T.C.

MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS HEYKEL ANASANAT DALI HEYKEL PROGRAMI

MASKEDE FADE: DNYA MASKE GELENEKLERNE FADEYE KATKILARI AISINDAN BR BAKI

(Sanatta Yeterlik Eser Metni)

Hazrlayan 20046029 Yldz GNER

Danman Prof. Meri HIZAL

STANBUL 2006

NDEKLER nsz Teekkr zet Summary Resimler Listesi 1. GR 1. almann Amac 2. almann Kapsam 3. almann Yntemi 2. MASKE - GENEL BAKI 3. MASKEDE FADE 3.1. Sabit Yap 3.1.1. Geometrik Kurgu: Afrika Maskeleri 3.1.2. Tipleme: Antik Yunan Tiyatrosunda Maske 3.1.3. Yz zelliklerini, Oranlar Bozarak Abartma: Commedia dellArte 3.2. Hareket 3.2.1. Mimik: Nuo Xi 3.2.2. Duru: No Tiyatrosunda Maske 3.2.3. Eklem Hareketlerinin fadeye Katks: Kuzey Amerika Maskeleri 3.3. fadenin Renk Bileeni: Yz Boyama 3.3.1. Renkle Yz Yaratma: Pekin Operas 3.3.2. Renkle Vurgulamak:Kabuki Tiyatrosunda Yz Boyama 3.3.3. Kathakali Tiyatrosunda Yz Boyama ve Chutti 4. SONU 5. EKLER 5.1.Yzn Kemik Yaps 5.2.Yz Kaslar 6. KAYNAKLAR 7. UYGULAMALAR 7.1. Metin Yorumu: Alice Harikalar Diyarnda 7.2. Kat 7.3. Papier-Mache 7.4. Renklendirme 7.5. Ahap 8. RENC ALIMALARI 8.1. Ban Biimi: Yumurta 8.2. fke 8.3. Karmak fade 8.4. Hareketli Maske 8.4. zellikleri Vurgulayarak Yz Boyama 8.5. Yzn Benim Tuvalim 9. ZGEM

I Sayfa no. II III IV V VI VII 1 2 3 4 29 31 36 45 53 59 61 75 80 90 96 108 118 126 127 131 140 145 148 149 150 151 161 163 166 168 172 178 184

II

NSZ

Maske balnda nceden yaplm aratrmalar zellikle sanat tarihi alanndadr. Plastik sanatlar alannda yaplan aratrmalar da ok kapsaml olmad iin bu alanda alma yapmaya karar vermi ve heykel sanat asndan bir yaklam getirmeye allmtr. Uzak dou, zellikle de in rneklerinin arlkl olarak yer almasnn nedeni bu kltre olan zel ilgiden kaynaklanmaktadr. Ayrca in Halk Cumhuriyetinin verdii aratrma bursuyla Pekinde bulunulan srede konu hakknda aratrma ans bulunmu, deneyimler metne aktarlmaya allmtr. nternetin salad imkanlar byleyicidir. Bu nedenle hem grsel hem de yazl kaynaklar iin internete ok sk bavurulmu, zellikle The British Museum, Musee du Louvre ve The Metropolitan Museum of Art, sayfalarndaki eserler ve tematik aratrmalardan yararlanlmtr. almada grsel materyal toplama, sz konusu alan grsel sanatlar, zellikle de heykel olduu iin ncelik kazanmtr.

III

TEEKKR

Ekim 2002 ve Mays 2003 tarihleri arasnda in Halk Cumhuriyeti tarafndan verilen aratrma bursuyla, Pekin Gzel Sanatlar Akademisi Heykel Blmnde alma ansm oldu. Maskelerle ilgili alma yapmaya karar verdim ve in kltrnden Pekin Operas ve Nuo gsterileri maskelerini aratrdm. Burada bana tm abalar ile yardm eden Heykel Blmne ve ince retmenim Zhao Laoshiye; Sanatta Yeterlik program iinde aldm Dou Tiyatrosunda Maske dersi iin, Sahne Grnt Blm retim yesi Sanat Tarihi Dr.Perran stndaa; Maskeler, zellikle sanat tarihi ve antropoloji alanlarnda ska allm bir konudur. Bu almann atsn olutururken maskelere kendi mesleim asndan bir bak gelitirmeye altm. Tam kaybolmak zereyken fikirlerini paylaarak k bulmam salayan blm bakanmz Prof.Vedat Somaya; En ok da merakm, cesaretimi destekleyen; engin birikimini ve sabrn benimle paylaan sevgili danmanm Prof.Meri Hzala teekkr ederim. Aratrma grevlisi olarak altm Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Heykel Blmne, zgr hissetmemi salad ve alma ortam sunduu iin minnettarm.

IV

ZET

Maskeler yz rten nesnelerdir. Yeni yz kazandrr ve kimlik deitirir. nsann kendini dntrme eilimine bal olarak tarihin her aamasnda bulunmulardr. Maskeler balarda bysel, dinsel anlamlar tarken zamanla din d anlam kazanm ve gsterilerin plastik elemanna dnmlerdir. Gsterilerin dnda, tek balarna da, plastik deer olarak varolurlar. Maskelerin konular da malzemeleri kadar eitlidir. Ortak zellikleri ifadedir. Doa, yani yz ifadesini oluturan morfolojik unsurlar maskelerde sanatnn yorumuyla plastik anlatma dnrler. Yz ifadesinin tm bileenlerini maskelerde grmek mmkndr. Maskelerin en gl anlatm maskeli tiyatro gelenekleri iinde grlr. Maskelerin sanats malzemeyi biimlendirirken, gelenein birikimiyle; doay maksadna uygun olarak abartr, yalnlatrr, geometri iine sokar, stilize eder Yz ifadesinin plastik anlamdaki en gzel rnekleri maskelerdir.

Anahtar Kelimeler: Heykel, Maske, Yz Boyama, Yz, Yz fadesi

SUMMARY

Masks are the objects to cover the face. They form a new face and are the devices of disguise. Masks exist in all pages of history in accordance to the human kinds will to transform himself. In the beginning masks were a part of rituals and religious beliefs. Then they evaluated into the plastic elements of artistic performances. Masks have plastic values by themselves when they are regarded out of performances.

Masks vary in their subjects as well as their materials. What they have in common is the expression. Nature, the morphological issues of facial expression become a plastic expression in the hand of the artists. There exists all the components of facial expression.

The most powerfull examples of the masks are those belonging to the masked performances. Within the accumulation of the tradition, artist of the mask interpretes the nature by exagerating, by abstracting, by putting into geometry, by stylizing etc.

The most beutiful examples of facial expression in plastic means are the masks.

Key Words: Sculpture, Mask, Face Painting, Face, Facial Expression

VI

RESMLER LSTES 2. MASKE- GENEL BAKI Resim no. 2.1. 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 2.12 2.13 2.14 2.15 2.16 2.17 2.18 2.19 2.20 2.21 2.22 2.23 2.24 2.25 2.26 2.27 Aklama Kaplan maskesi ve kostm, Meksika Kaplan maskesi ve kostm, Meksika Farkl malzemelerden maskeler Afrika, maskeli tren srasnda bir dans Afrikal maske sanats Pekinde maske tezgah Les Trois Freres maaras hayvan klnda avc izimi Nepal maskeleri Nepal maskesi Dukduk Dukduk Sava zrh bal Buz hokeyi lm maskesi Msr Msr Bauta Eyes Wide Shut Darth Vader Burka Romanyadan 12.gn kutlamalar maskeleri Mardi Gras kutlamalar Nina Barlow Tiyatrosundan bir maske Theatre du Soleil Uygurlarda aslan maskesi Taziye maskeleri Sersemler Evi Sayfa no. 4 4 5 6 7 8 9 10 11 12 12 13 14 15 16 16 17 18 18 19 20 20 22 23 24 25 26

VII

2.28 2.29 2.30 3.1. Sabit Yap 3.1.1 3.1.2 3.1.3

Kuzgun Acar Kuzgun Acar Kuzgun Acar

27 27 28

Farkl kemik yaplar rnekleri Rembrantn farkl yalarnda yapt otoportreler Louis Leopold Boilly fadeler

31 32 35

3.1.1. Geometrik Kurgu: Afrika Maskeleri 3.1.1. 1 3.1.1. 2 3.1.1. 3 3.1.1. 4 3.1.1. 5 3.1.1.6 3.1.1.7 3.1.1.8 3.1.1.9 3.1.1.10 3.1.1.11 3.1.1.12 3.1.1.13 3.1.1.14 Picasso, Avignonlu Kzlar Avignonlu Kzlardan bir detay ve Afrika maskesi Afrika maskesi ve Picassonun bir portre izimi Afrika maskesi ve Modigliani Afrika maskesi ve Matisse Benin maskesi Afrika maskesi Kostml Afrika maskesi Afrika maskesi Afrika maskesi Afrika kadn maskesi Balk eklinde Afrika maskesi Balk eklinde Afrika maskesi Balk eklinde Afrika maskesi 36 36 36 37 37 38 38 39 40 40 41 42 43 44

3.1.2. Tipleme: Antik Yunan Tiyatrosunda Maske 3.1.2.1 3.1.2.2 3.1.2.3 3.1.2.4 3.1.2.5 3.1.2.6 Roma dneminde yaplm terra cotta kopya Kle maskesi kopyas Glen bir yz, terra cotta kopya Antik Yunan Tiyatrosu aktrlerini ieren terra-cotta figrler Antik dnem mezarlarda kullanlan kadn maskesi rnei Terra cotta kopya 45 46 47 48 49 50

VIII

3.1.2.7

Antik Yunan Tiyatrosu aktr heykeli

52

3.1.3. Yz zelliklerini, oranlar bozarak abartma:Commedia dellArte 3.1.3.1 3.1.3.2 3.1.3.3,4 3.1.3.5 3.1.3.6 3.1.3.7 3.1.3.8 3.2. Hareket 3.2.1 3.2.2 Mimik kaslarn hareketine bal eitli yz ifadeleri Boyun esas alnarak gerekletirilen yz ifadeleri 59 60 Commedia DellArte sahnesi Zanni maskesi Eski ve yeni rnekleri ile Arlecchino maskeleri Brighella maskesi Pantalone maskesi Il Capitano maskesi Il Dottore maskesi 54 55 56 56 57 57 58

3.2.1. Mimik: Nuo Xi 3.2.1.1 3.2.1.2 3.2.1.3 3.2.1.4 3.2.1.5 3.2.1.6 3.2.1.7 3.2.1.8 3.2.1.9 3.2.1.10 3.2.1.11 3.2.1.12 3.2.1.13 3.2.1.14 3.2.1.15 Gui Zhoudaki bir trende Nuo Xi oyuncular Tun Kou rnekleri Gui Zhou Nuo gsterilerinden bir baka grnm Shen maskesi General maskesi Alim maskesi Soytar maskesi Pan Guan maskesi Xiao Gui maskesi Mucit marangoz maskesi Bykanne maskesi Rahip maskesi Yer alt Tanrs maskesi fkeli bir maske Nuo maskelerinden bir rnek 61 62 63 64 65 66 66 67 68 69 70 71 72 73 74

IX

3.2.2. Duru: No Tiyatrosunda Maske 3.2.2.1 3.2.2.2 3.2.2.3 3.2.2.4 3.2.2.5 No Tiyatrosundan maske No Tiyatrosundan maske No Tiyatrosundan maske No Tiyatrosundan Zo-anna maskesi No maskelerinde durua bal deien ifade 75 76 77 78 79

3.2.3. Eklem: Kuzey Amerika Maskeleri 3.2.3.1 3.2.3.2 3.2.3.3 3.2.3.4 3.2.3.5 3.2.3.6 3.2.3.7 3.2.3.8 3.2.3.9 3.2.3.10 3.2.3.11 Yupik maskesi: Balk Kuu ve beyaz balinay canlandran bir Yupik maskesi Ak halde grlen bir dnm maskesi Iroquois maskesi Iroquois maskeleri Kapal halde grlen bir dnm maskesi Ayn maskenin ak hali Kuzey Amerikadan eklemli maske rnei Deniz canavar maskesi Mart maskesi Kuzey Amerikadan eklemli maske rnei 80 81 83 84 85 86 86 87 88 88 89

3.3. fadenin Renk Bileeni: Yz Boyama 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4, 5 Aidiyet simgesi olarak boyanma Eski Msrda makyaj Yunan moda anlaynn etkisinde boyanm Etrsk resmi Daumierin polychrome bstleri 91 92 93 95

3.3.1. Renkle Yz Yaratma: Pekin Operas 3.3.1.1 3.3.1.2 3.3.1.3 3.3.1.4 3.3.1.5 Pekin Operasnda dekor Sahne grnm Jie Mian Xiao Sheng Xing Yi 97 97 98 99 99

3.3.1.6 3.3.1.7 3.3.1.8 3.3.1.9 3.3.1.10 3.3.1.11 3.3.1.12 3.3.1.13 3.3.1.14 3.3.1.15

Mei Lan Fang Maymun Kral makyaj uygulamas Tam, Katl, Art, 6/10 Yz Boyama rnekleri Farkl karakterlerde, farkl renkte sakallar ve farkl balklar Wen Chou, Wu Chou Chou Kostmler in tarihinden, ok sevilen, cesareti ile anlan bir general karakteri Boyanma aamalar Boyama aamalar

99 100 101 102 103 103 104 105 106 106

3.3.2. Renkle Vurgulamak:Kabuki Tiyatrosunda Yz Boyama 3.3.2.1 3.3.2.2 3.3.2.3 3.3.2.4 3.3.2.5 3.3.2.6 3.3.2.7 3.3.2.8 3.3.2.9 Aragato, Wagato sluplar Onnagata Kabuki Tiyatrosundan genel grnm Geya Makyaj Kumadori makyaj Kumadori makyaj Kumadori makyaj Kabuki aktrlerinin kullandklar peruk ve balklar Kabukide kostm 109 110 111 112 113 114 115 116 117

3.3.3. Kathakali Tiyatrosunda Yz Boyama ve Chutti 3.3.3.1 3.3.3.2 3.3.3.3 3.3.3.4 3.3.3.5 3.3.3.6 3.3.3.7 3.3.3.8 Pacca makyaj Makyaj seans Pacca Kathi makyajnn hazrl Krmz ve siyah Thadi rnekleri Kari Munukku Chutti uygulamas 119 120 121 121 122 123 123 124

XI

3.3.3.9 5. EKLER 5.1.1 5.2.1

Uzun hazrlklarla sahnedeki rolne dnen aktr

125

Kafatasnn n ve yan grnmleri Yz kaslar

127 131

7. Uygulamalar (Fotoraflar: Saliha Draman) 7.1.1 7.1.2 7.1.3 7.1.4 7.1.5 7.1.6 7.1.7 7.1.8 7.2.1 7.2.2 7.3.1 7.4.1 7.5.1 7.5.2 7.5.3 7.5.4 7.5.5 7.5.6 7.5.7 7.5.8 7.5.9 7.5.10 Srtan Kedi Domuz Kpek Kontes Kralie Ku Ku Tavan Kat maske Kat maske Papier-mache Renklendirilmi papier-mache Ahap maske Ahap maske Ahap maske Ahap maske Ahap maske Ahap maske Ahap maske Ahap maske Ahap maske Ahap maske 145 146 146 146 146 147 147 147 148 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160

8. 1. Ban Biimi: Yumurta (Fotoraflar: Erdal Aksoy) 8.1.1. Desen izilmi yumurtalar, toplu halde 161

XII

8.1.2 8.1.3 8.1.4 8.1.5

Bar lkhan Eda Tal Mustafa Muhammed Slacan Kseler

162 162 162 162

8.2. fke (Fotoraflar: Erdal Aksoy) 8.2.1 8.2.2 8.2.3 8.2.4 8.2.5 8.2.6 8.2.7 Sema Cihan Alpaslan Karaaslan Ece Altun Yldz Ylmaz zlem Aksar Aylin Baaran Meryem Denizkran 163 163 164 164 164 164 165

8.3. Karmak fade (Fotoraflar: Saliha Draman) 8.3.1 8.3.2 8.3.3 8.3.4 8.3.5 Slacan Kseler Yldrm Alp Alanbay Bar lkhan Gnseli Damla Uz Mutlu Kuru 166 167 167 167 167

8.4. Hareketli Maske (Fotoraflar: Saliha Draman) 8.4.1 8.4.2 8.4.3 8.4.4 8.4.5 8.4.6 Dilek Gney Burak Lleci Emrah Zeren Emre Duman Gizem zelik Fatma Ycel 168 169 169 170 171 171

8.5. Yzn zelliklerini Vurgulayarak Boyama (Fotoraflar: Erdal Aksoy) 8.5.1 8.5.2 8.5.3 Hakan Bakr Candan Duyar Burcu Erden 172 173 174

XIII

8.5.4 8.5.5 8.5.6

Kymet Datan Tolga Baatur Ela Hawes

175 176 177

8.6. Yzn Benim Tuvalim (Fotoraflar: Saliha Draman) 8.6.1 8.6.2 8.6.3 8.6.4 8.6.5 8.6.6 Bora Baysekin Burcu Kndr Burak Lleci Emrah Zeren Emre Duman Gizem zelik 178 179 180 181 182 183

1. GR

1.1. almann Amac almann amac yz ifadesini plastik adan zmlemektir. Bunun iin de yntemlerinden, edinilmi deneyimlerinden yararlanmak zere dnya maske geleneklerine ba vurulmutur. Maskelere imdiye kadar yaplm sanat tarihi veya antropoloji almalarnn dnda, heykel asndan bir yaklam getirmek hedeflenmitir. Bu alma, atlye almalarn desteklemek zere yaplm, aratrma eklinde bir eser metnidir.

1.2. almann Kapsam Bu almada dnya maskelerine ifadeleri asndan yaklalmaktadr. rnekler, arlkl olarak geleneksel tiyatro maskelerinden seilmitir. Biimlerinde ne kan zellikleri ve ifade oluturmaya katklar deerlendirilmektedir. Geleneksel tiyatro maskelerinin tercih edilme nedeni, bu maskelerin uzun tarihleri ierisinde sluplam ve esiz sanat eserleri haline dnm olulardr. Maske geleneklerine, tm ustalk ve eitliliklerine ramen slup btnl gstermedikleri iin Okyanusya dahil edilmemitir.

1.3. almann Yntemi Bu almada yz ifadesi maskeler aracl ile incelenirken maskeler, ifadenin morfolojik yapsn oluturan unsurlara gre snflandrlmtr. Yzde ifadeyi oluturan sabit yap, harekete bal deiiklik ve renk unsurlar ana balklar olarak seilmitir. Alt balklarda ise, biimleri asndan ana bala uygun olarak deerlendirilen tiyatro gelenekleri; tarihleri, anlamlar ve plastik deerleri ile incelenmitir. Maskelerde sunulan ifadeler, ounlukla gerekte imkansz olduklar iin doa ile anatomik karlatrmadan kanlmtr. Maskeleri reten sanatnn, ifadeyi gerekletirmek iin hangi deerleri kullandna dikkat edilmitir. 2. Blm, Maske-Genel Bak maskelerin tanm, tarihesi, anlam ve trleri hakknda genel bilgi vermektedir. Numaralandrmadan verilen alt balklar okumay kolaylatrmak iin kullanlmtr. fadenin alt yaps, yani yzn morfolojisine ait bilgiler metindeki maske arln bozmamak ve okunmay kolaylatrmak zere eklerde sunulmutur. Maskelere ait bilgiler iin yazl kaynaklarn yan sra internete de ska bavurulmutur. nternet kaynaklar dipnotlarda sadece ana sayfa adresleri ile yer alrken kaynaklarda tm uzantlaryla belirtilmitir. Seilen maskelerin tarihleri, ykleri ile ifadeye katklarndan fazla ilgilenen okurlar iin alternatif bir okuma nerisi gelitirilmitir: 2.Maske- Genel Bak blmnden sonra, 3.1.1. Afrika; 3.3.3. Hindistan; 3.2.1., 3.3.1. in, 3.3.2., 3.2.2. Japonya; 3.1.2., 3.1.3. Avrupa; 3.2.3. Amerika sralamas kk bir dnya turu nerisidir.

2. MASKE GENEL BAKI

Yz ksmen veya tamamen rten nesnelere maske ad verilir. 1 Bu almada maskeye ifade arac olarak bakld iin maskeyi yapma yz olarak aklamak doru olacaktr. Hem yze taklan nesneler hem de yz kapatan makyajlar (yz boyamalar) maske terimi ile anlatlmaktadr. Maskeler ardndaki kiiyi, kazandrd yeni portre ile gizler; olduundan baka bir kimlie dntrr ve deitirir. Bazen de, lm maskeleri ve Eski Msr rneinde olduu gibi yz temsil eder. Maskeler ilevleri asndan farkllklar gsterir. lkel inanlarn bysel trenlerinden, amann tedavi dansna, zaman iinde stilize olup tiyatro esi haline geliine kadar ok farkl amalarla kullanlmlardr. Maskelerin grnmleri kullanldklar yere gre ok byk eitlilik gsterir. Akla gelebilecek her trl malzemeden retilen maske, birlikte giyilen kostm, iinde yer aldklar gsteri, oyuncu ve izleyici ile tam anlamna kavuur. Ancak maskeler ritelleri olmakszn, tek balarna da birer estetik deer tarlar. Bu metinde de maskelere ncelikle plastik ifade arac olarak bakmaya allmtr.

George ULRICH, Masks

Biim Maskeler, birer yapma yz olarak doa kldr. En gereki olanndan en soyutuna kadar ama bir hayali canlandrmak, ona grnm, yz kazandrmaktr. Bu nedenle maskeler iki ana grupta incelenir: Anthropomorfic (insan biimli) ve theriomorfic (hayvan biimli). 2 Bu metinde insan biimli maskeler arlkl olarak incelenmektedir. Resim 2.1 ve 2.2, Meksikada geleneksel maskeli trenlerde giyilen hayvan biimli (kaplan) maskelerdir.

Resim 2. 1, Meksika

Resim 2. 2, Meksika hayvan biimli maskelerinden rnekler

Encyclopedia Britannica

Malzeme Maskelerde kullanlan malzemeler bulunduklar corafyann artlarna, kullanldklar yere ve sanatsnn hayal gcne gre eitlilik gsterir. Tiyatroda aktrn uzun sre yznde tamas gereken maskeler ahap, papier mache, kuma ya da boya gibi hafif malzemelerden yaplrken; resimde grlen, Mezopotamyann gneyinde bulunan maske, bir heykelin yzne yerletirilmek zere 3 tatan yaplmtr. Malzemenin en karmak kullanmna Okyanusya adalarnn kltrlerinde rastlarz. rg, kuma, ahap, amur, yapraklar, vs akla gelebilecek her malzeme sanatlarn elinde maskeye dnmtr.

Resim 2. 3, rg ve ta maskeler

http://www.louvre.fr

Oyuncu- zleyici zellikle ilkel kabilelerde maskeler doast gleri simgeler. Bu gler rktc grnmleri ile evreye dehet saarlar. Bu maskeleri yapmann ve giymenin, kiileri bu glerle ilikiye sokaca dnld iin, riskli olduuna inanlr. Sadece yeterli olduu kabul edilenler maskeleri giyebilirler. Bu yeterlilie ise o topluluklarn gizli dernekleri karar verir. leriki blmlerde gizli dernekler ve yetikinlie kabul, initiation trenlerine daha ayrntl olarak yer verilmitir. Maskeli trenlerin nemli unsurlarndan biri izleyicidir. Yine baz gizli dernek trenlerinde giyilen maskeler yalnzca seilmi izleyicilere gsterilir. Maskelerin simgeledikleri, izleyiciler tarafndan bilinir. Baz trenlerde maskeler kltr iletme ilevine sahiptir. Topluluun tarihi gen kuaklara maskelerin canlandrd atalar araclyla anlatlr.

Resim 2. 4, Afrikada bir maskeli tren

Sanat Geleneksel maskeler, bu ite ustalam zanaatkarlar ve heykeltralar tarafndan ekillendirilir. Doast gleri canlandran sanatlarn maskeleri yontarken bu glerin etkisi altnda olduklarna inanlr. Hatta bazen, sanatlarn, doast glerin bir ksmn kendilerine de aktararak, insanlara zarar verme yetilerine sahip olduklar dnlr. 4 Geleneksel yapya sadk kalmak gereklilii maske sanats iin kstlayc olabilir. Ortaya kan formun beklentiyi karlamama, hatta sanatnn canlandrd ruh tarafndan
Resim 2. 5, Afrikal bir maske sanats

cezalandrlma tehlikesi vardr. Her eye ramen ortaya kan eserler sanatsal yaratcln ve zengin hayal gcnn izlerini tar. Maske sanatlar geleneksel olarak tanmlanm biimler zerine kendi yorumlarn katarlar; gerekli imgeyi en canl ve estetik olarak en tatmin edici sunumla yapmakta ustalarlar.

Encyclopedia Britannica

Koleksiyon Maskelerin birer kltr deeri ve sanat eseri saylmas, koleksiyonlarnn yaplmas ok yakn bir gemite balamtr. Smrgecilikle birlikte dnyaya yaylan Avrupal tacirler, yanlarnda getirdikleri maskeleri nce eskici dkkanlarna satarlar. Sonra merakllar ve piyasas oluur. Bugn mzelerde bile bulunan maskelerin nemli bir ksm artan talep karsnda yerli halklar tarafndan retilmitir, geleneksel zelliklere sadktr ama gsterilerde kullanlmamtr. Aslnda geleneksel maskelerin saklanmas da bal bana bir riteldir. Maskeler eer kullanmdan sonra imha edilmiyorsa, ok zel mekanlarda, zel kutularda saklanr.

