ANKARA NIVERSITESI LIH YAT F AKLTES YAYINLARI NO:

120

DIN LER TARIHI ARATIRMALARI

Do. Dr. HIKMET TANYU

ANKARA NIVERSITESI LIH YAT FAKLTESI YAYINLARI NO:

120

DNIER MH ARATIRMALARI

1- Trklerde Dala ilgili inanlar 2- Dinler Tarihi Bakmmdan Trkiye'nin Durumu

Do. Dr. HIKMET TANYU

3,.!

ANKARA tN VERSITESI BASIMEV - 1973

 NDEK LER
Sayfa GIRI 1Dinlerde Da la Ilgili Inanlar: 2ilhi Dinlerde Kutsal Da lar AYahudilikte Da BHrstyanhkta Da Inanc Cislmiyette Da ' Arafat Da Ebu Kubeys Da Sevr Da Hra (Nur) Da Han'edme Da Sebir Da Ar (Ararat) Da C-Mi Da Nemrut Da Adem (Adam) Da Tasavvufta Da
.

5 9 9 13 15 21 23 23 24 25 25 25 26 26 27 27

1Eski Trk Inancnda Olan amanist Trklerde Da 2Kazanli Trlder'de Da Inanc 3Bakurtlar Arasnda Da ' 4Trkistan, Ozbekistan'da Kutsal Da 5 amanistlerde (Yer-Su) ve Da inanc 6Altay amanlarmda Kutsal Da Inanc

28 32 33 34 34 35 3

7Da nancnn Tarihesi, Kutsal Da lar ve Kurban 8 amanist Trkler Aras nda Daa Dua ve Ayinler

37 40

III45 Trkiye'de Da la Ilgili inanlar 45 1Anadolu Mitolojisinde Da 2Szlklerde, Ataszleri, soyadlar , iir ve ro46 man da da 3Anadolu'da, Toroslar'da Umumi Olarak 48 Dalar 49 4Afyon 50 5Amasya 51 6Ankara 52 7Balkesir (Kazda - da-Sarkz v.b.) 63 8Erzurum 63 9Giresun 64 10Gaziantep 65 11Kayseri 66 12sparta 67 13stanbul 67 14Mersin 67 15Kayseri-Nevehir 69 16Nevehir (Hacbekta -Arafat) 69 17Samsun 70 18Sinop 71 19Yozgat 71 20Trabzon 72 21Urfa Iv 74 Sonu II. Ara trma: Dinler Tarihi Bak mndan Trkiye'nin Durumu 83 137 Dizin (Indeks) 4

-I-

1- DINLERDE BALA ILGILI INANLAR:

GIRI Eski ilkel dinlerde (nasya v.d.), frtna tanrs v.b. gibi Da Tanrlar da grlyor.'
Kutsal da n bir da talim' olduu veya tanrlar dann bulunduu bilinmektedir. Kutsal da inanc hemen birok dinlerde de grlmektedir. Dalar,

ruhlarn, devlerin ya ad, bir lke olarak tannyor. MER'lerde En-lil mukaddes da larn da krah Tanr'dr. lk kaosun sularndan ykselen dnya da ve onun tepesinde En-lil taht kurmu tur. Sumer, glar k ve nur Hitit, Kaldeli ve M srhlara gre da' alemi olan gkyznn dire i idi.2 Msrllar yaratc Tanr'y ilkda 'a oturtur ve tasvirlerini bylece tap naklara. koyarlard . . Samiler, dalara tazimde bulunurlard 3000 yl kadar nce bugnk Suriye'de ve evresinde ya ayanlarda da'glarn ila& olduuna inamlrd .3
1 Prof. Kurt Goldammer, Die Formenwelt des religisen, Stuttgart 1960, Sf. 56,81,82. 2 Cahit Been, Anadolu Mitolojisi, M. E . B. Bilim Erserleri Serisi. st. 1967. Sf. 62. 3 Eikmet Tanyu, Trklerde Tala ilgili inanlar, Ankara 1968. Sf.25.

inliler, Kuan-lung ve Ki-lien s rada larn kutsal saymlardr.

Fenikeliler'de yce da lar kutsal say lr, yinler ve tapnaklar ykseklerde yap lrd . Lbnan da lar kutsal da lard . 4 Babil de, dnya dann kutsal iki tepesi inanc vardr. Da, yerin semboldr. Zikkurat zaten da n
tasvirinden ibaret bir mbeddir.

Polinezya'da dalar kutsaldr. Hindliler iin, Kailos ve Himalaya kutsal dalarchr. Hint kozmolojisine gre, dnyan n merkez noktas nda Meru bulunuyor ve onun etrafnda gne , ay ve y ldzlar dnyor, gene o dada tanrlar oturuyor.' Hintlilerde, ta , bitki, rmak, gl v.b. da olduu gibi dalarn iinde tabiat st bir kuvvet yerle mi tir. Eski Yunanda, ve Yunan Mitolojisine gre, tanrlarn ikamet yeri Olimpos da idi. Nymphe'ler, dalarda, (Da Nympheleri) ormanlarda, kaynaklar n
.

banda, dere ve rmaklarda ya ayan birer gzel kz eklinde tarnalard . Yeryz bunlarla doluydu. Oread'lar (Oreiades) da perisi (da Hymphen'i idiler. 6
4 Ahmet Mithat, Tedrisi Tarihi Edyan, st. 1329, kinci Basm, Sf. 72,73. 5 Hikmet Tanyu, Tala ilgili Inanlar, Sf. 23. Lehrbuch der Religionsgeschichte 4. Chantepie de La Saussaye, (temel alnarak tamamen yenile tirilmi ve uzmanlar tarafndan yazlm basm) Prof. Dr. Sten Konow, Die Inder, Tbingen 1925. B.2.S. 140. G. Van der Leeuw, Phanomenologie der Religion, Geni letilmi , kinci Basm. Tbingen 1956, S. 41. (Hint ve Msr,) Da larda, demonlar, tanrlar) hakkndaki bilgi), 6 efik Can, KI3sik, Yunan Mitolojisi, stanbul 1963, Sf. 289, 291. Azra Erhat, Mitoloji Szl , stanbul 1972, Sf, 280 281,291, Behet Necatigil, Kk Mitologya Szl, st. 1957, Sf. 79. 80. Herman Jens, Mytologisches Lexikon, Mnchen 1958, S. 66, 67, 72, 73.

Moallarda, en yksek dalar "Da- lah" eklinde dnlr ve Gkte ya ayan ilahn yeryzne yer bir da olurdu. Moollar, Burhan-Kaldun'u kutsal saymlardr. Bundan baka evredeki bir s ra dalar Onlar iin kutsald. Japon dininde ( intoizm) de, mukaddes dalar yeryzn doldurmu tur. En kutsal da olan Fujiyama'ya gidilip, yeni doan gne e tapn parlak bir ibdet sayhr. Japonya'da halen birok da lar ziyaret edilir, oralarda dilek ve adakta bulunurlar.7 Perslerin kutsal da Elburuz idi: Semirilerin yeryznn merkezi sayd klar kutsal da Gerizim dir. Buray bir hac gibi ziyaret eder, ve burada kurban keserler. Onlar iin Siyon yerine Gerizim da kutsal dalr.' Cerhenlerde, dalar tanrya hizmet ve ibdet iin sevilen yerlerdir. Wodanberg, Donnersberg, Frberg, Odinsberg, Torsberg gibi adlar hep onun ilh kutsal anlamn gsteriyor.9 Masallarda ya ayan da perisi, da cii Rbezahl, putperestlik dnemine dayanan,
7 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri, Ankara 1967, Sf. 48. Prof. Dr. Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri , Ankara 1955, Sf. 23, Prof. Alfred Bertholet, Wrterhuch deer Religionen, Sututtgart 1952. Prof. Dr. Friedrich Heiler, Erscheinungsformen und Wesen der Religion, Stuttgart 1961, S. 30,38, 8 Mircea Eliade, Die Religionen und das Heilige, Salzburg 1954, S. 133, 134. Yohanna 4; 19, 20, 9 Prof. Dr. Friedrich Ersheinungsformen und Wesen der Religion, Stuttgart 1961. S, 30,37. Fiedrich Heiler'37. sayfa 12, 13. dipnotlarnda u kaynaklar zerinde durmaktadr:

dada bulunan, yldrm, gkgrlts, sis, ya mur ve kar aaya gnderen iyi insanlara dost bir varl k olarak gemektedir. 1 Kafkasd alar, Mitolojik olup kutsald. rnekleri her topluma kadar geni letmek mmkndr.

1Ferdinand von Andrian, Der Hhenkultus asiatischer und europaeischer Vlker, Wien 1891. 2II.G.qaritch Wales, The lVfauntains of God, London 1953. 3Reallexikon fr Antike und Christentum, hsg. von Th. Klauser, 1941, 4Weiser, Berg, Handwrterbuch des deutschen Aberglau bens, hsg S. 135 v.d. H. Baehtold-Staeubli, 6 Bde, Berlin 1927-1942, 1. Bd. 10435Maclrensen, Berggeister ebd., 10716Pehl ,Untersberg, HWDA8, 14837J. A. Mac Culloch, Mountanins En cyclopedia of Religion and Ethics 863. 8 Jan de Uries Altgermasnische Regiliosgeshichte, 2 Bde, Leiden 1935-1937.11. S. 102. 10 Hermann jens, Mytologisches Lexikon, Mnchen 1958, S 146, 147.

2- HAH! DINLERDE KUTSAL DAGLAR

A - YAHUDLKTE DAC:
Yahudilikte, Sina lnn Gney ynnde Sina da (Har-Sinay), (Horeb), Hermon, Tabor, Hayfa'da Karmel da (Hristiyanlar iin de), srailde Matsada, Mitsba zel bir deere sahiptir. Sleyman mbedinin ( Beyt Ha-Mikda ), zerine yap ld Moryah tepesi kutsaldr. 1Vioryah'da kapsayan, K ral Davud'un mezar olan ve Tanah'ta (Ahdi Atik) de, Yehova'n n benim kutsal da m dedi i Siyon da kutsal dalarn n safnda gelmektedir. Yahudiliin Kutsal kitab nda Tanr, daa iner ve orada dola r. Tanah'ta birok defa baz dalar, bata Siyon, Tanr 'nn zel kutsal da

olarak geer. imdi bu dalar hakknda Yahudilerin ve Hrstiyanlarm mterek kutsal kitab ndan rnekler sunacaz; nce Har-Sinay ( Sina Da ) n greceiz:
"Musa, (Mose) kaynatas Midyan khini Yetro'nun srsn giidyordu, ve sry ln arkas na gtrd ve Allah'(Yehovamn) da na Horeb'e geldi. Ve Rabbin mele i bir ah ortas nda ate alevinde ona grnd; ve grd, ve i te al ate le yanyor, ve ah tkenmiyordu. Ve Musa dedi : imdi dneyim, ve bu byk manzaray greyim, ah niin. yamp tkenmiyor.

Ve grmek iin dnd n Rab grnce, Allah (Yehova) Ona alnn ortasndan a rp dedi; Musa, Musa! ve o: te ben, dedi. Ve dedi: Buraya yakla ma; arklarn ayaklarndan kar, nk zerinde durdu un yer mukkaddes toprakt r." "Ve Rab Harun'a dedi:. Musa'y karlamak iin le git. Ve gidip Allah' n (Yehova'nn) da nda ona rast geldi, ve onu pt." "Ve Rabbin da ndan gnlk yol g ettiler..." 3 "Ve kalkt ve yiyip iti, ve o yeme in kuvvetiyle krk gn krk gece Allah n da (Yehovann) Horeb'e kadar yrd." 4 "Rabbin nnde da lar, o Sina'da, srailin Allah (Yehovas) Rabbin nnde sars ld" Yahudilikte Yahve, kutsal da ile balantl grlm ve "bir da tanrs" olarak belirtilmi tir. "Sinai, Peor, Hermon, Lbnan, Karmel, Tabor, Garizim, Siyon Yahv enin. da lar idiler." Suriye ile srail savar. srail ba ar kazanr: "Ve Suriye krahnn kullar kendisine dediler (Suriye Krahna): Onlarn lh (Yahudilerin) da lar ilhdr, bundan dolay bizden daha kuvvetli olduklardan dolay
1 Kitab Mukaddes stanbul 1958, Sf. 55. k : 3; 1,2,3,4,5, 2 Y.K. Sf. 57. k : 4; 27. 3 Y.K. Sf. 144. Saylar (Musa'nn 4. kitab) 10;33 4 Y.K. Sf. 361. I. Krallar, 19; 8 5 Y.K. Sf. 246. Hakimler 5;5 6 Prof, Dr. Friedrich Heiler, Erscheinungsformen und Wesen der Religion, S. 30.

10

bizden. daha kuvvetli oldular; fakat onlarla ovada cenk edelim, ve mutlaka onlardan kuvvetli oluruz."7

Siyon da Yehova'run kutsal dalartnn basnda geliyor : Halen kafileler halinde bu Siyon da n' ziyaret ederler: Siyonla ilgili kaynaklar sunuyoruz: "Rab byktr, ve Allah muzn ehrinde (Jerusalem), Mukaddes damda hamde ok lyktr." 9 "Fakat ben kralm 1VIukaddes da ur Sion zerine koydum." J "Ya Rab ad rmda, kim konacak? Mukaddes da mda kim oturacak ?" 11 "Allahmz (Yehova) Rabbi ykseltin, Ve mukkaddes da nda secde khn; nk Allahmz Rab (Yehova) kuddstr." 2 ".. Kendi ehrinde Yeru alim'den, mukaddes dandan fken ve k zgnln dnsn. "" "Allahmn (Yehovamn) mukkaddes da iin yalvarlarm Allahm (Yahve Rabbin nne arzetmekte iken "14 "Rabbi sesimle, a rrm, Ve mukaddes da ndan bana cevap verir (Selrs
7 K. Mukaddes. Sf. 363. Eski Ahit, I. K rallar 20; 23. 8 Calwer Bibellexikon, 5. Basm, Sutttgart 1959, S. 1229, 1230. 9 Y.K. Sf. 567. Mezmur 48; I. 10 Y.K. Sf. 540. Mezmur 2;6 11 Y.K. Sf. 546 Mezmr 15;1 12 Y.K. Sf. 599. Mezmur 99;9. 13 Y.K. Sf. 851. Daniel 9; 16. 14 Daniel 9;20. 15 Y.K. Sf. 541. Mezmur 3:4.

11

"Ya Rab adrnda kim konacak ? Mukkaddes da nda kim oturacak ?" 16 Davud'un mezmuru, bir ilhi olan u da inanc gerek Yahudilik ve gerek H ristiyanlk bakmndan kutsal saylan bir kitaptan ve mbedlerde okunan paralardan ibarettir:

"Baan da Allah (Yehova) da dr, Baan da yksek da dr. Meskeni iin Allah n (Yehovan n) istedii daa Niin yan gzle bak yorsunuz, ey yksek da lar? Evet, Rab onda ebediyen oturacakt r.
Allahn (Yehovann) cenk arabalar yirmi bin, binlerce bindir;

Rab onlarn ortasndadr, Sina'da olduu gibi makdistedir.

Sen ykse e ktn, srgnleri srdn; Ya Rab Allah (Yehova) onlarda oturmak iin, nsanlar aras nda ve asiler arasnda bile hediyeler aldn.'"7 Grld zere Yehova kutsal da na inen, oturan bir varlk olarak grnyor, nitekim bir mezmur da bu akca ifdesini bulmaktad r: "Siyon stnde Yahve'nin ululu u, hakimiyet ve dehdebesi oturuyor" 8 "Gzlerimi da larn zerine kaldryorum, Yardmn nereden gelecek ?" 19
16 Y.K. Sf. 546. Mezmur 15: 1. 17 Y.K. Sf. 578. Mezmurlar, 68; 15, 16, 17, 18. 18 Y.K. Mezmur 121; 1. 19 Y.K.

12

Tabor ve Hermon 'da Yahudiliin ve Hristiyanln kutsal kitab nda yer almaktadr. Filistin'deki Tabor
da, tabblr"dan gelmekte, gbek (merkez) anlam n gstermektedir. Gerizim da da yeryznn gbe i, merkezi diye adland rmtr."" "Kuzey' ve gney-onlar sen yarattm; Tabor ve Hermon senin isminle sevinirler."2' Yahudilikte ve onlarn 39 kitabm kutsal olarak benimseyip kendi 27 kitaplanyle 66 kitab da birlikte 1VIukaddes Kitap olarak adland ran Hristiyanlkta, Yahve Sina danda grnmekte, da stne inmekte,

orada oturmakta veya bulunmakta, yardm da da zerinden beklenmektedir. B Hnstiyanlkta Da Inanc:

Hristiyanhk ta, Yahudilerin 39 kitab n kutsal tanyp benimsediklerinden ve 66 kitaba birden. (Kitab Mukkaddes) adn verdiklerinden ayn da inancna ortak olduklar aka bellidir. Fakat ba ta kutsal saylan. ve Hristiyanhk kutsal kitab nda ad geen Zeytinda nemlidir. Bu da da, sa dolam , vaaz vermi , gecelemi ve zerinde arm ha gerildi ine Hristiyanlarca inanlmtr. Zeytin da da Kuds ( Jerusalem )

de bulunmaktadr. Siyon da ile aralar pek yak ndr :

" sa gndzleri mbette retiyordu; geceleri de d ar karak, Zeytinlik denilen da da geceliyordu?" 22
20 M. Eliade, Die Religionen und Heilige, Salzburg 1954, S. 425. 133, 134. 21 Mezmur; 89; 12,13, 22 Luka L:1dB, 21; 37. Calwer Bibellexikon, 5. basm, Stuttgart 1959, S. 953, 954, lberg (Zeytindag) maddesi.

13

Kuzey tepesi 812 metre yksekli indeki Zeytinda Hristiyanlar iin ilk ba ta gelen bir ziyaret yeri olmakta devam etmektedir. Isa'n n dala ilgisine ait ncillerde olduka bilgi verilmektedir. sa dua iin Galilada daa kmaktadr: "Ve halk salverdikten sonra dug etmek iin da a ayrca kt ve orada yalnz bana idi." 23 sa baka bir yerde ve zamanda gene da a kar:

"Ve'vaki olduki, o gnlerde sa dua etmek iin daa kt ; btn geceyi Allah'a dua ile geirdi." 24
Gene Tabor da olduu sanlan bir da a kyorlar:

"sa, alt gn sonra Petrus, Yakup ve karde i Yuhanna'y yanna ald, ve onlar ayrca yksek bir daa kard." 25 Hristiyanlkta Isa'nn Da Vaaz ok nemli ve yayg n bir vaazdr, sk s k tekrarlanr, ayr yay nlar yaplr:
"Ve sa kalabalklar grp, da a kt ve oturunca ahitleri yanna geldiler ve a zn ap onlara reterek dedi ,, 26 Katolik yinlerinde Rahip yle dua etmektedir:

"Nrunu ve hakikatini gnder; bana yol gstersinler. Beni mukaddes dana ve senin meskenlerine gtrsnler." 27
23 K.M. Sf. 16. Matta: 14;23. 24 Y.K. Sf. 64. Luka; 6; 12. 25 Y.K. Sf. 19. Matta 17;1 26 Matta ncili 5-7. Prof. A. Bertholet, W. Der R. Bergpredigt, S. 67. Calwer Bibel-Lexikon, Sf. 143. 144 Prof. Dr. Kurt Goldammer, Die Formenwelt des Religisen, Sttutgart 1960, S. 462. 27 Mezmur 43; 3.

14

Bu mezmur Yandilikte de benimsenmi tir. Dan hristiyan istikleri iin de sevilen bir tablo bir resim olduunu gryoruz. spanyol Hristiyan

mistii Juan de la Cruz, Mechtild Von Magdeburg daa zel dini bir anlam vermektedirler."
Hatta tanny da olarak gstermekte, terasil ve tebih etmektedirler. "Corpus Hermeticum'un mistik eserlerinde da , ilhi vahyin nevkii olarak grlr. Elia, Jesus (sa), Benedictus, Franz von Assisi da lar duann yerleri olarak sevdiler." 29 Allaha yak olmamn sembol olarak grlen da , mistikte, insann. yolu, murakabenin oda na bir k oldu. Richard'de St. Victor ve spanyol mistii kadn, Teresa bunun rne idirler. Dante'nin lhi Komedisinde (Divina Commedia) da nemle yer almaktad r.

C ishimiyette Da : islm dininde, Allah, mekndan mnezzeh olan Cenab- Vcibl vcud (kendili inden varolan, varl nn nedeni olmayan) oldu undan yeryznde bir da a karargh olarak ihtiyac yoktur. Allah'n "Biz ona ah damarmdan. daha yak mz ?'" szne iman oldu undan onu gklercle, dalarda arama ihtiya grlmemitir. a Kur'an'da, Allah'n yaratt yer olarak dalar ve dini ynden nemli olarak Sina da, Cadi da, Zeytin (da veya yeri) gemektedir. slm gelene inde Peygamber Muhammed'in ilk vahyi ald Hira da, ve cahiliye d28 Prof. Dr. F. Heiler, E. und W. der Religion, S. 38 29 Y.K. S. 37. 30 Kaf Sresi 16. Kur'an- Kerim ve Trke Anlam Sf. 686.

.15

neminde de bir ziyaret yeri olan Arafat da nemlidir."

Kuran'da da , Cebel ve Tur kelimesiyle gemektedir. Umumiyetle da dan bahsedilirken Cebel kullan lmaktadr. Kur'an da da lara zel, kutsal bir mevki verilmemektedir. Yalnz vahiy alnm olan, Sina da ve Hira da ,vahiy dolaysyle bir de er kazanmakta mbarek bir yer haline gelmektedir. Btn dalar Tanr'nn

bir yaratndan ibaret olup kymet gn kum y n... haline gelecektir.

Yahudi ve Hristiyan Kutsal kitab na gre Nulfun gemisinin Ttifan' n sonunda oturdu u ileri srlen, I dr'n gneydo usu ve Do ubayazt'n kuzey do usundaki 5165 metre yksekli indeki Ar (Ararat) veya Kur'an'da Nuhur gemisinin oturduu belirtilen 2089 metre yksekli indeki, Dicle nehri ve Cizre'rin do usunda ve rnak'm gneyindeki Cadi da ilahi dinlerin ilgisini ekmektedir. Kur'an da s ra ile da (cebel) veya Tur (Turu Sina) veya herhangi bir da ile ilgili baz yetleri arzedece iz: "Tur dan, glgelik gibi onlarn zerlerine yksek mistik, onlar tepelerine d ece ini sanmlard . Onlara: "Size verdi imiz Kitba skca sarln, iinde olan dnn ki saknanlardan olas nz" demitik." Diyanet leri Yaynndan olan evirmeyi yukar da arzettik. Hasan Basri antay' n yapt evirmede, Kur'an da geen (Cebel) kelimesine gre evirme yaplyor: "Biz bir zaman da sanki bir glgelik inmi gibi ekib (srail o ullarnn stlerine kald rmtk. Onlar
31 Ahmet Mithat, Tedrisi Tarihi Edyan, I. Cilt st. 1329, 2. Basm, Sf. 74. 32 Diyanet leri Ba kanl Yayn, Kur'an-1 Kerim ve Trke Anlam, Sf. 227. Ankara 1961. C.I. Araf Sresi, 171.

16

hakikaten bu, kendilerine d ecek sanmlard . (te o vakit): "Size verdi imiz (kitb) kuvvetle ciddiyetle, azm ile) tutun. Onda olan dnn. Taki sakmm olasnz" (demi tik) 33
"

Nuh Trfannda su ekilerek, trfann bitmesinden son ra "gemi Cr di'ye oturdu "Hakszlk yapan millet Allah'n rahmetinden uzak olsun "denildir.'"4 Rabbim! Beni Kutsal (mbarek) bir yere indir. Sen indirenlerin en iyisisin 'de." diye. Allah buyurmu tu."" Tur-u Sina hakknda Kur'an da geen baz yetleri gzden geirelim: " ... Turu Sin'da yeti en, yiyenlere ya ve katk veren zeytin a acn var ettik."" "Msa sreyi doldurunca, ilesiyle birlikye yola kt . Tr tarafndan bir ate grd"37 Hz. Muhammed'e de Tanr hitabediyor; "Sen, Msa'ya hitabetti imiz zaman Tr'un yamnda da de ildin. Senden nce kendilerine uyar c gelm.eyen bir milleti uyarman iin, Rabbinden bir rahmet olarak gnderildin, belki dnrler.'"8
33 Hasan Basri antay, Kur-n' Hakim ve Kerim, I. Cilt. Istanbul 1953, Sf. 245, El-Araf Sresi. 171 34 Diyanet evirmesi, Sf. 296, Itild Sresi, 44. Hasan Basri antay evirmesi ayn , Kur'an da Cdi olarak geiyor. 35 Diyanet evirmesi, C.2. Sf. 453. M'minfn Sresi, 29. 36 Diyanet evirmesi, Ankara 1961 2. C. Sf. 451, Mil' niniin Sresi, 20. 37 Y.K. Sf. 514, Kasas Sresi, 29. 38 Y.K. Sf. 516. Kasas Sresi, 46.

17

"And olsun 'Un ve Zeytn adl yerlere, and olsun Sina da na, and olsun bu gvenli Mekke ehrine ki: Biz insan en gzel ekilde taratt k, sonra onu a alarn en aas kldk. ' 39 Diyanet evirmesinde (Sf. 693, Tr Sresi, 1-7) yledir. "Tr'a, yaylm ince deri zerine sat r satr dizilmi Kitaba, ma'mur bir ev olan Kbe'ye, ykseltilmi tavan gibi g e, kaynayacak denize and olsun ki, Rabbinin azab hi phesiz gelecektir." Hasan Basri antay' evirmesinde I. Ayet: "And" olsun "Tur"a, 10. Ayet'ta ise: "Da lar (yerinden kopup) yrr." dr. Buradaki Tur'un, Sina da olduu, Beyzavi, Celleyn, Medrik yorumuna uygun ekildedir diye dipnotu verilmitir.

imdi Kur'an'dan umunti olarak dalar hakknda belirtilen iiyetleri nakledebiliriz: lar yerletirdik, orada "Yeri yaydk, oraya sabit da
her eyi bir lye gre bitirdik." 4 "Dalarda, gven iinde olarak evler yontuyorlard ."41 "Yeryznde sars lmayas nz diye, sabit da lar, nehirler ve belki yolunuzu bulursunuz diye yollar ve i aretler meydana getirmi tir. Onlar yldzlarla da yollarn bulurlar. ''4 2 "Yeryznde bbrlenerek yrme, nk sen ne yeri delebilir ve ne de boyca da lara ula abilirisin ."43
39 Y.K. 3.C. Sf. 802. rin Sresi, 1-5. 40 Y.K. Sf. 344. Hicr Sresi, 19. 41 Sf. 349. Iller Sresi. 42 Y.K. Sf. 352, Nahl sresi 15, 16. 43 Y.K. Sf. 374. sra Sresi, 37.

18

"Bir gn dalar yrtrliz de yeri dmdz grrsn. Hi birini brakmakszn onlar toplam. '944
Kymet mnasebetiyle da lar geiyor:

"Ey Muhammed! Sana dalar sorarlar; de ki;"Rabbim onlar, ufalayp savuracak, yerlerini dz, kuru bir toprak hline getirecek, orada ne ukur, ne tmsek greceksin."45
"Yeryzne, insanlar sars lmasn diye, sbit dalar yerle tirdik; do ru gitsinler diye geni yollar varettik." 46 "Sleyman'a hkmetmeyi belletmi tik; herbirine hkm ve ilim verdik Dvud'la beraber Allah' tesbih etsinler diye da lar ve kular buyruk alt na aldk. Bunlar biz yapmtk!"47 Neml S'resi'nin 61. yetinde "yeryzne sbit da lar yerle tiren"i Allah olduu belirtiliyor. Fussilet Sresinin 10. yeti Diyanet leri nin Trkeye evirmesinde, Hasan Basri antay'dan farkl hk gstermektedir. Biz, da la hususu karlatrma iin birlikte nakledeee iz: "Yeryzne sbit da lar yerle tirmi , onu kutlu klm , yeryznn bitkilerini normal olarak drt devre iinde yeti tirmesi kanununu, rzklarm arayanlar iin koymutur."" Hasan Basri antay'm evirmesi ise yledir: "(Allah) drd(ne) gn (n hitam nda) orada stnden basklar yapt .
44 Y.K. Sf. 393. Kefh Sresi, 47. 45 Y.K. 421. T H Sresi, 105- 107. 46 Y.K. Sf. 428. Enbiy Sresi, 31. 47 Y.K. Sf. 433. Enbiy Sresi, 433. 48 Y.K. Sf. 630, Fussilet Sresi. 10.

19

Onda bereketler yaratt . Onda arayanlar iin drt gnde msvi gdlar taktir etti." Hasan Basri antay, verdi i dip notta "stnde basklar"1, Cellettin, Medrik in yorumunda "Sabit dalar" olarak belirtiyor. Kymet mnasebetiyle Kur'an da yle denilmektedir:

"Ey insanlar! Yer sarsldka sarsld, dalar ufalandka ufalanp da toz duman haline geldii zaman, siz de s nf olursunuz""

"Ey Muhammed! E er biz Ku'ran bir daa indirmi olsaydk, Sen onun Allah korkusuyle ba eerek para para oldu unu grrdn. Bu misalleri, insanlar dnsnler diye veriyoruz."" "Sr'a bir fr frld , yer ve da lar kaldrlp bir vurula birbirine arp ld zaman, ite o gn olacak olur, kymet kopar.""

"Dalar da atlm pamua dner."" "Kymetin koptu u gn, yeryz ve da lar sarsan.; dalar, yumuak, kum y n haline gelir.' "Dalar pamuk gibi atld zaman.""
Kur'an'da da lar yarat yle amhyor:
49 Hasan Basri antay, evirme ve meali, S. 823, C.2. Fussilet Sresi, 10. 50 Diyanet evirmesi, S. 708. Vak a Sresi, 4-7, 51 Y.K. Sf. 727. Har. Sresi 21. 52 Y.K. Sf. Kalem Sresi 13-15. 53 Y.K. Sf. 758. Merie Sresi 9. 54 Y.K. Sf. 766. Mzzemmil Sresi 14. 55 Y.K. Sf. 776. Murselt Sresi 10.

20

"Orada yksek yksek sbit da lar varedip sizi tath sularla sulamad k ?"56 "Yeryzn bir be ik, dalar da onun iin birer direk klmadk ?"57 Gene kymet zamam iin yle deniliyor: "Dalar yrtlp serp olacaktr."" Dalarn Allah tarafndan dnyaya yerletirildii 59, k ymette dalarn yrtlecei 6, dalarn, atlm renkli yne benzeyecekleri v.b.. belirtilmektedir. Arafat Da Gerek Cahiliye dneminde gerek slmiyet zaman nda Arafat zel bir ilgi grm , nemli bir mevkie sahip yerdir. Arafat dann hac ile mnasebeti, tarihesi ve ilemleri, orada geceleyi ve ziyaret, ibdet gibi hususlara sadece cleinmekle yetinece iz.62 "Arafat. Arafa yahut Arafat, Mekkenin 12 mil" dousunda bulunan bir da verilmi addr. Bu tepe, a koyu yeil renkli granit ymlarndan ibaret olup, ova zemininden 50 -70 metre kadar yksektir. "Eb'ad nn kklne ra men hacmi riiknlerinden vakfa(yukuf) mn icra edildi i yer olmak bak mndan. byk bir hret kazanm tr. Bu hret cennetten koyulan Adem ile
56 Y.K. Sf. 777. Murselt Sresi 27. 57 Y.K. Sf. 778. Nebe Sresi 6-7. 58 Y.K. Sf. 779. Nebe Sresi 20. 59 Y.K. Sf. 782. Nziat Sresi 32. 60 Y.K. Sf. 785. TekvIr Sresi 3. 61 Y.K. Sf. 808. Karia Sresi 5. 62 'bn, Hiam, Ilz. Muhammed'in Hayat , evirenler: Prof. Dr. zzet Hasan ve Prof, Dr. Ne et aatay, khiyat Fak. Yay. Ankara 1971, Arafat, Sf. 73-76, ve 125, 126, 171. Prof. Dr. Ne et a atay, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a , lah. Fak. Yay. Ankara 1971, Viincii Bas m, Sf. 87. 63 slam Ansiklopedisi, (Arafat maddesi) st. 1940, I. Cilt. Sf. 549.

