T.C.

SELUK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS RUS DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI

RUS KLTR TARHNDE RASKOL DNEM VE BU DNEMN MCAHD AVVAKUM (HAYATI VE ESERLER)

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN Yrd. Do. Dr. NALE HACIZADE

HAZIRLAYAN LTFYE OPUR 044210001003

KONYA 2006

NDEKLER ZET....................................................................................................................................i ABSTRACT........................................................................................................................ii NSZ...............................................................................................................................iii I.BLM RUS KLTR TARHNDE DNN YER..................................................1 I.I. Ruslarn Hristiyanl Kabul Etmeden nceki Din nanlar................................3 I.II. Kiyev Rusyasnn Hristiyanl Kabul...................................................................6 I.III. Mool-Tatar Hkimiyeti Devrinde Rus Kilisesi,Ruhaniler, Manastrlar............8 I.IV. Rus Kilisesinin Moskovaya Nakledilmesi...............................................................9 I.V. Rusyada Patrikliin Kuruluu................................................................................11 I.VI. Rus Ortodoks Kilisesinde Patrikliin Kurulmasndan Sonraki Dnem.............13 I.VII. Hristiyanlk Hakknda Genel Bilgiler..................................................................14 I.VIII. Rus Edebiyatna Ve Kltr Yaamna Din Grlerin Yansmas.................26 I.IX. Tolstoy Ve Dostoyevskinin Din Hakkndaki Grleri.......................................27 II. BLM RASKOL DNEM....................................................................................31 II.I. ar Aleksey Mihaylovi Dnemi.............................................................................32 II.II. Raskol ncesi Rus Halknn Durumuna Genel Bir Bak...................................34 II.III. Patrik Nikon ve Reformlar..................................................................................39 II.IV. Kilisede Paralanmann Balama Sebepleri........................................................42 II.V. Rus Kilisesinde Paralanma...................................................................................43 II.VI. Eski Gelenekilerin Merkezleri.............................................................................51 II.VII. Eski Gelenekilerin Akmlar..............................................................................52

III. BLM AVVAKUM VE XVII. YZYIL RUS EDEB DL..............................55 III.I. Avvakum ve Eserlerine Genel Bir Bak...............................................................55 III.II. Ba Papaz Avvakumun Hayat............................................................................61 III.II.I. lk Srgne Kadar Avvakumun Yaam.........................................................61 III.II.II. Tobolsk ve Daurinde Geen Yllar..................................................................69 III.II.III. Moskovaya Dn ve Yeni Srgn Dnemi.................................................72 III.II.IV.1666-1667 Yllarnda Toplanan Kilise Konseyinde Avvakumun Durumu.74 III.II.V. .Avvakumun Pustozerskteki Yaam ve dam Edilmesi..............................78 III.III. XVII. Yzyl Rus Edeb Dilinin zellikleri........................................................80 III.IV. Avvakumun Eserlerinin Dil zellikleri.............................................................88 SONU..............................................................................................................................98 KAYNAKA...................................................................................................................101

ZET Yksek Lisans Tezi RUS KLTR TARHNDE RASKOL DNEM VE BU DNEMN MCAHD AVVAKUM (HAYATI VE ESERLER) LTFYE OPUR

SELUK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS RUS DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI Danman: Yard. Do. Dr. Naile HACIZADE 2006

Rus kltr tarihinde din, yaam her ynyle etkileyen bir olay olarak grlr. Ruslar ilk balarda btn ilkel kavimlerde olduu gibi tabiata tapmlar, sonra Hristiyanl kabul etmilerdir. Hristiyanln bir devlet dini olarak kabul edilmesiyle yeni bir hayat balamtr. Fakat, Rusyada din zamanla deiime uramtr. XVII. yzylda gerekleen kilise paralanmas (Raskol), her ynyle dili ve edebiyat etkilemitir. Bilindii zere, XVII. yzyl edebiyatnn, Rus dili ve edebiyatnda kendine zg bir yeri vardr. Kilise paralanmasyla alakal olarak kendi inanlar uruna mcadele veren Avvakum, XVII. yzyl edebiyatna damgasn vurmutur. Avvakum, eski geleneklerin savunucusu olarak din mcadelesi vermi ve bu mcadelesini yazya dkmtr. Eserlerini halk diliyle yazarak, o dnemin dilsel zelliklerini anlamamza katkda bulunmutur. Tm bunlar, Avvakumun Raskol dnemindeki nemini kat kat arttrmaktadr. Bu tez almasnda, Avvakumun eserleri nda Raskol dnemindeki kltr, edebiyat ve dil deiimleri saptanm, tarih bir olayn kltre nasl yansd gzler nne serilmeye allmtr. Anahtar Kelimeler: Rusya, Avvakum, Hristiyanlk, din, kltr, kilise, edebiyat, dil.

ABSTRACT Masters Degree Thesis THE PEROD OF RASKOL N THE HSTORY OF RUSSAN CULTURE AND AVVAKUM, THE COMBATANT OF THS PEROD (HS LFE AND WORKS) LTFYE OPUR

SELUK UNVERSTY INSTTUTE OF SOCAL SCENCES THE DEPARTMENT OF RUSSAN LANGUAGE AND LTERATURE Consultant: Ass.Prof. Naile HACIZADE 2006

In the history of Russian culture, religion is accepted as a phenomenon which affects life from its all dimensions. At first Russians as primitive tribes, worshipped nature and later accepted Christianity. With their acceptance of Christianity as a state religion, a new life started in Russia. But in the course of time religion in Russia changed. Church separation (Raskol) which occured in the 17th century, affected language and literature in every way. As it is well-known, 17th century literature and Avvakum have a special place in the Russian language and literature. Related with the church separation, Avvakum defended religion as a protector of old traditions and put this struggle into writing. He wrote his works with colloquial language, in this way he helped us to understand the lingual characteristics of that period. All this increased the importance of Avvakum in the Raskol period. In this thesis, by the help of Avvakums works; the changes in the culture, literature and language in the Raskol period, are determined and the reflections of a historical event on culture are studied. Key Words: Russia, Avvakum, Christianity, religion, culture, church, literature, language.

ii

NSZ Kltr, tarihin derinliklerinden szlp gelen; zamann ve ihtiyalarn dourduu, nesillerin yaadklar zamana ve gelecee baklar srasnda gemie ait atf dncesi gelitiren; inanlarn, kabullenilerin ve yaama ekillerinin btndr. Kltrn iinde barnan din, dil ve edebiyat, insann hayatndaki mihenk talarndandr. Kltr, bir insann yaad evreye uyumunu salarken; dil, iletiimin sonsuz rahatln sunar, din ise kutsi bir inanla ruhani bir vecdin kaplarn aralar. Bu temel unsurun asl sebebi insan olunca, elbette bu unsurlar bir etkileim iine girer ve sanatsal bir kimlie brnr. Kltrn derinliini, dilin kvrakln ve de dinin metafiziksel zelliini harmanlayan insan, kendine has bir yorumla edebiyat yaamnn iine sokmutur. Edebiyat, insan anlatrken, kltr, dili ve dini son zerresine kadar iine alr, sindirir ve da vuran bir simgeleme sistemi olarak tekrar insan hayatna sunar. Rus kltr tarihinde din, yaam her ynyle etkileyen bir olay olarak grlr. Ruslar ilk balarda btn ilkel kavimlerde olduu gibi tabiata tapmlar, sonra Hristiyanl kabul etmilerdir. Rusyada Hristiyanln bir devlet dini olarak kabul edilmesiyle yeni bir hayat balamtr. Gnmz Rusyasn da byk lde ekillendiren dindir. Fakat, Rusyada din zamanla deiime uramtr. XVII. yzylda Hristiyanln temel eleri tekrar gndeme gelmi, bu durum halk arasnda byk bir tepki uyandrmtr. ok sayda insann ldrlmesine ve srgn edilmesine yol aan bu olay, Rus kltrnde ayrca bir dnem Raskol olarak bilinmektedir. Raskolun kelime anlam paralanmadr. Ancak, Raskol kelimesi paralanma anlamnn tesinde, kilise paralanmas dnemini de kapsayarak terimsellemi, daha geni bir anlam yelpazesine sahip olmutur. almamzda, Raskol dnemine aklk kazandrlrken, bu dnem edebiyat ve dil zellikleri hakknda da bilgiler verilmitir. Rus Kltr Tarihinde Raskol Dnemi Ve Bu

iii

Dnemin Mcahidi Avvakum (Hayat ve Eserleri) adl tez almas, blmden olumaktadr. lk blmde; Rus kltr tarihinde dinin yeri aklanm, Ruslarn Hristiyanl kabulnden nceki inanlar ve Rus tarihinin dnm noktalarndan birini tekil eden Hristiyanln kabul ile ilgili bilgiler aktarlmtr. Hristiyanlk, Rusya ile balantl bir ekilde ele alnm ve Rus tarihinde Hristiyanln geliimi anlatlmaya allmtr. Bu blmde ayrca, Ruslarn tabi olduu Ortodoks mezhebiyle balantl olarak Hristiyanlk hakknda ksaca bilgiler verilmi, Hristiyanln kltrdeki etkileri, edebiyat ve dildeki izleri ortaya konulmaya allmtr. Dinin edebiyata etkisinin daha iyi anlalmas asndan, Rus edebiyatnn en byk temsilcilerinden olan Tolstoy ve Dostoyevskinin din hakkndaki grleri de bu blmde yer almaktadr. kinci blmde; ar Aleksey Mihaylovi dneminde gerekleen Raskol ve bu dnemde yaplan din reformlar aklanmtr. Rus kilisesinde baz slahatlar yaplmak istenmesi, Rusyada din bir paralanmaya neden olmu ve bu durum Rus yaamnn tm alann etkilemitir. Patrik Nikon da kilise slahatlarnn ateli bir taraftar olmutur. Bu blmde, Raskol dnemi, Patrik Nikonun reformlar ve bu dnemin zellikleri de aklanmtr. nc blmde ise; XVII. yzyl edebiyatnda yeni bir slup yaratan, Raskolun simgesi haline gelmi hem din adam hem de yazar olan Avvakumun hayat, edeb kiilii, edeb eserlerinin dil zellikleri verilmitir. Ayrca bu blmde, genel olarak XVII. yzyl edeb dilinin zelliklerine de deinilmitir. Rus Kltr Tarihinde Raskol Dnemi Ve Bu Dnemin Mcahidi Avvakum (Hayat ve Eserleri) konusunu sememizin sebebi, Raskol dneminin kltre, edebiyata ve dile yapt etkilere aklk getirmek ve Avvakumun Raskol dneminde ve Rus edebiyatndaki yerini belirtmektir.

iv

Trkiyede yaplan bilimsel aratrmalar arasnda 17. yzyl yaz dili - Raskol dnemi ile ilgili derli toplu bir almaya rastlamadk. Ayrca, Avvakum hakknda Trke hibir almann mevcut olmadn fark ettik ve bu konuda bir aratrma yapmann faydal olacan dndk. Avvakum ile ilgili hibir Trke kaynan olmamas, bizi youn bir ekilde tercme iine sevk etti. in asl zor ksm, Avvakumun yaad dnemin edeb dilinin ada Rusadan farkl olmasyd. almamzdaki, Avvakum ve o dnem edeb dili ile ilgili btn alntlar orijinalinden Eski Rusadan ilk defa Trkeye evrilmitir. Tez almam boyunca benden yardmlarn esirgemeyen, hazrlanmasnda devaml yanmda olan, engin bilgileriyle bana k tutan danman Hocam Sayn Yrd.Do.Dr. Naile HACIZADEye teekkr bir bor bilir, sayglarm sunarm.

Ltfiye OPUR Konya-2006

I.BLM RUS KLTR TARHNDE DNN YER Bir toplumun, bir devletin oluumu ve geliimindeki en nemli faktrlerden birisi, onun din inanlar sistemi saylmaktadr. Din, bir halkn manevi varlnda, yaama biiminde, kltrnde ve dnyaya bak asnda insanlarn yaratltan itibaren vazgeemedii bir edir. Rusyann da bir devlet olarak yzyllar boyunca varln srdrmesinde din etkenlerin ok nemli rol olmutur. Rus devletinin gelime tarihi, Kiyev Rus Devleti ile balamtr. Kiyev Rus Devleti, X. y.yda bir knezliktir. Bu knezlik, dier knezlerle balantlarn devam ettirmi, Rus devletinin ekillenmesinde, kltrnn gelimesinde nemli bir rol oynamtr. Rus tarihinde ok nemli bir yere sahip olan Hristiyanln kabl, Kiyev Knezi1 I. Vladimir Svyatoslavovi2 zamannda gereklemitir. Ruslarn Hristiyanl kabul, kesin bir tarih bilinmese de 988 ya da 989 ylnda olduu tahmin edilmektedir. Rusyada Hristiyanln resm din olarak kabul edilmesiyle, Rus tarihinde yeni bir devir balamtr. Ortodoksluk, Rus devletinin gelimesinde ve zellikle de Rus kltrnn olumasnda nemli bir rol oynamtr. Ruslar, Hristiyanl Bizanstan almlardr. Bizans kltrnn zelliklerini tayan Ortodoksluu kabul etmekle Ruslar, Bizans medeniyeti evresine girmi, bylece Bat Avrupa kavimlerinden farkl bir yola sapmtr. Bu da, Rus tarihine

Knez: Rusyada feodal dnemde hkmdara verilen ad. Bk. S..Ojegov, N.Yu.vedova, 2-oe zdaniye, Moskva, zd. Azbukovnik, 2001, s.279. 2 I.Vladimir Svyatoslavovi. Knez Svyatoslavn olu. (?-1015) 969 ylndan itibaren Novgorod Knezi, 980 ylnda ise Kiyev Knezi olmutur. Kiyev Rusyas, onun dneminde byk gelime gstermitir. Bk. V.V. Kuskov, Literatura i Kultura Drevney Rossii Slovar-Spravonik, Moskva, Vsaya kola, 1994, s.238.

kendine has bir zellik vermi, Ruslarn Avrupa kavimlerinden farkl bir medeniyet oluturmasna neden olmutur. Ruslarn Hristiyanl kabul etmelerinin en nemli sonucu, Knez hkimiyetinin salamlam olmasdr. nk Ortodoksluk, imparatorlarn

hkimiyetini kuvvetlendiren esaslar kabul etmi, bu esaslar Bizansta yzyllarca uygulanmtr. Ayrca, Hristiyanln kabulnden sonra, yerli Slav halk ile yabanc Vareg-Rus halk arasnda fazla bir ayrlk kalmayacakt. Ortak din, her iki halkn kaynamasna yardm edecekti. Bylelikle, birbirlerinden uzakta olan eitli Slav halklarnn birbirleriyle kaynamalar kolaylaacakt.3 Hristiyanln kabul, Rus milletinin olumasnda tamamlayc bir etken olmutur. Ksa zamanda Hristiyanlk Rusyada yaylm, bylelikle Kiyev ehri sadece Rusyann siyasi merkezi deil, din merkezi de olmutur. Birok din blgeler, piskoposluklar oluturulmutur. Rus kilisesi ve kilise mensuplar ile ilgili dzenlemeler de yine Bizanstan alnan kanunlara gre tahsis edilmitir. Bylece, Bizanstan Kiyev Rusyasna yazl kanun esaslar girmi, bu da Rusyada kanun dzenlenmesi ve uygulanmas iini kolaylatrmtr. Hristiyan dininin gerei olarak, Rusyada kilise, manastr binalar ve ikonalar yaptrma ihtiyac duyulmu ve bu konuda da yine Bizans rnek alnmtr. Bizanstan gelen rneklerle manastrlar kurulmaya balanmtr.

3 Bk. A.N.Kurat, Rusya Tarihi Balangtan 1917ye Kadar, Ankara, Trk Dil Tarih Kurumu Basmevi, 1999, s.31.

lk ustalar Rumlar olmu, ancak bir mddet sonra Rus ustalar ve ikona yapan ressamlar yetimitir. Bylece Rusyada yapclk ve gzel sanatlar alannda nemli gelimeler meydana gelmitir. Kiyev ehri bata olmak zere, bir ok ehirde kiliseler yaplmtr. Kiliselerin Rusyann iklim zelliklerine gre ina edilmesi sonucu, bir nevi Bizans-Rus mimari usul olumutur.4 Hristiyanlk, Ruslarn hayat tarzlarn ve karakterlerini de etkilemitir. Kilisenin tesiriyle birok barbar detleri braklm, yeni din esaslarna uyulmaya balanmtr. Ancak, Hristiyanlk btn halk tarafndan hemen kabul edilmemi, uzun zaman eski batl inanlar, eski ilahlar ve ruhlar halk arasnda yaamaya devam etmitir. Hristiyanln kabulnden sonra, Rusyada mistisizm yaylmaya balam, rahipler oalmt. Manastrlar, sadece din merkezi deildi, Rusyann okumu ve yaz yazan zmresi de burada toplanmt. Sonu olarak, Hristiyanln kabulyle, Rus kltr Bizans Hristiyan ruhunda bymeye ve ykselmeye balamt. I.I. Ruslarn Hristiyanl Kabul Etmeden nceki Din nanlar Hristiyanln kabulnden nce Putperest olan Ruslar, tabiat kuvvetlerini canl birer varlk olarak kabul etmiler ve her kuvveti bir ilaha eit klmlardr. Eski Slavlarda toprak, gne, yamur, nehir ve pnarlarn klt olumutur. Bunlarn hepsi iftilerin retim faaliyetleriyle balantl olmutur. rnn okluu sadece emee
4 Bk. A..Klibanov, Russkoye Pravoslaviye: Vehi storii, Moskva, zdatelstvo Politieskoy Literatur, 1989, s.21.

bal deil, doaya daha nemlisi hava koullarna, alma zamann doru seimine de balyd. Bu bamllk, yllk tarmsal srece ayr bir nem katm, eski Rus iftilerinin btn yaam ona tabi olmutur. evrelerindeki dnya, hava olaylar, yllk mevsim deiimleri, doum ve lm hakkndaki bilimsel bilgilerin farkna varamayan insanlar, karmak din inanlarn, zellikle de by inanlarnn esiri olmular, srekli tekrarlanan doa olaylarn ilahlatrmlardr. Ruslar, bu ilahlara kendilerine zg isimler

vermilerdir. En byk tanr olarak kabul edilen Dajbog, n ve scakln tanrsyd. Gkte olduuna inanlan Svarog, Dajbogun babasyd. Perun ise gk grlts ve imek tanrsyd. Gnee Khors (Hors), rzar ilahna Stribog ad verildii bilinmektedir. Slavlarn gne sembolleri, atlarla ve su kularyla daha nceleri de rdeklerle balantlyd. Bu gne sembollerinin tatbik sanattaki tasvirlerine kurgan kazlarnda rastlanmtr. 5 Bunlarn yan sra kadn tanrs Moko, iyilik ve ktln tanrs Beregni ve Upari, hayvanlarn tanrs Volos, verimlilik ve atalarn tanrs olan Rod ve Rojanitsa da nemliydi. Tek tanrclk ynndeki din dncelerin gelimeye balamasyla balantl olarak, zamanla Rod olarak adlandrlan tanr, ana tanr halini almtr.6 len insanlarn cesetleri ise ya gmlr ya da yakldktan sonra kl bir testi iine konulurdu. Mezara hayatta iken kullanlan eya ve silahlar da konulurdu. Ahiret inanc, cesetlerle birlikte mezarlara lnn btn eyalarn da koyma detini

5 6

Bk. A.N.Kurat, age., s.12. Bk. A..Klibanov, age., s.10-11.

getirmitir. ly anma trenlerinde yenilir, iilir ve elenceler dzenlenirdi. Bu trenlere llerin ruhlarnn da katldna inanlrd. Hatta llerin ruhlarnn yer yznde dolatklarna, ormanlarda ve rmaklarda yaadklarna inanlrd. Akdes Nimet Kurat, Rusyada putperest inannda mabetlerin olmadn belirtirken7, tarihi A.. Klibanov, o dnemde dua etmek ve kurban gtrmek iin kullanlan mabetlerin olduundan bahseder.8 Grnleri yuvarlak olan, toprak tabyalarla evrili toprak ya da tahtadan yaplm bu mabetlerin ortasnda, tatan veya tahtadan yaplm tanrnn insan biimindeki tasvirlerin bulunduunu belirtir. Ayrca, bu tasvirlerin evresinde kurban edilenlerin yakldndan da bahseder. Tanrlara kurban olarak topran, hayvanlarn ve kularn mahsulleri getirilirdi. Ayrca, insan kurbanlar getirildii de bilinmektedir. Slav putperest mitolojisi yazlmamtr ve edeb olarak da ekillenmemitir, ancak bu dinin izleri dilde olduu gibi tasvir sanatlarda da olmutur. Bunun dnda, her boyun ve boy nizam zldkten sonra her soyun, lm atalarn ruhlarna tapmak detinden doan atalar klt meydana gelmitir. Bu atalar ruhuna nce boy denmi, daha sonra sur (ur) ad verilmitir. Atalar kltnn eski bir Trk inan olduu gz nnde bulundurulursa, bu urun Trklerdeki ura ile ilgili olduu sonucu karlabilir. Daha sonralar her soy kendi atasna tapmaya balam ve ev dedesi (deduka domovoy) meydana gelmitir. Bu ev dedesi, o ailenin iyiliini isteyen bir ruhtur.9

Bk. A.N.Kurat, age., s.12. Bk. A..Klibanov, age., s.11. 9 Bk. A.N.Kurat, age., s.13.
8

Btn tabiat canl olarak kabul eden ve hayatlarn tabiat olaylarna gre dzenleyen Slavlar, kn gelmesi mnasebetiyle (21 Aralk) Kolyada adn verdikleri bayram kutlarlard. sann douunun arklarla kutland bu bayramda, kolyadka ad verilen arklar sylenirdi. Bu bayramda ocuklar, delikanllar ve gen kzlar evden eve dolap arklar sylerlerdi. Bunun karlnda da ev sahipleri tarafndan arlanrlard. Ayrca, bu bayramda genler klk deitirirler, maskeler takarlard. Kn uurlanp, ilkbaharn karlanmasnda Krmz Dack Bayram kutlanr, yazn karlanmasnda ise Kupala Yortusu yaplrd. 21 haziran gecesinde yaplan bu yortuda, tanrlar erefine gen bir kz suya atlp boulurdu. Daha sonralar suya kz yerine kukla atma deti yerlemitir. Bu yortu, van Kupala Gecesi ad altnda Ukraynada yakn zamana kadar devam etmitir. Ruslarn Hristiyanl kabullerinden sonra da bu inan ve detler uzun zaman devam etmi, Putperest devri tanrlar yeni Hristiyan azizleri eklinde Ortodokslua karmtr. I.II. Kiyev Rusyasnn Hristiyanl Kabul (988/989) Rus tarihinin dnm noktalarndan birini tekil eden Hristiyanln kabul, Knez I. Vladimir Svyatoslavovi zamannda olmutur. Knezin Hristiyanl kabul olaynn, kesin bir tarih bilinmese de 988 ya da 989 ylnda gerekletii kabul edilmektedir. Ancak, Knez I. Vladimir Svyatoslavoviin Hristiyanl kabulnden nce, Kiyevdeki Vareg-Rus ve Slavlar arasnda Hristiyan dinine girenler vard.

Bizansla olan ticari ilikiler sonucunda, birok Vareg-Rus ve Slav tccar uzun zaman stanbulda kalrd, bunun sonucunda da Rus tccarlar ve askerler arasnda Hristiyanl kabul edenler oalmt. Ortodoksluu yaymak, Bizansn devlet politikasyd. Balkanlardaki Slav halk iin dzenlenen alfabe ve din kitaplarnn Slavcaya tercmesi, Kiyev Rusyasnda Ortodoksluu yayma iini kolaylatrmt. Kiyevdeki Vareg-Rus ve Slavlarn Ortodoksluktan baka, Romadaki Katoliklik, Hazar Devletindeki Yahudilik, dil Bulgarlarnn dini olan Mslmanlk ile de temaslar olmasna ramen, Kiyevde Ortodoksluun yaylma nedeni, Bizans ile ilikilerin daha sk ve nemli olmasdr. Ruslarn sylenmektedir: Hristiyanl Bizans resmen II. kabulnn, Basile u olaya Bizansn dayand tannm

mparatoru

kar

kumandanlarndan Bardos isyan karmt. Ayn anda Balkanlarda da Fakos adnda baka bir general de isyan karnca, mparator Fakosa gnderecek asker bulamam, Knez I. Vladimir Svyatoslavoviten asker yardm isteyerek onunla bir anlama yapmt. Bu anlamaya gre; knez, imparatora 6000 kiilik bir ordu gnderecek, imparator da Vladimire kz kardei Annay verecekti. syan bastrlnca, imparator sznde durmak istemedi. Bunun zerine, Knez I. Vladimir Svyatoslavovi Bizans ehirlerinden en nemlisi Korsunu kuatt ve ele geirdi. 10 Bizans mparatoru, bu durum karsnda Knez I. Vladimir Svyatoslavovi ile mzakereye girdi. Kneze Hristiyanl kabul etmeleri durumunda, Prenses

10

Bk. A..Klibanov, age., s.16.