Resim 2. 6, inde turistik amal satlan maskelerin sergilenii

lk Maskeler Yz insanlar aras iletiimin en nemli parasdr. Kardakine iletilen mesajn en ak olan yz ifadesidir. evresini ve kendini dntren insann yze mdahalesi de kanlmazdr. Mdahale; gerek maske takma, gerek boyama (bu metinde kullanlan maske ifadesi yz boyamay da kapsar) eklinde gerekleir. Maskelerin kkeni tarih ncesine dayanr. Hayvan derisi giyinmek ve maskelerini takmak; bereket, avlanma, tedavi, lanet salma amal bysel ritellerle balamtr. Maskelerin belki en eski kullanm avlanmakla ilgilidir. Tarihin ilk dnemlerinde kullanlan maskeler, avcy hayvana dntrmtr. Hayvan postlar grnm ve kokular ile hayvan srleri iine karan avcy maskelemitir. Baz maara resimleri rneklerinde, maskeli danslar, avlanma ritelleri srasnda -tarihin ilk aktrleri olarakResim 2. 7, Les Trois Freres maarasndan

grmek mmkndr. Bu resimlerdeki figrler, hayvan maskeleri, boynuz gibi aksesuarlar takar ya da bedenleri tpk maske gibi boyanm haldedir. Maske zaman iinde ok farkl anlamlara ve ilevlere kavumutur. Topluma aidiyet, stat, doast g simgelemeyi ve bysel anlamlarn zamanla geride brakarak gsteri sanatlarnn bir paras haline gelmitir. amanizm maskeleri, tm maskeli gsteriler iinde, varln srdren en eski rneklerdir.

10

amanizm

Resim 2. 8, Nepal Maskeleri

Ritel maskeleri takan dntrr. Yksek rahip, doktor olarak nitelendirilebilecek aman, maskesi ile ktlkleri kovar, dmanlar uzaklatrr, iklimi kontrol eder, hastalklar iyiletirir. Himalaya maskeleri amanizmden Budizm ve Hinduizm trenlerine gemitir. Kendileri Budist ya da Hindu olan sanatlar, aman geleneine bal olarak maske retmeye devam ederler. Bu maskeler, amanizm kkeninden dolay daha ok Sibirya maskelerine benzerler.

11

Resim 2. 9, Nepal maskesi

ok farkl llerdeki bu maskelerde, snr tanmaz bir hayal gcnn, taze, ifadeci bir anlayla ortaya ktn grrz. Tm ilkel grnmlerine karn teknik adan son derece yetkindirler. Baz karmak yapl maskeler olsa da ou (Resim 2.8, 2.9) birka abuk darbe ile kabaca yontulmu ve gz, az gibi ayrntlar stilize edilmitir. Bu maskeler ile doast gler canlandrlr.

12

Dukduk Maskeli trenler bazen Afrikada, Okyanusyada ve gizli derneklerde olduu gibi takan kiilerin yetikinlie ya da topluma kabulyle ilgilidir. Bazen de ileride greceimiz gibi topluluun gemiini belgeler. Maskelerin toplumsal adan nemli bir ilevi de yaptrm glerinin oluudur. Doast gler, maskeler aracl ile toplumsal yaam dzenler. Kimi kltrlerde maskeler kadnlar, ocuklar ve sulular cezalandrmak iindir. Afrikann baz kabilelerinde, sz dinlemeyen ocuuna ders vermek iin, annesinin su kabana portre izmesi ve bunu ocuunu korkutmak zere maske olarak kullanmas maske kullanmnn balangc olarak kabul edilir. 5 Okyanusyann Yeni Britanya adalarnda Dukduk ad verilen gizli dernek yeleri devasa maskelerle topluma korku saarlar. Bunlar, maskeleri giyerek sulularn cezalarn infaz ederler. Canavar maskelerin devasa boyutlar, tula krmzs ve asit yeili gibi parlak renklerde boyanmalar ile vahi grnmleri glendirilmitir.
Resim 2. 11 Resim 2. 10

Encyclopedia Britannica

13

Dnyadaki bir ok kltrde hakimler ve cellatlar, ilerideki olas saldrlardan korunmak zere maske takar. 6 Maske, burada yetkiyi simgeler. Dukduk maskelerinin bir baka gl arm da Amerikal rklarn (Ku Klux Klan) giydii beyaz klah biimindeki maskelerdir. Bu rgt maskeleri yalnzca tannmamak, yzn kapatmak iin deil; rk grlerinin bir simgesi olarak kullanmlardr.

Korunma Askeri amal maskeler tarih boyunca kullanlmtr. Bu maskeler korunmann yan sra gl grnmleri ile dmana korku ve dehet saacak niteliktedir. Savalarda koruyucu zrhlardan baka kalkanlar zerinde de kullanlan maskeler savaya g kazandrma amac tarlar.

Resim 2. 12

Korunma amal maskelerin en nemli zellikleri ergonomik olulardr. Bu maskeler, kullanana korunmayla birlikte hareket imkan vermek zere tasarlanr.

Faik Sabri DURAN, nsanlar Alemi, 47

14

Gz boluklar etraf grmeye elverili olmalar iin geni tutulur ve ban hareketini engellememek zere tasarlanrlar. Genellikle hafif, hava aldrmak iin gzenekli ve darbeyi savurmak zere dbkey formlarda olurlar. Gnmzde, korunma gerektiren eskrim, hokey ve beysbol gibi baz sporlarda, sava zrhlarna benzer maskeler taklmaktadr. Bunlarn grnm de rakibin zerinde stnlk yaratmak iin korkutucudur.

Resim 2. 13

15

lm Maskesi Gmme adetlerine nem verilen kltrlerde, leni temsil eden maskeler sklkla kullanlr. Ama lye sayg sunmak veya maskesi ile lenin ruhlar dnyasna girmesini salamaktr. Bazen de kt ruhlar uzak tutarak ly korumak amalanr. lm maskeleri, leni temsil eder. Grnmn bir kaydn tutmak ve ly gittii yerde yaatmak iin yaplr. Bu durum
Resim 2. 14

takan dntren veya gizleyen dier maskelerin amacyla eliki yaratr. nk bu maskeler ounlukla lenin yzn temsil eden karakteristik zelliklere sahiplerdir. Kimlik deiimi amac ile kullanlmaz. Romada, lenin maskesini takan aktrler, cenaze trenlerine katlarak len kiiyi canlandrmlardr. 7 Bir ok kltrde var olan lm maskeleri, ounlukla kafatas zeri modellenerek ya da yzden direkt kalp alnarak yaplr. Genellikle lnn yzne yerletirilir. Bazlar ly temsil eden karakteristik zellikleri de tamaz, Resim 2.14 rneinde olduu gibi, yalnzca genellenmi bir yz olarak biimlendirilir. ly temsil eden maskelerin bazlar lnn yznden kalp alnarak yaplr. Bu maskeler daha sonra an olarak saklanr. Avrupada asillerin ve nemli kiilerin yzlerinden kalp alarak saklamak bir gelenektir. Bu uygulama gnmzde de nemli kiilerin yzlerinin belgelenmesi iin bir ok lkede srmektedir. lm maskeleri ya da yzden kalp alnarak retilen yaam maskelerinin en belirgin zellii ifadesiz olulardr. l yznde, kaslardaki kan basncnn yok olmas ve yer ekiminin etkisinden dolay bir hacim kayb sz konusudur. Bu da maskelerin sahiplerine tam olarak benzememesine neden olur.

Encyclopedia Britannica

16

Msr Eski Msr dilinde maske anlamna gelen bir kelime bulunmamaktadr. 8 yiletirme trenlerinde kullanldna dair bulgular olsa da Msrda ne kan maske tr lahit kapaklarnda bulunanlardr. Bu maskeler len kiiyi temsil etmektedir. Maske, lmszlk mertebesine kmak iin var olan aralardan biridir. Eski Msrdaki maskeler, sahiplerinin yzn temsil ettikleri iin, bu kiilerin karakteristik yz zelliklerini tarlar. Msrllarn en ok korktuklar felaket, br dnyada kafalarn
Resim 2. 15

kaybetmekti; ller Kitabnn 43. blmnde bu korku yle ifade edilmitir: Kafas Osiristen alnmayacak, benimki de benden. 9 Maske, kayp durumunda yzn yerine konmak iin alnan bir gvenlik nlemi; daha da te ruhun lmden sonra yaayabilmesini garanti eden bir nesnedir. Genellikle stuco veya al kapl bezlerden yaplr ve sonra da boyanrlar. nemli ahsiyetler iin, ilahi nem tadna inanlan altn ve gm renkleri kullanlmtr.

8 9

,John.H. TAYLOR, 171 John.H. TAYLOR,, 178

Resim 2. 16

17

Bauta Maskelerin gizleyici zellii vardr. Dilimizdeki maskesini drmek deyimi, bir insann gereini ortaya karmak anlamna gelir. Maskenin gizlenme arac olarak kullanlmas Venedikte yaygn olarak grlmektedir. Venedik karnaval Avrupann en eski ve ilgin karnavallarndan biridir. Karnavaln tam olarak ne zaman balad bilinmese de 18. yzylda Venedikte kostml ve
Resim 2. 17, Venedik Bauta maskeleri

maskeli oyunlarn gnlk hayatn iinde yer ald bilinmektedir. 10 Bu elenceler zamanla baka ehirlerin de ilgisini ekerek uluslararas bir n kazanmlardr. Venedikte gnlk hayatta maske kullanm, kumarbazlar, gizli bulumalara gidenler, zel hayat merak uyandran insanlar iin gizlenme imkan yaratmtr. Maske d grnm deitirerek gizlenme, farkl davranabilme imkan verir. Maskeli elenceler, karnavallar, tm dier toplumsal oyunlar gibi toplumda rahatlama yaratma ilevine sahiptir. ehrin fakir halk iin maskeler ve zengin grnml ipekler iinde gezinmek, snfsal gerilimi hafifletip, toplumsal gerilimi azaltr. Venedikte en sk kullanlan maske tipi papier-mache, beyaz Bautalardr. Bu maskeler genellikle keli apka ve omuzlar da rten pelerinimsi siyah kaponlarla, hem kadnlar hem de erkekler tarafndan giyilir.

10

www.bluemoonmask.com

18

Sinema sanat da maske geleneklerinden yararlanr, gerek kimlikleri gizleme, gerek grsellik iin. Stanley Kubrick son filmi olan Eyes Wide Shut (Gzleri Tamamen Kapal) filmindeki maskeler, Venedikteki aslna sadk kalarak kullanlmtr. Filmde canlandrlan karakterler, katldklar gizli trenlerde, Venedikteki maske kullanmna benzer ekilde kimliklerini maskelerle gizlerler.

Resim 2. 18, Eyes Wide Shut filminden bir sahne

George Lucasn fantastik karakteri Darth Vader, gizemini yzn saklayan maskeden alr. Bu maske Bauta maskelerinin benzeri, ifadesiz, ardndakini tamamen gizleyen bir yapdadr. Bu gizemli maske son yllarn belki en tannan maskesidir. izgi roman dnyas da Spiderman, Batman gibi insan st fantastik kiilikleri maskelerle biimlendirmitir.
Resim 2. 19, Darth Vader

19

Burka Kimi Mslman toplumlarda kadnn yzn rten pee ve burkalar, ifadesiz olular ve yalnzca yz rtmek, gizlemek iin kullanldklarndan bauta maskelerine benzerler. Ancak aralarnda ok temel bir ama fark vardr, o da biri kullanana zgrlk kazandrrken dierinin tamamen kstlayc oluudur. Resim 2.20de rann gneyi Minabdan bir burka rnei grnmektedir. Sokaa karken rtnmek zorunda olan kadnlarn maskeleri rengarenk ipliklerle dokunmutur. 11

Resim 2. 20

11

Geo, 14

20

Mardi Gras

Resim 2. 21, Romanyada 12 Gn kutlamalarnda kullanlan maskeler

Avrupada eitli blgelerde ortaa geleneklerinin devam olarak maskeli trenler, karnavallar dzenlenmektedir. Bunlar Hristiyanlk ncesi pagan ritellerden kalmadr ve Hristiyanlk inanlarna adapte olmulardr. Amerika ktasnn Avrupal yerleimcileri, kendi karnaval kltrlerini ktaya tam ve yerel kltrlerle bileiminden yeni bir gsteri biimi ortaya kmtr. Mardi Gras (Yal Sal) New Orleans Fransz yerleimlerinde balamtr. Katolik kilisesinin ay takvimine bal olarak zel
Resim 2. 22, Mardi Gras

gnlerde oynanr. Mardi Gras kutlamalarna hakim olan renkler mor, yeil ve altndr. Katolik inancnda mor adaleti, yeil sadakati, altn ise gc simgeler.

21

Tiyatro Avrupada maske kullanm Hristiyanln yasaklamalar ile yalnzca zel karnavallar ve tiyatro ile snrl kalmtr. Karnavallar, Hristiyanlk ncesi pagan kltrnn trplenmi hali olarak varlklarn srdrrler. Avrupa ktasnda maskeye verilen nem, Hmanizmin yaylmas ile iyice azalmtr. Hmanizmle birlikte oluan yeni kltr, insani deerleri n plana kard iin, sahnede oyuncunun yzn grmek nem kazanr. Maske kullanm (Comedia dellArte gibi) sokak tiyatrolar ve karnavallarla snrl kalr. 12 Tiyatro iin maske ok nemli bir aratr. Tiyatronun balangcndan itibaren maskeler kullanlmtr. Tiyatroda kullanlan maskeler, aktre yeni fizyonomi kazandrr, tiplemeye yardm eder, imkansz ifadeleri saatlerce sergilemeyi salar. 20. yzyln ilk yarsna doru, Brecht Setzuann yi Kadn oyununu sahneye koyar. Brechtin dou tiyatrosu ve sokak tiyatrolarna olan ilgisi, onu bu oyunda maske kullanmaya yneltir. O da toplumsal rolleri maskelerle tipletirmeyi tercih etmitir. Setzuann yi Kadnnda barol oyuncusu, karakterin ekonomik konumunun ona dayatt koullar sonucu dt insanlk d durumu yanstmas iin maske takmtr. Brechtten baka Meyerhold ve Yeats gibi yazarlar da maske kullanmna yneldiler. Yeats iin maske tipleme arac deil, bir alternatif kiiliktir, bir zrh gibi korunma aracdr. 13

12

Terry Hogson, Batsford Dictionary of Drama, 207

22

Resim 2. 23, Nina Barlow tiyatrosundan bir maske

Tiyatroda maske kullanmnn, oyuncuya yardmc olmaktan ziyade kstlayc olduu dnlebilir. Aktrn kendi yz ifadesi olanaklarn kullanmasn imkansz klar, onu kendi yznden yaltr. Oysa maskeler, oyuncunun jestleri, beden hareketleri, duruu ve bazen gz hareketleri ile anlam kazanr. lgin olarak maskeli tiyatro geleneklerinde, maskeye ramen mehur oyuncular bulunmaktadr. Yani maske, tiyatroda kullanldnda, oyuncular -ilkel kabilelerin kabul trenlerinde ya

13

Terry Hogson, Batsford Dictionary of Drama, 208

23

da dini ibadetlerde olduu gibi- tamamen anonimletirmez, onlarn yetenekleri ve yorumlar ile anlam kazanr. 14 Modern tiyatro, maskeli tiyatro geleneklerinden yararlanmtr. Bugnk tiyatro gruplar iinde maske ve makyaja belki en ok yer veren rnek Arienne Mnouchkinein kurduu (Gne Tiyatrosu) Le Theatre du Soleildir. Resim 2.24de, Antik Yunan metinlerinden Agememnonun, Arienne Mnouchkine tarafndan yorumlann grmekteyiz. Sanat, oyunu Hint Kathakali tiyatrosundan yararlanarak grselletirmitir. Makyajda gzler vurgulanm ve yzler chutti benzeri sakallarla erevelenmitir. Kostmlerin oyuncular devletiren ktlesi btn sahneye hakimdir. Kathakali hakknda detayl bilgi ileriki blmlerde verilmektedir.

Resim 2. 24, Le Theatre du Soleil

14

John MACK, Masks, The Art of Expression, 25

24

Trkiye Nevruz kutlamalarnda Uygur Trklerinin oynadklar Kaplan ve Aslan oyununda oyunculardan biri maske takarak kaplan klna girer. O kaplan hareketlerini taklit ederken dieri elindeki bir gl ile hareketleri ynlendirir. Oyuna arkada alan mzik elik eder. Gl, oyun sonunda kaplan oynayan oyuncuya hediye edilir. 15 (Resim 2.25) Azerbaycan bata Kafkaslarda kutlanan Nevruzlarda Kse oyununda; Kse karakterinin yznn tannmamas iin makyaj ya da maske kullanlr. Maskeden baka karakteri tanmlayc yastktan gbek, balk, post, ngrak, zil, boyna taklan ip ve kse ismine ztlk yapmak zere sakal aksesuarlar kullanlr. 16 Anadoludaki halk oyunlarnda nadir de olsa maske kullanmna rastlanr. Geleneksel halk tiyatrosunda curcunabazlar maske kullanr. Curcunabaz,
Resim 2. 25, Aslan maskesi

kek, engi gibi bir dansdr, farkl olarak kaba, gln giyimli ve grltc olurlar. Curcunabaz dier danslarla birlikte kar, onlar beceriksizce taklit ederek izleyicileri gldrr. Yzlerine irkin grnml, yzlk ad verilen maskeler

15 16

smet MEN, Tiyatroda Nevruz smet MEN, Tiyatroda Nevruz

25

takarlar. 17 Antalyann Elmal ilesinde oynanan semahlarda, balmumundan yaplan maskeler, tellerle yazmalara tutturularak kullanlmtr: bu suretle kafileler halinde sokaklarda dolap defler alnarak trkler sylenirdi. 18 Ayrca kylerde oynanan bir ok oyunda ve kutlamalarda yz boyama adetleri vardr. 19 Anadoludaki Hristiyan kltr, Yunan tiyatrosu maskelerinden yararlanmtr. Van Ahtamar kilisesi duvar rlyeflerinde hayvan maskeli oyuncular betimlenmitir. 20 slam kltrnde ii inancna zel bir gsteri olan Taziye tiyatrosunda maske kullanlmtr. Taziyede yer alan maskeler tipleme amacyla deil, doast varlklar canlandrmak amacyla kullanlr. Taziye-i Hazreti-i Mslim oyununda bn Ziyadn yz maskelidir. 21 Ya da Zafercin adnda bir taziyede cinlerin kral ve onun savalar korkutucu maskeler takmlardr. 22 (Resim 2.26)

Resim 2. 26, Taziye maskeleri

17 18

http://www.vergino.com Refik Ahmet SEVENGL, Anadolu Halk Rakslarnda Dram Unsurlar 19 Metin AND, Geleneksel Trk Tiyatrosu, kitapta bu konu ile ilgili bir ok rnek anlatlmtr. 20 Metin AND, Geleneksel Trk Tiyatrosu, 45 21 Metin AND, slamda Tragedya Kahraman ve Tragedya rnekleri 22 Metin AND, Ritelden Drama, 97

26

ada Trk tiyatrosunda da maskeli oyunlar sergilenmektedir. Bu oyunlar geleneksel oyunlardan ok Bat tiyatrosu ile yaknlk gsterir. hsan Oktay Anarn metninden Il Kasapolunun sahneye uyarlad Efrasiyab Hikayelerinde, yknn fantastik yaps maske ve kuklalarla grselletirilir. Sersemler Evi ngiltereden Toby Wilsherin Amsterdam iin tasarlad oyunun, stanbul iin yeniden kurgulanm halidir. 23 Oyunun btn karakterleri maskelerle canlandrlr ve oyuncularn abartl jestleri ile,gsteri sahnelenir. (Resim 2.27)
Resim 2. 27, Sersemler Evi

23

http:www.istdt.gov.tr

27

Kuzgun Acar

Resim 2. 28, Kuzgun Acarn maskeleri

ada Trk tiyatrosunda maske kullanm asndan belki en nemli oyun Mehmet Ulusoyun sahneye koyduu Brechtin Kafkas Tebeir Dairesidir. Maskeler, bulunduklar gsterilerden ayr olarak da deerlendirilebilir. fadenin bu gl arac; an, hatra, ya da her hangi bir ticari retim dnda sadece plastik deeri iin var olabilir. Kuzgun Acarn maskeleri, plastik sanatlar iinde maskenin gl, zgn rneklerinden biridir.

Resim 2. 29, Kuzgun Acarn maskeleri

Kuzgun Acar Zeynep Oralla yapt grmede, maskelerini ve tiyatroya yaklamn yle aklamtr: "nce sevmen gerek sultanm... Karna bir malzeme kar. Ona sevgiyle yanatka, sokulduka tanrsn. Tandka da seversin. Bir kere sevdin mi, gnln verdin mi o malzemeye, nak da olur, heykel de olur, mask da..."

28

"Kafkas Tebeir Dairesi iin 140 mask yaptm; 14 oyuncu, deitire deitire 86'sn kulland. Zor itir mask oyuncuya sevdirmek... Kolay m, adama "yok ol, silin" diyorsun. Malzemeyi n plana karyorsun. Ancak, onca mask istemeyen oyuncu, giderek kollektif alma sonucu, bilinlendike maskla korkun bir ekilde btnleti, yle ki, al gn tiyatronun kapsna iki mask koymak istediimizde, hibir oyuncunun elinden maskn alamadk..." (Kafkas Tebeir Dairesi almalar zerine) : Mehmet'in zgrlk Tiyatrosu'yla Tunus ve Cezayir'de turnedeyiz. Ancak, ne Tunus'u, ne Cezayir'i gryorum, yalnzca Brecht. te sultanm, durum byleyken, gnn birinde deniz kaplumbaalar kverdi karma, kumun zerine yle bir yakkl, yle yakkl ktlar ki, derhal Brecht'le ilintiyi kuruverdim. Bu deniz kaplumbaalarnn kabuklar egemen glerin giysisi olabilirdi olsa olsa... Sonra Paris Bitpazar kazan, ben kepe... Ne kadar sava art gere varsa hepsini toparlayp yourdum, oyundaki kiralk elemanlarn masklar oldu kt" Neden hep tiyatro? Yok canm 'Hobby' diyorlar ya, ylesine zel bir tutku deil... Yaamn bir paras. Tiyatro bana kollektif namusun ne demek olduunu retti. Heykel, resim gibi bireysel bir sanatn kollektif olabileceini, ortak ama iin nasl kullanlabileceini retti." 24

Resim 2. 30, Kuzgun Acar

24

Zeynep ORAL, Kuzgun Acar'a Sayg

3. MASKEDE FADE

Yz ifadesi iletiimin en nemli aracdr. Szle ifade edilemeyen isel, zel duygular, ak ya da gizli kiilik yz ifadesiyle anlatlr. Farkl kltrlerde de olsa duygular ayn mimiklerle ifade edilir. Bir ok hayvan trnde yz ifadesi vardr ama primatlarda ok gelimitir. Bu ifadelerin byk ounluu yalnz insana zeldir. Yz ifadesi dile elik edebilir veya kendi bana var olabilir. Yz ifadesi bedenin ifadesi, hareket ve duruu ile tamamlanr. Yz ifadesi, deikendir, kiilik yaps ve duygusal durum hakknda bilgi verir. Deiken ifadenin yan sra yzn karakteristik zelliklerine bal sabit ifadesi de vardr. Yz ifadesinin bileenleri isel yap, fizyonomik zellikler, yzn morfolojik yaps ve alglayc olarak zetlenebilir. 1 Yz ifadesinin kaynaklar ok eitlidir. Yzn genel yaps, yn (ban hareketi), ban vcutta konumu, yz zelliklerinin (az, burun, gz vs) biim ve pozisyonlar, cildin rengi ve kondisyonu, krklarn ekilleri, alglaycya kaynak olutururlar. Sanatta yz ifadesi kullanm her zaman iin ilgi ekicidir. rnein 18. Yzyl Fransz tiyatrosunda aktrn karanlk bir sahnede, mum nda yz anlatmlar ve fizyonomik deiimler sergilemeleri popler olmutur. 2 Maske yapma yz- giyene ifade kazandrr. Kendi bana yz ifadesi aracdr. Maske, oyuncunun gerek yznde gerekletirmesi imkansz ifadeleri gerekletirebilir ya da ifadeyi uzun sre korumaya yardm edebilir. Oyundan, oyuncudan bamsz deerlendirildiinde ise tek bana plastik deere sahiptir.

1 2

http://www.faceandemotion.com E.BARBA, N.SAVARESSE , Oyuncunun Gizli Sanat, ev: Ayn CANDAN, 260

30

Yz ifadesinin iletiim asndan bir gsterge olmas bir gsterilenin yani alcnn varln gerektirir. Alcnn yorumu toplumsal bilgiler, nyarglar dorultusundadr. Sanat figr kurgularken bu nyarglardan yararlanr. Yaplmak istenen figr iin kadn-erkek, gen-yal gibi temel belirleyicilerin yan sra karakter zelliklerini anlatan fizyonomi yaps kullanlr. rnein biimlendirilen bir askerse disiplin, kararllk gibi kavramlar desteklemek zere simetri, netlik, sert geometri gibi grsel unsurlar arlk kazanacaktr. Sanat yaratt bu asker imgesinde, genellikle, inandrclk salamak iin toplumun nyarglarndan yararlanr. Tipleme oluturmak zere fizyonomi kurgulanrken yararlanlan yntemlerin banda abartma gelir. Bir arkc dnelim: Avaz avaz barmak zorunda kalan bir arkc iin iyice bytlm, abartlm bir az; usul usul syleyen arkc iin ise kltlm bir az tercih edilebilir. rnekler sonsuz oaltlabilir. nemli olan, seilen biimin (yani fizyonominin) imgeyi destekleyici nitelikte olmasdr. Yz ifadesini oluturan kaynaklarn bir ksm greceli olarak sabit, dierleri deikendir. Deikenler yz kaslar, mimik hareket, duru ve kan basncna bal grnmler; sabit ya da ok uzun sre iinde deienler ise yzn karakteristik zellikleridir: l, pozisyon, et dokusunun kalnl ve ekli, sa, di, kkrdak ve kemik yaps gibi. Kas hareketleri sabit ve yava deien ifade kaynaklarnn zerinde, isel yapy dar vuran eitli ifadeleri gerekletirirler. Bu blmde maskelerde gerekletirilen ifadeler; sabit yapya ve mimik harekete bal olarak snflandrlmtr.