21

Havva'mn yllarca ayrlktan sonra bulutuklar yer olmak rivyeti ile de artm tr. (Adnn menei kat): olrak mlm de ilse de, yukarda i aret edillen bulumaya (ta'arafa) ba hyanlar vard r.) " 64 "Gene " brahim peygamberin burada Cebrail ile gr t de rivyet" edilmektedir. "hatta kinat yaratld srada, btn da lar aras nda ilk nce bu da n Allah'a iman etti i, halk aras nda mtevtirdir... Da a mtat olarak, Cabal al-Rahma (Rahmet da ) da denir" Arafat da nn gneyine d en Arafat ovas , kurban bayram arifesinde (9 zilhicce) de ok hareketli ve ok kalabalk olmaktadr. Bu tarihten birgn nce (tarviya gn) sabah namaz klndktan sonra, Mekke'den klarak, Mina'ya gelinir ve orada, ertesi arife gnnn sabahna kadar, ikamet edilir; namazlar k lnp dualar okunur. Arife gn, sabah namaz ndan sonra, buradan hareket edilerek, Arafat da na gidilir (Bir ksm haclar, arifeden bir gn evvel Arafat'a gelerek, orada adr kurar ve geceyi, dua okuyarak, burada geirir) le vakti, le ve ikindi namazlar bir arada klndktan sonra, da n etrafnda vakfeye durulur. Minbere kan mam, haccn menasikini, gerek Arafat'ta ve gerekse bilhare gidilecek olan Mzdalife'de yap lmas lzm dini merasimi, eytamn talanmasn, kurban kesilmesini v.s.. anlatan bir hutbe irad eder. Hac lar, "Labbayka, labbayka". lfz nn geti i cmleleri tekrar etmek suretiyle defalarca telbiyede bulunurlar ve gne in gurubunu mtea kip, Mzdalife'ye inerler. ' 65

"Arafat dann ortasndaki "Cebeli Rahmet"in yannda kbleye kar Allah taalya dua edilmesi efdaldir"
64 Y.K. Sf. 549 65 Y.K. Sf. 549. Kaynaklar Sf. 550.

22

diyen mer Nasuhi Bilmen, burada Allahtan af dilemek, mgfiretine nail olmak zere dualarda bulunmamn byk bir kalabah kuatmasm ok heyecen verici bir olay olarak belirtmektedir.67
66

Baz kitaplarda eytan talama ve kurban kesme yeri olarak Arafat' sylemekte iseler de bu do ru deildir." eytan talama ve kurban kesme Mina'da olmaktadr. Halk inanc olarak, ilmi, dini bir kk ve incelemeye dayanlmaks zn baz. dalar Mekke evresinde "mbarek dalar" olarak grlmektedir: "Ebi Kubeys Da: Ebi Kubeys Da : Beyti Muhteremin arka mail cenup cihetinde ve mukaddes Saf da zerindedir. Mevcut dalarn hepsinden evvel yarat ld mervidir. brahim Aleyhisselm, bu da n tepesinden halk hacca davet etmi tir." 69 Bu dan tepesindeki minaresiz mescidde Billi Habei'nin. Mekke'nin fethi gn oraya karak ezan okuduu ve buyzden mbarek bir yer oldu u, ve buraP nn hretli mutasavvflarca ilegal olduu (Caneydi Ba dadi, brahim Edhem ve Alddin-i Attar) anlat lyor. Sevr Da: Mekkenin 2-3 mil kadar gneyindeki bu dada halk arasnda (mbarek) olarak tannmaktadr : "Hicaz kt'a66 mer Nasuhi Bilmen, Byk Islm Ilmihali, Istanbul 1954, Sf. 484. 67 Y.K. Sf. 485. 68 Genel Kltr Serisi, I. Islmiyetin Kurucusu Hz. Muhammed, Hazrlayan: Fikret Arrt, Sf. 28. 69 II. Ahmed Hilmi Imre, Hac Ve Haremeyn Rehberi, Ca alolu Yarnevi, Istanbul, Sf. 88.

23

snda her ne cins a a ve ka e id nebatat ve iekler varsa bu da da mevcuttur. Hatt bir a a vardr ki, her kim o a atan zerinde bir para bulundurursa, onu hevam (sinek, tahtakurusu ve akrep gibi k n gizlenip yazn meydana kan hayvanlar n hibiri) zehirleyemez. Bu da n tepesine yak n bir yerinde, girilmesi g gayet dar bir gar vard r. Hz. Muhammed "Hicret esnas nda gn kadar bu gar iinde kald lar." denilmekte ve ok dar kap l yere ouklarn bile girebilmesi g grnrken buraya imanca insanlarn bile girip kabildikleri anlatlmaktadr.: " u kadar var ki, girerken ve karken salt- selm getirmek lz mdr. Gar' erife girenler, iki rekt namaz k ldktan sonra ark cihetinde bulunan geni kapdan karlar... Ziyaretiler dahi teberrken garp kap sndan girip, ark kapsndan karlar. Gar- erifin ziyaret edilmesi ahali aras nda Cumartesi gnne hasredilmi tir. Haclar iin her zaman ziyaret cizdir." 7

Daha ncede bahsettiimiz H ra (Nur) Da da Mek ke ile Mina aras nda ve Mescid'i Haram (Kbe) ye mil kadar bir mesafede bulunmaktad r. "( akku sadr) -yak' a-i celilesi bu da zerinde vukubulmu tur: Bu mukaddes mahal zerinde ltif bir mescid yap lm tr."71 Hira (Nur da ) hakk nda halk arasnda birok kermet hikyeleri anlatlmakdadr. (Talarn Cenab hakk tesbih ve takdis ettikleri v.b.
Srt pek dik, sert, kayal k olan dan slmi zellii Hz. Muhammed e ilk vahy in burada nzil olmas dr, "Bunun iin bu da n ism; Cebel Nur dur."'
70. Y.K. 71 Y.K. Sf. 89. 72 Y.K. Sf. 89. 90. 73 slam Ansiklopedisi, 5 Cilt 1. Ksm, Istanbul 1950, Sf. 536.

24

Han'edme Da: "Ebi Kubeys da nn arkasnda iab- Amir ve Ecyad da larna kar byk bir da dr. bn-i Abbas: "Bu da da 70 peygamber medfundur. Mekke'ye yaan ya murlarn onlarn. eref ve berektyle nzl eder" buyurmu tur. "diye halk aras nda bu inan bulunmaktadr." Sebir Da: Mina'da bulunan. bu da da birtakm sylentilerle de er kazanmtr. "Nakka mfessir merhum: "Nur, Sevr ve Sehir da lar , Tur da paralarndandr. Cenab Hak Tur da nda tecelli buyurduklar vakit da paralanarak bunlar n paras Mekke-i Muazzama'ya d mtr" buturmu tur."75 denilmektedir. Grlece i zere birtak m mbalgal hikyeler, trl sylenti ve yak trmalar bir ksm halk arasnda tedenberi ya atlmak istenilmektedir. Ayr ca yukarda da grlece i zere ve di er birok eserler de rastland g gibi (Tur da-) denilmektedir. Tur zaten da demekti'. Turu Sina, Sina da demek oldu u gibi (branice de Har-Sinay). Sadece Tur demek te art k Sina'daki da a i arettir, ve bu anlamda kullamlmas , ona atfedilmesi pek tabii do ru saylmak gerekir. Esasen Kur'an'da Tur olarak geti ini nceki sayfalarda grm tk. Ar (Ararat) Da:
Ar'nn do usundaki, Musa Da nn. kuzeyindeki bu da Nuh tufannda Nuhun'un. gemisinin oturdu unu belirten Yahudi ve Hristiyan inanc nda kutsal tannan da dr. Ar (Ararat) denilen Seluklu Trklerin "E ri Da" baz boylarnda "Ar Da " dedikleri Ar dan74 E. Ahmed 11ilmi Imre, Hac ve Haremeyn Rehberi, Istanbul, Sf. 91. 75 Y.K. Sf. 91.

25

da byk (5165) ve Kk (3925) diye iki da bulunmaktadr. Sylentiye gre Adem ve Havva'da burada ya amtr. Islmlar da bu da la ilgilenmekte ve hazan da Ctidi da ile kartrmakta, Nuhun gemisinin buraya oturduunu sanmaktad rlar. Tekvin: 8;5 te belitilen A r da, Kur'an'da geen Cd da ndan tamamen ayr ve arada uzun mesafe bulunan bir da dr.

Cfildi Da:
Dicle nehrine yakn Cizre'nin do usundaki, rnak ilesi yaknndaki (Siirt) bu dar, Islam gelene inde ve Kuran- Kerimde ad geen Cildi da dr.77 Zirveler; karla rtl bu da zerinde Nuh'un gemisinin durduu Kuran' Kerimde Cebeli Cdi olarak belirtilmi tir. Hatt bu da n "stnde Haz. Nuh'un yapt mescid'in ve sefin.e-i Nuh'un baz asar mevcut olduu mervi olup, ziyaret olunmaktadr.""

Nemrut Da: Van glnn bat snda, Bitlis snrlar iinde, snm bir yanarda olan ve zerinde bir karater gl bulunan 3050 metre ykseli inde bir dadr. Dinler tarihinde ki hikyeden ad n almtr. Gene Adyaman'da Khta yaknnda 2000 metre ykseklikte Nemrut danda eski Tap nak ve Tanr ve Tanra heykelleri vardr. Bunlar, Tanrlar Tanrs Zeus ve o lu saylan Herakles' ve Bereket Tanr as ile k ve sanat tanrs da saylan Apollon'un 2000 yllk byk heykel76 Prof. Faik Sabri Duran, Byk Atlas, stanbul 1972, Sf. 30. 77 Ahmet Rifat, Lgat-i Tarihiye ve Co rafiye, st 1299, Sf 115. 78 Kamus-ul Alm, . Sami ,st, 1308, 3 Cilt Sf. 1848. X Prof. Faik Savri Duran Byk Atlas.

26

leridir. (Ba ksmlar) (Yeni Hayat Ansiklopedisi, 2. Basm 1973, sf. 1552, 1553 te renkli resimleri vard r.)

kdem (Adam) Da:

Seyln (Serendip) adas nda 3335 metre yksekliinde olan bu da n "yukarsnda bir byk insan aya grlr. Buna yerliler (Do u Asya) mbudt) "Buda"nn ve Hristiyanlar, Hz. Ademin aya izi derler ve pek ok Hintliler ziyaret ederler.'"9 denilmekt6lir. Bu da islm geleneinde, sylentilerinde de yer alm tr. islm dini gelene i ilgili dalar elbette bunlardan. ibaret de ildir. Biz en fazla nl olanlar zerinde durduk.

Tasavvufta Da:
Kaf dann sembol oldu. Mevlna'da Turu Sinann titremesi, insann Allah karsnda titremesinin bir sembol olmutur.

79 Ahmet Rifat, Lgat-i Tarihiye ve Co rafiye, ist. 1299. Sf. 113.

27

II

I Eski Trk nanemda Olan amanist Trklerde Da: Trk efsnelerinde Kutta, veya Kutluda farkl ekillerinde de olsa ortak noktalar nda dala bir ilgi kurul maktad r. Prof. Abdlkadir Inan,, nemli efsneyi naklederken:" Cuveyni taraf ndan tesbit edilen Uygur efsanesine gre Uygurlarn saadet ve bolluk salyan mukkaddes

dalar vardr. Bu daa Kuttag denirdi. Bu da inliler taraf ndan gtrldkten sonra Uygurlar perian olmulardr.'" dedikten sonra: "Bugnk Mo olistan.'da Eski
Kara Balgasun harabeleri yan ndaki Erdene-Ula (Saadet da ) hakknda da ayn rivyet sylenmekte ve "Mo ollarm tavuklar saadet Ban, Eredene Ula'y, inlilerin alp" gtrd ve "Bu da n bulunduu yerde bir kad n aman'n "yin yaparak Tanr 'ya dua etti" ini ve "Saadet da n geri getirdi" ini anlatmaktadr."

Nihat Sami Banarl bunu (G Destan) bal altnda anlatmaktadr: "Uygur ilinde Hulin adnda- bir da vard. Bu dadan Tula ve Selenge adnda iki rmak kard. Bir gece bu iki rmak arasndaki bir aacn ze80 Prof. Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara 1972. 2. Bask, Sf. 50. 81 Y.K. Sf. 50.

28

rine gkten mavi bir k indi. ki rmak aras nda ya ayan halk bunu dikkatle tkip ettiler.'"2 Mukkades k aacn. gvdesinde aylarca durduktan sonra, a a gvdesi kabararak, oradan musiki sesleri geliyor, geceleri evresinde 30 ad m geniliinde k grnyor. Nihayet aacn gvdesi yarlarak iinden be ocuk kyor. Sonra birisi Hakan seiliyor. G destan devam ediyor: "(Aradan uzun zamanlar geti.) Bir gn Uygur taht na yeni bir hkmdar oturdu. Bu hakan inlilerle yap lan sava lara bir son. vermek iin, o lu Gal KiyuLiyen adl bir in prensesi almay tasarlad . Bu prenses, sarayn Hatun Da'nda kurdu. O evrede Tanr Da adnda baka bir da ve onun cenbun da da Kutlu Da denilen byk bir kaya vard.
in elileri, bakclarla birlikte geldiler. Onlar kendi aralarnda dediler ki: "Hatun Da'nn saadeti bu kayaya

baldr. Bu hkmeti zay llatmak iin onu yok etmeli."

Burun. zerine inliler, prenseslerine kar lk, bu kayamn kendilerine verilmesini istediler. Yeni Hakan, yurt iirdeki bu ta paras n inliler'e kskanmakszn verdi." Bylece Trkler bu u urlu dan, uurlu kayas-

n etrafna ate yakarak, sonra zerine keskin sirke dkerek paralyorlar, ve paralar da in'e alp gtryorlar. G destan devam ediyor:"
Bu, byk hdise oldu: Vatandaki btn ku lar, hayvanlar kendi dilleriyle bu kayan n gidiine a ladlar. Yedi gn sonra da Tigin ld. Memeleket felketten kurtulamad . Halk rahat yz grmedi. Irmaklar kurudu. Gllerin suyu tkendi. Toprak atlad , yiyecek vermez oldu." A acn gvdesinden daha n82 Nihad Sami Banarh, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Istanbul 1971, Sf. 28.

29

ce km olan "Bugu Han' n ocuklarndan bir ba kas yurda Hakan seildi. Onun zaman nda memleketteki ehli, vah i btn hayvanlarn, btn ku larn, btn ocuklarn hatt btn cans zlarn "G !. G!.." diye, derin zntyle ba rdklar duyuldu. Uygurlar bu manevi i rete (bu ilahi emre) uyarak toplandlar. Yurtlarn brakp gme e baladlar. Nerede durmak istedilerse bu sesleri duydular. Nihyet Be Balg'n bulundu u yere geldiler. Orada sesler kesildi. Uygurlar da burda durup be mahalle (be ehir) yaptlar. Adn Be Bah koydular. Burada ya ayp o aldlar.' 83

Eski Trkler, dalarn Tanr makam olduklarna inanrlard. Gklere uzanm zirvelerin uzaktan mavi grn bu inancn kk olabilir, denilmektedir. amanist Trklerde veya bu kal ntlarn etkisiyle islmlam bile olsalar da kutsallk verildiini gra yoruz. zbekistan'da Karata gibi. Eski etkiler iindeki Trkler, dan (Yer-Su) denilen ruhlar na, bazan Tanrsna nem vererek dalar ziyaret ediyorlar. Oralarda kuraca bez balanr. Da kltnn izleri banlar kesilir, a Orta Asya'da devam etmektedir. Trke ve Mo olca mukaddes, mbrek, byk ata ve byk bakan anlam na gelen dalar vardr: Han Tenri, Bayan Ula, Buzta Ata, Bay r Ula, Othon Tenere, Iduk Art, Kayra Kaan, Erdene Ula, Kutta, Nurata.'"4 gibi.
83 Y.K. Sf. 29. Prof. Dr. Bahaeddin ()gel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971, Destanlarda geen da la ilgi iin bakmz. Sf. 618 Da . Prof. Dr. Bahaeddin ()gel, Trk Mitolojisi 2 cilt, 1971. 84 Prof. Abdlkadir nan, Trk Boylannda Da Aa ve Pnar Klt, Re it Rahmeti Arat in, Trk Kltrn Ara trma Enst. Yay. Ankara 1966, Ayrbasm Sf. 272.

30

Tarihte nemle yer alan" Gk-Trklerin, Budun nli, Iduk tken, Iduk Ba , Tamag Iduk adl takdis ederek hepsine" duk yer su" demeleri zerinde durulmak(lir. Yakn zamanlara dair verdi i bilgide Abdlkadir nan: "a da amanist Altayli Trk boylarmda da klt en nemli klt saylmaktadr. Telet, Tles ve Abakan Trkleri yaknlarda bulunan da lardan birini tanr, koruyucu ruh ya da byk ata sayarlar. Altayh amanistlerin da erefine yapt klar yinlerinde syledikleri ilhiler ok samimi ve halk edebiyat ve folklorunun gzel rneklerifir.'"5 demekte ve bu ilhilerden rnekler sunmaktad r. Bu lahilerde elik Da'a, Altn

Da' a benzetilen da-gne ve ay" n dolaamayaca belirtilmekte: "Mukkaddes byk da m" denilmekte ve "Atalarmz, byklerimiz sana tapt lar" anlamna gelen szlerden sonra, da dan, soylarna, kendilerine, srlerine yardm, pay, bereket istemekte ve hattta yurduna geim vermesi iin dilekte bulunmaktad r. Da Tay olarak
belirten bu ilhilerden di erinde bugnk konu ma dilimize gre: "Ey mukaddes ve geni Altaym Yarg (hkm yeri) Kesilmeden ksmet (pay) veren, Bizi y pratmamak iin yarg veren, a aran ba a (ihtiyarlara) istirahat sa layan (Altay), deniz ve yer yarat ld zaman ata analarmzn tapt, takdis etti i (Altay) diye hitap edilmektedir. Gene bugnk dile evrilmi dier bir ilhide: "Bu kurbanm, Mukkaddes Altay'a ula sn!

Yarg yerine biriksin! Gttmz dtivay halledecek mi? Bereket, refah verecek mi. ( Kurban m z ) her engeli aarak byk Altay'a ula sn!" denilmektedir.
rnek olarak sunulan 4. ilhi de ise gene gne in dola amyaca (elik da m) ay'm dola amyaca (Altn dam) diye hitap ederek "Temiz yurdumuz y p85 Y.K. Sf. 272.

31

rand, az ulusumuz s knt ekti, Mukaddes Altay' m, ne yapalm 2 Ak sakalli atalarmzn takdis etti i ulu Altay'm geim versen ne olur? Kirpi imiz yalanmasa ne olur ?" eklinde yalvar ve dilekler sunulmaktadr." 2 Kazanl Trkler'de Da inanc: Prof. Abdlkadir nan: "Dokuzuncu yzy ldan beri islmiyet'in nfuzu alt na girmi olan eski Bulgar sahasnda ya ayan Kazanl Trklerin Hocalartav'

denen da takdis ederek, kurbanlar kestikleri tesbit edilmitir. Kaeanl aydnlardan G.G. Re idi "Hocalar- tay
yaki yalgan hac" adl manzum rislesinde bu da a dair inanlar ve bu dada yaplan kurban yinlerini teferruatyle tavsif etmi tir, demektedir. G.G.Reidrye gre Hocalar tav' hakkndaki inan lar ve yap lan yinler Mslman olmu uvalar tarafndan getirilmi tir." 87 diyerek bu alandaki ksa tariheyi ayd nlatmtr. Gene G.G. Re idiye dayanlarak "Hocalartav'mda yap lan kurban yinleri" anlat lmaktadr. slmiyetin benimsenmesine ra men eski detten vazgeilmemesi yle belirtilmektedir: "G.G. Re idi cahil hocalardan ikyet ederek bunlar n bu da ziyaret etmenin fakirlerin hacc oldu unu sylediklerini anlatyor. Bu dan yksek k sm Arafat dan, Kz-

lar da denilen ksm Kubeys dan, yine bir tepe de Mine dan, pnar (emesi ) da Zemzem'i temsil ediyor, diye vzederlermi . Gya buras Mekke'den daha mVrekmi .""
86 Y.K. Sf. 273. 87 Y.K. Sf 274. 88 Y.K. Sf. 572.

32

Abdlkadir nan bu manzmeden paralar naklediyor, bun.da Mekke ve evresindeki hac ve ziyaret yer lerini bu daa nakledilerek vldii iin, Safa ile Merve adlar verilerek buralar aras nda yrmenin nas l iitlendiini gsteriyor. Abdlkadir nan, bilgili hocalar!' bu detlerden vazgeirme e almalarna ra men, cahil hocalar!). da buralarm bylece islmla trnaa uratklarn belirtiyor ve "G.G. Re idrnin bu manzum rislesi yalmz da kltnn deil, btn "yer-su" kltnn cahil hocalar taraf ndan islmlatrlmaya nasl aliildnu gstermektedir" diyor." Buna benzer davran lar Trkiye de de grlmekte dir. Hatt bu inan= bir benzerini Hae bekta 'ta tesbit etm-; bulunuyoruz. Hac bekta 'taki Arafat da , Zemzem Pnar' bu yerleri slmla trma ve bir hac ziyareti ekli kazandrma abas n gstermektedir. 3 Bakurtlar Arasnda Da: Kendisi de bir Ba kurt Trk' olan Prof. Abdlkadir nan, Bakurtlar aras ndaki da inanc hakknda da u bilgiyi vermektedir: "Bakurtlar, Altayllarn

btn Altay dalar takdis etikleri gibi, Ural dalann mbrek sayarlar. Bununla beraber bu silisiledeki bz dalar, bilhasssa takdis edilir. XVI II. yzy ln ortalarn da Bakurt lkesinde seyahat eden akademisyen Lepechin Bakurtlarn Tura-Tav denilen da, taparcasna, takdis ettiklerini yazm tr.'"
Bakurtlarm mukaddes tamd klar, Tura-Tav'da, sylentiye gre Nogay Hallar ya amlar, daha sonra zhit ve erenler buraya s nmlardr. Bakurtlar,
89 Y.K.Sf. 275. 90 Y.K. Sf. 276

33

Tura-Tav'a muhakkak adak adayarak kyorlar. Bu daa hakaret edenlerin ba larna trl bellar geldi ini anlatyorlar. 4 Trkistan, obekistan'da Kutsal Da : Tepelere kutsalhk izfesini, Trkistan ve di er Trk lkelerine yap lan seyahatlarda da grmekteyiz.'9' "ir-Abd, kasabas civarndaki Karata kutlu say -

lr. Dan tepesinde bir evliya mezar bulunduuna inanr lar. Buras zbek-Lakay boyunun ziyaretgh dr. Her y l buraya yoplanp kurban keserler, aalara yine paavra balarlar."92
5 amanistlerde Yer-su ve Da inanc: amanist bu "nezr" i da orman, a a, su ruhlarma, umumiyetle "yer-su" dedi i tanrya balar, "yer-su" ruhlar merhametli ve koruyucu ruhlard r.93 amanist denilen Trklerin mezar veya a alara veya her ikisine birden bezler ba ladklar, da, orman, a a, su ruhlarna "umumiyetle" yer su "dedi i tanrya" kurban adaklar, mslman Trklerde ise bu yer "su" Tanrs, ruhlar yerine "velilerin, erenlerin getikleri" ve onlarn ruhundan, varlndan faydalanmak zere adak lar adand, bezler, iplikler, paavralar as ld belirtilmekte ve "bunun Mo ol stils devrinden sonra ok ean91 Ilikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri, Sf. 296. Radlow, Sibirya'dan, eviren: Ahmet Temir, I, 132, I, Sf. 348, 92 I3.T. Adak. Sf. 325. Abdlkadir Inan, Mslman Trklerde amanizm Kalntlar, Blh. Bak, Dergi. C.I.S.4. Ankara 1952, Sf. 22, 23. 93 A. Inan, Mslman T. amanizm Kalntlar, .F. Dergisi, C 25.

34

land" Abdlkadir nan tarafndan etraflca aklan maktadr. Atalara, dalara, rmaklara, ruhlara taparcas

na sayg ve kurban kesmek" suyu, a ac, da, mezar kutlu bili95, bunlarn hepsinin stnde en bykbir Tanr lanan paavra, kl, tanmakla beraber," a alara v.b. ba ty "gibi nezirler de hep birer feti sayl" maktayd ."
6 Altay amanlarnda Kutsal Da inanc:

Altay amanlarnda Kutsal Da (Altay) inanc kkl ve yayg ndr." Altay amanlna mensup Altayhlara gre: "da ruhlar, tamamiyle mstakil bir zmreclir. lgen ve Erlikle mnasebetleri yoktur. Bu ruhlar insana iyilik yapar, refah ve saqdet bah ederler; saygszha kar da ceza verir ve hastahk gnderirler.

Hayvanlarn oalmas, salk, umumi emmniyet ve erir ruhlar (aza, yek ) uzakla mas hep bu ruhlar tan rafndan verilen nimetlerdir."99
Bu ruhlar ahslandrlarak, belirli bir yere, da a, sahip kabul ediliyor, ve mahalli ruh tanhyorlar. "Bundan dolaydr ki da, rmak ve gl adlar Altayhlarm nazarnda yahuz co rafi isimler de il, fakat o yerin sahibi olan. Ruhun ad dr. Mesel Abu-Kaan, St-Kl, lemen, Ak-Kaya vesaire yalnz da, gl, rmak, kaya-

larn ad deil, canl varhklar ve Altayl larn tapt

94 II. Tanyu, A.v..A.v.A.Y. Sf. 325.326. A. inan, Tarihte Ve Bugn amanizm, Sf. 5,8. 95 Y.K.Sf. 8,9,10. 96 Y.K. Sf. 10. 97 Y.K. Sf. 47, 68, 69. 98 W. Radlow, Sibirya'dan, ev.- (Prof.) Dr. Ahmet Ti r, st.. 1956. D. Sf. 3-75. 99 Abdlkadir Inan, Makaleler Ve incelemeler, (Altay amanlna Ait Maddeler- A-.V. Anohin), T. Tarih K. Yay. Ankara 1968, Sf., 416.

35

iltillardr. Bunlar insanlarn dualarma cevap verebilirler; ltuf ve ihsan sahibi olduklar gibi, kahretmek de ellerinden gelir. nsana benzeyen bu varl klarn oluk ocuklar da vardr.
Abu-Kaan da nn iki kz vardr. Bu kzlarn her ikiside Yelbis ad m yarlar. Bu ilahi varhklara Altayl dua eder, dilekler diler: "Altayhlar n, da ruhlarna dair tasavvurlar nda vuzuh yoktur. ekil itibariyle insana m, yoksa bir canavara m benzediini kestiremezler. Bu ruhlar insann kalbine ancak kendi mevcudiyetlerini telkin ederler (ebeltip yat). Da ruhlarnn ya adklar yer kii o lunun ya ad yer dairesidir. Ba ka ruhlar gibi gkte veya yer alt dnyasnda ya amazlar. Bundan dolaydr ki Altayllar da ruhlarn zmreye ayrrlar: Yer-Su (Yni yer ve su ruhlar ), Yezim tayka (yani cmdiyeler ruhu) ve Altay (yani da ruhlar). Bu ruhlarn umumi ad "ee" yni sahip ve Yezim- p iy,dir. ,, 101 ahslandrlan ve belli bir yerin sahibi olan bu mahalli ruhlardr. "Her da ruhu ancak kendisine ait olan mntkaya hkimdir; dier mntkada bulunan ruhlarla mnasebeti yoktur. Altayl her kabile (sk ) o veya bu da, irma , kaya ve gl kendi soyunun Wimisi teliikki eder; onu ar ruhlardan (aruu ts ) sayarak tapar.""2 Aratrc da ruhlarna tapma Metinin ok eski dnemlerden ba layp sregeldi ini belirttikten sonra kurban yini hakkn da dikkate ayan u bilgiyi vermektedir:
100 Y.K.Sf. 417. 101 Y.K. Sf. 417. 102 Y.K. Sf. 418.

36

"Altayl lar da ruhlarna kanl kurbanlar verirler (k srak ldrrler ), sa (libation ) olarak bulgur kartrlm st serperler."
"Bu kurban yininde mahsus ilhiler terennm edilir. Bu ilhilerden anla ldma gre, Saman kurban alp, Yayk, Suyla ve Karlk adh ruhlarm refakatinde yedi engeli yahut yeri kap y (puu dak yahut szgek) geer. Bundan dolay dr ki da ruhlarna terennm edilen ilhiler" yetti ejikt yerim-suum (Yedi kap l yer ve suyum) tesmiye edilir '"3 Saman davuluna, aman'n sahip oluu hakknda bu makalede u bilgi verilmektedir: "Baz Altay amanlar temiz ruhlarm (aruu neme) ve da tanrlarmn (yer -su) telkin ve ilhmiyle davul sahibi olurlar. Bu suretle elde edilen davul ilhi hediye ve mbrek say hr. Bundan dolaydr ki, bu gibi davul sahibi olan amanlar, bunun Abuu-Kaan, Ad -gana, Kara-Kaya ve bunlara benzer yer-su tanr larndan verildi ini sylemekle zevk duyarlar. Gemi amanlarn menkibelerinde de

da ruhlar ( Yer su tanr lar ) taraf ndan verilen davullar hakk nda hikyeler vardr. 5,104 7 Da !nammu' Tarihesi, Kutsal Dalar ve Kurban:
Prof. Abdlkadir nan, da la inan.= Trk dini tarihi iindeki yeri hakk nda: "Yer -su kltnn byk imparatorluklar devrinde (dneminde) geli erek vatan klt derecesine ykselmi "tir, demekte ve" GkTrk imparatorlu u devrinde Yer-su ruhlar nn mahiye tinin" "Orhon yaz tlarmdan anla" ldm anlatmak103 Y.K. Sf. 418. 104 Y.K. Sf. 443.

37

tadr: "Gk-Trklerin " dk yer-sub" (Mukaddes yer -su) ile ifade ettikleri mefhum (kavram) hem koruyucu ruhlar hem vatan idi." a klamasndan sonra "klt olan

bu vatan yer-suyu tgen ve Budun nli dalar ve ormanlar temsil ediyorlard. Bu mukaddes yer-su ruhlar Gk Trklerin mukadderattn idare ediyordu"'" demektedir. "Tonyukuk yaz tnda" "vatan korunmas nda yer -su ruhlarnn rol' nn a ka belitildi i," Tanr Umay ve yer-su ruhlarnn yardmyle" ba ar kazanld anlatlmaktadr.