Annann gnderileceini bildirdi. Knez I. Vladimir Svyatoslavovi bu koulu kabul edince, Kiyev Rusyasnn Hristiyanl kabul meselesi halledilmi oldu. stanbuldan Prenses Anna ile birlikte Rum papazlar, ayin vastalar da geldi. Knez ve askerler vaftiz edildi, Kiyev halknn pek ou da Hristiyanl kabul etti. Hristiyanl kabul etmeyen yerli Slav halk ise, yeni dine zorland ve bu hususta devlet bask yapt. Daha bir gn nce taplan heykeller, ilahlar, atlarn kuyruklarna balanarak srklendi ve nehre atld. Bylece, Kiyev Rusyas XI. yzyla girmeden bir Hristiyan lkesi oldu. 11 I.III. Mool - Tatar Hkimiyeti Devrinde Rus Kilisesi, Ruhaniler, Manastrlar (1223) Moollarn Rusyay hkimiyeti altna almaya balamas, yaklak 1223 ylnda Mool Devletinin Kumanlara (Kpak) saldrmasyla gereklemitir. Kumanlar, bu saldrya kar Rus knezliklerinden yardm talep etmi, Rus knezlikleri de bu talebi kabul etmitir. Bunun zerine Moollar, 1223 ylnda Ruslar ve Kumanlarn zerlerine yryerek buralar hkimiyetleri altna almtr.12 Ruslar 200 yla yakn bir sre Moollarn esareti altnda kalmtr. Mool-Tatar hkimiyeti devrinde, Rus kilisesi eski tekilatn yalnz muhafaza etmekte kalmam, bu tekilat geniletmek iin ok iyi artlar da bulmutur. Din, devlet tarafndan himaye edilmitir. Rusya, Mool istilasna urad zaman, ehirlerde bulunan piskoposlara, ruhanilere dokunulmamtr. Rus kilisesinin
11 12

Bk. A..Klibanov, age., s.17. Bk. http://sks.kou.edu.tr/kouli/Masa/Ortaasya/Rusya/rustarihi1.asp.

ba olan Kiyev Metropolitine dokunulmazln temin eden yarlk (ferman) verilmi, kilise mensuplar her trl vergiden muaf tutulmutur. Bylelikle, Rus kilisesi Mool yneticilerinin himayesi altnda olmutur.13 Kiyev Rusyas devrinde yapmna balanan manastrlar, Mool hkimiyeti devrinde tamamlanma imkn bulmutur. Bir taraftan Volgann kuzeyindeki sahada manastrlar oalm, dier yandan da Urallara doru yaylan Rus kolonizasyonu ile birlikte Rus manastrlar da tesis edilmitir. Mool-Tatar hkimiyeti dneminde Rus kilisesi, yalnz Ortodoksluun hakiki bir beii deil, ayn zamanda btn Rus kltrnn ve Rus mill hayatnn sakland, korunduu ve gelitii bir kurum olmutur. Ortodoksluk hakiki bir "Rus Dini" mahiyetini alarak, Rus mill uurunun ayrlmaz bir paras olmutur. I.IV. Rus Kilisesinin Moskova'ya Nakledilmesi (1300'den Sonra) Kiyev Rusyasnn tamamen kuvvetten dmesi ve Moskova Knezliinin glenerek hkimiyeti kendisinde toplamas sonucu, Rus kilisesinin merkezi de yerini deitirmitir. Hristiyanln kabulyle Kiyev, Rus metropolitliinin merkezi olmu, ama yine de Rus kilisesi stanbul patrikhanesine bal kalmtr. Metropolitler de stanbul patrii tarafndan tayin edilmitir. 1300l yllarda Kiyev ehrinin Mool aknlarndan biri neticesinde yeniden yklmas zerine Metropolit Maksim, Vladimir ehrine gitmi, Rus kilisesinin
13

Bk. A.N.Kurat, age., s.131.

merkezi Kuzey Rusyaya nakledilmiti. Metropolit Maksim'in lmnden sonra, metropolitlik makamna Pyotr getirilmiti. O da, Vladimir ehrini merkez kabul etmiti. Fakat, daha ok Moskova ehrinde kalan Pyotr, Moskova Tvere kar mcadelelerinde Moskovay koruyordu.14 Metropolitin teviki ile Moskovada Uspenskiy Sabor (katedral) adyla hret bulan byk bir kilise yaptrlmt. Moskova Knezliinin bymesinde byk rol oynayan Pyotr, btn Rus kilisesinin reisi sfatyla Moskova Knezinin mevkisini ykseltmitir. 15 Pyotrun yerine geen Teognost da kilise merkezi olarak Moskova'y semi, bylece Moskova ehri Rus Kilisesinin daim merkezi olmutur. Bu durum, Moskova Knezliinin ykselmesinde nemli bir rol oynamtr. Bundan byle Rus metropolitleri igal ettikleri mevki ve ruhani otoriteleri ile Moskova Knezlerinin faaliyetlerini desteklemilerdir. 16 Bylece, XIV. yyn ortalarna doru Moskova Knezlii hem siyasi hem din ve iktisadi stnln elde etmi oldu. Teognostun yerine geen Aleksey, van Kalita'nn oullar zamannda devlet ilerinde nemli rol oynamtr. Knezler kk yata veya hasta olduklarnda, metropolit Aleksey onlarn namna devlet ilerine bakmtr. Bylelikle, Rus metropolitlerinin Moskova Knezliinde siyasi rolleri balamtr. Rus kilisesinin eski imtiyazlarn yeniletmede Knezlerinin

Bk. A.N.Kurat, age., s.92. Bk. A..Klibanov, age., s.73-74. 16 Bk. A.N.Kurat, age., s.93.
15

14

10

baarl olan Metropolit Alekseyin, Han ordughnda mevkisi kuvvetlenince, Moskova Knezliinin de siyasi durumu bsbtn salamlamtr. I.V. Rusya'da Patrikliin Kuruluu (1589) Floransa nyonu zerine, Moskova Kilisesi kendini autokepal (muhtar) ilan etmiti. stanbul patrikhanesi, Floransa nyonu hkmlerini reddettikten sonra da, Rus kilisesinin durumu deimedi. Moskova metropolitleri, Rus bapiskoposunun ve piskoposlarn toplantsnda iin stanbul seilerek, Moskovada gitmezlerdi. makama Moskova karlrlar, Knezlii

onaylatmak

Patrikhanesine

kuvvetlendike, Moskova metropolitlerinin mevkileri ve nfuzlar da ykseldi. 1480den sonra Moskova tamamyla zel ve byk bir devlet olunca, Rusya Ortodoks devletlerinin en by derecesine kt.17 Moskovaya nc Roma gzyle bakldndan, Moskovadaki hkmdar ar'n yannda bir de kilise reisi patriin bulunmas gerekiyordu. zellikle IV. van'n 1547de arlk unvan almas, Rus kilisesi bann da ykselmesini gerektirmiti. Fakat Korkun van, kilise reisini metropolitlikten daha yukarya karmamt.18 Byle nemli bir meselenin halledilmesi, Fyodor vanovi zamanna kalm ve Boris Gadinov19un becerikli siyaseti neticesinde baaryla halledilmitir. Boris Gadinov, Moskova da bir Patriklik kuracak olursa, Rus kilise

Bk. A.N.Kurat, age., s.177. Bk. A.N.Kurat, age., s.177. 19 Boris Gadinov: ar Fyodor vanoviin lmnden sonra 1598 yl ubat aynda ar seilmitir. Boris Gadinov, Mool-Tatar neslinden gelen bir ardr. Bk. A.N.Kurat, age., s.180.
18

17

11

mensuplarn bsbtn elde edecei kesindi. Bunu gerekletirmek iin durum da msaitti. Osmanl - Trk hkimiyetinde bulunan Dou Kilisesi ile Rusya arasnda uzun zamandan beri yakn bir iliki devam ediyordu.20 stanbul, Antakya ve dier baz kilise merkezi temsilcileri, Moskovaya Rus hkmdarlarndan yardm istemeye gelirler, Ruslardan para yardm grrlerdi. Balkanlarda, stanbulda ve doudaki Ortodoks lkelerinde, Rus ar' deta Ortodoksluun koruyucusu olarak kabul edilmeye balanmt. Bu sralarda, Ortodoksluk kilisesinin drt patriklii vard: stanbul, Kuds, Antakya ve skenderiye. Moskovada beinci bir merkez almas mit ediliyordu. 1588 ylnda stanbul Patrii yeremiya Moskovaya geldi. O, Moskovada yeni bir patriklik kurma hususunda herhangi bir karar getirmemiti. Ama Boris Gadinov ve Rus kilisesi reisleri, yeremiyaya Rusya'da kalmasn ve patrik olmasn teklif ettiler. stanbul patrii bu teklifi kabul etti ve bylelikle yeni bir patrikliin olumasn tanm oldu.21 Boris Gadinov, yabanc bir kiinin Rus devlet ilerinde etkisi olmamas iin, yeremiyaya Moskovada deil de, nemini kaybeden ve snk bir ehir haline gelen Vladimir ehrinde kalmasn teklif etti. yeremiya bunu kabul etmedi, fakat patrikliin kurulmas szn de geri almad. Uzun grmelerden sonra yeremiya, Moskova Metropoliti ovun patriklige karlmasn kabul etti. ovun patriklie

20 21

Bk. A..Klibanov, age., s.147. Bk. A..Klibanov, age., s.149.

12

k tarihi 1589dur. Bunu takiben Novgorod, Kazan, Rostov ve Moskova yaknndaki Krutitsada olmak zere drt metropolitlik kuruldu.22 1590 ylnda da stanbul Patrii, Ortodoks patrikleri meclisinde beinci patriklik olarak Moskova kilisesi reisliini kabul etmitir. Bylelikle, Rusyada tpk vaktiyle Bizansta olduu gibi ar ile yanyana bir de Patrik bulunacak ve Rus Ortodoksluu Dou kiliseleri arasnda fiilen en yksek mevkiye karlm olacakt. Bu durum, Byk Petro dnemine kadar devam etmitir. Bu da, Moskova Rusyas'nn devlet ilerinde Rus Kilisesinin byk bir nfuz kazanmasna imkn vermitir. I.VI. Rus Ortodoks Kilisesinde Patrikliin Kurulmasndan Sonraki Dnem Patrikliin kurulmasyla Ortodoksluk iinde bamsz bir yol izleyen Rus Ortodoks Kilisesi, Byk Petro dneminde patrikliin kaldrlmasyla bir devlet dairesi haline dntrld. Ardndan, II. Yekaterina kilise mallarna el koydu. Bylece srekli biimde devlet ynetimi altnda olan yeni kilise, 1917 ylnda Rus Devrimi patlak verince, yeniden devlete kar zerkliini kazand ve ayn yln austos aynda patriklik yeniden kuruldu. Ama, bu gelime uzun mrl olmad ve kasm aynda kurulan Sovyet ynetimi kiliseye ar bask uygulamay balad Binlerce din adam ldrld veya srgne gnderildi, birok kilise kapatld. Din retimi yasakland. Stalin'in 1940
22

Bk. A..Klibanov, age., s.149-150.

13

ylnda kilisenin yeniden etkinlik gstermesine belirli lde izin vermesine karn, her trl dinsel uygulamaya kt gzle baklmas srd ve Sovyet Rejiminin kmesine kadar Rus Ortodoks Kilisesi devletin sk ynetimi altna alnd. O tarihten itibaren yeniden her trl dinsel uygulama serbest brakld.23 I.VII. Hristiyanlk Hakknda Genel Bilgiler Ruslar, Hristiyanln Ortodoks mezhebine mensup olmulardr. Tez konumuz din ile ilgili olduu iin, burada Rusya ile balantl olarak Hristiyanlk ve Ortodoksluk hakknda bilgi verilmesinin faydal olacan dnyoruz. Hristiyanlk Hristiyan szc Yunanca Khristianas szcnden tremitir. Dinin kurucusu sa peygamberin ad Yunanca metinlerde Khristos olarak geer. Bu addan tremi Khristianos szc, saya balanan onun yolundan giden kii anlamna gelir. 24 Hristiyanlk, Hz. sann yaamn, kiiliini, retilerini ve Tanrsal grevini temel alan dindir. Eski Ahid ve Yeni Ahidten oluan Kitab- Mukaddesi vahye ya da Tanr esinine dayal kutsal metin sayar. Gnmzde bir milyar akn yesiyle dnyann en yaygn dini olan Hristiyanlk; Katolik, Ortodoks ve Protestan olmak zere balca kola blnmtr.

23 24

Bk. Glorier nternational Americana Encyclopedia, 3. Cilt. Sabah Yaynevi, stanbul, 1993, s.352. Bk. Dinler Tarihi Ansiklopedisi, 2. Cilt, Medya Ofset Yaynevi, stanbul, 1999, s.5.

14

sann lmnden sonra, havarilerin ayr ayr blgelere giderek yaymaya altklar yeni din, evrenin geleneklerine, greneklerine, yaycsnn say anlayna gre farkl biimler almaya balam, gr ayrlklar, Hristiyanlkta mezheplerin domasna bir sre sonrada kiliselerin ayrlmasna yol amtr. Mezheplerin ilk ayrl nedenleri, sann varlnda tanrsal z bulunup bulunmad inancdr. sann Tanrnn olu, dolaysyla Tanrsal z tad iin Tanr olduunu, insan olarak varlnn onun yalnzca grn olduunu savunanlar ile sann bir insan olduunu, Tanrnn verdii yetkileri bulunduu, ama Tanrnn olu, Tanr olmasnn sz konusu olmadn savunanlar arasndaki gr ayrl, Hristiyan mezheplerini douran ilk nedenlerdir. Mezheplerin domasn salayan baka bir neden de, tapnma biimlerinde grlen ayrlktr. Tapnma biimlerinde grlen ayrlk, her eyden nce tapnmann yapld dille balamtr. Baz kiliseler tapnmada halkn kendi ulusal dilini kullanmasndan yana olurken, bazlar Yunancann, bazlar da Latince'nin tapnma dili daha dorusu din dili olarak benimsenmesini savunmutur.25 Ortodoks Mezhebi Kutsal Ruhun hem babadan hem ouldan kaynaklandn savunan Roma Kilisesi ile kutsal ruhun yalnzca babadan kaynaklandn savunan stanbul Kilisesi arasnda gr ayrl olumutur. stanbul Kilisesi'nin, papann Petrus araclyla

Daha fazla bilgi iin bk. Byk Dinler ve Mezhepler Ansiklopedisi, 1. Cilt, stanbul, Tan Yaynevi, 1964; Dinler Tarihi Ansiklopedisi 1-2. Cilt, stanbul, Medya Ofset Yaynevi, stanbul 1999; Djon, Yang, Hristianstvo, Moskva, zdatelstvo Torgovy Dom, 2001.

25

15

sann yetkilerini devralm olduu dncesine kar kmas sonucunda kurulmu Ortodoks mezhebine gre, tek Tanrsal nder sadr. Onun grevleri kimseye verilmemitir. Dolaysyla papa gelii gzel bir insandr. Dinde nemli olan doru gr benimsemektir. Ortodoks mezhebi, sann yetkilerinin devredilemeyecei grn benimsemi olduundan, ulusal Ortodoks kiliselerinin (Sryani Ortodoks, Ermeni Ortodoks, Rum Ortodoks, Rus Ortodoks) tm nemlidir ve ayr ayr patrikler tarafndan ynetilir. stanbul (Fener) Patrii Ekmenik Patrik unvanyla bir eit papa deil, yalnzca eitler arasnda birincidir. Kilise Hristiyanlkta ilk kilise, ilk dnemlerde Hz. sann yolunu benimsemi Hristiyan dinini kabul etmi, olanlarn bir yerde toplanarak oluturduu cemaati sembolize etmitir. Hristiyanln Roma mparatorluu tarafndan resmen kabul edilmesinden ve Hristiyanlarn inanlarn rahata dile getirmelerinden sonra ise Hristiyanlarn din trenlerini ve ibadetlerini icra etmek iin yapm olduklar mabetleri de sembolize etmitir. Btn Hristiyan dnyasnda, kilisenin kendi iinde kapal bir kurulu dzeni vardr. Bu dzen, Ortodoks ve Katolik kilisesinde farkldr. Ortodoks kilisesinde en byk yetkili patriktir. Btn br grevliler ona baldr. Patrikten sonra srayla metropolit, despot ve papaz gelir. Papaz kilisede rahipler snfnn en kk grevlisidir. Katolik kilisesinde en byk yetkili ise papadr, sonraysa kardinal, bapiskopos, piskopos ve rahipler gelir.

16

Kutsal l Hristiyanlkta Tanrnn l bir nitelii vardr. Tek olan, bir olan Tanr'nn z l bir yapdr. Bu l olu, Tanrsal olanlardan insans olana doru, aama aamadr ve Baba, Allah - Ruh, Allah - Oul Allah balants iindedir. ncile gre sa Tanr'dr, Rab'dr. Hristiyanlkta tek tanr inanc vardr ve bu tek olan varlk l bir z tar. Bu, kutsal ly ayr varlk olarak tanmak anlamna gelmez. Bir tek varlkta ayr niteliin bulunduu, Tanr'nn bu ayr nitelikten kurulu bir btn olduu anlamna gelir. 26 Ha areti Hz. sann insanln kurtarcs olarak armh zerinde gerilmesi sonucu ha iareti, Hristiyanln ana sembol olmutur. Ha; Hz. say, onun grevini ve kilisesini tasvir eden bir semboldr.27 Oru Oru, belirli bir zaman dilimi ierisinde her trl yiyecekten ya da baz yiyecek eitlerinden mahrum kalmaktr. Hristiyanlk dininde oru, beden zerinde insan iradesinin lme retisine dayanr. Hristiyanlk retisine gre, oru sadece baz yiyeceklerden vazgeme deil, ayn zamanda tm ktlklerden arnma, aptalca davranlar ve dncelerden uzak kalmaktr.28

Bk. Djon Yang, Hristianstvo, Moskva, zdatelstvo Torgovy Dom, 2001, s.131. Bk. Ensiklopediya storii Hristianstva, 2-oe zd., Moskva zdatelstvo Prosveeniye, 1987, s.336. 28 Bk. Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, eviren: Aydn Mehmet, Ankara, Gven Matbaas, 1955, s.148.
27

26

17

Ortodoks Orular Ortodoks orular, bir gnlk ve uzun sreli olarak ikiye ayrlrlar. Bir gnlk orular, her hafta aramba ve cuma gnleri tutulur. aramba gn tutulmasnn sebebi, ncile gre bu gnde ud skariyotun saya ihanet etmesi ve onun ikence ekmesine sebep olmasdr. Cuma gn tutulan oru ise, sann armha gerilerek ikence ekip lmesi ansna tutulur. Bunun yan sra tane daha bir gnlk oru vardr:29 1- Vaftiz Soelnii (18 Ocak): Vaftiz gnnn arefesinde, vaftiz soelnii kutlanr. Bu gnde sk bir perhiz yaplr, oru lapas ve sebzeler yenir. 2- Yoan Predtein dam Edildii Gn (11 Eyll) : Ortodoks kilisesi, bu gn en byk bayramlarndan birisi olarak kutlar. Yoan, sa'nn yeryzne geliini haber veren ve onu vaftiz eden kiidir. Bu gnde sk bir perhiz uygulanr. ekli yuvarlak olan her trl yiyecei yemek yasaktr. Yemeklerde sadece et deil, elma, patates, lahana, soan, karpuz gibi yiyecekler yemek de yasaktr. Btn bunlarn ekli yuvarlak olduundan dolay, insan ban andrrlar. 3--Kutsal Han Ykseldii Gn (27 Eyll) : En nemli Hristiyan ve Ortodoks bayramlarndan birisidir. Ha, sa'nn insanl gnahlardan arndrmak iin ektii aclar ifade eder. Bu yzden, sa'nn armha gerilerek l ansna bu gnde perhiz tutulur.

29 Bk. Suzan Zobu, Hristiyanl Kabul Etmeden nce ve Kabul Ettikten Sonra Rus Bayramlar, rf, Adet, Gelenek ve Grenekleri, Konya, 1997, (Yaymlanmam Lisans Tezinden), s.22-23.

18

Uzun sreli orular da drt tanedir: 1-Byk Perhiz (7 Haftalk): Byk perhiz, Paskalya'ya kadar devam eder. Byk Perhiz'de hibireyin yenmedii gn vardr. Dier gnlerde ekmek ve sebze, gnde bir kez yenebilir. zellikle de akamlar reel yenebilir. Cumartesi ve pazar gnleri, bitki ya ile yaplm sebze yemekleri yenilebilir ve arap iilebilir. 2- Petrov Perhizi (12 Temmuzda sona eriyor. 12 gnden balyor. 42 gn de srebiliyor.): lk havarilerden olan Pyotr ve Pavel'in ansna dzenlenen bir gndr. Petrov orucu, Petrov gnnn arefesinde sona eder. Bu oru, kadnlarn tutumluluunu gsterir. 3-Uspen Perhizi (2 Haftalk) 4-Noel Veya Filipov Perhizi (28 Kasmdan Noel Bayramna kadar srer) an Hristiyanlkta an, Hristiyanlar ibadete armak, paskalya ve yortular, mill bayramlar, zafer gecelerini, lm ve yenilgi gibi olaylar halka duyurmak iin kullanlr. 30 Endljans Endljans kilise tarafndan gnahlarn affedilmesi veya papann cezalar balamasdr. ki eit endljans vardr. 31

Bk. M. Sreyya ahin, an, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, 1. Cilt, Gzel Sanatlar Matbaas stanbul, 1998, s.121. 31 Bk. Galip Atasaun, lah Dinlerde (Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda) Din Semboller, Konya, Dizgi Yaynevi, 2002, s.216.

30

19

1-Tam Endljans: lenen gnahn hem dnyadaki hem ahiretteki cezasn tam olarak kaldrr ve sadece papa tarafndan icra edilir. 2-Ksa Endljans: Gnahn cezasnn ksmen kaldrlmas veya hafifletilmesidir. Zaman zaman bir rahip veya onun grevlendirdii biri tarafndan icra edilir. Aforoz Kilise hukukuna gre, Hristiyanlkta byk gnahlardan saylan, din bakmdan ar bir su ileyen Hristiyann, yetkili din ahsiyetler veya meclisler tarafndan sulu grlmesi halinde, kilisedeki komnyon ile din ayin ve ibadetlere katlmasnn yasaklanmasna ve Hristiyan cemaatinden karlmasna aforoz denir. Oniki Havari Hristiyanlkta oniki havari, Hz. sa hayattayken onun yardmcln yapan ve Hz. sa ldkten sonrada da Hristiyan cemaatine Hz. sann reti ve direktifleri dorultusunda nderlik yapan, Hristiyanla yeni cemaatler kazandrmak iin alan, Hristiyanln ve din adamlar snfnn ekirdeini tekil eden bir zmreyi temsil eder. Hac Hz. sa, Hz. Meryem ve Azizlerin hayatlaryla ilgili olan yerler ile onlarn ziyaret ettikleri yerler, Hristiyanlarca hac yerleri olarak kabul edilmitir. Bu yerlere hac ibadetlerini yerine getirmek ve hac olmak maksadyla gidilmitir.

20

Noel Ve Noel Aac Hristiyanlkta Noel, belirli bir tarihin yl dnm veya yeni bir senenin balangc olmaktan ok, delalet ve karanlk iinde olan insanlara k ve hidayet getiren Tanr'nn olu Hz. sann yeryznde Tanr'nn cisimlenmi bir ekli olarak grnmesinin semboldr. Noel aac, k ve eitli sslerle donatlan ve deta lme meydan okumay sembolize ettii iin yapraklarn dkmeyen aalardan bilhassa ebed ve yeni bir hayatn sembol olarak kabul edilen am aacdr.32 Noel bayram, Rusya'da Hristiyanln kabul ile kutlanmaya balanmtr. Ayn zamanda Eski Slav gelenei olan atalarn ruhunu anma trenleriyle birlemitir. Rus Ortodoks Kilisesi Juliyen takvimini kulland iin, Rusya'da Noel 7 Ocak'ta kutlanr. Noel gnlerinde, Rusya'da iyi niyet ve konukseverlik hkm srer, herkes davranlarna zen gsterir, ne fakirleri ne garipleri ne de yolcular krmamaya alrlar. Herkesi bol bol yiyeceklerle arlarlar.33 Paskalya Paskalya, Hz. sann armha gerilmesi, armhta lmesi ve gn sonra dirilmesi ansna kutlanan bir bayramdr. Baharda gece ve gndz eitlendii ilk pazar gn, Paskalya'nn kutlanaca gn olarak tespit edilir. Paskalya'nn kutlan hakknda kesin kararlar, V. yzylda alnmtr. Bu kararlar gnmze kadar da gelmitir. Bizans mparatorluu'nda bu bayram olduka cokulu ve elence dolu geer.

