1. TOZ METALRJS 1.2. Giri............................................................................................................................. 1 1.3. Toz Metalrjisinin Tanm ........................................................................................... 2 1.4. Toz Metalrjisinin Tarihesi ....................................................................................... 2 1.5.

Toz Metalrjisinin Avantajlar..................................................................................... 5 1.6. Toz Metalurjisinin Dezavantajlar ............................................................................... 6 1.7. Toz Metalurjisinin retim Teknikleri ......................................................................... 6 1.7.1. Mekanik Yntemler ................................................................................................. 7 1.7.2. Kimyasal Yntemler ................................................................................................ 8 1.7.3. Elektroliz Yntemi ................................................................................................... 9 1.7.4. Atomizasyon Yntemi ............................................................................................ 10 2. TOZ METALRJSNN KULLANIM ALANI ......................................................... 15 2.1. Manyetik Kullanm Alanlar ..................................................................................... 15 2.2. Fotokopideki Kullanm ............................................................................................ 15 2.2.1. Fotokopi Makinesinin Tarihesi ............................................................................ 15 2.2.2. Fotokopi Makinesinin alma Prensibi ................................................................ 19 2.2.3. Toner ve Toner Tozu .............................................................................................. 20 2.2.4. Tayc ekirdek Kompozisyonu.......................................................................... 22 3. MANYETK MALZEMELER .................................................................................... 23 3.1. Manyetik Alanlar ...................................................................................................... 23 3.2. Mknats Ak Younluu ........................................................................................... 24 3.3. Manyetizma Trleri................................................................................................... 24 3.3.1. Asal Manyetizma ................................................................................................... 24 3.4. Yumuak Manyetik Malzemeler ............................................................................... 25 3.4.1.Yumuak Manyetik Malzemelerden stenen zellikler .......................................... 25 3.4.2.nemli Yumuak Manyetik Malzemeler ................................................................ 25 3.5.SERT MANYETK MALZEMELER ....................................................................... 28 3.5.1.nemli Sert Manyetik Malzemeler ......................................................................... 28 3.6.FERRTLER .............................................................................................................. 31 3.6.1.Yumuak Manyetik Ferritler ................................................................................... 31 3.6.2.Yumuak Manyetik Ferritlerin zellikleri ve Uygulamalar .................................. 31 3.6.3.Sert Manyetik Ferritler ............................................................................................ 32
0

4. SONULAR ................................................................................................................ 32 KAYNAKA ................................................................................................................... 33

1. TOZ METALURJS 1.2. Giri Toz Metalurjisi (T/M); karmak ekilli ve boyutlar kk olan metal ve/veya seramik esasl paralarn net llere yakn deerlerde ve yksek saylarda retilebildii, para birim maliyetinin dk olduu yksek kaliteli bir imalat prosesidir.1980li yllarda dizayn edilen ve son yllarda uygulamaya sokulan bu teknoloji, baz snrlamalarn olmasna ramen ileri teknoloji prosesleri ierisindeki yerini almtr. Alternatif imalat prosesleri ile retilen paralarn birim maliyetlerinin yksek, rn kalitelerinin dk ve tala kaldrma gibi ikincil operasyonlarn kanlmaz olusu T/M teknolojisinin gelimesine ve uygulamaya sokulmasna neden olmutur. T/M ile plastik para retimi yeni olmayan ve uygulamada yaygn olan bir teknolojidir. T/M teknolojisinin iyi bilinmesi ve bu teknolojinin plastik malzeme dnda kalan malzeme gruplar iin kullanlmas fikri ilk T/M almalarn balatmtr. T/M genel olarak; farkl balayclarla kartrlan metal ve/veya seramik tozlarn, geleneksel plastik enjeksiyon makineleri kullanlarak ekillendirilmesi ve ekillendirme ilemi sonrasnda yap ierisindeki balayclarn uzaklatrlarak sinterlenmesi esasna dayanr. retilen paralar sinterleme sonrasnda dorudan servise sunulduklar gibi gerekli olmas durumunda ikincil operasyonlarda yaplabilir. Proses ilk bakta basit grlmesine ramen, proses parametrelerinin ve birbiri zerine binen ilemlerin fazla olusu proses kontroln gletirir. T/M ile retilen paralar metal ve/veya seramik esasl paralardan oluur. Metal esasl paralar ierisinde en yksek oran demir esasl malzemeler tutar. Servis artlarnda kullanlan demir esasl malzemelerin karmak ekilli ve demir tozlarn farkl balayclarla rahatlkla kullanlabilmesi, demir tozlarnn T/M ile retilmesini yaygnlatrmtr. Geleneksel toz metalurjisi sreleriyle retilen demir esasl yapsal paralar, toz metal paralar ierisinde nemli bir yere sahiptir. Basta otomotiv sanayi olmak zere bir ok uygulama alan bulan bu tip paralar, zellikle geni bir aralkta stn mhendislik zellikleri sergilerler. Toz metalurjisi teknolojisinin seri ve ekonomik ynden stn bir teknoloji olusu da dnldnde demir esasl yapsal paralarn uygulamadaki nemi daha da belirgin hale gelmektedir. Geleneksel toz metalurjisi sreleriyle retilen demir esasl yapsal paralara, balang aamasnda yaplan farkl elemental ilaveler bu tip paralarn mhendislik zelliklerini arttrabilmektedir. Bu ilavelerin en nemlilerinin banda Cu, Ni, Mo,C,B ve Ni gibi ilaveler gelmektedir. Balang aamasnda kullanlan farkl Ni-Bor, Bor ve bor bileikleri bu tip paralarn sinterleme esnasndaki davranlarn deitirmesinin yan sra mikroyapsal geliimi iyiletirmektedir. Bu gelimelere bal olarak son rn zellikleri de arttrlabilmektedir