Belirtildii zere "yer-su ruhlarnn en nemli mmessili dadr. amanist Trklerde da klt Gk Tanr kltyle ilgili ibir klt olmu tur. Hunlarn eski vatan olan Yeni-si- an yahut an-din - an sra da larndaki Han-yoan da Hunlarn her y l Gk-Tanr'ya kurban kestikleri dad. Bundan baka Gan-tsuan-an da da Hunlarn mukaddes dalarndanbiri idi. Hun bakanlar inle yapt klar szlemeleri Hunda denilen bir dan tepesinde kurban keserek itikleri andla teyid ederlerdi. "106
"Orta Asyann baka kavimlerinde de Gk Tanr'ya kurbanlarn yksek da tepelerinde sunuldu unu in kaynaklar"nn haber verdi ini belirten Prof. Ah105 Abdlkadir nan, Tarihte Ve Bugn amaniz, T.T.K. Ankara 1972, 2.basm, (Yer-su tanr lar') Sf. 48. 106 Y.K. Sf. 48,49, 47. sayfamn 52 numaral dipnotunda, bn Fadlan's Reisebericht, S. 19 (Metin) Ek, 41 a ve 48. sayfamn 53 numarah dipnotunda,"Da klt muhtelif kavimlerde grlmtr. Eski Yunanl larda Olimpos, Filistin Yahudilerinde Tur-i Sina, Mekke Araplarmda Arafat, Hintlilerde Rimalaya, eski Mo ollarda Burkhan-Haldun gibi. Bir in kaynann verdii mlmata gre da klt kuzey-do u kavmlerinde de yaygnd, Manurya'da VI. yzylda yayan Mohe ulusu Akta adm tayan bir da tanr bilir ve ona tapard. Bu dadaki kurt, ay ve kaplan gibi canavarlara dokunmazlard (Hyacinth, 11, 114) denilmektedir.

38

dlkadir inan: "Gk-Tanr kltyle da kltnn bir ' biriyle yakn ilgisi bulundu u"nun Hunlular dneminden gnmzdeki "Altaylara kadar devam eden saman yinlerinden anla lmaktadr. Altayh or ve Beltirler kurbanlarn Gk-Tanr'ya yksek da tepesinde yaptklar ayinle sunarlar ve bu yine "tengere tay g "(yni tanr -gk kurban) derler. Gardizi'nin verdi i mlimata gre (W. Barthold, Otet, 102, 125) Eski Trkler dalarn tanr makam olduuna inamrlard . Yksek

da tepelerinin gklere yak n bulunmas ve uzaklarda mavi renkte grnmesi bu inanc,n yerle mesine sebep olmu samlabilir.'"" demektedir. Abdlkadir nan "Orta Asya da larmnn o u"nun "Trke veya Mogolca mbarek, mukaddes, byk ata, byk hakan an.lamlarma gelen s fatlarla zikrolunurlar. Mesel, Han tanr, Bayan-Ula, Buzta -ata, Bogdu-ula, Burkhan-ula, Othon-Tengere, Iduk Art, Kayrakan, Erdene Ula (Kutta)" ve daha biroklar mn bulundu unu anlatmakta ve "Her boyun ve her oyma n kendisine mahsus mukaddes duk da bulundu u gibi boylardan kurulan byk birliklerin de m terek da lar vardr."'" demektedir. Bilhassa "VII. yzylda btn Trk boylar ve Gk Trk Imparatorlu una giren yabanc boylar iin Otken dann ve ormanlarnn klt olduu gerek GkTrk ve gerek Uygur yaz tlarndan'"" anla lmas da kltnn nemini gsteriyor. Dolay syle islmiyetin. Trlder arasna girmesinden. ve benimsenmesinden sonra bile ilgi devam ediyor. inliler tarafndan igal

edilen, bu kaybedilen dalarn htrasna dair Kazak-

107 Y.K. Sf. 49. 108 Y.K. Sf. 49. 109 Y.K. Sf. 49.

39

Krkz halk edebiyat ndan sregelen rnekleri Radlow belirtmektedir." Prof. Abdlkadir nan, gnmzdeki "Altayl amanist boylarn ve oymaklarn her birinin zel mukad-

des dalar bulunmakla beraber hepsinin ilhilerinde Altay stradalar zikrolunmaktadr ki hepsi iin mterek klt say ld aikardr. 55111 demektedir. Byle kutsal da larn fazlal ayrca dikkati ekmektedir: Ekitag, Sogol, Palmir, Akkaya, Ene, Kad nbasr, Karatag, apt gan, lgen Aysu, Karahan, Urenha-Tubalarn kutsallna inanlan Hangay, Tannau da lardr. Dnyann ruhlarla dolu oldu una inanan " amanist istlere gre" "da lar, gller, rmaklar (Yer-su) hep canl nesnelerdir. Takdis ettikleri Ala , Tannau, Hangay, Altay da lar ... amanistler iin yalnz corafi isimler de-

il, fakat konu an, duyan, evlenen, oluk ocuk sahibi varlklardr. ...ruh bizzat dadr, da bizzat ruhtur. amanistlerin bu inanmalarna da ok eski ve iptidai animizim devrinin hatralar ya amaktadr.
,,

112

8 amanist Trkler Arasmda Daa Dua ve yinler:

nDain kutsall inancna sahip kimseler taraf dan daa dua edilir, ondan dilekte bulunulur ve daa kurban sunulur.
Dualarda da n ruhuna, mesela Altay da mn runa (Altay eezi) ye kar yle konuuluyor:
110 Y.K. nan, Sf. 50. ve Radlow, Proben III, s. 50-51. 111 Y.K. Sf. 50. 112 Y.K. Sf. 51.

40

"Bl kurbamm mukaddes ve Ulu Altay'a ula sm, onun karar verece i yere (yarg yerine) ba lansn. Gttmz dvay halledecek mi? Bereket ve refah bize verecek mi? Bu kurbamm her engeli (budaklar ) a arak ulu ve mukaddes Altay'a ula sm." " Temiz yurdumuz ypranyor, az ulusumuz s knt ekiyol. Ey mukaddes Altay m, biz ne yapahm! Ak sakall atalar!~ takdis etti i ulu Altay' m, geim versen ne olur ? Vcudumuz kirlenmese, gzlerimiz ya armasa ne olur ? Bereketli srlerimizin kutlarm yaradan mukaddes Altay m, Yer-Su'yum" 113 44-CT. zlmeyelim, Tanr var, tasalanmayahm, Altay var! "Altaym" diye tapnyoruz... 114

amanistler grld zere bir yandan da ruhuna inanrken te yandan dan kendisini"canl ve hereyi duyan bir varlk tan"yarak tapnyorlar. Altay ~anlar Karagay dan, Smer dan da (Smer-Tayka), Smer-Ula) kutsal tan maktadrlar.
Abdlkadir nan, baz dalarm, bazen bir kabilenin "mukaddes tz'" (tz ts men eli, asl" ve baz

kabilelere gre da (byk ve ilk atas ) saydklarn, kendilerini bu kaynaa baladklarn belirtmektedir. Bazan kadnlar daa kendi adn (Karatag) sylemeyerekils (Kay nbabamz) diyorlar.16 Bu gibi olaylar birka yerde grlm baka dalara "kaynbabamz" denilmitir.
Abdlkadir nan, "mukaddes dalar" ve "onlarn ruhlar adna ok muhte em tyin ve trenler" yapldn
113 Y.K. Sf. 51. 114 Y.K. Sf. 51. 115 Y.K. Sf. 52. 116 Y.K. Sf. 53.

41

anlatyor ve: "Da yini Ka ve Beltir boylar nda "tigir tay", yni "Gk kurban ", Sagaylarda" "tag tayam" yni "da kurban" adnn verildi ini kaydediyor. Sagaylar "her yl da bir da tepesi nde yin ya"pyorlar ve yan doldurmam beyaz kolar veya iki ya n doldurmu bir kz veya beyaz bir o lak kurban ediyorlar. Bu yine kadnlar i tirak ettirilmemektedir. Dua yerine ksrakla gelinmez. K sraklar da dan uzak bir yere braklr Kurbann karn yarlarak, yre i karlr, deri ve kemikleri ate te yaklr aman, cbbesini giydikten sonra "davulunu ve tokma n eline al"yor ve " kayn aacna on dokuz para beyaz, kara, mavi, k zl eritler asar; kay n aalarnu birbirine ipek iple ba lar. Kurban etlerini kayn aalarndan birinin altna koyup, aman bu a a lar doudan batya do ru dolamaa balar." aman iki iki kii olabilir, kii olamaz. Ayinin sonuna do ru etin pimesi sona erer." Et yemeden nce aman kayn aalarna dokuz defa rak serper. Sonra et yen'ir rak iilir.'"

Beltirlerin daa, kurban iin karken mezarlk karsnda durup rak koyduklar kab ve yerden ald klar otu mezara ve etrafdaki dalara kar serperler. "Nezir'erini (Adaklarn) kabul etmelerini dileyip l akrabalarm ve da ruhlarm arrlar. Yolun yarsna geldikten sonra bu geilen da larn ruhlarma yine rak serpmek iin dururlar. '9118 Nihayet, hi kadn aya basmam dan tepesinde "tann"ya kurban keserler.

Daha nce yakndaki bir da tepesinde "Tanrya Kurban" treni yaplrken oraya basan bir kad aya n
117 Y.K. Sf. 54,55. 118 Y.K. Sf. 55.

42

dolaystyle orann kutsalln bozulmu sayarak dier dat seiyorlar. Eski kutsal dan yanndan geerken gene ona da rakt serpmegi ihmal etmiyorlar."' Dan tepesinde Beltirler ate yak yorlar. Bunun bir yan, kay n aalarna yakn olan kutsal saylyor. (Ulu Ot=Byk
Ate)tir; kk ate kurbanm pitiidir, o ba kadr. Ate yakhnca yalnz Beltiler gelip raklarndan her yne serpiyorlar. Ate e birka damla damlat yorlar ve kendileri de rakdan iiyorlar. Di kabilelerden gelen'er ler trene kat lmyor, bir yanda oturup sadece seyrediyorlar." Yemekten sonra, art klar, kemikler v.b. Byk Ate 'te yakhyor. Bunlar yaklrken sayg ile eilip dua ediyorlar:

"Al beyaz koyununu ver bize bollu unu" diyorlar.2

Bu yin. "tanr-gk kurbam" yahut "da' kurban" denilen yindir. Bu yin Altayldarm baz oymaklarmda her yl, bzdarnda ise ylda bir defa yap hr. ,, 122 Prof. Dr. Bahaeddin ()gel, Trk Mitolojisi adh nemli eserinde (Dnyann Orta Da ) ba l altnda "Trklerin Kutsal Da lar" zerin de durmu tur. (2. cilt Sf. 284-301) Tanr ile dalar aras n.da ilgi kuran, da lar insan gibi canl sayan Trkler, da lar "tanr ile konuur ve ilgi kurar gibi grmlerdir". "Ggn direi da, yeri bast ran da ve Tanrya giden en yakn yol da yine da " olduundan, "Ortaasya'daki dalarn. ou, Tanr ile ilgili adlar almlard."
119 Y.K. Sf. 55, 56. 120 Y.K. Sf. 57. 121 Y.K. Sf. 59. 122 Y.K. Sf. 102.

43

Prof. Dr. Bahaeddin ()gel, "Trk Mitolojisi"nin bu nemli eserinde (2. Cilt), Trk mitolojisinde geen dalar zerinde bilgi sunmaktad r. Altay, tken ve Tanrda bugnk mslman Trkler aras nda sayg deer bir htra, bir tarihi ba deerindedir.

44

III

TRKIYE'DE DALA ILGILI INANLAR 1 Anadolu Mitolujisinde Da:

nceleri Anadolu'daki en yksek da lara bir vakitler Olimpos (Olympos ) denildi ine i aret eden Cahit Been," Ege'deki Nif da na", "Edremit kuzeyindeki Kazda 'na", "Bursa'daki Uluda'a", Toros dalarna Olimpos" denildiini belirttikten sonra "Makedonya ile Tesalya arasndaki daa da Olimpos" denildiini ve "sonradan, Olimpos deniiace Tesalya Olimpos"unun akla geldi sylyor.' ve ilve ediyor:" Eski Yunanllar, ini Anadolu'daki ve Yakm-Do udaki birok eski ve geleneksel inanlar Yunanistan'a gtrdkleri gibi Anadolu tanrlarm da Makedonya ile Tesalya aras ndaki yksek dan banda toplamay dndler. Orada Zeus iin saray kurdular."2 efik Can, nce Olympos'un Tesalya'da bulunan me hur tanrlar da olduunu syledikten sonra "Anado lu'muzda eskiden adlar Olympos olan. dalar' saymak, tadr: Uluda, Alada, Hisarda tralda, Kardz1 Cahit Be en. Anadolu Mitolojisi, Bilim Eserleri Serisi M.E.B. Istanbul 1967, Sf. 61. 2 Yukardaki kaynak, Sf. 62.

45

da, Kzlkaya da, Musa da, Allahu Ekber da .'

Olympos kelimesinin Yunanca olmad, kayna ve anlamnn kesinlikle aklan.amamasra ramen bunun yksek da anlamna kullanlarak "eski Anadolu dillerinden geldi i" ileri srlmekte ve bunun Makedonya-Tesalya'da bulunan Olympos da ndan ibaret olmad ve "Anadolu'da say s yirmiye varan Olmypos adl dalar olduu gibi, Giritte, Kbrs'ta ve Yunanistan'da bu ad tayan dalar"n ok oldu u, Homeros destanlarnda tanrlarm Olympos danda len yaptklar Azra Erhat taraf ndan bir daha tekrarlanmakta ve:" Olympos daha ok gk tanr Zeus'un merkezi idi. Apollon ve Musa'lar gibi daha ok oyun ve ezgiden ho lanan tanrlar Parnassosya da Helikon da larnda toplanmaktadr."4 demektedir. Baz efsnelik olmu kiilerin de Olimpos (Olympos) adn tadklar grlmektedir." Kybelenin (Kibele) kocas olarak gsterilen bir Olympos vard r. Mysia Olympos'una (Uluda) adn veren oymu ."5 2 Szlklerde, Ataszleri, soyadlar, iir ve romanda da:

a- Azeri', Trke isim olan da hemen btn Trklerce benimsenmi bir kelimedir: " u savda dahi gelmitir: ta ta ka kavu mas, kii kiiye kavu m. (Da daa kavumaz, adam adama kavu ur)"* b- Dala ilgili birok atasz daha vard r: Gvendiim alack dalar size de kar ya arm . - Dana bahar kar verir, ba na bahar bar verir.
3 efik Can, Klsik Yunan Mitolojisi, st. 1963, Sf. 291. 4 Azra Erhat, Mitoloji Szl , stanbul 1972, Sf. 291. 5 Y.K. Sf. 291. * Kagarh Mahmud, Divan Lgat-it - Trk Teremesi Ankara, 1941, C. III. Sf. 153

46

"Yeri basa, tutan da dr; Halk basan, tutan handr." (B. gel, T. Mitolojisi C. 2. s. 284) Da ne kadar uca olsa (yksek, yce), yol stnden a ar...- Da dan gelir da ak kimi, kullar buda kimi eilir su imee barr ola kimi.- Geyik bilmecesi-Daa da a salmak, daa da a dmek. C iir de de da birok defa yer alm tr, da veya da lar hakknda birok iir yazlmtr. Burada yalmz bir rnek vermekle yetinece iz: Sana derler Sultanda -Ne dumandr ban senin Kocalardan sual ettim-Kimse bilmez ya n senin Eksik olmaz karn yaar-Bulutlar birbirin koyar. Hergn Gne sana do ar-Cevherdir da n seni Alt yant. bayle bostan-evre yarun gl glistan Ayrdlar meni dosttan-ter garip ku un senin** - Gerek ad ve gerek konu bak mndan da veya dalarla ilgili romanlar da vard r. "Murat dalarnda" adndaki milli roman, konusu istikl1 Sava yle ilgili olmakla beraber 1VIurat ve Da larnda kelimeleriyle birleik bir ad olarak Murat da larnda diye ayn zamanda anlaml bir ad konulmu olmaktadr. Hacettepe, K smettepe ad gibi Muratda ad da ayrca dikkati ekmektedir*** larla ilgili soyad pek fazladr: D Dala veya da Da, Dadelen, Da a an, Da c, Da mar, Da da , Dadeviren, Da er, Da han, Da stan, Dastanh, Da l, Daho lu, Dapnar, Da seven v.b. nl dalardan dan da bir ok soyad vardr:
** Hseyin Kzm Kadri, Trk Liigati, stanbul 1928, 2. Cilt. Sf. 693 "Gerl"den. Da-aatay- sim, dagh, saki, harami v.b. Sf. 693 *** Dr. Ziya G em, Muratdalarnda-Milli Roman-Ankara 1962.

47

Altay, Arafat, Arafato lu, tken, Tanrda, Altnda, Ural v.b. ...**** 3 Anadolu'da, Toroslar da Umunn Olarak Da lar: Trkiye'deki " iiler ve alevileree yatrlar mukaddes makamlardr. Hatta evliyamn bulundu u da ve tepeler bile kutlu tannr." Ekrem Reit, Anadolu'da :"Hemen her dan tepesinde bir eren vardr." diyor ve ilve ediyor:" Erenler istedikleri bir da n bana gelir, konarlar. Oraya derhal bir trbe yap lr ve ibdetgh olur." 6

Mbalgal da olsa umumiyetle trbeler, yat rlar yksek yerlerde bulunmaktad r.* Ali R za (Yalg n) n Cenupta Trkmen Oymaklar , acl eserinde: "Toroslarn sivrilmi tepelerini mukaddes addetmiler ve hepsine birden dede adn vermi lerdir."7 nda en byk dede (Bulgar Bozo lan) de-"Bulgard desidir. Bu dedenin trbesi Ereli'ye nzr ve Bulgar dalarnn tepesindedir. Gene "Saimbeyli' nin gneyinde gene bir da banda, Mrsel Dede adnda, bilhasssa ocuu olm yan kadnlarn ziyaret ettikleri ve ocuk diledikleri bir yatr gryoruz"' denilmektedir.
**** Ankara Telefon Katalo u, 1972. Ve bildi imiz soyadlar. * Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak v.A.Y. Sf. 313. Tahir Harimi Balcolu, Trk Tarihinde Mezhep Cereyanlar, Mukaddime ve Notlar Hilmi Ziya lken, Ankara Ktphanesi Trk-Islam Filozoflar : IV, Kanaat Kitabevi Sf. 267. 6 Ekrem Re it, Antalya Notlar , Halk Bilgisi Haberleri, C.4, Sa. 43.9 Mays 1935, Sf. 309. Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri Ankara 1967, Sf. 170. 7 Ali Rza (Yalgn) Cenupta Trkmen Oymaklar , Ksm 2. Sf. 81. Hikmet Tanyu Y.K. Sf. 296, 297. 8 Hikmet Tanyu, Y.K. Sf. 297. 298. Ali Rza (Yalgn) Cenupta Trkmen Oymaklar , Ksm, IV, Sf. 87.

48

4 AFYON Kz KulesiKaleTaAa

Anadolu'da baz kutsal dalarn eskiden Kibele ( Kybele ) ye tap lan Kutsal dalardan olmalar "ihti mali byktr." "Bunlarndan biri de, Afyon ehrinin ortasnda ykselen ve zerinde Keykubad' n Hisar bulunan tepedir.
Tepeden ba ran kzlarn sesleri ehirden duyulur. Kzlarn oraya ekinmeden gittiklerine ve btn ehrin iitece i surette ba rdklarma gre, onlar n bu hareketi ayp saylmyor, demektir. Byle bir hareketin ayp saylmamas iin, tepelerin ve bu hareketin dini bir mahiyete sahip olmas lzm gelir."

Anadolu'da kermetli say lan birok dalar ve tepeler vardr.9 Kocaya varmak isteyen k zlar oralara karlar : "Bahtm! Kocaya girecek vakt m!" diye barrlar.i
Cevat akir byle yerlerin eski Kibele'nin kutsal dalar olabilir, diyor.

Bu kale ve k z kulesi hakk nda biraz aklama yaplmas gerekiyor.

Kale'nin yap h tarihi kesin olarak bilinememektedir. Kz Kulesinin. 1219-1236 y llar aras rda Alettin Keykubat sarayma dahil olup burada kk bir cami ve dier mtemilt bulunmaktad r. Kanunrnin o lu Sar Selim zamannda onarlan bu kale, ayn zamanda vaktiyle hapisane olarakta kulllamlm tr."
9 Cevat akir (Halikarnas Bal ks) Anadolu Tanrlar , st. 1962, kinci Basm, Sf. 86. 87. 10 Y.K. Sf. 86. 11 smail Hakk Uzunarl , Kitabeler, st. 1929. 11. S. 15. Evliya elebi Seyahatnamesi, st. 1314, 9. cilt. Edip Ali Bki, Mehul Halk Tarihi, Afyon 1945.

49

Bu Kale ve dolay siyle kz kulesi 6 May s ta Hdrellez'de veya Cuma gnleri kadn-erkek tarafndan bilhassa ziyaret edilmektedir. Bo lua doru dnlerek: Bahtm, bahtm, evlenecek vaktim, diye ba rlmaktadr. Ekseriya Cuma gn sel vakti k smeti k p evlenemeyenler zerinde, kilitlenmi talihi, baht ama anlamnda kilit ald vkidir. Gene Kz kulesinin yan nda 2 metre kadar boyundaki bir tan iine kadnlar dilek dileyerek yatarlar. Ziyaretin dn zamannda:" kapnn kemerinde olan 15 sanmetre apl daireye 3 iil atlr. Eer bu iiller daireye girecek olursa tutulan dilek mutlaka yerine gelir.'"2 Bun dan sonra tam "kapnn nndeki amak aacna dilekte bulunan bir kimse kendi e yasndan bir bez balar. Burada belirli bir okuma ekli yoktur, yap lan dilekler de ok zaman ayrca bir adak bahsine konu olmamaktadr. Afyon'da K z Kulesini, yzlerce y ldr gen kzlarn ve dullarn ziyaretgh olarak grldn", Tekfur kznn gergef i ledii ve Bey B rei kard bu kuleyi" ziyaret eden kzlarn tepeye karak u tarzda da seslendiklerini Mehmet nder belirtmektedir: Alt n tahtm, A lsn Bahtm,
5 Amasyaehcuamaac Amasya'daki eyhcu kynn yaknndaki yoku kdnca, amlarla rtl bir da n ete inde da ile ky arasnda gr bir kaynak da bulunmaktad r. eyhcu
12 Mehmet Sekin, Afyon'da Dilek Ve Adak Yerleri Lisans Tezi. Ilahiyat Fakltesi, Ankara 1967. 13 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak V. A. Y. Sf. 155. 14 Mehmet nder, Anadolu Efsneleri, Ankara 1966, Sf. 114.

Evlenme e Geldi vaktim.

50

kynde nceleri bir tekke de varm . Buradaki yatrm Hz. Ali soyundan geldi i ve admn Seyhcu oldu u ileri srlyor. Bu zat lece i zaman benim ayr ca mezarm yoktur, mezar m olmyacak, beni ziyaret etmek isteyen, bu dadaki amlar' ziyaret etsinler,is ben bu amlarda gmlym, amlara balta vuran, bana vurmu dur"diyor" 6 Ankara-Hseyin Gazi-Trbe-Dilek-Adak-A aSu.

1400 metre ykseklikteki Hseyin Gazi da nun zirvesine yakn Hseyin Gazi Trbesine, eski tekke hara besine ziyaretiler gelmekte ve o evreye yak n ahlara bez ba lamakta, ma ara ve kuyuyu ziyaret etmekte, dilek dilemekte ve adak adamaktad r.17
Evliya elebi zamannda burada yz bekta i derviini hvi bir tekke olup, her y l ok kalabalk bir yin yaplrd. Ankara'ya hkim bir noktada olan bu da , trbe ve Hseyin Gazi vesilesiyle hlen de ziyaret edilmektedir. Ankara'nn ierisinde nceleri Hcettepe ve NamazOh (Trk Oca alan ) ziyaret, dilek ve adak yerleriydi. Halen Ankara kalesi, dilek ve adak iin ziyaret edilmekte, oradaki bir ta efsnele tirilmektedir. Kez Hac Bayram Veli alan da bir ziyaret, dilek ve adak yeri halindedir. Buras da o semte gre bir tepe say lr.
15 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak V. -A. Y. Sf. 164. Do. Dr. M. kr (Akkaya) Orta Anadolu'da Bir Dola ma, Ankara 1934. Sf. 46. 16 Mehmet nder, Anadolu Efsneleri, Ankara 1966, Sf. 132. 17 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak V.A.Y. Hsyin Gazi Sf. 86-93, Haelbayram, Ankara kalesine v.b. bak nz.

51

Milli ve tarihi ynyle ve hat ralaryle ankaya ve Amttepe de, birisi Atatrk'n ya ad yer, yksek grn, di eri Atatrk'n kabri dolaysyle byk ilgi grerek ziyaret edilmektedir. Atatrk'n "30 A ustos Meydan sava n ynetti i Rasattepe" ad nn sonradan konuldu u bu Ankaradaki tepe zerinde An tkabir, sayg ve sevgiyle ziyaret edilmektedir. 7 Balkesir-Kazda (da)-Mezar-Dilek-Adak

da da bulunmaktadr. I.- Girit'te. 2. -Kbrs'ta ve 3.- da da da Trkiye'de bulunmaktad r."

A- Girit'teki da'da geen ve Yunan miyolojisinde nemli bir yeri bulunan olay yledir: "Uranos'la Gaia'dan do ma Rheia (Rhea) Karde i Kronos'a e olur ve onunla nc tanr ku a olan Olympos'lar retir", "Rheia ocuk do urduka Kronos onlar yutar", "Rheia bu duruma ok zlr ve Zeus'u dnyaya getirmeden nce Uranos'la Gaia'n n yardmyle Girit'in Lyktos ma arasna saklanr, orada do urur. Sonra da koca bir ta bezlere sarp Kronosa verir; tanr bunun bir ta olduunu anlamadan midesine indirir." 19 Girit adas nn da da mn tepesindeki bu ma ara da dad Amaltheia oradaki korkun bir yarat k olan lielios'tan doma keinin style Zeus'u besliyor. Zeus byynce gizlendi i ma aradan karak, Kronos'un yuttuu ta ve tanrlar kurtarp onu gkten, dnyann en dibine "yerin ve denizin daha alt tabakas na atyor?'
18 efik Can, Klasik Yunan Mitolojisi st, 1963, Sf. 37 Behet Necatigil, Kk Mitologya Szl , st. 1957, Sf. 53. 19 Azra Erhat, Mitoloji Szl , st. 1972, Sf. 334. 20 efik Can. Y.K.S.8. Girit'teki da da hakkndaki dier bir efsane de Sf. 44. de geiyor.

52

Bir Ana Tanna'r and ran Rheia (Rehea), Anadolu'daki Ana Tanra Kybele'ye benzetmektedir.2'

B da (Kazda)
Balkesir linin Ederemit ileesi'nin Edremit krfezine bakan 18000 rakml Kazda nn hrgende halen 1767 metre de Sar kz tepesi denilen yerde st akl yn halinde ilgiyle ziyaret edilen bir yat r bulunmaktadr. Bu yatr hakknda deiik sylentiler vardr.22 nce burada geen efsneler, zerinde duracak sonra Sarkz yatrma dnece iz: efik Can, nceleri s k ormanlarla kapl bulunan bu dan mitolojideki neminin ok byk olduunu sylyor ve Paris'in Afrodit'i Afrodite'yi burada dier tanralardan gzel buldu unu Ganymedes'in Zeus'u bir kartal olup buradan ka rdn" ve gene Afrodit'in a k maceralarndan Troia'll Ankhises aras ndaki maceramn bu ida da nda geti ini anlatmaktadr.24 Buradaki e itli efsneler zerinde k saca durmamzla karlatrma bakmndan bir fayda sa lana21 Vaktiyle Anadolu'da Mal Ana Kybele'nin oturdu u yerin kazda olduunu ileri srenleri vardr. Behet Necatigil, K.M. Sf. 53. C. akir Kybele'ye ibdet edilen dini merkezlerden, Garatya'n n eski bir ehiri olan bugrk Ballhisar (Pessinus) tan ve, s rayla "Zela, Sardes, ida da , Flieropolis Kyzikos (Bandrma) ve Selene" den bahsetmektedir. nas Balks (Cevat akir), Anadolu Tanrlar, ist, 1962,2. basm, Sf. 87. 22 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri, Ankara 1967, Sf. 175-177. Hikmet Tanyu, Trklerde Ta la ilgili inanlar, 1968, Sf. 107. A. Turgut, Kazda ve Sarkz Efsanesi, Cem 1, Yl, 8. say, Aralk 1966. sf. 9.11. 23 efik Can, Klsik Yunan Mitolojisi, st. 1963, Sf. 267. 24 Y.K. Sf. 103, 104.

-53

bilir ve bu da n nemini daha fazla ortaya koyabilir. Klsik Yunan mitolojisinde Ganymedes olay da da

(Kazda) da gemektedir:
Inanlarna gre "Her gzel varl n yaratcs olan Zeus", kadn, erkek her gzele kendisini kapt ryor. Zeus ok gzel olan Ganymedes adl delikanl y gryor ve onu yarmda bulundurmak iin" yeryznden kap p Olympos'a karmay dnyor. "Bir ak am Ganymedes, da da nn yamalarnda srsn otlat p" kaval alan Ganymedesi kartal ekline girerek Olympos'tan szlen Zeus kapp "do ru tarmla= da na " uuruyor Onun, tannlarm gzlerini ok amas iin ebedi genliini korutuyor. 25

Klsik Yunan Mitolojisinde Kaz Da nda (da), geen bir efsne de yledir. "Eski devirlerin" gl
kuvvetlerinden ve "nl yi itlerinden" saylan, Troia kral Ppiam ile Hekabe (Hekube) nin o lu olan Paris hakknda anas , "hmile iken ryas nda, rahminde, btn Troia'y yakacak bir me ale tadn grnce" bu yzden Priamos (babas ), Paris do ar do maz, onu bir hizmetiye teslim "ediyor," ldrmesini istiyor. "Annesi, ona ac d iin gizlice buna "engel olarak onu da (kazda nn) obanlarma veriyor. Efsne yle devamediyor: "Tannalaxn gzellik msabakas nda Aphrodite'yi daha gzel buldu u iin Hera ile Athena, bu obann babas nn yurdunu, gzel Anadolu ehrini mahvetmee karar verdiler. Sonradan babas nn yanna gelen Paris, Yunanistan'a gitti i zaman Helena'y sevip kard iin Troia'y yakacak olan mlm harp ba lad."26
25 efik Can, Y. Ad G.K. 37. 26 . Can, Y.K. Sf. 294.