32 33

Bk. G.Atasaun, age., s.267-268. Bk. S.Zobu, age., s.19.

21

Hristiyanlkla birlikte bu bayram, Rusya'ya geldiinde bayramn nemi daha da artar. Boyanm yumurtalar paskalya bayramnn vazgeilmez bir parasdr. Ayn zamanda evlerde paskalya rekleri yaplr, mumlar yaklr ve dualar edilir. Yln en nemli Ortodoks bayram -Paskalya- gn srer ve belirli blmden oluur. Her biri Hristiyan inancnn esasn tekil eden Hz. sann hayatnda yer alm olaylara dayanr. 1- Bayramn lk Gn Olan Perembe Akam: Hz. sann havarileriyle yemi olduu son akam yemei anlr. 2- Bayramn kinci Gn Olan Cuma Gn: Gn ortasnda Hristiyanlar, Hz. sann armhta lmnn ansn tazelerler. 3-Bayramn nc Gn olan Cumartesi Akamn Pazar Sabahna Balayan Gece: Hz. sann yeni bir hayata dirilii yani paskalya kutlanr. Hz. sann dirilii, dnyaya ikinci gelii olarak deerlendirilir.34 Pentecost Hristiyanlkta pentecost, Hz. sann lmesi ve ldkten sonra dirilmesinden sonra kutsal Ruh'un havarilerin zerine inip, onlarn eitli dillerde konumalarn ihsan etmesi ansna kutlanr. Ayrca, pentecost havarilerin her milletin kendi dilinde konuarak, onlar Hristiyanla davet etmeleri sonucu ortaya kan niversal kiliseyi de sembolize eder.35

34 35

Bk. Thomas Michel, Hristiyan Tanr Bilimine Giri, stanbul, Ohan Basmevi, 1992, s.89. Bk. G.Atasaun, age., s.277-278.

22

Evharistiya Hristiyanlkta Evharistiya ayini, Hz. sann armha gerilmeden nceki gece havarileriyle yemi olduu son akam yemeinin kutlanmas, Hz. sann ldkten sonra dirilmesi ve bylece lmnden kurtuluunun yd edilmesi olarak kabul grmtr. Evharistiyadaki ekmek; gnahkr insanlarn kurtuluu iin krlan Hz. sann bedenini, arap ise yine ayn yolda aktlan Hz. sanin kann sembolize etmektedir. Babozumu Bayram zellikle Dou Kilisesine bal kiliselerde zmlerin toplanmasndan sonra, arap yapm dolaysyla dzenlenen babozumu bayram dier mezhepler tarafndan kutlanmaz. Hasta Ya Veya Ya Srme Hristiyanlkta hasta ya veya ya srme Tanr'nn sevgisiyle hastann yannda olduunu, yalnz olmadn, Tanr'nn huzuruna varncaya dek Hz. sann kendisiyle beraber olduunu ve gnahlarnn affolunduunu sembolize eder. Vaftiz Hristiyanlkta vaftiz, Hristiyanla girmenin, Hz. sann bedenine itirak etmenin, asli sutan ve vaftiz anna kadar ilenmi gnahlardan temizlenmenin semboldr. Ortodoks kilisesinde vaftiz esnasnda rahip Bu kii Baba, Oul ve

23

Kutsal Ruh adna vaftiz edilmitir der. Vaftiz edilen her yetikin insana tatbik edilen vaftiz ayini, mutlaka geilmesi gereken be mtevali sreten olumaktadr.36 Birinci Sre (Bildirme): Papaz, kilisenin giri kapsnn eiinde diz ken, vaftiz edilecek insanlara defa ha karp, onlarn ruhlar ve gzlerinin aydnlatlmas iin dualar okur. Papaz, Hristiyan dinine yeni girecek kiileri ilan ettikten sonra, onlara ncil ve Zebur'u renmelerini syleyerek, esas ibadetleriyle ilgili vaaz verdikten sonra birinci sre tamamlanmaktadr. Birinci sreci geen kiiler, Hristiyanlar arasnda vaftiz edilmeyenler safna kesin olarak kabul edilmi olur. kinci Sre (kinci Bildirme): Byk orucun, ikinci veya nc pazar gn tutulaca tayin edilir. Ba ayin srecinde papaz, kiliseye gelen kiilere bir tren dzeni iinde paskalyada vaftiz edilmeyi isteyen herkesi kiliseye getirmelerini syler. Papaz dua okuyarak, acemilere tekrar kere ha kartr. Acemilerin, plak olarak kilise kaps nnde diz kp yz dou tarafa gelecek ekilde oturmas gerekir. Cennetten kovulan Adem'in hissettii utan duygusuna sahip olmak iin acemi, ruh temizlii iin esas alnan bu manevi temizlik usuln gemek zorundadr. kinci bildirmenin en yksek aamas eytann kovulmasdr. nc Sre (eytan nkar Etme): Bu eylem, Paskalya'dan nceki son cuma gn gerekletirilir. Patrik vaaz ettikten sonra bu aamaya gelen acemiler eytan inkar ederek, yzlerini douya dnp "nanyorum" duasn okurlar.

36

Bk. G.Atasaun, age., s.280-281.

24

Drdnc Sre (Vaftiz Treni): Paskalya Bayram veya Aydnlk Pazar arefesinde gerekletirilen vaftiz treninde acemilerin mukaddes suya kez daldrlmas arttr. Beinci Sre (Gusl Etme): Gusl treni aceminin bedenine daha evvel srlm olan kandil yann silinmesi iin vaftiz edildikten sonraki sekizinci gn yaplmaktadr. Bundan dolay, bu birbirini takip eden be aamal tren sreci uzamaktadr. Rusya'da ocuun vaftiz edilmesi genelde doumdan sonra sekizinci gnde, bazen de krknc gnnde olur. Vaftiz treni kilisede yaplr. Ancak ocuk hasta veya ok gsz ve zayf ise bu tren evde yaplr, fakat kesinlikle ocuun doduu odada yaplmaz. nk o oda lekelenmi saylr. Asrlardr vaftiz etme gelenei hibir deiiklie uramadan korunmutur. Papaz zel giyisileri ierisinde sesli birekilde dua okur ve ocua zel vaftiz gmlei olan "Doruluk Gmleini" giydirene kadar suyu takdis eder, daha sonra ocuun giysisinin altna mr boyu tayaca ha takar. Papazn ocua sorduu tm sorulara ocuun vaftiz annesiyle vaftiz babas cevap verir. Vaftiz treni genellikle le ayininden sonra bazen tapnakta bazen de zel vaftiz yerinde yaplr. Vaftiz ierisinde 3-4 kova su olan bir leene ocuu batrmakla sona erer. kona kona zellikle Dou Ortodoks kilisesinde, bata Hz. say, Hz. Meryemi, havarileri, azizleri, ermileri ve din byklerini tasvir iin tahta panolar ve duvarlar

25

zerine yal boya ve mozaikten yaplm resimlerdir. Bunlara hrmet edilmi, sayg gsterilmitir. konalar, Ortodoks Hristiyanlar tarafndan serenomilerde kullanlmtr. Bu ikonalarn karsnda durup dua etmek, diz kp yalvarmak, onlarn yardmna snmak bir gelenek haline gelmitir. konalarn ruhani anlam ve gcn maddi bir cisim haline gelmi suretleri eklinde kabul edilmesi, Ortodoks ve ona bal

kiliselerde ikonalara inancn yeni bir inan doktrini olarak benimsemesine yol amtr. Hristiyanlkta ikonalar, Tanr'ya tapnmada birer vasta olarak kabul edilmitir.37 I.VIII. Rus Edebiyatna Ve Kltr Yaamna Din Grlerin Yansmas Hristiyanln kabul ile kltr sahasnda meydana gelen en nemli olaylardan biri, Ruslarn alfabe ve yaz dili sahibi olmalardr. Kiyev Knezi I. Vladimir Svyatoslavoviin, Hristiyanl kabulnden 120 yl kadar nce Bizansllar tarafndan Balkan Slavlar iin hazrlanan bir Slav alfabesi ve tercme suretiyle meydana gelen bir din Slav edebiyat dili vard. Bu alfabenin Kril ve Mefodi kardeler tarafndan tanzim edildii bilinmektdir. Yunan alfabesi esas alnarak dzenlenen bu alfabe, Latin alfabesinden farkldr. Bizanstan Ortodoksluk kabul edilince, Rusyaya Kril alfabesi girmitir. Kril alfabesinin alnmas ile Ruslar yaz itibariyle de Avrupal kavimlerden ayrlmtr.

37

Bk. S. Zobu, age., s.25.

26

Ayn zamanda Balkanlardaki (Bulgar Slavcas) din kitaplar da alnmtr, bylece Ruslar hem alfabelerini, hem de kilise dillerini hazr olarak dardan almlardr. Kilise Slav dili, uzun yzyllar boyunca Rus edeb dili olarak devam ettirilmitir. Kilise dilinin batan beri Slavca olmas, Rus mill edebiyatnn ok gemeden Rus manastrlarnda ilk eserler

gelimesine imkn vermi ve yazlmaya balamtr.

Rus edebiyat da dinin etkisini tamtr. Hristiyan din, felsefi gr olarak XIX. yzyl yazarlar ve filozoflar zerinde etkili olmutur. Buna rnek olarak hem edebiyat hem filozof Solovyev ve Merejkovskiyi gsterebiliriz. Bu edebiyatlarn dnda, Hristiyan dininin felsefi gr olarak en ok etkiledii XIX. yzyl Rus edebiyatna damgasn vurmu, iki byk yazarn - Tolstoy ve Dostoyevskinin din grlerini zel olarak belirtmek gerekir. Bu iki yazarn din grleri, Andrzej Valikinin Rus Dnce Tarihi adl kitabnda ilgin zellikleriyle ele alnmtr. 38 Bu konunun zet eklinde verilmesinin, dinin edebiyata olan etkisinin incelenmesi asndan yararl olaca dncesindeyiz. I.IX. Tolstoy Ve Dostoyevski'nin Din Hakkndaki Grleri Bir dinsel dnr olarak Tolstoy, ar aklc ve ahlak evanjelizmi, Slav lkelerindeki en tipik temsilcileri Bohemyal Biraderler ve Polonyal Biraderler olan mezheplerde grlen trden Ortodoks olmayan bir inanc temsil etmiti. Dier

38 Daha fazla bilgi iin Bk. Andrzej Valiki, Rus Dnce Tarihi 1760-1900: Aydnlanmadan Marksizme, eviren: Alaaddin enel, Ankara, V Yaynevi, 1987, s.277-278-279.

27

yandan, Rusyada, Solovyevin dinsel ve felsefi dnceleri tarafndan temsil edilen eilim vard. Tolstoy da Solovyev de bir Hristiyan rnesansnn ve insanln dinsel alanda yeniden douunun gereinden sz ettiler, ama genel olarak din grleri, zel olarak da Hristiyanlk kavramlar birbirinden ylesine farklyd ki, karlkl bir anlaya ulamak yolunda yaplan tm giriimler baarszlkla sonulanmak yazgsyla kar karyayd. Tolstoy, Solovyevin mistisizmine tepki duyuyordu. Solovyev de Tolstoyun ahlak alayclna gz yumabilecek biri deildi. Tolstoy'a gre, Hristiyanln z sann ahlak retilerindeydi. sann bir insan ama insancln Konfys, Lao-e, Buda ve Sokrates gibi byk ahlaklarnn ve retmenlerinin en by olan bir insan olduunu dnd. sann retilerinin gizemli, gizli bir yannn bulunmad, yaln, ak ve kolay anlalr dnceler olduunu syledi. Bu retinin z, Dadaki Vaaz da bulunabilirdi. Tolstoy, burada Hristiyanln mesajn zetlemeye alt be buyruk kard. "Kzmayacaksn, zina yapmayacaksn, komularna

kfretmeyeceksin, onlar sulamayacaksn, ktle kar ktlkle direnmeyeceksin ve dman edinmeyeceksin". Tolstoy'a gre, bu buyruklarn en nemlisi drdncsyd. Dini, bir etik (ahlak felsefesi) sistemine indirgemek yolunda gsterdii eilimin bir paras olarak Tolstoy, Hristiyan domalarn ve trenlerin ahlak ve aklc ltlerin altnda eletirel adan yeniden deerlendirilmesi iine giriti. Kabul etmedii domalar arasnda kutsal l, vahiy, Meryemin hamile kal ve yeniden dirilme inanlar vard. Bunlar sadece manta ters dtkleri iin deil,

28

daha ok ilerinde akla yatkn tek bir davran kural iermediklerinden dolay doru bulmad. Yaamnn sonlarna doru drt ncil'i tek ve srekli bir anlat iinde birletirme iine giriti. Bunu yaparken, ncil'deki mucizeleri kozmoloji ve ontoloji ile ilgili tm szleri kard. Bu srete kutsal ruhu reddedecek kadar ileri gitti. Tolstoyun Din Nedir, Nasl Tanmlanmaldr? adl kitabnda gerek dinin tm byk dinlerde grlen temel ilkelerini, nlenen inanlar iinde bulundurmas gerektiini ileri srmtr. Her ne kadar Tolstoy, Hz. say insanln en byk retmeni, kendisi olmasa bile retileri Tanrsal nitelik tayan kii saymsa da, byle bir ebed ve evrensel dinde Hristiyanla ayrcalkl bir konum tannm deildir. Tolstoy'a gre, Hristiyanlk dini, dnyann en yozlam diniydi. Tolstoy'un din eletirisi, bir kurum olarak kilisenin tmden reddedildigi ve tm pozitif dinlerin dorudan doruya temellerine ynelmi bir saldrdr. Tanr ile insan arasnda araclk yapacak kimseler olarak belli zel insanlarn olmas gereklidir dncesi, mucizelere ya da yzyllarca sylenen veya kitaplara geirilen baz formllerin sihirsel gcne inanmak, Tolstoy'a gre bir dinin yozlamasnn kantlaryd. Tolstoy Dirili kitabnda kiliseyi eletirmiti, bu eletiri kilise

mensuplarnn Tolstoy'a byk bir nefret duymasna neden olmutu. Bu eserin yaynlanmasndan sonra, 24 ubat 1901 ylnda Kilise Habercisi dergisinde Tolstoyun aforoz edildii bildirildi. Bunu renen Tolstoy, kiliseyi kendinin reddettiini ve kendi isteiyle dinden ktn belirtti. Vasiyetnamesinde ld

29

zaman, kilise mensuplarnn kendisine yaklamamasn yazmt. Ve gerekten de ldnde hibir kilise mensubu yoktu. Dostoyevski ise, Tanr - insan kavram ile tarihin gizemli anlamnn derinliklerine inmeye almtr. Dostoyevski'ye gre; Rus tarihi, sann izlenmesiyle kurtulu yolunu gstermiti, halka yeniden btnleme, topraa dn ideali, Ortodoksluun tarihsel gelenekleriyle ve avam halkn ulusal gelenekleriyle birlikte, tarihte uzlamann Dostoyevski'ye zg bir yoluydu. Dostoyevski, devletin kiliseye dnmesini dleyip, rasyonalizmi, gizemci ve evanjelik lkleri sulamtr. Dostoyevski'nin dnceleri, ok eitli ideolojik renklerdeki dnrleri etkilemitir. Leontyev, Dostoyevski'nin kilisenin

retilerinin yerine Pesbembe bir Hristiyanlk anlayn koymak isteyen bir sapkn (heretik) olduunu sylemitir. Dostoyevski, Rus halknn katksz ulusal ve ayn zamanda Gerek Hristiyan deerlerine geri dnlmesi gerektiini sylyordu. Bu byk iki Rus yazarnn her biri kendi yolunda bir dhi saylyordu. Dostoyevski, devletin kiliseye dnmesini dlyor, Tolstoy ise kurumlam dinin herhangi bir trne gerek olmadn sylyordu ve aklcl savunuyordu.

30

II.BLM RASKOL DNEM XVII. yzyln ortalarnda gerekleen ve Rus tarihinin ana olay olarak grlen Raskol un kelime anlam paralanmadr. Ancak, paralanma kelimesi Raskolu tam olarak karlamaz. Raskol kelimesi, daha geni bir anlama sahiptir. Bu kelime, kilisedeki paralanma dneminin hepsini kapsayarak, bir terim halini almtr. Biz de bu dnemi, terimselletii iin Raskol kelimesi ile ifade etmeyi uygun grdk. Raskol un gerekletii XVII. yzyl gerilim iinde geen bir yzyldr. Bu yzylda ayaklanmalar, tartmalar n planda olmutur. Edebiyat ve filozof olan S.M. Solovyev, XVII. yzyl bahadrlarn yzyl olarak betimlerken, dnr G.Florovski bu yzyl ayaklanmalarn ve isyanlarn yzyl olarak tanmlamtr.39 Rusyada XIX. yzyln byk tarihilerinden olan Vasiliy Osiplovi Kluevski de Raskol u, Rus toplumunda Avrupa etkisinin balamas ve kilisenin bu etkiye izin vermesi balamnda derin bir etkinin yansmas olarak grmtr.40 XVII. yzyl gei yzyl olarak tanmlayan yazar D.L. Mordovstev e gre ise Raskol , tarihilerin o dnem insanlarn Nikoncular ve eski gelenekiler olarak ayrmasn deil, dnya ltlerinde tarih nemi olan bir olay ifade etmektedir.41

Bk. Emine nanr, Rus Edebiyat ncelemeleri - Kiyev Rusyasndan 17.Yzyla, stanbul, stanbul niversitesi Yayn, 2003, s.37. 40 Bk. Nikolay Dobrovolskiy, Zapadnoye Vliyaniye Tserkovny Raskol V Rossii, http://www.lants.tellur.ru/history/referat/raskol.html 41 Bk. D.L. Mordovtsev, Za ii Grehi ? Velikiy Raskol, Moskva, zdatelstvo Pravda, 1990, s.11.

39

31

Hristiyanln kabulnden sonra Ortodoksluk, Rus devletinin temelinde yer alarak, gelimesini salamtr. Fakat, ar Aleksey Mihaylovi dneminde baz slahatlar yaplmtr. Yaplan bu slahatlardan, insanlar en ok etkileyen dinde yaplan slahatlar olmutur. Din slahatlara gemeden nce, ar Aleksey Mihaylovi dneminde dzenlenen yeni kanunnameye ve kltr yaamndaki olaylara ksa bir ekilde deinmenin yararl olacan dnyoruz. II.I. ar Aleksey Mihaylovi Dnemi (1645-1676) ar Michail Fedoroviin, 1645 ylnda lmesiyle tahta henz 16 yandaki olu Aleksey Mihaylovi geti. ar, genlii dolaysyla devlet idaresini tek bana yretemeyecei iin, lalas Boyar 42 Boris vanovi Morozov nfuz kazand. Morozov, devlet kurumlarna akrabalarn ve iltimas ettii kimseleri getirdi. Bu kiiler, nfuz ve mevkilerini kullanarak halk soymaya baladlar. arn, saray erkanndan I.D. Miloslavskinin kz Maria lyinina ile evlenmesinden sonra, lala Morozovun keyf hareketi bsbtn artt. Sonunda, Moskovallarn sabr tkendi ve 1648 yl haziran aynda, bir ayaklanma patlak verdi. Halka zulmeden btn memurlar ve kiiler ldrld, evleri yakld, mal ve mlkleri yama edildi. Bu olaylar, Aleksey Mihayloviin bir para gzn amasna

Boyar: Rusyada XVIII. yzyln bana kadar byk toprak sahiplerine verilen ad. Bk. S..Ojegov, N.Yu.vedova, 2-oe zdaniye, Moskva, zd. Azbukovnik, 2001, s.57.

42

32

ve halkn iinde bulunduu bu zor durumu ile ilgilenmesine sebep oldu. ar, i bana yeni adamlar getirdi. Bu defa, arn ikinci gzdesi olan Boyar ve Knez Nikita vanovi Odoyevski ykseldi. Odoyevski, ara karklklarn yattrlmas iin, sadece kt memurlarn deitirilmesinin yeterli olmadn, halkn mevcut idareden ve mevcut kanunlarn biroundan memnun olmadn anlatt. Ayaklanmann zerinden bir ay gemeden, ar Aleksey Mihaylovi,

Boyarlar Meclisi ve Patrik uras n toplantya ard. Knez N.I. Odoyevski, drt yardmc ile birlikte eski kanunlar bir araya toplamakla grevlendirildi. Yeni bir kanunname hazrland ve bu kanunname Yurt Mmessileri Kanunnamesi (Sobornoye Ulojenye) adn ald. Daha sonra da bu kanunnameden 2000 nsha baslarak, Rusyann her tarafna datld.43 Bylece, Rusyada eskisine nazaran ok daha mkemmel ve herkesin faydalanabilecei bir kanunname dzenlenmi ve devlet idaresini dzeltmek yolunda nemli bir adm atlm oldu. Aleksey Mihayloviin bu kanunnamesi, 1917 ylna kadar uygulanmtr. Kanunname ile balayan deiimler, halkn kltr yaamndaki deiimlerle devam etmitir. rnek olarak, XVII. yzyln ilk yarsnda mevcut olan skomoroh44 sanatna olan ilgiden sz edebiliriz. Bu halk sanat, kilise dnda icra ediliyordu ve

Bk. A.N.Kurat, age., s.214. Skomoroh: Rusyada ortaa dneminde ky ve kent panayrlarnda gsteri yapan profesyonel mzisyen, arkc ve tiyatro sanatlarna verilen addr. Bk. E. nanr, age., s.55.
44

43

33

Hristiyan ahlak anlaylaryla eliiyordu. Bundan dolay, bu sanata, mziine ve zellikle de sanatlarna kar Rus tarihinde ok kat bir tutum sergilenmitir.45 Skomorohlar oyunlarnda kilise ve devleti yargladklarndan dolay, 1648 ylnda ar Aleksey Mihaylovi tarafndan bu oyunlar yasaklanmtr. arn emrine uymayan sanatlar falakayla cezalandrlm, hatta Rusyann en uzak kelerine srgne gnderilmilerdir. Skomorohlarn kullandklar mzik aletleri de atlara yklenip, ehir dndaki nehirlere atlmtr. Ayn dnemde org konserleri saray evrelerinde ilgi eken bir mzik tarz olmutur.46 XVII. yzylda meydanlarda yaplan gsteriler yasaklannca, bu gsterilerin yerini komedi tarznda yazlan kukla tiyatrosu almtr. Yine XVII. yzyln ortalarnda Rus kltr yaamnn en nemli olaylarndan biri de ilk saray tiyatrosunun kuruluudur. Bu tiyatrolarn konular, aziz yaamlarndan alntlar alnarak kurgulanmtr. Ayrca, Moskovada XVI.-XVII. yzyllarda incil ierikli dini oyunlar da sergilenmitir. II.II. Raskol ncesi Rus Halknn Durumuna Genel Bir Bak Tarihi V.A. Myakotin Protopop Avvakum Biografieskiy Oerk47 adl makalesinde Avvakumun yaamn anlatmaya gemeden nce Raskol ncesi Rus toplumunun durumundan bahsetmitir. Burada Myakotinin bu dnem hakknda

Bk. E. nanr, age., s.55. Bk. E. nanr, age., s.55-56. 47 Bk. V.A. Myakotin, Protopop Avvakum-Biografieskiy Oerk, http://chronologia.org/lib/mjakotin.html.
46

45

34

yazdklarnn zet halinde verilmesi, Raskolun balang noktasnn daha iyi anlalmasn salayacaktr. Her halkn tarihinde eski det ve geleneklerden kopma noktasna gelme durumuyla karlalr. Rus halk da, XVII. yzyln ikinci yarsnda byle bir durumla karlamtr. XV. yzyln sonunda Kuzey Rusyada ayr ayr bulunan knezliklerin bamszlklar sona ermi, bunlarn yerine tek bir merkezden ynetilen Moskova Devleti kurulmutur. Moskova Devleti, Mool- Tatarlarnn hkimiyetini ykmtr. Mool-Tatar istilas dneminde, Rus halknn eitim faaliyeti ounlukla din eitim ynnde olmutur. V.A. Myakotinin makalesinde, halkn bu dnemde eitim dzeyinin zayflam olduu belirtilmitir. Moskova Devleti, her ne kadar Mool-Tatar hkimiyetini ykp glense de, batyla olan ilikilerin ksa srede eski durumuna gelmesi mmkn deildi. Batyla Rusya arasnda Polonya-Litvanya Devleti vard ve bu devlet de Rusyann bamszlna el uzatmaktayd. Polonya ve Litvanya Katolikleri, Moskovallar iin alak ve Latin gibi aalayc sfatlar kullanyorlard. Bizansn din politikas sonucu, onlar da Mslmanlar gibi Ortodoks inancnn dmanydlar. Hristiyanlk, Ruslar Mool-Tatarlarndan farkl klm, Ortodoks mezhebi ise onlar Bat Hristiyanlardan ayrmt. Her iki durumda da Rus halk kendilerini stn bir din hakikate sahip olarak grm ve ilerinde milliyeti ve dindar bir hogrszlk olumutu. Moskova Devletinin siyasi baarlar, bu hogrszle yeni bir boyut kazandrm ve Moskovallar kendilerini ve devletlerini dier insan ve