3.1. Sabit Yap

Yzn sabit grnm kemik yapsndan kaynaklanr. Bu grnm ncelikle ya, cinsiyet ve corafya veya etnik kken hakknda bilgi verir. Resim 3.1.1de deiik kemik yaplarndan kaynaklanan farklar grlmektedir. lk iki yz asnn farklar rk hakknda bilgi vermektedir. nc ise idealize edilmi Belvedere Apollonunun kafatasnn canlandrldr. 1

Resim 3.1.1, Farkl kemik yaplar

Yz oluturan kemikler hakknda detayl bilgi, btnl bozmamak iin eklerde verilmitir. Sabit yap aslnda deikendir. Ama deiim mimikler gibi ksa sreli deildir. Uzun zamana bal deiikliklerdir. Uzun zamana bal deiimlerin banda yalanmaya bal deiim gelir. nsanlar, karlatklar kiinin yan ayrt etmeye ok erken balar. Kk bir bebek bile ocuklar yetikinlerden ayrabilir. Yaa bal olarak kemik yapda, yani oranlarda deiiklikler meydana gelir. Yz kemikleri geliirken yzn kafaya olan oran deiir; maxillary (st ene) gelitike aln geride kalr; ka kemeri, burun, elmack kemikleri vs. gelitike gzlerin yzde tuttuu hacim azalr. leri yalarda yumuak dokunun sarkmas ve kemik

Arnould MOREAUX, Anatomie Artistique delHomme, 121

32

Resim 3.1.2, Rembrantn farkl yalarda otoportreleri

33

younluunun azalmas ile alt ene ileri kayar. Yine de yzn, burun, az, gz yaps gibi belirgin fiziksel zellikleri bebeklikten yalla kadar tannr. Resim 3.1.2de Rembrantn 22-63 yalar arasnda yapt kendi portrelerinden rnekler grlmektedir. Yalanmaya bal olarak gerekleen biim deiikliine ramen yzn karakteristik yaps kolaylkla tannmaktadr. Cinsiyet yine sabit yapnn bize ilettii bilgilerdendir. Zaman zaman yanllara gtrse de genel izlenim kadnlarn daha yuvarlak ve kk, erkeklerin daha keli ve byk yz hatlarna sahip olduudur. Tabii cinsiyet ayrmnda ilk nemli belirleyici kl dalmdr. Yzn sabit yaps karakteristik zellikleri oluturur. Bu zellikler yine nyarglardan kaynaklanan bilgiler iletir: Byk aln- entelektel faaliyet; kk ene- masumiyet vs. nsann karakterini yz zellikleriyle ilikilendirmeye fizyonomi ad verilir: Yzn deimeyen zelliklerinin baz kiilik zelliklerini da ilettii varsaymdr. 2 zellikle tipleme iin kullandmz bu yarglar yz elemanlarnn kullanmna bal bilgilerimize dayanr. Derin dnce ya da konsantrasyon durumunda alnn ortasnda, gz kaslarnn hareketine bal olarak bir dik izgi belirir; bu durumun sk tekrarlanmas kalc ize ve dolaysyla entelektel ifadeye neden olur. Ya da enenin kkl, ocuklarda enenin kk olduuna dair bilgilerimizle birleerek masumiyet, saflk olarak yorumlanabilir. Yeniden yzlendirme kafatasnn verilerinden yararlanarak yzn biimlendirilmesi yntemidir. Kemik yap (ya da kopyas) zerine yumuak malzeme, kas yapma yerleri ve benzeri blgeler dikkate alnarak yzn kas ve ya dokusu, deri alt bezleri, byk damarlar ve benzeri dokular, yzn anatomisine uygun olacak ekilde tabakalar halinde yeniden yaptrlyor. 3 ncelikle adli tp ve arkeoloji alannda kullanlan yeniden yzlendirme ynteminde, canlandrlan kiinin ya, cinsiyet ve rk zellikleri dikkate alnr. Yze grnmn kazandran bir ok
2 3

http://www.face-and-emotion.com Deniz CANDA, Yeniden Yzlendirme, 55

34

zellik -ka, burun kkrda, dudaklar, kulaklar vs- kemik yap zerindeki yumuak dokuya bal olarak meydana gelir. Uzmanlar tarafndan giydirilen kafatas ile ancak yaklak yz grnts elde edilebilir. Cilt dokusu, sa, ty yerleimleri gibi fizyonomik zellikler ise, kemik yapsyla dorudan ilikili deildir. Bir yz oluturmann ilk aamas, geometrik kurguyu gerekletirmektir. Canlandrlan kimlie karar verdikten sonra (insan, hayvan, ya da maskelerde karlatmz doa st gler) tasarlanan genel yap malzemeye geirilir. Maskelerde geometrik kurguya rnek olarak, sluplar ile 20. yzyl bat sanatn derinden etkilemi olan Afrika maskeleri seilmitir. Fizyonomi deimeyen (uzun zaman iinde greceli olarak deien) yz zellikleri ile ilgilenir. Bu zellikler genetik kken, genetik hastalk, karmak da olsa kiilik hakknda mesajlar iletir. Kiilik hakkndaki iletiler toplumlara gre deiebilir ve geerlilii ispatlanmam nyarglara dayaldr. Bilimsel saylmamakla birlikte fizyonomik zelliklerin oluturduu nyarglarn kullanld alanlar vardr. 20. Yzyl ilk yarsnda ABDde baz byk irketlerde uygulanan Merton Yntemi 4 , alanlar fizyonomik zelliklere uygun i alanna yerletirmek iin kullanlmtr. bavurularnda aranan presantable grnm bu nyarglarn hayatmza nasl yerletiinin gstergesidir. Fizyonomik nyarglarn geerli olduu bir dier alan da oyuncu seimidir. Kt adam, iyi adam, saf, babacan vs rolleri ksmen de olsa yle grnen oyuncular tarafndan oynanr. Sanat alannda da tip yaratmada, zellikle figr almalarnda model seiminde byle baz nyarglardan yararlanlr. Maskelerde tiplemeye rnek olarak Antik Yunan tiyatrosu maskeleri seilmitir. Aslnda maskeler tm tiyatro geleneklerinde tipleme iin kullanlmlardr. Bizim Antik Yunan tiyatrosunu sememizin nedeni, bu tiyatronun Roma dnemi ve sonrasnda Commedia dellArteyi etkileyerek kkl bir gelenek
4

http://www.face-and-emotion.com

35

oluturmasdr. Ayrca Antik Yunan tiyatrosundaki tiplemenin benzeri Karagz ve Ortaoyununda da karmza kmaktadr. Figr yaratrken fizyonomik zellikleri kullanarak tipleme yapmak sz konusu olduunda, belirgin zellikleri bytmek, abartarak vurgulamak yntemlerden biridir. Bu da tipleme iin yzn mevcut oranlarn bozmak anlamna gelir. Bu yntemin en belirgin rneklerinden biri Commedia dellArte tiyatrosu maskeleridir. Resim 3.1.3de, eitli fizyonomik yaplar, farkl ifadelerde allmtr. Sanatnn ifadeyi desteklemek iin, ifadeye uygun tipleri semesi dikkat ekicidir: Somurtan ifade iin uzun; itahl iman bir yz iin ksa, geni burun tercih edilmitir.

Resim 3.1.3, fadeler Louis-Leopold Boilly

3.1.1. Geometrik Kurgu: Afrika Maskeleri

Kara Afrika sanat mistik inanlara dayanan kutsal bir sanattr. Heykellerde ve maskelerde bu dnyann insanlar betimlenmez. Sanatlarn eserlerinde yansttklar; ata ruhlarnn, tanrlarn, doal glerin, byclerin yaadklar teki dnyadr. Afrika dnya maske geleneklerinin merkezi olarak kabul edilir. Bu da modern sanatn Afrika sanatna olan ilgisinden kaynaklanr. Afrika sanat zellikle Kbizm oluumunda etkili olmutur. Bata Picassonun Avignonlu Kzlar yaptnda (Resim 3.1.1.1) olmak zere, Afrika sanatnn ne denli etkili olduu grlr. 1 Afrika sanatnn Bat dnyas ile tankl smrgecilikle balamtr. lk smrgecilerin hatra olarak
Resim 3.1.1. 3 Bat sanat ve Afrika sanatn karlatran resimler http://www.africans-art.com sitesinden alnmtr.
1

Resim 3.1.1. 1

Resim 3.1.1. 2

37

getirdikleri heykeller ve maskeler, zamanla antikaclara, oradan da merakllarna ulamtr. Afrika sanatnn modern sanat zerindeki etkileri iin saysz rnek bulunabilir: Modigliani, Brancusi, Matisse gibi. Afrikallar, Batnn, maskeleri anlamlarndan soyutlayp birer kabuk gibi grdklerini iddia etmilerdir. 2 Aslnda yaplan, yeni bir slup araynda, Afrika sanatnn soyutlama tekniinden yararlanmaktr. Biz de bu metinde, maskelerin kullanld riteller ve onlar oluturan inan sistemi yerine, fizyonomideki geometrinin, yani yzn geometrik alt yapsnn, maskeyi ekillendirirken ne denli etkili olduuyla ilgilenmekteyiz. Yine de Afrika maskelerindeki slubu anlamak iin ardnda yatan anlam, kullanm eklini gz nne almak gerekir. Kara Afrikada yaygn olan inan Animizmdir. Animizmde her eyin bir ruhu olduuna, atalarn ruhlarnn hala yaadna ve evrendeki her varln doal gleri olduuna inanlr. Bu ruhlar, insanlar gzetleyerek, yaptklar iyilik ve
Resim 3.1.1. 5 Resim 3.1.1. 4

http://ww.ceeba.at

38

ktlklerle toplumsal yaam denetlerler. Animizmin peygamberleri ve kitaplar yoktur. Bilgisiz ve gsz insann doa karsndaki ilkel tepkilerinden ortaya kmtr. 3 Animizm inancna bal maskeler atalara tapma, ruhlar ve tanrlar canlandrmadan baka, initiation (topluma kabul) trenlerinde kullanlr. Ergenlikten k ya da olgunlama olarak da nitelendirilebilecek initiation trenlerinden nce, kabilenin genleri, onlar toplumsal yaama hazrlayan bir eitimden geerler. Toplumdan uzak yaplan bu gizli eitimden sonra maskelerin srlarna eriip takmaya hak kazanlr. Maskelerin gizlenmek, tayan dntrmekten baka korkutmak gibi bir ilevi de vardr. Maskelerle grnr klnan doa st gler, yarattkla korku ve saygnlkla toplumda polis gibi ilev grrler, ceza yaptrmlar vardr. Maskelerin ne zaman ve nasl taklacana gizli dernekler karar verir. Maskeli dernek yeleri, toplumun dzenini salamak zere yine maskelerle temsil edilen ruhlar ararak alnan kararlar uygularlar. Geleneklere gre bir maskenin sorumlusu
Resim 3.1.1. 7
3

Resim 3.1.1. 6

Hfz TOPUZ, Kara Afrika Sanat, 14

39

olmak o kiiye saygnlk ve stnlk kazandrr, baz karlar salar. Afrika maskeleri, yapldklar blgelere gre ok deiiklik gsterirler. Kullanm yerleri de farkldr. Ritel amacnn dnda, turistik ve dekoratif amal maske retimi ve kullanm da yaygndr. An, ss ya da koruyucu olarak da retilip, saklanabilirler. Zaten ritellerde kullanlan ou maskenin malzemesi kalc olmad iin bulunmalar zordur. Grebildiimiz maskelerin ou batl koleksiyoncularn talepleri dorultusunda Afrikal zanaatkarlarn rettii kopya maskelerdir. 4 Resim3.1.1.8deki, eski Zaireden, 19.yzyla ait, tahminen cezalandrc, dinsel nemi olan kiiler tarafndan giyilen bir maske rneidir. Maske ve kostm canlandrlan ruhun niteliine gre eitli malzemelerin bir araya getirilmesiyle yaplr. Maskenin giyilmesi ve karlmas mutlak bir gizlilik iinde gerekletirilir.

Resim 3.1.1. 8
4

John MACK, African Masking, 32

40

Afrika maskeleri, ruhlar, tanrlar, gleri canlandrrken doay esas alr. Ama ama, doay taklit etmek deil; doann verilerinden yararlanarak, doadan baka, tamamen kurgusal bir imge; gerekliin baka bir biimini yaratmaktr. Maskelerde belirli insanlar ve kiisel zellikleri betimlenmese de yzn genel zellikleri kullanlr. Baka bir deyile yzn geometrik kurgusundan yararlanarak, doa yeniden yaratlr. Bu yeni biimde doaya ballk yalnzca portreye inandrclk katacak kadardr.

Resim 3.1.1. 9

Afrika maskelerinin en soyut rneklerinde bile karmza kan, amorf deil; net bir geometri iinde sluplam, sistematik bir yapdr. Ban genel yapsndan kaynaklanan temel geometrik biim zerinde; az, gz, burun gibi zellikler geometrik bir slup iinde anlatlr. Genel geometrik yap portrede net k planlar ile gsterilir.

Resim 3.1.1. 10

41

Resim 3.1.1. 11

Resim 3.1.1.11deki maskede gzel bir kadn betimlenmitir. 5 Bu maskede youn sluplatrmaya ramen, yzn kadnlara zel yaps tm ynleri ile gsterilmitir: Aln as dik, ka kemeri narin, ban tepesi dz, ene kemii kk.

John MACK, African Masking, 48

42

Resim 3.1.1. 12

Resim 3.1.1.12deki balk maske farkl kltrn rnei olsa da canlandrlan cinsiyeti ile ilgili fiziksel zellikler gl olarak vurgulanmtr: Ban st ksm, verteks yukar doru sivri (aksesuarla daha da glendirilmi), ka kemeri kk, ene nceki rnee gre daha gl. Maskenin genel izlenimi nceki rnekteki gibi gzel, feminen deil; gl, masklendir.

43

Resim 3.1.1. 13

Yukarda da belirtildii gibi, Afrika maskelerinde geometrik soyutlama doa gzlemine dayanr. Yzn genel planlar nettir. Resim 3.1.1.13deki maskede zygomatic kemiklerin oluturduu, kalarn bitiminden az kenarna kadar dz inen plan; frontal kemiin hacmi; temporal blgenin oluturduu yan planlar; mandibulann yer dzlemine dik yzeyi; gz kapaklarnn bir birleri ile ilikileri ak olarak grnr.

44

Resim 3.1.1. 14

Afrika maskelerinden elimize ulaan rnekler ounlukla ahaptr. Bu yontularda yzey gerilimi ve hacim etkisi gldr. Salar da bir ounda Resim 3.1.1.14de olduu gibi hacim olarak allr ve zerine doku yaplr.

3.1.2. Tipleme: Antik Yunan Tiyatrosunda Maske

Resim 3.1.2. 1, Roma dneminde yaplm terra cotta kopya

Antik Yunan Tiyatrosunda maske bir yz deeridir. 1 Yzn yerine geer. Oyuncunun canlandrd kimlii tanmlaycdr, yeni bir yz yaratlr. Eski Yunancada maske anlamnda kullanlan prosophon kelimesi gz nnde olan ve yz anlamlar tar.

Ian JENKINS, Face Value: The Mask in Greece and Rome, 150

46

Yunan kltrnde maske, tiyatrodan nce ayin ve trenlerde kullanlyordu. Yunan tiyatrosu ritelleri srdrp, klk deitirerek; eytanlar, tanrlar, bir ok doa st varlklar canlandrmaya devam etmitir.

Resim 3.1.2. 2

Antik Yunan trajik ya da komik tiyatrolarnda maskeler; her zaman canlandrlan kimlii tanmlamak amacyla, tipleme iin kullanlmtr. zleyici tarafndan zaten tannan genel zellikleri canlandrlan kimlii destekler niteliktedir.

47

Antik Yunan Tiyatrosunda istisna yaratan tek maske tr, Eski Komedilerde kullanlan, Atinal tannm kiileri karikatrize eden maskelerdir. Bunlar canlandrlan nllerin grnmlerini abartarak karikatrize eder, komikletirir. Bu dnemden kalanlar Aristophanesin birka oyunundan ibarettir. zleyici ile aralarndaki mesafe asndan, Yunan heykelleri ve maskeleri benzerlik tar. Birinde, izleyici tapnan zemininde durup yksekteki portreleri grmeye alrken; dierinde, sahnenin ardnda duran koro elemanlarnn yzn, en arka koltuklardan tanmlamak durumundadr. Her iki durumda da yz zellikleri belirgin, anlalr olmaldr. Byk tiyatrolarda, en arkada oturan izleyicinin bile, sahneye kan tip hakknda, maskesi sayesinde bilgisi olur. Her ikisi de canl, parlak renklerle boyanr. Aralarndaki fark ise tiyatro maskelerinde idealize edilmek yerine belirgin tip zelliklerinin vurgulanmasdr. Tip canlandrmada, ounlukla detayl kiilik zellikleri gsterilmez. Canlandrlan kiinin genel yz yaps biimlendirilir. zel duygular da maskelerle ifade edilir. Karikatr ya da grotesque sluplu maskeler, insan yznden ok daha abartl olduu iin, kolay grlr, tm izleyicilere karakterin ruh hali hakknda fikir verir: hasta, zgn, neeli vs. Baz yazarlarn
Resim 3.1.2. 3

tercihi ise ifadesiz maskelerden yanadr. Bylece izleyici aktrn yzne deil davranlarna, jestlerine, sesine younlaarak karar verebilir. Komik maskelerde, maskelerin gln ifadesine, aktrn kulland aksesuarlar da elik eder: byk ve eri phallusu gsteren sarkk tunik vs. 2 Bunlar

http://novaonline.nv.cc.va.us

48

aktrn abartl hareketleri ile birletiinde Komik Tiyatro, Asil Trajedinin ztt olarak karmza kar. Komik ve trajik tiyatrolarn ortak zelliklerinden biri yaklak 10 kiilik koronun varldr. Trajik tiyatronun korosu yalnzca insanlardan oluurken; komedi tiyatrosunun korosu tasarmclara hayal gc kullanma imkan verir: Hayvanlar, bulutlar, satirler vs. Maskeler, kostmler, aktrn boyunu uzatan yksek tahta topuklar, kabark ktleli salar ve baka aksesuarlar aktrleri sahnede olduklarndan daha belirgin hale getirirler. Bunlar sayesinde aktr sahneye olduundan bambaka bir fizyonomi ile kma ans bulur.

Resim 3.1.2. 4, Antik Yunan Tiyatrosu aktrlerini ieren terra-cotta figrler

49

Resim 3.1.2. 5, Antik dnem mezarlarda kullanlan kadn maskesi rnei

Antik Yunan Tiyatrosundan gnmze, asl gsterilerde kullanlm maske rnekleri ulamamtr. Tm kafay kaplayan, deri, kuma, ty, ahap gibi hafif ve geici malzemelerle yaplan orijinallerin yerine kalc malzemelerden yaplm sadk kopyalar bize fikir vermektedir. Bu kopyalar dekoratif etkileri nedeniyle ok eitli yerlerde kullanlmtr. Maskeler ekillendirilirken gnmzdeki pappier-mache (kalba kat basma) tekniine benzer bir ekilde mermer heykellerden kalp alarak ekillendirilmitir.

50

Resim 3.1.2. 6

Antik Yunan tiyatro oyunlar ounlukla Diyonisos enliklerinde oynanr, yani takn, grltl bir kalabalk nnde. Bu durumda maskelerin ses ykseltme ilevi aktrn iini kolaylatrmaktadr. Az ksmndaki boluk, metalle de kaplanarak megafon gibi ses ykseltici zellik kazanr. 3 Komedinin en arpc zellii maskeler yardmyla yaplan tiplemedir. Stereotype (klie) ad verilen bu tipleme, belirli fizyonomik zelliklerin karakter yaplaryla zdeletirilip kalplatrlmasna dayanr. nsann karakterini yz zellikleriyle ilikilendirmeye fizyonomi ad verilir. Bu, yzn deimeyen zelliklerinin baz kiilik zelliklerini da ilettii
3

http://members.cox.net

51

varsaymdr. Fizyonomi deimeyen (uzun zaman iinde greceli olarak deien) yz zellikleri ile ilgilenir. Bu zellikler genetik kken, genetik hastalk, karmak da olsa kiilik hakknda mesajlar iletir. Mimik ifadeler geici olsalar da, sk tekrarlandnda, yava deien zellikler zerinde kalc etkiler yaratabilirler. Yunan tiyatrosunda tipleme maskelerle yaplmtr. Tipleme fizyonomi zelliklerinin yorumlanyla oluturulur. Glen, neeli bir adam, alnda beliren bir ok yatay krkla betimlenirken; tanrsal gzellik anlatm iin, tpk heykellerdeki gibi sadeletirme, netlik tercih edilmitir. Bu maskeler, sahneye kan oyuncunun canlandrd tipin, kiilik ve duygusal durumu hakknda bilgiyi, kalabalk izleyici grubuna iletir. Maske kullanmnn nedenlerinden biri de makyaj yntemlerinin henz yeterli olmad dncesidir. 4 zellikle tanrlar gibi zor karakterleri oynayabilmek, inandrc olabilmek iin aktrler maskelere ihtiya duyar. Antik Yunan Tiyatrosunda be kadar ana tip vardr: Yal adam, gen adam, hizmeti, kadn ve mitolojik yaratklar. Bu balklar kendi ilerinde de eitlenerek zengin bir karakter repertuar oluturur. Sahneye az sayda (bir ya da kadar) aktr kar. Maske, aktrlere farkl roller oynama imkan verir. Tm roller erkekler tarafndan oynanrken kadn rolleri de maskeler sayesinde erkekler tarafndan oynanr. Kadn maskelerinde az ve gzler daha byk yaplr. Antik Yunan maskelerinin mesleimiz asndan en dikkat ekici zellii, baz maske rneklerinin, Yunan heykellerinde hi grmediimiz ekilde abartl yz zellikleri ve mimiklere sahip olulardr.

Dorothy, Joseph SANACHSON, The Dramatic Story of the Theatre, 17

52

Gen karakterler: uzun, gr sal, pembemsi yzl; Yal karakterler: Solgun yzl, kvrck, uzun beyaz sal; Satir:Aln boynuzlu ya da boynuz gibi iirilmi, kvrck siyah salar tepesinin kelliini ifade edercesine alm, ksk gzl, ksa burunlu, hayvan kulakl, Antik gzellik ideallerinin tam ztt olarak ekillendirilmitir. Kimi zaman da oyuna katlan 10-15 kiilik orkestra, Yunan Tiyatrosunun grsel elemanlarndan biridir. Olabildiince bir rnek maskeler takmalar, kendi aralarnda tek tip deer oluturup, sahnedeki aktrlerin ne kmasn salar.

Resim 3.1.2. 7

3.1.3. Yz zelliklerini, Oranlar Bozarak Abartma: Commedia dellArte 1

Commedia dellArte 14. yzylda talyada olumu maskeli bir tiyatro trdr. 16. ve 17. yzyllar boyunca Avrupa ktasn dolaan oyuncularla bir ok lkeye yaylmtr. Moliere dahil bir ok yazara ilham kayna olmutur. 18. yzyla kadar poplerlii devam etmitir. Commedia dellArtede her aktr ayr bir tipi canlandrr. Tipler izleyiciye maskeler aracl ile anlatlr. Pazar yerlerinde fakir kyller tarafndan izlenen oyunlarda, genellikle ak, cinsellik, kurnazlk, aldatma, Trkler tarafndan karlan ocuklar 2 , ayn kza ak baba ve oul, uak-efendi gibi bir konu seilerek karakterlerin birbirleri ile ilikileri belirlenir. Akrobasinin de elik ettii oyunlarda, seilen konu erevesinde, aktrler doalama oynarlar. Her aktrn kendi aka repertuar vardr. 3 Bu haliyle oyunda, oyunun kendisinden ok aktr performans nem kazanr. Oyunlarda en deneyimli aktr Lazzi rol stlenir. Lazzi oyunun komik unsurudur. Oyunla alakal olmasa da Lazzi akrobasi ya da jonglrlk gibi ilgin gsterileri ile oyuna renk katar. Oyunun hi yavalamayan ritmi iinde aktrler byk hareketler gerekletirirler. Eller, kollar, bacaklar gerek hayatta olduundan daha abartl devinir. Aktr izleyiciden tamamen ayran maskeler de bu byk hareketlere uygun olarak abartl yz zelliklerine sahiptir. Burun komik olmas iin abartlr. Gerek llerden olduka byktr. Ben, ban, mimikleri abartan krklk, sa, sakal maskelerde yer alan ; kimlik, karakter ve duygusal durumu vurgulayan dier zelliklerdir. Commedia dellArte maskelerinde deforme (biimi bozulmu) azlar
Bu blmde genel olarak JAMES, Thurston, The Prop Builders Mask Making Handbook kaynak olarak alnmtr. 2 www.theatrehistory.com 3 Terry HODGSON, The Batsford Dictionary of Drama
1

54

kullanlmaz. nk az deformasyonu ac anlatmna uygundur ve bu maskelerde ama gldrmektir.

Resim 3.1.3. 1

Commedia dellArtenin abartl yorumu karikatr slubudur. Karikatrize 4 etme, fiziksel bir zellii abartarak komikletirmek anlamna gelir: Upuzun bir burun, abartlm kalar, kocaman bir gbek ya da incecik bacaklar gibi. Bu abartmalar canladrlan tipin kiisel zelliklerini anlatr. Kiisel zelliklerle ilgili olduu varsaylan fizik yaps, ifade ve duru ne karlr. Commedia dellArte oyuncular ok mehur olsalar da kendilerini izleyen kyller kadar fakirdir. Ekonomik zorluk, kostmlerin biimlenmesinde de etkili olmutur. Herkese uymas iin byk beden tasarlanan kostmler ilk zamanlarda (boya pahal olaca iin) beyaz, en ucuz kumatan dikilmi pantolon ve gmlekten ibarettir. Bol ve bedava olduu iin ty ok kullanlr.