1.3. Tanm Toz metalrjisi ok kk partiklleri birbirine balayarak para haline getirme ilemidir. Daha geni bir ifade ile toz metalrjisi, toz eklindeki malzemelerin preslenesi ve takiben yksek scaklkta sinterlenmesi ile para imalatn kapsamaktadr. nce partikl eklindeki saf metaller, alamlar, karbon, seramik ve plastik malzemeler birbirleriyle kartrlarak basn altnda ekillendirilirler. Daha sonra bu paralar ana bileenin ergime scaklnn altnda bir scaklkta sinterlenerek partikllerinin temas yzeyleri arasnda kuvvetli bir ba oluturulur ve bylece istenilen zellikler elde edilir. Toz metalrjisi kk, karmak ve boyutsal hassasiyeti yksek paralarn seri imalatna son derece uygundur. Malzeme kayb ok azdr, belirli derece porozite (gzenek) ve geirgenlik elde edilir. Metal tozlarnn boyutlar mikron mertebesindedir. Presleme ilemi oda scaklnda ve bazen de yksek scaklklarda yaplr. Toz metalrjisi ile retilen paralarn byk bir ksmnda elde edilen boyutsal hassasiyet ve yzey kalitesi talal ilem gibi ekstra operasyonlara olan gereksinimi ortadan kaldrmaktadr. 1.4. Tarihesi Toz metalurjisi "kaybolmu bir sanat" olarak tanmlanabilir. Toz metalurjisi (T/M) kil ve seramik malzemelerinden farkl olarak tarihin ilk alarnda kalplama ve piirme pratii iin veya nadiren dekoratif metalik malzemelerde uygulanmtr. Yzyllar sonra tamamen unutulmu olan T/M ancak 18.YY sonlarnda metallerin sinterlenmesi ile deiik platin toz retim metotlar ile Avrupada yeniden hayat kazanmtr. lk insanlar metal toz paracklarn ekile dvlmesi ile bir araya getirilebildiini ve sonuta kat bir metalik yapnn elde edildiini ans eseri renmilerdir. Zaman ierisinde insanolu frnlarn nasl yapldn ergime iin yeteri kadar yksek scaklklara kmay ve yine tun yapm iin bakr ve kalay ile dk scaklklarda alamlama yaplsn renmilerdir. Metallerin ergime noktalarna kabilen frnlar gelitirilmeden nce toz metalurjisi prensipleri kullanlmtr. Yaklak M. 3.000'lerde Msrllar eitli aletlerin yapmnda gnmzn snger demirine benzer tozlar ve paracklar kullanmlardr. Snger demir tozlar atele stlm ve daha sonra ekile dvlmtr. Nihai ekiller basit dvme ilemleriyle elde edilmitir. rn genellikle metalik olmayan empriteler iermesine ramen olduka salam yaplar ortaya kmtr. W.D JONES Afrikal yerliler tarafndan gelitirilmi olan bir prosesi aklamtr. ndirgeme reaksiyonlarndan sonra snger metal paracklar toz haline getirilmek iin krlm cruf ve gang uzaklatrmak iin elle ayrm yaplmtr. Daha sonra toz ya da kompaktlanm veya kompaktlanmadan sinterlenmis ve takibinde dvme ilemi yaplmtr. T/M uygulamalar "yeni dnya"nn bulunmasndan nce yasayan nkalarda grlmtr. nkalar sementit esasl tozlar dk ergime scaklna sahip bir veya birka metale kartrp sinterlemilerdir. lerleyen zaman ierisinde platin tozlarnn kullanm balamtr. Saf
3