35

devletlerden stn grmeye balamlard. Onlarn bak asna gre, dier dinsiz devletler, Tanrnn ltuflarndan mahrum olduklar iin Moskova ile ayn seviyede olamazlard. Moskova Devleti, st ste baarlar kazand ve bu baarlarn Ortodoks inancnn korunmasyla ilikilendirdii dnemde, Bizans mparatorluu Trk basks altnda ezilmekteydi. Rus halk, Ortodoks inancnn en saf ekliyle sadece Rusyada yaandn ve bu inancn koruyuculuunun sadece kendilerinin olduuna iyice inanmt. Mill kendini beenmilik, bir nevi Mesihlik boyutuna ulam, Rus halk kendini Tanr haznesi gibi grmeye balamt. Hristiyanln ilk dnemlerinde, pratik ahlak ve ibadet eklinin daha stn durumda olmas doal olarak karlanmaktayd. Fakat, zaman getike din dncenin kazanlmas iin gerekli olan halkn eitim seviyesi gelimeyince biim ieriin nne geti. Dinin gerek anlamnn kefedilmesini engelleyen biimciliin gelimesiyle birlikte, dinin d biimini engelleyen cahilliin g toplamas gzlenmitir. Halleluyah duasnn iki kere mi yoksa kere mi okunmas gerektii, iki parmakla m yoksa parmakla m ha karmal gibi anlamsz tartmalar yaplyordu. Rus topraklarnn, dinin en saf ekliyle korunduu tek yer olduu ilan edildikten sonra, bu tip tartmalara bir zm yolu bulunmutu. Rus ayininin Yunan ayinine ters dt durumlarda, Rus ayininin doru olduu kabul edilecekti. Durum byle olunca, kutsal kitap tercmanlarnn birok hatas ve arptlm birok ayin

36

Rus kilisesinde kullanma girmiti. Ruslar Ortodokluu Bizanstan almlar, ancak dinlerini kendilerine zg oluturmulard. Ortodoksluk, Rus milliyetiliinin iine sinmi, halkn tm det ve gelenekleri artk bu inanla ilikilendirilmi, o dnemde yeni bir eitim gereksiz grlmtr. Moskoval yazarlar, ilme srt evirmekle kalmayp onu lanetlemilerdir. Herhangi bir bilim dalyla uramak ve varolan dzenin kurallarna uymama teebbs byk gnah saylmtr. Cahillik ve batl inanlarn halkn yaamnda geni yer almas, baz ileri grl Moskovallarn dikkatini ekmiti. Mill kendini beenmilie ve biimcilie saygdan dolay kutsal kitabn her harfi ve ayinlerdeki her detay kutsal saylyordu. Bu sistemin sonucu, halkn zihinsel geliiminin durmas, eski bak alarna taklp kalmas, kendi ideal mkemmellii adna btn insanlktan soyutlanmas ve kendi rd duvarlar arasnda yava yava lmesidir. Ayr ayr Kuzey Rus topraklarnn birletirilmesi ve d saldrlardan baaryla korunmas, Moskova Devletinin din-milliyeti fikirlerinin balang noktasyd. Moskova Devletinin kazand baarlar, XVI. yzyln sonuna kadar devam etmi, bu baarlar kazanrken de daha gl dmanlarla kar karya kalmtr. XVII. yzylda Moskova Devleti daha byk devletlerle savalara girmi, bat devletleriyle ittifaklar yapmtr. Bunun sonucunda da siyasi dnya gr genilemitir. Devletin ayakta kalabilmesi iin yabanc uyruklular resm hizmete

37

alnmaya ve Moskovada yerletirilmeye balam, bylece Moskovallar Bat Avrupa kltryle yakndan tanma imkn bulmutur. Bu yaknlamayla Moskova Devletine yeni fikirler girmi, kendi stnlyle gurur duyan bir toplum birdenbire kendini yabanclara muhta halde bulmutur. Bu bile milliyetilik bak asna ar bir darbe indirmeye yetmitir. XVII. yzyln ortasnda Moskovadaki yabanclarn says artm, ayn tarihlerde Malorusyann Moskova ile birletirilmesi salanmt. Malorusya Polonya egemenlii altndayken, Moskovadan farkl olarak iinde eitimi gelitirmeyi baarmt. Bir taraftan devlet hizmetindeki yabanclar, dier taraftan da Maloruslar sayesinde Moskovallar kendi yaamlarn kyaslama imkn bulmulard. Yabanc yaamn temelinde eitim mevcuttu, Ruslar ise bundan tamamen mahrum durumdaydlar. XVII. yzyln ortalarnda yabanc kltr deiik ekillerde taklit eden insanlarn says bir hayli artt. Toplumun dier yeleri bunu dindarla kar ihanet olarak deerlendirdi. Moskovay nc Roma olarak grenler, deiimi dindarln yok olmas ve dnyann sonunun gelmesi olarak

deerlendirdiler. Devletin ihtiyalarn karlayan yabanclar toplum iinde dmanca blnmelere neden olmutu. Bu dmanlk da sonunda kilise dzeni tartmalarn getirmiti. nk Moskovann devlet yaps ve tm toplumsal yaam, insanlarn zihninde din ile badatrlyordu. Devletiliin gelimesi, Moskova toplumu iinde mcadelelere neden olmu, ayn zamanda bu mcadeleler iin zemin de

38

hazrlamtr. Eksik olan sadece eylemcilerdi ve bu eylemcilerin ortaya kacaklar an da yaklamt. II.III. Patrik Nikon ve Reformlar ar Aleksey Mihaylovi zamannda, Rus kilisesinde baz slahatlar yaplmak istenmesi, Rusyada din bir paralanmaya neden olmutur. Ruslarn Raskol olarak adlandrdklar bu olay, Patrik Nikonun faaliyetlerinin bir eseridir. Nikolay Dobrovolskiyin Bat Etkisi ve Rusyada Kilisenin Paralanmas adl makalesinde, XVII. yzyln byk ve esrarl kiiliklerden biri olarak tanmlad Patrik Nikon, 1605 ylnda kyl bir ailede domu, okur yazarl sayesinde ky papaz olmutur.48 Yaam koullarna gre, keilie erken balamtr. Kuzey manastrlardaki yaamn ar artlar, kendini dayankl klm ve yeteneiyle insanlar etkilemitir. arn mutlak gvenini kazanarak, gvenli bir ekilde hzla Novgorod Metropoliti unvanna ulam ve sonunda 47 yanda Rus Patrii olmutur. Nikon patrik olunca, Rus kilisesi ve devleti tarihinde byk bir hareket ba gstermitir. Ayn zamanda, Rus kilisesi de ksa bir zaman iinde devlet idaresinde byk bir nfuz kazanmtr. Avvakum Ba Papaz Avvakumun z Yaam yks adl eserinde Nikonun patrik oluunu u szlerle anlatmaktadr: 716049 yl yaznn haziran aynda eski papazlardan olan ve halk arasnda Nikon olarak bilinen Nikita Mini

Bk. Nikolay Dobrovolskiy, agm., s.5. Ruslarn eski kronoloji sistemi. Dnyann yaratln balang alr. http://www.lib.ru/search/kalendar&group1.
49

48

39

patrik tahtna oturdu. Kendini melek gibi gsteren ama aslnda eytan olan Nikon, arn ba papaz Stefan kandrarak osifin yerine gemesi iin ar ve arieyi ikna etti. Ben de hemen dilekenin altna imzam atmtm. Kendi elimle kendi felaketimi hazrlamtm. O zamanlar ayn katedraldeydik.50 Patrik tahtna geer gemez, dindar insanlar idam etmeye balad ve parmakla ha karmay emretti. Buna dayanamayp ruhani babam ve kardelerimle birlikte ona kar kmaya baladk. eytan selefinin amalarn su yzne karmaya altk. O da bize ikence ettikten sonra hepimizi srgne gnderdi. Stefann etrafndaki mritler drt tarafa datld. Babam ve kardelerim de ayn kaderi paylatlar.51 Nikolay Dobrovolskiy yine ayn makalede Patrik Nikondan yle bahsetmektedir: XVII. yzyl insanlarndan Nikon, byk zgn bir faaliyet adamyd. Gnlk bo zamanlarnda zahmetli, kaprisli, fkeli, mtehakkim ve her eyden nce onurluydu. Onun mcadeledeki hrsn kt olarak kabul etmilerdi. Her trl dman ona sknt veriyordu, ama onlarda kendi tarafna geme isteini hissederse, dmanlar kolaylkla affediyordu. Nikon, inat dmanlara kar ok gaddard. Ancak o, insanlarn gzyalarn ve aclarn grdnde, her eyi unutuyordu. Kendi akli ve ahlaki gcne gre o, byk iler ama sadece byk iler yapmaya yetenekli ve istekli byk bir dzenbazd. Herkes ne yapabilirse o herkesten

S.P. Obnorskiy, S.G. Barhudarov, Hrestomatiya Po stori i Russkogo Yazka, ast Pervaya, Klassieskiy Uebnik, Moskva, Aspekt Press.1999, s.323. 51 S.P. Obnorskiy, S.G. Barhudarov, age., s.323.

50

40

daha ktsn yapmt, ancak o hi kimsenin yapamayacaklarn yapmak istemi ve yapabilmitir. Bu i iyi veya kt olsun onun iin hi fark etmez.52 Nikon, teokrat yanls olarak bykln darya yanstmak istiyordu. Nikon zamannda merkez katedrallerdeki ayinler, daha grkemli ve daha uzun bir hal alm, mabet ve kilise giysileri iin de para esirgenmemitir. Nikon'un karar ile Moskova civarndaki Novoiyerusalimskiy Manastrnn inaat balamtr. Bu inaat, bir zamanlar Roma mparatorluu alannda bulunan Filistin'deki mukaddes yerlerin "nc Roma ya sembolik geiini

simgelemekteydi. Manastrn yanndaki tepeler, Hz. sa zamanndaki dalarn adlarn almlard: Sion, Yeleon, Favor vb. Patrik Nikon, teokratiyi kendine gre yorumluyordu. Onun dncesine gre , teokratik devlet anlay, devlet ile kilisenin birletii "Senfoniden" daha ok kilisenin egemenliine dayandrlyordu. Klasik Bizans versiyonunda devlet makamlar kilisenin inancna, ideallerine ve karlarna balln simgeliyordu. Nikon'un dncesinde, bunlar tamamen kilise rgtlerine ve hiyerarisine boyun emek zorundayd. Nikon'un bu dncesi, Bat Katolik Kilisesinde oluan teokratik dnceye benziyordu. Patrikliin hayalleri gerek olacak gibiydi . Aleksey Mihaylovi, Nikon'a Rus arlarna ait olan "Ulu ar" unvan verdi. Ama Nikon'un bitmek bilmeyen istekleri otokratn sabrn tarmt. ar, devlet ile kilise arasndaki ilikileri daha farkl boyutlarda gryordu. Ayrca, manastrlarn mlkiyetlerinin ynetimi iin Manastr Amirlii ad verilen zel bir kurum oluturulmu ve yeni mevzuattaki kanunlar devletin kiliseye kar haklarn geniletmiti.

52

Nikolay Dobrovolskiy, agm., s.6.

41

1666 ylnda Aleksandriyskiy, Antiohiyskiy patriklerinin de katlmyla Moskova Konseyi'nde Nikon, ar' ve Rus Kilisesini ktlemek, emrindekilere kar iddet uygulamak ile sulanarak unvanlar elinden alnm ve srgne gnderilmitir. Ancak, Patrik Nikon'un kilise reformlar balatt tarzda devam etmitir. Tarihilere gre, Nikon Yunan olan hereyi getirmiti. Reform kartlarna hi kulak asmayan Nikon, yenilikleri yapmaya kararl birekilde devam etmitir. Nikon reformlar, kilise yasa ve ayinlerini Bizans rneklerine yaklatrmadan ziyade, devlet ve kilise iktidarnn ihtiyalarna nem vermitir. II.IV. Kilisede Paralanmann Balama Sebepleri Rusa yazlan din ve dua kitaplarnda, kitaplar kopyalayanlar tarafndan yaplan hatalar yznden birok yanl meydana gelmiti. stanbul Rum kilisesindeki ayinler esnasnda yaplmayan baz eksiklikler mevcuttu. Patrik, sahip olduu din ve dnyevi haklarn kullanarak kimseye danmadan din eserlerde ve kilise ayinlerinde yaplmas gereken dzeltmeler hakknda genelgeler gndermeye balad. Patrikliin bu keyf hareketi, Rus kilisesi mensuplar arasnda memnuniyetsizlii ve ar'a ikayetleri meydana getirdi. 53 Nikon, bir taraftan bu hareketten memnun olmayan kilise mensuplarn cezalandrrken, dier yandan da 1654'de Moskova ruhanilerini toplantya ard ve nelerin dzeltilmesi gerektiini anlatt. Ruhaniler toplants, Nikon'un tekliflerini onaylad. Nikon, bununla da yetinmeyerek din kitaplarnda ve ayinlerde yaplan dzeltmeleri stanbul patrikliine bildirdi. stanbuldan da onay cevab geldi.

42

Nikon'un uygulad yeniliklerden holanmayan ve bunlarn yanl olduunu iddia eden kuvvetli bir ruhaniler zmresi olutu. Halk arasnda da yeniliklere kar dmanca bak artt. zelllikle mehur Solovetski Manastrnn, yeni kitaplar kabul etmeyii, Nikon hareketinin bsbtn baltalanmasna sebep oldu. Birok ehirde eski dinin korunmas yolunda aktan aa vazler sylenmeye ve propaganda yaplmaya baland. Rus kilisesinde paralanma tehlikesi belirdi. Bu durumdan telaa den ar, 1666'da Moskovada btn Rus yurdu ruhanilerini

toplantya ard. Ruhaniler toplants, Nikonun yapt dzeltmeleri yeniden onay ve kar gelenleri knama karar ald. Buna karn, Rus halknn byk ksm, zellikle Volgann kuzeyindeki ormanlk sahada yaayanlar, eski dini brakmadlar. Bunlar bir mddet sonra eitli tarikatlara blndler. Rus hkmetinin iddetli takibi neticesinde, eski dine mensup tarikat yeleri Sibiryaya, Ukraynaya, Kafkaslara katlar. Sonralar bunlardan baz cemaatler Trkiyeye ve Amerikaya g etmeye baladlar. Rus halknn esas kitlesi, Nikon'un yapt yenilikleri kabule zorland. Bu suretle, Nikon'un kilise slahat" neticesinde, Rusya din kitaplarndaki yanllklar dzeltildi ise de bu hareket, Rus kilisesinde bir paralanmaya neden oldu. II.V. Rus Kilisesinde Paralanma Rus devletinde XVII. yzylda devlet ideolojisi olarak ilk srada Bizans teokratik dncesi yer alyordu. Moskova arl, bir zamanlar byk olan ama daha sonra gerilemeye balayan Konstantinopolskiy, Aleksandrskiy, Antiohiyskiy
53

Bk. A.N.Kurat, age., s.221.

43

Dou Patriklerini kendi kanad altna almaya balamt. htiyar Filofey'in "nc Roma" kehaneti phesiz gerekleiyor gibiydi. Bu, Moskova'nn, Bizans'n politik, kltrel ve din miraslarnn halefi olduunu doruluyordu. Bunun iin, XVI.

yzylda kilise kitaplar, Yunan ve Slav kitaplar rnek alnarak baz dzeltmelere tabi tutuldu. XVII. yzylda bu yndeki faaliyetler devam etti, ar Aleksey Mihaylovi zamannda daha da aktifleti. Yine ayn rneklere dayanlarak ayinlerde ve rtbelerde deiiklikler uygulanmt. Rus kilisesinin, dier Ortodoks kiliselerinden farkl zellikleri vard. Rus Kilisesinde ayrca Yunanllarda olmayan birok eski ayinler de vard. Tercme edilmi kitaplarda farkllklarn ortaya kmasndan dolay, XV. ve XVI. yzyllarda din kitaplarnn dzeltilmesi iin giriimler balamt. Dzeltmeleri yapanlar, farkl Slav ve Yunan kaynaklarndan yararlanmlard. Fakat, metinlerin dzeltilmesinde farkl, hatta keyf yntemler uygulanmt. Dolaysyla, ayn kitaplarn deiik basklarnda nemli farkllklar olumutu. Bu da durumu daha karmak bir hale getirmiti. Byle bir alma iin ciddi bir aratrma biimi yani tarih bir aratrma veya metin aratrmas gerekiyordu. Ama Moollarn basklarndan sonra Ortodoks dnyasnda okur-yazar says iyice dmt. Ayrca, baz bilgili kiiler kendi metodlarn makamlara bildirdiklerinde yle bir tepkiyle karlayorlard ki bu denemelerinden vazgeiyorlard. Bunun yannda, Moskova'ya dier Dou Patrikleri tarafndan gnderilen ou Yunan olan

44

bilgili rahiplerin de yardm olmuyordu. nk onlar bu metinlerin doru olup olmadn dnmeden, o zamanki Yunan metinlerini tercih ediyorlard. Hereyin Yunan tarznda yaplmasnn kartlar ise daima itiraz ediyorlard. Mesela, yeni Yunan kitaplarnn Ortodoks adabna uygunluu hakknda olan phelerini dile getiriyorlard. nk, bu kitaplarn byk bir blm talya'da baslyordu. Bu yzden, Yunan rneklerinde Ortodokslua uygunluu kontrol etmek gerekiyordu. "Bizans gnahlarndan dolay kmtr. Bizans kilisesi ise kendini karalamtr" gibi radikal grler de vard. En fazla direni ayin ve ibadetlerin deitirilmesi konusunda olmutu. Okur-yazar saysnn ok az olduu Rusya'da ayinler, dini renmenin en nemli yoluydu. Kilise ayinleri oktan salam bir ekilde gnlk hayata girmiti. Rus kilisesinde eskiden olduu gibi iki parmakla karlan istavroz kabul ediliyordu. Ama bazen de parmakla karlan istavroza da rastlanyordu. stavroz karma, sadece Hz. sa'y hatrlamann bir yolu deil, ayn zamanda kurtulua ulamann da bir simgesi saylyordu. Ayrca, iyiliin ktle kar zaferinin bir sembol, insan hayatnda Tanr'nn varlnn bir ifadesi, insann kendi iradesinin Tanr'nn iradesine itaat etmesi ve bylece dnyann kurtuluuna giden bir yol olarak da kabul ediliyordu. Bu yzden, ha karmann basit bir ekilde deimesi bile, insann duygularn derinden etkilemekteydi. Nikon devrinde, parmakla ha karma uygulamasna geilmiti. parmakla ha karma, Tanr'da bulunan vasf (BabaOul-Kutsal Ruh) ifade ediyordu. ki parmakla ha karma taraftarlar ile parmakla ha karma taraftarlar arasnda eitli polemikler ortaya kmt.

45

Yenilikiler, iki parmakla ha karanlar bilgisizlikle suluyorlard. lahiyat bilginleri de iki parmakla karlan han yanl olduunu savunuyorlard. Ayn ey, dier ayin ve ibadetler iin de yaplmt. Yaplan deiimlerin bazlar yleydi: Ha iaretlerinde sekiz keli hatan drt keli ha iaretine geilmiti. Alt dz, yuvarlak papaz balklarnn yerini, eit ekilde geni papaz cbbeleri almt. Eki yaplan yedi kilise ekmei yerine tatl be kilise ekmei yaplyordu. Vaftiz olurken suyun iine girmek yerine, suyu zerlerine dkmeye balamlard. Eskiden zerlerinde ha iaretini tarlarken, artk tamyorlard. kona resimlerinde yaplan deiiklikler de ok byk tepkiler toplamt. konalarn izimindeki bu farkllklar, Avvakum Ba Papaz Avvakumun z Yaam yks adl kitabndan yle anlatmaktadr: Tanrnn hogrsn suistimal ederek din ikonalar izen ressamlarn says giderek oalmaktadr. Kkten bye kadar herkes resim yapmaktadr ve yetkililer de bunlara msamaha gstermektedir. Kutsal kitapta da yazld gibi kr krne klavuzluk edilirse her ikisi de ukura yuvarlanr. Bunlar da birbirilerine tutunarak uuruma doru gidiyorlar. Gren birisi ise dz yoldan sapmaz. nk o, yanllar dorularn nda grmektedir. Saduyulu bilgin iin bu tr dolaplar tehlike arz etmektedir. nk o, yeniliklerin farkndadr, gnahkrlarn tavsiyelerine saplanmamaktadr.54 Gerek bir olay aktaryorum: ressamlardan birisi Aziz Emmanuelin resmini yapmtr. Yz imi, dudaklar kpkrmz, salar kvrck, kollar ve kaslar kalnca, parmaklar imi, kalalar geni, bir Alman gibi gbekli ve iman olarak
54

S.P.Obnorskiy, S.G.Barhudorov, age., s.325.

46

izilmitir. Fakat belinde klc izilmemitir. Her ey kabal gstermektedir. nk gnahkrlar, dnyevi zevklerin peinde olduklar iin insan imanlna hayranlk duyarak, daha yce duygular inkr etmektedirler.55 Kutsal sa ince duygulu birisiydi, ilahiyatlarmz da bizi byle rettiler. Zlatoustun Kutsal Meryemin doum gn iin yazlan Margarita eserini okuyun. Bu eserde, sa gerekte olduu gibi tasvir edilmitir ve gnahkrlarn yazdklaryla yakndan uzaktan alakas yoktur. Btn bunlar, Nikon denen o kpek herifin kt amalarnn sonucudur. Franszlarn ve Almanlarn usulnde yazlacak ve izilecekmi! Franszlar Kutsal Meryemi iman ve kocaman gbekli iziyorlar. Gya Kutsal sa bir anda rahimde gelimeden oluuverdi. Oysa Moskovada bulunan Asa Kitabnda bunun aksi yle anlatlyor: sa, gebelik srecini tamamladktan sonra bir insan gibi dnyaya geldi. Dier kitaplara gre gya otuz yanda domutur. Bir dnn, dileri ve sakal olan insan domutur. Hepinize soruyorum, byle bir ey olabilir mi? Bu Tanrnn dmanlar Franszlardan da beter yazmlar.56 Biz Ortodokslar ise azizlerimizin rettiklerinin taraftaryz. aml vann ve dierlerinin yazd gibi dokuz aylk gebelikten sonra sa otuz yanda yetikin bir insan gibi deil, bunun tam tersi bir bebek olarak dnyaya geldi. kona resimleri yapan ressamlar byle kitaplar kaynak gstererek rahimdeki say sakall izmek niyetinde olduklar zaman olay anlalnca tedbirler alnd. Mjde bayramnda Franszlar gibi Kutsal Meryemi gebe olarak izdiler. armha gerilmi say ise

55 56

S.P.Obnorskiy, S.G.Barhudorov, age., s.325. S.P.Obnorskiy, S.G.Barhudorov, age., s.325.

47

iman ve ince bacakl. Yazklar olsun! Rusya, niye birdenbire Alman detlerine ihtiya duydun?57 Bylece, usul farkllklarna yeni bir boyut kazandrlmt. Nikon'un unvann elinden alan 1666 yl Kilise Konseyinde, yeni ayin ve rtbeler oluturulmu, "eski kitap ve ayinler Ortodoks deildir" diye ilan edilmiti. 1666 yl Kilise Konsey kararlarna, din adamlar ve sivil halk ciddi bir ekilde kar kmt. nananlar, eski tren ve eski kitaplar sulama mantn anlayamyorlard. nk, Ruslarn Hristiyanl kabul etmelerinden bu yana 700 yl gemiti. nsanlar 700 yl boyunca yanl eylere mi inanmlard? Bunlarn mantn kavrayamyorlard. Demek ki, Moskova nc Roma nne layk deildi. Bunu kabul etmek zordu. Eski inanlar savunanlar eski gelenekiler, Nikonun yapt yeni reformlar savunanlar da Nikoncular yada yenilikiler olarak adlandrldlar. Hz. sann isminin tek i harfi ile deil de iki i harfiyle yazlmas, Slav metinlerinde yaplan o zamanki Rus dili yapsna uygun olacak ekilde imla ve gramatik dzeltmeler, ayrlklk olarak deerlendiriliyordu. Balangta, otoriteler ikna yntemiyle hareket ediyorlard. Reform kartlarndan, sadece eski kitap ve geleneklerden deil, reformculara kar yaptklar sulamalardan da vazgemelerini istiyorlard. Ama eski geleneklere inananlarn direnii daha srarl bir hale geldi. O zaman, ikna ve srgne gnderme cezalarndan, hapis ve ar fiziksel cezalara geilmeye baland. Solovetskiy Manastr rahiplerinin
57

S.P.Obnorskiy, S.G.Barhudorov, age., s.325-326.