Terry HODGSON, The Batsford Dictionary of Drama

55

Zanninin iki gagal gibi duran bir apkas bulunur. Zanni talyann en popler ad Giovanninin halk tarafndan dntrlm halidir: Giovanni- Gionni- Zanni. Maskenin ilk kullanm amac oyuncuyu yani Zanniyi izleyiciden ayrmak, ilgiyi kalabalk iinde tek kiiye yneltmektir. Maske Zanninin standard grnmn oluturur. Zanni hikaye anlatc
Resim 3.1.3. 2, Zanni

rolndedir. Aktrn sesini saklamamak iin yarm yz halinde biimlendirilen maskenin

kocaman burun boluu sesin ykseltilmesi ilevine de sahiptir. Tiplemeye dayal bir yz yaratlrken maske; kostm ve davranlar ile karakterin btnln iinde deerlendirilir. Karakter zihinsel durumu ve kiilik zellikleri ile incelenir; davranlarna, tavrlarna, bunlarn hareketlerine nasl yansdna ve mimiklerini nasl ekillendirdiine allr. En belirgin zellikler abartlarak vurgulanr. Commedia dellArte'nin geliimi iinde iki Zanni bir arada sahneye kmaya balar. Hikayenin diyaloa dnmesi izleyicinin ilgisini arttrm ve yaygn poplerlik salamtr. Balangta iki Zanni de uaktr: Akll olan ilerde Brighellaya; aptal, kaba ve ocuksu olan da Arlecchinoya dnmtr. Arlecchinonun ilk maskeleri sakall ve siyahtr. Kk ve yuvarlak burnu; basit, aptal bir adam olduunu anlatmak zere bulldog kpeklerininki gibi bask ve kalkktr. Kck gzleri, akn, saf bir ifade vermek zere tam yuvarlaktr.

56

Resim 3.1.3. 3, 4, Eski ve yeni rnekleri ile Arlecchino

Alnnda ise komikliinin gerei olarak koskocaman bir ban bulunur. Sonraki maske rneklerinde sakal kullanlmaz ama siyah renk korunur. Saf ifade daha da vurgulanarak adeta yavru kedi ya da tombul yanakl saf bir ocuk grnm kazandrlr. Gzler byse de gz bebekleri tam yuvarlak boluklar olarak aknlk anlatmaya devam eder. Sakal yerine elmack kemiklerine birleik, grkemli bir byk rlyefi belirir. Kalkk, bask, yuvarlak burun ve ban olduu gibi korunur. Brighella, yaamak ve para kazanmak iin her eyi yapmaya hazr, kurnaz bir karakterdir. Balarda maskesi Arlecchinodan ok da farkl deildir: Yz siyah yerine kahverengi , iyi koku alan burnu byke, komiklik esi olarak kullanlan ban ise yoktur. Maskenin alt snr sakal ve byk eklentilerinden yoksun, elmack kemiklerini iirir niteliktedir. Gzler, oyuncunun gzlerini kullanmasna da olanak verecek ekilde byk bolukludur. Brighella maskesi zamanla kiiliine uygun baka zellikler de kazanmtr. Yzn rengi yeile dnerken; kt ifade kazandran kk kalarla, gzler koyu glge iinde braklmtr. Burun
Resim 3.1.3. 5, Brighella

57

kancalaarak yzdeki yeri artm, gerek salardan yaplan sivri ulu byklar ile kstahlk kazanmtr. Sonra nc bir tip olumutur. Bu efendiyi canlandran Pantalonedir. Zengin efendi kadnlar iin ekici bir karakterdir. Bylece oyunlara kadnlar da dahil edilir. Kadnlarn sahneye kmas henz yasak olduu iin kadn rolleri maskeli erkekler tarafndan oynanr. Kadn maskeleri ne kadar gzel olduklarn en abartl ekilde anlatacak niteliktedir.
Resim 3.1.3. 6, Pantalone

Pantalone maskesi; dar, sarkm, uzun bir yzdr. Renk olarak kahverengi kullanlr. Yal, hi de saygn olmayan bu zengin tip; kemikli, sivri ve epey byk, gl bir burunla tasvir edilir. Mimik ifadenin en belirgin elemanlarndan biri olan kalar, Pantalone portresinde abartl olarak yer alr. Dnemin talyas ok zenginler ve ok fakirlerden olumaktadr. Bir de zenginmi gibi yapanlar ya da sonradan zengin olanlar vardr. Bunlar sahnede Il Capitano rol ile tipletirilmitir. Zenginliin tm gstergelerine sahiptirler: yi giyim, doymu byk bir gbek, k kl kuanrlar.
Resim 3.1.3. 7, Il Capitano

Il Capitanonun balarda Zanniye benzeyen ama ten rengindeki maskesi zamanla byk, dolgun bir bykla spanyollatrlm; hacimli burnu phallic form edinmitir.

58

iirilmi egosu ile sahnede yer alan dier tip de Il Dottoredir. Doktor, eitimi yznden kendini dierlerinden stn gren, gerekte olmad gibi davranan bir tiptir. Doktor ya da profesr rollerinde grnr. Il Dottore olarak isimlendirilen sahte aydn tipi, kocaman obez gbei ile a gzlln simgesi olmutur. Siyah maskesi yalnzca alnn ve burnunu kaplarken aktrn gerek byn ve yanaklarn akta brakr.
Resim 3.1.3. 8, Il Dottore

Be alt kiilik gruplar halindeki aktrler, farkl yerleri dolamak zorundadr. Gezi hayat ekline dnr, eleri, sevgilileri onlara elik ederler. Bylece Commedia dellArte sahnesine ilk kadn oyuncular kmaya balamtr. Commedia dellArte maskeleri deriden yaplr. Deri maske ikinci cilt olarak da adlandrlr. Kullanm kolaydr: Esnek, hafif, nefes aldrr ve rahattr. Bakm hi yaplmasa da mr en az bir ayakkabnn ki kadar uzundur. Deri, hava artlarndan korunur ve kurumas engellenirse dayankl bir malzemedir, ucuzdur ve kolay bulunur. Geleneksel ekillendirme yntemi ahap kalp zerine, bitkisel karmlarla tabaklanan derinin gerilmesidir. Kalp, ahap gibi dayankl malzemeden yapld iin ok sayda retilmesi de kolaydr.

3.2. Hareket

Yz ifadesinde sabit yapdan, fizyonomik zelliklerden sonra, daha da nemli olarak harekete bal geici ifadeler nemlidir. Bunlar yzn deiken, ksa sreli hareketleri ile oluur. fade; kaslar, ene eklemi ve boynun hareketlerine bal olarak meydana gelir.

Resim 3.2. 1, Yz fadeleri

Duygu ifadeleri ok tiplidir. nk yz kaslar tek balarna ve birlikte hareket edebilirler. Bir kasn dierine destek olduu tm yz ifadeleri kolayca anlalabilirken, tek kasla gerekletirilen ksmi yz ifadelerini alglamak zor olabilir. Tm yz ifadeleri, ifadeye yzn tm elemanlarnn birlikte katld ifadelerdir: Glme eyleminde az hareketine, gzlerin de katlmas gibi. Ksmi yz ifadelerinde ise yzn sadece bir blmnn hareket etmesi sz konusudur: Arkaik gl gibi. Ksmi yz ifadeleri daha az gerek, daha az samimi grnd; gerek niyetin ne olduunu zorlatrd iin zor okunur. Birden fazla duyguyu bir arada bulunduran ifadeler karmak ifade olarak isimlendirilir. Karmak ifadeler gerekletirilirken yzn farkl blgeleri, farkl kaslar, farkl hareketler gerekletirirler. Glerken ka kaslarnn kaslmas ile oluan birazdan alamaya

60

dnecek ackl gl gibi. Ayrca kaslarn contraction (kaslma) iddeti de ifadede nanslar yaratr. Nuo maskeleri rneklerinde, kas hareketlerine bal gelien yz ifadeleri ayrntl olarak incelenmitir. Yz kaslar ve sebep olduklar ifadeler hakknda temel bilgiler ise, metnin btnln bozmamak zere eklerde verilmitir. Yzn mekaniini oluturan eklem sistemi ifadeye dolayl olarak katkda bulunur. Yzn mekanik yaps, yzn tek eklemli kemii olan alt enenin hareketidir. Alt ene kemii ineme kaslar ile hareketlendirilir. Bu hareket fonksiyonel olduu iin direkt olarak duygusal ifade yaratmaz. Ama mimik kaslarla birlikte hareket ettiinde yze ifade kazandrmaya yardm eder. Yzn mekanii maskelerde hareket eden eklentilerle grsellemitir. Bu metinde Kuzey Amerika maskeleri hareketli olanlara rnek olarak seilmitir. Yzn ifadesini belirleyen etmenlerden biri de durutur. Durua bal olarak yzn yn belirlenir ve bylece duru ifadeye katkda bulunur. Ban duruu boyun kaslar ile salanr. Boyun kaslar ban ileri-geri, saa-sola, yukar-aa doru hareket ettirirken yzn de yn deiir. Mimiklerle de desteklenince, ban hareketi ve yn, bedene ifade kazanr.

Resim 3.2. 2, Boyunla gerekletirilen yz ifadeleri

Yzn ynlendirilmesinin ifadeye katks ise No maskeleri ile incelenmitir.

3.2.1. Mimik: Nuo Xi 1

inde ilk maske kullanmnn 3500 yl ncesine rastlad tahmin edilir. 2 Maske, amanizmin nemli bir unsurudur. Bulac hastalklardan korunma, tapnma, ruh karma gibi amanist trenlerin ou maskelerle gerekletirilmitir. Bu ritellerin maskeleri sonraki inanlarda da kullanlm ve son olarak sanat ve elence ilevi kazanan trenlerin grsel eleman haline gelmitir.

Resim 3.2.1. 1, Nuo Xi oyuncular

Nuo, kkeni aman kltrnn kt ruhlardan ve hastalklardan korunmak iin gerekletirilen ritellerine dayanan, geleneksel, maskeli in tiyatrolarndan biridir. Nuo Xi (Nuo-ruh oyunu) ve Nuo Tang Xi (ruh karma oyunu) olarak adlandrlr. Bu ad almasnn nedeni, eski zamanlarda trene katlanlarn nuo, nuo! diye barmalardr. 3

Nuo maskeleri ile ilgili temel kaynak: Jianjun SUN, Jinlong GAO, Min Jian Mian Ju, Halk Danslar Maskeleridir. evirisi szel olarak Zhao Laoshi tarafndan yaplmtr. 2 Feibao DU, Things Chinese, 247 3 http://www.chinastyle.cn

62

Bugn genellikle Bahar Festivalleri (in takvimine gre yeni yl kutlamalar) srasnda, Gui Zhou bata olmak zere, aznlktaki ok sayda etnik grubun yaad uzak, dalk blgelerde oynanmaktadr. 4 Nuo maskeleri; ilkel inanlar gelimi inan sistemlerine ve gsterilere dnrken evrimlemitir. Baz tarihsel kahraman figrleri zaman iinde tanrlamtr. Maskeler gsterilerle yetinmeyerek, yine ruh ve ktlkleri kovma amacyla evlerin girilerine aslmtr. Evleri hastalklardan ve ktlklerden koruduklarna inanlan bu maskeler ok eitli biimlerde ve birka santimden iki metreye kadar ok eitli boyutlarda olabilirler. Tun Kou (sran az) ad verilen bu koruyucu maskeler, bulunduklar yere gre farkl sluplara sahiptir. Bunlarn, hayaletleri ve canavarlar srarak bulunduklar yerleri koruduklarna inanlr. Bir ounun alnnda, ince wang karakteri grlr. Prens anlamna gelen bu karakter ayn zamanda hayvanlarn prensi kaplan anlatmak iin kullanlr. 5 Bir ksmnn alnnda da ying yang iareti bulunur. Keskin dilerinin arasnda kl tarlar ve dilleri dar kktr. Korkutucu etkilerini glendirmek iin az byk, gzler ak, kalar atk, aln ikin biimlendirilirler. Yine tehditkar etkiyi vurgulamak iin canl ve zt renklerle boyanrlar. Tun Koular eitli malzemelerden yaplr. Ahap ve su kabandan baka, tula duvarlara ya da yol kenarndaki talara rlyef olarak yaplabilirler.

4 5

http://www.chinastyle.cn Jianjun SUN, Jinlong GAO, Min Jian Mian Ju, 70

Resim 3.2.1. 2, Tun Kou rnekleri

63

Nuo trenlerinde maskeler nemli bir yer tutar. Bir din adamnn liderlik ettii Nuo trenlerinde, maskelerle canlandrlan ruhlar ktlkleri ve hastalklar uzak tutmak zere oynarlar. Her bir Nuo maskesinin ayr ad, rol ve hikayesi vardr. En kalabalk Nuo tiyatrosu, Gui Zhouda 24 kadar dansyla oynanandr. 6

Resim 3.2.1. 3, Gui Zhou Nuo gsterilerinden bir grnm

Maskeler genelde kavak ve st aalarndan yaplrlar. Her ikisi de kolay bulunur, kolay ekillendirilir, yze takmaya uygun hafiflikte malzemelerdir. Kavak, zellikle dayankl olduu iin tercih edilirken; st, ktlkleri uzak tutma gc olduuna inanld iin tercih edilir. Maskelerin grnm canlandrlan karaktere bal olarak deiir. Karakterler zalim, yrtc, sava, kaba ya da yumuak eitli ifadelerde olabilir. Karakterin yaps yz zellikleri ve mimikler yardmyla anlatlr. Bu metinde Nuo maskeleri gzelliklerinin yan sra, mimik kaslarn hareketi ile oluan ifadeyi aklamak iin incelenmektedir.

http://www.chinastyle.cn

64

Maskelerin grnm canlandrlan tip hakknda izleyiciye ok ak bilgi vermek zere tasarlanr. rnein Resim 3.2.1.4.deki, Nuo tiyatrosunda kullanlan bir xiong shen (shen:doa st varlklar iin kullanlan bir ifade, xiong shen ise vahi korkutucu olanlarna denir)maskesidir: Shenler yrdm m yer sallanr, bir oturuta bir kz yer, iyilerin dostu, ktlerin dman, her eye gc yeten devlerdir. 7 Bu, ktlere kar zalim yaratk, grevi ktlkleri yok etmek olduu iin, boynuzlar, sivri kpek dileri ile yrtc grnmde yontulmutur. Kulaklarn bykl onu lmllerden ayran bir iarettir. Sivri dilerini gstermek iin azn iyice am ve zaten gl betimlenen enesi iyice abartlmtr. Burun delikleri, efor sarf ederken duyduumuz daha fazla hava alma ihtiyacna bal olarak geniletilmitir. Burun kanatlarnn snr olan krk iyice derin yontularak glendirilmitir. Burun kanatlarndan az kesine kadar inen krk elmack kemiklerini belirginletirerek, gz izgilerinin de yardmyla glmeye bal deiimi abartmtr. Gzlerde, oyuncunun dary grmesine yetecek kadar delik amakla yetinilmemi, gz bebekleri, korku salmak zere bytlerek ifadeye katlmtr. Kalar, yzde ifadenin
Resim 3.2.1. 4

Jianjun SUN, Jinlong GAO, Min Jian Mian Ju, 5

65

en rahat anlald elemanlardan biridir. Maskeyi yontan sanat, kalar atarken, kalarn ortasnda ykselen aln hacmini iyice iirmi, d ular havaya kaldrp, i ksmdaki ular daha da aa ekerek, burnun zerinde bir kat oluturmutur. Burnun zerinde betimlenen krk, gerekte burnun st ksmnda bulunan procerus kasnn hareketi ile oluur. Glmseme ile birlikte ortas ykseltilmi bombeli aln, in kltrnde olumlu karakter olduunu anlatan bir zelliktir. Resim 3.2.1.5deki rnekte grlen Han Hanedanlnn sevilen generallerinden birini anlatan bir maskedir. 8 Doa st bir yaratk olmad iin kulaklar kk, dileri ve enesi normal grnmdedir. Byk gzleri samimiyet, bombeli aln ve glmsemesi iyilik anlatrken; kalar ve belirginletirilmi burun kanatlar nasl amansz bir sava olabildiine dair bilgi vermektedir. Balk karakterin mevkiini anlatmak iin kullanlm bir yardmc elemandr. nceki rnekte grlen doa st yaratn, rengi artk silinmi olsa da arlkl olarak krmz olduunu ve zerinde ifadeyi destekleyici desenler olduunu grrz. Bu ise, maskenin canlandrd kiinin bir insan olduunu anlatmak zere gereki renklerle boyanmtr.
Resim 3.2.1. 5

Jianjun SUN, Jinlong GAO, Min Jian Mian Ju, 7

66

Yandaki resimlerde benzer hikayelerden iki farkl kahraman grlmektedir. Resim 3.2.1.6daki alim, yksek tabakadan bir retmendir. 9 Alim, daha ilk bakta yksek tabakadan olduunu anlatmak zere yaln, abartsz yontulmutur. Budizmle ilikisi byk kulaklar ile gsterilmitir. Yzndeki ak anlatm ile szne gvenilir, drst kiilii olduu anlalmaktadr. Resim 3.2.1.7deki ise; uaklk eden basit, cahil bir kyl, bir soytar karakteridir. 10 Bakente snava giden, baka bir alim adayna, yol boyunca elik eder. Sahte alim efendi snavda baarsz olurken, uak snav geer. Bu komik yk kahramannn yz zellikleri izleyicileri elendirmek zere arptlm, hibir zeka belirtisi gstermeyen gzler yuvarlatlarak bytlm, gldnde az boluunun kocaman grlebilmesi iin enede eklem kullanlmtr. Az ve gz boluklarnn bytlmesi maskeye, bir anlayamama ifadesi katar. Bu maskede bizim amzdan en dikkat ekici zellik tm grotesk anlatm iinde mimiklerin gerek deerlerinin atlanmam oluudur. Azdaki arptmaya uygun olarak
Resim 3.2.1. 6

9 10

Jianjun SUN, Jinlong GAO, Min Jian Mian Ju, 11 Jianjun SUN, Jinlong GAO, Min Jian Mian Ju, 27

Resim 3.2.1. 7

67

sa yanak ksaltlp iirilmi, sa gz dierine gre daha kk yaplmtr. apka, btndeki anlatm glendirmek zere kafay uzatan ve yn vurgulayan bir aksesuar olarak kullanlmtr. Nuo maskeleri aktrler iin gerekletirilmesi neredeyse imkansz mimikleri sergiler. Kpek dileri gsterilirken ya da az glerken; kalar atlr, gzler en byk haliyle gsterilir. Bu halleri ile Nuo maskeleri en karmak ifadeleri, en zt grsel elemanlar kullanarak gerekletirirler. Resim 3.2.1.8de grlen Pan Guan 11 , yeralt dnyasnn hkmdarnn ba yardmcsdr. inlilerin inancna gre gkyznde tian shenler, yeraltnda gui shenler yaar. Ortadaki alanda da insanlar. Sras gelen canllar yeraltna g ettiklerinde Pan Guan, tm canllarn kaytl olduu defterini kontrol ederek yeni hayalete yeralt dnyasndaki konumunu bildirir. Nuo maskelerinde yeralt dnyasna ait figrler siyah, gri gibi koyu renklerle ifade edilir. Pan Guan burada kiiliini temsil eden mimiklerle betimlenmitir. Kpek dilerini gstermek zere ekilen zygomatic ve caninus kaslar ile yanaklar yukar doru iirilmi; kalarn atlmas ile procerus katnn yapt katlanma ikiye karlarak glendirilmitir.
Resim 3.2.1. 8

11

Jianjun SUN, Jinlong GAO, Min Jian Mian Ju, 17

68

Resim 3.2.1.9daki ise, Pan Guann yardmcs olan kk ruhlardan (xiao gui) biridir. 12 Yeraltyla ilikisini belirtmek iin koyu renge boyanm maskede kulaklar doast zellii gstermek iin byktr. Bu maskede ilkinin aksine daha karmak mimik ifade vardr. Aln kaslar kalar yukar ekerek endie ifadesine katkda bulunur. Burada aln kaslarnn hareketi, gz yuvarlaklarna paralel izgilerle anlatlmtr. Aln kaslarnn kalar yukar ekmesiyle daha da belirlenen gz yuvarlaklar, gzbebeklerini neredeyse tamamen bolukta brakarak korku ve hayret ifadeleri bir arada kullanlmtr. Gz krelerinin yn yukar evrilerek hem ifadeye acnma katks salanm hem de kk ruhun boyu ile ilgili bilgiye sadk kalnmtr. nsan yznde glme, kzma, arma gibi temel, basit ifadelerin yan sra birden fazla ifadeyi bir arada bulunduran karmak ifadeler vardr. Bu maske de karmak ifadelere rnektir. Gzler ve aln net olarak hayret anlatrken az, korku ifadesine uygun olarak alm, ama ular da aresizlik anlatacak ekilde aa ekilmitir. Yanakta yer alan dairesel ya krklar rlyefleri, aln izgileri ile birlikte, ifadenin karmakln grsel olarak zenginletirmektedir.
Resim 3.2.1. 9

12

Jianjun SUN, Jinlong GAO, Min Jian Mian Ju, 19

69

Resim 3.2.1.10da grlen maske, testere gibi ok nemli aletlerin mucidi saylan bir marangoz karakterini canlandrmaktadr. 13 Az ve gzler ilk bakta sarho izlenimi verir. Ancak, aln ve kalar, ifadeyi karmaklatrarak istihza ve kurnazlk duygusu vermektedir. Balk sradan bir apka olduu halde kulaklar bytlerek bu figrn Nuo tiyatrosu ile kahramanlat, doast zellikler kazand anlalmaktadr. Yllar boyu trenlerde kullanlan maskeler eskidike yeniden boyanr. Boyann bu maskede fazlaca kat yapt anlalmaktadr. Yzeydeki kalnla ramen krklarn daha koyu renkle izilmesi ifadenin korunmasna yardmc olmutur. Glmsemeyi vurgulamak zere izgilerle Nasolabial katlanma 14 uzatlarak izilmitir. Glmsemeden kaynaklanan asimetrik yanak ikinlii, gzlerin kenarlarna izilen krklarda da vurgulanr. Glme eyleminin iddetine bal farkllk asimetrik yzde belirgin olarak gsterilmitir. Sa taraftaki byk hareket, yana yukar itip, yana yayarken; burun kanadnn da yukar ekilmesine ve burnun alt plannn asn deitirmeye neden olmutur. Zayf yzlerde net olarak grlebilen burun zerindeki yatay krklar, bu ekme hareketini glendirmek zere derinletirilmitir. Burnu yukar ekme, ifadeye sinsi anlatm kazandrmtr. Alndaki izgiler, ifadeyi karmaklatran ka hareketini destekleyici niteliktedir.
Resim 3.2.1. 10

13 14

Jianjun SUN, Jinlong GAO, Min Jian Mian Ju, 65 Burun kanatlarndan balayarak aa doru inen, st dudak blgesini yanaktan ayran izgi.

70

Sonraki resimlerde Nuo maskelerinden farkl glmseme rnei grlmektedir. Glmseme, en kolay gerekletirilen mimiktir. Duygular gizlemeye ve kardaki zerinde olumlu izlenim brakmaya en uygun mimiktir. Bu yzden daha kk yalarda yle hissetmeden de glmsemeye alrz. Arkaik heykellerde grmeye altmz, sadece az hareketi ile gerekletirilen glmsemeye yalanc glme ad verilir. Oysa, glmseme ifadesine yzn hemen btn kaslar katlr: Gz kuyruunun alt kelerinde dairesel gz kaslar toplanr ve ikinlik yapar; kalar atlmad iin aln, rlyefsiz, dz gzkr. Resimlerde grlen ilk rnek (3.2.1.11) bir bykanne 15 karakteridir. Bykannenin mfik ifadesi ncelikle alt enenin geriye doru gidii ile balar. ene bir izgiyle anlatlrken, enenin altnda kalan gd maskeye dahil edilmitir. Dileri gstermeden, sadece az kenarlarnn hafife yukar kaldrlmas ile yaplan tebessme gzler ve aln da katlr. Gz kaslarnn alt ksmnn hareketine bal olarak alt gz kapaklar belirginlemi ve ifadeye samimiyet duygusu katlmtr. Kalarn i taraftaki ular havaya kalkm, bylece st gz kapaklar ve aln da ifadeye katlmtr.
Resim 3.2.1. 11

15

Nuo Mask

71

kinci rnekteki (3.2.1.12) glmseme bir Budist rahibe 16 aittir. Yine tm yz elemanlarnn glme eylemine katld rahat bir ifadedir karmzdaki. Az olanca neesi ile aarken dilerini gsterir. Diler, nceki iddetli karakterlerin aksine tehditkar deil, nee ifadesi ile uyumlu yuvarlatlmtr. Nasolabial katlanmann as, glmsemeye uygun olarak genilemi; yanaklar yukarda toplanmtr. Burun, burun kanatlar ve yan planlardaki krklarla glmeye katlr. Alt gz kapaklar ikin, gzlerin ular aaya doru ve kalar gzn st ksmn tamamen gsterecek ekilde havaya kalkm halde tam bir glmseme betimlenmitir. Alnn ortasnn Buda heykellerinde olduu gibi ykseltilmesi, zihinsel faaliyet arm yaparken; kalarn zerindeki derin krklklar derin dnce anlatr. Bylece bu ifade iin zeka nansl glmseme izlenimi ediniriz.
Resim 3.2.1. 12

16

Nuo Mask

72

nc rnekte (3.2.1.13) ise yeralt Tanrsn 17 grmekteyiz. Bu yal yzde zellikle az, gz evresi ve alndaki krklklar glme ifadesini glendirmek zere yerletirilmitir. Az ularnn iyice yukar, gz ularnn ise aa ekilmesi, nasolabial katlanmann asnn neredeyse yatay oluu ve kalarn gl bir eriyle havaya kalkmas, bize bu sevimli, zeki ihtiyarn, eksik dilerini gstere gstere kahkaha attn anlatr.
Resim 3.2.1. 13

17

Nuo Mask

73

Resim 3.2.1.14de fke en ak anlatm ile yer almaktadr. Az kelerinin aaya ekilmesi enenin biimini de deitirmi ve deiiklik mandibulann sert grnm ile desteklenmitir. Eer sanat yalnzca az kelerini aa ekmekle yetinseydi, ifade keder anlatmna dnebilirdi. Ama bu maskede ifadeye btn yz, olanca iddetiyle ve yardmc imgelerle katlmaktadr. Burun kanatlar burnundan solumak ve gzler karsndakine dehet salmak zere almtr. Kalarn hacmi arttrlm, kalarn atlmas ile arada oluan dik izgi oaltlarak burun stne kadar uzatlmtr. Kalarn atlmasn salayan, omega kas adyla bilinen corrugator ematik bir ekilde ifade edilmitir. Procerus kasnn hareketi burun kkndeki katlanma ile gsterilmitir. Lacivert fon zerinde kullanlan parlak krmz tm uyarc etkisi ile fke ifadesine katlmaktadr. nsan yznde de fke annda kan dolamnn hzlanmas, tansiyonun artmas ile krmz renk belirir. Burada doal grnm, ate imgesiyle glendirilmi ve yanaklarn krmzs aleve dntrlmtr. fade anlatm iin
Resim 3.2.1. 14

74

mimikleri destekletici baka bir imge kullanm, kalarn sanki frtna ncesi krmz gkyznde kara bulutlarcasna betimleniidir.