haldeki platinin mekanik olarak tlmesiyle (mekanik tme, elekten geirme, ykama seme) elde edilen tozlar dk ergime scaklna sahip tozlarla birlikte kartrlp sinterlenmekteydi. Sonralar altn ve gm kullanmna geildi. Bu alamlardan yaplan analizlerde %26-72 platin %16-64 altn %3-15 gm ve %4'den fazla bakr olduu anlalmtr. Modern anlamda T/M yntemlerinin ilk uygulamas ancak yzyllar sonras 18.ve 19. yzyl Avrupa'snda deerli bir maden olan platinin islenmesi srasnda olmutur. Platin snger tozundan, platin para retimi modern T/M' nin balangc olarak dnlmektedir. Bu alandaki ilk nemli gelimeler 1750- 1825 yllar arasnda olmutur. 1755'de LEWIS tarafndan snger yapl kursun platin alam kullanlmtr. Bu alamn ergime derecesi yaklak 600 C idi. T/M teknolojisinde ilk olarak kark ekilli paralarn retilmesi ve sinterlenmesi 19.yzylda olmutur. 1830'da OSANN, redksiyon metoduyla elde edilmi atomik arl belli olan bakrn preslenmesi ve sinterlenmesini kefetmitir. Oysa bakr karbonattan redksiyonla bakr tozu retmitir. Sonra bu tozlar elekten geirerek snflandrmtr. Bu bakr tozlarn ilkel bir kalpta sktrarak yuvarlak yzk seklinde paralar imal etmitir. Bunlar bakrn ergime scaklna yakn scaklklarda sinterlemitir. Sinterlenen kompaktlarn dkme bakrdan daha sert olduunu grmtr. T/M endstrisindeki ilk ticari uygulamalar lamba flamanlarnn retilmesiyle balamtr. lk retilen flamanlar osmiyum, zirkonyum, vanadyum, tantalyum ve tungsten'den ekstrzyon yoluyla retilip sinterlenen karbonlu malzemelerdir. Bu flamanlardan osmiyum flamanlar, retim proseslerinin zorluundan dolay ancak birka yl (1898-1900) ilgi grmtr. Osmiyum flamanlar yerini tantalyum, zirkonyum, tungsten flamanlara brakmtr.%2-3 Ni'li tungsten Flamanlarnn kompaktlanp sinterlendikten sonra gayet iyi sonu verdii grlmtr. 20.yzyl balarnda Coolidge tarafndan gelitirilen proses zerinde yllar sonra bile ok az deiiklik yaplmtr ve bu proses halen akkor lamba flamanlar retiminde standart bir metoddur. 1900 ylnda elektronik X-sn ve kimya endstrisinde tungsten, molibden tantalyum gibi nemli refrakter metaller kullanld. T/M deki bu erken gelimeyi niyobyum, taryum ve titanyum gibi refrakterlerin kullanm takip etti. Refrakter malzemelerin ve karbrlerin geliimine ilave olarak T/M nin dier bir nemli alan 1900'lerin baslarnda nem kazanan porz (gzenekli) metal yataklardr. Metalik fiberler porz malzemelerin geliiminde bir sonraki basama oluturmutur. 1900 ile Birinci Dnya Savas yllar arasnda filtrasyon teknikleri, porz yapl malzemeler, demir esasl malzemeler ve tungsten-nikel-bakr agr alamlar hzl bir ilerleme kaydetmitir. kinci Dnya Sava balarnda bilhassa ticari alanda demir tozlarnn kullanm iyice yaygnlamtr. kinci Dnya Sava ylarnda ise demir esasl tozlardan yaplan paralar ordularn en ok kulland malzemelerdendir. Yine bu yllarda modern T/M endstrisinde demir ve bakr esasl malzemeler otomotiv alannda byk tonajlarda kullanlmtr. Bu anlamda otomotiv alannda 1920 de kendinden yalamal yataklar kullanlmtr. Takip eden yllarda bakr-kalay toz
4

kombinasyonu olduka ilgi grmtr.1940 ve 1950 yllar arasnda kendinden yalamal yataklarn kullanm iyice yaygnlamtr. T/M endstrideki bu hzl gelimeyi demir ve elik tozlarndan retilen kam milleri dililer ve dier mekanik paralarn kullanm takip etmitir. Bu yllarda bakr tozlar ylda 27000 ton demir ve demir esasl tozlar ise 18.000 ton civarnda kullanlmtr. II. Dnya Savasndan sonra nkleer enerji teknolojisi ve havaclk teknolojisinin gelimesi ile refrakter metal tozlarnn kullanm hz kazanmt. Bu tozlardan balcalar; tungsten, molibden, niyobyum, titanyum, tantalyum, ve nkleer enerji teknolojisinde kullanlan berilyum, zirkonyum, uranyum, ve toryum metal tozlardr. Nkleer enerji teknolojisinde kullanlan disperse uranyum dier metal tozlaryla birlikte kullanlmtr. Kontrol ubuklarnda bakr nikel ve alminyum matrisli boronoksit tozlar kullanlmtr. Havaclk alannda ise berilyum ve niyobyum kullanm iyice yaygnlamtr. Roket baslklar s siperli koliler gibi paralar niyobyumdan yaplarak ilenmitir. Roket nozullarnda tungsten ve dier roket paralarnda molibden kullanlmtr. 1950 ve 1960'l yllarda dvme T/M paralarnn imali gerekletirilmitir. Bu dvme ilemi tam younluk elde edilmi paralarn balangcn tekil etmitir. Scak izostatik preslenmis sper alamlar dvme T/M paralar T/M takm elikleri haddelenerek kompaktlanm eritler ve dispersiyonla sertletirilmi bakrla bunlarn en byk rnekleridir.1970'lerde yksek younluk ve yksek performansa sahip malzemeler ticari alanda boy gsterdiler.1980'lere gelindiinde hem toz zellikleri hem de T/M prosesleri bir hayli gereklemiti. Bu gelimelerin sayesinde segregasyon heterojenizasyon ve gzenek olusumu gibi kt etkenler minimize edilmitir.

Tablo.1 Toz Metalurjisinin Tarih indeki Geliimi TARH M..3000 M.S. 1200 1781 1790 1822 1826 GELMELER KULLANILDII YER Snger demir tozuyla takm Msr/Afrika/Hindistan nakli Platinyum kullanm Gney Amerika/ nka Platinyum-Arsenik alam Fransa-Almanya Ticari alanda Pt-Arsenik Fransa kullanm ngot ierisinde Platinyum Fransa tozlarnn ekillendirilmesi Kompakt Platinyum Rusya tozlarnn yksek scaklkta sinterlenmesi Wallaston metoduyla snger ngiltere Pt tozlarnn kompaktlanmas eitli metallerin Avrupa kompaktlanmas ve sinterlenmesi Kendinden yalamal ABD yataklarn imali Lamba filamanlarnn imali ABD Kompozit malzemeler, porz ABD malzemeler Sementit karbrlerin Almanya kullanm Ticari alanda kendinden yalamal yataklarn imali Demir tozu teknolojisi Dvme T/M Dispersiyon sertleme, T/M ileme H.I.P. T/M Takm elikleri Enjeksiyon dvme teknolojisi (M.I.M) ABD Orta Avrupa ABD ABD ABD