48

direnii, halk iinde byk yanklar uyandrd. Onlar kesin bir ekilde yeni kitap ve treleri reddediyorlard, rahiplerin teslim olmas iin 1668 ylndan itibaren ar ordusu manastrn yiyecek temin etme yollarn kesmeye alt. Uzun sren muhasara gerginliine dayanamayan rahipler, 1670 ylnda ilk atei atlar ama askerler manastra ate amama emrine uymak zorundaydlar. Ancak, 1676 ylnda taraf degitiren birinin yardmyla askerler manastra girdiler. Manastr koruyucularn, isyanclarm gibi yok ettiler. Bundan ksa bir sre nce, ar sarayna yakn iki nl kadn, Sokovnik soyundan gelen kz kardeler Boyar Fedosiya Morozova ve Prenses Yevdokia Urusova kendi inanlar uruna lmeyi setiler. Onlar, Borovskiy Pafyutyev Manastrna srgne gnderilmi, orada 1675 ylnda alktan lmlerdi. Yeni gelenekleri kabul etmeyen insanlar arasnda dinin ileri gelen insanlar da vard. Bu insanlar da inanlar uruna ok ikenceler grmlerdi. Eski inanlarn nderleri: Eski Ortodoks papazlar Avvakum, Lazar, Suzdal Papaz Nikita, Diyakon Fyodor, Ortodoks rahibi Yepifaniy ve dierleri cesaret sahibi ve hogrlydler. Onlar, insan ruh ve vicdann zerindeki dnya egemenliinin basksna kar gelmeye baladlar. Ancak, bu kar koymada her iki taraf ayn derecede tutkululard. Eski gelenekiler, nc Roma dncesine reformcular kadar balydlar. Ama onlar iin bozulmu Yunan ikona rneklerini kabul etmek, bu dnceye ihanet anlamna geliyordu. nc Roma sondur, drdncs olmayacaktr. Deccal onu ykarsa, kyamet gnne az kalm demektir. Bunun

49

karsnda duyulan dehet, olmayan eylerde de din farkllklarn grmeye itiyordu. Eski gelenekilerin kiliseden ayrlmas, ayn derecede kartlarn da etkilemitir. Paralanmann nderleri, devlete yaranmak iin aba harcyorlard. Karlkl iddet istei, Hristiyan dncesinde patlayc bir etki gsterdi. O yl, hkmetin eski gelenekilerin gcn bastrma politikasnda kesin bir deiiklik meydana geldi. ar Fyodor Alekseyevi'in lmnden sonra, van ve Pyotr kardeler ar, onlarn kz kardei Sofya ise arie ilan edildi. Moskova'da eski zaman savunucular olan ateilerin (okularn) isyan kt. Onlar, lkede otorite olmad iin, cezadan kurtulmulard. Bu durum, Patrik okimin eski gelenekilerle yeni gelenekiler arasnda bir tartma gemesine izin vermesine olanak salamt. Bu, arlarn ta giymelerinden hemen sonra olmutu. Tartmaya hazrlklar halk heyecanlandrmt. ar ailesinin de katld tartma srasnda, eski inanl rahip Nikita Pustosvyat, Piskopos Holmogorski Afanasiye saldrm, bu yzden eski gelenekilerin temsilciler heyeti dar atlmt. ok gemeden, eski gelenekilerin oku komutanlarnn tutuklanmas ve idam balamt. 1682 ylnda Patrik okim tarafndan oluturulan konseyde, eski gelenekilere kar batdaki engizisyon tarznda bir ceza sistemi oluturuldu. 1685 ylnda ise arie Sofya tarafndan karlan 12 madde eski gelenekilerinin mal varlna el konulmasn, onlar krbala dvmeyi, srgne gndermeyi, reformdan sonra domu olup da eski geleneklere gre vaftiz edilmi olanlarn idam edilmesini emrediyordu.

50

II.VI. Eski Gelenekilerin Merkezleri Eski inanlarndan vazgemeyen binlerce insan, uzak yerlere kayorlar ve bu yerlerde eski geleneklere uygun manastrlar ve evler kuruyorlard. Arkalarndan askerler gnderildiinde, evlerine, kiliselere veya apellere saklanp, kendilerini yakmakla tehdit ediyorlard. Takipilerin gitmedii takdirde, kendilerini

yakyorlard. Bu korkun yangnlar, XVIII. yzyln 60l yllarna kadar devam etmitir. Bunun dnda, kendini suya atma ve alktan lme olaylarnn da yer ald bilinmektedir. Bu direnii bir Rus tarihisi Kutsal gcn ve din kahramanln lgnca harcanmas olarak adlandrmtr. 58 Takipler, 200 yldan fazla devam etmitir. Byk Petro zamannda eski gelenekilerin ehir ve kasabalarda yaamalarna izin verilmitir, ancak ar vergi ve deneklerle sorumlu tutulmulardr. Sayma alnmam olanlar ise krek cezasna arptrlmlardr. II. Yekaterina zamannda takipler azalm, ancak XIX. yzyln 20li yllarnda I. Nikolay zamannda takipler daha iddetli bir ekilde yeniden balamtr. Ancak, 1905 ylndan sonra eski gelenekiler cemiyet kurma, ha yryleri yapma, an alma vs. haklara kavumulardr. 200 yl iinde eski gelenekilerin tarih merkezleri de olumutur. lk ve en byk olan Volga'nn kolu olan Kerjenetste bulunuyordu ve ayn ad tayordu. Orada XVII. yzyln sonuna doru 100e yakn gebe yayordu. Bugn bile eski geleneki halk Kerjak olarak adlandrlmaktadr. Byk Petro dneminde, Kerjenets tamamen yklm, birok eski geleneki buradan Sibiryaya, Permskiy

51

blgesine, Starodubyeye, ernigov ilinin Staradub kentinin yaknlarna kamlard. XVIII. yzylda oradan da kovulmulard. Eski gelenekiler ve papazlarn ou Starodubdan Vyatkaya gitmilerdi. Rusya snrlarnn dnda olan Vyatka, eski gelenekilerin balca kutsal merkezi haline gelmiti. Polonyann zayflamas, 1735 ylnda takipilerin ilk kovalamalarn yapmalarna imkn vermiti. Rus ordusu, onbe binden fazla kiiyi yakalayp, Rusyaya gtrmt. II. Yekaterina zamannda, eski gelenekiler Volga'nn rgiz koluna yerletirilmiti. (imdiki Saratovsk ve Samara illeri) II. Yekaterinann tahta gemesinden sonra, yurt dna kaan eski gelenekilerin Rusya'ya geri dnmesi iin manifesto karlm, onlara rgizde yer ayrlmt. Ama, I. Nikolay arlnda rgiz Manastrlar yklmt. 1771 ylnda Moskova'da verem salgn varken, eski gelenekilere llerini gmmek iin yer ayrlmt. Orada Aziz Nikolay ve Kutsal Meryem Ana adna iki tane kilise kurulmutu. Rogjski mezarl, eski geleneki Ruslarn merkezlerinden biri olarak kalmaya devam etmektedir. Buradaki kiliselerde, ayinler XVII. yzyl Rus kiliselerinde Nikon reformlarndan nce yapld gibi yaplmaktadr. II.VII. Eski Gelenekilerin Akmlar Raskoldan hemen sonra, eski gelenekiler Soglasiye ve Tolki ad verilen akmlara ayrlmaya balamtr. XVII. yzylda eski inanllarn tarafnda hibir Rus piskoposu kalmamtr. O zaman eski gelenekilerin bir ksm, yeni

58

Bk. Ensiklopediya storii Hristianstva, 2-oe zd., Moskva, zdatelstvo Prosveeniye, 1987, s.293.

52

papazlar kabul etmeye karar vermi, dierleri ise yeni gelenekilerin kilisesinden sadece papazlar deil, vaftiz olmay bile kabul etmek istememilerdir. Bu yzden, onlara papazszlar anlamna gelen Bespopovets ad verilmeye balanmtr. Papazlardan Bespopovestler; ve papazlarn gnah yapt ve aktivitelerden evlenmeyi mahrum kalan

vaftiz,

karma

kendileri

yapmaya

balamlardr. Zamanla ayinlerin ve cemiyetin ynetiminin yaplmas iin zel bir mirit (hoca) snf meydana gelmitir. Ayn zamanda, Bespopovestlerin zel bir birlii olan Netover oluturulmutur.59 Kendilerini Sposovets olarak da adlandran Bespopovestler, sadece kurtarcya (sa'ya) inanyorlard. Eski inanllarn, kilisede kabul grlen l hiyerariye (piskopos - papaz - diyakoz) sahip olma frsatlar yoktu. Bu frsata, 1846 ylnda taraflarna Yunan asll Bosna-Hersek Metropoliti Amvrosiyin katlmasyla kavutular. Metropolit Amvrosiy, Avusturyada birka piskopos tayin etmi, onun halifesi Metropolit Krill ise Moskova bapiskoposluuna Antoniy (utov) i tayin etmitir. Bylece, 1853 ylnda Moskova eski geleneki ba piskoposluu kurulmutur. 1888 ylnda da, eski geleneki Osvyaenniy Kilisesinde Moskova metropolitlii kurulmutur. Moskova ve btn Rusya metropoliti olarak Alimpiy seilmitir. Eski ayincilerin Belokrinistkiy Kilisesi, resm olarak eski gelenekilerin Rus Ortodoks kilisesi olarak adlandrlmaya balamtr.

59

Bk. Enskilopediya storii Hristianstva, 2-oe zd., Moskva, zdatelstvo Prosveeniye, 1987, s.295.

53

Eski ayincilerin bir ksm, Belokrinistkiy hiyerarisini kabul etmemi ve yeni gelenekilerden kaak papaz kabul etmeye devam etmitir. 1923 ylndan itibaren, taraflarna bapiskopos Saratovskiy ve Petrovskiy Nikolayn (utov) gemesiyle, din merkezi Novozbkov olan kademeli bir hiyerariye sahip olmulardr. Halen bu kilisenin ba Novozbkovsky, Moskova ve btn Rusyann ba piskoposluu unvann tamaktadr. Eski gelenekiler Rusyadan baka Avustralya, Kanada, ABD, Brezilya, Arjantin, ve dier lkelerde de yayorlard. Moskovadaki bir ksm eski geleneki, Rus Ortodoks kilisesinin ynetimine geebilmelerini salayacak birka art nerdiler. Bu artlar, Moskova Metropoliti Platon'un dzeltmeleriyle 1800 ylnda kabul edildi. Bylece, Rus Ortodoks kilisesinin din ynetimine tabi olan

Yedinovereskaya Kilisesi nin temelleri atld. Yedinovereskaya Kilisesinde Nikon'un reformlarndan nceki rneklerden kopyalanan din kitaplarn kullanmna izin verildi ve eski gelenekler korundu. XX. yzylda Yedinovereskaya Kilisesinde gerginlik yaand. Gelir says nemli lde dt. 1971 ylnda Rus Ortodoks Kilisesinin genel konseyinde eski geleneklerin reform sonras geleneklerle ayn dorulukta olduu kabul edildi. Bylece, Moskova Patriklii 300 yl nce olan Rus kilisesinin paralanmasnn almasna ynelik ciddi bir adm atlm oldu.

54

III.BLM AVVAKUM VE XVII. YZYIL RUS EDEB DL III.I. Avvakum ve Eserlerine Genel Bir Bak Eski gelenekilerin ncs, Rus Ortodoks kilisesinde Raskol ideolojisinin savunucusu, ba papaz ve yazar olan Avvakum, inanlar uruna yaamn feda ederek lm gze alm, eski inan savunuculuu yapmtr. O, sadece kendi dnce ve inanlarnn savunuculuunu yapmam, hereyini ortaya koyarak sonuna kadar bu dnce ve inanlarnn mcadelesini vermitir. Hayatnn sonuna kadar eski inanlar uruna mcadele eden Avvakum Raskol dneminin mcahidi olmu, o dneme damgasn vurmutur. Avvakumun dnya grnn temelinde din ve mill snrlama, hayatn her alannda dinin uygulanmas, hr iradeyle bilime kar kma, kaba kuvvet kullanacak kadar hogrszlk vard. Avvakum iin yegne k yolu ilecilik ve ehitlikti. Avvakum'a gre, iyi bir Hristiyan din yolunda ehit olmalyd. Yaamnn ounu hapishane ve srgnlerde geiren bu eski inan savunucusu, dnyevi gerekliklerin mcadelesini vermitir. Avvakum, bu dnce ve inanlarnn mcadelesini yaparken de en iyi yntem olarak edebiyat semitir. Onun 80 civarnda eseri vardr ama bu eserlerin hepsi bilinmemektedir. Bu eserlerinde temsilcisi olduu zihn hareketin temel idealarn ak bir ekilde yanstmtr. Bu adan Avvakumun eserlerinin ierii,

55

varoluunun ilk yllarnda Raskolun i yz abartl bir ekilde tasvir edildiinden, byk bir ilgi uyandrmtr. Avvakumun Raskol havarisi rolndeki baars, sadece onun vaizinin fikr ierii ve kiisel zellikleriyle deil, yazar ve propagandac olmasnda da kendisini gstermitir. Avvakum, zamanna gre ok okumu birisiydi, ancak onun ok okumuluu tek ynl bir zellik tamtr. Onun ilgisini eken kitaplar, kilise zellikli din kitaplar, din adamlarnn yaam yklerini ieren popler kitaplar, hikayeler ve dzmece eserlerdi. XVII. yzyl edebiyatnda yeni bir slup yaratan Avvakumun en nemli eseri, Jitiye Protopopa Avvakuma(Ba Papaz Avvakumun z Yaam yks) dr. z yaam yks (jitiye), Rusyada edeb bir trdr. Din adamlarnn hayatlarnn anlatld bu yklerde, bu din adamlarnn yaam mcadelelerinden de bahsedilir. Din adamlarnn hikayelerini ieren kitaplar, Hristiyanln kablyle ayn zamanda Rusyaya gelmi ve hemen okur yazar kitlesinin dikkatini ekmitir. Daha sonra hzla Rus din adamlarnn anlatld eserler ortaya kmaya balamtr. Jitiyelerin temel amac, din adamlarn vmektir. Bu jitiyeler her zaman, bahsedilen rahibin cesaretinin, dayankllnn veya zorluklar yenme kabiliyetinin vlmesiyle balard ve rahibin yaamnn temel olaylar, yani doumdan lme kadar olan olaylar aklanrd.60 Bu jitiyelere tarihten, corafyadan ve hatta rahibin yaad yerin ekonomisinden bile bilgiler eklenirdi. Bylece, aratrmaclar gemiteki insanlarn yaamlar hakkndaki nemli bilgileri ieren bir kaynak olarak

60

Bk. to Takoye Jitiye, www.websib.ru/gardarika/All%20of%20all/str_20.htm

56

bu jititelerden geni bir ekilde yararlanmlardr. lk yazlan jitiyelere rnek olarak Boris ve Glebin z Yaam yks n gsterebiliriz. Ancak, zamanla jitiye deiime uramtr. Rahiplerin yaam tasvirleri, onlarn kahramanlk hikayelerinin arka plana atlmasna neden olmutur. Jitiyeleri yazanlar, btn hayatn dier insanlarn kayglaryla geiren allm insanlar, gemite len cefakrlardan daha ok sayg hakkettiklerini gstermeye

almlardr. Kendi kendileriyle olan mcadele, aclar iindeki kahramanlk lmnden daha nemli bir mesele olmutur. Jitiyelerde rahiplerin bu ekilde ele alnmaya balanmas, jitiyelerin yeni ve beklenmedik bir ynde ilerleme kaydetmesine neden olmutur. Daha ok biyografileri hatrlatan bu tr jitiyelerden, XIX. yzyl ve hatta XX. yzyl yazarlar yararlanmlardr. N.Leskov, L.Tolstoy, L.Andreyev,

B.Zaytsev, B. Pilmyak eserlerini olutururken jitiyedeki tiplemeleri ve konular kullanmlardr.61 Avvakum bu edeb tre bir deiim getirmitir. Avvakuma kadar yazlm olan z yaam ykleri (jitiyeler), ykde bahsedilen din adam tarafndan deil de baka bir yazar tarafndan yazlrd. Ancak, Avvakum bu trde yeni bir stil oluturmu, kendi yaam yksn kendisi yazmtr. Bylece, Rus edebiyatnda kendi yaam yksn kendisi yazan ilk yazar Avvakum olmutur. Avvakumun kendi yaam yksn kendisinin kaleme almasndaki ama, kendisini vmek deil, verdii mcadeleyi anlatmaktr.

61

Bk. to Takoye Jitiye, www.websib.ru/gardarika/All%20of%20all/str_20.htm

57

V.V. Vinogradov edeb tr olarak jitiyeyi tanmlarken, Ba Papaz Avvakumun z Yaam yks eseri hakknda yle yazmtr: Avvakumun jitiyesi, sade konuma diliyle doalama tarznda yazlmtr. Ba papaz Avvakum, kendi hayatn karlkl sohbet biiminde anlatmaktadr ki bu da eserin ana ilkesini tekil etmektedir. Aslnda bu anlatm tarz, temiz kalpli ve saf bir anlatcnn kiisel dncelerini anlatma tarzdr. nk, anlatcnn ok saydaki anlar szsel armlarn akna kaplarak, lirik eserlerden uzaklam ve dzensiz, heyecanl komposizyon paralar oluturmutur.62 Jitiyede hayatnn nemli kesitlerini ele alan Avvakum, ektii eziyetleri anlatmtr. ektii eziyetlerden yksnde yle bahsetmektedir: Beni

Moskovadan yirmibin verst uzaklktaki Sibiryadaki Daurlarn sancana srgn ettiler. Moskovaya dnene kadar oniki yl boyunca orada ikence grdm. Bbreklerime sopalarla, srtma ise kamyla yetmi iki kez vurdular. Dier ikenceler hakknda konumak bile istemiyorum. nk srtmda her trl ikenceyi grdm. Rusyaya dndm zaman da eski eziyetler tekrarland. te gryorsunuz, ben ba papaz Avvakum plak olarak zindana kapatldm. Karm Nastasiya ve ocuklarm da zindandalar.63 Karm ve ocuklarm benden yirmi verst uzaklktaki bir yerde srgn hayat yayordu. Pakovun Kseniya isimli kars k boyunca onu knad. Olum van henz kk yatayd. Noeli birlikte geirmek iin yanma gelmiti. Pakov,

62 63

A.N. Stepanov, Neistoviy Avvakum, www.humanities.edu.ru/db/msg/45721. S.P. Obnorskly, S.G. Barhudarov, age., s.323.

58

onu benim kaldm souk mahpusa atmay emretti. Geceye burada geirdi ve tt. Ertesi sabah annesine geri dnd. Vard zaman eli aya donmutu. 64 Avvakum sadece kendi ektii eziyetleri anlatmakla kalmam, kendisinin dndaki eski gelenek savunucularnn ektii eziyetlerden de bahsetmitir. rnek olarak, Jitiye Protopopa Avvakuma da yer alan Vaiz Kitab blmnden bir kesit vermek mmkndr: Piskopos Pavel Kolomenski Novgorod vilayetinde yakld. Kostroma vilayetinin ba papaz olan Daniili Astrahan vilayetindeki zindanda ldrttler. Kilisede herkesin gz nnde benim salarm kestiler. Murom vilayetinin ba papaz Loginin nce salarn kestiler, ikence yaptktan sonra ise geri gnderdiler. Nijnedeki papaz Gavriilin kafasn vurdurttular.65 Papaz Mihail faili mehul bir cinayete kurban gitti. O, Tver vilayetindeki Bogorodii manastrnda grev yaparken, birden tayinle hapishaneye gnderilmi ve burada kaybolmutu. Ayn ekilde iki Vologdal din adam da ortadan kaybolmutu. Benimle birlikte daha altm kiiyi akam duasnda tutuklayp srekli ikence yaparak ve dverek hapishaneye kapattlar. Sadece birka sa olarak oradan kurtuldu.66 Solovetsk diyarndan olan ihtiyar Yepifaniy de zindandayd. Nikonun adamlar onun dilini iki kere yaktlar ve bir kolunu kestiler. Fakat Tanr ona konuma yeteneini geri verdi. Kei Lazar da zindanda idam edilmiti. Diyakoz Fyodor ve Kipriyan da bizimle zindandaydlar. Solovetsk manastr yedi senedir Nikonun adamlarnn ablukas altndayd. Benim airetime mensup iki kiiyi dar

64 65

S.P. Obnorskly, S.G. Barhudarov, age., s.321. S.P. Obnorskly, S.G. Barhudarov, age., s.323. 66 S.P. Obnorskly, S.G. Barhudarov, age., s.323.

59

aacnda astlar. htiyar Avramiy ve benim manevi olum olan sa Saltkovu atete yaktlar. Kazanl ihtiyar onay, Kolski manastrnda be paraya doradlar. Kolmogorda van Yurodivy atete yakld. Borovsk ehrinde kei Poliyeskle beraber daha ondrt kii atete yakld. Nijniy ehrinde de bir kii yakld. Kazanda otuz kiiyi, Kiyevde ise piyade larionu yaktlar. Volga nehri boyunca o blgedeki binlerce insan yeni kurallar kabul etmek istemedikleri iin kltan geirildi.67 Avvakum, mcadelesinin haklln halka ispat etmek iin de etkileyici bir dil kullanmtr. K.S. Gorbaevi Russkiy Yazk Proloye Nactoyaeye Budueye adl eserinde Avvakumun dili hakknda yle sylemitir: Ba Papaz Avvakumun canl ve okun kelimeleri Raskol un karanlk, korkun yllarnda ses getirmitir. Tarih, yazar ba papazn eserlerini unutmamtr.68 Yazar Gorki de Avvakumun yaz stili hakknda yle bahsetmitir: Ba Papaz Avvakumun mektuplarnn ve z yaam yksnn stili, cokun ve ateli konumann emsalsiz bir rnei olarak kalacaktr.69 XIX. yzyl yazarlarndan Tolstoy, Leskov, Turgenyev ve dierleri de, Avvakumun sz ustalna hayran kalmlardr. Kilise edebiyat hakknda da bilgisi olan Avvakum, tarihi V. A. Myakotinin ifadesiyle parlak, canl, cesur karlatrmalarla dolu, duygunun btn renklerini kendinde yanstan, kibar, ksa, enerjik, samimi bir mizacn kvlcmlaryla

S.P. Obnorskly, S.G. Barhudarov, age., s.324. K.S. Gorbaevi, Russkiy Yazk Proloye-Nastoyaeye-Budueye, Prosveeniye, Moskva, 1984, s.46. 69 K.S. Gorboevi, age., s.47.
68

67

60

parlayan eserlerinde kitap dilini kullanmamtr. Eserlerini direkt halkn azndan km gibi yazmtr. Ayn dnemde, Avvakumun tecrbeli muhaliflerinin eserlerinde daha ok kitap dili ve kuru bir anlatm tarz hakimdi ve yabanc kelimelerin, tumturakl ritorik ifadelerin says ok fazlayd. Avvakumun dili ise sadelii ve kolay anlalmasyla seiliyordu. Ona zg sadelik sadece onun kulland szck ve deyilerde deil, eserlerinin ieriinde, yazarn dncelerini aklamak iin setii karlatrmalarn ve tiplerin karakterlerinde de ifadesini bulmutur. III.II. Ba Papaz Avvakumun Hayat (1620-21- 1682) Tarihi V.A. Myakotin, Protopop Avvakum Biografieskiy Oerk adl makalesinde,70 Avvakumun hayatn blmlere ayrarak ayrntl bir ekilde anlatmtr. Burada, bu makale dorultusunda ve Ba Papaz Avvakumun z Yaam yks eserinden alnan alntlarla Avvakumun hayat zet olarak aklanmaya allmtr. III.II.I. lk Srgne Kadar Avvakumun Yaam Raskol dneminin mcahidi, ba papaz ve yazar olan Avvakum Petrovi, papaz ailesinde dodu. Avvakumun ocukluu ve genlii hakknda ok az bilgi

70

Bk. V. A. Myakotin, agm.

61

mevcuttur. Bu bilgiler de kendisinin kaleme ald Ba Papaz Avvakumun z Yaam yks kitabnda yer almaktadr. Az da olsa bu bilgiler, ocuun byd ortam ve artlar hakknda, kiilii hakknda bizi bilgilendirmektedir. Avvakum, Ba Papaz Avvakumun z Yaam yks adl eserinde

doduu yeri ve ailesini yle tanmlyor: Nijegorod vilayetinde Kumda deresinin arkasndaki Grigorov kynde dodum. Babam kei Petr, annem ise Mariya, rahibe Marfadr. Babam alkolikti ve her trl ikiden ierdi. Annem ise oru tutar ve dua ederdi. Annem, her zaman bana Tanr korkusunu retirdi. Bazen komularda hayvan telefat olunca, ikona karsna geip btn gece boyunca dua eder, lml olduunu hatrlar ve gzya dkerdi.71 Avvakum, ailesinde o zamann Rus hayatna zg birbirine ters iki durumla karlamt: bir taraftan ahlaki knt, dier taraftan da ilecilik snrna varan eski usul, sk disiplin. Bu birbirine ters iki durum, ocuun kiiliinde iz brakmtr. ocukluk yalarnda bu durum, onda asabilie sebep olmutur. Onda, yatlarn ilgilendirmeyen konulara kar ilgi uyanmtr. Hayatn fnilii, teki dnyann bu dnyayla mukayesesi, gen insann dikkatini ekmitir. Bir keresinde, komunun ev hayvannn lmne ahit olmu, lmn kanlmazl ve korkunluu ocuu etkilemi, gece yars yatandan kalkp dua etmiti. O geceden sonra hayat boyunca her gece dua etmeyi det haline getirmiti.