Resim 3.2.1. 15

Son olarak; Resim 3.2.1.15deki rnek tm sluplamas iinde yzn geometrik altyapsna bal planlar ak olarak sergiledii iin ders kitab niteliindedir. Nuo maskelerini yontan sanatlar, yzn fiziksel zelliklerini ok iyi bilerek, bilgilerini ifade olutururken kendi sluplarna dahil etmilerdir.

3.2.2. Duru: No Tiyatrosunda Maske 1

No dans, drama, mzik, iir gibi bir ok sanat bnyesinde barndran, Japonyaya zg, klasik bir sahne gsterisidir. ounlukla erkek olan oyuncular, aileleri tarafndan yetitirilir. Ar tempolu bir oyundur. Arlk, Kyogen ad verilen, oyunun parodisi niteliindeki komik ara oyunlarla hafifletilir. Yine No eitimi alm olan kyogen oyuncular No tiyatrosunda yan rollerde sahne alrlar. Kyogen maskeleri No maskelerinden daha abartl ifadelere sahiptir. Oyun srasnda sahnede, ana karakterler ve yardmc rollerin dnda, sekiz kiilik bir koro bulunur. Koro hikayeyi, karakterin duygu ve dncelerini anlatr ve gerektiinde kalabalklar canlandrr. Koroya, sahnenin gerisinde duran algclar elik eder. Melodi fltle alnrken, davullar oyunun ritmini seslendirir. Gnmzde No sahneleri genellikle modern binalarn iinde yer alsa da geleneksel oyunlarn ak hava grntsn korumaktadr. Dekor ok az elemandan oluur. Temsili ve minyatr objeler kullanlr. No gsterisini gereki bir tiyatro deildir. Temsili zellikli, stilize hareketler zel anlamlar ve karakterin duygu, dncelerini ifade eder. Zaman ve mekan geilidir.
Resim 3.2.2. 1

Bu blmde en ok bavurulan kaynak: Gregory IRVINE, Japanese Masks: Ritual and Drama

76

Oyuncunu sadece iki adm uzun bir yolu temsil edebilir; ya da yan yana iki kii farkl mekanlarda anlatlabilir. Ksa bir an, bir ay gibi uzun bir sreyi temsil edebilir. No tiyatrosu maskeli bir gsteridir. ok ince iilikli ahap yontu maskeler, hem ara karakterlerde hem de yan rollerde kullanlr. No maskeleri stn gzellik ifadesi ve gl ifade arc olarak kabul edilir. Orta yal ve gnmzde yaayan erkek rolleri hari tm roller maskelidir: Kadnlar, erkekler, doast varlklar, hayaletler, ruhlar, eytanlar, kutsal yaratklar Bu yzden de No tiyatrosu maskeleri ok eitlidir. Oyunlarda ana karakter Shite olarak adlandrlr, maskelidir. mparator ve sair yksek mevkideki karakterler Shite karakterini glgede brakmamak iin bazan kk erkek ocuklar tarafndan canlandrlr.
Resim 3.2.2. 2

Maskeler birok oyunda ygen kavramn ifade etmek amacyla kullanlr. Ygen Zen Budizme zg bir kavramdr; karanlk, gizem, iyilik gibi anlamlar ierir:

77

Ygen akldadr Ayn etrafnda bir kme bulut, dalarda austos sisi gibi dnlebilir. 2 No maskeleri ahaptan (genellikle selvi aac kullanlr) tek para olarak yontulur ve az, burun, gz delikleri alr. Sonra zeri tutkalla kartrlm macunla kaplanr ve zmparalanarak son, przsz haline getirilir. Canlandrlan karakterin hakim rengine boyanr. Baz ksmlarda altn varak kullanlabilir ya da hacim etkisini arttrmak iin rengi alr. Baz maskelerde ise gz boluklarna metal gz bebekleri yerletirilir. No maskelerinde sklkla kullanlan beyaz boya, tlm yumurta kabuklarnn tutkalla kartrlmas ile elde edilir. Sa,
Resim 3.2.2. 3

sakal ya da dier aksesuarlar eklendikten sonra boyama tamamlanr. 3 Sa ve gz evresi genellikle siyah mrekkeple izilir. Maskeler kktr ve sadece yz kapatr. No tiyatrosu maskeleri ntr ifadeli (mimiksiz) ya da gl duygular anlatmak zere abartl ifadelere sahip olabilirler. Maskesiz oynanan rollerde bile yzler, gereki mimikler kullanlmadan, adeta maske varm gibi oynanr. Bu yzler dorudan maske olarak adlandrlr. 4 Gnmzde kullanlan No maskeleri 14. ve 15. yzyllarn byk ustalar olarak kabul edilen, kendileri de aktr olan, Kanami ve olu Zeami tarafndan
2 3

Gregory IRVINE, Japanese Masks: Ritual and Drama, 142 http://www.thebritishmuseum.ac.uk 4 Richard EMMERT, http//www.theatreNogaku.org

78

gelitirilmi modellere uygun, gelenee bal olarak biimlendirilir. Zeaminin gelitirdii No tiyatrosu gelenei, Zen ilkelerine dayandrlan, son derece yaln anlatma sahiptir. Zen ilkelerinin kendini kstlayan ve hayat hafife alan anlay sahneye az hareket ve tutumlu ifadeyle yansmtr. Edo dneminde gsteriler daha da yalnlam ve yavalamtr. Sadece elitlerin izleyebildii bu oyun kinci Dnya Savandan sonra yeniden canlandrlp halka almtr. Resimde grlen Zeaminin tasarlad Zo-anna maskesinin eitlemesidir. Alnn tepesine boyanm kalar ve karartlm diler, 19. yzyla kadar sregelen gzellik beenisinin rndr. No maskelerinde kullanlan ifadeler, temel mimik ifade niteliinde olduu iin her milletten izleyici tarafndan rahatlkla alglanr. Belki tm dnyada yaygn olarak beenilme nedeni de budur. No tiyatrosunda nemli grsel elemanlardan biri de kostmlerdir. Saatler harcanarak, iki- kostmc tarafndan, rengarenk ipek giysiler giydirilen oyuncu, sahneye adeta bir heykel ktlesi olarak kar. Oyuncu, kostmn giyip varsa peruk ya da balk ve maskesini taktktan sonra sahneye kana kadar bir aynann nne oturur; maskesine younlaarak oynayaca karaktere dnr. Sahneye kmadan nce maskenin kendi kiiliini silmesine izin verir. fadeyi oluturan etmenlerden biri de jesttir. Jestler, uzuvlarn hareketini ve bedenin duruunu kapsar. zellikle ban duruu ve yn ifadede belirleyicidir. No
Resim 3.2.2. 4, Zo-anna

79

maskelerine sahnede ifade kazandrmak iin, ban ynnn yze ifade kazandrmas zelliinden yararlanlr. Ban duruu ve yn, ba omurgaya balayan, boyun kaslar ile salanr. Dorudan duygusal ifade eleman olmamakla birlikte, bu kaslar ban ynn belirleyerek ifadeye katkda bulunur. Resim 3.2.2.5deki No maskeleri duru ve ynn ifadeye katksna rnektir.

Resim 3.2.2. 5, No maskelerinde durua bal deien ifade

Ntr maskeleri ifadelendirmek, yontucunun becerisinden baka aktrn marifetine dayanr. No maskelerinin ntr ifadeli rnekleri, sahnede aktrn hareketine bal olarak ifade kazanrlar. Ban duruu ve yn ile ifade salanr. Standartlara uygun ve iyi yontulmu maske, kafann evrildii yne ve asna bal olarak ifade deitirir. Yz kaslarnn hareketiyle oluan ifade yanlsamas, No gsterisine gizem katan unsurlardan biridir. No maskelerinde az ve gz izgilerinin derinlii abartlr. Bu sayede izgiler belirginletirilir. Az ve gzlerdeki kresel hacim zerinde yaratlan glgeler, ba ne eildii zaman az ve gz ular yukar kalkt iin glmseme; yukar kaldrldnda ise zgn ifade yaratr.

3.2.3. Eklem Hareketlerinin fadeye Katks: Kuzey Amerika Maskeleri

Kuzey Amerika yerlilerinin maskeleri, ou dier maske geleneklerinde olduu gibi, inanlarn rndr ve maskeli riteller yer yer hala yaatlmaktadr. Kuzey Amerikada her blgenin kendine zel maske gelenei vardr. Alaska Eskimolarnn maskelerine Yupik maskeleri ad verilir. Maskeli trenler Alaska klarnda, kutup ikliminde onlara hayat veren karmak ruhlar dnyasnn varlklarn onurlandrmak iin dzenlenir. 1 Alaska yerlilerinin, inanlarna ve maskelerine verdikleri isim Agayudur. Maskeler hakknda bilgiler yallarn genlere anlattklar hikayelerle kuaktan kuaa aktarlr. Hristiyanlarn ktada yaylmas ile birlikte maskeli gelenekler, gen kuaklarn yalnzca mzelerde grebilecei kadar azalmtr.
Resim 3.2.3. 1, Yupik maskesi: Balk

http://www.mnh.si.edu

81

Resim 3.2.3.2de grlen maske rnei bir balina ve azndan kan kuuyu temsil etmektedir. Etrafndaki tyler ve hareketli paralarn, ses ve grnmleri ile izleyicinin dikkatini ekmek iin yerletirildii sanlyor. Andre Bretonun koleksiyonunda yer alan bu maskenin iirsel bir hayal gcnn zgrce ifadesi olarak srrealist sanatlar etkiledii dnlmektedir. 2

Resim 3.2.3. 2, Kuu ve beyaz balinay canlandran bir Yupik maskesi

Marine DEGLI, Sculptures- Africa, Asia, Oceania, Americas, 76

82

Tamamen ruhlarn, doann, serbest hayal gcnn verdii ilhamla retilen bu maskeler; srrealistlerin automatism ve ryalarn kayd teknii ile rtr. Picabia gibi srrealistlerin , izimlerinde kalem, konu hakknda bilinli bir fikir olmakszn dolar. 3 Srrealist sanatta, yar uyanklk halinde kaydedilen ryalar, ocukluk hayalleri ve rastlantnn, bilinaltnn serbest braklmas ile spontane kompozisyonlar kurulur. Kuzey Amerikada, maskelerin kkenlerine ait efsaneler eitli ve ilgi ekicidir. Bunlardan bazlarna gre maskeler gkten den atalarn ruhlarn simgeler ve depremlerle ilikilidir. Bazlarna gre ise balk avlarken bulunan maskeler kye ifa datmtr. 4 Maskeler, hayatn ve doann glerini temsil ederler. Mitlerde yer alan bu gler, ounlukla insan veya hayvan olarak biimlendirilirler. Ritel amal tm maskelerde olduu gibi Kuzey Amerika maskeleri de giyeni dntrr. Bireylerin ya da snflarn hayat dnglerinde nemli rol oynayan bu gei trenleri toplumsal yaamda nemli bir role sahiptir. Yetikinlie ve gizli derneklere kabul, evlilik, sosyal statde ykselme, cenaze trenleri ounlukla maskeli performanslar eliinde gerekletirilir. Gei trenlerinde lm ve yeniden doum ana temadr. Bu temalarn grselletirilmesi maskeler yardmyla olur. Byle trenlerde eski kimlik yeni kimlikle, yani sembolik olarak yeni bir maskeyle deitirilerek yok edilir. 5 Maskelerin temsil ettikleri ruh, inua, bazen maskenin zerine ek olarak yontulmu bir figrle (Resim 3.2.3.3de grld gibi) ifade edilir. 6 Kuzey Amerika maskeleri ounlukla evrede bol bulunan ve kutsal saylan sedir aalarndan yontulur. Polichrome (ok renkli) maskelerde kuma, ty, sa gibi ek malzemeler ska kullanlr. Yontucu, maskeyi yontmadan nce ormanda dolaarak, maskeyi yapaca aacn ona seslenmesini bekler. Aa kendisiyle
3 4

Dawn ADES, Dada and Surrealism, 129 Dr.Perran stndaa Dramada Maskenin Tarihi dersi iin teekkrler. 5 George ULRICH, Masks, 2-9 6 Judith OSTROWITZ, Native American Art

83

iletiim kurduktan sonra ttn yakar. Aacn kabuunu soyar ve maskeyi izer. Ancak aacn rzasn aldktan sonra maskeyi yontar. 7

Resim 3.2.3. 3, Ak halde grlen bir dnm maskesi

Kimlikler aras gei ya da dnm, Kuzey Amerika maskelerinde alr, kapanr kapaklarla mekanik olarak grselleir. Byle dnm maskelerinde mitolojik varlklarn ift yaplar hayvan ve ya hayvandan te yaratklarla anlatlr. Bu yaratklarn ruhlar maskeyi takan kiinin ailesiyle, atalaryla ilikilidir. Maskelerin kullanm alanlar eitlilik gsterir. Avlanma srasnda hayvanlar armak iin edilen dualarda, topluma kabul trenlerinde ve hastalklar iyiletirmek iin yaplan danslarda maskeler kullanlmtr. 8

7 8

http://ccs.clarityconnect.com/NRiggs/Iroquois.html George ULRICH, Masks

84

Yupik maskelerinin takldklar danslar, evre kylerinin bir araya geldii trenlerde oynanr. Bylece maskeler, bir araya getirici, akrabalk ve komuluklar destekleyici ilev kazanr. 9 yiletirmek iin kullanlan maskeler Sahte Yz adyla anlr. zellikle Iroquoi halk tarafndan kullanlan Sahte Yz maskeleri ilgi ekicidir. arptlm yzlerle canlandrlanlar; mitolojik varlklar ve yalnz ryalarda grlen, Iroquoi hikayelerine gre ksa sre ncesine kadar, dnyann merkezi saylan sarp kayalklarda yaayp, ormanda gezinen hayaletlerdir. 10 Kuzey Amerikada baz Kzlderili gruplar, toplumdan ktlkleri uzaklatran bu maskelerin bugn de ilevlerini koruduklarna inanmaktadr. Bu yzden de gizli kalmas ve sergilenmemesi gerektiini savunurlar.
11

Resim 3.2.3. 4, Iroquois maskesi

Maskelerin ou siyah ve krmz renklerle boyanr ve ruhlarn canl tutmak iin ttnle beslenirler. Bazlarnn gzleri parlamas iin metal plakalarla kaplanr. Burunlar byk, sarkk; yz gerektiinde btn olarak asimetrik yapdadr. Az anlatlan ifadeye, fonksiyona ve yapld blgeye gre en fazla deikenlik gsteren yz blgesidir: kimi azlar, kak eklinde ya da tandk biimlerde; kiminde dil gzkr veya diler; kiminde ise az iyiletirmek iin flenen klleri fler ya da slk alyormu gibi yuvarlatlmtr. Kller hastal ve ktlkleri uzak tutmak iin
9

http://www.mnh.si.edu http://snowgoose.ca 11 Judith OSTROWITZ, Native American Art

10

85

flenir. Kimi azlarda ise, korkutucu etki yaratmak iin, yap arptlr. Maskelerde grlen ortak zelliklerden biri de dansnn ieriden tutabilmesi iin geniletilmi enedir. Yzler siyah ve beyaz salarla ve tylerle evrelenir. Avrupallar Amerika ktasn atlarla tantrncaya kadar salar, bufalo kllarndan yaplmtr. (Resim 3.2.3.5) Iroquoi maskeleri, stn sanatsal yaratclk ve hayal gc rnekleri olduklar halde, bunlarn gerein grnts olduuna inanlr. Temsil ettikleri doa st varlklar, maskeler ekillendirilirken ynlendirir insanlar. 12

Resim 3.2.3. 5, Iroquois maskeleri

Bu blmde Kuzey Amerika maskeleri, eklemin, eklemlere bal yz hareketlerinin, ifadeye katks iin incelenmektedir. Bu maskelerde eklem zellii ncelikle st ste kapanan yzlerle ortaya kar. D ksm hayvan, i ksm insan biiminde ekillendirilmi iki katl maskeler, tren srasnda alarak insanlar, hayvanlar ve ruhlar arasndaki ilikiyi grselletirir.

12

http://snowgoose.ca

86

Resim 3.2.3. 6, Kapal halde grlen bir dnm maskesi

Resim 3.2.3.6 ve 7deki dnm maskesi Kanada Kzlderililerince initiation trenlerinde kullanlmtr. Ruhun douunu simgeler. Kapal hali karga ya da kartal; ak hali de insan grnmndedir. aman maskesini atnda izleyenleri artr ve byler. 13

Resim 3.2.3. 7, Ayn maskenin ak hali

13

Marine DEGLI, Sculptures- Africa, Asia, Oceania, Americas, 78

87

Resim 3.2.3. 8

Resim 3.2.3.8deki rnekte gzler ve ene hareketlidir. Gz evresinde ifade, gz kaslarndan baka, gz krelerinin hareketi ile de gerekleir. Krenin hareketine bal olarak gz bebeklerinin yn deitirmesi, bakn ynn tayin ederek ifadeye katkda bulunur. Gzlerle yn gsterme, izleyicinin ilgisini bir noktaya yneltme, oyuncularn sahnede ska bavurduu bir yntemdir. 14 Maskelerde gz krelerini hareket ettirmek, ifadenin canlanmasna ayrca katkda bulunur. Canlandrlan kiiliin, ruhun, inandrcl artar.
14

E.BARBA, N.SAVARESSE, Oyuncunun Gizli Sanat, ev: Ayn CANDAN, 251

88

Yzde enenin hareketi ncelikle inemek iindir. Zaten eneyi hareket ettiren kaslar ineme kaslar olarak isimlendirilir ve mimik kaslardan saylmazlar. enenin almas hareketi ise ene alt kaslar ile balatlr. Ancak ineme ve tme fonksiyonlar dnda, yzmzdeki bu tek hareketli kemik yap, ifadeye de katkda bulunur. Kzgnlk ifadesinde diler sklrken masseter (ineyici) kaslar da ier. Hayret ifadesi srasnda ene kaslarn kemii serbest brakmasyla (uyku durumundaki gibi) aa doru hareket
Resim 3.2.3. 9, Deniz canavar

eder ve az alr. Kahkaha ya da alamak gibi ok nefes almay gerektiren durumlarda yine enemizi aarz. enenin ne doru hareket etmesi ise zellikle canlandrlan tiplerin komiklemesi iin bavurulan bir yntemdir. Bala birlikte enenin yukar doru kalkmas kstahlk anlatrken; geriye doru giden bir ene, yz iindeki oranlar kldnden dolay saf ve ocuksu ifade verir. enenin eklem hareketi ayrca ses karmak iin gereklidir. Kuzey Amerika maskelerinde enenin bu zelliine vurgu yaplr. Maskeyi giyen aman ya da dans elinde ve gvdesinde bulunan zillerle canlandrd karakterin seslenmesini salarken, eklemli ene sayesinde, karakterin konutuu izlenimini yaratr. Resim 3.2.3.10daki mart
Resim 3.2.3. 10, Mart maskesi

89

maskesinin i ksmna, sallandka ses karmalar iin deniz kabuklar yerletirilmitir.

Resim 3.2.3. 11

Resim 3.2.3.11deki rnekte ene tpk insann az evresindeki kaslara benzeyen bir bala hareketlendirilmitir. Buradaki hareket, glme eylemini desteklemek zere kullanlmtr.

3.3. fadenin Renk Bileeni: Yz Boyama

nsan, grnmne bilinli olarak mdahale eden yegane varlktr. Deri insann d dnyaya alan snr olduu iin grnme mdahalede zellikle nem kazanr. D grnmde yaplan her deiiklik bireyin toplumla ilikisini ve yaratcln ortaya koymasn salar. Binlerce yl nce insanlar doal grnmlerine doast grnt kazandrmak zere mdahale ederek doal olmayan varlklar haline gelmilerdir. Bu insann gnmze kadar sregelen bir zelliidir. Mdahaleler birer ileti nitelii tar. Bu iletiler toplumsal, politik, ekonomik konumuna ilikindir ve genellikle topluma ait ya da kar mesaj ierir. Bedene mdahalenin en ilkel biimi boyanmadr. Bireyin doa ve toplum karsndaki konumunu belirledii iin, boyanma, kltrel bir ifade aracdr. Ait olduu toplumlarn normlarna gre boyanma kalplar olumutur. Maara resimlerinden, mezarlarda bulunmu baz boyanm iskeletlerden ve tarih ncesi dnemlere ait heykellerden, insanlarn ilk zamanlardan beri kendilerini boyadklar anlalmaktadr. 1 Boyanmak, insanlara doast glere sahip olabileceklerini ifade etme, farkllama ve aknlama imkan vermitir. Animistik dinlerin amanlar renkli boyalar ve maskeler aracl ile tanrsallamtr.

GRNING, Karl, Decorated Skin, 16

91

Resim 3.3. 1, Aidiyet simgesi olarak boyanma

nsanlar toplayclktan tarm toplumuna getiklerinde boyanmann anlam da deimitir. O zamana kadar grnm -doaya kar- gelitirmek, kendini dntrmek iin kullanlan boyalar, aidiyet ve toplumsal stat ifadelerine dnmtr. 2 Gnmze kadar sregelen gzellik amal maquillage (makyaj) anlaynn temeli, rafineleerek gzellik ifadesi halini alan ritel boyanmadr. Nil,
2

GRNING, Karl, Decorated Skin, 12

92

Mezopotamya ve Anadoluda kurulan ilk medeniyetlerde kadnlarn gzellemek zere kulland kozmetik malzemeler (pudra, krem, boya) ve boyanma ekilleri bugnklerle benzerlik tar.

Resim 3.3. 2, Eski Msrda makyaj

Eski Msrda gzellemek iin adeta kl gibi beyazlatrlm grnt sevilirdi. Tm yze srlen beyaz renk zararlar henz bilinmedii iin kurunla elde edilmekteydi. Yanaklara ve dudaklara da krmz uygulanmaktayd. Gne kremleri ve (yumurta akndan yaplm) krk nleyici kremler o zamanlarda da kullanlmaktayd. Bakrhidrosilikat ieren gz makyajnn, gzel grnmenin yan sra, Nil evresinde bulunan hastalklardan koruma yarar bulunurdu. ok byk nem verilen gz makyajnda, gzler etraf siyahla izilerek belirginletirilirken; kalar da siyaha boyanarak uzatlrd. Eski Msrda boyanma kozmetik dnda dinsel bir anlam da tar. Erkeklerin de boyand bu toplumda boyanma; ykanma, arnma ve tanrlarn grntsne brnme anlam tayabiliyordu. 3 Audiat gz olarak da isimlendirilen gz makyajnda ama, gz tanr Horusa (doan) benzetmektir.

GRNING, Karl, Decorated Skin, 23

93

Resim 3.3. 3, Yunan moda anlaynn etkisinde boyanm Etrsk resmi

Antik Yunan medeniyetinin klasik dneminde (M 500-340), zellikle kltr ve moda merkezi Atinada, soylu kadnlar ve iyi eitimli kibarlar boyanrd. Yine kurunla hazrlanan beyaz fondten tm yze, kollara, omuzlara, gslere uygulandktan sonra fra yardmyla renkler srlrd. Abartl boyanma tutkusu komedilerde de yer almtr: (Eubulus, Atinal kadnlara hitaben) Eer scakta dar kacak olursanz kalarnzn boyasndan iki siyah izgi, yanaklardan iki kaln kaln krmz izgi boyunlarnza akacaktr. stelik peremleriniz de alnlarnzdaki beyaz kurunla matlaacak. 4

GRNING, Karl, Decorated Skin, 24

94

Sanayi devrimine kadar, toplumsal konumu pek deimeyen kadnlar iin gzellik idealinde ok byk deiiklikler olmamtr. Dnyann hemen her yerinde cildin rengi, ak havada almak zorunda olmadn, asil snfa ait olduunu anlatmak zere almtr. imdiye kadar aa snflara ait olduu dnlen, gne yan ten, artk tatil yapma imkanna sahip olduunu anlatan bir ayrcalk simgesi gibidir. leriki blmlerde dou tiyatrosundan farkl ve gl yz boyama slubu incelenecektir. de dinsel kaynakl olmakla birlikte zamanla dind sanatsal sluplar haline gelebilmitir. Bu sluplar bir birlerinden yapsal olarak tamamen farkldr. Birinci rnek (Pekin Operas) yz beyaz bir sayfa olarak alp yeniden yaratrken; ikincisi (Kabuki) mevcut topolojiyi abartr. Sonraki rnek (Kathakali) ise renk ile yetinmeyerek, protez olarak nitelendirebileceimiz fiziksel eklentiler (Chutti) ile yz deitirir. Yz boyama inde, Pekin Operasndan ok nce balamtr. Tang Hanedanlna ait tarih kitabnn mzik blmnde tiyatro eleman olarak maskenin ortaya k yle anlatlr: Kuzey Qi Hanedanlnn Prensi Lan Ling cesur bir savayd. Ama yz ylesine gzel ylesine sevimliydi ki sava alannda dmanlarn korkutamyordu. O da areyi savaa giderken korkutucu bir maske takmakta buldu. Halk, ona olan sevgisini ve saygsn gstermek iin kahramanlklarn oyunlatrd: Prens Lan Ling Cephede. Aktrler maske giyip onun dmanlarn yendii hareketlerini mzik eliinde taklit ettiler ve bylece maskeli oyun gelenei dodu. 5 Ak havada grltl kalabalk karsnda oynanan bu oyunlarda, oyuncunun izleyicinin ilgisini sesi ve mimikleri ile ekebilme gereksinimi zerine, zamanla maske yerine yz boyama gelimitir. lk yz boyamalar gne altnda en arpc etkiyi yaratabilmek iin parlak ve zt renklerdedir: krmz, beyaz, siyah.