54

Zeus'un, tannalarm (Hera, Athene, Afrodit) gzellik yarmasnda ne kzm ne karsn ne Afrodit'i darltmak istemedi inden Ida (Kazda ) ndaki srsn gden Paris adl obamn (zevk, bilgi ve yi itlii yznden hakem tayin ediyor. ve: "Haydi Hermes, sen u elmay al, tanralarla birlikte "Ida "da na in ve gzel obana deki: -Paris, ba tanr Zeus'un emriyle u elmay alacaksn ve bu tannadan hangisi senin daha ok ho una gitti ise ona vereceksin" Tanr larn postacs olan Hermes, Hera, Aphrodite ve Athena ile birlikte mukaddes Ida da mn ormanlarla sslenmi tepesine indi, Elinde oban de nei ile srsn bekleyen gzel "Paris'i buldular. Hermes, Troia k rah Priamos'un o lu olan obana; "IVIerhaba Paris" dedi. Ba Tanr Zeus'un buyruu ile u elmay alacaks ve bu tanr adan hangisi senin. daha ok ho una gittiyse ona vereceksin.' Paris, elmay beendi i Afrodit'e verir. Tanr alar barr, yldz gibi giii. enginlii iinden kayarak, obandan ve da'dan ayrhp yeniden Yunanistandaki Olympos'a inerler. ida ( Kazdat )1,n da getii ne srlen bir efsttne de

udur :
Kazda n da srsn otlatan Ankises adh bir obana Afrodit' k oluyor. Troia kahraman tannanAnkhises gzel bir oband r. Afrodit. Firikya k rahnn kz klna girerek Ankises'le sevi iyor. Sonra Tanra olduunu ve gebe kaldn , bu srr saklamasm, yoksa Zeus duyarsa, ou u ldrece ini sylyor. Bu ocuk dounca ad Aeneas (Enee) oluy or." Bu sonra K ral olan
27 Y.K. Sf. 100. 28 Y.K. Sf. 249, 250

55

Ankhises ile Afrodit'in O lu, Truva kahramanlar ndan Aineias (Aeneas)tr: Bu "Ltin airi Vergilius'un aheserinin konusu oldu, ve bu Anadolulu prens, Romann milli kahraman ve imparator Augustus'un atas sayld . Aineias, zaptedilen ve yak lan Troia ehrinden hasta babas n srtnda ta yarak nce da (Kazda nda) gizlendi. Uzun ve dolambal yollardan Kartaca'ya, oradan da Italya'ya geldi. Orada yeni bir vatan kurdu." 29

da da (Kazda) ile ilgili dier olaylar efsneleri zetleyeceiz:

Kuraklk sonucunda ortaya kan kthk ve alktan korkan insanlar: "Yksek da lardan bulut, im ek ve

grleyilerle gelen yamuru dada oturup yadran tanr, tanrlar tanrs Zeus diye an lrd. Zeus'un unvanlaryldrm salc- bulut toplayc-yksek grleyici-ya mur yadrc-rzgrlara emredici ve gklere "gk ku aklar "asc" olarak inanlmtr ; diyen Cevat akir bunun efsnesini yle anlatyor: "Zeus Girit'teki da danda Anadolu'nun matriyar kal tanrs olan Kibele tarafndan do urulmutu. Anadolu'nun ikinci bir da da nda kars Hera ile evlenmi ti. Gya topra ilkah edici ya mur orada topra a kavutu. da da gney Frigya'da (Edremit) Koca Katran da lar denilen bir da zincirinin en yksek zirvesidir. " lyada"da hep "Ana da" veya "ok P narl da" diye anlr. Zeus Truva sava n bu tepeden seyreder. Skamander (Kk Menderes) nehri oradan akmya balar. Gya birgn Herkl ok susam ve da dann ete ini kazm , ite o zaman Skamander akm ya ba lam . Onun suyunda ay nda ykanan kad nlarn salar altn sars olurmu . Truva havalisinin b29 Y.R. Sf. 244, 245.

56

tn kzlar zifaf geces arifesinde Skamander nehrinde ylanrlarm ." 3 "Olympos tanrlar' diye anlan Zeus ku a yalnz Olympos da nda grlmez -ki as l Olympos da yanl bir dnceye gre Makedonya- Tesalya'da bilinir-ida da gibi baka yksek da larda da toplanrlard ." " Dier bir sylentiyi sunuyoruz: "Vaktiyle; Kk Asya'da Phrygia'da.ad "Kazda "olan ve o zamanlarda Ida da ismiyle an lan bu meshur dan sk ormanlar arasnda Daktylos denilecek becerikli sihirbazlar ya yordu." Bu da n bir maarasnda "ilk defa demiri starak kpkrmz yapan usta Akmon idi." "Zamanla Daktylos'larm say s artt . Phrigia'dan Girit adas na getiler ve ada halkna ate in kullanlmasn ve madenlerin i lenmesini retttiler. lk defa hesab ve alfabeyi de bunlar n icat etti i sylenir.' " Sark z : Gnmzde Kazda 'nda Sark z' n mezar bulunmas dolaysyle ziyaret edilmekte dilek ve adakta bulunulmaktadtr. Kazdanda Kutsal aa ve kutsal bir koruluk ta ilgi ekmektedir.33 Kutsal A,acn altnda Homer lyadasn yazm ve yukarda efsnesini syledi imiz kutsal koruluk ta dikkati ekmi bulunmaktad r. Sarkz hikyesinin de farkl ekilleri vardr. ftiraya u rayan aslnda ok gzel ve ok iyi kalbli bir k z
30 Cevat akir (lialikarnas Bal kas), Aaadolu Efsaneleri, st 1957, 2. Bask, Sf. 55-56. 31 Azra Erhat, Mitoloji Szl , Sf. 291. 32 efik Can Y.K. Sf. 136. 33 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri, Ankara 1967, sf. 177.

57

Kazda ( da)Sankz

Kazda cida)Sarkz Fotoraf uzman sayn Arda (Edremit) Tarafindan ekilmi tir.

59

olan Sarkz, namusu u runda ile eker. Sar kzn kt yola saptn syleyenler, kzn babasna onu cezalandrmas iin telkinde bulunurlar. Babas kzn ldrmeye kyamaz, odun kesme, kaz gtme (12 Kaz) bahanesiyle kzn yanna alarak onu Kazda nn en yksek yerine karp brakarak ayr lr. Sarkzn dada sa kalamyaca sanlr, fakat o orada bir kaz srs de besleyerek ya amaa ve trl kermetler gsterme e balar. Bulundu u yere nur ya ar, kn yolunu kaybedenlere yol gsterir. Babas sa kalan kzn haber alnca hasretine dayanamaz. Onun birok kerametini grerek hayran olur. Babas vefat edince Kazda nda Kartaltepe'ye gmlr, oraya Babatepe, Sark zn yatt tepeye de Sark z Tepesi denilir. 34 Di er bir hikaye ve kerametler buna yakndr. Burada bunu tekrarl yacak de iliz." Fakat Medyum Nuriye P nar'a gre bu Sarkz hikayeleri do ru de ildir. Burada yatan Sar kz Mehpare Sultan'dr. Hak a kyle bu sakin yeri semi ve kazlarm insanlardan daha de erli sadk dostlar oldu una inarak burada onlarla geinip mnzevi bir hayat ya am .' "Eski ad (Ida) olan Sarkz tepesinde ilk kar lalan Sarkz'n kazlarm korudu u ta duvarlarla evrili al grlyor. Sonra drtgen eklinde ta ymyle evrilmi Sarkz'n mezar geliyor. (Gyas Yetkin
.

Sf. 76) Ta ynlar aras na girip kan binlerce krmz yuvarlak ve uan zarars z bcekler bulunmaktadr." Tepe zerinde say sz enli ince plak halinde dikili talarn rzgardan, yak lacak ate i muhafaza etmek
34 Y.K. Sarkz: 174. 35 Hikmet Tanyu, Trklerde Ta la ilgili inanlar, Ankara 1968, Sf. 111. A. Turgut, Kazdag ve Sarkz Efsanesi Cem 1, Sa. 8. Aral k 1966. 36 Y.K.H. Tanyu

60

zere Sarkz treni yapma a gelen Trkmenler tarafndan konulduu syleniyor Burasn bir gelenek halinde ziyaret eden Alevi ve itikaden btni olan Tahtac Trkmenler, Sar k z' n Hz. Ali'nin k z olduunu ileri srerek yedi y lda bir defa muhakkak Sar k z'a giderek, dadan daa ona nlyorlar. Tahir Harimi Balc o lu, Kazda 'nda ziyaret edilen kutsal bir ta Yada Ta na benzetiyor. Sarkz'a dair efsne veya sylentileri, yay nlanm olar kitaplarmzda geni ekilde bulmak mmkndr. Buraya, Sarkz'a alevi Tahtac Trkmenlerin 13 Austos-II Eyll aralarnda kafileler halinde ziyarete giderek deta hac olduklar ileri srlyor." Antalya'da ya ayan Tahtac Trkmenlerin bile pir oca oras, mukaddes da Kaz da ' dr deniliyor." Narldere'ye kadar sz geen, Trkmenlerin babas saylan Mustafa zcan, burada yin olmad n , orman isi dolaystyle oralarda bulunan Trkmenlerin sadece saygyl2 ziyarette bulunduklar n sylyor. Aslnda bu Kazda 'nda zel ve belirli bir kutsal ta bulunmamaktad r. Yalnz burada muhtelif ta lar vardr. 1928 ylnda Sarkz tepesine dikilen demirden
37 Y.K,. Sf. 110. 38 . Hakk Akay, epniler Balkesirde, Bal kesir 1935. Tahir Harimi Balc o lu, Tarihte Edremit ehri, Balkesir 1937, sf. 84-87, brahim keen, Makedonya Yrk Folkloru xvu, Trk Folklor Aratrmalar, C. 3, Sa. 52 (Sarkz ve yrklerde kutlu tan lan sar renk Gyas Yetkin, Sar Kz Efsanesi, Sohbet (Gazetesi), Edremit, 8 say tefrika edilmi tir. Mustafa Salman, Babkesir Tarih Co rafyas , Sf. 83 ve 35. 39 Hikmet Tanyu, Adak Ve Ta la ilgili kitaplara bakunz. Sf. 176,

177.

61

bayrak dire i ve nirengi frtnaya dayanam yarak yklm ve bu dire in nnde bir ta yn]. kalmtr.4

Sark zn mezar da drtgen eklinde talarla evrilmi tir. Yak nnda kazlarn ta kmesinin y k ntlar bulunduu sylenmektedir. Tepe zerinde sayg sz enli ince plak halinde dikili talarn rzgrdan, yaklacak atei muhafaza etmek zere Sar k z treni yapmaa gelen Trkmenler tarafndan konulduu ileri srlyor.'" Dier bir sylentiye gre, Trkmenlerin g slerinde sar renkli bir kaz aya iareti bulunuyor. Kaz hakk nda ksaca aklamada bulunacaz. amann g e k hikyesini hat rlataca z. Ay gne ve yldzlardan yukarda ya ayan Hay r ilh lgen'in, gene gkte ya ayan elisi Utkui, aman gklerin 5. dairesinde Kutup Y ldznda (Altn Kazk) kar lar, lgen'in iradesini bildirir. amann getirdi i kurban alp altn kapdan ieriye dalar ve lgen'in taht na sunar. Altn Kazk'da aman'a bir kaz (Kas) verilir. Yolcular bu kaza binerek yeryzne dnerler. 42
Burada tabiat ilhlar ve cinlere tapan Keltler'in kaz ilhesi de oldu unu zikretmek isteriz. 43 Kaz'a dair Dinler Tarihinde efsne ve hikyeler vard r. Burada Kaz Da adnn da zerinde durulmas gerekiyor.

40 Gyas Yetkin, Edremit Bal kesir, 1939, Sf.8. 41 Hikmet Tanyu, Trklerde Ta la ilgili inanlar, sf. 110 ve 111. 6-8 saatte tepeye klan Sarkz Kazdanda ka elverili zaman Temmuz ve A ustos aylardr. Buras hakknda deiik yllarda 6 defa kan Gyas Yetkinge (rahmetli) inceleme yapt k. 42 Prof. Abdlkadir Inan, Makaleler ve Incelemeler, Altay amanlna Ait Maddeler) Ankara 1968 Sf. 416. 43 Prof. Dr. Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri , Sf. 63.

62

8Erzurumenkaya, Katrs BabaDede Ve Da Ziyareti: Erzurum'un enkaya ilcesine ba l Teketa kynde "Katrs Baba" ad nda bir da da bulunan ziyaretgh vardr. Bu ztn tarihesi bilinmemekle beraber, felliler (ocuk felci dahil) v.; bilhassa ocu u olmayan kadnlar gelerek orada n.amaz k lar ve kurban kesr ler. Burada adak sunarlar. Yap lan dua, namaz, ziyaret ve adak sunmalarm kendilerine bir u ur getirece ine inamrlar. Bu y at rm "yz suyu hrmetine" umduklarma nail olacaklarna inAnrlar. Yeeni ksmi ocuk felcine u ram birisi, ocukken gtrlen ye eninin hibir fayda grmedi sylemekini tedir. Olumlu bir sonu elde edilmese de ilgi devam etmektedir. ErzurumspirMays YedisiZiyaret yeriSu:

Erzurum'un Ispir ilcesine yak n bir kyde dada iki ta arasndaki bir ziyarete kyller y lda bir defa mays ay'nn 7. gn gidiyorlar. Ziyaret gnne gre bura ya ( MAY IS YEDISI ) ad n vermi lerdir. Ziyaret edilen yerin hemen yan nda su kmaktad r. Buradaki inanca gre Mays'n yedisinde bu ziyarete gidilerek oradaki sudan iilip ykandrsa insanda bulunan btn hastalklar ve zntler bin y l boyunca ortadan kalkyor. Buraya, dadaki ziyaret yerini bir gn boyunca ziyaret etmektedirler.
9 GiresunGreleEvliya TepesiTasSu, A a Mezar: Giresun'un Grele ilcesinin 5 kilometre kadar gneyinde "Evliya Tepesi" denilen. yksek bir yer bulun63

maktadr. Bu tepede byk bir ta oyularak ii derinletirilmi olup ya an ya mur sular burada birikmekte, zamanla rengi ye ilimsi bir hale gelmektedir. O evre kylerinin halk buray kutsal sayarak, her ayn ilk ar amba gn buras n ziyaret ederler. O ana n iindeki suyu ifah tanyarak, 70 derde devh say dklarndan ierler. Yine o suda ellerini yzlerini y karlar. Bilhassa dul kad nlar, koca, gen k zlar zengin bir genle evlenme iste iyle, bekr erkekler gzel bir kzla evlenme arzusuyle veya ocuk dile iyle buraya gelirler. Dilek dilenip adak adanarak, hemen o tepede bulunan aalara bezler ba larlar. Baz kimseler oradan su alarak evlerine gtrrler. Bir inanca gre su kab yere b raklacak olursa bu ifa etkisinin, tlsmnn bozulaca na inanlmaktadr. Di er bir inanca gre, tepeye her cuma ak am gkten bir nur, k inmektedir. Evliya tepesi denmesinin sebebi, sylentiye gre 1917 Rus i galinde orada ehit d en bir mslman askerinden dolaydr. Bu askerin ad bilinmemektedir. Onun mezar bu tepeye yak n bir yerdedir.

10 GaziantepCunudn Da (Gnda) Delikli ta:

Ali Rza (Yalgm), 6.1.1931 tarihinde Gaziantep'in do usunda (ilk makalesinde-Gn Da ) "Cunudn" da, denen bir yer de, delikli bir tas ( Kaya ) olduunu, "deliinden ancak bir insan" n geebileceini, kadnlarn ksren (bo ,maca ) ocuklar, bu delikten geirdikle64

rini, bylece ksren ocuklarn iyiletiine inanldn sylyor." Nizip lcesinde Ta kesilen K z : Taba da : Maara :
Nizip ilcesinde Taba danda maaraya benzeyen bir mahalle bulunan kz karde in, "burada elenip, salarn tararken uzaktan yedi delikanl mn geldiini grerek korkarlar, kaamazlar "hep birden namusumuz gidece ine ta kesilelim de kurtulahm" derler Dualar yerine gelir. Delikanllar, bunlarn zerine yrdkleri zaman kzlarn de ta kesilirler. 45

11 KayseriDeveliTepeYa mur Duas:

Kayseri'nin Develi ilcesinin Yeniky'nde su s knts, kuraklk zamanlarnda halk yamur yamas dileiyle bir araya toplanarak yksek bir tepenin zerinde veya herhangi yksek ve temiz bir yerde, nlerinde imam bulunmak zere Tanr'ya yalvarrlar. Kadnlar ve ocuklar a larlar, ba rp rrlar. Bir taraftan da ibdet te bulunurlar. Dada toplanm cemaatin yan ndaki meydana koyun, sr gibi hayvan srleri getirirler, inek moular, kuzular mele ir. Bu arada yap lan ya mur duasnn arkasndan bir testi suyu yere devirirler. ayet ya mur ya arsa ibadetlerini hi vakit geirmeden yapacaklar n, Allahn yasaklad eylerden saknacaklarna dair sz verirler ve bylece Allah'tan ya mur ve bereket beklerler.
44 Ali Rza (Yalgn), Anadolu'da Sihirli Talar, Atsz Mecmua 15, Nisan 1932, Sa. 12, Sf. 299-300 Ali Rza (Yalgu), Anadolu'da Sihirli Ta lar Halk B.H. C. 3, Sa. 28, 15, Eyll 1933, Sf. 97-98. 45 Hikmet Tanyu, Trklerde Ta la ilgili inanlar, Sf. 127. 111Lilik Aksel, Anadolu'da Halk Resimleri, Sf. 121.

65

12 ispartaSenirkentDa ve Ate: sparta ilinin Senirkent ilce s nflarnda 2700 metre kadar ykseklikteki yayllarda yar gebe halde bulunan, yaz n srlerini otlatmak iin yaylaya kan kn ovaya inen (Yksek yayla gebe Trkleri )' nin bir inanc dikkati ekmektedir. Bu yar gebe Trkler

yaz n sonlarnda yayladan ovaya inilecei zaman, (Oba) da bulunan btn yakacaklar (odun, keven v.b. ) aralarnda 10 metre kadar aral olmak artyle bycek iki k bek halinde y arlar. Sonra bunlar atelerler ve koyun srlerini bu iki atein arasndan geirir, doruca ovaya siirerler. Byle yap lmayan srlerin ovada leceini, salgn hastala tutulacan sylerler. Bu 2700 metre kadar ykseklikteki yerde ate yakma ve koyunlar oradan geirme iini her oba mutlaka yapmaktadr.
ispartaSenirkentGelincik Tepesi -A r-Sz ve Dilek Kuyusu: sparta ilinin Senirkent ilcesinde 2700 metre kadar ykseklikte BARLA da nda GELINCIK Tepesi

ziyaret edilen bir yerdir. Burada trbe bulunmamaktadr. 1-1,5 metre bykl nde birka tan bulunduu bu tepeye ekseriya gebe Trkler 9,10 saat yryle kyorlar. Ayr ca yayla zamanlarnda daa kanlar oraya u ruyorlar. Bilhassa romatizmast, bir a rs olanlar, oradaki koyu& aryan ayan sokuyor.
Yakn yllara kadar burada adak adanmaktayd . Aym zamanda a irete mensup veya bunlar grerek ona uyan dier bir ki iler, dan ete indeki bir kuyuya dilek dileyip ta atyorlar. 66

13stanbul Beykoz Yasa TepesiYfsa Nebiifal SuDilek ve Adak: Beykozda Yil Tepesinde Yii a Peygamber sanlarak ve inanlarak tarihen yle olmasa bile ziyaret edi len, adak adanan bir yer ayn zamanda bir tepe ziyaretini andrmaktad r.46 Mezar 17 metre uzunlukta ve 4 metre geni likte olan bu koca mezar, Y ann sadece belinden yukar ksmna aitmi . Yann ayaklarnn kald y erde ok ifal bir su ktna -Abuhayat Suyuinanlyor. Uzak mesafelerden gelerek bu sudan imek istiyorlar. Uzak mesafeden gelenler geceleri bu tepede kalarak geiriyorlar. Y a nn her dile i yerine getiren b;r nebi bir veli oldu una inananlar oktur. Beykozlular bunu kendilerinin bir nevi koruyucusu olarak gr-

yorlar. Adak olarak sk sk buralarda kurban kesiliyor."?

14Mersin( el) Fndk Pnar, Maaralar: Mersin'in Fndk Pnar yaylasnda bulunan bir da da i ie girmi ve uzun bir dehlizi andran rutubetli ve karanlk maaralar bir ziyaret ve adak yeri halinde kullanlmaktadr. Maara'mn ierisinde bulunan birok girinti ve kntlara ip ba lanmakta ve adak adan p ayrca 2 rekt namaz k lnmaktadr. 15Kayseri Nevehir rgp Hacettepe Ya mur duas: ergp'e 15 kilometre kadar bir mesafede bulunan Akky halk yamur duas iin evredeki da a kyor46 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri, Ankara 1967, Sf. 224-226 sayfaya kadar geni bilgi sunulmutur. 47 Halit Bayr, stanbul Folkloru, Sf. 144. Aysel Okan, stanbul Evliyalar , Sf. 129, 131, 133, 134

67

lar. Burada mezarhk da vard r. klan tepe btn kyleri arasnda bulundu undan evre kylerden de buraya kmaa katlanlar oluyor. Bu tepeye Hacettepe deniliyor.

Kayseri-Nev ehir evresi-rgp' le -ncesu arasnda Topuz Da veya Tekke Da , Dada Kurban-Ta, TekkeMezar:
rgple ncesu aras nda 13000 metre kadar ykseklikte Topuz da veya Tekke da denilen yerde, da zerinde EYHIN MEZARI ve yannda mritlerin mezarlar olan. bu tekke binas nem ta yor. Bunun hemen birka yz metre yak nndaki ky korulu u makta ve etrafnda hayvan otlatlmamaktadr. Oba denilen ncesu halk ve yakn kyller bu tepeye hayvan otlatma a geldikleri gibi burada adakta adanmaktadr. Kurban kesilecei zaman bu da a k larak kurban orada kesiyorlar. Aym zamanda dilek de dilenen ocuk iste i gibi v.b.- dedenin yan nda bulunan yarm metre kadar ykseklikteki ta n stne khyor. Ta stne kan gzn yumuyor, yet dile i olacaksa yn.rn de iece ine inanlyor. Buradaki dedenin yannda testisi var, devamh su dolduruluyor. Buraya hergelen bir kibrit kutusu b rakyor ve oradaki gaz tenekesi dolduruluyor. Buraya ziyaret iin. genellikle yaz n geliniyor. Buradaki ta larla, ncesu-daki yap lardaki ta lar ayndr. Mezarlar olan zatlarm, slmlatrma iin oralara gelen dervi ler olduu sanlyor. Kitbesi okunmuyor. 68

16 NevehirHacBektaArafat Da :

Nev ehir ilinin Hacbekta ilcesinde bulunan Hac, bekta trbesinden yaya 30 dakika kadar yaknlkta ufak bir tepe Arafat adn almtr. Bu adn ok eski tarihlere dayand anlalmaktadr.
Abdlbki Glpnarl'mn haz rlad (Vilayet-Name-Mnlub- Hnkr Hac Bekta - Veli) adl eserde "Hac Bekta "n "Arafat da ndaki ile-hane de itikfa gir"di i anlatlyor.48 Dier bir yerde:" Hac Bekta birgn Arafat da ndaki ile-hane'den kp imdi "Zemzem pmar" denen pnarn yanna geldi." 49 denilmektedir.

Bu tepe bekt i, aleviler taraf ndan gnmzde de ziyaret edilmekte, kk ta lar atlmak suretiyle, bazan niyet talar bazan eytan ta lama talar diye anlmaktadr. Arafat tepesi denilen tepe yaz n, austosta ziyaret zamannda atlm olan ufak ta larla bir yn tmsek vcuda getirmektedir. Bu evrede gene islmi gelene e gre Mekke'deki gibi Arafat ad verildikten baka yakndaki bir e meye de zemzem p nar denilmektedir. Zemzem e mesi, pnar denilen e me ve onun nndeki havuz da ziyaret edilmekte, su iilmektedir. Gene bu tepe zerinde nl Delikli ta , ilehane, Syrnga Kulu kayas ( ifa iin zerine klan ta ), atkaya, tepede zerinde bez, abut ba lanan aa b ulunmakt ad r.s 17 SamsunVezirkrTepe EvliyaUlu a a Kermetli toprak: Samsun ilinin Vezirkpr ilcesinin Bo ren kynde, Bo ren denilen yer kutsal bir anlam ta maktadr.
48 Manakb- Hac Bekta- Veli "Vilyet -Nme "Haz rlayan: Abdlbaki Glpnarl, Istanbul 1958,sf. 38. 49 Y.K. Sf. 45,80. 50 Hikmet Tanyu, Trklerde Tala Ilgili Inanlar, Ankara Ilh. Fak. Yay. Ankara 1968, Sf. 140-147 ve 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, resimler.

69

Bu yksek tepeden su kmakta, suyun biraz zerinde (Ulu Aa) r altnda evliya diye adlandrlan bir yatr bulunmaktad r. Gzleri ldayan, hasta olan bir kimse ve ocu a, bunun hastah borenmi denilince, hemen. bu tehisi mtaakip, on Bo ren kynn yaknndaki Bo ren'e gtrrler. Bilhassa o kydeki kimseler yardmc olur, hasta ocu u ahr, so uk suya atarlar, sonra gelir alr, kurulayp zerini giydirirler. Ayrca oradan. da biraz toprak alp bir beze sararak hastaya verirler.Ayrca kendi evinden ald bir ekme i ocuun elineyemesi iin verirler. Bu bilgiyi veren. ahs, o kyn ya hlarndan birisinin, babasnn kendisine anlatt n naklederken, orada yatarim bir ermeni k z olduunu ileri srmesi dikkati ekicidir.

18

Sinop Boyabat Da, Yamur duas, Ta, Aa:

-

Sinop ilinin B oyab at ilcesinin batsnda, 4 kilometre uzakhktaki Akyrk kynde halkn ziyaret ettii bir da vardr. Bilhassa kuraklk zamannda ya mur duas iin khyor. Buray bu sebeple ziyaretin tarihesi yledir:

Bir kurakhk zaman nda halk yalvarp yakaryor. Birden ok bol yanur yayor. Fakat yamur gney tarafndaki da ynnden yamaa balaynca o yn ilgi ekiyor. Zaten hemen her zaman ya mur bulutu o tarafta belirip sonra ya maktadr. te bu ynde ya mur ya ma& ndan nce hep oraya devamh bakan kyller, o dada bir ihtiyar gryorlar. ihtiyar, 2 reldit namaz k lyor, sonra kayboluyor. Bunu gren halk biraz sonra balayan yamurun hikmetini bundan biliyorlar. Daha sonra her kuraklk olduu zaman pek yksek olmayan bu tepeye kyller yamur duasna kyorlar. 70

ihtiyar!, namaz k larken grdkleri yerde bulunan, iltiyarn zerinde namaz kildgi, seccade byklnde bir ta ve onun yan nda ufak bir aa bulunmaktadr. Bu aaca ayn zamanda bez, abut balanmaktadr.
19YozgatAkdamadeniDa ve Aa, Koca Faki, Su: Yozgat' n Akdamadeni'ne yakn bir kyn karsn.da bir dan tepesinde, kayalar aras ndan gr bir ekilde km , uzaktan al gibi duran Ku burnu A acna (Ku bunlu ) dilek dilenip abut, bez ba lanmaktadr. Burada halk bir veli ki inin bulunduu na inanmakta ve bu yere "Koca Faki" ad n vermektedir. Dan yamalarnda suyu gzel bir e me ve ba lar bulundu undan ve gene yan bandan yol geti inden halkn ura , dura olmutur. Koca Fak'. denilen ztn yeri kesinlikle bilinmemek te ve bu Ku burnu a acna, ouklar lenler yeni doan ocuklarn, lmemesi iin onu gtrp bu yereszde-satarlar: Ya Al! Ya ver, derler, dilek ve adakta bulunurlar. Fel olmu kimseleri, konu amayan dilsizleri de oraya gtrerek, onlar n orada iyi olacaklarma, if bulacaklarna dair bir inan vardr.

Buraya gelen herkesin mutlaka aaca bir bez balamas deta bir inan haline gelmitir.
20 TrabzonKrklar DaSu, bez, tesbih:

Trabzon'a yakn bir kyde K rklar Da kutlu bir da olarak tannyor.

Trabzon'a yakn bir kyn yaknndaki bu ziyaret yeri yaylaliklarda bulunan bir tepedir. Kn buralar kar 71

la kapl olduundan ancak yazn, bilhasssa Temmuz, A ustos aylarnda ziyaret olmakta ve Cuma gnleri tercih edilmektedir.
Bu Krklar Da denilen yksek da a, baz dileklerde bulunmak, dertlerden kurtulmak iin gidiliyor. Orada ibadet ediyorlar. bdet edenler bu Krklar' gr-

myorlar, fakat daima onlarn yanlarnda olduunu hissediyor ve buna inanyorlar. Birlikte getirilen sulara burada okuyup flyorlar ve ifal su haline getirdiklerine inanyorlar. Krklar'dan ayrlrken oraya tesbih brakyorlar. nanca gre, orada braklan tesbihler o yerde durduka brakan ahsn hesabna ibdet ediyorlarm . Oradan ayrlrken, dertlerini de brakma anlamn tayan bez, abut balama olay grlyor. Muhakkak zerlerinden al nan bir eyi bu ziyaret yerine brakmak bir adet halindedir.
21UrfaAkziyaretTepeTrbeA aPara:

Urfa'nn, Akziyaret buca nda ocuk, ya l, genler, iyi, gzel elbiseler giymi olarak, her ilkbahar da topluca bir tepeye trmanmaktadr. Oradaki kutsall nereden geldii belli olmayan yeri ziyarete devam etmektedirler.
Ziyaretglnn ortas nda uzun, ya h bir aa ve bu aacn altnda trbeye benzeyen, siyah bazalt ta larla yaplm , istek ve arzularn sunuldu u yer vardr. Ziyaretghn etrafnda talardan yaplm bir duvar bulunmaktadr. Buras bilhasssa romatizma iin ifa verici sayhyor. Halk daa ve sonra bu tepeye gelirken birlikte e itli

yiyecekler, bilhassa etli bulgur pilavn muhakkak gtrr ler. Oradaki obanlara, s rtmalara bu pilvdan yediri
rirler. Ba ka yerden gelen, orann yerlisi olmayanlar zi72

yaret edilen bu yerin ortasndaki aaca bir paavraya bir mikta para balayp asarlar. Bu para "Allah rzas" iin sonradan oraya gelen, oban, s rtma veya bir fakirin almasn temin iindir. Romatizmah hasta kimse, s rtn sandukaya benzeyen yere dayamakta ve leyin scama orada iyice mruz kalmaktadrlar. Bu ziyaret ii ak ama kadar devam etmektedir. Burasndan romatizmahlar ifa grdklerini sylemektedir. Hatt zor yryenlerin, dn te iyile mi olarak rahatca ad m attklar ileri srlmektedir."

51 Aratrmamza yardmc olan Cezair Yarar (Erzurum), Ahmet incirku (Giresun), Haydar Eren (Erzurum), Ahmet Bozkurt (Kayseri), Sleyman Sangz ( sparta), Mehmet innel (Mersin), Ali Pehlivan (Samsun), Hasan Kara (Sinop), Mahmut Do an (Yozgat), Ahmet elik (Trabzon) ve (Urfa) 'e te ekkr ederim.

73

- IV -SONU A Yaptmz inceleme sonunda Da 'la tepeyle ilgiyi, ba gsteren zellikleri s rasyle sunaca z:

1DaYat r, trbeDilekAdak. ( Birok yerlerde ) 2 Da Ya mur duas( Birok yerlerde) 3 Da A a( Birok yerlerde) 4 Da SuKaynak, Kuyu ( Birok yerlerde) 5 DaMaara( Birok yerlerde) 6 DaTekke veya TekkeTrbe ( Birok yerlerde) 7 DaNamazgah ( Birok yerlerde) 8 DaMabet ( Birok yerlerde) 9 DaZiyaretgah (Yalnz tepe ve da ziyareti Birok yerlerde) 10 Da Ate ( sparta-Senirkent) 11 DaTa lam nsanlar ( Birok yerlerde) 12 Da eytan Talama( Nev ehirHacbekta ) 13 DaNiyet Ta Atma (Nev ehirHacbekta ) 13 DaDua (Erzurum, Trabzon.) Yurdumuzda da la ba lantl olarak sundu umuz bu sralama'y gelitirmek mmkndr. Burada 74

bir noktay belirtmek istiyoruz. Trkler'de da la inan, Trkiye'de eski g ve yayg nln baz balantlarda kaybeder grnmektedir. Hi olmazsa azalmak ta ta oldu unu syleyebiliriz. Bunda islmiyetin nemli etkisi olduunu belirtmemiz gerekiyor.' B Dinler Tarihi boyunca, da kutsallastrma, on.a sayg ve ilgi duymann sebeblerini bir tablo halinde sunaca z.