71

S.P. Obnorskly, S.G. Barhudarov, age., s.317.

62

ocukluunun ilk bilinli anda karlat bu olay, onun dncelerini belirli bir yne evirmitir. Kafasndaki sorularn cevaplarn, o zamann ada kitaplarn okumaya balayarak bulabilmitir. Yllar getikten sonra Avvakum, vaazc olarak greve baladnda, yaad aa gre ne kadar tahsilli olduu ortaya kmtr. Avvakum babasn erken yata kaybetmitir. Evlenecek yaa gelince, annesi onu ayn kyde yaayan ve dindarl ile dikkat eken ksz bir kzla evlendirmitir. Eserinde bu konu hakknda yle yazmtr: Daha sonra annem dul, ben ise gen yata yetim kaldm. Annem beni evlendirmeye karar verdi. Kutsal Meryeme dua edip ondan ev ilerinde kendisine yardmc olacak bir gelin vermesi iin yalvard. Ayn kyde kiliseye gitmeyi det edinmi Anastasiya isimli bir ksz kz vard. Babas Marko isimli bir nalbantt. O ldkten sonra, kz kendini toparlayamad. Yoksulluk iinde hayatna devam ederken, benimle evlenmeyi kabul etti.72 Avvakumun annesi, olunun izdivacndan sonra vefat etmitir. Annesinin vefatndan sonra Lopatits kyne tanan Avvakum, 21 yanda diyakoz grevine getirilmi, iki yl sonra da papaz olmutur. Avvakum, annesinin lmnden sonraki yllarn eserinde yle anlatyor: Ben ise inzivaya ekilerek baka bir yere tandm. Yirmi yamda diyakoz, iki yl sonra ise papaz olarak atandm. Sekiz yl bu grevde devam ettikten sonra, Ortodoks piskoposlar tarafndan ba papaz ilan edildim. Toplam otuz senedir din grevdeyim. Papaz grevindeyken bir ok din talebem vard. Hala be yz veya alt yz civarnda talebem var. Dinlenmeden

72

S.P. Obnorskly, S.G. Barhudarov, age., s.317.

63

kiliselerde, evlerde, ehirlerde ve kylerde, bakentte ve Sibiryada vaazlar veriyor, Tanr szn yayyordum. Yirmi be sene byle devam etti.73 Avvakumun ok gl bir vaiz yetenei vard ve papazlk grevini ok iyi yerine getiriyordu. Onun faaliyetleri sadece kilise ile snrl deildi, srd saf ahlaki hayat tarzn cemaat yelerinden de talep ediyordu. yiletirmesi iin Avvakuma hastalar getiriliyordu, o da hastalara dualarla ve kutsanm yalarla ifa vermeye alyordu. Cemaat, Avvakumun ar talepleri karsnda fkelenerek isyan ediyordu. Onlar, ayinlerin daha ksa zamanda bitmesini istiyor, Avvakum da buna kar kyor, ayinleri normal sresinde bitiriyordu. Kydeki amir, Avvakumun btn mal varln ve evini elinden alp onu kyden kovdu. Amirin Avvakuma yaptklarn kendisi yle anlatyor: Amir, dul kadnn kzn elinden almt. Kz geri vermesi iin ne kadar yalvarsam da yakarlarma kulak asmyordu. Hatta bana dman kesilerek kilise knda zerime yrd. Yarm saatten fazla yerde yattm ve Tanrnn ltfuyle hayata dndm. Fakat, bu durum onun gzn korkuttu ve o kz geri verdi. Daha sonra eytana uyup kiliseye gelerek beni acmaszca dvd. Ayaklarmdan tutup yerlerde srkledi. Fakat o anda bile ben dua etmeye devam ediyordum.74 "Amir, bununla yetinmeyerek evime geldi ve burada da beni dvmeye devam etti. Kpek gibi parmaklarm diledi. Az kanla dolunca beni brakp evine dnd.

73 74

S.P. Obnorskly, S.G. Barhudarov, age., s.317. S.P. Obnorskly, S.G. Barhudarov, age., s.318.

64

Ben ise Tanrya krederek elimi sardm ve akam duas iin kilisenin yolunu tuttum. Yolda birden karma kt ve ellerindeki tabancalar ateledi. Fakat tabancann teki tutukluk yapt. O tabancay yere atarak dierini ateledi. Dier tabanca da tutukluk yapt. Ben ise yolumda yrrken dualar ediyordum. Tek elimle istavroz kardm ve nnde ba edim. Kfrlerine karlk olarak unlar

syledim: van Rodiyonovi, senin azndan bal damlyor, istediin gibi olsun. Evimi elimden alarak beni akta brakt ve yolluk bile vermedi.75 Moskovaya gidip ardan izin alan Avvakum, Lopatits kyne geri dnd. Ancak, Avvakumun ar kuralcl ve despot tavrlar cemaatle bar iinde yaamasn engelledi ve Moskovaya giderek Yuryevets-Podolski ehrine tayinini kartt. Ama burada da fazla kalamad. Onun Ortodoks yaam tarz alama arzusu hem sakinleri hem de ruhban snfndakileri rahatsz etti. Sekiz hafta sonra ehirde isyan balad ve Avvakumu dvdler. Avvakum da kars ve ocuunu Yuryevetste brakarak Moskovaya kat. Bu ileci, ahlak taraftar, kuralc adamn sekiz senesi kendi isteine gre dnyay deitirme mcadelesiyle geti. Fakat, hep yenilgiyle sonuland. Bu durum onu yine de korkutmad, davranlarnn deimesine neden olmad. Moskovaya tandktan sonra Avvakumun hayat daha derin bir anlam kazand. Moskovada fanatik dindarlardan oluan bir dernek kuruldu. Bu dernein yeleri, eski detlere geri dnerek Rus kilisesinin dindarln pekitirmek istiyorlard. ar Aleksey, bu dernein liderlerini ahsen tanyor ve dindarlklarndan

75

S.P. Obnorskly, S.G. Barhudarov, age., s.318-319.

65

dolay sayg duyuyordu. Durum byle olunca, Patrik osif de mecburen dernein otoritesini kabul etmiti. Avvakum, Moskovaya geldii tarihte dernein nfuzu daha glyd. Herkes, bu dernein yeleriyle dostluk kurmak istiyordu. Patriin varisi olark

grlen Nikon da ba papazlarla arkadalk yapyor, onlarn dncelerini paylayordu. O da Rusyay gerek dinin merkezi olarak gryordu. Yine dernek yeleri gibi, o da kilisedeki baz dzensizlikleri slah etmeyi hayal ediyordu. Avvakum, dernein bakan Neronovun yardmcln yapt. Avvakumun ar ile aras iyiydi, bunun sayesinde ailesini Moskovaya getirtti. Avvakum, Moskovaya tand tarihte Neronov ve arkadalar kilise hayatn deitirmek amacyla harekete gemilerdi. Neronov, kilise ayinlerinde tek sesliliin taraftaryd ve dierlerine de ayn ekilde ayin yapmalarn tavsiye ediyordu. Onun bu tutumunu, Nikon da destekliyordu. Moskovann alt ruhban snf, tek seslilikte eski inanc ihlal eden yenilik sezmiti ve bu yzden ba papazlara kar kmaya balamt. Neronov ve arkadalarnn kilisede vaiz verme deti de tepki toplamt. 1649 ylnda Boyar Rtiev, Andreyevskiy manastrna Kiyevden birka rahip davet etti. Bu rahiplerin ba, felsefe ve ilahiyat bilimlerinin ustas, Yunan ve Slav dillerini konuan Yepifaniydi. Kiyevli rahipler manastrlar aarak, bu manastrlara renciler aldlar. Bu okullarn varl bile, Moskova detlerine ters dyordu. Kiyevli rahipler, Moskovann kilise dzenini yakndan tandktan sonra, Rus ruhban snfnn cahilliini gsteren bir ok hataya iaret ederek, onlara

66

Malorusya ve Yunan ruhaniliklerini rnek gsteriyorlard. Kiyevli bu rahipler, parmakla istavroz karyor, ou dualar farkl okuyorlard. Kiyevli rahipler ile Moskoval papazlar birbirlerine kar uzlamaz tavr aldlar. Her iki taraf da eski kilise detlerine geri dnme abasndayd. Ama her iki taraf da birbirine zt eski detleri kastetmekteydi. Kiyevli rahipler, Hristiyan alemindeki btn kiliselerin kabul ettii eski detlerin mkemmelliini Moskova gerekleriyle karlatryorlard. Ba papazlar da eski Moskova detlerinin zlemini ekiyor, btn yenilikleri delalet olarak kabul ediyorlard. Kiyevli rahipler, bat ilminin renilmesini kanlmaz sayarken, Moskova papazlar bunlardan yz eviriyorlar, tek destek olarak dini gryorlard. Byle bir fikir ayrl ortamnda her iki tarafn dmanlk beslemesi kanlmaz oldu. Kiyevlilerin yeniliki uygulamalar, Moskova ruhban snfnda honutsuzluk yaratt. Patrik osif yaad srece, Neronov kendini daha gl hissediyordu. Ancak, Patrik osif ld ve yerine Nikon geti. Papazlar, Nikonun kendileriyle birlikte Rus kilise yaamnda slahatlar yapmay bekliyorlard. Ama papazlarn beklentileri boa kt. Nikon, arn desteini hissettii iin slahatlar kendi bana yapmay dnyordu. Nikon patrik olduktan sonra da Neronova ve etrafndakilere gvenmemeye balad. O, Kiyevli rahiplerin sylediklerine kulak asyordu. Nikon, Yepifaniy ile arkadalk kurduktan sonra, kilise slahat iin dier kiliselerin tecrbelerini kullanmaya karar verdi. Patrik osif zamannda balayan, kilise kitaplarndaki hatalar dzeltme ii zerine alan Moskoval rahiplerin yerine, Kiyevli rahipler getirildi. Moskoval rahipler, Nikonun ihanetinden ok, Rus kilisesine delalet olarak grdkleri eylerin

67

girmesine zldler. 1655 ylnda Byk Oru gnlerinde kiliselere Patrik Nikonun fermanlar gnderildi. Bu fermanda Nikon, orucun krknc gnnde yaplan secdeyi yasaklyor ve iki parmakla deil parmakla istavroz karlmasn bildiriyordu. Ba papazlar, Patrik Nikonu dinlememe karar aldlar. ki taraf arasnda amansz bir mcadele balad. Nikon, itaat etmeyenleri g vastasyla bastryor ve setii yoldan dnmek istemiyordu. lk olarak Neronov cesaretinin kurban oldu ve srgne gnderildi. Avvakum, ara Neronovun srgnden geri dnmesi iin dileke yazd. Avvakum, o gnlerde dernein btn ilerini yrtyordu. Dernein baz yeleri, Avvakumu dernein lideri olarak grmek istemedi. Buna gcenen Avvakum, ayinlerini Neronovun evinde yapmaya karar verdi. syanc dernein her admndan patriin haberi oluyordu. Avvakum, Neronovun evinde ayin yaparken, patriin boyar Boris, askerlerle baskn yapt ve ba papaz tutukland. Avvakuma ikenceler yaptlar ama Avvakum dncelerinden vazgemedi. kenceler ve hakaretlere alk olan Avvakum, drt hafta sonra patriin konana getirildi. Ama Avvakum yine itaat etmedi ve dini vazifelerinden azledilerek srgne gnderildi. Sibiryaya getirilen Avvakum birka gn sonra ailesiyle Tobolsk ehrine gnderildi. Bylece Moskovada srd rahat yaam sona ermiti. Ksa bir dinlenmeden sonra, yine mcadele ve strap dnemi balad. Avvakumun faaliyeti, kiisel sebeblerden karak, toplumsal deerleri korumak adna mcadeleye dnt.

68

III.II.II. Tobolsk ve Daurinde Geen Yllar haftada Tobolska ulaabilen Avvakum ve ailesi yolda ok sknt ekti. Kars yolda doum yapt. Btn bu zorluklara karlk, vardklar yerde merhametle karlandlar. Tobolskun bapiskoposu Simeon, Avvakumu kilisede grevlendirdi. Avvakum, delaletin ortaya ktn halka haber veriyor, onlar uyaryordu. Avvakumun ateli vaizleri, halk ona yaklatryordu. Halk Nikona kar isyana tevik eden Avvakum, ortaya kan ahlakszlk olaylaryla hemen mcadeleye koyuluyordu. Bapiskoposluk diyakozu van Struna, Avvakumun grev yapt kilisenin diyakozuyla tartmt. Struna, adamlarn toplayp akam duas esnasnda, kiliseye girip diyakozun sakaln ekmiti. Avvakum ayini durdurarak, Strunann adamlarnn ieri girmelerini engellemek iin kaplar kapattrp, onu yere oturtarak kemerle dvmt. Ama, bu olay ba papaza pahalya mal olmutu. Strunann akrabalar, ehir halkn Avvakuma kar isyana kkrtmt. Simeon geri dndkten sonra, Avvakumun hakl olduuna karar verdi ve Strunay zincire vurdurttu. Bir buuk sene Tobolskta grev yapan Avvakum, toplumun ahlakn ve dindarln koruyarak nasihat veriyor, bakalarnn gnahlarn ortaya kartp cezalandryordu. Avvakumun evinde dua, ayin ve gece ibadetleri yaplyordu. Avvakum, evresindekilerle girdii atma neticesinde kendine bir ok dman edinmiti. Yksek mercilere onun hakknda srekli ihbarlar yayordu.

69

Sonunda, Avvakumun yeniliklere kar yapt propangas hakkndaki sylentiler Moskovaya kadar ulat ve srgn edildi. Avvakum, Komutan Pakovun asker birlii ile Daurin ehrine gidecekti. Avvakum, bu smrgeci birliin papaz olarak komutann emri altnda alacakt. Pakova, Avvakumu sk bir ekilde gzetleme ve ona ikence etme emri verildi. Sadece tam ve koulsuz bir itaat, Avvakumu komutann gazabndan kurtabilirdi, ama Avvakum ona boyun eecek biri deildi. Avvakum burada ok ikenceler grd, ama zincirden kurtularak ailesine kavutu. Pakov, Avvakumu kazaklarla berarber almaya mecbur etti. Ba papazn ileci hayat tarz ve sarslmaz cesareti, gaddar komutan bazen yle ok etkiliyordu ki, bazen onda doa st glerin varolduuna inanyordu. Avvakum, eserinde Pakovun emri altnda geirdii gnlerinden yle bahsediyor: Nehrin aman olarak adlandrlan sessiz yerine vardmzda, bizi birka kii karlad. Aralarnda iki dul kadn da vard. Bunlardan biri altm yalarndayd. Dieri ise daha da yalyd. Manastra kapanmak iin yola kmlard. Pakov ise onlar geri evirerek evlendirmeye karar vermiti. Kanunlarmza gre bu durumda evlendirmek caiz deil, diye syledim. Beni dinleyip dullar brakaca yere, birdenbire sinirlendi ve bana eziyet etmek istedi. 76 Dolgiy alayanna yaklatmzda beni tekneden atmaya alt. Sen kafirsin. Senin yznden tekne batacak. Kazaklarla gidemezsin, da yoluyla gideceksin, dedi. ok zldm. Dalar yksekti. Yollar ise geilmez. Sarp kayalklara baknca ucu grnmezdi. Dalarda her trl ylan, gzel tyl kaz ve
76

S.P. Obnorskly, S.G. Barhudarov, age., s.319.

70

rdekler, siyah ve gri kargalar vard. Ayn dalarda kartal ve doanlar, bozdoanlar ve Hint tavuklar, kuular ve dier yabani kular da vard. Ayn dalarda kei, geyik, bizon, domuz, kurt, da kou gibi birok yabani hayvan yayordu. Hepsi gz nnde. Fakat yakalamak ne mmkn! 77 te Pakov beni bu dalara kovuyordu. Ve ben ona yle balayarak, bir yaz yazdm: nsan olu! Gklerde oturan ve her eyi gren Tanrdan kork! Senin hor grdn mahlukat ve insanlar onun semavi gleri karsnda titremektedir. Bu yazy bitirip ona gnderdim. Az sonra elliye kadar kii bana gelerek teknemi aldlar ve ona doru yzdler. Kazaklara lapa yaptm ve onlar doyurdum. Zavalllar bir taraftan yemei yiyor dier taraftan bana acdklar iin alyorlard. Tekneyi getirdiler. Cellatlar beni tekneye oturtup onun huzuruna kardlar.78 Elinde klla bana yle dedi: Sen kei misin nesin? Ve ona yle cevap verdim: Ben ba papaz Avvakumum. Benimle ne iin olabilir? O ise yabani hayvan gibi nara atp benim yanaklarma ve kafama vurdu. Ayakta duramadm ve dtm. O ise dv baltasn alp kere srtma vurdu. Bununla yetinmeyip kamyla yetmi iki kere srtma vurdu. 79 Ben ise beni kurtarmas iin Kutsal saya yalvaryordum. Canm balamas iin yalvarmadm grnce daha da iddetlendi. Her darbeden sonra ayn duay ediyordum. Arlar dayanlmaz olunca yeter artk diye bardm ona. Bunun zerine o durdu. Niin beni dvyorsun? Ne yaptnn farknda msn? diye

77 78

S.P. Obnorskly, S.G. Barhudarov, age., s.319. S.P. Obnorskly, S.G. Barhudarov, age., s.320. 79 S.P. Obnorskly, S.G. Barhudarov, age., s.320.

71

sordum. Bbreklerime birka tekme attktan sonra beni salverdiler. Ben titredim ve dtm. Ellerimi ve ayaklarm balayp beni tekneye yzst attlar. Sonbahard. Yamur zerime yayordu. Btn gece boyunca yamurun altnda kaldm. Dua ederken aclar hissetmiyordum. 80 Uzak srgnlerde bile, Avvakum kendi ideallerine sadk kald. Ne souk iklim artlar ne ktlk ne de komutann iskenceleri onun maneviyatn yok edemedi. Pakovun emri altnda geirdii be yl sonunda, Avvakum bakente davet edildi. Avvakum, kendi inancnn hakllna Moskovallarn inandklarn dndkleri iin onu ardklarn dnd, ama bu umutlar boa kt. III.II.III. Moskovaya Dn ve Yeni Srgn Dnemi Avvakumun Moskovaya arl nedeni, saraydakilerin yeni bir grup oluturmas ve patriin durumunun deimesiydi. ar Aleksey, Patrik Nikon ile geinememiti. ar da boyarlar da Nikondan nefret ediyordu. Nikonun sert, gaddar ve kendini beenmi bir yaps vard. Nikonun patriklikten ekilmesiyle, eski inan sahiplerine yaplan zulmlerin zayflamasn frsat bilen boyarlar, eski ba papazlar derneinin yelerini Moskovada toplamaya karar verdi. Avvakum bunlardan habersiz bir ekilde, mcadelesinin zaferle

sonulandn dnerek Moskovaya gelmiti. Hayal krklna urayan Avvakum, mcadelesine devam etmitir. Boyarlar ve Avvakuma ahsi sempatisi olan ar, onun Moskovaya dnne sevinmiti.

80

S.P. Obnorskly, S.G. Barhudarov, age., s.320.

72

Avvakum, ara mektup yazarak, Nikonun yapt btn yeniliklerin kaldrlmasn talep etti. Islahatlar yolunda byk yollar katettiklerini dnen ar ve boyarlar, bu talepten rahatsz oldular. Avvakumun sunduu faaliyet programn grmezlikten gelerek, Avvakuma imtiyaz saladlar, para ve yiyecek yardmnda bulundular. Avvakuma nce arn gnahn karan papaz grevi, daha sonra da Avvakumun ok istedii matbaada dzeltme grevleri teklif edildi. ar, Nikonun slahatlarnn tartlaca konseye kadar, Avvakumun kiliseye kar tavrndan vazgemesi iin adam gnderdi. Avvakum biraz umuda kaplarak uslanmt. Kitaplar dzelterek, kilisenin eski safln geri getirme ann bekleyen Avvakum, fikirlerini sadece yakn evresiyle zel sohbetlerde paylayordu. Avvakumun ayr ayr ahslarla yapt tartmalar ve din mnakaalar, ona yetmiyordu. Bu yzden, ara verdii sz tutamayarak harekta kendini kaptrd. Avvakumun, Moskovaya gelmesinden nce balayan propaganda faaliyetleri daha geni alanlara yayld. Harektn ekli, ilk gnlerinkinden farklyd. imdiki liderler, her trl anlamay reddediyor, kendilerini amansz bir mcadeleye hazrlyorlard. On yllk ar imtihanlara dayanarak, hi deimeden Moskovaya gelen Avvakum, eski inan savunucusu hreti kazanmt ve evresindeki eski inanllar tarafndan ok rabet gryordu. Dini bir lidere ihtiya duyulduunu farkeden Avvakum, bu grev iin gnll oldu. Daha geni kitlelere ulamak iin yazl propagandaya bavurmaya karar verdi. Nikon kar yazd eserlerini kullanmaya balad.

73

Zamann hzla getiini ve hl eski inanlara dnlmediini gren Avvakum, ara dileke yazarak eski geleneklere geri dnmeyi ve patrik makamna Nikonun yerine Ortodoks bir papazn getirilmesini rica ediyordu. ar, dilekeyi inceledikten sonra Avvakuma tavr ald. Avvakum, dncelerini arn dostluundan stn tutarak, din rejime kar kyor, arn hangi tarafta yer alacana karar vermeye zorluyordu. ar ise oktan karar vermiti, yaplan slahatlardan vazgemeyecekti. ar, Avvakumu yannda tutmak istemi, ama onun barmaz tutumu karsnda umudunu kaybetmiti. Sonunda Avvakumu ailesiyle birlikte Pustozerske srgne gnderdi. Moskovaya geliinin altnc aynda Sibirya yolunu tutan Avvakum, kendisine acmas iin ara dileke yazd ve Pustozersk yerine daha rahat yaayabilecei Mezen ehri seildi. Avvakum, vaazc ve ayrlk hareket lideri kimliinde bir buuk sene burada srgn hayat yaad. III.II.IV. 1666-1667 Yllarnda Toplanan Kilise Konseyinde Avvakumun Durumu Nikon, kilisede slahatlar balatmak iin iki yol semiti. lki, ibadetleri ve kitaplardaki deiiklikleri gerekletirmek ve uygulanmasn takip etmekti; ikincisi ise, kilise sorunlarn zmek iin dier patriklere danmakt. Her iki yol da ayn anda ve birbirine paralel olarak izlenmiti. Ama bu kilise iindeki ihtilaflar nlemeye yetmemiti. htilaflar durmadan yaygnlanca, kilise akmn uzlatrmak iin patrikler konseyinin toplanmasna karar verildi.