ZHAO, YAN, Peking Opera Painted Faces, 13

95

boyutlu formlar boyamak, iki yzeyli resmi boyamaktan farkldr. Ama, (Pekin Operas rneinde olduu gibi) mevcut biimi yok etmek ya da (Kabuki rneinde olduu gibi) vurgulamak olabilir. Mevcut zellikleri renk ile glendirmek heykelde sk kullanlan bir yntemdir. Formun kendi k-glgesini glendirmek zere, ne kan ksmlar ak, arkadakiler koyu renge boyanr. Bu tutumda rengi koyulatrmak iin iine farkl tonlarda gri katlr. Bazen formun btn tek renge boyanarak; rengin psikolojik etkisinden yararlanlr. Bazen de renk, Daumier bstlerinde olduu gibi, karakteri tanmlamaya yardmc, fizyonomik zellik olarak kullanlr.

Resim 3.3. 4

Resim 3.3. 5, Daumierden Polychrome Bst rnekleri

3.3.1. Renkle Yz Yaratma: Pekin Operas

Genel olarak inde operann tarihi milattan nce nc bin yla kadar uzanr. Nuo Xi, ruh karma ayinlerinde oynanan maskeli bir oyundur ve tm in Operalarnn kkeni olarak kabul edilir. Han Hanedanl srasnda (M.. 3.yzyl - M.S. 3. yzyl) dinsel ierikli gsteriler, dind elenceye dnm ve bylece yerel operalar domutur. 1 Pekin Operasnn oluumu ise iki yzyl kadar ncesine rastlar. Hubei ve Anhui operalarn sentezi olarak domutur. Sarayda gsteri yapmak zere Pekine gelen opera gruplar burada kalarak Pekin Operasn kurmulardr. Zamanla dier yerel gsteri sanatlarn da zmseyerek tamamen zgn, ulusal bir anlatma kavumutur. 2 Pekin Operas, inin tm grsel ve sahne sanatlarnn sentezi niteliindedir. Bnyesinde mzik, drama, iir, resim, kaligrafi, glge oyunu, akrobasi, dv sanatlar gibi ok eitli eler barndrr. Konular tarihten, efsanelerden alnr. Dier Dou tiyatrolarndan ayrld en nemli nokta da dinsel ierikli olmaydr. Ritel sanata dnmesi ok erken zamanlarda gerekleerek dind kimlik kazanabilmitir. smi Pekin Operas olmasna ramen, 19. yzylda bile Pekin snrlarn aarak baka ehirlerde de oynanmtr. Geni kitlelerce sevilen Pekin Operasnda, oyun sresince snf ayrm ortadan kalkar. Marangoz ile hkmdar sarayn bahesinde oynanan bir oyunda birlikte yer alabilmitir. Pekin Operasna elik eden mzik, drt kadar geleneksel enstrmann yer ald basit bir orkestra tarafndan icra edilir.
1 2

Karl GRNING, Decorated Skin, 201 http://www.chinapage.com

97

Pekin Operasnda sahne olabildiince az dekor ve aksesuarla kurulur, adeta seyircinin hayal gcyle tamamlanr. Aksesuarlar da sahne ile ayn anlayta, sadece gerektii kadar vardr. ki sandalye ve bir masa ile kurulabilen sette, oyuncunun elindeki bir sopa duruma gre at ya da silah olarak kullanlabilir.

Resim 3.3.1. 1, Dekor

Resim 3.3.1. 2, Sahne grnm

98

Pekin Operas tiplerini Jie Mian (Gzel Yz) ve Hua Mian (Boyal Yz) olarak iki genel bala ayrabiliriz. Jie Mian bal altna alnabilecek olan tipler Sheng ve Dandr. Sahneye gzel grnmek zere kan Dan ya da Sheng rollerine Jie Mian (Gzel Yz) ad verilir. Klasik gzellik anlay beyaz, pembe bir yz ve ilek gibi kck bir azla ifade edilir. Resimde grlen Dan karakteri gzel yz anlaynda boyanmtr. Yumuak bir kadnlk ideali yaratmak zere, diagonal izgilerle gzler belirginletirilmi ve ekiklii arttrlmtr. Gzkapaklar da eklenen gzler iriletirilmitir. Dudak kk (ve masum) gsterilmek zere kendi izgisinin iinden boyanmtr. Aln, burun, ene yz daraltp ovalini ortaya karacak ekilde ak renk braklarak ve boyanarak aydnlatlm, ykseltilmi; gzlerin evresi ve yanaklarda yine gzellik ifadesi olarak krmzpembe renkler kullanlmtr. Roller drt ana balk altnda toplanr: Sheng, Dan, Jing, Chou. Bu drt ana balk alt kategorilere ayrlr. Ayrca oyunun ieriine bal olarak eitli doast yaratklar ya da hayvanlar da sahne alabilir. Tipleri kategorize ederken kullanlan bu isimler zt anlamlar ile ironi yapmaktadrlar. 3 Sheng: Tuhaf, ender raslanan anlamndayken, sahnede en ok grlr; Dan: Eril ama kadn; Jing: Temiz ama boyal yz;
Resim 3.3.1. 3, Jie Mian

Xu Ming WANG, http://www.geocities.com

99

Chou: Yava anlamnda inek ama ok faal ve hzl roller. Sheng ba roldeki erkek karaktere verilen isimdir. eitli karakterleri canlandrabilir. alt kategoride incelenir: Lao Sheng: Yal adam; Xiao Sheng: Gen adam; Wu Sheng: Asker. Oyuncular, eitimlerinin balarndan itibaren tipleme zerinde uzmanlar. Kimin hangi karakteri oynayaca bellidir. Kadn rollerini oynayacak olan oyuncular kk yatan itibaren zel eitim almak zorundadr. Devrim ncesi oyunlarda kadnlarn geleneksel lotus ayakkablar ile canlandrld da dnlrse bu eitimin zorluu daha iyi anlalabilir. Dan rol alt alt kategoride incelenir: Xing Yi: lml, erdemli; Hua dan: hafif, neeli; Gui Men Dan: gen kz; Dao Ma Dan: gl kadn karakter; Wu Dan: sava; Lao Dan: yal kadn Resimde grlen, mehur Xing Yi oyuncusu Mei Lan Fangdr. Mei Lan Fang oyuncu bir babann ocuu olarak domu ve Xing Yi rolleri iin yetitirilmitir. Kadn rollerinin erkekler tarafndan oynanmas 20. yzyla kadar sregelmitir.
Resim 3.3.1. 6, Mei Lan Fang Resim 3.3.1. 5, Xing Yi Resim 3.3.1. 4, Xiao Sheng

100

Pekin Operasnda Hua Mian (boyal yz) tipleri iki ana balk altnda toplanr: Jing ve Chou. Tea House (ay Evi) kltrnn yaygnlamas ile Pekin Operas kapal mekanlarda, gece gsterileri ve spot altnda oynanma imkan bulmutur. Spot sayesinde balangta kullanlan, arpc ve kapatc renklerin yan sra geirgen renkler de kullanlmaya balanm, desenler de eitlenmitir. 4 Bylece Hua Mian tipleri en eitli ve olgun formlarna ulamtr. Makyajda kullanlan biim ve renkler sembolik anlamlar canlandrlan karakter zerine bilgi verir, bir kodlama sistemi gibidir. Bu kodlar izleyici tarafndan ylesine iyi tannr ki oyuncu sahneye kar kmaz canlandrd karakterin sosyal ve psikolojik konumu hi phe etmeksizin bilinebilir. Pekin Operasnda Jing ve Chou dnda yer alan bir nc boyal yz vardr ki bu, tm in tarafndan ok sevilen Maymun Kraldr. Karakterin sevilen tarihsel zellikleri dnda, Maymun Kral akrobasi ile sahneyi renklendirir. Maymun Kral makyaj ile boyal yz gibi gzkmesine ramen Wu Sheng (Asker) kategorisindedir. Resimdeki rnekte desen aktrn yzn bir maymun maskesine dntrrken, krmz renk Maymun Kraln cesaret ve drstln anlatmaktadr. 5 Jing Pekin Operasna adn veren (Jing Ju) baroldr. Kahraman, sava, hkmdar, yarg; yiit, cesur, dzenbaz, gizemli... Jing bunlardan herhangi biri olabilir. Jingin canlandrd karakteri belirleyen yz boyama ekli, kullanlan renkler ve sembollerdir.
Resim 3.3.1. 7, Maymun Kral makyaj uygulamas

4 5

Xiao Ming XIAO, Fascinating Stage Arts Karl GRNING, Decorated Skin, 206

101

Alt kategorilerle zenginleen 10 kadar temel Jing tipi vardr. Ancak burada sadece drt tanesine yer veriyoruz: Tam Yz, Katl Yz, Art Yz, 6/10 Yz. Bu yz boyamalar da kendi ilerinde alt kategorilere ayrlr. Bu snflandrmalar yz boyamada kullanlan temel ekiller gz nne alnarak yaplr.

Resim 3.3.1. 8, Tam, Katl, Art, 6/10 Yz Boyama rnekleri

Tam Yz boyanrken yzn topolojisi fazlaca deitirilmez, sadece renkler, semboller kullanlrken; Katl Yz iin yaplan boyamalarla abartmaya dayal deiiklikler salanr. Alnn tepesinden balayp burnun ucuna kadar, yzn ortasndan dikey geen bir izgiyle, gz pnarlarnn kesimesi art yz oluturur. Art yz her zaman olumlu anlam tarken, 6/10 yz de daima yaldr. 6/10 Yz, yzn yalnzca 6/10luk alannda kiilii belirleyen boyama yapld iin bu ad almtr.

102

Jing karakterini tanmlamakta makyaja yardmc olan dier elemanlar sakalbyk, kostm ve aksesuardr.

Resim 3.3.1. 9, Farkl karakterlerde, farkl renkte sakallar ve farkl balklar

Chou, Pekin Operasnn komik unsurudur. Makyajda belirleyici zellik yznn ortasnda yer alan beyaz lekedir. Yzn ortas burun ya da aln olabilirken leke canlandrlan kimlie bal olarak yuvarlak, keli, geometrik, hatta hayvan biimli olabilir. 1000 yldan yal Jing ile kyaslandnda, 800 yllk olduu kabul edilen gemii 6 gen saylabilecek Chou, oyunda eitli karakterleri canlandrabilir: Sava, hrsz, alim, kadn, v.s.

MENGLIN, Z., JIQING, Y., Peking Opera Painted Faces

103

Resim 3.3.1. 10, Wen Chou, Wu Chou

Chou karakteri iki ana balkta el alnr: Wen Chou (Sivil Soytar) ve Wu Chou (Sava Soytar). Chou karakterinin anlatmna makyaj kadar, yze ince metal ask ile tutturulan sakal ve byk da yardmc olur.

Resim 3.3.1. 11

104

Yzde kullanlan renklerin anlamlar kostmde kullanlan renklerin anlamlarndan her naslsa tamamen farkldr. rnein sar kostm sadece ok yksek makamlarca giyilebilirken, sar yz boyama acmaszlk anlamna gelebilir. Yz boyamada kullanlan renklerin sembolik anlamlar kazanmas yzyllardr devam eden gelenein birikimiyle olmutur. zleyici bu birikimle sahnede grd yz bir kitap gibi okuyabilir. Ancak yz boyamadaki kompozisyona bal olarak bu deerler deiebilir. Bir karakterin dierine oranla cesaretini anlatan krmz, baka bir rolde karakterin rahat bir yaam srmekte olduunu anlatabilir. Bu esneklik yoruma imkan tanr ve yaratclk getirir. imdi Pekin Operasnda, yz boyamada kullanlan baz renklerin genel olarak neyi temsil ettiklerine bakalm:

Resim 3.3.1. 12

105

Krmz: asalet, cesaret; Mor: bilgelik, sadakat; Siyah: asalet, drstlk; effaf beyaz: zalim, hain; Tam beyaz: kibirli, hkmdar; Mavi; yiitlik, kararllk, azim; Yeil: valyelik, cmertlik; Sar: merhametsizlik; Koyu krmz: asil, deneyimli, sava, yal; Gri: yal hergele; Altn, gm: doast grnm, tanrlar ve dinsel figrler iin kullanlr.
Resim 3.3.1. 13, in tarihinden, ok sevilen, cesareti ile anlan bir general karakteri

Yz boyamada kozmolojik sembollerden de yararlanlr. Eer canlandrlan karakter doast glerle ilikili ise; alnnn ortasna kondurulan yin yang iareti bu zelliini anlatmak iin yeterli olabilir. Ya da Chou tipinin hrszlk yaptn anlatmak iin beyaz lekesini fare eklinde boyamak... Pekin Operas aktrleri yzlerini genellikle kendileri boyarlar. Yzn adeta yeniden yaratld makyajn uygulanmas tpk kaligrafi sanatndakine benzer bir fra hakimiyeti gerektirir. Boyal yz iin ncelikle fon hazrlanr. Aktrn yz adeta yok edilir. Tepe noktasna kadar tra edilmi kafa ya da bez balanarak ykseltilmi alnla yzn oranlar bozulmaya balar. Fon olarak tek renk atldktan sonra ise yz bo bir sayfa gibi boyamaya hazrdr. lk i olarak byk lekeler el ile yerletirilir. Sonrasnda pudra ve bykten ke doru boyama. Karakterin tad anlama bal olarak parlak, mat; rtc ya da geirgen renkler kullanlr.

106

Boya ile konan lekeler, yzde mimik hareketleri ile deien formun kglgesi yerine geer.

Resim 3.3.1. 14, Boyanma aamalar

Resim 3.3.1. 15, Boyama aamalar

107

Pekin Operasnda, 1956dan itibaren, inin modernleme srecine paralel olarak geleneksel zelliklerden kopu balamtr. Makyajda deiiklik ya da kadnlarn da sahneye kabilmesi bu zelliklerin banda gelir. Aslnda bu deiiklikler Pekin Operasna zarar vermi deildir. Zaten dier in tiyatrolar ile kyaslandnda ok gen olan Pekin Operas deiime ak bir yapya sahiptir. Srekli yenilenerek en sevilen opera haline gelmitir. (1956-76) Kltr Devrimi srasnda feodalizm kalnts saylan pek ok ey gibi Pekin Operasnn da geleneksel gsterimi yasaklanr. Ancak yasaklarla halkn kalbinden silinemeyen opera modernleerek kltr devrimine uyum salar. Geleneksel hikayeler yerine inlilerin Japon igalinden kurtulmalar ya da feodal glere kar kyllerin zaferi gibi Sekiz Model Oyun emalarna uygun metinler hazrlanr. Bu dnemde yazlan operalarn ou bu gn hala sevilerek seslendirilmektedir. Kltr Devrimi srasnda Pekin Operasnda modernleme adna yaplan baz yenilikler, operay gncelletirmek yerine batllatrarak kimliinden uzaklatrlmtr: Kk yaln orkestra yerine yayllar ve hatta piyanonun da yer ald byk orkestra; izleyicinin hayal gcn hie sayan dekor; ve en nemlisi geleneksel tiplemeden ve makyajdan vazgeme. Bu gn in Halk Cumhuriyetinde ulusal radyo ve televizyonlarda Pekin Operasna zel yer ayrlmakta, geleneksel ve modern Pekin Operalar ayr deerlendirilerek sergilenmekte ve her yl ulusal yarmalar, enlikler dzenlenmektir. Karaoke barlar ya da apartman kelerinde yer alan mtevaz lokaller opera severleri bir araya getirmektedir.

Kltr Devriminde yasaklar ve yeni kltrel normlar oluturan Drtler etesinin banda Maonun kars gelmekte idi. Onun yazd sekiz model oyun, yeni kltrn temeliydi. Bu emaya uymayan tm metinler yasakt. Bu oyunlar halk kltr devrimine katlmaya, yaplanlar onaylatmaya aran, inin geleneksel zenginliini yadsyan, basit, sloganlam oyunlard. O dneme ait tm edebi metinlerde, meydanlarda hep birlikte izlenen sinemalarnda ve de operasnda sekiz model oyun emas mevcuttur. Drtler etesi sonradan yargland.

3.3.2. Renkle Vurgulamak:Kabuki Tiyatrosunda Yz Boyama 1

Kabuki geleneksel Japon halk tiyatrolarndan biridir. Mzik, dans, mim, kostm, makyaj zengin bir bireim oluturmutur. Drt yzyldr Japonyann en nde gelen tiyatro formudur. Modern Japoncada karakterle yazlr: ka (ark), bu (dans), ki (beceri, sanat). 2 Kabukide oyunlar gereki, trajik dramdan fantastik macera hikayelerine kadar ok byk eitlilik gsterir. ster sava, ister kahraman, ister saygn bir hanmefendi, ister aa snf bir fahie, tm roller erkekler tarafndan oynanr. Kabuki aktrleri her zaman hayranlara, bugnk deyimle fanclublara sahip olmutur. Hayranlar uzun temsiller boyunca beendikleri oyunculara tezahrat yapar, onlar hakknda, an niteliindeki tm eyalar toplarlar. Kabuki ilk olarak 1603 ylnda, Kyotoda, kuru bir nehir yatanda oynanmtr. Tiyatronun yneticisi Izumo no Okuni isimli bir kadn; ilk oyuncular da erkek ve kadn fahielerdi. ok sonra ahlak kontrol altna almak iin nce kadn, sonra erkek fahielerin sahneye kmas yasakland. Bundan sonra Kabuki bir drama olarak geliir; en mehur oyunlar yazlr ve aktrleri yetiir. 1730lardan itibaren Bunraku adn verilen kukla tiyatrosu popler olur ve Kabuki snkleir. Ancak kukla tiyatrosunun baz oyunlar ve sahne teknikleri Kabukiye uyarlanarak eski poplerliine kavuturulmutur. 18. Yzyl ortalarnda Japonyann kltr merkezi Tokyo olur. Oyunlarn ierii de toplumsal yaama paralel olarak deiir. Oyun kahramanlar hrsz, katil, hara kesici, aa snf fahieler olurken, Japon halknn doa stne olan ilgisi ile hayaletler, fantastik sahne efektleri ve mekanizmalar grlmeye balanr. zellikle tek aktrn kostmn hzla deitirerek baka role girdikleri danslar popler olur.
1 2

Bu blmde kullanlan ana kaynak: http://www.thebritishmuseum.ac.uk http://www.britannica.com

109

19. Yzyl sonlarnda Japonyann modernlemesi ile birlikte yeni tiyatro biimleri ortaya km ve Kabuki Japonyann klasik oyunu haline gelmitir. kinci Dnya Sava srasnda, Amerikan igalinde Kabuki feodal bir deer olarak yasaklanmtr. 1950lerden itibaren itibarn geri kazanarak yurt d temsilleriyle Japon kltrnn temsilcisi haline gelmitir. Bat tiyatrosu ile karlatrldnda, Bat tiyatrosunda ynetmen ya da senarist ne karken, Kabukide aktr baattr. Japon izleyiciler aktrlerin geleneksel rollere yaptklar kiisel katklardan zevk alr. Kabuki oyunculuunda iki ayr slup vardr. Birincisi aragato (kaba slup) olup, aktrleri fiziksel olarak gl, vahi ve dvdr. Bu da aktrlerin stilize makyaj kostmleri ve abartl pozlar ile yanstlr. Samuray hakimiyetindeki Edonun (Tokyo) popler slubudur. Ticaret ehri olan Osakada ise Wagato slubu hakimdir. Aragatoya gre daha gereki grnml kahramanlar genellikle playboylardr. Wagato oyunculuu romantik, yumuak, bazen de alaycdr.

Resim 3.3.2. 1, Aragato, Wagato sluplar

110

Kabukiye ait nemli zelliklerden biri de onnagata, yani kadn klndaki erkeklerdir. Kabukinin ilk yllarnda kadnlar erkek, erkekler de kadn gibi giyinirlerdi. Kadnlarn sahneye kmas yasaklandktan sonra onnagata geliti. Bugn bile kadn oyuncu yoktur. Onnagatada ama gerek bir kadn canlandrmak deildir. Kadn karakter erkein bak asndan, idealize edilmi, suni bir diilik semboldr. Yz gzellii de nemli deildir; 60-70 yalarnda bir aktr gen bir kz oynayabilir. Onnagatoda grotesk olabilecek bu durum, aktrn performansyla duygusal bir anlatma dnr. Kabuki ile Bat tiyatrosu arasnda ok byk farklar bulunmaktadr. Aktr ncelikli olmasnn yan sra, sre fark vardr. Eskiden gn boyu sren gsteriler artk drt-be saat srebilmektedir. Sahneye giri podyum gibi, izleyicilerin arasndan geen bir platformdan yaplr ki bu da aktr izleyiciye yaklatrr. Gn boyu zaman geirilen tiyatrolarda izleyiciler yiyip iip aralarnda konuabilir, sahnedeki oyuncuya seslenebilir. Oyuncular zaman zaman oyunu keserek izleyicilerle konuabilir. Tiyatro sosyal bir olayken izleyicisi iin ama; sadece oyunu izlemek deil, o gnn tadn karmaktr.
Resim 3.3.2. 2, Onnagata

111

Resim 3.3.2. 3, Kabuki Tiyatrosundan genel grnm

Aktrler ark sylemese de mzik ve ses efektleri batan sona kadar oyuna canl olarak elik eder. Kabukinin en nemli zelliklerinden biri makyajdr. Makyaj, aktrn canlandrd tipi oluturmasn salar. Makyaj hazrlama srecinin role psikolojik olarak hazrlanma gibi bir katks da vardr. Makyajda kullanlan slup ve efektler, gerekiden byterek ya da klterek (ilerideki rneklerde grlebilecei gibi) abartmaya kadar ok eitlidir. Erkek ve kadn rolleri iin yaplan makyajlarda dudak ve ka ekilleri ayrt edici zelliklerdir. Bir ok tipte kullanlan temel yz rengi (ya da fon rengi) beyazdr. Pirin unundan yaplan beyaz boya ile boyanm yz gzel ten rengi olarak kabul edilmektedir. Gzellik kabulnn yan sra beyaz renk kullanm, az k altnda oynanan oyunlarda aktrn yznn daha iyi grnmesini salayan bir teknik zmdr.

112

Tm yz beyaza boyanrken kulaklarn st ksm ya boyanmaz ya da pembeletirilir. Boyun ise tamamen plak kalr. Byk azlar kaba ve irkin, kk azlar daha gzel ve arzulanr bulunduu iin makyaj, az kltmek zere yaplr; canl krmz, kk, ilek. Bu beeninin kkeni Japonlarn Geya geleneinde yatar. Maske grnml beyaz boyanma, kadnlar aa snftan insanlarn gne yan grnmnden uzaklatrarak yksek snfa ait, asil bir grnme kavuturur. Beyaz, stilize edilmi yz tm kiisel zellikleri silip, anonimletirerek; karsndakinin hayal gcn harekete geirmektedir. Bu da onnagata rolnde olduu gibi erkein bak asndan kadn idealini salamaya yardmc olur. Beyaz yz modas, Japonyaya, 17.yzyl balarnda inden gelmitir. inde saray kadnlarnn yzleri, kullanm ancak 20. yzylda yasaklanan, son derece zararl olan kurunlu karmlarla boyanarak beyazlatlyordu. 3

Resim 3.3.2. 4, Geya Makyaj

Karl GRNING, Decorated Skin, 210

113

Kabukide en grkemli makyaj, bir aragato karakter olan, kumadori tipine uygulanandr. Kuma: izgi, krk; Toru: takip etmek demektir. Kumadori en nemli rollerden biridir, zaten Kabukide roln dramatik nemi ile birlikte makyajn gz alcl da artar. En canl renklerde makyajlar ise doa st varlklara uygulanr. Kumadorinin Pekin Operasndaki karl Hua Miandir. Hua Mian (Boyal Yz) ile Kumadorinin makyajlar arasndaki temel fark
Resim 3.3.2. 5, Kumadori

maksattr. Hua Mian oyuncusu yzn beyaza boyarken tm fizyonomik zelliklerinden syrlarak, rolne uygun olarak yeni bir yz yaratr. Aktrn kendi yz, zerine yeni portrenin izildii beyaz bir kat gibidir. Kumadoride ise renkli kaln izgiler; elmack kemiklerini, gzleri ya da ene hattn vurgulamak, ne karmak iin boyanr. Karakterin duygusal anlatmnn (ounlukla fke) altn izer. Her rol iin ayr olarak gelitirilmi makyajlar oyuncuya yz ifadesini uzun sre korumakta da yardm eder. Ksaca, yz boyamada temel, bu iki slup arasndaki fark; birincisinin (Pekin Operas) yz yeniden yaratmas; ikincisinin (Kabuki) ise mevcut zellikleri abartarak vurgulamasdr.