1Dada, ruhlar, periler ve devler bulundu una veya orada bulutuklarna dair inan.' 2 Da canl saymak.' 3 Yerin g merkezi saymak4 Ktiinat n veya evrenin nerkezi tan mak. Da dnyann ortas veya gn direi tanmak. 4 Dan yksekli i, bykl nn de etkisiyle onun bir kudret ve kuvvet, bir mana gc ihtiva etti ine inanmak. Yanardalarn dalarda ortaya k veya

1 Prof. Abdlkadir nan, Hurfeler ve Men eleri, Diyanet i leri Bakanl Yay. Ankara 1962. 2 Prof. Alfred Bertholet, Wrterbueh der Religionen, Stuttgart 1952, S. 67."Da' lar sevin duyulan kutsal yerlerdir. Oralar , dillerin, perilerin, devlerin bulu ma yeri olarak sayg grrd; semda aranan tanr lk, ulhiyet, da zerlerine daha yak n samlrd." (S. 67) 3 Mezmur: 98,8. "Irmaklar el rpsnlar; Rabbin nnde Dalar meserretle birlikte terennm etsinler." 4 Prof. Dr. Eriedrich Erscheinungs formen und Wesen der Religion, Stuttgart 1961, S. 37. "Kutsal da , yerin g merkezi olarak tepenin sayg grmesini belirten ok eski bir tasavvurdur. Antik halklardaki inanca gre oradaki yeryz yaar, kendisini yukarya do ru ykseltir." S. 37.

75

srekli olarak dalarn karla rtl oluu, onun illd bir anlam ve g sahibi olduuna dair inan.' 5 Tanrlarn da stnde toplanp grtkleri. 6 Da zirvesinde Tanr veya tanrlarn oturduuna inan. 7- Dan yksekli i dolaysyle Tanr'nn oraya gkten inip ktna veya Tanrnn dalara ineceine inan6 8 Dada vahiy gelmesi veya dini ile, teemml hayat na orada ekilmi olma. 9 Tanr'nn yaratc gcnn lmeti saymak." 10 Dada bir tapnak, mbeda bulunu u. 11 Dada bir tekke, bir manastr v.b. bulunuu. 12 Dada bir evliya nn yaam olmas veya oraya gmlmesi. 13 Dan aacmndan, suyundan veya ta ndan, toprandan bir kermet, iyilik, ifa beklenilmesi dolay szyle balant ve ilgi.
5 Friedrich Heiler, Ercsheinungsformen und Wesen de Religion, S. 37. "Irokesen ve Huron-Kzlderililerinden alnm olan Orenda" deyimi ile" talarda, da larda, bitkilerde, biriken veya akan sularda, bulutlarda, muska= amuletlerde, insanlarda-bilhassa tedavi edenlerde ve amanlarda bulunan bir mistik kudret" anlat lmaktadr. 6 Hristiyanlk K Kitab, S. 876. Mika I; 3.4. : "nk i te, Rab yerinden kyor ve inecek ve dnyann yksek yerleri zerinde yryecek. ve onun altnda dalar ve dereler ate karsnda balmumu gibi inite a a dlklm su gibi eriyecekler, ve yanacaklar." 7 Calwer Bibellexikon, 5. bas m, Stuttgart 1959, S. 142. "Kitab Mukkaddes Sf. 576", Mezumur 36, 7: "Kudretle kuanm olarak Kuvvetiyle dalar pekitiren" Mezmur 36;6 da adalete benzetiliyor: "Adaletin ulu da lar gibidir"

76

14 Dan gklere ulaan yce yer olu u dolaystyle Tanr'ya yak n yer addedilmesi, dua'nn daha kolay haber alnaca. 15 im ek ve ya mur bulutlarnn bilhassa behrdii dalarn stne zel bir ilgi duyark Ya mur dualarnn dada yaplmas. 16 Eski dinlerde bilhasssa dalarda kurban kesilmesi (Daa, ruha, g e, Tanr'ya, evliyayaermi e kurban ) 17 Seller ve derelerin, kaynaklarn dalardan domas sebebiyle, bir bereket ve,yardm n kayna gibi grmek. 18 Dalarn heryandan grlmesi dolaystyle, oralarda vaktiyle trl sebeplerle yksek ate ler vcuda getirerek bir azamet ve deh et etkisi yapma deti. 19 nsann, byklk, azamet, mavile en enginlik karsnda hayranhk, ilgi duyma psikolojisinin etkisiyle lant, kurma eilimi. dala bir ba nn elverili olup olDini esaslara ve din kitaplar la mayna gre, baz blgelerde, toplumlarda, da ilgi ve balant nceki gibi ya devam edecek veya azalacakt r. Soyut ve mekndan mnezzeh, kendisinden istenilen ve dua edilen bir Allah inancnda elbette bu det azalacaktr. Fakat mensup olunan dinleri, kutsal dala balanty kabul ettii nisbette ya amas srecektir. Bu yaln z, mana'ya, animizme, byye... dayanan dinlerde ve amanistlerde deil, Sunduumuz s ralamaya elverili inanlarda, intoist Japonlarda, mistik Hintlilerde de byle kalmaya devam edecektir.

77

D NLER TARIHI BAKIMINDAN TRK YEN N DURUMU

IINDEKILER Dinler Tarihi Bakmndan Trkiye'nin Durumu Sayfa 1Anadolu'nun Tarihesi 83 2Kazlar, Ara trmalar ve nanlar 89 x KubabaKibele Klt 98 104 3Keban Kazlar, Bulgular ve nanlar 106 5 Anadolu'da Dini Mimari 5Yunanistan'a Kltr ve Medeniyet Gtren Anadolulular Ve Kaz lara Dair 109 Tamamlayc Bilgiler 115 6ArtemisKibeleAna Tanra 7Meryem, Hristiyan Misyonerleri ve Konsiller 120 8islmiyet, Din Fenomenolojisi, Din Sosyolojisi 123 9Kahntlarla lgili Hristiyan Propaganda ve Misyonerlik almalar .... 126 10Anadolu Medeniyetleri Mzesinde ki lgili Baz Eserler 135

81

Dinler Tarihi Bakmndan Trkiye'nin Durumu: 1 Anadolu'nun Tarihesi: Trkiye yaln z jeopolitik bak mdan deil Dinler Bilimi bak mndan da ok nemli bir mevkidedir.
Anadolu da Manisa- Salihli evresinde bulunan, Pleistosen dneminden kalma, M.61.250.000 yla uza-

nan fosil insan ayak izleri ne kadar ncelerden beri bu topraklar zerinde yaanldnn bir belgesidir.
Prof. Dr. Annemarie Schimmel, Anadolu'nun Din ler Tarihi bakmndan nemi zerinde bilhassa durmu ve Trkiye'nin durumunun ok elveri li oluuna dikkati ekerek:" Dnyada pek az lkede en eski zamanlar-

danberi muhtelif, rklar ve bundan tr muhtelif dinlerin mmessilleri yaamlardr."2 demitir. Tarih boyunca burada e itli kltre mensup toplumlar bulunmular ve kendileri tarihe gmlp gitseler bile bu yerlerde izleri kalmtr. Bir defa en eski ilkel dinlere

sahne olmutur. Tarihi dnemler hatrlanacak olursa, dinler Tarihi bakm ndan zengin kaynaklar hergn artarak gre arpmaktadr. nce Anadolu'nun tarihesine ok umumi olarak girece iz.
1 Ankara Maden Tetkik A. Enstits Tabiat Tarihi Mzesi. 2 Prof. Dr. Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri , Ankara 1955 S.6,7.

83

Anadolu" Ta devrinin sonlar ile tuncun kefine kadar ki ilk maden a "kalkolitike" M.O. 3000 yllarna do ru girmitir" anakkale evresinin "en erken maden a na giren blgelerinden biri ol"du u sanlmakta ve "I. Truva ehrine MA.3200 e kadar kabilen

bir tarih tahmin edilmektedir.'"

Ylmaz ztuna'nn "Anadolu arkeoloji bakmndan iyice kaz lm bir lke olmadndan daha bu mevzularcla asla son sz sylenmi deildir" kanaati bir gere in. ifadesidir. "Anadolu'da M.O. 5000 ylnda, hatta ok daha eski tarihlerde" e itli rklara mensup "irsan ya ad muhakkaktr." 4

Asurlularn, Eski Babil'in etkilerinin de kat ld Anadolu, tarihi byk bir zenginli e sahiptir."' doudan. gelip Anadolu'ya yerle en Ari. bir rktan olan Hitit krallnn kurulu unu MA. 2025 e veya M.O. 1800 de balatan grler vardr. Yazh belgelerle gnmze geen. aserlerin 4000 y llk bir gemi e sahip oluu nemlidir. Gene "Hitit'ler gibi AA'. rklardan bir kavim "olan Hurriler'in M., 2000 yllarnda " Dou ve gney dou Anadoluya yerk meler"i ve Mi). 15001475 y llarnda bir krallk halinde rgtlenii ve bakendilerinin "Kuhrri" (Urfa) oluu ve Hurri dili konu an bu kavimin 200 y l kadar" Byk devletler arasnda say"l ve sonra ikiye blnerek Mitanni kirallnn "MA. 1275 e doru Asur k rallna Hurri k rall ise M.. 1300 lere doru yani daha nce Hitit imparatorluuna" katl ve bylece Hurri-Mitanhakimuiyetinin sona eri i hatrlanacak olursa, onlarn
3 T Ylmaz oztuna,- Ba langcndan Zamanmza Kadar -Trkiye Tarihi, Istanbul 1963, C.I.S. 16. 4 Yukardaki Kaynak, S 16.

84

birok etkiler alt nda (bilhassa Hitit, M sr) kald grlr. Bu durum onun dini zerinde de kendisini gsterir.

Frtna ve y ldrm iledu olan Te up ve onun e i say lan bereket, bolluk tanras Hepa hep evre inanlarna benzer karakterdedir.
Van gl evresinde" M.. 859-612 aras ndaki 247 ylda Ari rklardan Urartular kudretli bir krallk n kur"duklar ve bunlardan kalan dini mahiyetteki kalntlar mlmdur.

T.M.. 2000 y llarnda "Byk Menderes ve Gediz arasndaki blgenin klsik ad" olan yonya'ya yerle en yonyallar Hititlerin ve sonra Msrllarn etkisinde kalm lar, sonra "Yunanistandan gelen gmenlerle Yunanla m lar" mteakiben M.. 1200 lerde etkileri evreyi a m tr.
Gene "M.. 1200 lerden sonra Anadolu'ya gelip Hitit imparatorlu unun dalmasna sebep olan kavimlerden biri de Frikler ( Frikyallar )" olmutur.5 "Tuz glnn kuzey batsnda kalan" yerle "bunun kuzeyba tsnda, Marmara'nn gneyinde "kalan yerde dikkate ayan inanlara sahip olunmu tur. M..T. 800 de kurulan ve M.. 620 ye kadar sren Frikya krall Dinler

Tarihi bakmndan da nemlidir.

"Bat Anadolu'da Gediz'in kuzeyinde kalan "eski dnya denilen yerde ya ayan "Lidler, ; ri kavimlerin

karmasndan teekkl etmi etmi bir kavim" olup "M. . 670 e doru Frikya kralln y karak yerine Lidya k ralln kurmu "olan Lidler'in hnedn farkl "M.
. 670 ten nce de bir Lidya k rall" bulunduu ve "bu kralln M.. 8000-670 arasnda 130 yl devam ettii sanlyor.
5 Yukardaki Kaynak, S. 35.

85

Anadolu zerine Iran imparatoluunun, "Iran kavimlerinin biri" olan "Avesta clili konu an" Perslerin ne derece byk etki yapt bilinen bir gerektir. Keza Makedonya kral Byk Iskender'in "M..334 te Anadolu'ya k"t hatrlanacak olursa onun kal ntlarnn, izlerinin de bu topraklarda bulunaca aikrdr. Helenistik a denen "Byk iskenderi'in lm ile Roma'nn Yakn Do u'ya hkim olmas arasnda geen 2-3 as r"n izleri," Yunan Bat ) kltr ile Dou Kltrnn iyice kar mas ve imtiza etmesi" olmu tur. "Bu devirde Anadolu, birok yerli ve "helenistik "devletler aras nda ekiilmekle beraber, pek parlak bir medeniyete sahne olmu tur."' Anadolu'da daha baka birok k rallklar kururmu tur. Burada Sami kavimlerden olan. Sryni k rallnn "M.O. 192 den M.S. 244 e kadar 376 sene devam eden "devletinin" ba kenti Orhai yani bugnk Urfa idi. 2000 yllarna do ru Htristiyan dinini kabul etmilerdir.'" Romal larn Anadoluda trl ynlerden etkileri, izleri ve kalntlar da olduka boldur. "M.0.133 e doru Bergama kralln , yni Bat Anadolunun zengin blgelerini "bar " yoluyle ele geirdiler. M..T. Yzy lda Roma, yalnz Anadolu'ya de il Akdeniz'in do u kesimine de tamamen hkim olmak suretiyle Akdenizi bir i deniz haline getirdi. Toroslara, F rat'a kadar Anadolu'yu alarak Iran imparatorlu u ile snrda oldu; btn helenistik devletleri ya ilhak etti veya tbi devlet olarak kendine ba lad'.'"
6 Y.K.S. 47. 7 Y.K.S. 52. 8 Y.K.S. 57.

86

M.S. 2. yzylda Do u Anadolu'ya Karadenize hakim oldu. Iranhlarla mcadeleleri uzun zaman srd. Imparator Theodosius M.S. 395 te Imparatorlu u Bat Ve Dou olarak ikiye ayrd ." Daha mhim olan Do u imparatorlu unun bakenti stanbul'du. Bu devlet daha fazla "Bizans "ad yle tannr Romay' Bakent edinen Bat Imparatorlu u "476 da ykld"9 "1942-1952 yllar aras nda Kadky civarnda Fikir-tepesi'nde yap lan hafriyat s rasnda M.O. 3000 senelerine ait letler ve iskeletler"" bulundu una gre daha ok nceden buralarlda yerli kimselerin ya ad anlalmaktadr.

Nihayet Bizans Imparatorluu 1453 y lna kadar srm ve 1453 te Trklerin Osmanl Imparatorlu unun kesin zaferiyle sonulanm t . 1071 de tamamen a lan
Anadolu kaplarndan Trkiye'ye dolan Trk gmenleri, aknclar Anadolu'yu yurt edinerek yerle milerdi. Zaten daha nceden Avrupa'ya geen Hunlar n kalnts ve Avarlar (565-835) veya (562-796), Hazarlar (468-965) Bulgar Trkleri, Peenekler (1091) v.b. Trakya'y ve dolaysyle Bizans' ok etkilemilerdi. Avarlarn Belgrat' aldklar, 589 da Yunanistan ve Mora y sarstklar ve Selnikle Istanbul'u iki defa ku attklar hatrlanacak olursa bu Trk kaviminin etkisi anh labilir. Hazar Trklerinin Bizans'la ok s k mnasebeti olmu tu. Keza Trklerin O uz soyundan olan Peenekler de "1050 de Marmara kylarna kadar gelmi lerdi" "1053 te Bizans ordusu Peenek'ler tarafndan bozguna u ratlmt . Anadolu Seluk Trk devletiyle (1077-1308) Bi, zans aras ndaki mcadeleyi renen Peenekler devaml olarak Bizans bask altnda almlard . Hatta cret9 Y.K.S. 58. 10 Y.K.S. 58.

87

li Bizans askerleri aras nda bulunan Peenekler 1071 de Malazgirt Meydan muharebesinde Sultan Alp Arslan' un ordusuna katlmlard . Bizanshlarla 1091 de Meri boyunda olan arp mada Peenek ordusu byk bir yenilgiye uramt. Grlyor ki Trakya da da Anadolu da olduu gibi ok ncelerden Trk etkisi grlmekteydi. Bulgarlar Trklklerini kaybedip islvla madan nce Bizansla uzun. mcadelelere giri milerdi. Bazan Arap larn 717-718 ylndaki Istanbul muhasaras nda Bizansllar, Bulgarlardan yard m istemi lerdi. 865 yhn.da Bizans'n telkin ve etkili takdi iyle, Bizans propagandasnn ah masyle Eski Trk Dini inanc n brakarak Hristiyanhn Ortodoks mezhebine gemi ti. Bylece Trakya blgesinde de Trk etkisi ve eserleri tarihe gemi olmaktadr. Hah seferleri (1096-1270) ve onun Anadoludaki etkisi ayr bir konu olacak niteliktedir. imdi ok ksa da olsa baz , belgelere, inanlara ve muhtelif ara trmalara geebiliriz.

88

2 Kazlar, Aratrmalar ve inanlar:

Anadolu'nun Tarih ncesi ve tarihi dnemi iin yaplan kazlarn yer ve tarihine dair tablolara bak lacak olursa bunun geni bir alan ve uzun bir zaman , kaplad, grlecektir."
imdilik elde bulunan. belgelere gre M.. 6000 y llarnda Orta Anadolu'nun gneyinde yaayan ilerlemi bir topluluk dikkati ekmektedir. Dikkati ekecek derecede Neolitik medeniyet eserleri ele gemektedir. Konya blgesinin. biraz gneyinde Ana Tanr,a klt ve kadn heykelleri, bytme, do urma, yeti tirme tannalar, bereket ve bolluk tanr as olarak bilinen bir tanra ilgi
11 Ilgili iki resim. Kaynaklar hakk nda: Ylmaz oztuna, Trkiye Tarihi, st. 1963, Bibliyografya, S. 17, 25, 26 29, 31, 34, 36, 39, 44, 46, 61, 65, Prof, Steon Lloyd, Early Anatolia, Pelican Books, 1956 (Kaz lar Hakknda Raporlar ve Kimlerin Kaz lar Yaptklar h.) Bibliyografya S. 213-219 Resim: xx ve Tablo: xx. Kaz lar resmine sonrakiler de katlmtr. Bundan sonraki ara trmalar iin: Dr. Harald Hauptmann, Norsun-Tepe, 1968 Kaz lar n Raporu (Die Grabungen Auf dem Norun-Tepe 1968) S. 115-; 1968 Yaz al malar, Keban Proj. Yay. Ankara 1970, 101- mnasebetliyle Kaynaklar (Bibliyografya) 129. sayfadad r. Burada bilhasssa Aldrecht Goetze, Hamit Z. Ko ay, James Mellaart, Tahsin Ozg ve Nimet zg'n kaz raporlar' ve bunlara dair inceleme. J. Gabriel Lerox, lk Akdeniz Medeniyetleri, ev: Cevdet ve Mithat Perin, st. 1944. sf 9. 12. 80 v.b.

89

uyandrmaktadr. Bunun dnyada en eski geli mi medeniyet blgesi olan (halen kan eserlere gre) Konya, Burdur evresindeki Ana Tanr a inancnn, ran ve Hindistan'a buradan gitti i ileri srlyor. Hatta Hris tiyanla kadar bu Ana Tanra ibadeti sryor. Hristiyanlkta Meryem) (Miryam) eklinde hkmn icra ediyor.
Prof.Dr. Fruzan K nal: "Anadolu'da yeni ke fedilen Neoolitik yerle melerden biri de 1958 senesi nde

Burdur civarndaki Haclar kynde bulunduundan

bahisle karlan eserler hakk nda nemli bilgi vermektedir. 12 ki safhada geli en Haclar Neolitik kltrnnn "M.. 5500 lere konulmas '" 3 Dinler Tarihi ile ilgili belgeler iin de nem kazand rmaktad r. "Ta devri kltrlerinin son safhas olan Yeni Ta (Neolitikum) devrinin sonlarna do ru insanlar"n "madeni de ke fetmee muvaffak ol"malar , kazlardaki bulgular da deerlendirmekt edir. "Mersin'in 3 kilometre kuzey bat sndan geen Souk su aynn kenarndaki "Ymektepe" kazlarnda Neolitik devre ait olan'" 4 kalntlar bulunmu tur

Prof. Dr. Tahsin ()g ve dier uzmanlarn bu husustaki almalar arkeoloji mzelerini gitttike zenginle tirmektedir.
Prof. Tahsin zg'e dayanarak verilen bilgi Anadolu'nun arkeolojik de erini ykseltmekte, te yandan Dinler Tarihilerine de yeni malzemeler gelmektedir.
12 Prof. Dr. Fruzan K nal, Eski Anadolu Tarihi, Trk Tarih K. Yayn, Ankara 1962, S.14. 13 Yukardaki K.S. 15. 14 Y.K. S. 19.

90

"ntarihte Anadolu dollerinin Anlam "zerinde bir aratrma yapm olan Prof. Tahsin zg o zamanki inanlar ylece belirtmektedir. "A- Prohistorik Anadolu idollerinin dini anlama sahip olduu ve devrinin putlarn temsil ettii; B Btn dnyan n mnnes figrinleri gibi, Anadolu idollerinin de Magna-Mater- Byk Ana Tanr a "kltn ve bizzat onu temsil ettikleri; C Ev-ocak kltnde kullan ld ve evin, ailenin koruyan tannlan olduu; Emniyet, temellk, s hhat ve bereket sihirli, byl kuvvetiyle temin ve muhafazaya yarayan figrinler olduu, yni bir nevi "Talisman" ve "feiticio" vazifesini grdkleri : (Tlsm ve feti )
D Apotropaik karaktere sahip figrinler oldu u, vni insan fena-u ursuz nazarlardan esirgeyen, karanl

n ve zulmetin kuvvetinden kurtaran ve .ayd nln- iyiliin na kma vazifesini grdkleri.'"ni5 anlattktan. sonra geni aklamalara giri mekte ve bunlarn "amulet gibi bir yere asldklar , yahud da boyunda tandklan zerinde durmakta bu gr redded3rek "dollerin amulet olmalarna imkn yoktur." deme!,-te ve onlarn bu ie elverili bir biimde olmadn ileri srmektedir?' Aratrmann sonucunu bunlann dini anlamlar oluana ve bir "byk ana ilhe kltne bal bulunduu ve "Ev ve aileyi koruyan tali ehemmiyetteki tannlarla, sihirli ve byl kuvvetlerinin yard myle, insanlar-her
15 Prof. Dr Tahsin zg, ntarihte Anadolu idollerinin Anlam Dil ve Tarih Co rafya Fak. Dergisi, C. II. Sa. I. 1943, Sf. 660 "ntarihte Anadolu Idolleri "ba lkl doktora tezinden nemli bir paradr. 16 Y.K. S. 67.

91

nevi- fenal ktan kurtaran ve madde halindeki mukaddes resmin iinde tecelli eden iyi bir ruhu temsil et"ti ine idret etmektedir. Anadolu da ki inanlar, ( ran ve Hindistan gibi) ve ok yayg n Ana Tanra klt zerinde
ele geen belgelere dayanarak a klamalar yapma a almaktadr." Eski Anadolu Dinleri" bahsinde bunlar zerinde etraflca duraca mzdan burada yalnz bu ara trma ve bulgulara dair verdi i bilgileri belirtmek istiyoruz... Ta devri ile Tun dnemi aras nda bir gei saylan Kalkolitikum dnemine ait bulgular yaln z Gney Anadolu blgesinde kalmam , Bat Anadolu da da Kalkolitik devirden nemli eserler karlmtr: "Bu blgede bata tarihi Truva (anakkale yanndaki Hisarhk)

ehri olmak zere, Kumtepe, Thermi, Kusura'da aratrmalar yaplm ve Balkesir viblyetinde K rkaatan 16,5 Km. kuzey-do udaki Yortan mevkiinde bir mezarlk
kltr bulunmutur." 17 denilmekte ve "Btn bu yerlemelerde Kalkolitik mahiyette bir kltrn ge safhasna ait eserler (baz bilginler, Er Bronz devri diyorlar), letler ve seramik bulunmu olmakla beraber, Kumtepe'nin en eski safhas na ait buluntular n I. Truva'dan daha eski oldu u anlalmtr.""

Truva blgesinde muhtelif tarihlerde muhtelif bilginler taraf ndan kazlar yaplm ve st ste 9 ehirin varl ortaya karlm tr. Haclar'da karlan figrinlerin :" Trakya'daki
Sesklo Kalkolitik kltrnn idolleri ile mukayese edil17 Fruzan Hsrev Kmal, Eski Anadolu Tarihi, S. 21. ve Prof. Tahsin zg Belleten, V 111, 29 (1944). S. 53-70. 18 Eski Anadolu Tarihi, S. 21. Ve bu hkm dogrulayan, zikredilen kaynak: K. Bittel, Grundzge der Vor-und Frhgeschicte, 2. Auflage 1950, S. 30 dur.

92

mesiyle arada yalnz materyel fark olduu ileri srlmektedir " Zaman mzdan 6000 yl veya MA. 4. bin. ylda, Prof. Tahsin zg'n incelemesi e dayamlarak" Anadoluda Kalkolitik bir mahiyet arzeden bir kltr" n varl kesinlemekte ve "idoller ile gmmelere ait

malzemeden ibaret" buluntular deerlendirilmektedir: Bu devrin idolleri Orta Anadolu'da ok defa kilden, Bat Anadolu'da ise kil ve ta tan yaplm insan eklinde kk heykelciklerdir. lk zamanlarda daire veya kare vcutlu olan bu heykelcikler gittike insan eklini alm lardr. Anadolu Kalkolitik a idolleri ndir olarak erkek, ok defa elleri gsleri zerinde plak bir kadn tasvir ederler." denilmekte ve "Truva'da oldu u gibi, cinsiyeti belirtilmemi olanlar"n da bulundu u ve" giyimsiz devirlerin htrasnu ta yan bu idoller mahalli farklar gstermekle beraber, mahiyetlerinin aym oldu una, yani dini bir maksatla yap lm olduklarna phe yoktur. Ma-

mafih idollerin herhangi bir musibet veya hastahktan kurtulmak iin kurban, adak veya by maksad yle kullan ldklar fikri de ileri srlm tr."" denilmekdir. Prof.
Fruzan K nal:" Bylece daha st Paleolitik (Aurignacien) de ba layan ve Neolitik'te de devam eden dini inanlarn Kalkolitikte yoklu u tabii dnlemez. Bu

suretle bu devir insanlarnn da yine douruculuk vasfndan dolaY bereketli say lan bir" Byk Ana"ya tapt klar anllmaktachr. Bu ana Tanra figrinlerinin en gzel rneklerini Haclar kazlar vermi tir.2' demektedir.

19 F. Knal, Yukardaki K. S. 25. 20 Y.K. S. 32. T. Ozgik, Dil Ve Tarih-Co rafya Fak. Ylli , st. 1941 (den ayr basm), S. 854. 21 Y.K. S. 32.

93

Dinler Tarihi bakm ndan l gmme detleri ve buluntular da bu dnemin dini inanlarna k tutucu mahiyettedir. 22 llerin ehir iine veya dna gmlmesi, l balarnn belirli bir yne do ru konulmas gibi hususlar kltrler zerine dikkati ekmektedir. Bilhassa llerin yanlarna teki dnyadaki hayatta gerekli olan kap kacak iinde yiyecek hediyelerle lnn zti e yas , silhlar veya ziynet e yalar konuluyordu. Bazan da ller eski devirlerdeki geleneklere uyularak, Tilkitepe mezarlarnda olduu gibi krmz a boyas ile yzleri boyanarak, kan ekilmi yzlere canl bir ifade verilmek isteniyordu. "denildikten sonra dinler tarihi bakmndan da nemli olan bilgiler bir defa bahis belirtilmektedir : "Btn bu det ve ananeler Anadolu'nun kalkolitik a skinlerinin muayyen formlleri teesss etmi bir dini inanca sahip olduklarn isbat etmektedir. Mezarlarda bulunan hediyeler bu kavimlerin lmden sonraki hayata inandklarna iaret etmektedir." 23 Eski Anadolu dinleri hakk nda burada bilgi sunacak deiliz. Bu ayr bir konudur. Yaln z onun belgeleri, onun bulgular', Anadolu'da yaplan kazlarla ele gemektedir. Hititliler ve dier toplumlarn dinleri ne, inanlarna butopraklar sahne olmutur. Biz yalnz baz kaz alanlarna i retle yetinece iz. "Orta An adoludaki Eski Bronz a (ayn zamanda-Bakra ) ehirleri arasnda temsilcilik
22 (Prof.) Dr. Tahsin zg, Ontarihte Anadolu'da l Gmme detleri, Ankara 1948. (Prof.) Dr. Tahsin zg, Die Bestattungsbraeucheim Vorgeshichtlichen Anatolien, Ankara 1948. (Resimler ve Aharitalar mevcuttur.). (Prof) Dr. Sedat Veyis rnek, Anadolu Folklorunda lm, Ankara 1971. 23 Prof. Dr. Fruzan Knal, Eski Anadolu Tarihi, Ankara 1962, S. 33.

94

pyesini" alan "Ali ar Kazlar", orum evresinde Alacahyk kaz larn ancak ve burada 4 kltr dneminin geti ini (Kalkolitik, Bakr a , Hitit a , Post-Hitit) hatrlataca z. Bu M.O. 2300 leri bulan mezarlar dikkati ekmektedir. Gene Orta Anadolu'da Tokat ilinde bulunan Horoztepe (Eski bronz devrinin son safhas -M. . 2100 lere ait)24 de "Alacahyk gne kurslarna paralel kurslar" n ve ok de erli eserleri, bulunuunu zikredece iz.

"Byk Hitit devletleriin merkezi Hattusas olan

"Yozgatla-Sungurlu aras ndaki Boazky"de birok bilginler tarafndan yap lan kazlar ve karlan eserler dikkati ekmektedir. Bu kaz sahalar hemen Trkiye'yi kaplarcasna zenginlik gstermi tir. Eski bronz dnemine ait eserleri bulunduu Ankara'nn ilcesi Polath ve

Ankara'ya pek yak n Ahlatl bel mevkileri, "Samsun civarndaki Dndartepe", Van'da Tilkitepe, Erzurum da Karaz hep aratrma alanlar olmutur. Bunlarn uzun
listelerini yapmak mmkndr.' Buralarda Dinler Tarihi bakmndan da daima nemli bilgilere ula lm tr:" Anadolu'nun Bakra kralhklardaki cemiyeti an.aerkli (matriarcal) aile gelene ine sahip oldu u" ve "Ana Tanra klt'nn varl "da dair belgeler ortaya kmtr. "Kalkolitik a da idollerle temsil edilen "Byk Ana" kltnn. devam m gster"mektedir. Ayrca "Alacahyk ve Horoztepe bo a ve geyik heykelcik leri de bir totemizm varh ma i aret" eder saylmtr.26 Alacahyk kurslarmda grlen "bo ann erkek, geyiin dii ulhiyeti temsil etti i sanlmaktadr. Bu
24 Yukardaki K.S. 42, 43. 25 Y.K. S.49. da Bakra denilen Eski Bronz dnemine dair Anadolu'daki kazlarn adlar bir tabloda sunulmaktad r. 26 Y.K.S. 51.