74

Konseyin esas amac, Nikonun icraatlarnn yarglanmasyd. Sonra konseyin grevi geniletildi. Rus kilisesinde, ar ile patriin ilikileri ve eitli akmlarn sorunlarn zme meseleleri n plana kt. Bunun iin bir plan hazrland. 1666 ylnda Rus Konseyi toplanacak, eski gelenekiler hakknda bir sonuca varlacakt. Bir yl sonra da skenderiye ve Suriye patrikleri davet edilecekti. Onlar, Nikon hakknda bir karar kartacak ve ayrlk harekete son noktay koyacakt. 1666 ylnn ubat aynda, konseyin ilk oturumu yapld. Bu oturum iin farkl blgelerde srgnde olan eski inan savunucular getirildi. 1 Martta Avvakum ve oullar Moskovaya getirildi. te bu son imtihan arefesinde, eski inan savunucular kendi aralarnda blndler. Bunlardan bazlar ynetimden korktuklar iin ve Hristiyan patriklerine sayg duyduklarndan kendi dncelerini harekete geiremiyorlard. Birok isyanc, konsey karsnda isyandan vazgemiti. Bununla birlikte, fikirlerinden dnmeyen fanatik din adamlar da vard. Onlar orta bir yolun varolduuna inanmyorlard. Tam zaferin de olmayacan grerek, kendilerini ehitlie hazrlyorlard. Bunlarn banda Avvakum geliyordu. Onu kiliseyle bartrmaya ikna etmeye alyorlard. Avvakum ikna olmaynca, onu Moskovadan 90 km uzaklktaki Pafnutyev manastrna gnderdiler. Belirli ararlklarla konsey temsilcileri Avvakumu ziyaret ediyor, inadndan vazgemesini istiyorlard. On hafta ikna etmeye altklar Avvakum,

dncelerinden vazgemedi. Ynetimin umudu kesildikten sonra, Avvakum Moskovaya getirilerek konseyin karsna karld. Avvakum bu olay Ba Papaz Avvakumun z Yaam yks adl kitabnda yle anlatmaktadr: Bama gelen

75

bir olay hakknda bahsetmek istiyorum. Pafnutyev manastrndan Moskovaya getirildikten sonra buradaki udov manastrnda Moskova patriinin huzuruna ktm. Patriin evresindekiler tilki gibi oturuyorlard. Kutsal kitap hakknda fikirlerimi syledim. Tanrnn izniyle iimdeki her eyi orada syleyerek herkesi rezil ettim. Son olarak bana unu sylediler: Niin inat ediyorsun? Srplar, Arnavutlar, Romanyallar ve Lehler dahil tm Hristiyan lemi parmakla ha karyor. Fakat bir tek sen nedense be parmakla bunu yapyorsun. Byle olmaz!81 Bizim ilk papazlarmz Antiohiyal Meletiy ve Kutsal Teodorit, Peter Damaskin ve Maksim Grek de be parmakla istavroz karyorlard. Bu Moskova katedralinde bile Korkun van zamannda ayn ekilde ha karyorlard. Rus azizlerinden Bayraktar Guriy ve Varsonoviy, Kazan azizleri, Solovetsk ba papaz Filip bu katedraldeydiler. Bu szlerimin zerine patrik bir hayli dnd. Etrafndakiler ise ayaa kalkp kurtlar gibi ulumaya ve atalarn tenkit etmeye baladlar. Onlarn dediine gre, Rus azizlerin hepsi aptalm. Cahil olduklar iin de ne yaptklarnn farknda deillermi. Byle insanlara gvenilmezmi! Tanrm! Azizlerin bu saldrlara nasl dayand? Canm skld.82 Fakat elimden bir ey gelmiyordu. Onlar azarladktan sonra szm yle noktaladm: Karnzda masumum. Ayamn altna yapan amuru bile kutsal kitabn kurallarna gre temizlerim. Bir tek kiinin Tanrya gre doru davranmas binlerin gnahkrlndan iyidir. Bu szlerimden sonra daha ok zerime gelmeye ve Sen bizi rezil ettin! Yakalayn onu! diye bararak, itmeye ve dvmeye

81 82

S.P. Obnorskly, S.G. Barhudarov, age., s.321. S.P. Obnorskly, S.G. Barhudarov, age., s.321.

76

baladlar. Patrikler bile stme atlayp darbeler indiriyorlard. Bu eytann ordusu krk kiiden fazlayd. van Uarov beni bu karmaann iinden kard ve kapya doru srkledi. Durun, vurmayn! diye bardm. Herkes birden geri ekildi. Aziz Paul, din adamlarnn kutsal, muhterem, kin tutmayan v.b. olmalarn emretmi. Peki siz bir insan ldrdkten sonra insanlarn yzne nasl bakacaksnz? Szlerimden etkilenip yerlerine oturdular. Ben ise kapnn eiine uzandm. Siz oturun ben biraz yatacam, dedim. Ba papaz, akln karm! Patrikleri bile saymyor! diye onlar glmeye baladlar. Ben ise onlara, Hepimiz bu dnyaya Tanr akna geldik. Siz anlysanz biz rezil, siz glyseniz biz zayf! 83 Yukardaki alntdan da anlalaca zere, Avvakum boyun emeyi reddetti. Konsey, Avvakumun din grevinden alnmasna ve aforoz edilmesine karar verdi. Bu karar ayn gn yerine getirildi. Avvakum ve diyakoz Fyodorun salar kesildi ve din grevden azledildiler. Kesin karar yabanc patrikler gelince verildi. Bu karar verilmeden nce, patrikler Avvakumu Nikonun slahatlarnn hakllna ikna etmeye altlar ama Avvakumu inadndan vazgeiremediler. Konsey, eski gelenekilerin gnahkr olduunu ilan etti ve bunlar sadece aforoz etmekle yetinmeyip, meydanda infaz edilmelerini kararlatrd. Meydan infazlarnda eski gelenek savunucularndan Lazar ve Yepifaniyin dilleri kesildi. Avvakum, arie sayesinde infazdan kurtulduysa da, diyakoz Fyodor ve dier sakatlanm arkadalaryla Pustozerske srgn edildi.

83

S.P. Obnorskly, S.G. Barhudarov, age., s.321.

77

III.II.V. Avvakumun Pustozerskteki Yaam ve dam Edilmesi Avvakum ve arkadalar Moskovadan Pustozerske 1667 yl Austos aynda gtrldler. taatsizliklerinin cezas olarak bu tedbiri alan hkmet, bu yolla katlmclarn ana temsilcilerle temasa gemelerini engelleyecekti. Ancak alnan bu tedbir, Moskovada ve dier ehirlerde kalan eski gelenek savunucusu renci ve haleflerin, onlarla temasa gemelerini engelleyemedi. Bu temaslar, srgn edilenlerin Pustozerske gelilerinden hemen sonra balad ve onlarn faaliyetleri edeb bir propagandaya dnt. Dindarln kaybolduu Yunan kilisesini knayan Avvakum, ar reformun bilinli ve faal yapcs deil, Nikon eytanlnn zoraki kurban olarak gryordu. Srgn, onlar dncelerinden vazgeirememiti. Buna direnilerine Nikon egemenliinden hemen cevap geldi ve ilk nce Avvakumun Mezende yaayan ailesi zerinde frtna koptu. Avvakumun ailesini hapse attlar. Gaddar tedbirleriyle bilinen van Yelagin, Moskovadan Mezene sorgu hkimi ve ba hakim olarak geldi. Mezenden Pustozerske geen Yelagin, esirlere iddetli cezalar uygulad. Avvakum hari, dier esirlerin sa elleri ve dilleri kesilecekti. Avvakumu da hapse attlar ve sadece su ve ekmek verdiler. Bu eziyetlerden sonra, esirler iin zel hazrlanm, ktkten duvarlarla evrili toprak hapishanelerine gtrldler. Esirlerin birbirlerinden ayr kaldklar bu hapishanenin k, muhafazakrlar tarafndan korunuyordu. Mezarda gibi azap ektikleri bu hapis cezasndan daha ar bir hapis cezas olamazd.

78

Toprak hapsindeyken bile Avvakum, ar orular tutuyor, dualar yapyordu. Onun kiilii muhafazakrlar tarafndan takdir gryordu. Avvakuma maddi destek ve teselli veren muhafazakrlar, esirlerin mektuplarn gnderiyorlar, ayrca mektuplar tayanlara yol ayorlar, bu mektuplar Avvakuma vermelerine de yardm ediyorlard. Bylelikle, Avvakum ile rencileri ve sevenleri temas kurabiliyorlard. Yllar geiyor , Avvakum ve arkadalarnn hapis cezalarnda bir deiiklik olmuyordu. Avvakum, ar Feodor Alekseyevie yazd btn Rus kiliselerine kfrettii ve ktledii kaba mektup sonucu, Lazar, Yepifaniy ve diyakoz Fyodor ile birlikte toprak hapislerde yaklarak idam edildi. Avvakumun eziyetlerle ve ikencelerle dolu hayat, bylece atete son bulmutu. Bu idamdan sonra Avvakum, cesur vaizci kimlii dnda, din ehidi olarak da anlacakt. Avvakumun taraftarlar, Avvakumun urunda hayatn feda ettii amalar kutsallatrmlard. Avvakum, Kutsal lnn ruhlu olarak kabul edilmesini n grd bir doktrin ne srmt. Avvakumun bu doktrini, dier btn szler gibi mritleri tarafndan benimsenmitir. zellikle Kerj manastrnn ba olan ihtiyar Onufriy, bu ynde ok gayret gstermitir. Buradaki rahipler, Avvakumun ikonalarn iziyor, onun diyakoz Fyodora yazd mektuplar kadifeyle ciltliyorlard. Bu mektuplar, genellikle kiliselerde ba kelerde duruyordu ve ncil kadar sayg gryordu. Mektuplarda yer alan fikirler, 1693 ylnda din tahsili daha yksek olan Moskovadaki cemaatin ilahiyatlar tarafndan eletirilmeye baland ve knand.

79

Fakat, Kerjenetstekiler Avvakumun kutsalln ve hakl olduunu inatla savunmaya devam ediyorlard. Mektuplar hakknda mazlum tarafndan yazld iin hayrldr ya da gneten daha parlaktr gibi ifadeler kullanlyordu. Eski din cemaati artk ikiye blnmt. Avvakumun en kuralc mritleri onifriciler olarak tannyordu. Dier tarafta ise, Avvakumun baz eserlerinin Ortodokslua ters dtn iddia edenler vard. Fakat, Avvakuma olan sayg o kadar bykt ki, kimse onun ahsiyetine kar bir ey syleme cesareti bulamyordu. Sonunda bir uzlama yolu bulundu. Onifriy ve onun mritleri, Avvakumun mektuplarna pheyle bakmamaya sz verdiler. Ayrca, bu mektuplar knanmayacak ve lanetlenmeyecekti. Sadece kullanmdan kaldrlacakt. Bu artlar altnda, 1710 ylnda cemaat iinde yeniden birlie ulald. Avvakumun taraftarlar, onun ismini ite byle ateli bir ekilde koruyorlard. III.III. XVII. Yzyl Rus Edeb Dilinin zellikleri Avvakumun eserleri, XVII. yzyl Rus edebiyat rneklerini

oluturmaktadr. XVII. yzyl Rus yaz dili zelliklerinin genel olarak gzden geirilmesi, Avvakumun eserlerinin dil zelliklerinin daha iyi anlalmasn salayacaktr. XVII. yzyln ilk yarsnda Rusyada edeb dil olarak eski edebiyat dili Kilise Slavcas kullanlyordu. Bu eski edebiyat dilini Avraamiy Palitsinin

80

eserlerinde, Knez ahovskiyin eserlerinde, din adamlarnn yaam yklerinde grebiliriz.84 XVII. yzyln ikinci yarsnda ise, gney Rus bilginlerinden Simeon Polotskiy ve Yepifaniy Slavinetskiy Moskovaya yerletikten sonra, bu eski edebiyat dili daha da sanatsal bir karakter kazanm ve daha ar bir dil ortaya kmtr. Dil bilimci A. . Sobolevskiy storiya Ruskogo Literaturnogo Yazka adl eserinde, bu deiimin sebebini gney Rus bilginlerinin ve gney Rus Slav gramerinin etkisi olarak yorumlamtr. 85 A. Sobolevskiy; kimi yazarlarn, Simeon ve Yepifaniyin yazd tarzdaki eserlerin etkisi altnda kaldklarn, kimilerinin ise eserlerini daha basit bir Slav dilinde yazdklarn belirtmitir. Bunlardan biri olarak da Ba Papaz Avvakumu gstermitir. Avvakumun eserlerini, canll, gc ve aklyla dikkat eken, konuma diline yaknlatrd Slav dilinde yazdndan bahsetmi, bu durumun trnde tek olduunu belirtmitir. Bylece, XVII. yzylda genel olarak kullanlan Kilise Slav dili ya daha sanatsal ya da daha basit ve canl konuma diline yakn kullanlmtr. Simeon ve Yepifaniyin kulland ar ve sadece eitimli kiilerin anlad dil, ideal dil olmutur, bunun yannda canl Rus dili kullanm da genilemitir. Rus edeb dilinin bu iki ekli, XVII. yzyln sonu XVIII. yzyln 30lu yllarna kadar bir arada var olmutur. Ancak, birbirine dayanan dil sistemlerinin

Bk. A.N. Sobolevskiy, storiya Russkogo Literaturnogo Yazka, Leningrad, Nauka Leningradskoye Otdeleniye, 1980, s.103. 85 A.N. Sobolovskiy, age., s.105.

84

81

kapal olmas durumu aksamaya balamtr. Bu, XVII. yzyln ikinci yarsnn Rus edeb dili iin karakteristik olan iki srele aklanmtr: edeb dilin konuma diline yaknlamas ve avrupallamas. XVII. yzyln ikinci yarsnda Moskova devletinde posadlarn (ehrin ticari ve sanayi blgeleri) ekonomik ve siyasi rol etkin olmaya balamtr. Posadlar temsil eden yazarlarn edebiyata girmesi, Rus edeb dilinin konuma diline yaklatrlmasna sebep olmutur. Bu arada, edeb kitap diline pek yakn saylmayan, iinde konuma dilinin elerini de bulunduran birok edeb akm olumutur. Fakat, Kilise Slav dili henz edebiyattan darya itilememi ve varln srdrebilmitir. Buna rnek olarak, XVII. yzyln Rus tiyatrosunun edeb kitap dilini ve dramlarn airane slubunu gsterebiliriz. XVII. yzyl edebiyatnn farkl akmlarna, canl konuma dilinin nfuz etmesi her zaman ayn sonula neticelenmemitir. Bunun en bariz rnekleri halk ykleri, hicivsel eserler, eski gelenekilerin yazlar, ara fasllar, dramatik eserlerin tercmesi, diplomatik yazmalar ve bilimsel literatrlerdir. Demokratik edebiyatn temsilcileri, bir ok eanlaml szckler arasndan edeb kitap dilinde kullanlmayanlar veya Moskova devletindeki tm dil tipleri iin ortak olanlar seiyorlard. Yani, onlar edeb kitap dili, resm yazma dili ve canl halk dili iin ortak olan kelimeleri seiyorlard. Mesela, - (boyun), (el), -(boaz), -(gs), -(elbise)

82

eanlamllarndan ada Rus dilinde halen kullanlan, genelde ikinci olanlarn seildii grlmektedir. Mesela, udif piyesindeki asker Susakim karakteri (Sen arab boazna indirirken).86 Meyhaneye hizmet adl mizahi eserde: , - , , , (Eller yank gibi, suratlar kazan dibi gibi, diler ldyor, gzler trmalyor, boazlar kkryorlar).87 Halk diline yakn edebiyat metinlerinde Rus fiillerine geni bir ekilde yer verilmitir: (gitmek; veya yerine), - (sylemek; yerine), -- (grmek; yerine) v.s. Moskova Devletinin farkl ksmlarnn, farkl yerlere mensup olanlarnn kelimeleri gr bir sel gibi Rus edebiyatna akmtr. Mesela, canl halk dilinde ezelden beri (gmlek), (pantolon), (rme pabu), (yanlar kalkk niforma apkas), (f), (ahap lavabo), (marapa), (maa), (krek): (krep), (lahana), (brek), (orba), (lahana orbas): (avdar), (yulaf), (bezelye) gibi isimler kullanlyordu. Bu tematik gruplarn kelimeleri, XV-XVI. yzyl edebiyatnda kullanlmazd. nk, bu kelimeler tabiat itibaryla kmsenen eyalarn anlamlarn ifade ediyorlard.

Bk. E.G. Kovalevskaya, storiya Russkogo Literaturnogo Yazka, Moskva, zdotelstvo Prosveeniye, 1978, s.124. 87 E.G. Kovalevskaya, age., s.124.

86

83

XVII. yzyln ikinci yarsnda yazlan eserlere etkili ve gzel konuma dili mahsustur. Mesela, (anneciim), (babacm), (karcm), (daycm, amcacm) ;, , (sama sapan konumak); , , (yalan sylemek); (yklmak), (uramak), (dvmek) gibi. Bu kelimelerin yan sra (ayya), (kll eytan), (suratsz herif) gibi aalayc kelimeler de kullanlmtr. Konuma ve yazma diline zg olan Rus dilinin yeni gramer sistemi XVII. yzyln demokratik edebiyatnda yer almaktadr. Buna rnek olarak isimlerin e hali, ile hali ve de halindeki ekimlerinin yeni biimleri, gemi zaman kiplerinin yeni biimleri, ikili tanmlar, hitaplardaki yaln halleri gsterebiliriz. Bu duruma Tavuk ve Tilki masalndan rnek verebiliriz: , , , , , . , , , , . (iftinin avlusuna girdim. Avluda tavuklar vard ve sen delirmi gibi uykulu adamlar uyandrdn. Oradaki kazlar gdaklamaya, domuzlar cyaklamaya

baladlar. Kyller barnca, ocuklar onlar duydular, ellerinde sopalarla, tfeklerle ve kpeklerle peime dtler.)88 XVII. yzyln edeb eserlerinde bol miktarda konuma unsuru

bulunmaktadr. rnein, Gayer Hakknda adl ara oyunda: ! ! ! !

88

E.G. Kovalevskaya, age., s.125.

84

 ! , ! , . (Aman! Aman! Aman! Soyuyorlar! Bana kt davranyorlar! Beni ok kt dvyorlar. Bbreklerime vuruyorlar! htiyarlar incitmeyeceim.)89 ve plak ve Fakir Bir Adamn Alfabesinde de : , , . , , . (Moskovada yayorum. Yiyecek bir lokmam bile yok. Yiyecek almak iin param da yok. Kimse bana para vermez. iftliimi ot bast. Ne zararl otlar temizlemek iin aletim ne de ekecek tohumum var. Bu yzden ekmek bulamyorum.) gibi. 90 XVII. yzyln ikinci yarsnda edebiyatta sade halk dilinin youn etkisi grlmektedir. Bu yzden - (afak - aarmaktayd) gibi ayn kkl kelime gruplarna, - (aydnlk - misafir odas) gibi ad tamlamalarna, - (bilmek - haberi olmak), - (yolpatika) gibi eanlaml kelime iftlerine ve - (galip - adam), - (yiit - delikanl) gibi deimez ad tamlamalarna ve gereksiz tekrarlara sk sk rastlanmaktadr.

89 90

E.G. Kovalevskaya, age., s.125. E.G. Kovalevskaya, age., s.126.

85

XVII. yzylda yazlan Ac Istrap eserinde blina91 stilinin yntemleri ve ilintileri kullanlmaktadr: , , , . , , . , , , . , ! , , , . (Evladm, aptallarla ve akll olmayanlarla dp kalkma! almak, soymak, yalan sylemek ve yanl yapmak aklndan bile gemesin. Akll ve mantkl olanlarla dostluk et, evladm. Tanrm bana uzun mr verdi. Yiyeceim artk kalmad! Delikanl ziyafette neesiz oturuyordu. zntl, kederli ve neesizdi.) Onega blinalar eserinde : , , . (Oturuyor, oturuyor kederin yiit delikanls. Kederli kederli oturuyor yiit delikanl .)92 Halk edebiyat eserlerinde olduu gibi, bu dnem eserlerinde de tekrarlanan kelimeler byk nem tamaktadr: rnein, , . , , . (Ve oradan gitti, gitti yabanc diyarlara yiit delikanl; Bana gven, gven kan kardeine.) gibi.93 Folklor eserlerinde olduu gibi, XVII. Yzyl edebiyatnda da eyalar, hayvan ve bitki alemini temsil eden kelimelerde, benzetmeler esas alnmtr.

Blina: Rus halk kahramanlarn anlatan ark syler gibi okunan szl manzum eserlerdir. Blinalar olaylarn yerini ve zamann belirten ksa bir giri blmyle balar. Daha sonra blinalarn ana blm gelir. Burada bahadrlarn kahramanlklar anlatlr. Blinalarda sk sk tekrarlara yer verilir. Blinalara zg dier bir zellikte abartmalara yer verilmesidir. Blina kahramanlar kendilerinde halkn en nemli zelliklerini toplarlar vatan sevgisi, iyilik, drstlk, cesaret vb. Bk. S.N. Azbeleva, Russkiy Narodniy Epos, Leningrad 1984. zd. Prosveeniye, s.5-6-7. 92 E.G. Kovalevskaya, age., s.126. 93 E.G. Kovalevskaya, age., s.126.

91

86

Mesela, Yer Yeroviin Hikayesinde: (Kuduz kpek gibi nehir ve gllerde umutsuzca rpnyordu.); Azov Kuatmas Hikayesi nde: , (ayrdaki otlar gibi oktular); Ba Papaz Avvakumun z Yaam yks

eserinde: ; (Samann zerinde bir kpek gibi yatyorum. Bir hayvan gibi srnyorum) gibi. 94 stn slup hala Rus edebiyatnn esas akmn olutursa da, bu stilde yazlan eserlerde halk dilinin unsurlarna sk sk rastlanmtr. Bu da Moskova Devletinin resm edebiyat sisteminin temellerini sarsmaya balamtr. XVII. yzyln ikinci yarsnda resm dilin monotonluu ve arkaik oluu giderek idrak edilmektedir. Resm dille dalga geen eserler ortaya kmaya balamtr. Bu tip eserlere Kalyazin Arzuhali, Yer Yeroviin Hikayesi v.b. eserleri rnek olarak gsterilebilir. Hiciv eserlerinin yazarlar, resm dilin zelliklerini ve belgelerde kullanlan eskimi kelime, biim ve deyimlerdeki kalp ifadeleri iyi sezmektedirler. Mesela, Yer Yeroviin Hikayesi eserinde u cmle kullanlmaktadr:

. (Boyar ipurann dmenci olu ve arkadalar Novgorod hakemleri olan mersinbal, beluga ve beyaz balna ricada bulunmaktadr.)95 Resm dilin tek dzelii sayesinde balalarn her cmlenin banda durmadan tekrarlanmas, hicivsel eserlerde yerini almtr. Mesela, Kalyazin

94 95

E.G. Kovalevskaya, age., s.126. E.G. Kovalevskaya, age., s.126.

87

Arzuhali Hikayesinde bu durum u ekilde aksettirilmitir: ..., ..., , , ... (Ki ayn papaz, ihtiyar Umora elinde sopayla geceleri hcreleri kolaan etmeye emretmitir. Ki ayn papaz manastrn hazinesini korumamaktadr. Ve ayn papaz Kolyazine gelerek manastrdakilerin temiz adn lekelemeye balad).96 XVII. yzyln ikinci yarsnda Moskova devletinde muhtelif tarzda yazlan sradan eserlerin saysnn artmas ve hicivsel eserlerin ortaya kmas iki ayr dil sisteminin, yani canl halk dili ve edeb kitap dilinin birbirlerinden bamsz olarak varolmalarnn sonunu getirmitir. Bu durum, hem Rus edeb dilinin konuma diline yaknlamas sreciyle hem de i ve d sebeplerle aklanmaktadr. III.IV. Avvakumun Eserlerinin Dil zellikleri XVII. yzyl Rus edebiyatnn en belirgin eserlerinden Ba Papaz Avvakumun z Yaam yks eseri, bu dnemin en iyi rnei olarak gsterilebilir. Avvakumun 80 civarnda yazlm eseri vardr ama hepsi gnmze kadar ulamamtr. Eserlerinden gnmze kadar ulaanlara rnek olarak unlar gsterebiliriz: Vaiz Kitab, fa Kitab, eitli toplumsal tekilatlarn nclerine yazd mektuplar ve dier yazlar. Bunlar, dil bakmndan birbirilerine yakndrlar.

96

E.G. Kovalevskaya, age., s.126.

88

Geleneklere uygun olarak, bu tr yazlar resm edeb dilde yazlyor, ciddi ve stn stile sadk kalnyordu. Ba papaz Avvakum okumu bir ahst. O, orijinal ve tercme edilen Rus kilise edebiyatna hakimdi ve bu kilisenin byklerinin eserlerini iyi biliyordu. Fakat, sosyal konumu (ky papaznn olu, diyakoz ve daha sonra ise ky papaz) ve eski kilise kanunlarna sadakati sebebiyle yazlarnda kendine zg bir stil yaratmtr. Bu eserlerde edeb kitap dilinin yan sra canl konuma diline, yksek slupla birlikte halk stilinin unsurlarna rastlanmaktadr. Eserlerinde canl konuma dilini kullandn kendisi de eserinde yle belirtmitir: Ruhani babam ihtiyar Yepifaniyin hayr duasyla kaleme aldm bu yazda sade konuma dili kullandm iin dil srmesi yaptysak affola. nk ben Rus dilimizi ok seviyorum ve felsefe ifadeleriyle konumaya alk deilim. Zaten Tanrmzn da kelimelere deil, amellerimize ihtiyac vardr. Aziz Pavelin dediine gre, insan ve melek dilleriyle konusan, fakat iinde ak bulundurmasan sen hibir eysin. Tanrmz bizim dualarmz Latin, Yunan veya Yahudi dillerinde istemez. O, bizden ak ve dier faziletleri ister. Bu yzden hitabet kurallarn burada hie sayyorum, fakat Rus dilini kmsemiyorum. Gnahkr bendenizi affetmenizi diliyorum. Tanr hepimizin gnahlarn affetsin. Amin.97 Avvakum, Ba Papaz Avvakumun z Yaam yks adl eserinde, okuyucuya gven alayc bir biimde tasalarla ve strapla dolu hayatn ve kendi bandan geen olaylar anlatmaktadr. Bu eserde, dil unsurlarnn zenle seilmesi

97

S.P. Obnorskiy, S.G. Barhudarov, age., s.316.