1829 1830

1870 1878-1900 1900 1915-1930 1920 1940 1950-1960 1970 1980

1.5. Toz Metalurjisi Uygulamalarnn retimdeki Avantajlar 1-Fireyi nler: Gerekli olduu kadar metal tozu kullanlmas fireyi azaltan sebeptir. Dier biimlendirme yntemlerinde fire bazen % 70 kadar olabilmektedir. 2-Makine iilii azdr: Toz Metalurjisi teknolojisinde makine iilii, kullanlan pres, son dzeltme ve llendirme ile snrldr. ou zaman baka ilem yaplmaz. Presleme esnasnda paralar gerek byklne getirilir. Piirme esnasnda bu llerde kk deiikliklerin olmas, sonradan kk dzeltme ilemini gerektirebilir. Dier yandan baz uygulamalarda kanal, di ekme ve delik almas makine iiliini artran nedenlerdir. Tm bunlara ramen, dier biimlendirme yntemlerinden az makine iilii sz konusudur.
6

3-Seri retime elverililik: Seri retime elverililik, bir malzemede ncelikli olarak aranlan zelliklerden biridir. Bu ynyle T/M malzemeler, seri retime, dier bir deyile fabrikasyon retime uygundur. zellikle presleme ile retilen T/M malzemelerinin, retim sreleri olduka ksadr. Bir ok uygulamada olduu gibi, pres kalplarnn ok para olacak ekilde dzenlenmesiyle bu sre daha da azaltlabilir. 4-Bileim kontrol: T/M malzemelerinin i yaplar olduka homojendir. Dier malzemelerde rastlanan bu zellik, i yapy meydana getiren alam elemanlarnn toz hazrlanmas aamasnda kontrol edilebilmelerinden kaynaklanr. stenilen oranlar, toz karm esnasnda kolaylkla ayarlanabilir. 5-retimi ok zor paralarn retimi: Boluklu i yapya sahip metalik filtreler, karmak d yzeyli paralar dier retim yntemlerinde olanaksz iken T/M yntemleriyle retilebilir. 6-Ham madde ucuzluu: T/M yntemlerinde kullanlan metal tozlar, dier retim yntemlerinin artklar kullanlarak retilebilir. Bu ynyle ham maddenin dk maliyetli olmas sonucunu dourur. 1.6. Toz Metalurjik Uygulamalarn retimdeki Dezavantajlar 1-Yksek maliyetli kalplar: T/M malzemelerin retiminde kullanlan presler, yksek glerde olmak zorundadr. Yksek glerde alan preslerde kullanlan kalplarda, bu glere dayanabilecek yapya sahip olmaldr. Bu durum, kalplarn yapmnda kullanlacak olan malzemelerin de kaliteli olmas gereini de ortaya karr. Dier yandan T/M de kullanlan kalplarda, tozlardan kaynaklanan nedenlerden tr anma fazladr. Anma, kalp mrlerini olumsuz ynde etkiler. Tm bunlar, kalp maliyetinin artmasna neden olur. 2-Preslerin gl olmas: T/M paralar yksek basnlar kullanlarak retilir. Bu zellikleri retimlerinde kullanlan preslerin, dier retim yntemlerinde kullanlanlara nazaran daha byk glerde olmas gereini aa karr. 3-Dk fiziki zellikler: T/M ile retilen paralar oluturan metal tozlar arasndaki ba zayftr. Bu ynleri, T/M paralarnn fiziki zelliklerini olumsuz etkiler. 4-Pahal toz yapm: Her ne kadar tozlarn yapmnda kullanlan ham maddelerin maliyeti dk olsa da bunlarn karm, tlmesi ve kullanlr hale getirilmesi, pahalya mal olur. 5-Snrl yapm alan: T/M yntemlerinde kullanlan metal tozlar, svlar gibi akc deildir. Akc olmadklarndan tr, her kesitte ve biimdeki parann retimi yaplamaz. Kanall, delikli ve kaln kesitten ince kesite doru geili olan paralar, T/M yntemleriyle retilemez, ya da retilmeleri zel teknikler gerektirir. 1.7. Toz retim Teknikleri Metal tozlarnn imalinde kullanlan teknikler, tozlarn birok zelliklerini tayin eder. Tozun geometrik ekli retim yntemine bal olarak kreselden, karmak ekle kadar ok farkl olabilmektedir. Tozun yzey durumu da retim yntemine gre deiiklik
7

gstermektedir. Malzemelerin ou, zelliklerine uygun bir teknik kullanlarak toz haline getirilebilir. Birok toz retim teknii arasndan, ticari olarak u teknikler kullanlmaktadr ; a) b) c) d) Mekanik yntemler Kimyasal yntemler Elektroliz yntemi Atomizasyon yntemleri

1.7.1. Mekanik Yntemler Mekanik yntemler talal retim, tme ve mekanik alamlama olmak zere grupta incelenebilir. Talal retim: Bu yntemle tornalama, frezeleme ve talama gibi tala kaldrma teknikleri kullanlarak ok iri ve karmak tozlar retilir. retilen tozlar, tlerek ince tozlar haline getirilebilir. Toz zelliklerinin kontrolndeki zorluk, oksitlenme, yalanma, kir tutma ve dier malzeme hurdalar ile kararak kirlenme problemleri olabilir. Yksek karbonlu elik tozlar bu yntemle retilir. tme: Bir metal tozu retim teknii olmakla birlikte, dier tekniklerle retilmi tozlarn krlmas iin de kullanlan tme, en ok bilyal deirmenlerde yaplmaktadr. Krlgan malzeme tozlarnn retiminin yapld bu yntemde, temel prensip paralanacak malzeme ile sert bir cisim arasnda bir darbe meydana gelmesini salamaktr.