95

husustaki bulgular de erlendirme i leminde tart malar gerekece i tabiidir. Biz burada K. Bittel'in "bu kurslar bir gne klt ile izah etmek isteme"sine i aret ede-

ceiz. "M.0.2. biny l balarndaki eserleri gsteren Kltepe a" hakknda Kltepe belgeleri bilgi vermektedir.
Yaplan kazlarda bulunanlarla bulunmayanlar da dikkati ekiyor. Zira Ali ar ve Bo azkyde, Kani"-te mbed bulunamam tr. Figrin eklinde ufak lde tanrlar, ve bunlarn insan eklinde tasvirlerine rastlanmaktadr. Dinler Tarihi bak mndan ok nemli, Karahyk, Kltepe ve Bo azky'de bilunan Tanr kabartma ve figrler, Kltepe tabletlerindeki tanr tasvirleri incelenme e de er.

Bunlardan baka Asurlu tccarlar taraf ndan Ana dolu'ya getirilen mahali Tanr, inan ve etkilerin izleri de grlmektedir. Kltepe kaz lar l gmme adetleri hakk ndaki bilgiyi geli tirmitir.
Prof. Fruzan. K nal; "Kltepe, Ali ar ve Boazky'de, Alacahyk'te bulunan hayvan biimli kaplar n (Ryhton) Tanr'ya sunulan iki kurban ve muayyen ritlerle ilgili olduklarna phe yoktur." demektedir. 27 Zamanmzdan enaz 400 yl nceye giden ve Tanr inancn v.b. gsteren eserlerin biro u bugn Arkeoloji mzelerini zenginle tirmitir.28 Burada ne (M.O. 2000 veya 1800-1200 e veya siyasi hayatlarn m.. 7. yzyla kadar srdren Hitit ne Frig
27 Y.K.S. 81. 28 Y.K. S. 190 v.d.

96

ya, Lidya, Hurri kltrnn merkezi Urartular, Van gl evresindeki v.b. zerinde pek fazla duracak de iliz. Bunlara dair eserler, kalntlar, mzeleri doldurmakta ve ara trma alanlarn zenginletirmektedirler. Anadolu'da ba ta, Gne Tanrs inanc ve bereket, zrriyet tanralar, bayramlar, dualar, din grevlileri, Anadolu'nun komusu yerlerden kar lkl dini etkiler ve bu kltrn Fenikelilerin de yardmyle Yunanhlara etkisi nin seyri ve kaynaklar zerinde derinlemesine ara trmalar elbette birok inanlar n kaynak ve geli mesini daha fazla ayd nla karacakt r. Anadolu'da ortaya kt ileri srlen kaya an tlar sanatnn, Friglere, Asurlulara ve Perslere ne derece etki yapt n gene bu topraklarda incelemek mmkndr. Hitit Kaya Antlar buna parlak bir rnek olmaktadr.

Alacahyk kabartmalar ve "Karabel, Gvurkale, Hanyeri, Sirkeli kaya "antlarnn M.O. 14 ve 13. yzy llar arasnda olduu ve Ankara evresinde Gavurkale de oturan Tanra figr ve tap nma sahnesi ve Erciyes, Hanyeri kynn yaknnda Gezbeli'de bir kabartma "bir da tanrs zerinde duran bir bo a "29 ve Kayseri Develi ilcesinin mamkulu kyndeki mamkulu antndaki kabartma frtna tanrsnu ve da tanrlarn kabartmalar v.b. 3 dikkati ekicidir. Pek tabiidir ki muhtelif Hitit tap naklar, trl dini belgeler, Hititlerin milli tanr lara, gne , ay, deniz, ocak, ate , ata tanr lar!, yldz tanras , temiz p nar tanrs, ak ve sava , frtna tanralar Anadolu'da bu29 Y.K.S. 193. 194. 30 Y.K.S. 204, 207, 208, 219, 226, Hitit dinine ait ok nemli bilgi sunmaktadr.

97

lunan Hitit dini iin nemli belgelerdir." Bor evresindeki vriz Kaya an tnda, sa elinde zm salkmlar, sol elinde buday baaklar tutan bitki tanrsm grmek mmkndr. Manisa'da Sipylos da zerindeki Hitit kabartmasm gren Yunanhlarm bununla ilgili bir mitoloji uydurmalarm anlatan, oniki ocuk do urduu halde gzelliini koruyan bir kad mn "Zeus'un zevcesi Hera ile boy lmee kalk"mas zerine "tanna'mn lu mna urayarak bir gnde 12 evldm kaybet"mesinin verdii zntyle ta kesilmesi ve" sadece gzlerinden mtemadiyen ya lar "akmas efsnesi iin Prof. Fruzan Knal, bunun gere i" zerindeki Hitit hieroglif yaz lanyle bir Hitit eseri olduunda phe bulunmayan bu kabartmamn gzlerinden tesadfen kk bir kayna n sular szmakta idi "demekte ve " tabiat tesiriyle bugn ok bozulmu bir halde olan bu kabartma, bizzat Pausanias' n da syledi i gibi (III 22), belki de bir ana tanra veya bir p nar tanras idi. Btn Hitit kaya bideleri gibi bu eser de bir hcre iine oyulmu tur ve zaman bakmndan Byk devlet zaman na konulmaktad r." dncesine katlmaktadr 32

KubabaKibele Klt: KubabaKibele kltnn ya adtz sahne Eski Anadolu olmu tur.
31 Dr. O.R.Gurney, The Ritittes, Pelican Book 1961, 3. gzden geirilmi basm, S. 17, S. 128, Resim 1, 8,9, ve 132-169 a kadar devam eden Vux. bal Din'e aittir. Burada da ayr ca tanr resimleri mevcuttur. S. 137, 142, 143, ve 28 ve 29. foto raflar v.b. ok geni kaynaklar (bibliyografya) iinde 221, 222. sayfalar Dine aittir. 32 F. Knal, Eski Anadolu Tarihi, Sf. 194 ve dayand 'g kaynak: H. Th Bossert, Altanatolien, S. 58.

98

Kutsal hayvan gvercin olan, topran ve bereketin anas saylan tanra" muhtelif devirlerde Byk Ana ( Magna mater ), Sibel, Kbele ve Kubaba gibi" adlar alm bir anatanr klt birok antlarda belirmektedir. a Bununla ilgili semboller dikkati ekmektedir: Ayna ve nar gibi, Kargam da ve Tabal'de Kubaba kltnn ya ad en nemli yerler olup, Mara antlarnda da Kubaba' nn kucanda bir ocukla tasvir edildi ini anlyoruz:" Phriglerin bu tanray ana mnas na gelen Ma adyle buradan alm olmalar muhtemeldir. Phrig devrinde bu ilhenin biri Pessinus (Ballhisar) da, di er Efesos (Seluk) da olmak zere iki mhim klt merkezi "bulunduum hatrlanacak olursa Anadolunun birok toplumlarn inanlarndaki rol ortaya kar. Prof. Fruzan K nal, bir ok kaz ve kahntinlar, bulgular zerinde al malar yapm yabanc ve yerli aratrclar, bilginleri kaynak yaparak yaymlad kitab nn sonunda nemli baz hkmlere ula maktadr. Burada Dinler Tarihi bak mndan Trkiye'nin durumunun de eri yannda, yanl bilinen baz gereklerin Prof. Ekrem Akurgal, Halil Demircio lu, ve H.G. Gterbock' a dayanarak yap lan a klamalarla, de itirilmesi gerektiidir. Bunlardan birka maddeyi nakletmekte fayda gryoruz. "3 Ge Hitit devrinde mzikle icra olunan eyinlerde kullanlan lirin meneinin bat Anadolu olduunu yeni tetkikler ortaya koymu tur. 4 Aslen Mezopotamyal olduunu grdmz Kubaba'nn Phryg'ler vastas, ile Yunanl lara getiini gerek Boazky Kybele'si, gerekse Efesos'ta bulunan meter
33 F. Knal E A T Sf. 269, dayand kaynak: Max Semper, Rassen und Religionen, Heidelberg 1900, 1,5 .S. 277. 34 Y.E. Sf. 270.

99

reliefi gstermektedir. Aym suretle bo a zerindeki Te ub tasvirinin de Roma ana kadar yaad isbat edilmitir.
5 Hesiod'da anlatlan Chronos efsnesinin aslmn Hurri meneli Kumarbi destanmn te kil ettii meydana km tr." Bylece "Helen medeniyetinin be iinin eski ark medeniyetleri olduu "ortaya konulmaktadr:

"Bu suretle dnya medeniyet tarihinin M sr, Mezopotamya, Anadolu gibi muayyen medeniyet merhalelerini idrak ettikten sonra, evvel Eolia ve onia'da, sonra kta Yunanistan'da ve nihayet Roma'da olu unu tamamlad kendiliinden anlalmaktadr."
Prof. W.M. Ramsay, Anadolu'nun Tarihi Co rafyas , adl eserinde" Eski Kk Asya Haritas "nda, " "muhtelif zamanlardaki yollar gster"" dikten sonra "Asya ile Avrupa'n n arasnda bir kpr gibi uzanan

Anadolu yar madas tarihin balangcndan beri ark ile garbn harp meydan olmu tur. Bu kprden! arkn dini, san'at, medeniyeti Yunanistan'a gemi , yine bu kprden Yunan medeniyeti Makedonyal skenderin eliyle ark zapt ve teshir etmek,Asyayt ta Hindistan' n kalbine kadar deitirmek zere geri dnm tr "demekte ve ilve etmektedir :" arkn garb yenmek iin yapt her te ebbste s ras ile Farslar, Araplar, Mongollar ve Trkler hep bu yoldan gelip gemi lerdir. Onu ark ruhiyle garp ruhunun cenk meydan yapan sebep memeleketin kendi tabii vaziyetidir.'"7
35 Y.K. Sf. 281. 36 Prof. W.M. Ramsay, Anadolu'nun Tarihi Co rafyas, ay. Mihri Pekta, ist. 1961, Sf: 22. Harita. 37 Y.K. Sf. 23. Bu eserde eski ehirler, yollar, ve piskoposluklar geni ekilde yer almaktad r.

100

Bu Anadolu'nun, "n Asya ile Avrupa aras nda bir kpr olarak telkki edilmesi" gr nn. biraz daha aklanmaa ihtiyac vardr. Prof. Dr. Arif Mfid Mansel'in bu husustaki gr bir gere in ifadesi olmaktadr: Mansel bu eserinde "En eski Devirlerden nc Binin Sonuna kadar Anadolu" bal tltnda : "Fakat Anadolu'nun, bu mtavass t mevkiine bakarak, yaln z bir "kpr", yahut bir "geit" olduunu sanmak doru deildir. nk corafi bakmdan bir kl olan Anadolu'da, pek eski devirlerdenberi, birok kavimler yerle mi ler ve kendilerine mahsus bir gelime gsterecek olan birtak m yksek ve orijinal kltrler meydana getirmilerdir. te bu surette Anadolu'da pek eski zamanlarda teesss ettii anlalan bir kltr gelenei bu lkeye daha sonralar gelen btn kavimleri tesiri altnda brakm ve buradaki kltr gelimesinin kavimler glerinden mmkn oldu u kadar az mteessir olmasn temin etmi tir."" demektedir. Prof. Mansel, "Anadolu kltrleri"nin yontma ta devrine kadar karld ve yap lan paleolitik buluntularn ok arttt n belirterek Alman Preistuvar bilgini "K. Bittel'in 1934 de km olal " Anadoluda Tarih ncesi Ara trmalar" adh kitab n.da, bu devir buluntularma yalnz bir sayfa ay rabildi i, alman geologlarndan M. Pfannenstiel'in ise 1941 de bu ke iflere "Anadolu'nun Eski Ta Devri Kltrleri " adl bah bana bir kitap tahsis etti i gznnde bulun.durulacak olursa son 10 sene iin.de An.adolu'da tarih ncesi ara trmalarmn ne kadar ilerlemi olduu kolayca anla lr. Bunda Trk Tarih Kurumunun. yaptrd ara trmalar byk hizmeti olmu tur." (sf. 66) demektedir. Gnmze kadar genileyen bilgin kadrosu ve kaz ve ara trm.a imkn38 (Ord.) Prof. Dr. Arif Mfid Mansel, Eski Do u ve Ege Tarihinin Ana Hatlar, ist. . E. Fak. Yay. ist. 1945, Sf. 65. 66.

1.01

larnn gelimesiyle elde edilen buluntular ve eserler gittike artmaktad r.

Dr. Hmit Zbeyir Ko ay, Ord. Prof. A. Mfid Man sel, Prof. Dr. Tahsin zg, Prof. Dr. Nimet zg, Prof. Dr. Ekrem Akurgal, Prof. Dr. Kl Kkten v.b. gibi bu alanda n yapm Trk ve di er yabanc bilginlerin gayretli almalaryle yap lan kazlarla ilgili yaynlarnda, Arkeoloji dergilerinde bol rnekler, Raporlar, inceleme konular bulmak mmkndr. Arkeoloji dergilerine Dinler Tarihi bakm ndan ksa bir bak dikkate sayan bilgiler sunabilir. Bunlardan sadece birka dena ineceiz. Prof. Dr. Tahsin zg'n "1958 Kltepe Kaz lar' 39 Prof.EminBlg'"kaYeUrtuKib" sinde nemli bilgi verilmekte, dindar bir k raln" Urartu panteonunun ba tanrs Haldi'ye" ithafna dair metin zerinde durulmaktadr. Dr. Mustafa Seluk Ar' n " Tanra itar ile lgili Ve Hitit dilinde Yaz lm Bir Metin Hakk nda"ki incelemesi 41, Rstem Duyuran' n, sonra stanbul'a getirilmi, Vens heykelci i v.b.
hakknda "anakkale'de Eski Dardanos ehri Yaknnda Bulunan Tmls Hakk nda n Rapor" u 42, Hristiyanlkla ilgili kazlar, kilise kalntlarna dair incelemeler Trk Arkeoloji dergisinde yer almak39 Prof. Dr. Tahsin zg, 1958, Kltepe Kaz lan, Trk Arkeloloji Dergisi, Sa. IX-I, Ankara 1959, Sf. 33-34. 40 Yukardaki Dergi. 41 Dr. Mustafa Seluk Ar, Tanr a Itar ile lgili Ve Hitit Dilinde Yazlm Bir metin Hakknda, Trk Arkeoloji Der gisi, Sa. Ix-2, Ankara 1959, Sf. 34-37. 42 Rstem Duyuran, anakkale'de Eski Dardanos ehri Yaknnda Bulunan Tmls Hakknda n Rapor, TAD. Sa. x- , Ankara 1960, Sf. 64-66.

102

tadr. 43 Arkeolog Mahmut Akok ve Hikmet Gray'n "Yeralt ehirlerinde Bir nceleme Ve Ye ilhisar ilcesinin So anlderede bulunan Kaya An tlar, Prof. Dr.

Afif Erzen'in "Van Blgesi avu tepe Kaz s" raporunda" Tapnak Sahas" ve buradaki adakla, kurbanla ilgili 2700 y l nceye uzanan buluntular dikkati ekiyor." Dr. Hmit Zbeyr Ko ay'n muhtelif kaz raporlara ve bulgulara, eski mezarlara dair verdi i bilgiler "Ku saray (orum) Sondaj " Trk Arkeoloji Dergisinde yer almaktadr.' Gene Prof. Dr. Afif Erzen'in, "Van Blgesi
avutepe 1968 Kaz s'nda tap nak hakkndaki bilgi ile "Van ve evresininin Urartu ncesi Yerle mesine, muhtemelen "Hurri Problemi"ne k tutacak ve aradaki karanlk gei devri ilmi bir a dan ele alnm olacakt r." 46 ncesini dini inanlara kadar gtrmek mmkndr. d

43 Mahmut Akok-Hikmet Gray Y.S. T.A.D. Sa. x v-v I-2, 1965 Ankara 1967, 44 Prof. Dr. Afif Erzen, Van Blgesi avu tepe Kaz s, TaD. Sa. xv-, 1966, Ankara 1968, Sf, 55-57. 45 Dr. Plimit Z. Ko ay, Kusaray (orum) Sondaj , TAD. Sf. 89-97. 46 Prof. Dr. Afif Erzen, Van Blgesi avu tepe 1968 Kazs, TAD Sa. xv- 2.1968, Ankara 1969, Sf, 77-90.

103

Keban Kazlar, Bulgular Ve inanlar:

Kaban Aratrmalar na dair incelediimiz 1968, ve 1969 kaz lar, ve raporlar iinden konumuzu ok yak ndan ilgilendirenler zerinde duracaz." Pulur (Sakyol) Kazs 1968 n Raporu"47nda grlece i zere, Bereket tanras , Kk dol" ve Di i Tanra tap nanda muhtemelen erkek Tanr ve birkok "adak e ya ve klt e yas bulunmutur." Bu e it tapnaklara Seton Lloydun Beycesultan kaz snda" rastland n syleyen Hamit Zbeyir Ko ay, "Beycesultan tap naklar, (Eski bronz bronz a2 ) MA. 3700-2900 olarak tarihlendirildiklerini ve "Pulur tapnaklar:7"nm da "bu tarihlerden daha ge olama'yacaklar anlatmaktadr. n "Konya'nn umra yanndaki atal Hyk'n ge neolitike -uzanan tap naklarnda kz ba lar ile birlikte Tanr ve Tanra kabartmalar' bulunmakta ise de bunlarn kapsam ve dzenleri Pulur'dakilerden hayli farkhdr." diyen H.Z. Ko ay," Birlestikleri nokta doasal din kavramlarnn hepsine hkim olmas dr" kanaatindedir.49
47 Dr. Phil. Hamit Znbeyir Ko ay, Pulur (Sakyol) Kaz s 1968 On Raporu, 1968 Yaz al malar, Orta Do u T. . Kaban Projesi Yay.I. Ankara 1970. Sf. 139-142. 48 Y.K. Foto raf 5. ve Sf. 141. 49 H.Z. Koay bunu Mellaart, James atal Hiiyk, A Neolethic Town in Anatolia, 1967, yi kayrak olarak zikretmektedir.

104

Gene H.Z. Ko ay, Pulur ( Sakyol) Kaz s, 1969, yaz snda "Tapnak Olmas Muhtemel Grlen Ocaklar" ve "Bereket tanr as ile eine ithaf olunduu" sanlan tapnaklarn bulunduu odalarda ve evrelerindeki odalarda bereket tanrasnn simgesi olan y rtc ku kabartma resimleri bulunan kplerin ve dier eserlerin sanat deer byktr" demektedir."
"... tapnaklarn bulunduu kat, M.O. 3 bin y llarna yakla yor." diyen H.Z. Ko ay, bu eserler hakknda u bilgiyi vermektedir: "M.O. 2200 yllarna do ru Anadolu'da Subarlar hakimdi Daha sonralar Hurri diye de alnacak olan bu kavim M.O. 2. bin yllarna do ru Anadolu'ya s zan M.. 1750 den itibaren byk imparatorluk kuran Hititlere medeniyet alan nda hocalk et"mitir, demekte ve "Hatti'lerin (Proto Hitit'lerin de Subarla ilgisi muhtemeldir. M.O. 900 yllarnda Van'da hkmet kuran Urartu'lar da Hurrri dilinin bir lehesini konu uyorlard . Anadolu'da madeni ilk i leyen ve neolitikten miras kalan iftili i ve hayvan yeti tirme i geli tiren de bu kavimdir. Mezepotamya ve Anadolu ile ticaret yaparak kltrlerin kayna masn salayan Subarlara be eriyet ok borlu dur." szleriyle yaz sn balamaktadr.

Bu konularda muhtemelen son sz sylemek mmkn deildir, daha Anadolu'da nemli kazlarn yaplabilecei d ncesindeyiz. Halen btn Anadolu'da bulunnan dini eserlerin, birbiriyle etki ve balantlaryle sistemli ve mukayeseli olarak bir incelemenin bile yeterli derecede yap lm olduunu ileri srmek kolay deildir.
50 Dr. Phil, Hamit Zbeyr Ko ay, Pulur (Sakyol) Kaz s, 1969, Keban Projesi 1969 al malar, 0.D.T..Y., Ankara 1971, Sf. 100. 51 Y.K. Sf. 101. 52 Y.K. Sf. 101.

105

4- Anadolu'da Dii Mimari: Bo azkyde bulunan M.O. 2 bin y llarna uzuanan Hitit dini mimariside dikkate ayandr. Arkeolog Meh-

met 1. Tunay :" Anadolu'da dini men ei"nin hayli eskiye dayan"d n, lkin "son senelerde yaplan Beyce Sultan kaz larna kadar eski Bronz devrinde dini mimari ile ilgili herhangibir kalntya rastlanmad,"n ileri srmekte ve bununla ilgili u gr belirtimektedir" :
"Bu durumda Tanr larm henz daha insan eklinde dnlnemi olmasndan ileri geldi i sanlmaktadr. Fakat Beyce Sultan'da mukaddes bir mahallin bulunmas , dier taraftan da Horoz Tepe kaz larnda da ykseklii 20 Cm. nin. stnde bulunan Ana Tanr a heykelciinin bulunu u Anadolu'da dini rnimrinin ba ladn gsterecek bugnk delilerdir." demekte ve "Henz daha bir yerde toplamp yin yapmas m bilmemelerine ra men halkn geyik ve bilhassa Bo a'ya totem olarak taptklar bilinmektedir."" d ncesini ileri srmektedir. Yeterince bulgular ve kaz lar sonunda bu iddiann doru olup olmad kesinlie kavu acaktr. Bundan baka her kutsal hayvan bir totern mbud gibi grmekte tart may gerektirir. Arka plnda bir Tanr veya tanna'nn. kutsal hayvan ve sembol eklinde bir tahlilde dikkate alinma gerektirir. Saraylar n, tepelerin
53 Arkeolog Mehmet . Tunay, Anadolu'da Dini Mimrinin Menei Millttan Onca 2 bin yllarna kadar uzamyor-Ilitit Dini mimarisinin en gzel rnekleri Bogazkyde bulundu, Tereman 26 ubat 1970.

106

ve ilh veya ilahe evresinin veya ufak lde bir sutun, bir sunak veya kutsal tan nan bir eklin evresinin bir tap nak eklinde kullanlm olmas mmkndr. Bu ksa aklamadan sonra Mehmet . Tunay'm incelemesine devam edebiliriz: "M..2. binin ba nda Anadolu'da hala Bronz a ndaki Beyce Sultan pheli mabedinden sonra bir mabed grlmemektedir. Ali ar, Bo azky ve Kani kazlar bu tarihteki istenen buluntuyu verememi durumdadrlar." Bulunan" byk ve gzel saray binalar nda'." ibadetin yap lmas ve kralu ruhani ba kan olarak grev almas grne katlmakta "Fakat bir Kltepe tabletinde Uru (Muhtemelen kuzey Suriye'de) mabedinin ya lanmasndan" da bahsedildi ine iaret etmektedir. El Ubeyd dneminde tap nak bulundu una de inerek" Asurlu tccarlarn mabedi tannm ol"mas gerekece i zerinde durmakta "Fakat bu i kolonide belki de yalnz ca kk bir mihrap nnde grlmekte idi. "demektedir. "M.O. 1800-1200 tarihleri aras na rastalayan devrede Hitit mimarisini grebiliriz. Hitit dini mimarisinin

en gzel rneklerini Bo azky de meydana karlan mbedlerde grmekteyiz. Bundan ba ka Yaz l Kaya A k Hava Illifbedi ve Alaca Hyk kaz larndan kanlartyle Hitit mabedlerinin muayyen bir istikamete gre yapamadklar, plnn ihtiyaca veya arazinin durumuna gre tatbik edildiidir." "Bu rnekleri en iyi ekilde Yaz l Kaya'daki "B" mabedinde, Bo azky'de "I" m rtbedde grmekteyiz."
"Zincirli, Kargam, Til-Barsip, Hadatu, Gurana ehirlerinin hemen hepsinde aslan heykelleri ve ortostatlar ile ssl Bit-Hilni (n stunlu a a yukar megaron tipinde) grlmektedir. Anadolu'daki bu byk medeniyetin Frig'ler tarafndan susturulmas ndan sonra baz, Frig merkezlerin107

deki, mesel Gordion'da ak hava tapna eklinde mbedler grlmektedir." Eski dini mimarinin tarihesi zerindeki gr lerini zetleyen yazar : "M.. VII. yzytldan itibaren yine baz mbed tiplerinin ortaya kt klar grlmee balanr. Bunlardan Bayrakl, Larissa, Neandiria gibi Eolya blgesinin ehirlerinde ortas tek s ra stun dizili ve blgeden ismini alan balklarla ssl mabedler vardr. Sart, Efes ve Didima gibi sonradan birer byk Yunan merkezi olan ehirlerde ise .31.0.VII I. yzy l sonu VI. yzy l balarnda sunakmbed aras bir nevi ak hava tapnaklar yaplm tr."
demekte ve mbed tarihesine devam etmektedir: "ve /V. yzy llarda nemli bir ehir olan yonya blgesinin arkeolojik istasyonlar , ismini blgeden alan bir mbed eklini ortaya karrlar. yonya tipli mbedlerin. en iyi rneklerini Sart, Efes, Didima, Magnesida grrz. yon tipinin yamnda Yunanistan' n sparta blgesinden ismini alan Dor nizam nda Anadolu'da bu devrede tek bir rnei ile de olsa grmek mmkndr, Assos'daki Athena mbedi, Fakat yine de y on tipinden kendini tam olarak slytramaint bir rnektir." Arkeolog yazar yon mbedleripin byklefini y le sralamaktad r:" Efes, Artemis, Sart Artemis, I.idima, Apollon, Magnesia Artemis gibi misaller ile Yunanistan'daki Dor nizammdaki Erektion, gney Italya ve Sicilya'daki her iki nizamda y aplm mbedleri syleyebiliriz.

Roma devrinde ise, Yunan zelliklerinin bir devam ,

eklindeki dini mimari ancak yerini M.S. yzy lda

Panteon ile kilise ve cami tipi ibdet ve yeni dini mimari anlayna terkeder." 54 gr yle makalesini sonulandrmaktadr.
54 Y.K. Makaleye bal olarak (Elaz ile emisgezek ilcesindeki Pulur ily ve odalarnn ibdet yerleriyle dolu oldu una ve Manisa ile Salihli ilcesi Sart harabelerindeki Artemis mbedine dair mermer iki stuna ve Anadolu'nun en eski Ana Tanras olan ve adma tap naklar yaplan Kubaba'nn resimleri bulunmaktadr.

108

5 Yunanistan'a Kltr Ve Medeniyet Gtren Anadolular ve Kazlara Dair Tamamlaye Bilgiler: Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Mansel, Maden kltrn Yunanistan'a gtrenlerin kimler olduklarn tesbit etmenin mmkn oldu unu belirtmekte ve elde edilen vazo ve di er sanat eserlerinin teknik, ekil ve boya, ssleme bak m ndan "Truva blgesi keramiklerine benze" diini, "salalklara ise adalarda, bat Anadolu'da ve hatta Mezopotamya'da rastland n sylemektedir: " uhalde keramik incelemeleri bizleri Anadolu'ya gtrmekte, Yunanistan'a madeni getiren insanlar n Anadolulu olduklarna i aret etmektir."" demekte ve filolojik ara trmalara dayanarak ilave etmektedir: "... yer adlarnn Yunanistan'a Anadolu'dan, adalar zerinden geen kavimler tarafndan getirilmi olduunda phe brakmamaktadr... Fakat bu Anadolu insanlar Ege'ye yaln z corafya adlarn getirmemi lerdir. Yunan dilindeki kltr hayat yle ilgili birok szckler yaln z bu dou-bat teorisini deteklemekle kalmamakta, ayn zamanda bu insanlarn yaay ekli ve uygarl k derecesi hakk nda da bir fikir vermektedir."" Prof. A. Mfid Mansel, bu yabanc kavimler zerinde durmakta:" Yunanllar, Ege blgesinde kendilerinden
55 Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, Tashih grm ve geni letilmi 3. bask , Ankara 1971, Sf. 18. 56 Yukardaki Kanynak, Sf. 18.

109

nce birtakm yabanc kavimlerin oturmu olduklarn biliyorlar, fakat Pelasg, Leleg ya da Kar olarak adland rdklar bu kavimler hakk nda ak bir fikre sahip bulunmuyorlard . Yunan tarih geleneine gre Leleg'ler Anad. luda Truva blgesinde, Ege adalar'nda, Orta Yunanistan ve Pelepnnes'in baz yerlerinde oturmular, Pelasglar ise Yunanistan'da geni bir alana yaylm lardtr; o kadar ki, bir zamanlar tm Yunan lkesi " Pelasgiye" olarak gsterilmitir..." demektedir "... Pelasglar, sonralar baz Yunan tarihileri tarafndan genel olarak Yunanistan' n Yunanl 'lardan nceki halk olarak kabul olunmu lardr. Fakat Yunanllarn, Leleg'ler ve Pelasg'lar n yannda Kar'lar da zikretmeleri 3. biny l Ege halkyle ilgili etnik sorunlar, zmek iin ok daha nemlidir. Homeros destanlanndan lyada'da( 11,867 ) "kaba ( Yunancadan gayr ) bir dil konu anlar" olarak gsterilen Kar'lar Yunan tarihisi Herodotos'a (1,171) gre Girit k rah Minos zamn nda Ege adalanna egemendi ler; bunlar ancak sonralar bu yerlerden Yunanl 'lar taraf ndan karlm tr..." Arif Mfid Mansel nemle,: uhalde 3 nc binylda btn Ege blgesine yay lm olan ve aralar nda birtakm farklar gstermekle beraber esas itibariyle Kar'lar tarafndan temsil olunan kavimler rin, Lidyal'lar Ve Likya'l larla birlikte, Bo azky Hitit metinlerindeki Luvi, lerle ilgili olmalar muhtemel bulunan "bat Anadolu kavimleri" grupuna girdiklerini syleyebiliriz. Anadolu kavimlerinin 3 nc biny ldaki bat gleri sanldndan ok daha geni olmu, bunlar yalnz Ege blgesini istil etmekle kalmay p, baz, corafya adlarn n yay l alannn gsterdii gibi, talya ve hatt spanya'ya kadar uzanntlardr."57 demekted r.

57 Y.K. Sf. 20.

110

Yunan medeniyeti ve dini inanlarn etki altna alan ve onlara trl sanat, kltr ve inan damgalar m vuranlarn Finikelilerden baka Anadolukavimleri olduu grlmektedir.

Anadolu'da Dinler Tarihi ynnden de nemli olan anakkale evresi hakk nda belirtilenlerin dikkate alnmas gerekir:
"Anadolu'da 3 nc biny lda ehir olma e ilimini gsteren yerle me yerlerinin yannda tahkimli atolarn da bulunduunu anakkale bo aznn giriine yakn bir yerde kurulmu olan Truva ispatlamaktad r. Burada 19. Yzylda Almanlar tarafndan yaplan kazlarda st ste in a edilmi 9 ehir bulunmu, Amerikallar tarafndan bundan yakla k olarak 35 yl nce modern metodlarla yrtlen tamamlay c aratrmalar sonunda ise her ehirde e itli kltr tabakalarnn varh ortaya konmu , bunlarn arasndaki balar ve sra saptanmtr." 58 "M.. yaklak olarak 3000-2800 aras nda yer alan bakr dnemi" Truva I adn almakta ve "M.. 2400 den 2200e kadar gelen" tun dnemi Truva II oldu una gre bu yerlerin tarihesi ve de eri anla labilir. Truva II den ele geen toprak ve ta idollerin" bir taraftan Ege, di er taraftan Orta Anadolu ve n Asya idolleriyle benzerlikler gsteren bu eserler btn bu geni alanda bir toprak ve tabiat tanr asna tapldm bir kez daha ispatlamaktad r."" Bu eserleri gnmzde Anadolu'da grp incelemek ve kar latrmah bir ekilde Dinler Tarihi gelimelerini ayd nla karabilmek mmkndr. l gmme detlerine ait de belgeler or58 Y.K. Sf. 23 59 Y.K. Sf. 26.