114

Budist heykellerdeki doa st varlklarn arpc yz zellikleri, Kumadori tipinin biimlendirilmesi iin temel oluturur. Suji-Guma, igilerin glgelendirilmesi tekniine verilen isimdir. Hacim etkisini arttrarak yapy glenmi gsterir. Kumadori makyajnda kullanlan renkler, karakterin duygularn ve kimliini vurgulayan sembolik kodlardr. rnein koyu krmz, kzgn, gl, inat karakter yapsn sembolize eder. En ok kullanlan renktir. Beyaz zerine koyu krmz izgiler karakterin fkesini, dier renklerin anlamlar yledir: Krmz: Aktif, tutkulu hevesli; Pembe: Gen, neeli, canl. Sevgili, ak vs ok az sayda rolde kullanlr; Ak Mavi: Sakin, yumuak; Koyu mavi: Hznl; ok ak yeil: Sakin; Mor: Asalet, ycelik; Kahverengi: Bencillik; (enenin stnde) Gri: Sknt, kasvet; Siyah: Korku, dehet. 4
Resim 3.3.2. 6, Kumadori

zalimliini ya da iyi bir karakter ise gcn anlatr. Kabuki makyajnda kullanlan

www.lightbrigate.demon.co.uk

115

Bu kodlarn uygulanmas ve okunmas son derece karmak olabilir. Beyaz zerine boyanm siyah ve krmz izgiler kahramanlk, drstlk ve adanmlk ifade ederken; mavi kt karakteri ya da kullanmna bal olarak doa st gleri, tanrsal zellikleri anlatabilir. Resimde grdmz rnekte krmz ve siyah izgiler, kahramann onurlu ve her an harekete kazr bir kiilik olduunu anlatr. Krmz izgilerin yz kaslarna yapt vurgu, aktrn ifadesini abartr ve hareket izlenimini verir. 5 Kabuki oyununun eski rneklerinde, ba oyuncuya, bir sahne hizmetkar elik eder. Hizmetkar elindeki ubuun ucunda bir mum ya da kandil tayarak, aktrn yzn aydnlatr. Karanlkta tek noktadan aydnlatlm yz ifadesi, boyayla abartlm zellikleri de gz nne alndnda, oyunun merkezi haline gelir. Oyunun nemli anlarnda aktr yavalayarak, izleyiciye, yz ifadesinin tadn karmas iin zaman tanr. 6 Kumadori oynayan aktrler, oyundan sonra yzlerini beyaz ipek bir para kumaa bastrarak yzlerinden adeta kt alrlar. O gsterinin z olarak kabul edilen bu kumalar koleksiyoncular tarafndan saklanr. 7
5 6

Resim 3.3.2. 7, Kumadori

GRNING, Karl, Decorated Skin, 215 BARBA, SAVARESE, Oyuncunun Gizli Sanat, ev: Ayn CANDAN, 257

116

Resim 3.3.2. 8, Kabuki aktrlerinin kullandklar peruk ve balklar

Kabukide aktre roln canlandrmada yardmc olan unsurlardan biri de peruktur. Her aktr karakter -ya, sosyal stat hatta duygusal durum- hakknda bilgi veren bir peruk takar. Kadn rolndeki aktr tokasn zp salarn omuzlarna brakarak, yaad byk kskanlk ve fkeyi anlatabilir. Resimde en mehur oyunculardan Rikann peruklarndan rnekler gsterilmitir. Farkl roller iin kullanlan farkl peruklarn gsterildii bu bask, aktrlerin sahne arkas hazrlklarn da merak eden hayranlarn tatmin etmek zere retilmitir. 8

7 8

www.lightbrigate.demon.co.uk www.thebritishmuseum.ac.uk

117

Kabuki kostmleri oyunun grselliine nemli katkda bulunan elerdir. Parlak renklerde dokunmu ipek kostmler, her zaman gsterili ve rol destekleyici niteliktedir. Giysilerin zel yapsnn imkan verdii, sahnede kostm deitiriyormu izlenimi veren teknik ile karakterin baka bir yn vurgulanr. Japonyann modernlemesinden sonra Kabukinin toplumsal konumu da deimitir. ada kltrlerden etkilenmek yerine, geleneksel bir tiyatro olarak varln srdrmtr. Sinema ve yeni tiyatro formlar karsnda poplerlikten uzaklam ve tarihsel bir e olarak kalmtr. Hala eitli sanat dallarn etkilemektedir. Ancak Edo dneminin yaratcl, modern Japonlara, Batllara olduu kadar egzotik, uzak grnebilmektedir. 9
Resim 3.3.2. 9, Kabukide kostm

http://www.thebritishmuseum.ac.uk

3.3.3. Kathakali Tiyatrosunda Yz Boyama ve Chutti

Kathakali kelimesi Katha (yk) ve Kali (oyun) szcklerinin birleiminden olumutur. Kathakali mzik, dans, perksyon, oyunculuk ve boyamann bir araya gelerek oluturduu Hindistana zel bir tiyatro formudur. Hindistann Kerala blgesinde 17. yzyl civarnda ortaya kmtr Hindu mitolojisi, zellikle Mahabarata ve Ramayana anlatlr. Geleneksel hali tapnak ya da asillerin evlerinin bahelerinde, geceleri oynanan, sabaha kadar sren gsterilerdir. Nihayet gn rken iyilik ktle kar zaferini kazanr. 1 Tek bir byk kandilin aydnlatt birka metrekarelik sahnede bir perde ve efsanelerin yaand orman canlandran biraz yapraktan oluan ok az dekor bulunur. 2 Kathakali bir mimik ve dans tiyatrosudur. Oyuncular szle deil durular; ayak, el (mudra) hareketleri ve mimikleri ile konuurlar. Geleneksel Kathakali tiyatrosunda tm oyuncular erkektir. Oyuncularn zor ve uzun bir eitimleri vardr. Vcudun her ksm dierinden bamsz ve esnek hareket edebilmek zere eitilirler. 12 Yllk eitimler esneklii arttrabilmek iin masaj da ierir. 3 Oyuncularn tm hareketleri, bedenlerinin her duruu Kathakalide anlatm iin nemlidir. Sahnedeki temel duruta, ene boyna iyice yaslanm ekilde geriye ekilir, yz tam karya bakar ve kala dar karlr. Bylece beden, yandan bakldnda, kafadan kalaya kadar byk bir eri oluturur. Dizler de iyice yanlara alarak beden adeta yasslatrlr ve nden bir elmas ekli elde edilir. Kollar yere paralel tutularak dirsekler dik krlr. 4

1 2

http//www.artindia.net M.P.S. NAMBOODIRI, Kathakali: Dance-Drama of Kerala 3 Sarah CALDWELL, Kathakali Dance Drama 4 Rey CHOW,, Kathakali

119

Oyuncular sadece gzlerini kullanarak ok eitli ifadeleri anlatabilirler. Bu da eitimlerinin en zor aamalarndan birini oluturur. Makyaj adeta maske gibidir. Farkl olarak oyuncuya mimiklerini kullanma ans verir. Oyuncular, tanrlar ya da doast varlklar sahnede canlandrrken, renkler de doal olmaktan uzak ve semboliktir. Canlandrlan tipin kiilik zellikleri renkler aracl ile anlatlr.

Resim 3.3.3. 1, Pacca makyaj

Yz boyamada kullanlan zengin renkler tlm renkli talarn Hindistan cevizi yayla doru oranlarda karm ile elde edilir. Yanl uygulama aktrn cildine ve gzlerine zarar verebilecei iin boyalar hazrlamak deneyim gerektirir. Kathakali makyajnn dier tiyatro makyajlarndan farklarndan biri de gzn beyazna mdahale edilmesidir. Chundappao ad verilen bir bitkinin tohumu alt gz kapann iine yerletirilerek gz beyaznn kzarmas salanr. Ama, youn makyajl yzde ve kandil nda, Kathakali aktrlnn ok nemli bir paras olan gz hareketlerini ve bu hareketlerle salanan ifadeyi belirginletirmektir. Bu

120

uygulamann ayrca gzleri yze uygulanan kimyasal ilemden korumak gibi bir yarar da vardr. Makyajn temel blm oyuncunun kendisi tarafndan boyanrken, karmak makyajlar ve eklentiler iin bu ite uzmanlam kiiler oyuncuya yardmc olur. Uzun sren yz boyama esnasnda, oyuncu srt st uzanp dinlenir, dnt rolne hazrlanr. Makyajn oyuncunun ifadesini glendirme, oyunun estetik yapsn oluturma dnda tipleme fonksiyonu vardr. Renkler ve desenlerle oluturulmu kodlar, izleyicilerin sahneye kan karakteri tanmasn salar. Karakterler doalarna gre snflandrlmtr. Bu snflandrma makyajn biim ve rengini belirler. Tipler Pacca, Kathi, Thadi, Kari, Munukku olarak be gruba ayrlr. 5,6
Resim 3.3.3. 2

5 6

DHANANJAYAN, A Dancer on Dance M.P.S. NAMBOODIRI, Kathakali: Dance-Drama of Kerala

121

Pacca (Yeil): Tanrlar, erdemli krallar ya da Rama gibi kutsal kahramanlar. Yzleri yeile boyaldr, rolne gre Kirita ya da Mudi ad verilen balklar takarlar. Pacca karakterleri sahnede azlarn hi amazlar.

Resim 3.3.3. 3, Pacca

Kathi (Bak): Ravana gibi ehvetli, olumsuz kahramanlar. Kostm ve makyaj Paccadaki gibidir, ancak ek olarak yanaklarna krmz bcak benzeri bir ekil izilir. Ayrca burunlarna ve alnlarn ortasna mantardan yaplma beyaz kreler yerletirilir. Sahnede konumaz ama duygularn anlatmaya yardmc vahi sesler karrlar.
Resim 3.3.3. 4, Kathi makyajnn hazrl

122

Thadi (Sakal): Vahi karakterler Thadi ad verilen sakal eklentisiyle temsil edilirler. Sakallar ktln trne bal olarak krmz, beyaz ve siyah renklerdedir. Krmz sakal hain, kt karakterler iin kullanlr. Yz siyah renge boyanarak karanlk, korkutucu grnm glendirilir. Bu hi bir dnce yetisi olmayan had safhada yok edici karakterlere uygulanr. Balklar yuvarlak ve ok byktr. Beyaz sakal dindar karakterler iin kullanlr. En belirgin rnek maymun kral Hannumandr. Yze krmz, beyaz ve siyahla izilen desenler yz bir babuna benzetir. Siyah sakal, beyaz sakal kadar olmasa da vahidir. blisleri temsil etmek iin kullanlr.

Resim 3.3.3. 5, Krmz ve siyah Thadi rnekleri

123

Kari (Siyah): Bu karakterler en aa grlen kadn ve erkekler; yeraltna ait kt yaratklardr. Yzleri ve tm kostmleri siyah renktedir. Sahnede ulumaya benzer sesler karrlar. eytan Kadn tiplerine tahta memeler ve kpek dileri taklr.

Resim 3.3.3. 6, Kari

Munukku (Ikl): eytan olmayan kadnlar, Brahmanlar ve sradan insanlar bu kategoride yer alr. Makyajlar sadedir, yzn gzelletirmek iin sarms turuncuya boyanmasndan ibarettir. Chutti gibi eklentileri ve grkemli kostmleri yoktur.

Resim 3.3.3. 7, Munukku

124

Chutti yzn konturlarn geniletmek iin kullanlan aksesuardr. Beyaz kat ve pirin macunu ile yz erevelenirken ama yzn konturlarn ykselterek ifadeyi belirginletirmektir. zleyicinin ilgisini aktrn yzne ynlendirir. Chuttiyi yerletirmek tek bana birka saat srer.

Resim 3.3.3. 8, Chutti uygulamas

Youn olarak boyanm Kathakali oyuncusunun yz Chutti de eklenince maskeyi andrr. Bu yzden Canl Maske olarak anlr.

125

Resim 3.3.3. 9, Uzun hazrlklarla sahnedeki rolne dnen aktr

Kostmler, sahneye tanrlar canlandrmak zere kan oyuncular byk ktleleri ile devletirirler. Sra d kostmler, balklar, uzun trnaklar, ziller ve makyajla da birleerek oyuncular sradan insanlarn lml dnyasndan uzaklatrr ve izleyiciyi hayal alemine tar.

4. SONU

Yz, figr yorumunda, bedenin ok nemli bir parasdr. fadenin, iletiimin en gl aralarndan biridir. fadenin sunduu sonsuz imkanlar, ifadenin varyasyonlar, sanatnn hayal gcn dolatrd oyun park gibidir. Sanatsal kayg ile retilmi her maske, iinde yer ald gsteriler veya trenlerden bamsz olarak deerlendirildiinde, heykeldir. Maskede sunulan ifade, heykelde portrenin ifadesine denk der. Portre olutururken yzn morfolojik yaps, sanatnn enstrmandr. Kulland malzemenin ne olduuna baklmakszn, ifadeyi kurgulamak iin, doay nasl kulland nemlidir. Biimlendirilen maskede insan, hayvan, doast g ya da fantastik karakter temsil edebilir. Ama hepsinde bir yz oluturmak sz konusudur. Doann verileri, sanatnn hayal gcyle, (bu metindeki rneklerde) gelenein oluturduu slupla yorumlanr. Ortaya kan maske doann verdii ip ularn kullanarak, yeniden yaratlm bir gerekliktir. Gereklik, imgeye inandrclk katmak iindir.

5. EK 1: Yzn Kemik Yaps 1

Resim 5.1.1, Kafatasnn n ve yan grnmleri

1

Bu blmdeki bilgiler iin genel olarak Paul RICHER, Artistic Anatomy Trke isimler ve snflandrma iin de NOYAN F., ERALP ., Ksa nsan Anatomisi kitaplarndan yararlanlmtr.

128

Yzn biimlenmesinde belirleyici olan kemik yapsdr. Sa kaldrldnda kafatasnn yaps net olarak gzkr. Yzden ty yerleimleri tamamen yok olduunda gz st kemeri, burun kemii, elmack kemikleri ve alt ene kemii gibi yze fizyonomik yapsn kazandran zellikler, derinin altnda oluturduklar rlyefle net olarak izlenir. Ya dokusu kalnlatnda kemiklerin grnrl azalr. Yz deformasyona urar, ana hatlar oluturan kemik kntlar ya dokusunun iine gmlerek kaybolur. Yalnzca derinin kemie dikili olduu burnun srt ve alt ene (mandible) kontr yap hakknda bilgi verir. Kafatas ve yz kemikleri yzn yumuak dokusunun temelini oluturur. Yz grnmnn en belirgin zelliklerinin temeli kemik yapsdr. Kafa morfolojik olarak iki ana blmde incelenir: Ba (cranium) ve yz (facies). Yzn fizyonomik yapsnn alt yaps yz kemikleridir. Bu metinde yalnzca yzn karakteristik zelliklerini belirleyen kemikler incelenecektir. Cranium (Kafatas) Dzensiz, yumurtams formdadr. Vertebral kanaln byk bir uzants gibidir. Vertebra (omurga) omurilii, cranium ise beyni iine alr. Drd tek, ikisi ift sekiz kemikten oluur. Tek olanlar orta izgi zerinde, ift olanlar orta izginin iki yannda simetrik olarak yer alr. Ban st ve arka ksmlarnn eklini verir. n alt ksmna yz kemikleri tutunur. st grnmnde yumurtams biimi aka belli olur. Craniumu oluturan plakams kemik paralar bir birlerine suture ad verilen dikile balanr. Bu dikiler baz sasz insanlarda belli olur. Temporal (akak Kemii) Yan grnmde kafann orta ksmnda, merkezde yer alr. Kulak boluunu barndrr. Alt ksmnda bulunan mastoid knt boyun kasnn balant noktasdr.

129

Parietal (eper Kemik) Kafatasnn atsn oluturur. Temporalin stnde yer alr. Ban en st noktas olan vertexi belirler. Frontal (Aln Kemii) Craniumun n ksm, sa snr ve ka knts arasnda kalan blmdr. Alnn n ksmnda ocuklukta daha belirgin olan ve ya ilerledike gerileyen, frontal eminence ad verilen simetrik iki bombe bulunur. Facies (Yz) Yz iskeleti ikisi tek alts ift on drt kemikten oluur: ift olanlar: Maxilla (st ene), nasal (burun), lakrimal (gzya), zygomatic (elmack), palatine (damak), alt concha (boynuzcuk); tek olanlar ise vomer (sapan), mandibula (alt ene) kemikleridir. Nasal (Burun Kemii) ki paradan oluur ve burun biiminin temelini oluturur. Superior Maxillary (st ene kemii) Yzn iki yarsna simetrik olarak dalm, yzn orta ksmna grnmn veren kemikler. Gz, burun, az boluklarn iinde barndrr. Yz kaslarnn byk blm bu kemiklere tutunur. zerinde yze drt nemli knt (process) vardr: 1. Frontal (n) knts: burun kemii tutunur. 2. Zygomatic (Elmack kemikleri) knts: zygomatic kemik tutunur. 3. Alveoalar (Di) knts: at nal biiminde di soketlerini barndran knt. 4. Palatine (Damak) knts: ortada birleerek damak kemerini oluturur. Zygomatic (Elmack Kemii) Bunlar yzn n grnmnde orta ksmn d snrn belirler. Drt ulu yldz biiminde simetrik iki kemerdir. Zygomatic kntdan kar ve temporal (akak) kemiine balanr.

130

Inferior Maxillary- Mandible (Alt ene Kemii) Yzn alt ksmnn grnmn tamamlar. st grnm at nal biimindedir. Yuvarlanan alt snr zayf insanlarda belirgindir. Alt snrn orta noktas eneyi, st snr alt dileri tar. ene kemiinin ke as yala geliime bal olarak 120o-90oye kadar daralr. Mandible yanlarnda gvdesine dik uzanan ramus ad verilen yass uzantlar vardr. Bunlarnn zerine masseter (ineyici) kaslar tutunur. Ramuslarn st snrnda kaslarnn baland iki knt bulunur. tarafta yer alan ve ince gen biiminde olan coronoid kntya temporal kas balanr. Condyle knt ise eklem noktasdr. Mandible kafatasnda bamsz hareket edebilen tek kemiktir. Hareketi ynldr: 1. Aa-yukar: az ama kapama hareketini gerekletirir. Bu hareket srasnda condyle tarafndan oluturulan rlyef kulan nnde gzlemlenebilir. 2. ne-arkaya: alt diler st dilerin nne geebilecek ekilde ne gelebilir. Bu hareket kesme hareketi olarak kullanlr. 3. Yanlara: alt ene saa ve sola hareket edebilir. Bu hareket de tme hareketi olarak deerlendirilir. Yz kemikleri zerinde duyu organlarnn bir ksmn barndran boluklar vardr. Bunlar nasal (burun), oral (az) ve orbital (gz) ukurlardr. Orbital ukur drtgen tabanl ters piramit biimindedir. inde gz krelerini barndrr. Nasal ukur burun kemiinden palatine (damak) kemiine uzanr. Ters kalp biimindedir. Alt snrnda ortada nasal spina (burun dikeni) bulunur. Burun biimini veren kkrdak doku bu boluun zerinde yer alr.

5. EK 2: Yz Kaslar 1

Resim 5.2. 1, Yz kaslar Bu metinde karlatrmal olarak P.RICHER, Artistic Anatomy, A.MOREAUX Anatomie Artistique delHomme ve J.SOBOTTA nsan Anatomisi Atlas kitaplarna bavurulmutur.
1

132

Ba iskeleti zerindeki kaslar, mimik kaslar ve ineme kaslar olarak iki grupta incelenir. Mimik kaslar bir ularyla bir ya da birka kemie ya da kasa, dier ularyla deriye tutunarak hareketleri ile derinin kaslmasna ya da gevemesine neden olan yz kaslardr. Bir ularyla kemie tutunmu esnek eritlere benzetilebilirler. Bunlar deriye verdikleri biimle ifadeyi oluturduklar iin mimik kaslar adn alrlar. Tamam ban n ve yan taraflarnda, kafatasnn n-alt ksmna tutunmu olan yz kemiklerinin zerinde yer alr. Mimik kaslar ok ince olduklar iin contraction (kaslma) srasnda az da olsa oluturduklar rlyeflerden ok, deride neden olduklar krklar gzlenir. Bu krklar ve izgiler dairesel gz kaslar dnda, kaslarn lif yapsna dik ynde oluur. Mimik kaslar yaplar ve grevleri asndan iskeletimizdeki dier kaslardan farkldrlar. ncelikle iskeleti hareket ettirmeye yarayan dier kaslarn aksine kemiklerden kp deriye tutunurlar. Deriye bal kaslar olarak da adlandrlrlar. skeleti deil, deriyi hareket ettirirler. skelet kaslar karlkl hareket edebilmek zere yaplanmlardr, karlkl olarak eker ve gerilirler. Mimik kaslarda ise byle bir oluum yoktur. Birlikte ya da bir birlerinden bamsz olarak hareket edebilirler. skelet kaslarnda olan, kasn ne durumda olduunu bildiren sinirler mimik kaslarda yoktur. stem d hareket edebilirler. Dier kaslarda bulunan zerlerini saran klf mimik kaslarda bulunmaz. Bir ksm ba iskeletinin da alan boluklar zerinde topland iin bu boluklar aar ya da kapatrlar. Her biri ayr ifade salayan mimik kaslar, tanmlanrken anatomik yaplarndan baka, saladklar ve iinde bulunduklar ifade ile de isimlendirilirler: Glme kas, aknlk, dikkat vs.

133

Yz kaslarnn bir ksm tek balarna ifade aracdr. Bazlar ise ifadeyi tamamlayc ileve sahiptir. Baka kas tarafndan yaratlan ifadenin mkemmellemesini ya da abartlmasn salarlar. Baz kas gruplar iin birlikte alma kolay ve akcdr. Bazlar iinse bir arada almak, ifade ettikleri duygularn ztl ve kaslarn mekanik yaplar asndan imkanszdr. rnein alnda bulunan kaslar deriyi yukar kaldrd; gzlerin etrafndaki kaslarn st ksm da deriyi aa ektii iin birlikte alamazlar. Ama aln kas glme kasyla ibirlii yaparak glerken kalarn ykselmesine neden olabilir. Benzer ekilde alt duda aa eken kaslarla ka kaslar birlikte hareket ederek keder ve honutsuzluk ifadeleri bir araya gelebilir. Ya da alt dudaa aln kas elik ederek beenmeme ifadesine dikkat katabilir. Yz kaslarnn hareketleriyle, iddetleri de gz nne alnarak sonsuz kombinasyonlar yapmak mmkndr. Dikkat edilmesi gereken anatomik ve duygusal adan zt kaslarn birlikte alamayacadr. ALIN Frontalis (Aln kas) aponeurotica (kaslar kemie balayan zar) ile ban zerinden arkadaki occipital kasna balanr. Aponeurotica sa derisinin altnda, sadece ince bir kalnlk yapar. Frontalis kaslarnn alt ular dairesel gz kaslarnn st ularna tutunur. Aln derisini kalarla birlikte yukar ekerek alnda yatay izgile oluturur. Aln kaslarnn kaslmas gzn en ak olduu durumdur. Bu da dikkat (gzlerini drt amak!) ifadesi verir. Harekete az da katldnda hayret anlam kazanr. Corrigator Supercilii (ka kas) frontal kaslarn arasnda dairesel gz kaslarnn alt ksmnda, ksmen derinde yer alr. Baz kiilerde rlyefi belirgindir. Kalarn i ularna tutunarak balar ve yukar doru, diyagonal uzanr. Kalarn ucundaki deriyi yukar eker. Kaslmas kalar bir birine yaklatrr ve i ularn

134

yukar kaldrr. Bu hareketle iki kk, dikey izgi oluur ve ac ifadesi verir. Keder kas olarak da isimlendirilir. GZ EVRESNDEK KASLAR Orbicularis Oculi (dairesel gz kaslar) gz kapaklar da dahil gz kresini saran halka biimindedir. Yass, dairesel biimi gz ukurunu (orbital blge) tamamen sarar. Derinin i ksmna balanrlar. Gz kapaklarn ap kapamaya yarar. Ayr ayr kaslan birden fazla blmden oluur. Her paras ifade asndan farkl neme sahiptir. Dairesel gz kaslarnn en nemlisi, orbicularis oculi palpebralis blm saylr. Bunlar alt ve st gz kapaklarnn altnda bulunurlar. Gzleri ap kapatrlar. Gz ap kapama tek bana ifade arac olmasa da dier ifadeleri destekleyici zellie sahiptirler. Kasn ikinci blm orbicularis oculi orbitalis olarak isimlendirilir. Gz kapaklarn evreler. Alt ve st ksmlar ifadeye ayr ayr katlrlar. st ksmn kaslmas kalar aa eker ve erisini dzletirir. Aln derisini aa ektii iin alndaki krklklar azalr. Kalarn arasnda bir dik izgi oluturur. Derin dnce ifadesi yaratr. Alt ksmn kaslmas ise alt gz kapan yukar kaldrr ve gzn kuyruunu belirginletirir. Glme eylemine katldnda samimiyet ve canllk katar. Dairesel gz kaslarnn st i ksmnda lacrimale tutunup kalarn i ularna uzanan kk bir paras daha bulunur. Orbicularis oculi lacrimalis olarak isimlendirilen bu para ka ularnn derisine tutunarak, kaslmasyla bu deriyi aa eker.

135

BURUNDAK KASLAR Procerus: Burun kknn zerinde yer alr. Alt ular kkrdak dokuya kadar uzanr. Yukarda ise kalarn arasnda kalan deriye tutunur. Kalarn ularn ve kalarn arasndaki deriyi aa ekerek burun zerinde belirgin bir kat oluturur, fke ifadesi verir. Tehdit kas olarak da adlandrlr. Kimi insanlarn yznde procerusun kaslmasna bal olmayan, doal katlanma, yzde ykc bir fizyonomik zellik olarak bulunur. Nasalis bir ift gen biimindedir. genin tepe noktas burun kanatlarnn ardnda, kpek dilerinin kkleri hizasnda sonlanr. genlerin taban ise burun kemii zerinde yer alr. Burnu enlemesine geen bir grnm oluturur. Burun kanatlarn titretmeye yarar. Deride burun boyunca kendi lif yapsna dik krklar oluturur. fke, kahkaha gibi ok nefes almay gerektiren durumlarda (burnundan solumak deyimini hatrlaynz) alan burun kanatlar ifadeye katkda bulunur. Tek bana kaslmas istihza ifadesi verir. Dudak geninin hareketi ile birlikte istihza ifadesi artar. Aln kas ve zygomaticus major hareketine katldnda ise ehvet izlenimi verir. AIZ EVRESNDEK KASLAR Orbicular Oris: Dudaklar da dahil az evresini saran yass dairesel biimdedir. Alt ve st yarm dairesel paralardan oluur. st ksm dudan stndeki alan boyunda bir yay izer, stte kk balarla burnun altna balanr. Alt ksm dudak mukozasnn altndan bilabial (iki dudak aras) yara kadar uzanr. Alt dudan altnda st ksmn tersi ynde yay izer. Her ikisi de dudaklarn snrlarnda kalnlar. Dudaklar kapatarak az bzerler. Kasn i ksm kasldnda az daralr, dudaklar incelir. D ksmlarnn kaslmas ise dudaklar ileri doru uzatr. Kasn durumu fonksiyonel hareketlere bal olduu iin tek bana ifade salamaz. Az evresinde dudaklarn dairesel hareketinden baka st duda yukar, alt duda aa ve az kenarlarn yanlara eken kaslar bulunur.