ekil 1. Bilyal tme tlecek metal, iinde byk apl sert ve anmaya kar dayankl bilyalarn bulunduu kaba, nceden kaba bir biimde krlm olarak yerletirilir. ri taneli tlecek malzeme tc kap iinde byk apl, sert ve anmaya kar dayankl bilyalar ile birlikte dndrlerek veya titretirilerek darbe etkisiyle ok kk tozlara blnr (ekil 1). Eer tlen malzeme gevrek ise, bilyalarla arpmann etkisiyle ok kk tozlara blnr. tlen malzeme snek paracklardan oluuyor ise, arpma sonucunda ekil deitirerek yasslarlar. Homojen bir karm iin kaba konulacak bilyalarn hacmi ve
8

tlecek malzeme miktar ok nemlidir. Bilyalarn hacmi kap hacminin yaklak yars ve tlecek malzeme miktar kap hacminin yaklak % 25i orannda olmaldr. Demir alamlar, demir krom, demir silisyum v.b. krlgan malzemeler mekanik olarak bilyal deirmenlerde tlrler. Mekanik Alamlama: Mekanik alamlama (M.A.) yntemi, kuru ve kat haldeki tozlarn birbirlerine periyodik olarak kaynaklanmasn ve tekrar bu kaynaklarn krlmasn salayarak daha ince ve homojen bir mikroyapya sahip yksek dayanml kompozit malzemelerin retilmesinde kullanlr. M.A. ynteminde tozlar kapal bir kap ierisine konulur ve aft dndrlr (ekil 2). Tozlar, aft kollar ve bilyalar yardm ile deforme edilir ve bu tozlarda krlma ve souk kaynaklamalar meydana gelir.

ekil 2. Mekanik alamlama yntemi 1.7.2. Kimyasal Yntemler Metal tozlarnn kimyasal yntemle retimi, metal oksitlerin (demir, bakr, tungsten, molibden, nikel ve kobalt) CO veya hidrojen gibi indirgeyici gazlarla oksitlerinden kimyasal olarak indirgenmesidir . Kimyasal yntemle retilen snger-demir tozu bu yntemin nemli bir uygulama rneidir. Snger demir, demir oksit cevherinin uygun nitelikte indirgeyici elemanlara indirgenerek sngerimsi bir ktleye dntrlmesiyle elde edilir. Magnetit (Fe3O4), kok ve kire ta ile kartrlr ve seramik kaplara doldurulur. Karm seramik kaplar ierisinde 1260 C scaklktaki frnlarda 68 saat bekletilir. ndirgenmenin tamamlanmas ile snger demir elde edilir. ekil 3de kimyasal yntemle demir tozu imalat grlmektedir. Elde edilen snger demir kleleri yksek scaklkta (1260 C) birbirine kaynak olmu tozlardan olutuundan tlerek istenilen tane byklne getirilir. Hidrojen gaz altnda 870Cde tavlanarak oksijen ve karbondan mmkn olduu kadar artlr ve son olarak elekten geirilir.

ekil 3. Kimyasal yntemle demir tozu retimi Fe3O4+CO FeO + CO 1.7.3. Elektroliz Yntemi Elektroliz yntemiyle, oksitlerden oluan tozlar katoda akm vermek suretiyle elektrolitik banyoda kertilir ya da iyi krlabilme zelliinde katot da toplanr (ekil 4). Banyo teknesi kurun kapldr. Elektrolitik olarak bakr slfat ve slfirik asit kullanlr. Anot bakr katod ise antimuanl kurundur . Elektroliz yntemi ile genel olarak bakr tozlar imal edilir. 3FeO+CO2 Fe + CO2

ekil 4. Elektroliz ile toz retimi

10

Elektroliz ynteminde, elektrolitik banyoda kertilen veya katotta toplanan metal kolaylkla tlerek ince toz haline getirilir ve retilen tozlar ykanarak elektrolitten iyice temizlenir. Kurutma asal gazlar altnda yaplarak oksitlenme nlenir. Elektroliz srasnda oluan paracklar dendritik bir yap gsterirlerse de daha sonraki ilemlerle bu yap kaybolur. Elektrolitik tozlarn en byk avantaj yksek safiyetleri, dolaysyla iyi sktrabilme zelliklerine sahip olmalardr. 1.7.4. Atomizasyon Yntemi Atomizasyon, bir sv demetinin farkl boyutlardaki ok sayda damlacklara ayrlmasdr. Temel prensip, bir potann dibindeki delikten akmakta olan ergimi metalin zerine yksek basnl gaz veya sv pskrtlmesidir (ekil 5). Hava, azot ve argon sklkla kullanlan gazlardandr ve su ise ok sk tercih edilen svdr. Burada gaz veya sv, ergiyik haldeki metal demetini farkl boyutlarda ok sayda damlacklara ayrr. Damlacklar daha sonra katlaarak metal tozlarn olutururlar. Bu retim yntemi ana blme ayrlr: i) Ergitme ii) Atomizasyon iii) Katlama ve souma