111

taya karlmtr." Turuva II kat nda mezarlara rastlanmamtr. Yalnz baz evler de kiipler iinde ocuk cesetleri bulunmu tur. Truva yresinde Hanaytepe'de, daha gneyde Bakray kenarnda Yortan'da bulunan mezarlar bu bo luu bir dereceye kadar doldunnaktad r. Yortan'da iskeletlerin kplerin iine konulmas na karlk Hanaytepede ller bacaklar kannlarma do ru ekik olarak (Hocker) basit ukurlar iinde yatmaktad r.' 6 Prof. A.M. Mansel "Truva II ehir 'inin "iddetli bir yangn sonun.da harap ordu unu sylyor ve sonu olarak "gerek Truva'I, gerek Truva II kltrleri bir btn. olarak kar mza kmakta ve bunlar vcuda getiren insanlarn Anadolulu oldu una phe brakmamaktadr."6' dedikten sonra "Bu kltr'n "bir sre sonra Anadolu s nrlarm ap "Ege Adalar zerinden Avrupaya geerek S rbistan ierlerine kadar (Vina) yaylmtr." demektedir. Anadolu'ya muhtelif glerden birisinin kkn de 2. binylda "o zamanlar daha henz tarih ncesi a lan ya ayan Orta Avrupa'da aramak gereke"ce ini belirtiyor." Ikinci binylda Truvaillann i gali altnda bulunan. Balkan yarmadasnn gney-bat blgelerine illiryal'larm girmesi zerine yerlerinden oynat lan baz Trakkabileleri, en ok Brig'ler ya da Frig'ler Bo azlar zerinden Anadoluya geerek bu lkenin bat snda ve kuzeyinde oturan baz cenki kavimlerin bunlara katilmasyle gnden, gne byyen bir halinde Hitit devletine saldrmlar, ehir ve kasabalar' yak p y karak bu devleti ortadan kald rmlar" ayn zamanda
60 Y.K. Sf. 27. 61 Y.K. Sf. 27.

112

Anadolunun etnik ve sosyal bnyesinde byk de i iklikler meydana getirmi lerdir. M.O. 1190 ylndan sonra Hitit'lere ait haberler ortadan kalkmaktad r."62 diye Prof. Mansel, bu gei in Suriye ve Filistin'i a arak "Msr snrlarna dayanadn" ileri srmektedir. Dinler Tarihi bakmndan da Anadolu bylece trl gler altnda muhtelif dini kal ntlara sahne olmu tur. M.O. 12. yzy lda Traklar, Dor'lar ve Akalar n glerini gryoruz 63 Bu gler veya istillar devaml olarak srp gitmi tir. (Helenistik a v.b.) Biz burada nemli kalntlar zerinde duruyoruz. "Efesos' taki arkayik

Artemis tap na' 64 "Miletos'ta Atena tapnat' 65, Didimadaki Apollon tap na" ve "Bergamadaki Hera Basileia" ve "Bergama yresindeki Mamurtkale tap na", "yon etkisi alt nda kalm bir Dor tapna hakk nda Bergama'da yukar Agora tapna bir fikir vermektedir' 66
h resimde grlen "Dor d- diyenProf.Masl297 zeninden daha byk bir rol oynayan yon dzeninde yaplm tapnaklarn banda Miletos yresinde Didima'daki Apollon tap na"m tantmakta ve Persler tarafndan tahrip edildikten sonra M.O. 300 y hna do ru onarmna balanm ve "Efesos'taki Artemis tap na

kadar" byk tutulan tapnak "yzy llarca zerinde allmasna ramen bitmemi olarak kalmtr." 67
Prof. Mansel, Helenizm a nn nbedlerini, M..3 nc yzylda yaplan "Sardes'teki Artemis", M.O. 2. yzyl ortalarna do ru "Menderes- Magnesi'
62 Y.K. Sf. 88. 63 Y.K. Sf. 89, Resim 52, Harita 6. 64 Y.K. Sf. 238. 65 Y.K. Sf. 368 ve 371. 66 Ege ve Yunan Tarihi, Sf. 530. 67 Y.Kaynak Sf. 531,532, Tapnaklarn resimleri 297,298 dedir. (Ar temis ve Apollon tap naklar)

113

snda yaplm olan Artemis tap na" gene 1V1.0. 3. yz-

ylda "Kilikya'da Olba'daki (Uzuncabur ) Zeus "tap na ve dierlerini, sraslyle anlatmaktadr." T.M.0.3. yzy lda bu Zeus tapna gibi" Bergama Zeus suna" da zikrediliyor.69 Be eri, antropomorfik bir tanr anlay yerine, ruhani ve tabiat st bir Tanr, inancn ileri srenlerin de yaad yerler, Anadolu k y lar olmu tur.
Yun.an tabiat felsefesinin do uuna, Milet, Efes, Bergama gibi ehirler tank olmulardr. Bir mddet sonra gcn kaybeden eski Yunan &Izinin yerini Roma dini

almtr. Birok tapnaklar ve heykeller bu dnemin dini tasavvurlarnt gsteren kalntlardr. Bu iki &Izinin karlatrlmasyle "indo-jermen dinler arasndaki benzerlik ve farklar iyice belli ormaktad r." Yunan ve Roma dinine M.O. Avrupa'dan gelen Keltlerin ilkel dinleri ve dou Anadolu da larnda ok neeleriden beri yerle en" bz Iranl kabilelerin Zerdt dinine braktkla" etkiler eklenirse, hemen indo- jermen din tiplerinin her eidini bu toprak stnde buluruz.

68 Y.K. Sf. 532, 533, 69 Y.K. Sf. 548. 70 Prof. Dr. Ammmarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri , Sf. 6.

114

6 ArtemisKibeleAna Tanra:

Hemen btn yak n douda olduu gibi Anadolu'da da byk ana tanra'ya taptn zerinde nceki sayfalarda aklamalar sunulmutur. Burada onun ne derece byk bir rol oynadna tekrar ve Artemis zerinde durarak iaret edeceiz. Bu Ana Tanr a'ya tapnma yerinden birrisi en nemlisi Efes ( Efesos ) idi. Burada yap lan kazlarda toprak alt ndan karlan Artemis adl gzel tanra'mn heykelleri, ana ilhe tasvirleri, gene Anadolu'da ya am olan di er bir tanray hatrlatmaktad r." Akdeniz evresinde bin yllarca tutunmu bir tannaya Artemis belli bir sre, iinde ve belli blgede verilen addr. Kayna Orta Anadolu'da bulundu u en son arkeoloji kaz larndan kesinlikle anla lan ve genel olarak Ana Tanra diye tammlanabilen bu Tanr sal varlk Yunan din ve efsnelerinde Artemis ad yle" 71 anlmaktadr.

Artemis veya bu tip bir Tanr aya ait ktt "Anadolu'dan Mezopotam'yaya, Suriye, Lbnan ve Filistin yoluyle M sr'a ve Ege adalartyle Girit'e kadar btn Akdeniz k ylarn kaplad gibi, Yunanistan ve Italya'ya da yaylm , ayrca kuzeyde skandinav lkelerine dek sokularak iz brakmtr."71 Topra verimlilii ve bereketi sebolle tiren byle bir Tanraya deiik ad ve ekiller altnda, deiik blgelerde tapnlm tr:" atalhyk ve
71 Azra Erhat, Mitoloji Szl, tat. 1972, Sf. 69.

115

Hactlar kazlannda elde edilen bulgular ise Ana Tanra' nn gelimesinde balang noktasn Isa'dan nce 6500 y llarna kadar indirmekle bu evreye k tutmakta ve daha sonraki aamalarn belli bir adan incelenmesini kolaylaurmaktadr. Efes'te bulun.an. Artemis heykelleri
de Anadolu'nun yunanla a larmda bu tanraun ald biimi ortaya sermekle erken ta anda balayp Roma imparatorlu unun putpereslikten H ristiyanla gei ine kadar olan srede tutarl bir gelimeyi nlemek olana m vermektedir."72 Yazar "Efesli Artemis " zerinde durarak mevcut bilgileri derleyip yanstmaktadr: "Efesos kaz lar srasnda bulunan. biri byk, ikisi kk Artemis heykeli arkeolojide olduu kadar, dnya din. tarihinde de r amtr. nk ok memeli Artemis figrlerinden daha nce ortaya kp Avrupa mzelerinde korunan tek tk rnekler var idiyse de, bu tanr a tipinin Efes'e zg olduu ve Efes'te yap ld kesinlikle bilinmiyor, yahut bilinse bile Ege tarihi ve sanatna k tutmak amacyle deerlendirilmiyordu. Bugn bu Artemis heykellerini canh canh kar mzda grmekle, yalnz bu tanray deil onunla ilgili btn. bir tanr dnyasn, arkasnda da koca bir tarih a n! aydnlatabiliyor, gizli ya da karanlk kalm birok bilirsel sorunun zmne gidebiliyoruz."73 Artemision adl tap nakta Efesoslu Artemis'e tapnuld zerin.de durulduktan sonra u nemli karlatrma ve tariheye girilmektedir. Dinler Tarihi bakmndan Anadolu'nun ne derece de er ve nem ta d bylece bir defa daha kesinlikle anla lmaktadr: "Efes'li Artemis'in kayna hi phe yok ki Anadolulu Tanr a72 Y.K. Sf. 70. 73 Y.K. Sf. 73,74.

116

dr. Smerlerden nce varolduu atalhyk kaz larndan anlalan ve Smerlerce Ma ya da Marienna, Hititlerce Kupapa, Kubaba ya da Hepa, Suriye'den Arabistan'a kadar olan blgede Lat, Girit'te Rhea, Phrygia'da Kybele, Lykia'da Leto olarak adlandrlan bu byk bereket tanr asnn Efes'e ne zaman geldii, orada Artemis adiyle kltnn ne zaman balad kesinlikle saptanamazsa da, bu tannann Phryga, Lydia Minoen Girit kltlerinin etkisi altnda eitli evreler geirerek yukarda adlar saylan tanralardan ayrld ve bugn Efes'te heykellerini grdmz Efes'li Artemis biimine girdi i apakt r.774
Artemis'in geli mesini zaman sras iinde inceleleme glne ra men "arkeolojik bulgularla yaz l metinlerin karlatrlmasndan Efesli Artemis'in Isa'dan nce II. bin ylda Efes yresine yerle mi olduu kanmna "varanlar mevcuttur. Bu derece Dinler Tarihini ilgilendiren bu konu zerinde ayr ca durulmay gerektirmektedir.

Kybele adndaki bu ana tanraya o derece rabet gsterilmitir ki bunun etkisi ta Roma'ya kadar ulam tr.
"Kybele'nin ta Pessinus (Ballhisar) dan Roma'ya getirilmeyince Roma'da= Kartacahlar yenemiyeeekleri"75 bile ileri srlm ve bu ta M.O. 204 yllarnda Roma'ya getirilerek oradaki dinin merkezine yerle tirilmi ve benimsen.mi tir"" Ord. Prof. Mansel: "Phryg'lerin Anadolu'da teden beri kkle mi gelenekleri benimsemi ve bunlar devam ettirmi olduklarn , bunlarn sanat ndan ziya74 Y.K. Sf. 74. 75 C. akir (Dalikarnas Balk s), Anadolu Tanr lar, st. 1962, 2. Basm, Sf. 88, 76 Prof. A.S., Dinler Tarihine Giri ,Sf. 5,6. Prof. Ekrem Akurgal, Phyrgische Kunst, Ankara 1955, 107-109.

117

de dinleri gsterir. Bu dinin esas n Yunanl larn ( Kyhesi tebele ) olarak gsterdikleri byk Anadolu tabiat ile kil etmekte ve bu ikihenin, sevgili (Attis ) sonralar Men) ile birlemesi tabiata yeni bir hayat vermekte, sevgilisini kaybetmesi ise tabiatn k n uykuya dald n temsil eylemektedir" dedikten sonra u bilgiyi sunmaktad r: "Bu dinde de, asyanik dinler oldu u gibi (Orgiastik)" trenler nemli bir yer almakta, mminler sarho olup delice dans etmekte ve hatt vecde gelip kendilerini sakatlamaktad rlar. Phryglere Anadolu'nun bu byk ilhe kltnn bu derece nfuz etmi olmas bunlarn orgiastik bir karakter ta yan. ibdet eklillerini, (Sabasios)" ve Anadolu'da Kybele ye ink lp eden bir tabiat ilhesini beraberlerinde Anadolu'ya getirmi olmalar ile izah olunabilir. Fakat Phryglerin: Anadolu'ya gelmesi ile meneleri bu lkede ta devrine kadar kt anla lan. orgiastik tap nma ekillerinin ok daim canl bir safhaya girdii inkr gtrmez bir hakikat,"!"

Friglerin siyasi bakmdan banszhklarn "kaybettikten sonrada byk ildhe dinine sad k kal" dklarn ve "bu dini kyden kye, kasabadan kasabaya giden" gelzici rahipler ve bu inancn tutkusunda olanlar arac yle Anadolu'da ya ayan dier toplumlara yaymaa ahm lardr.
77 Orgie (Yunan) a) eski: Baks (iki enlikleri; b) cmb taknabklar, iki ve ehvet enlikleri yapmak, sefahate dalmak. 78 "Sabazios-Phrygial 'larn inandklar bir tanr . Yunan'da= Dior ysos'u gibi, bu da insanlara ba , bahe yapmay, kz yeti tirmeyi retti. Iyilik sever bir tanr saylr. Szde Zeus, bir ylan ekline girerek Persephone ile birle ince Sabazios do du. Anadoludaki eski bir inana gre, Sabazios da bir y lan ekline girerek, kendi mbedinin rahibelerinden biri ile birle ti de ondan ocuklar oldu." efik Can, Klsik Yunan Mitolojisi Sf. 310 79 (Ord.) Prof. Dr. Arif Milfid Mansel, Eski Do u ve Ege Tarihinin Ana Hatlar, /at. 1945, Sf. 186.

118

Prof. Mansel nemli olarak u noktay belirtmektedir: "Bu s'retle bu din Anadolu'da uzun mddet tutu nabilmi, Pessinus ve Ephesos gibi ehirlerde, ilhenin mbedi etrafnda teekkl eden rahipler devletleri uzun zaman varlklarn koruyabilmilerdir. Daha sonralar ise byk ildhe klt Yunanistan ve Roma'ya girmi ve ve bu lkelerde de nemli bir rol oynam tir.""

80 Yukardaki Kaynak, Sf. 187.

119

7 Meryem, Hristiyan Misyonerleri ve Konsiller: Ana tanra kltne benzer bir geli me ve etkinin. Meryem (Miryam) eklinde Hristiyanla geiine ve ona Katolik, Ortodoks akidesince Tehotoks (Tanr douran) denilmesine, evlerde, kiliselerde ona mahsus k eler, heykeller resimler nnde ona dua edilerek, ondan dilekte bulunulmas na heykellerin kermeti oldu una inanmalarna iaret etmek isteriz. Meryem'in Anadolu'ya geliine dair henz en kk bir ilmi delil mevcut olmamasna, ayrca sa zamannda kilise, zel bir mbed bulunmadktan baka daha birka yzy l kiliseler yapmna giri ilmedii halde, Panaya Kapulo veya Efes evresinde bir rahibenin grd ryaya dayanarak bir Kutsal Meryem Evi ihdas pheyi misicip bir misyoner plnmn, turizm arkas nda ne srlm maksath ve siyasi bir olay olarak grlmesini gerektirecek deliller mevcuttur. Bir ara Meryem'in mezar gibi bir iddia ile ortaya kld hatrlanacak olursa meselenin iyz esinlikle anla labilir. Zira 1950 Ylnda Papann btn katoliklerce uyulmas gereken akidiesine gre Meryem, asli Fua sahip de ildir, dolaysyle lmsz olup eti ve kemiiyle gkyzne kyam etmitir, onun bir mezar bu akide ye gre asla bahse konu olamaz.

Meryemi 431 y lnda Efes Ruhanileri Tanr'nn anas olarak tanmaktaydlar. Esasen Efes evresinde ana tanra Kibele gibi Artemis inanc daha nce belirttiimiz
120

gibi bir tapnama konusu idi. Hnstiyanla geen bu evredeki toplum bu defa Meryem'in tanr nn anas ola, rak tannmas iin Efes Konsilini toplad lar. Meryem'in
tanrnn anas olmayp Isa'nn anas olduunu ileri sren 428-431 yllarnda stanbul Patriark olan Nestorius derhal aforoz edilerek Msr'a srlm ve Meryem'in

Tanr douran (Teotakos) ad yani Tanrnn anas ad resmen bu konsilde kabul edilmi tir. Bu olay Anadolu topraklar zerinde bugn harbeleri bulunan Efes'te olmutur. Esasen Hristiyanln balangta gelime
sahalarndan birisi de Eski Anadolu olmu tur. Burada ilk hristiyanlar, eski kahnt lar ve etkileri de srdrerek kendi anlay ve yorunlarma gre bir biim vermek istemilerdir. Bunun en tannm rne i Tarsus'ta do mu olan "hellenistik-yahudi" cematinden gelen luristiyanl kendi dncesin.e gre geli tiren Paulus Kl,rs ve Yunanistan'da dola m 50 yhndan 53 ylna kadar yl mddetle Efes'te ya amtr. Sonra Yunanistan ve Kuds'e gitmi ve nihayet Roma'ya < ula m, fakat orada ldrlm tr. Isa'nn lmn mteakip hristiyanl kendi verdi i ekil iinde yayna a alm , dolamakla yetinmemi o zamanki adyle Galataya (Ankara evresi) mektuplar gndererek H ristiyanh yaymaa girimii. Misyoner arkada lar ile rgtler kurma a ynelmi ti Sinoplu Markion M.S. 150 de ilk nce kendi a sna uygun bir Incil derleme e almt. Bunun zerine kilise gnmzdeki Incil metinlerini derleme, toplamak zorunda kalmtr... Hristiyanlin. nemli toplant lar, Iznik, Efes ve skdar konsilleri olmu , buralarda Kilisenin nemli akideleri benimsenmi tir. hann ahsiyeti, Meryem'in mahiyeti ve lemenin (teslis) esaslarm n ne olaca zerinde hep In konsillerde durulmutur.

121

Kayseri, rgp, Ni de evresinde H ristiyanln mistik akm oralarda eskiden ya ayan Hristiyan ilahiyat ve rahipler tarafndan yaplmtr. M.S. 4. yzyldan balayarak 10, 11. yzyllarda artan rahip koloni leri, papas ehirlerinin kal ntlar gnmze kadar gelmi halen grlen, incelenen sahalar aras nda yer almtr. Bylece Bizans kilise ve kahnt lar zerinde durmak Trklerin tarih boyunca gsterdikleri insani davran ve toleransla mmkn olmu tur. Gney-Do u Anadolu'da eski mnferit kiliselerin saylar fazla olmayan kalnt ve mritleri ya amaktatadr. Sryani kilisesi v.b. gibi. M.S. 270-280 ylnda kurulan ilk milli kilise olan Ermeni kilisesi, kendi gelenekleri iinde geli erek, Hristiyanhk tarihinde nemli bir mevki alm tr. Bilhassa Nev ehir ilinin, rgp ilcesinin Greme bucandaki, Bizans'da neminden 10,11. ve baz lar 12, 13. yzyldan kalm olan kayalara oyulmu yaklak olarak 365 kilise ve bu kiliselerin baz sndaki duvar resimleri, freskler, dikkat ve ilgi ekmi tir. Bu resimler ortaa Bizans sanatmn rneklerinden saylmaktadr. Birer manast r durumundaki kiliselerdden karanlik, arkh kiliseleri en nemli ve nllerindendir. Trkiye'de serbest bir ekilde ibdet ve faaliyetlerine devam eden kilise ve okullar, muhtelif Hristiyan mezheplerini inceleme imkann vermektedir.

122

8 islmiyet, Din Fenomenolojisi, Din Sosyolojisi:

Anadolu'ya bilhassa 11. yzy lda aknlar, byk gler halinde Trkler taraf ndan byk yerle meler olmu , 1071 y lnda alan Anadolu kap sndan geen byk, kesif bir nfus, Anadolu'yu tamamen kltr ve sanat eserleriyle de kaplayarak bir yurt edinmilerdir. slmi mbedler, slmi eserler yava yava btn Trkiye'yi kaplamtr. slm dinini inceleme bak mndan Trkiye ayrca byk bir nemi haizdir. Dinler Tarihini bu bak m dan ilgilendiren bir ok eser bu topraklar zerinde bulunmaktadr.
Trkiye .fusunun % 98 ini te kil eden. slm ounluunu gzleme ve inceleme iin yaln z Dinler Tarihi deil, Din Fenomenolojisi ve Din Sosyolojisi balummJanda ok elveri li zengin kaynaklar mevcuttur. Anadolu zerinde muhtelif islm mezhepleri yannda, ii, Bekti, Alevi frkalar da dikkati ekmekte dir. Ayrca nuhtelif tarikatlar ve mistik ahslar ve bu mutasavvflarn varl , nemle zerinde durulacak ve ehir ehir incelenecek de erdedir. Grld zere Trkiye hem kal ntlar, hem kaz lardan elde edilen bulgular hem de zerinde ya ayan. dini toplumlar bakmndan dikkate ayan bir inceleme konusu olmaktad r. zerinde birok inanlarm geti i ve kalntlarn ya ad Trkiye Din. Fenomenolojisine malzeme te kil 123

edecek kadar bollukta bir k ymete sahiptir. Dini etnoloji ynnden ok ilgi ekicidir. Gerek tarafm zdan" gerek Prof. Abdlkadir inan, Ali R za Yalg n, Hamit Z. Ko ay, Halit Bayr, akir lktar82 ve Prof. Dr. Orhan Ac payaml, Prof. Dr. Veyis rnek" ve di er bilgin81 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri, ile Trklerde Ta la ilgili nanlar, ve Trklerde Da la lgili nanlar, Dinlerde Ve Trklerde A ala lgili nanlar (Yaynlanacak)... 82 Trk Folklor Ve Etnografya Bibliyografyas , I. Ankara 1971. Balca eserler: Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara 1972, kinci Bask . Abdlkadir inan, Makaleler Ve incelemeler, Ankara 1968. Abdlkadir inan, Hurafeler Ve Meneleri, Ankara 1962. Ali Rza Yalgn, Cenupta Trkmen Oymaklar, Adana 1939,5 Cilt. Ali Rza Yalgn, Anadolu'da Trk Damgalar , Bursa 1943. Dr. Hamit Zbeyr Ko ay, Ankara Budun Bilgisi, Ankara 1935. Mehmet Halit Bayr, Halk Adet Ve nanmalar, stanbul 1939. Mehmet Halit Bayr , stanbul Folkloru, stanbul 1947. kinci basm yaplmtr. akir lktar, Cinler Ve Periler, HBH Sa 28, ve Sinop Ve evresinde Cin ve Perilere dair Halk nanmalar, Bartn Gaz. 396-398. saylar. 16 Mays- M. akir lktar, Sinop evresinde Shhat Hakknda nanmalar, HBH. ubat 1935, IV /45 (203-207) akir lktar, Trkiye Etnografya Ve Folklor Szl zerine Bir Kalem Tecrbesi, stanbul 1937. M. akir lktar, Trk ve islam Gelene inde Aa, Ankara 1963. Bu zatlar ve di erlerinin kitap ve makaleleri hakk nda daha geni bilgi iin, Adak ve Tala ilgili kitaplarmzn kaynaklarna (Bibliyografya) bakmam. 83 Prof. Dr. Orhan Acpayaml ; Trkiyede Do umla lgili Adet ve nanmalarn Etnolojik Etd, Erzurum 1961. Orhan Acpayamh; Anadolu'da Nazarla lgili Baz det ve nanmalar, Dil ve Tarih-Co rafya Fak. Fergisi C. xx, Sa. 1-2, Ocak -Haziran. Orhan Acpayanh; Trkiye'de Ya mur Duas, Dil ve Tarih-Co rafya Dergisi, C. xxu, Sa 3-4 1964'den ayr basm. Prof. Dr. Sedat Veyis rnek; Sivas ve evresinde Hayat n eitli Safhalaryle lgili Batl inanlarm ve Bysel i lemlerin Etnolojik Tetktki, Ankara 1966. (Prof.) Dr. Sedat Veyis rnek: Anadolu Folklorunda lm, Ankara 1971.

124

ler taraf ndan bu konuya yarayc malzeme derlenmi ve tahliller, terkipler yaplm ve yap lmaktadr. Prof. Dr. Annemarie Schimmel : "Din sosyolojisi
bakmndan, Anadolu'da antik devirde te ekkl eden. mister cemaatleri, Yunan. Felsefe okullar , hristiyan. rahiplerin. organizasyonlar , mslman tarikatlar, sonra da btn bu te kiltn devletle mnasebetleri, mrid ile mrid, retmen ile kirt aras ndaki mnasebet - btn. bu dini' dnya limlere, sosyolojinin hemen. her sahas nda pek zengin. bir ham madde vermektedir.'"4 demekte ve din psikolojisi bak mndan da "yzlerce hristiyan (aziz) ve mslman (evliya), bir yanda Yunus ve Mevlna gibi byk mutasavv flarm eserleri, dini i tecrbelerin muhtelif taraflar n! tanyp renmek iin. gayet k ymetli kaynaklardr." dncesini belirtmektedir."

Etnografya mzesi, Eski Anadolu Medeniyetleri Mzesi gibi gemi dini akmlart gsteren eserlerle doludur. Mevlna, Yunus, Hac Bekta :, Veli, Hac Bayram Veli Anadolu'nun ya ayan nl kiileridir. Selimiye, Sleymaniye, Sultan Ahmet, Bursa Ulu Cami ve yzlerce tarihi cmiler, trbeler, ziyaret ve adak yerleri Trkiye'de byk bir zenginlik te kil etmektedir.

84 Prof Dr. Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri , Ankara 191955. Sf. 7. 85 Y.K. Sf. 7.

125

9 Kahntdarla ilgili Hristiyan Propaganda ve Misyonerlik almalar: Bu in.celememizde Trkiye'nin dinler tarihi bakmndan, ilmi ahma ve aratrmalarna ok elveri li oluuna i aretten sonra nemli bir nokta zerinde dikkatle durmam z gerekiyor. lmi aratrmalar, zahmetli gayretler ve masraflar sonunda ortaya karlan kiliseler, mabedler zerinde siyasi hareketler cereyan etmekte, trl merkezlerden ynetilen Hristiyan misyoner te kiltlar bunlardan kendi gayelerine gre azami fayda salamaa almakta drlar. Hernen o evrelerde rahipler, papaslar daimi, bazan geici geici olarak grevlendirilmekte ve bu gibi yerler evresinde, yannda-bilhassa turist gelme mevsiminde-imkn nisbetinde genel yinlere giriilmektedir. S ralar, rahleler ve masalar getirilerek seyyar kiliseler vcuda getirilmektedir. Bununla da yetinilmeyerek H ristiyanl yaymak zere o evrelerde bro r, kitap datmalar gze arpmaktadr. Daha nceki tarihi bir tarafa b raklarak yalnz Inristiyanlkla ilgili tarih ve olaylar ele alnarak Efes blgesi deta ikinci bir Kuds haline getirilmee allmaktadr. Seluk'taki Saint-Jean kilisesini de kapsayan bu
faaliyet merkezi zerinde k saca durmamz gerekiyor. Trkiye'deki kitap ve ansiklopedilerde de ok zaman yanh ve eksik ekilde bu blge zerinde durulmak

126

tadr. "Trkiye Ansiklopoedisi"nden buna rnek olarak

z: Bir resmin altnda: "Efes, tarihi baz noktalar alaca harabelerin yannda, Meryem Ana'n n evi ile de dikkati eker. Yukar da, Blblda'ndaki Hz. Meryem'in y llarca yaad evin ii grliiyor' 86 denilmektedir. Y llarca yaad denilmektedir ki, buralara geldii hakknda henz ciddi bir delil mevcut de ildir.
Gene ansiklopedide Efes yle tantlmaktadr:

"Hz. Meryem burada yaam ve lm t. Bunun iin Su tarihi yer Hristiyanln hac yeri oldu."" Bu
balk altnda, Roma a nda Efes ehrinin nfusunun 200000 kadar oldu u, 24,500 kiilik 66 kademeli a k hava tiyatrosu bulundu u, helenistik a tiyatrolar nn en nllerinden oldu u, anlatlmakta ve devam edilmektedir: "Gene Efes civar nda Eshab- Kehf (Yedi Uyurlar) ma aras gsterilmektedir. Helenistik devir mabetlerinin en nllerinden biri olan Artemis (Diana) mbedi, Efes'tedir. Bizans a mdan kalma en mhim eser, Byk Jstinyanus'un VI. as rda yaptrd Ayios oannis kilisesidir. 6 kubbe ile rtlm olan mabet, 130 metre uzunluundadr; plan ha eklindedir; bugn harabe halindedir."" Ansiklopedide Efes'te bulunan Trk eserlerinden de bahsedilmekte ve bunlarn ierisinde "en muhte emi, Aydnolu sa Bey'in "Mimar Ali tarafndan 1375 te yapt cami'nin. "Beylikler a Anadolu Trk eserlerinin en gzel rneklerinden biridir" denilmektedir." Efes hakknda yle devam edilmektedir: "Efes Arkeoloji mzesinde, Efes harabelerinde ve kaz larnda bulunan deerli eserler toplanmtr.
86 Hayat Trkiye Ansiklopedisi, 1. Bas m Sf. 201. 87 Y.K. Sf. 202. 88 Y.K. Sf. 202. 89 Y.K. Sf. 202.

127

Bunlarn banda 3.30 metre boyundaki I. asra, yani Romallar ana ait Artemis heykeli, alt n yaldzla kapl baka bir Artemis heykeli, gene bir Roma eseri olan Apollon heykeli, Amazonlar Lhdi, Vens heykeli, gelir." Bizim burada zerinde bilhassa ilim nam na durmak istediimiz Meryem hakk ndaki iddialardr. u nakledeeeimiz noktalar sanki bir ilmi gerekmi gibi Trkiye'de kabul ettirilmi ve muhtelif Trk Ansiklopedilerine kadar bu yanllar, hakikatmi gibi hem de vnle-yer almtr:
"Fakat Efes'e zamamm zda cihanmul hret kazandran, Panayakapulu'da Meryem Ana Evidir. 431 ylnda Hz. Meryem kilisesinde toplanan H ristiyan konsili, burada Hz. Meryem'in ya adn ve ldn kabul etmi tir. 1896 da Papa, buras n Hristiyanh n mukaddes yerlerinden biri, son zamanlarda da H ris tiyan hac makam olarak iln etmi tir. Her sene 15 Austos'tan sonraki ilk pazar gn, zmir Bapiskoposu' nun. bakahk etti i bir dini merasimle, hac yini yap lmakta, dnyann her tarafndan binlerce Hristiyan. gelmektedir. Blblda 'ndaki Hz. Meryem'in evi ifh sarlnakta ve 1VIslmanlar tarafndan da ziyaret edilmektedir. Blblda , Seluk kasabasna 9 kilometre, Izmir'e 81 Km. mesafededir; yksekli i 420 metredir Bu sretle Efes'in H ristiyan dininin belli ba l mukaddes yerlerinden biri say larak, evreye milletleraras apta bir turizm card l temin etmitir ve bu canl lk gittike inki af etmektedir.9 Biz konunun. Meryemle ilgili iddialar zerinde turizm ynyle de il ilim, hakikat ve deliler ynyle ilgili olarak ksaca birka noktay aklamaa al acaz.
90 Y.K. Sf. 202.