136

GLME Zygomaticus major (byk) kas elmack kemiinin arka ksmndan, dardan tutunarak dudaklarn birleme noktasna uzanr. Glme eylemini gerekletirdii iin bu kasa glme kas da denir. Kaslmasyla az akl geniler ve dudak ular yukar, yanlara ekilir. Bu hareket nasolabial kr (burun kanatlarndan az kenarna uzanan kat izi) da etkiler, alt kenarlar yanlara ekilir. Yanan ktlesi ierek yukarlara toplanr. Yanan yukar kmasna bal olarak gz ularnda kaz aya ad verilen ince izgiler oluur. Bu izgiler yzdeki nee ifadesini tamamlar. ST DUDAI YUKARI EKENLER Zygomaticus minor (kk) kas elmack kemiininden kp zygomaticus majore paralel olarak aa iner. Baz lifleri orbicularis oculi orbitalis alt ksmyla i iedir. Alt ksm st dudak stne, yanlara doru tutunur. Kaslmas st duda kaldrr. Azda zygomaticus majorun yaptna ters bir eri oluturur. Ayn ekilde nasolabial kr da etkileyerek dzletirir. Alama kas olarak da adlandrlr. Yze ac, mutsuzluk ifadesi verir. Levator labii superiois aleque nasi ac gzyalaryla alama kas olarak da adlandrlr. Burun ve yana ayran yark boyunca uzanr. Yukardan dairesel gz kaslarnn i ksmndan burun kemiine aadan burun kanatlarna ve st dudaklarn ortasna doru tutunur. Kaslmas st duda ne karr ve yukar kaldrr. Nasolabial krn st de yukar ekilerek dzleir. Burun kanatlarnn akln attrr. Bu kas zygomaticus minor kasnn hareketini glendirir. Mutsuzluk ifadesi alamaya dnr. Levator labii superiois st dudan kendi kaldrcs olan kastr. Zygomaticuc minor ve Levator labii superiois aleque nasi arasnda yer alr. Orbital blgeden karak Levator labii superiois aleque nasi gibi st dudaa ve burun kanatlarna tutunurlar. Dudaklarn ularn etkilemeden orta ksmn yukar eker ve nasolabial

137

krn dzlemesini arttrr. Levator labii superiois aleque nasi ve zygomaticuc minor hareketlerine nans vererek honutsuzluk ve ac ifadesini glendirir. Levator anguli oris derinde, dier kaslarn altnda, st enenin canin fossasndan karak dudaklarn kesine doru tutunur. zellikle etil hayvanlarda ok gelimitir. st duda kpek dileri gzkecek ekilde yukar kaldrd iin Caninus ad da verilir. Procerus ile birlikte hareket ettiinde yzde saldrgan, vahi ifade yaratr. ALT DUDAI AAI EKENLER Mentalis alt enenin yan kesici dileri hizasndan kemie tutunup enenin ucundaki deriye balanan kk bir ift kastr. ene ucundaki deriyi aadan yukar ekerek yzn aslmas ifadesi verir. Depressor labii inferioris alt ene kemiinin yatay dalnn n ksmlarndan kp alt dudakta sonlanr. ene karesi ve beenmeme kas olarak da isimlendirilir. Alt dudan kenarlarn dar kard iin belirgin bir beenmeme ifadesine neden olurlar. Kendi kaslmasna bal olarak ifade glenir. Depressor anguli oris yine ene kemiinin yan dallarndan karak az kesine ve alt dudaa tutunur. ene karesi kaslarn ksmen kaplar. Dudak ularn aa ektikleri iin bilabial yarn ynn deitirir. Az kaslmas durumunda hzn; ok kaslmas durumunda ise kk grme ifadesi yaratr. FLEME Buccinator yanaklarn kalnl boyunca devam eden yass bir kastr. Alt ene kemii ve st ene kemiine tutunarak kar ve az kesinde sonlanr. Az boluunun yan eperini oluturur. ineme ve yemek yeme eylemlerinde de kullanlsa da asl fleme kas olarak bilinir. Kaslmas yanaklar hava ile doldurur.

138

DER Platysma deriye bal boyun kasdr. Tek bana ifadesi yoktur. Dier kaslarla birlikte altnda abartr. ok ince ve yassdr. Boynun n yanlarnda yer alr ve boynu ince liflerle sarar. Lifler boyun ve gs kaslarndan kp alt ve st eneyi kaplayan deriye, alt dudaa, az kesine ve yanaklara balanr. Bir rt gibidir. Ularndan biri olan risorius az kesinde sonlanr. Tek bana bir kas gibi deerlendirilir. Az kesini yanlara eker. Zoraki bir glmsemeye, srtmaya neden olur. Platysmann kaslmas boyun derisini ykseltir ve diklemesine, derin rlyefler yaratr. Tek bana bir ifadesi olmasa da dier ifadelere enerji katar. Ka kaslarnn hareketi ile birletiinde rpertici, korkutucu bir ac; procerus ile birletiinde vahi bir tehdit grnm verir. NEME KASLARI ineme kaslar mimik kaslarndan farkl olarak, tpk iskelet kaslarnda olduu gibi kemikten kp kemie tutunurlar. zerlerinde kendilerini saran birer klf bulunur. Bu kaslar yzn tek hareketli kemii olan alt ene kemiinin hareket etmesini salarlar. Temporalis ve masseter alt eneyi yukar ekerek aa yukar hareket etmesini salarlar. Temporal (akak) kas, ban yan ksmnda bulunan temporal kemiin zerinde yer alr. Temporal fossay (kemiin ukur yapsn) doldurarak ban yandan grnmn deitirir. Taban yukarda bir geni andran grnm vardr. genin alttaki kesi gl bir tandonla alt ene kemiinin coronoid kntsna balanr. Alt enenin ykselticisi olarak alr. ineme ve eneyi skma srasnda temporal blgenin yzeyinde hareket oluturur.

139

Masseter (ineyici) kaslar yzn yan alt ksmnda yer alr. Yanan d hattn belirleyen etli bir ktleye sahiptirler. Mandibula altndan balayp zerini sarar; diyagonal olarak yukar ykselir ve yaylarak zygomatic kemerin altna tutunur. Drtgen biimli masseterlerin kemiklere tutunduu ular genitir. ok belirgin bir rlyefi vardr. Kiilere gre farkl olarak yanan ortasnda, snrnda bir ukur oluturur. Contraction (kaslma) durumunda eneyi yukar ekerken oluturduu rlyefi daha da glenir. ineme hareketi ifade saylmasa da zellikle gl fke srasnda sklan diler, masseter ve temporal kaslarn belirginlemesine neden olur. Pterigoideus medialis ileri geri hareket ettirerek kesme; lateris ise yanlara hareket ettirerek ineme hareketlerini gerekletirirler. Bu kaslar i taraflarda yer ald iin sadece stlerindeki kaslarn ktlesini arttrrlar, yzeyden gzkmezler. DI KULAK EVRESNDEK KASLAR D kulak evresindeki kaslar insanda ilevini yitirmitir. ok az insan kulaklarn oynatabilir. Hayvanlarda ok gelimi olan bu kaslar kulan ses gelen yne doru hareket etmesini salar. Auricularis anterior, auricularis superior, auricularis posterior. Bunlar temporal blgede yer alr; kulak kepesinden balayp aponeurotica iinde kaybolur. nsanda ifadeye katks olmad iin bu kaslara yer verilmemitir.

6. KAYNAKLAR

KTAPLAR ADES, Dawn (1995), Dada and Surrealism, Concepts of Modern Art, Derleyen: Nikos STANGOS, Thames and Hudson, New York. AND, Metin (1983), Geleneksel Trk Tiyatrosu, nklap Yaynevi, stanbul. AND, Metin (1999), Ritelden Drama, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. BARBA Eugenio, SAVARESSE Nicola (2002), Oyuncunun Gizli Sanat, ev: Ayn CANDAN, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. DEGLI, Marine (2000), Sculptures: Africa, Asia, Oceania, Americas, Reunion des Musees Nationaux, Paris. DU, Fei Bao (2002), Things Chinese, China Travel and Tourism Press, Bei Jing. DURAN, Faik Sabri (1939), nsanlar Alemi, Kanaat Yaynlar, stanbul. GRNING, Karl (1997), Decorated Skin, A World Surway of Body Art, Thames and Hudson, London. HODGSON, Terry (1988), Batsford Dictionary of Drama, Batsford, London. HUIZINGA Johan (1995), Homo Ludens, Oyunun Toplumsal levi zerine Bir Deneme, ev. Mehmet Ali Klbay, Ayrnt Yaynlar, stanbul IRVINE, Gregory (1994), Japanese Masks: Ritual and Drama, Masks: The Art of Expression, Derleyen John MACK, British Museum Press, London.

141

JAMES, Thurston (1990), The Prop Builders Mask Making Handbook, Betterway Books, Cincinnati, Ohio. JENKINS, Ian (1994), Face Value: The Mask in Greece and Rome, Masks: The Art of Expression, Derleyen John MACK, British Museum Press, London. KINDERSLEY Dorling (2002), nsan Vcudu, ev: Saba KESTEF, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara. MEYER, Anthony J.P. (1995), Oceanic Art, Knemann Verlagsgesellschaft, Oldenburg. MOREAUX Arnould (1975), Anatomie Artistique delHomme, Maloine S.A. Editeur, Paris. NOYAN Fazl/ ERALP lhan(1972), Ksa nsan Anatomisi, Sonk Basmevi, stanbul. RICHER Paul(1972), Artistic Anatomy, ngilizceye ev: Robert B. Hale, Watson Guptill Publication, New York. SANACHSON, Dorothy, Joseph (1955), The Dramatic Story of The Theatre, Abelhart-Schumann, London. SIKE, Yvonne de (1998), Les Masques: Rites et Symboles en Europe, Editions de La Martiniere, Paris. SOBOTTA J. (1972), nsan Anatomisi Atlas, eviren: Kaplan Arnc, Urban&Schwarzenberg, Mnih. SUN Jianjun, GAO Jinlong(2002), Min Jian Mian Ju, -, Bei Jing.

142

TAYLOR, John.H. (1994), Masks in Ancient Eggypt: The Image of Divinitiy, Masks: The Art of Expression, Derleyen John MACK, British Museum Press, London. TOPUZ Hfz (1992), Kara Afrika Sanat, Ant Yaynevi, stanbul. XIAO, Xiao Ming (2002), Fascinating Stage Arts, Foreign Languages Press, Bei Jing. ZHAO, Meng Lin; YAN, Ji Qing (1996), Peking Opera Painted Faces, Morning Glory Publishers, Bei Jing. - (2002), Nuo Mask, Shanghai Peoples Fine Arts Publishing House, Shang Hai.

DERGLER CANDA, Deniz (2004), Yeniden Yzlendirme, Bilim ve Teknik, Say: 438, Mays, 54-58 ORAL, Zeynep (1976), Kuzgun Acar'a Sayg, Milliyet Sanat Dergisi, 13 ubat ULRICH, George (1989), Masks, LORE Magazine, 39-III, Gz says: 2-9 - (2005), Gzden Kaanlar, Geo, Say:1, Kasm, 14,15

NTERNET http://ccs.clarityconnect.com/NRiggs/Iroquois.html http://members.cox.net/e1e2e3/MagicMythMask/default.htm

143

http://novaonline.nv.cc.va.us/eli/spd130et/ancientgreek.htm http://snowgoose.ca/native/false.htm http://www.africans-art.com http://www.akmb.gov.tr/turkce/books/nevruz/i.cetin2.htm, smet MEN, Tiyatroda Nevruz http://www.anymask.com/history ofmask.html, Encyclopedia Britannica http//www.artindia.net/kathakali.html http://www.bluemoonmask.com/carnival http://www.britannica.com http://ww.ceeba.at/art/arts_masques_africains.htm http://www.china page.com/xwang/index0.html http://www.chinastyle.cn/essential/intagible-heritage/nuo-culture.htm http//:www.english.emory.edu/Bahri/katha.html, Rey CHOW, Kathakali http://encarta.msn.com, Judith OSTROWITZ, Native American Art http://www.face-and-emotion.com http://www.halksahnesi.org, Ahmet SEVENGLAnadolu Halk Rakslarnda Dram Unsurlar

144

http://www.geocities.com/Vienna/Opera/8692/modern.html, Xu Ming WANG http://www.halksahnesi.org, Metin AND, slamda Tragedya Kahraman ve Tragedya rnekleri http:www.istdt.gov.tr/turkce/oyunlar/oyun.asp http://www.lightbrigate.demon.co.uk http://www.louvre.fr/llv/oeuvres http://www.mnh.si.edu/arctic/features/yupik/index.html http://www.saigon.com/heritage/dance/dhan5.htm, DHANANJAYAN, A Dancer on Dance http://www.theatrehistory.com http//www.theatrenogaku.org/noh, EMMERT Richard http://www.thebritishmuseum.ac.uk http://www.umich.edu/-iinet/journal/vol4no2/kathak.html, Sarah CALDWELL, Kathakali Dance Drama http://www.vergino.com/10turktiyatro.htm http//www.vvv.com, NAMBOODIRI, Kathakali: Dance-Drama of Kerala

7. UYGULAMALAR

7.1. Metin Yorumu: Alice Harikalar Diyarnda Bu alma, 2005 ylnda, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Geleneksel 3 Mart kutlamalarnda, Tophane-i Amire binasnda sergilenmek zere tasarlanmtr. Herkese tannan Alice Harikalar Diyarnda metninden seilen tipler yorumlanarak grselletirilmitir. Geceye katlan renciler tarafndan giyilen maske ve aksesuarlar, mekanda masal etkisi yaratmay hedeflemitir. Kostm ve aksesuarlar Sahne Grnt Blm Aratrma Grevlisi Fatma ztrk tarafndan tasarlanmtr.

Resim 7.1.1, Srtan Kedi

146

Resim 7.1.2, 3, Domuz ve Kpek

Resim 7.1.4, 5, Kontes ve Kralie

147

Resim 7.1.6, 7, Kular

Resim 7.1.8, Tavan

148

7.2. Kat

Kat, hafiflii, kolay edinilmesi ve ekillendirilmesi ile en ok tercih edilen maske malzemelerinden biridir. Sayfadaki rneklerde kullanlan oluklu mukavva, sahip olduu dokunun biime katks iin tercih edilmitir.
Resim 7.2.1

Resim 7.2.2

149

7.3. Papier-Mache

Papier-mache (kalba kat basma) teknii, hafif, ucuz, dayankl ve seri retime uygun olduu iin maske retimine elverilidir. Bu yntem, al vs negatif kalp iine, tutkallanm katlarn baslmasndan ibarettir. Dikkat edilmesi gerekenler, maskenin kolay kabilmesi iin, kalbn iyice yaltlmas ve byk hacimli ters alarn bulunmamasdr. rnekte grlen maske, amurla biimlendirilen modelin zerinden al kalp alnarak retilmitir.

Resim 7.3.1

150

7.4. Renklendirme Maskede renk kullanm yz boyama balnda anlattmz zere farkl amalara hizmet edebilir. Resimde grlen rnekte ama, biime canllk katmak ve patine edilen yzeyle derinlik duygusunu arttrmaktr.

Resim 7.4.1

151

7.5. Ahap

Metin boyunca yer alan bir ok rnekte grld gibi ahap, maske retiminde en ok kullanlan malzemelerden biridir. Resim 7.5.1.den itibaren gsterilen ahap maskeler, metinde yer alan rneklerde grlenlerin aksine, giyilmek amacyla retilmemilerdir. Bunlar, maske olarak allm portrelerdir.

Resim 7.5.1

152

Resim 7.5.2

153

Resim 7.5.3, teyze

154

Resim 7.5.4

155

Resim 7.5.5

156

Resim 7.5.6, n grnm

157

Resim 7.5.7, yan grnm

158

Resim 7.5.8, n grnm

159

Resim 7.5.9, yan grnm

160

Resim 7.5.10

8. RENC ALIMALARI

8.1. Ban Biimi: Yumurta

Resim 8.1.1

Bu almann amac, ban temel geometrik yaps zerinde, karakteristik zellikleri oluturan rlyeflerin, siyah-beyaz deerleri ile anlatlmasdr. alma, 2004-2005 retim ylnda, Morfoloji dersi rencileri tarafndan gerekletirilmi; renciler, kendilerine datlan yumurtalarn zerinde bir birlerinin portrelerini desen olarak izmilerdir.

162

Resim 8.1.2, Bar lkhan

Resim 8.1.3, Eda Tal

Resim 8.1.4, Mustafa Muhammed

Resim 8.1.5, Slacan Kseler

163

8.2. fke

Bu alma, 2003-2004 eitim yl bahar dneminde, Form Analizi dersi rencileri tarafndan gerekletirilmitir. renciler tarafndan belirlenen fke temas, 35x50 cm gri kartonlara, yz ifadesi olarak allmtr. fadeyi oluturan hacimler, kartonlar kesip katlayarak oluturulmutur. Portreler allmadan nce fke ifadesi srasnda yzde oluan deiimler kalarn atlmas, burun kanatlarnn almas, caninuslarn kaslmas ile kpek dilerinin gsterilmesi gibi- morfolojik adan analiz edilmitir. renciler, fke ifadesini olutururken arlkl olarak kullandklar kompozisyon eleri diyagonal ynlenme ve boluk-doluluk ile oluturduklar gl kontrastlar olmutur. Kimi, az aarak haykrma hareketi ile fkeyi desteklerken; kimi de dileri skp bazen gstererek- fkeyi bir tehdide dntrmeyi tercih etmitir.

Resim 8.2.1, Sema Cihan

Resim 8.2.2, Alpaslan Karaaslan

164

Resim 8.2.3, Ece Altun

Resim 8.2.4, Yldz Ylmaz

Resim 8.2.5, zlem Aksar

Resim 8.2.6, Aylin Baaran

165

Resim 8.2.7, Meryem Denizkran

Meryem Denizkran tarafndan retilmi son rnekte kompozisyonda diyagonaller ve siyah-beyaz kontrastnn yan sra asimetri de katlmtr.

166

8.3. Karmak fade

Bu alma, 2004-2005 retim ylnda, Morfoloji dersi rencileri tarafndan gerekletirilmitir. Yzde, bir birini destekleyecek ekilde bir arada bulunabilen zlme ve kzma ifadeleri ile oluturulan portreler, 35x50 cm kartonlar zerine, kesip katlayarak allmtr. En az elemanla, en ok anlatm zorunluluu, rencileri ifadenin en youn gzlendii gz ve az blgeleri zerinde almaya yneltmitir. Tm renciler bireysel yaratclklar ile malzemeyi ok farkl yntemlerle biimlendirerek, zgn birer anlatm gerekletirmilerdir.

Resim 8.3.1, Slacan Kseler

167

Resim 8.3.2, Y.Alp Alanbay

Resim 8.3.3, Bar lkhan

Resim 8.3.4, G.Damla Uz

Resim 8.3.5, Mutlu Kuru

168

8.4. Hareketli Maske

Bu alma, 2005-2006 retim ylnda, Morfoloji dersi rencileri tarafndan gerekletirilmitir. alma ncesinde dnya maskelerinden zellikle Kuzey Amerikadan- hareketli rnekler; mekanik sistemleri ve bu hareketin ifadeye katks asndan incelenmitir. Dilek Gney tarafndan yaplan bu maskede ise ene ekleminin ve gz krelerinin hareketinden yararlanlmtr.

Resim 8.4.1, Dilek Gney

169

Resim 8.4.2, Burak Lleci

Burak Lleci tarafndan yaplm olan maske, yzn sadece aln ve burun ksmn kaplamaktadr. Aln blgesindeki katlanma, frontal kaslarn hareketine gnderme yapmaktadr.

Resim 8.4.3, Emrah Zeren

Emrah Zerenin yapt yarm maskede yzn genel yapsna sadk kalnm, hareket, izleyicinin tm ilgisini zerinde toplayan tek gz kresinin zerinde, gz kapann alp kapanmas ile salanmtr.

170

Resim 8.4.4, Emre Duman

Emre Duman maskesinde, ifadenin en dikkat ekici elemanlarndan biri olan kalar abartarak hareketlendirmitir. Kalarn alt kelerini gz boluklarna denk getirerek gz bebeklerini de ifadeye katmtr.

171

Resim 8.4.5, Gizem zelik

Gizem zelikin maskesi yz elemanlarn birlikte hareket etmesi fikrinden yola kmtr. Kalarn i ularndan ve burundan geen ipler, st dudak ularna balanarak; atk kal, kzgn ifade, kalarn havaya kalkmas ile aknlk ifadesi kazanmaktadr.

Resim 8.4.6, Fatma Ycel

Fatma Ycel maskesinde glme eylemini inceleyerek yzde meydana gelen hareketleri yorumlamtr. Yanak eklentisinin hareketi ile az boluu byrken, gzler kslr.

172

8.5. Yz zelliklerini Vurgulayarak Boyama

Bu alma, 2003-2004 retim yl Form Analizi dersi rencileri tarafndan gerekletirilmitir. Ama, Kabuki tiyatrosundaki makyaja benzer bir ekilde, yz zelliklerini vurgulayarak boyamaktr. Formu sadece k deerleriyle anlatmak iin siyah ve beyaz boyalar tercih edilmitir. renciler bir birlerinin yznde, ne karmak istedikleri blgelerde ak, geriye atma ihtiyacn duyduklar blgelerde ise koyu tonlar kullanmlardr.

Resim 8.5. 1, Hakan Bakr

173

Resim 8.5. 2, Candan Duyar

174

Resim 8.5. 3, Burcu Erden

175

Resim 8.5. 4, Kymet Datan

176

Resim 8.5. 5, Tolga Baatur

177

Resim 8.5. 6, Ela Hawes

178

8.6. Yzn Benim Tuvalim Bu alma 2005-2006 retim yl Morfoloji dersi rencileri tarafndan gerekletirilmitir. almann amac, yz bo bir tuval olarak kabul edip zerinde, siyah ve beyaz boyalar kullanarak yeni hacimler elde etmektir.

Resim 8.6.1, Bora Baysekin

179

Resim 8.6.2, Burcu Kndr

180

Resim 8.6.3, Burak Lleci

181

Resim 8.6.4, Emrah Zeren

182

Resim 8.6.5, Emre Duman

183

Resim 8.6.6, Gizem zelik

9. ZGEM

1972 ylnda stanbulda dodu. Mimar Sinan niversitesi Heykel Blmnde lisans (2000) ve yksek lisans (2002) eitimini tamamlad. in Halk Cumhuriyeti tarafndan verilen aratrma bursu ile gittii (2003) Pekin Gzel Sanatlar Akademisinde (Zhong Yang Mei Shu Xue Yuan, CAFA) Lu Ping Chann rencisi oldu. 2000 Ylndan bu yana Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Heykel Blm Aratrma Grevlisi olarak almaktadr.

Katld Sergiler ve Dier Sanatsal Etkinlikler: 2005 Deirmendere, 13.Uluslararas Zht Mridolu Ahap Heykel Sempozyumu 2005 Sur-En 11. Uluslararas Heykel Sempozyumu, svire 2005 Alice Harikalar lkesinde, Maske Sunumu, Tophane-i Amire, stanbul 2004-5 Ulusal Kanal yararna karma sergi, stanbul, zmir, Mersin, Eskiehir 2004 stanbul 2.Uluslararas Mermer Heykel Sempozyumu 2004 Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi retim Elemanlar Resim ve Heykel Sergisi, MSGS Osman Hamdi Bey Salonu 2004 Polonezky Heykel lii 2004 Devlet Heykel Sergisi 2003 Karlama JTAA (Japon Trk Sanatlar Dernei) Heykel ve Seramik Sergileri, Kyoto, Tokyo, Japonya 2003 Saraylar Prokonnesos Uluslararas Mermer Heykel Sempozyumu, Balkesir 2003 Siyah-Beyaz MS, Desen Sergisi 2003 Chorus CAFA Yabanc rencileri Sergisi, Modern Gallery, Pekin, in Halk Cumhuriyeti

185

2003 Marvin Sweet tarafndan dzenlenen Raku almas ve sergisi, Pekin Gzel Sanatlar Akademisi, in Halk Cumhuriyeti 2003 Harbin Uluslararas Kar Heykel Sempozyumu, Harbin, in Halk Cumhuriyeti 2003 Harbin Uluslararas Buz Heykel Sempozyumu, Harbin, in Halk Cumhuriyeti 2002 MS Osman Hamdi Bey Salonu, Oyuncak Yksek Lisans Mezuniyet Sergisi 2002 MSGSF Mnster Sanat Etkinlii, stanbulun Kolyeleri Projesi, Munster, Almanya 2002 Kemer Club Phaselis, Ali Baba ve Krk Haramiler Uygulamas, Antalya 2002 Deirmendere, Zht Mridolu 10.Ahap Heykel Sempozyumu 2002 Artistic May Mermer Heykel Sempozyumu, Drama,Yunanistan 2002 Monolog MS Aratrma Grevlileri Sergisi, stanbul, Bkre, Romanya 2001 Heykeltralar Dernei Buluma Sergisi 2001 Birgi Yaz Okulu 2001 Uurtma Semineri ve Mimar Sinan niversitesi, Bahar enlikleri Kapsamnda Uurtma enlii 2001 C.A.M. Sanat Galerisi -mi gibi Sergisi 2000 At Klna Girmi Adam Uygulamas, Eskiehir 2000 Trkiye Jokey Kulb Heykel Yarmas Sergileri 2000 Devlet Heykel Sergisi 2000 Milas, Mermer Heykel Sempozyumu 2000 Ankara Merkez Bankas Sanat Galerisi, Ahap Yontudan Drt A Sergisi 1999 Deirmendere, Zht Mridolu 7.Ahap Heykel Sempozyumu 1999 Almelek Sanat Galerisi Karma renci Sergisi 1998 Kemanc Kltr Merkezi Karma renci Sergisi 1998 Mine Sanat Galerisi, 7+1 Ben Sergisi 1997 Tyap Gen Etkinlik 1996 ili, Art World Karma Sergi 1998, 1999, 2000 Fndkl Park renci Sergileri