ekil 5. Dey gaz atomizasyon nitesi. Bu ilemlerden sonra ou zaman yzey oksitlerinin azaltlmas, gazlardan uzaklatrma ve toz boyutu dalm gibi rnn istenen niteliklere getirilmesi iin ek ilemler yaplmaktadr. Metal tozlarnn retiminde yaygn olarak kullanlan atomizasyon yntemleri paslanmaz elik, pirin, demir, alminyum, inko, kalay ve kurun gibi metal ve alamlar iin olduka iyi sonular vermektedir. Ayrca atomizasyon yntemleri, alminyum ve alamlarnn tozlarnn
11

retiminde en yaygn ve en ekonomik olan yntemlerdir. Atomizasyon yntemlerinden su atomizasyonu, sv metalin su jeti ile paralanmas, gaz atomizasyonu ise gaz jeti ile paralanmas olarak tanmlanr. Tipik bir suyla atomizasyon tank ekil 6da verilmitir. evresel olarak yerletirilmi olan memelerde oluan basnl su jetleri sv metali keserek paralar. Oluan damlacklar tankn dibine doru hareket ederken souyarak katlarlar ve dibe kelirler. Su ok iyi bir soutucu olduundan, suyla atomizasyon tanklar ksadr (1m civarnda). Gazla atomizasyonda benzeri ekilde oluur. Ancak gazlar iyi soutucu olmadklarndan gazla atomizasyon tanklar 6 m den uzundur.

ekil 6. Su atomizasyon ilemi. Gaz atomize tozlar kresel veya kresele yakn ekillidirler (ekil 7). Bu yntemle retilen tozlarn tane boyutu 20 300 mm arasndadr. Su atomize tozlar genel olarak karmak ekilli olup, bu tozlarn sktrlabilirlikleri ve sktrlma sonras ham mukavemetleri yksektir. Su atomizasyon yntemiyle elde edilen tozlarn ortalama tane boyutu 30 1000 mm arasndadr.

12

ekil 7. Kresel ekilli gaz atomize kalay tozlarnn genel yzey grntleri. Ergiyik metalden toz retimi iin merkezka kuvvetinin kullanlmas olarak bilinen dner disk santrifj atomizasyon ynteminde, sv metal dnen bir disk zerine aktlr (ekil 8). Disk zerindeki set ve yarklara arpan sv metal paralanarak ekildeki gibi salr. Salan metal paracklar soutularak katlamalar salanr.

ekil 8. Dner disk atomizasyon yntemi Dner elektrot kullanlarak yaplan santrifj atomizasyon yntemi ise, dnmekte olan elektrotun ergiyen ucundaki sv metal damlalarn atomize olmas esasna dayanr (ekil 9).

13

ekil 9. Dner elektrot atomizasyon yntemi Dner elektrot kullanlarak yaplan santrifj atomizasyon ynteminde tozu elde edilecek metalden yaplm elektrot ile ergimeyen tungsten elektrot arasnda ark oluturulur. Ergiyen elektrotun dndrlmesiyle, elektrik ark altnda oluan damlacklar savrularak paralanr ve tankta toplanr. Oksidasyonu nlemek iin toz toplama tank helyum, argon gibi asal gazlarla doldurulur. Dner elektrot yntemiyle, kobalt, krom ve titanyum alam tozlar retilmektedir. Vakum atomizasyonu yntemi, basnl gaz altndaki sv metale ani olarak vakum uygulanmas sonucu gazn genlemesi ve metalin atomize olmasyla gerekletirilen bir metottur. Bu yntemde, ekil 10da grld gibi silindirik bir tankn alt ksmnda sv metal potas, st ksmnda da vakum atomizasyon odas bulunmaktadr. Vakum altndaki sv metal nce belirli bir scakla kadar ile stlr, bundan sonra bu blme hidrojen gaz doldurulur. Potadaki sv metalde hidrojen gaz zndkten sonra potay yukar tayan mil potay yukar iterek seramik boruyu potaya daldrr. st ksmda vakum olduu iin sv metal memeden geerek paralanr. Bylece metal ve alamlarndan ince kresel tozlar retilir.

ekil 10. Vakum atomizasyon yntemi

14

ekil 11. Ultrasonik gaz atomizasyonu Ultrasonik gaz atomizasyon ynteminde ise, yksek basnl gaz rezonans boluklarnn birinden dierine ivmelendirilerek ultrasonik ses dalgalar oluturulur (ekil 11) ve yksek katllama hzna bal olarak ok ince ve kresel ekilli tozlar retilir. Atomizasyon yntemleriyle bir tozun ortalama boyutu, toz boyutu dalm, toz ekli, yzey kompozisyonu da dahil olmak zere kimyasal bileimi ve mikroyaps kontrol edilebilir. Bu temel zellikler, tozlarn ve bitmi paralarn grnr younluk, sktrlabilirlik ve tokluk gibi zelliklerini belirler. Bunlarn yan sra, atomizasyon yntemlerindeki yksek toz retim hz, ekonomik olarak bir stnlktr. Her atomize partikl bir n alam veya kk bir ktk gibidir ve her partiklde bileim ayndr.