89

doal sohbet havas yaratmaktadr. Bu da yazarn anlatmnn ne kadar samimi olduunu gstermektedir. rnein: htiyar, daha anlatmam ister misin?; imdi ise size bamdan geen bir brokrasi olayn anlatacam Bu konuda konumak yeterlidir. yi amelin ne olduunu kendiniz de biliyorsunuz. Yine de kadnlardan bahsedeceim 98 v.s. Eserin biyografik metinlerinde, canl Rus dilinin unsurlar bulunmaktadr. Mesela, Avvakum Sibiryadaki skntlar hakknda bahsederken yle yazyor: Ertesi sabah beni tekneye attlar ve yollarna devam ettiler. Padun denen yerde nehir bir verst geniliindeydi. tane kk alayan tekneler iin tehlike yaratyordu. Yamur ve kar zerime yayordu. stmde sadece eski bir kaftan vard. Su srtmdan ve karnmdan aaya doru akyordu. Beni tekneden kardlar ve nehrin tehlikeli blmn kydan yaya olarak yrdm.99 Bu tr metinlerde halk dilinin sz dizimsel yaps hakim olmaktadr. Bu zellikle diyaloglarn olduu ksmlarda daha belirgin durumdadr. Avvakumun ve onun kars Nastasya Markovnann mehur diyalogu rnek olarak verilebilir: Be hafta boyunca kzaklarla buzun zerinde yol aldk. ocuklar ve eyalarm tamak iin bana iki at verdiler. Kendim ve karm ise srekli buzda kayarak yrmek zorunda kaldk. Yol kaygan olduu iin zavall karm sendeleyip dyordu. Bir keresinde karanlkta bir adamla arpt. Her ikisi de yere dtler ve barmaya baladlar. Fakat hibiri kalkamyordu. Adam, Anam, kusuruma bakma! diye yksek sesle seslendi. Karm ise ona, Niye zerime kyorsunuz? diye cevap verdi.

98 99

S.P. Obnorskiy, S.G. Barhudarov, age., s.317. S.P. Obnorskiy, S.G. Barhudarov, age., s.320.

90

Onlara yaklatmda karm bu eziyet ne zamana kadar srecek, papaz efendi? diye sylenmeye balad. Ona, lme kadar sreceini syledim. karm derin bir i ekerek tamam, biraz daha yryebiliriz dedi.100 Duygusal ve manal ifade tayan ayr ayr kelimeler eserin en arpc stilini oluturan unsurlarndandr. Avvakumun eserinden bir kesit bu duygusall bizlere hissettirmektedir: Teknede yzst yatarken Tanrm, niye beni yalnz braktn? Ben senin dul kadnlarn korumaya altm. Seninle benim aramdaki adaleti kim salayacak? Hrszlk yaptm zamanlar bile bana bu kadar acmasz deildin. Peki imdi hangi gnah iledim? Bu ne biim inan? Kendini beenmi birisi gibi Tanry yarglamak istedim!101 Ben gnahkrm, fakat kanun tanrm ve kutsal kitaba dayanyorum. Cennete gitmek iin herkes gibi aclar ekmekteyim. Fakat byle bir delilik yaptm. Yazklar olsun bana! Niye teknem benimle birlikte amura batmad? Birden bire kemiklerim szlamaya ve damarlarm daralmaya balad. Kalbim tekledi ve lm hissettim. Azma su verince rahat nefes almaya baladm. Kendime gelince tvbe ettim. Tanrm merhamet etti. Zaten tvbekrlarn gnahkrlarn grmezlikten geliyordur. Arlarm dindi ve eskiden olduum gibi shhatime kavutum.102 V.V. Vinogradovun Ba Papaz Avvakumun z Yaam yks Eserinin Stili zerine Gzlemler makalesinde de eserin duygusal bir tarzda yazldna dikkat ekmektedir. Yazarn duygusal tarza bavurmas, olaylara ve kiilere subjektif

100 101

E.G. Kovalevskaya, age., s.127. S.P. Obnorskiy, S.G. Barhudarov, age., s.320. 102 S.P. Obnorskiy, S.G. Barhudarov, age., s.320.

91

yaklamn sergilemek amac tamakla aklanmaktadr. Bununla birlikte, yazar dostlara ve dmanlara kar olan tutumunu da ifade etmektedir. Mesela, Bratsk zindan hakknda Avvakum yle bahsetmektedir: Daha sonra Bratski ehrindeki hapishaneye getirildim. Hcreme saman koydular. Filippov gnne kadar burada kaldm. K ok iddetli geiyordu. Fakat tanrm beni elbisesiz de styordu. Yemek verdiklerinde yiyordum. Vermedikleri zaman da saman zerinde yatyordum. Fareler oktu. Onlar kovuyordum. nk uyumaya izin

vermiyorlard.103 Avvakumun Ba Papaz Avvakumun z Yaam yks eserinde yapt dualar da eserinin samimi bir dille yazldn kantlamaktadr. Baz gerek mminler, dmann elinden lmemek iin karlarn ve ocuklarn toplayp onlarla beraber kendilerini yakyorlard. Biz ise henz nefes aldmz iin gz yalarmzla ve dualarmzla onlarn balanmas iin Yce saya yalvaryoruz. Tanrm, Nikonun adamlarnn elinden lenlerin ruhunu bala! Onlar kendine yakn tut ve azizlerinle ayn yerde arla. Tanrnn azap grm kullar ebediyen

kalbimizdedir.104 Kyamet gnne kadar mezarlarnzda huzur iinde yatn ve bize dua edin. Biz de ayn kaderi paylamaya hazrz. Buradaki dnya yaamn zlemeyin. Ruhunuz ad olsun. nk ktlk her zaman hak ettii cezay alacak ve karanln yerine her zaman aydnlk gelecektir. Biz dalgal denizde yzerken snacak koyumuzu gremiyoruz. lmn ne zaman geleceini ve Tanrnn bize de rahmetini

103 104

E.G. Kovalevskaya, age., s.128. S.P. Obnorskiy, S.G. Barhudarov, age., s.324.

92

indireceini bilmiyoruz. O, kendisi de azap ekmitir ve bize de ayn kaderi paylamay emretmitir.105 Eserin en belirgin zellii ise iki farkl dil sistemi unsurlarnn karlkl atmasdr. Yani, halk dilinin akcl ile edeb kitap dilinin unsurlarnn birlikte kullanlmasdr. Bu da eserin ieriinin zaruretinden kaynaklanmaktadr.

Yenilikilerle tartma esnasnda Avvakum, kendi din inanlarn kitap diliyle savunmaktadr. Mesela, patriklerle olan polemiini Avvakum u szlerle ifade etmitir: Kutsal sa izniyle onlara yle dedim: Saygdeer hocalarm! Roma imparatorluu oktan kmtr. Lehler de onlarla birlikte her zaman Ortodoks Hristiyanlarn dman olmutur. Trk Muhammedin basks sonucu, sizin Ortodoks dininiz eitli akmlara blnmtr. Buna armamak gerekir. nk artk gszsnz. Dininizi renmek iin bundan sonra artk bize gelin. Tanrya ok kr biz bu konuda deimedik. Blc Nikona kadar Rusyadaki arlarn ve knezlerin iman tam ve sarslmazd. Kilise iinde de isyankarlara yer yoktu. 106 Vinogradova gre, Ba Papaz Avvakumun z Yaam yks eserinde kilise dilinin kelimeleri, sradanlk kavram sluplaryla ntrletirilmektedir. Mesela: Kutsal sann ayaklarna tutun; Tanr, mucize yaratan eski birisidir; Tanr, alarmz balklarla tka basa doldurdu.107 Avvakumun Tanrya ve Kutsal Meryeme durmadan laubali bir tavrla hitap etmesi bu eseri halk edebiyatyla ilikili klmaktadr.

105 106

S.P. Obnorskiy, S.G. Barhudarov, age., s.324. S.P. Obnorskiy, S.G. Barhudarov, age., s.320. 107 E.G. Kovalevskaya, age., s.128.

93

Mesela, Hilka nehrindeki kayklarn batmasndan bahsederken, Avvakum yle yazmaktadr: Hzl akan su kay neredeyse alabora edecekti. Ben ise kayn iinde ne arkaya doru yuvarlanarak Tanrm, yardm et! Yalvaryorum, boulmama izin verme! diye yalvaryordum. Bazen ayaklarm suyun iinde oluyordu, bazen de ste kmay baaryordum. Bir verst veya daha fazla mesafe boyunca srklendim. Tanrya kr, insanlar yardm ettiler. Her eyim slanmt. Tanrnn ve Kutsal Meryemin takdiri byle olunca elimden hibir ey gelmedi. Glerek sudan ktm. nsanlar ise telal bir ekilde elbiselerimi ve kadifeyle ilenmi krklerimi allarn stne sererek kurutmaya alyorlard. Bavullarmda ve torbalarmda daha ok ey daha vard, fakat hepsi slakt. Pakov ise Sen ne yapyorsun byle? diyerek yine zerime gelmeye balad ve beni dvmek istedi. Ben Kutsal Meryeme srarla yalvarnca Pakov usland ve benim halime acmaya balad.108 Eserin bir ok yerinde kilise dilinin unsurlar halk dilinin unsurlaryla karlanca, bu kelimelerin anlamlar sade kelimelerle tercme edilmitir. Mesela: Hi ziyaretim olmazd. Fare, hamambcei, crcrbcekleri ve bit pire ok fazlayd. nc gnmde tamahkarlm tuttu. Yani ok acktm.109 Yzyln ahlakna gre, bu sadelik bazen kabala kamtr ve ok sert ifadeler kullanmtr. Buna rnek olarak, Avvakumun manevi kz F.M. Morozovaya 1669 ylnda yazd mektup verilebilir. Tanrnn izniyle drt ay nce olumun izdivac sebebiyle hayr dua yazmak iin niyetlendim. Onun haline

108 109

E.G. Kovalevskaya, age., s.128-129. E.G. Kovalevskaya, age., s.129.

94

acdm ve evliliklerini kutsadm. Piyadenin emriyle bir kutu hazrlattm ve zarf kendi ellerimle yaptrdm. Omzumdaki krkm ve yarm ruble kadar para verdikten sonra mektubumu oluma ulatrmas iin ondan rica ettim.110 Kutuyu ihtiyar Yepifaniy hazrlamt. Mektubu kimseye gstermedim. Senin iznin olmadan yazma gerei duydum. nk bu mektubu Tanrnn merhametine snarak yazdm. Gnderdiin belgede bana, dnyevi olum olan Teodora dinin gizemlerinin aklanmasn yasaklyorsun. Sen, sanki bir patrik gibi Tanrnn kullarn nasl yneteceimi emrediyorsun. Kendime acyorum! Zavall kutsal otoritem! Bir kadn bana sann srsn nasl gdeceimi emretmektedir. Kendisi amurlar iindeyken bakalarn temizlemek gayretindedir. Kendisi kr olduu halde grenlere yol gstermektedir. Kendine gel! Ne yaptnn farknda deilsin! Teodorla senin arandaki sorunun ne olduunu biliyorum. Daha nce yazdm gibi barmann zaman geldi. Yoksa kt olacak. Teodor iin dndn plan sana kar iler. Ben insan semem. Yevdoksiya, binlerce kilo altn bile versen de beni ve Yepifaniyi kendi tarafna ekemezsin! Sen benim manevi kzmsn.111 Fakat senin iin ne cenneti ne de cehennemi layk grmyorum. Benden hayr bulamazsn. Kendi bildiini yaptn iin ileride ok alayacaksn. eytan bu yzden cennetten kovulmutur. Tek bir umudum kald. Kutsal Meryem beni eytandan koruyarak ruhumun gnah ilemesinden saknsn. Fakat eytan senin ruhuna girerek Tanryla senin arandaki o kutsal iliki ban kopard. Dua ederim tamamen gnaha bulamazsn. Aptal, aklsz, irkin.112

110 111

S.P. Obnorskiy, S.G. Barhudarov, age., s.326. S.P. Obnorskiy, S.G. Barhudarov, age., s.326. 112 S.P. Obnorskiy, S.G. Barhudarov, age., s.326.

95

Mastridiya gibi sen de gzlerini mekikle kar. O, tek gzle hayat daha iyi gryordu. Sen ise iki gznle cehennemi boylayacaksn. gen apkan da artk takma. Yzn tamamen kapatacak bir balk yaptr kendine. Senin gen apkan grmek bana zor geliyor. Benimle ne dostluk yap ne de bana fkelen! Sana gerei sylyorum: seven kimse karsndakini nemser, Tanrdan ve insandan onun iyiliini ister. Seni de Teodoru da kendime ok yakn buluyorum. Markovnaya da zlme. O bunlar hakknda hibir ey bilmez. Gerekten de sade bir kadndr.113 Avvakum, Rus dilindeki kfr ifadelerini ska kullanm, dncelerinde uyumad insanlarn zerine bir sel gibi akm, dilini kabaln son raddesine getirerek, dayanlmayacak derecede kulaklar trmalayan sert kelimeler kullanmtr. rnein, Avvakum kendisine itaat etmeyen bir rencisine yle yazmtr: Kendini dnme, salak, Tanrdan affn dile, yaamn balyorum, ama Kutsal Ruh bana senin iddetini ve hrsn eytana vermemi buyuruyor ve ruhun temizleniyor. Kainov, savov ve Saulovun geldii ayn yere geliyor ve ayn atei yakyor, grlt kopuyor, kere piman olan ruhun hala utanmyor. bal ylan, sersem kpek. a kpek! Aptal ileke, marur, agzl! Kpek!114 XVII. yzyln ikinci yarsnda yazlan eserlerde edeb kitap dilinin ve halk dilinin unsurlarnn karmas asndan Ba Papaz Avvakumun z Yaam yks eseri dier eserlere nazaran daha iyi gstermektedir. Stillerin karmas, farkl kltrlere mensup olan insanlarn birbirleriyle daha rahat anlamasn salayan yeni bir edeb dilin olumasna zemin hazrlamtr.

113 114

S.P. Obnorskiy, S.G. Barhudarov, age., s.327. V.A. Myakotin, agm., s.112.

96

XVII. yzyln ikinci yarsnda kilisenin, kilise edebiyatnn ve buna bal olarak kilise dilinin saygnl giderek azald gzlenmektedir. Bu eilim sonucu, kiliseyi gln bir biimde taklit eden hicivli bir ok eser ortaya kmtr. Meyhaneye Hizmet, Meyhane Bayram veya Tavuk ve Tilki gibi hicivsel eserlerde, Ba Papaz Avvakumun z Yaam yks eserinde olduu gibi edeb kitap dilinin unsurlar, sade halk diliyle birlikte kullanlmaktadr.

97

SONU Din, insan yaamnn ayrlmaz bir parasdr ve toplumun mill kimliini oluturan deerlerin banda gelir. nsann olmad yerde dinden, toplumun olmad yerde de devletten sz edilemez. Din de devlet de insan iindir, toplum iindir. Dinin devletin iinde bir yeri olursa, anlam olur. Devlet de dine sahip kmakla, onu muhafaza etmekle meziyet kazanr. Din, bir devletin olumasnda ve gelimesinde ok nemli rol oynar. Din ile devlet arasndaki iliki birliktelii gerektirir. Din ile devletin kar karya gelmesi, toplumla devleti kar karya getirir. Din ile devlet arasndaki ilikilerin, insanlk tarihi boyunca pek olumlu ve yumuak olduu sylenemez. Her toplumun tarihinde, din mensuplar ile yneticiler arasndaki tartmalara rastlanlr. Byle toplumlardan birisi de Rusyadr. Rusyada, XVII. yzylda Rus kilisesinde bir paralanma meydana gelmitir. Ruslarn Raskol olarak

adlandrdklar bu dnem, Patrik Nikonun kilise yeniliklerinin sonucunda balamtr. ar Aleksey Mihaylovi zamannda gerekleen bu olayla, Rus kilisesi ve devleti tarihinde byk bir hareket ba gstermitir. Bu kilise paralanmas, ok sayda insann ldrlmesine ve srgn edilmesine yol amtr. Ruslarn Hristiyanl kabullerinden 700 yl sonra gerekleen bu paralanma, Ortodoks kilisesinde yeni bir gelime yaatmtr ve konsil kararyla yeni uygulamaya geilmitir. Bu uygulamalar, gnmze kadar muhafaza edilmitir. Ancak, bu paralanma insanlarn hayatnda ok byk izler brakmtr. Bu paralanma sonucu, insanlar iki guruba ayrlmlardr. Eski inanlarn muhafaza

98

etmekte direnenler eski gelenekiler, Nikonun yapt yenilikleri kabul edenler de yenilikiler ya da Nikoncular olarak adlandrlmlardr. Her iki tarafn da direnii ayn derecede srarc olmutur. Ne eski gelenekiler eski inanlarndan vazgemiler, ne de yenilikiler yeni inanlar uygulamaktan vazgemilerdir. Bu uzlamaz ortamda, o dneme damgasn vuran bi isim vard ki, o da Ba Papaz Avvakumdur. Avvakum, ilk nce eski gelenek savunucusu olarak mcadeleye balam, daha sonra bu mcadelesi propagandaya dnmtr. Bu propaganday yaparken de en iyi yntem olarak edebiyat semitir. XVII. yzyl edebiyatna nemli bir yeri olan Avvakum, eserlerinde kendine zg bir stil oluturmutur. O dnem Rus eserlerinde, daha ok kitap dili ve kuru bir anlatm tarz hakimdi. Okuyucunun kafasn kartran yabanc kelimelerin, anlam tamamen zorlatran tumturakl ritorik ifadelerin says oktu. Avvakumun dili ise, sadeliiyle ve kolay anlalmasyla parlam, mkemmel bir canllk ve enerjiyle sivrilmitir. Bu durum, Avvakumun eserlerini tannm, eitimli boyarlar ve okuma-yazma bilmeyen kyller iin eit derecede anlalr ve deerli yapmtr. Eserlerini halkn azndan km gibi yazan

Avvakum, kelimeleri ustalkla semi kendine zg bir stil oluturmutur. Bununla da halk kitlesine istedii mesaj vermeyi baarm, eski din inanlarn savunuculuunu hayatnn sonuna kadar yapmtr. Avvakum, edeb kitap dilini canl halk konuma diline yaklatrarak, Rus edebiyatna da ok byk bir katkda bulunmutur.

99

Ancak, Avvakum yenilikilerle tartma esnasnda, din dncelerini kitap diliyle savunmutur. Bylelikle, bu dnemde yazlan eserlerde edeb kitap dili unsurlar ile halk dilinin unsurlar birbirine karmtr. Avvakum gerektiinde halk dilini gerektiinde de edeb kitap dilini kullanarak ulamak istedii kitleye ulam, kendi din inanlarn son nefesine kadar savunmay baarmtr. Avvakumun hem Raskolun mcahidi olmas, hem de edeb bir kiilik ve ayn zamanda bir din adam olmas , Raskol dneminin daha iyi anlalmasnda etkili olmutur. Avvakumun eski geleneklerin savunucusu olarak din mcadelesi yapmas, bu mcadelesini yazya dkmesi, eserlerini halk diliyle yazmas, o dnemin dilsel zelliklerini anlamamza katkda bulunmas, Avvakumun Raskol

dnemindeki nemini kat kat arttrmaktadr. Genel olarak, Rus dil tarihi zerine yaplan almalarn lkemizdeki azl da gz nnde bulundurulursa, XVII. yzyl Rus yaz dilini ve bu dnemin temsilcisi Avvakumu eserleriyle tantmak, bu konuda Rus dili, edebiyat ve kltr tarihiyle ilgilenen tm aratrmaclara katkda bulunacaktr. Ayrca, kltr ve edebiyat alannda Raskol dnemi ve Avvakum ile ilgili dier yaplacak olan almalara da kaynak olmas asndan bu alma nem tamaktadr.

100

KAYNAKA Atasaun, Galip, lh Dinlerde (Yahudilik, Hristiyanlk Ve slamda) Din Semboller, Konya, Dizgi Yaynevi, 2002 Azbeleva, Prosveeniye, 1984 Belenkiy, G.N., Nikolayev, P.A., Puzikov, A.N., erbina V.R., Russkaya Literatura XI-XVIII Veka, Moskva, Hudojestvennaya Literatura, 1988 Borozdin, A.K., Protopop Avvakum Oerk z storii Umstvennoy Jizni Russkogo Obestva v XVII. v., Sankt-Peterburg, zd.2, 1900 Byk Dinler ve Mezhepler Ansiklopedisi, 1.Cilt, stanbul, Tan Yaynevi, 1964 Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedi, 19. Cilt, stanbul, nterpress Basn ve Yaynclk, 1986 Dinler Tarihi Ansiklopedisi, 1-2.Cilt, stanbul, Medya Ofset Yaynevi, 1999 Dobrovolskiy, Nikolay, Zapadnoye Vliyaniye Tserkovniy Raskol V Rossii, http://www.lants.tellur.ru/history/referat/raskol.html, 21.12.2005 Ensiklopediya storii Hristianstva, 2-oe zd., Moskva , zdatelstvo Prosveeniye, 1987 S.N., Russkiy Narodny Epos, Leningrad, zdatelstva

101

Gorbaevi, K.C., Russkiy Yazk Proloye Nastoyaeye Budueye, Prosveeniye, Moskva, 1984 Grolier nternational Americana Encyclopedia, 3.Cilt, stanbul, Sabah Yaynevi, 1993 http://sks.kou.edu.tr/kouli/Masa/Ortaasya/Rusya/rustarihi1.asp, 20.03.2006 http://www.lib.ru/search/kalendar&group1, 10.05.2006 nanr, Emine, Rus Edebiyat ncelemeleri Kiyev Rusyasndan 17. y.ya, stanbul, stanbul niversitesi Yayn, 2003 Klibanov, A.., Russkoye Pravoslaviye: Vehi storii, Moskva, zdatelstvo Politieskoy Literatur, 1989 Kovalevskaya, E.G., storiya Russkogo Literaturnogo Yazka, Moskova, zdatelstvo Prosveeniye, 1978 Kurat, Akdes N., Rusya Tarihi Balangtan 1917'Ye Kadar, Ankara, Trk Dili Kurumu Basmevi, 1997 Kuskov, V.V., Literatura i Kultura Drevney Rossii Slovar-Spravonik, Moskva, Vsaya kola, 1994 Michel, Thomas, Hristiyan Tanr Bilimine Giri, stanbul, Ohan Basmevi, 1992

102

Mordovtsev, D.L., Za ii Grehi? Velikiy Raskol, Moskva, zdatelstvo Pravda, 1990 Myakotin, V.A., Protopop Avvakum Biografieskiy Oerk,

http://chronologia.org/lib/mjakotin.html, 28.08.2005 Obnorskiy, S.P., Barhudarov, S.G., Hrestomatiya Po storii Russkogo Yazka, ast Pervaya, Klassieskiy Uebnik, Moskva, Aspekt Press, 1999 Ojegov, S.., vedova, N.YU., Tolkovy Slovar Ruskogo Yazka, 2-oe zdaniye, Moskva, zd. Azbukovnik, 2001 Pakrin, Serdar, Raskolniki (Eski nanllarn) Rusya Tarihindeki Yangnlar, Dnya Tarihindeki En byk ntiharlar, www.izedebiyat.com, 02.03.2006 Sahorov, A.N., storiya Rossii S Naala XVIII Do Kontsa XIX. Veka, Moskova, AST, 2001. Saharov, A.N., Novoseltsev, A.P., storiya Rossii S Drevneyih Vremen Do Kontsa XVII Veka, Moskova, AST, 2001 Schimmel, Annemare, Dinler Tarihine Giri, eviren:AYDIN Mehmet, Ankara, Gven Matbaas, 1955 Smirnov, P.S., Vnutrenniye Voproc v Raskole v XVII. v., Sankt-Peterburg, zd. Nauka, 1898 Sobolevskiy, A.N., storiya Russkogo Literaturnogo Yazka, Leningrad, Nauka Leningradskoye Otdeleniye, 1980

103

Stepanov, S.A., Neistovy Avvakum, www.humanities.edu.ru/db/msg/45721 15.06.2006 ahin, M.Sreyya, an Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi 1.Cilt, stanbul, Gzel Sanatlar Matbaas, 1998 to Takoye Jitiiye, www.websib.ru/gardarika/All%20of%20all/str_20.htm., 03.05.2006 Valiki, Andrzej , Rus Dnce Tarihi 1760-1900: Aydnlanmadan Marksizme, eviren: ENEL Alaeddin, Ankara, V Yaynevi, 1987 www.rus-sky.org/http:/rus-sky.org//, 07.02.2006 Yang, Djon, Hristianstvo, Moskva, zdatelstvo Torgovy Dom, 2001 Zobu, Suzan, Hristiyanl Kabul Etmeden nce ve Kabul Ettikten Sonra Rus Bayramlar, rf, Adet, Gelenek ve Grenekleri, Konya, 1997 (Yaynlanmam Lisans Tezi)

104