128

Demek ki yukarda da grlecei zere 431 ylna kadar burada ya ayp ld kabul edilmeyen Meryem, 400 y l kadar sonra hangi delil oldu belirtilmeden burau da yaayp ld kabul edilmek istenmi ? 431 ylnda Efeste'ki konsilde sann tabiat zerinde tartlm ve Meryem'in Theotokos (Allah'', Do uran) nvan ona verilmitir. Bu nvan Nesturi mezhebi tarafndan kabul edilmemi tir." Bizans' n Patri i olan Nestorius (380-451) bu nyana ve Arien'lere kar tartma da bulundu, onlarn gr n reddetti. Bu sebeble din d man ilan edilerek le srld. 92Efes konsilinin kararlarn kabul etmeyen ve

Meryem'in "Allah do uran" nvann almasn reddeden, Nestilriler, Isa'nn gene iki tabiat', olduunu, hem bsbtn insan, hem de bsbtn ili& tabiat" olduunu ve Meryem'in yaln z bu insan tabiatn dourduunu ileri sren kilise, Urfa'dan ran'a, Trkistan'a, ine kadar yay lm
ve 13. yzyla kadar bu yerlerde etkisini gstermi tir."

Efes Konsilin de Meryem evinden de il sa'nn iki tabiat ile (Tanr ve insan) Meryemin Tanrtn n anas ( Theotokos, Gottesgebaererin, Dei genitri, Mutter Gottes"
91 Prof. Dr. Anemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri , Ankara 1955, Sf. 253. 92 Ansiklopedik Szlk, C.3. Sf. 1438. Efes (Ephesos)un "Eski a da, Bat Anadolu'da 12 iyon ehrinin en nls oldu u, "M.. tam bir iyon ehri olan Efes, srayle Lidyal'larn, Persler'in, Atinallarn, Kimmerler'in istilnsma u rad. "14. Yzylda Timur tarafndan alnan Efes nceleri bir liman ehri iken alvyonlar yznden dolarak ehir denizden geride kalyor. En parlak anda nfusu 3000000 i ayor. Artemis tap na Efeste bulunuyor ve dnyan n yedi harikasndan birisi saylyor, diye Ansiklopedik szlk'n 1. c. 586. sayfasnda bahsedilen yerde "Meryem Ana'da bir sre burada ya amt" deniliyor. 93 A. Schimmel, D.T. Giri, Sf. 203.

129

nvan benimsenmi tir. Meryem'in benimsenmesi, ona tapnlr derecede sayg gsterilmesi ve ona dua edilmesi ve dilekte bulunulmas , uzun bir tarihe iinde deierek ve geli erek devam etmi tir. Luther'in yapt reform hareketiyle Meryem inanc ve ball Katolik ve ortodokslardan ok farkl bir hale getirilmitir.94 Bu Meryem klt olarak Katolik ve Ortodoks kilisede benimsenmi tir.95 lmi ansiklopedilerde onun hakk nda Efes konsilinde yaln,z yukarda bahsettiklerimiz gr ln ve bylece bir Meryem Klt do mu tur. Yoksa iddia edildi i gibi onun orada ld v.b. bahse konu deildir. Ayr ca biraz aada Papaln resmen Meryem'in lmszl akidesini arzedeceiz.
New York, Episkopal Kilisesi Umumi Teoloji uzman Thomas J. Bigham, Bakire Meryem zerinde durmakta 96, ve Mariolatry hakk nda bilgi sunmaktadr." Meryem Klt hakk nda Presbiteryan Kilisesi Ministeri Allen Cabanis kltn tahlilini yapmakta h;birisi Meryem'in Efes'te ya adna ve ldii iine temas etmemektedir."

Hangi Yabanc Ansiklopediyi asak ayn bilgileri greceiz..

94 Prof. A. Sshimmel, Y.K. 95 Buna dair ilmi kaynaklarn hibirinde Meryem'in Efes'te ya ayp ld iddias mevcut de ildir. Filistin'de ya ad gr hkimdir. Religionen Geschihte Und Gegenwardt, S. ve Die Kleine Enziklopaedie, 2. Cilt Zrich 1950, S. 117. deki kaynaklar nemlidir. 96 Thomas J. Bigham, Virgi Mary, Encyclopedia Of Religion, New Jersey, 1959, Sf. 814. 97 Thomas J. Bigham, Mariolatry, Encylopedia Of Religion, New Jersey 1959, Sf. 469. 98 Allen Cabaniss, Mary, Cult of, Encyclopedia of Religion, New Jersey 1959, Sf. 473.

130

Prof. Alferd Bertholet, taraf ndan Meryem'in takdisi, ona peresti, doumu ve gkyzne k ( Marienfeste) hakk nda 99 ve Meryeme taparcasna ballk ve onun Yoahim ve Anna'dan do umu ve onun Marangoz Yusufla evlili i Theotokos ( Tannyt do uran-Gottes gebaererin ), Tanr anas durumu hakk nda 431 de Efeste karar alndna dair bilgi veriliyor. Fakat Efes'te yaayp ld hakk nda hi bir bilgi sunulmuyor. oo
,

Prof. Annemarie Schimmel; Meryem'e Efes konsilinde "Allah' douran "lkab verildikten sonra "ileihiyatlar, Meryem Ana'n n her gnahtan msum olup, hatt asil sua mptela olmadn ileri srmler ve bundan tr, lme de mruz kalmad n istidUil etmi lerdir. Olduka erken, Meryem Ana'ya gsterilen ihtiram liturjide hususi bayramlar, hususi dua ve ilhiler eklinde geni yer tutmu tur, bilhassa Do u kilisesi (Ortodokslar) kendisine gayet derin bir hrmet gstermektedir. Protestan kilise, Meryem Ana'ya sa'nn an-

nesi olarak ihtiram etmekle beraber, ona ait bayramlar n hemen hepsini kald rmtr. En eski zamanlardanderi, Meryem Ana'yt temsil eden resimler, Onun erefine yazlan iirler btn kilisede yay lmt ; kermet gsteren! Meryem heykelleri, Meryem Ana'n n tecellileri bilhassa halk dininde gayet byk bir rol oynamaktad r.', o "Asli sutan do umdan itibaren serbest olan yegne insan, yine Katolik akideye gre Meryem Anad r. Bunun iindir ki yeni akideye, dagmaya nazaran, lm grmeden ge km tr. 102
5,

99 Prof. Alfred Bertholet, Wrterbuch der Religionen, Stuttgart 1952, Marienfeste, S. 299. 100 Y.K. Marienverehrung, S. 299. 101 Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, Sf. 178, 179. 102 Y.K. Sf. 220, 221.

131

Bilindii zere Hristiyanla gre "yeni doan ocuk bile" asli, sua sahiptir. ayet vaftiz olmazsa cennete giremez. ( Katolik Akitle) Fakat Meryem do utan asit. sua (Yani ;Idem ve Havvadan soyaeki nle gelen sululuk ) sahip deildir. Asti sua. sahip olmayan lmszdr, lm suun cezas d r. Binaenaleyh Meryem, asit sua sahip olmadndan lmemi tir. Ite hristiyan akide byledir.
Bu nemli noktay biraz daha aklayacaz.

Papa XII. Pius katolik kilisesinin bakan olarak, Meryem'in etiyle, kemi iyle lmsz olarak gkyzne ktn 1950 y lnda resmen iln etmitir. Bu duruma gre Meryem'in mezar n iddia etmek H ristiyanlk esas na uygun deildir, yanltr. "3 Meryem'e dair muhtelif bayramlardan b rs de bu
15 A ustos'ta Gkyzne etiyle, kemi iyle, yani cismiyle,

kt tarihtr. Dier bayramlar, douma 11. yzy ldanberi 8 Eyll, gebe kal 8 Aralk v.b. 104
)

Protestanlar bu bayramlar kutlamazlar. Buna ra men bundan habersiz olan resmi kurulular, Meryem Evi denilen yeri, mbedi Protestan devlet adamlarna hem de 15 A ustos gibi zamanlarda ziyaret ettirmei iin esasn bilmeden ifa etmekte, ilmi pot k rmaktadrlar. Efeste'ki bu yerin kurulmas iin uzun zaman art maksatla mcadele eden Dou kilise, Ortodoks kilise ileri gelenleri, Izmir'deki katolik liderlerden de faydalan p ibirlii yaparak almlardr. Bunu Meryem Mabedi
gibi kullanlan yerin duvar na bir levha ile vnerek aklamaktan ekinmemi lerdir. Halbuki papalk Mer103 Prof. Dr. Wilfried Nale, Wrterbuch der Religionen, Mnchen 1960, Mariae Rimmelfahrt, S. 298. 104 Y.K. Marienfeste, S. 299.

132

yemin' lmeden gkyzne ktm iln etmi tir. "1870 senesinde tebli edilen Vatikanl itikadlara gre, Papa,ex

catedra ( Yani kilisenin reisi s fatyle ) bir ferman buyurursa, yanlmaz. Yeni bir itikad, yeni bir akide yaratabilir. (bak. 1950 de Meryem Ana'n n ge kmas hakk nda neredilen akide )? Eski zamanlarda bu hususta bir konsilin ibirlii lzumlu grnrd.'" 5 Ancak eski kilise 15 A ustos'ta ldn sanrd, Papalk bunu deitirdi. Buraya Meryem'in geldiine ve ya adna dair Dinler Tarihi bilginlerince hibir iddiada bulunulmamtr. Aksine Filistinde ya adna dair ilmi deliller gldr.
Btn bu belirttiklerimize ve Papa 12. Pius'un 1950 ylinda Meryem'in mezar nn olmad', onun cismiyle g e kt kararna ve resmi kilise akidesin.e ramen, dogmas ndan sonra di er bir papann. (VI. Paul) Trkiye'de Meryem Mezar(?) n ziyaret etirmesi ve onun oraya gtrlmesi en basitinden bir bilgisizlik rne i olmutur.

Meryem zaman ndan kalma bir kilise olmas da mmkn deildir. Zira bu alarda Hristiyanlk yasakt , gizlice evlerde ibiidet edilirdi. Ancak yzy llarca sonra "Kostantin (306-337) devrinden itibaren, artk din serbestliini (324) kazanan hritiyanlar hususi ibadetghlar bina etmee balamlardr.' ,106 lmi hakikati arzetme e altk. Hlen bu evrede zel rahipler grevlendirilmekte, byk, gsteri li ayinlerle bir ortaa havas vcuda getirilmektedir. rgp'e yakn Gremedeki kaya kiliseleri evresinde de turist mevsiminde zel olarak gnderilmi rahiplerin faaliyeti gzden kamamaktad r.
105 Prof. Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri , Ankara 1955 Sf. 141. 106 Y.K. Sf. 146.

133

Mersin evresinde de bir taraftan Dinler Tarihi bakmndan nemli eserler yan nda bu tarihi eserleri din ve siyasi maksatlarla smrme abalar dikkati ekmektedir. Tarsus'ta Hz. Isa'nn yakn ve ok faal mridi ve hristiyanln nemli misyoneri Paulus'un do-

duu ve ya ad bilhassa hristiyan yaynlar iinde belirtilmektedir. Onun adn tayan ta bir kemer, kap
durumundadr. ehir iinde Paulus kuyusu denilen yer yaknnda nl Hristiyan azizinin do duu ileri srlmektedir. Tarsus'tada Hristiyanln ilk dnemlerinde putperestlerden ka p, bir ma arada kpekleriyle 300 y l uyuduu ileri srlen 7 ki inin "Eshab- Kehrin. maaras bulunduu ileri srlmektedir... Dinler Tarihi bakmndan ok zengin olan ve deerli ara trmalarla ancak bir k sm ortaya karlan eserlerle Trkiye' ok nemli bir de ere sahiptir. Bunun

yannda Kilise, Hristiyanlk ve Bizans'la ilgili eserlerin tarihi hviyetleri dnda art niyetli, siyasi ve misyonerlik almalar ile smrlme gayretlerinin bo a kacan tahmin etmek mmkndr. Btn bunlarla da, olumlu veya olumsuz olaylarla da Dinler Tarihi iin Ti,irkiye'nin ne derece nemli bir mevkii oldu u bir defa daha ortaya km bulunmaktadr. lmi almalarn yannda bu siyasi ve misyoner, emperyalist alma ve gayelere biz burada k saca iaret etmi oluyoruz.w7
107 E. Kr ehirlio lu, Trkiye'de Misyoner Faaliyetleri, Bedir Yay, 1st. 1963. x Enver Baytan, Ihristiyanla trma Te kiltna Cevap, 1st. 1964. x Enver Baytan, H ristiyan Misyonerleri Nas l alyor, 1st. 1965. x Prof. Dr. Mustafa Hali% Dr.Phil. mer Faruk, islm -lkelerinde Misyonerlik ve Emperyalim, eviren: Osman ekerci, 1st. 1968. x Trkobah Osman Erkmen, Garp Hizmeti -Lozan ve Wiesbaden Mektuplar, Ankara 1973.

134

10 Ankara Anadolu Medeniyetleri (Arkeoloji) Mzesindeki Baz Eserler:

Trkiye, Dinler Tarihi bak m ndan da batan baa bir tarih hazinesidir. aheser Camiler, minberler, mihraplar, minareler ve trbeler, eski dini mabedler, tarihi harabeler, peygamberlere, evliyalara, azizlere dair yerler birok ehirleri kaplamaktadr. Eski dini kalntlar, trl inanlar ve mezhepler incelenme e elverili durumuyle Trkiye zerinde hlen devam etmektedir. Ba ta slam dini olmak zere di er dinler zerinde ara trmalar yapmak mmkndr. Dini folklor, dini etnoloji malzemeleri ok boldur. Bilhassa Arkeoloji mzeleri ok zengindir. Burada herbiri zerinde geni ekilde duracak de iliz. Yalnz bir rnek sunaca z: Ankara'daki Anadolu Medeniyetleri (Arkeolojoi) Mzesinde Dinler Tarihi bakmndan u eserler dikkati ekmektedir: atalhyk'te bulunan, Neolitik devirden, Ana Tanra heykel ve heykelcikleri, Hac lar'da bulunan, Kalkolitik devirden, Ana Tanr a figrinleri, heykelcikleri, Canhasan'da bulunan, Kalkolitik devirden Ana Tanra heykelcikleri, Alacahyk B mezar ndan, Eski Tun devirden gm ve bronzdan tanr sembolleri, gene eski tun devirden, Alacahykte A mezar ndan ele heen bronz tanr sembolleri ile alt n ss eyalar, Alacahyk'te mezarlarda bulunan bronz, gm tanr sembolleri, elektron.dan tanr sembolleri, bronz 135

idoller, Hasano lan'da bulunan, alt n kaplamah elektron ana tanr a heykelci i, Karao lan Etiyokuu'nda bulunan gen.e eski tun devrin.den. kalina hayvan. figrleri ve idoller, Semayk'te bulunan mermer idoller, Ahtahtberde bulunan. P.T. idoller, III. Ali ar dneminden, Beycesultan ve Kltepe'de bulunan. (Su mermerinden. idoller), Eski Hitit dneminden inandk'ta bulunan, Mukaddes odada tanr heykelci i, Urartu dneminden, Altntepe'de bulunan kanath cinler, dilcevaz'da bulunan figrinler, Frig dneminden, Boazky'de bulunan Kybele heykeli (Vitrin Nu: 122), muhtelif dnemde, Gordion'da bulunan Kybele heykelcik ve kabartmalar (Vitrin 123), gene Frig dneminden Ankara'da bulunan Kybele kabartmas (Vitrin 124), Ge Hitit dneminden, Etlik-Ankara'da bulunan Kybele kabartmas ... 108

stanburdaki Arkeoloji mzesi 9 ve Tii kiye'deki dier Arkeoloji ile ilgili eserleri toplayan mzelercle Dinler Tarihinde yer alan muhtelif inanlara dair birok bulgular mevcuttur. Grek ve Romen dinine ait kal ntlar pek fazladr. slmi eserleri toplayan mzelercle grlmeye sayan eserler byk bir zenginlik gstermektedir. Trk- slm Eserleri mzesi ve etnografya ile ilgili mzeler dikkati ekici deer de eserlere sahiptir.
108 Arkeloji (Anadolu Medeniyetleri) mzesi Listesi. ve: Prof. Dr. H.G.Gterbock, Ankara Bedesteninde Bulunan Eti MzeByk salonunun Klavuzu, ev. (Prof.) Dr. Nimet zge, Istanbul 1946. Raci Temizer, Ankara Arkeoloji Mzesi, Ankara 1966, Sf. 6, 7, 11, 12, 13, 21, 28, 33. 109 Istanbul Arkeoloji Mzeleri Resimli Rehber,- Sumer, Akat, Asur, Babil, Hitit, Eski Ms r ve Arabistan Eserleri Kolleksiyonlan. 1st. 1955. (Bu kitapta muhtelif kavimlere ait tanr resimleri vardr.)

136

TORKLERDE DA LA ILGILI INANLAR D Z IN

A Abu-Kaan da, 36 Adak, 66 Adak Adamak (Da a), 34 dem, 26 Adem (Adam) Da , 27 Afyon, 49 Aa, 29, 49, 51, 63, 69, 70, 72 Aaca Bez Ba lama, 30, 71 Aalara Paavra (Bez) Ba lama, 34, 35 Aaca Paavrayle Para Ba lamak, 73 Ar Da, 25 Ar, 16 Ar (Ararat) Da , 25, 26 Ahmet Mithat, 16 Ahmet Rifat, 26, 27 Akay, . Hakk , 61 Akkaya, 40 Akkaya, M. kr, 51 Akziyaret, 72 Alada, 45 Alas, 40 Attar, 23 Allahu Ekber Da , 46 Altay (Sradalan), 40 Altay, 44 Altay Da lar, 40 Altay Dan n Ruhu (Altay Eezi), 40 Altay amanlannda Kutsal Da inanc, 35 Altayl amanistler, 31 Altn Da, 31 Amasya, 50

137

Anohin, A. V., 35 Anadolu Mitolojisinde Da , 45 Andrian, Ferdinand Von, 8 Anadolu Tanrlar' ve Yunanistan, 45 Anadolu'da, Toroslar da Umumi Olarak Da lar, 48 Ankara, 51 Ankara Kalesi, 51 Anttepe, 52 Ani-aizm, 77 Apollon, 26, 46 Arafat, 16, 21, 22, 23, 32, 69 Assisi, Franz Von, 15 Atkaya, 69 B Bbil, 6 Bogdu, ula, 39 Bki, Edip Ali, 49 Balco lu, Tahir Harimi, 48, 61 Balkesir, 52 Banarl, Nihat Sami, 28, 29 Ba an Da, 11 Bakurtlar Aras nda Da , 33 Barthold, W. 39 Barla Da , 66 Bayan Ula, 30, 39 Bayn Ula, 30 Bayr , Halit 67 Been, Cahit, 45 Benedictus, 15 Berg, Weiser, 8 Berggeister, 8 Bertholet, Alfred, 7, 75 Beykoz, 67 Beyzavi, 18 Bez, 71, 72 Bez, aput ba lanan Aa, 69 Bill-i Habei, 23 Bilmen, mer Nasuhi, 23 Bogren (Kutsal Yer), 69

138

Boyabat, 70 Budun inli, 31, 38 Burhan-Kaldun, 6 Burkhan-Ula, 39 Buzta Ata, 30, 39 By, 77 C Can, efik, 45, 46, 52, 53, 54, 57 Canl Nesneler (Da , gl, rmak), 40 Cebel, 16 Cebel Nur, 24 Cebel-i Cfuli, 29 Cebel-i Rahmet, 22 Cebrail, 22 Celalettin, 20 Celleyn, 18 Cermenler, 7 Cevat akir, 49, 57. Cdi Da 15, 16, 17, 26 Cruz, Juan de la, 15 Culloch, J. A. Mac, 8 Cunudn (Gnda ), 64 Cneyd-i Badadi, 23

amaac, 50 ankaya, 52 antay, Hasan Basri, 19, 20 aptgan, 40 elik Da, 31 ralda, 45 inliler, 6 ok Pnarh ida, 59

D
Da (Ziyaret Edilen), 70 ' Dala, Tepeyle Ilgili Ozelliklerin Tablosu, 73, 74 Da Inanc/un Tarihesi, Kutsal Da lar ve Kurban, 37, 38 Dalar ve Tanr Ile Ilgili Adlar, 43

139

Dala Ilgili Soyadlar, 47, 48 Da iyini (Trk boylarnda-Daa Kurban), 42 Da Kutsallatrmamn Sebepleri, 75, 76, 77. Dadan Da a nlemek, 61 Dalara Tzim, 5 Da ve Ate , 66 Da Cini, 7 Da-118h, 7 Dalarn /18h, 5, 10 Da Klt, 30, 31, 38, 39 Da Kurban, 43 Da Perisi, 7 Da Ruhlar, 35, 36, 37 Da Ruhlanna Kurban, 37 Da Ruhlarna Ilhiler, 37 Da Tanrlar, 5, 10, 37 Da Vaaz, 14 Da Ziyareti, 63 Dante, 15 Davud, 19 Delikli Ta, 64, 69 Develi, 65 Dilek-Adak, 51, 52, 67 Dilek Kuyusu, 66 Donnersberg, 7 Duran, Faik Sabri, 26 Dnyann ruhlarla dolu oldu u, 40 Dnya Da , 5, 6 Dnyann Orta Da , 43 Dnyann merkez noktas, 6

E
Eri Da, 25 Ekitag, 40 Ekrem Reit, 48 Eliade, Mircea, 7 En-lil, 5 Erdene-Ula, 28, 30 Erdene-Ula (Kutta ), 39 Erhat, Azra, 46, 42, 57

140

Erzurum, 63 Eski Kutsal Da , 43 Eski Yunan, 6 Etli Bulgr (Pilv) gtrmek, 72, 73 Evliya elebi, 49 Evliya Tepesi, 63, 64 F Fenikeliler, 6 Fndk Pnar', 67 Frberg, 7 Fuji-Yama, 7

Gan-tsuan- an (Da), 38 Gardizi, 39 Garizim, 10 Gaziantep, 64, 65 Gelicik Tepesi, 66 Gerizim, 7, 13 Giresun, 63 Goldammer, Kurt, 5 Gbek (merkez), 13 G-Destam, 28 Gebe Trkler, 66 Gem, Ziya, 47 Gn direi da, 43 Gktrkler, 38 Gk-Trk Yazt, 39 Gk-Tanr'ya Kurban, 38, 39 Gk Tanr Klt, 38, 39 Glpmarl, Abdllki, 69 Grele, 63 H Hacettepe, 47, 51, 67, 68 llacbekta, 69 Ilacbekta'taki Arafat Da , 33 Hacbekta'taki Zemzem Pnar . 33 Han'edme Da , 25

141

Hangay, 40 Han Tanr, 39 Tan Tenri, 30 Horeb, 9, 10 Har-Sinay (Sina Da ), 9 Hayta, 9 Havva, 22, 26 Hatun Da , 29 ' Heiler, Friedrich, 7, 10, 15, 75, 76 Helikon (da lar), 46 Herakles, 26 Ilermon, 9, 10, 13, Hristiyanlar, 9, 10 Hristiyanlikta Da Inanc, 13 Ilimlaya, '6 Hindliler, 6 Hint Kozmolojisi, 6 Hira Da , 15, 16 Hra (Nur) da , 24 Hisarda, 45 Hitit, 5 Hocalartav , 32 Huhu (da), 28 Hunda, 38 Ilunlar, 38, 39 nunla= Mukaddes Da lar, 38 Hseyin Gazi, 51 Hseyin Kzm Kadri, 47

Iduk Art, 30, 39 Iduk Ba , 31 Iduk Da , 39 Iduk Otken, 31 Iduk Yer-su, 31

Ibrahim, 22, 23 Ibrahim Edhem, 23 ida da (Kazda ), 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62

142

Ida (Ana), 56 lkda, 5 mre, H. Ahmed Hilmi, 23, 25 Inan, Abdlkadir, 28, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 37, 38, 39, 40, 41, 62, 75 Incesu, 68 Ip balamak (Ma ara'ya), 67 ptidai Animizm, 40 sa, 13, 14, 15 slmiyette Da , 15 sparta, 66 Ispir, 63 srail, 9 Istanbul, 67

Japonya, 7 Japon dini, 7 Jens, Herman, 8 Jerusalem, 11

K
Kadnba, 40 Kaf Da , 27 Kafkas, da lar, 8 Kailos, 6 Kaldeli, 5 Karagay (da ), 41 Karahan 40 Karata , 30, 34, 40 Karatag (K.aynbabamz), 41 Kardzda , 45 Karmel Da , 9, 10 Kagarl Mahmud, 46 Katrs Baba, 63 Kayra Kaan, 30, 39 Kayseri, 65, 67 Kovua Ayak Sokmak, 66 Kaz, 60, 62 Kaz Ilahesi, 62 Kazanl Trklerde Da Inanc, 32

143

Keltler, 62 Krklar Da (Kutsal, ziyaret da ), 71, 72 Kz kulesi, 49 Kzlkaya (da), 48 Kzlarda , 32 Kibele (Kybele), 46, 49, 53 Ki-lien, 6 Kibrit kutusu b rakmak, 68 Koca Faki, 71 Kuan-lung, 6 Kuburnu (Ku bunlu) Aac, 71 Kubeys (Ebi) (da ), 23, 32 Kur'an, 15, 16, 18, 20, 25, 26 Kutluda , 28, 29 Kutsal (Mukaddes) da , 5, 6, 9, 10, 11, 12 Kutsal Dalar, 40 Kutsal Ta, 61 Kutta, 28, 30

L
Lepechin, 33 Lbnan da lar, 6 Lbnan, 10

M
Mackensen, 8 Magdeburg, Mechtild Von, 15 Maaralar, 67 Mana, 77 Matsada, 9 Mays Yedisi, 63 Medrik, 18, 20 Mersin, 67 Meru, 6 Mevlana, 27 Msrhlar, 5 Mine da, 32 Mistik Hintliler, 77 Mitsba, 9 Moollar, 7 Moryah Tepesi, 9 Muhammed, 15, 19, 20, 24

144

Kitab Mukaddes (Hristiyanlk), 13 Mukaddes Dalar, 7, 28, 40 Mukaddes Da , 14, 31 Mukaddes Altay, 31, 32 Mukaddes ve Ulu Altay, 41 Mukaddes Ik, 29 Mukaddes Tz, 41 Muratdalarmda (Murat da), 47 Musa, 9, 10 Musa (ilh), 46 1VIusa da , 25, 45 N Narhdere, 61 Necatigil, Behet, 53 Nemrut Da , 26 Nevehir, 67, 69 Nizip, 64 Nuh'un Gemisi, 16, 25 Nurata, 30 Nympheler (Da Nympheleri), 6

o
Odinsberg, 7 Okan, Aysel, 67 Olimpos (da), 6, 45, 46 Oreadiar (Oreiades), 6 Orhon Yaztlar, 37, 38 Othon Tenere, 30 Othon-Tengere, 39 Ogel, Bahaeddin, 30,43, 44, 47 nder, Mehmet, 50, 51 Otgen, 38 Otken da ve orman, 39, 44 zcan, Mustafa, 61 P Palmir, 40 Para, 72 Peor, 10 Polinezya, 6

145

R
Radlow, W., 35, 40 Rahmet Da , 22 Rak serpme, 43 Rasattepe, 52 Residt, G. G., 32, 33 Ruh bizzat da , da bizzat ruh, 40 Rbezahl, 7

Saadet Da , 28 Saf Da , 23 Salman, Mustafa, 61 Smiler, 5 Smirtler, 7 Samsun, 69, 70 Sarkz, 52, 53, 57, 60, 61, 62 Sebir da, 25 Schimmel, Annemarie, 7, 62 Sekin, Mehmet, 50 Senirkent, 66 Sevr da, 23 Syrnga-Kulu Kayas , 69 Sina, 12, 25 Sina Da (Har-Sinay), 9, 13, 15, 16, 18 Sinai, 10 Sinop, 70 Siyon, 7, 10 Siyon Da, 9, 11, 12, 13 Sogol, 40 Su, 51, 63, 72 Sumer, 5 Suriye, 5 Sleyman, 19 Sleyman Mbedi (Beyt Ha-Mikda), 9 Smer-Ula (da), 41 Szlklerde, Ataszleri, Soyadlar , iir ve Romanda Da, 46

am,n, 62 aman Davulu, 37

146

amanist Trklerde Da , 28 amanist Trkler Arasnda Daa Dua ve kinler, 40 amanistlerde Yer-Su ve Da Inanc, 34 eheu, 50 emseddin Sami, 26 enkaya, 63 ifal Su, 67 intoist Japonlar, 77 intoizm, 7 T Tabbhr, 13 Tabor (da) 9, 10, 13, 14 Tahtac Trkmenler, 61 Tamag Iduk, 31 Tamau, 40 Tanr Da, 29 Tanrda, 44 Tanr Klt, 38 Tanrlar Da , 5 Tanr makam (dalar), 30 Tanrya giden en yakn yol, da 43 Tanr, Hikmet, 5, 6, 34, 35, 48, 50, 51, 53, 54, 57, 60, 61, 62, 65, 67, 69 Tasavvufta Da , 27 Tas, 49, 63, 70 Tas ve aa, 71 Taba da, 64 Tas kesilen kz, 64 Tas zerine kmak, 68 Tepe, 65 Tepe-Evliya, 69, 70 Tepe-Trbe, 72 Teresa, 15 Tesbih (dada brakmak), 71, 72 Testi doldurmak (adak), 68 Tin, 18 Tonyukuk Yaz t, 38 Toprak alp hastaya vermek, 70 Topuz da (Tekke Da), 68

147

Torsberg, 7 Trabon, 71 Truva, 56 Tur, 16, 18 Tura-Tay, 33, 34 Tur-u Sina, 17, 27 Turgut, A., 53, 60 Trkistan, zbekistan'da Kutsal Da , 34 Trklerin Kutsal Da lar, 43 Trkmenler, 61 Trk Mitolojisi, 43, 44, 47 U Ulu Aa, 69, 70 Uluda, 45 Uluda (Mysia Olympos), 46 Urenha-Tuba'lar, 40 Uries, Jan de, 8 Ural Da lar, 33 Urfa, 72 Uygur efsnesi, 28 Uygur yazt, 39 Uzunarl, smail Hakk, 49

U Kapu Aac, 42, 43 U sr, 40 U lgen Aysu, 40 rgp, 67

Wodanberg, 7 Wales, H. G. qaritch, 8 V Vezirkpr, 69,70 Victor, Richard de St., 15

Y
Yada Ta, 61 Yamur duas, 65, 67, 70

148

Yahudilik, 9 Yakudilikte Da , 9 Yalg, Ali Rza, 48, 64, 65 Yahve'nin Da lar, 10 Yahve, 12, 13 Yehova, 9, 10, 11, 12. Yeni-Si- an ( an-din- an) sra dalar, 38 Yeri bastran da, 43 Yer-Su, 30, 34 Yer-Su ruhlar, 37, 38 Yeryznn gbe i, merkezi, 13 Yetkin, Gyas, 61, 62 Yunan Mitolojisi, 6 Y a Nebi, 67 Yra Tepesi, 67

Z
Zemzem, 32 Zemzem emesi (Racbekta), 69 Zeus, 26, 45, 52, 53, 54, 55, 56 57, v.d. Zeytinda, 13, 14, 15 Zeytn, 18 Zikkurat, 6

149

Fiyat : 15. TL.