15

2. TOZ METALURJSNN KULLANIM ALANLARI 2.1. Metalik Tozlarn Manyetik Kullanm Alan Toz demir, -Fe2O3, CrO2 ve Co ile gelitirilmi -Fe2O3 gibi metalik tozlar klasik ve gelimi video kaydedicilerde, arabalarn fren sistemi vb. gibi bir ok alanda kullanlmtr. Ancak biz konumuz gerei metalik tozlarn fotokopi makinesindeki kullanm alan zerinde daha detayl duracaz. 2.2. Fotokopi Makinesindeki Kullanm Alan 2.2.1. Fotkopi Makinesinin Tarihesi Elektrostatik kopyalamann ilk grntleri, Alman bilim adam Lichtenberg'in cam yzeyinde elektriksel dearj etkisi sonucu ekiller oluturmasyla ortaya kmtr. Bu grnmez elektrostatik ekilleri toz halindeki bir madde (Lycopodium tozu) ile grntlenmitir. Dier aratrmaclar bu allmam Lichtenberg ekilleriyle deneylerini srdrdler ve Carlson'n almalar sonucu 1938'de xerography bulundu.

ekil.12 Chester Carlson Chester Carlsonun bu nemli buluu, bugn i yaammzda kullandmz gelimi yazc, faks, tarayc ve dijital bask sistemleri gibi rnlerin de ortaya kmasna neden oldu. Tm bu rnler ayn alma prensibinden hareketle gelitirildi. Konu uzmanlar, 2004 ylnda ofis makineleri ile 4 trilyon sayfa dokmann oaltldn tahmin ediyor. Chester Carlson fakir bir ailenin ocuu olarak 1906 ylnda Amerikada dnyaya geldi. Khne bir barakada byyen Chester Carlson, anne ve babasn tberklozdan kaybettiinde, bu yaantdan ancak bir ey kefederek kurtulabileceini anlad. Kk yalardan itibaren almaya balayan Chester Carlson, zor koullara ramen eitimini srdrd ve Kaliforniya Teknoloji Enstitsnde Fizik eitimi ald. Okuldan sonra bir tescil ofisinde asistan olarak
16

almaya balayan Chester Carlsonun kat arlkl bir ii vard ve srekli olarak belge oaltyordu. O zamanlar bir belgenin oaltlmas iin ya fotorafnn ekilmesi ya da elle yazlarak kopyalanmas gerekiyordu. Bu iki yntem de, ok pahal ve zaman alcyd. Bu ekilde belge kopyalamann ok zor olduunu gren Carlson, kopyalamann daha kolay bir yolunu bulmaya karar verdi. New York ktphanesinde aylarca fotoraflk zerine yazlm bilimsel aratrmalar inceledi ve bu konuda deneysel aratrmalar yapmaya balad. Carlson, fotoiletken zellikli materyaller zerinde elektrostatik denemeler yapt ve elektrik na maruz kalan nesnelerin grntlerini yansttklarn kefetti. Carlson, 22 Ekim 1938 tarihinde ilk Xerografik grnty kefettiinde 32 yandayd. Bu bulua daha sonra eski Yunanda kuru ve yazma anlamlarna gelen kelimelerin birleiminden Xerografi ad verildi. Carlson, Xerografi kefi iin patent bavurusunda bulundu ve buluunu nihai bir rn haline getirmek iin byk firmalarn kapsn ald ve bu firmalar buluuna yatrm yapmaya ikna etmeye alt. IBM, General Electric, Kodak, RCA gibi byk firmalar Chester Carlsonu dinlediler ama bu buluu yatrm yapmaya deecek kadar nemli bir bulu olarak deerlendirmeyerek, Chester Carlsonun teklifini reddettiler. Yllar sren bu sre sonunda Haloid adnda fotoraf malzemeleri satan bir firma, Chester Carlsonun buluunun nemini kavrayarak, bu bulua yatrm karar ald. Bu riskli yatrm kararn alan Haloid irketi, 1961 ylnda ismini Xerox Corporation olarak deitirdi. Chester Carlsonun kefinin, kolay ve hzlca siyah beyaz fotokopi eken bir rn haline gelme sreci yllar ald. 1949 ylnda kamuoyuna tantlan ilk rn denemesinden sonra, 1961 ylnda piyasaya srlen Xerox 914, basite ve abuka siyah beyaz kopyalama yapan ilk otomatik fotokopi makinasyd. Xerox 914 rn o kadar baarl oldu ki yllar sonra, Fortune dergisi Xerox 914 Amerikada sata sunulan gelmi gemi en baarl rn seti. Xerox, 2000li yllara gelene kadar Xerox 914e servis vermeye devam etti. Chester Carlson 1968 ylnda ldnde 62 yandayd. Chester Carlson buluu kimliinin tesinde hayatn bakalarna yardm etmeye adayan bir kii idi. lmeden nce Xerografi kefi ile elde ettii 100 milyon dolarn zerindeki servetini hayr kurumlarna balad. Chester Carlsonun yaam ve buluu ile ilgili yzlerce makale yazld ve bilimsel aratrma yapld. Chester Carlson lmeden nce ve hatta ldkten yllar sonra bile bir ok baar dlne layk grld. Aratrmac yazar David Owen tarafndan 2004 ylnda kaleme alnan Saniyeler iinde kopyalama adl kitap, tm detaylar ile Chester Carlsonun bu srad buluunu ve yaamn ortaya koyan en son eserlerden biridir. Chester Carlsonun at buluu yoldan ilerleyen Xerox, Xerografi buluunu temel alarak binlerce yeni bulua imza att ve dnya zerinde yeniliki ve buluu kimlii ile bir ok yeni sektr yaratan ve insanolunun gnlk yaamn deitiren bir firma oldu. Xerox, u an dnya zerinde 130 lkede faaliyet gsteren, farkl ktada yer alan bir ok AR-GE Merkezi, 65.000 alan ve 16 milyar dolar cirosu ile alannda pazar lideri ve teknolojiye yn veren byk firmalardandr.

17

ekil.13 Modern Fotokopi Makinesi Tablo.2 Elektrostatik kopya tozlarnn tarihsel geliimi. YIL 1777 1920 1938 OLAY Lichtenberg elektrostatik gerekletirdi grnt kopyalamay KOPYA TOZU
Lycopodium tozu

Selenyi elektriklendirilmi ine ile bask kayt Lycopodium tozu prosesini gelitirdi, Chester Carlson dz kada elektrostatik Kaplanmam demir grntlemeyle kopyalama yoluyla xerography yi tayc ve toner buldu. Haloid ofset bask iin elle alan ve "model D" Reineli 600m kum olarak adlandrlan cihaz ortaya kard. tayc ve toner RCA aratrmaclar Greig, Giaimo ve Young Kaplanmam dzensiz manyetik fra kullanarak kaplanm kopya kad demir tayc ve toner iin elektrostatik grntleme prosesi ile Elektrofaks icat ettiler. Haloid-Xerox ilk otomatik dz kada kopya eden Reineli, 600 m kresel cihaz Carlson un xerografik teknolojisini cam tayc ve toner kullanarak ortaya kard. Xerox 914, 7 kopya/dk American Photocopy Equipment Co. ilk otomatik Kaplanmam dzensiz fotokopi cihazn RCAnn elektrofaks teknolojisini demir tayc ve toner kullanarak sata kard.

1950 1954

1959

1961

18

1964 1969

Xerox teksir kadn dakikada 40 kopya eden ilk Reineli 600m kum fotokopi cihazn retti. tayc ve toner Xerox iletken elik tane tayc kullanarak Reineli 450 m kresel xerografik fotokopi kalitesinde nemli ilerleme elik tayc ve toner gsterdi. Xerox 3600-III, 60 kopya/dak Xerox mrekkepli yksek hzl fotokopiyi ortaya Reineli 250 m kresel kard. Xerox 4000, 43 kopya/dak elik tayc ve toner IBM dakikada 10 kopya yapan fotokopi makinesi ile Teflon kapl 170 m ofis kopya cihazlar alanna giri yapt. kresel tayc ve toner Xerox xerografi iin kullanlan en kaliteli kresel Reineli 100 m kresel elik taycya dayanan fotokopi cihazn piyasaya demir tayc ve toner kard 3 M irketi VQC serisi fotokopiler ile elektrostatik Manyetik toner 20 m grnt geliimini tamamen deitirmitir; ilk olarak tek manyetik toner kullanarak. Xerox xerografiye dayanan ilk vurusuz bilgisayar Reineli 450 m kresel yazcsn ortaya kard elik tayc ve toner Xerox ilk renkli fotokopi cihazn ortaya kard. Reineli 100 m Xerox 6500 yumrumsu nikel tayc Xerox dakikada 120 kopya yapan en hzl xerografik Reineli 80 m kresel fotokopi makinesini ve toner sergiledi. Xerox 9200 ferrit tayc ve toner Eastman Kodak kresel olmayan demir tayc Reineli 170 m dzensiz malzeme kullanarak ofis kopya cihazlar alanna demir tayc ve toner girdi. Ektaprint 100/150 IBM ilk lazer xerografik bilgisayar yazcsn Teflon kapl 170 m kresel ticariletirdi. IBM 3800. dakikada 150 sayfa. demir tayc ve toner Minolta micro-toning teknolojisini kullanarak Termoplastik 40 m fotokopi cihazn sata kard. EP 310 manyetik tayc ve toner Canon tarafndan tek komponentli tonerler ki toner Manyetik toner 10-15 m projeksiyon developman sistemi gelitirildi.Canon NP 200 Xerox dzensiz demir tayc kullanarak ilk Reineli 100 m dzensiz fotokopi makinesini ortaya kard. Xerox 3300 demir tayc ve toner
Xerox ilk ofis fotokopi makinesini organik fotoreseptr kullanarak ortaya kard. Xerox 1075

1970 1971 1972

1972

1973 1973 1975 1975

1976 1979 1979

1980 1983

Reineli 130 m dzensiz demir tayc ve toner

19

2.2.2. Fotokopi Makinesinin alma Prensibi Fotokopi makinesinin alma sistemini emaya gre tanmlayacak olursak, makine aryo niteleri denilen optik nite,toner ve devolepern bulunduu tank nitesi,yaznn kmasn salayan drum(dram, tambur) nitesi ve kan yaznn kalc olmas iin bulunan frn nitesinden oluur. lem Balatlyor: Makinenin aryo nitesi zerinde bulunan cama fotokopisi ekilecek orijinali koyarz.Optik nite ayarlar yaplr.Bu optik nite ikierli iki gurup olmak zere drt ayna ve bir ince kenarl mercekten oluur.Bu mercek hareketlidir ve hareketi sayesinde grntnn byltlmesi veya kltlmesi salanr.Orijinal cama konduktan ve byklk ayarlar yapldktan sonra ekim tuuna baslr. Makine ilemi Alglyor: ekim tuu ana karta,ana kart ise optik nite kartna komut verir.lk nce okuyucu lamba yanar ve kad okumaya balar.Lambann kada vurduu k aynalar yardm ile mercee,mercekten de aa yansr. Artk Grnt Makinenin inde: Bu arada ana kart tank nitesine komut verir ve toner ile developer karmaya balar.Tank nitesinde bulunan manyetik merdane sayesinde manyetik alan oluur.Aaya yanstlan ekil krona vastas ile dram a geer.Dramda meydana gelen + ve ykler sayesinde tonerden karbonun dram zerinde uygun ekilde yerlemesi salanr.Bu aamadan sonra ana kart kaset nitesine komut vererek kadn dramn altna gelmesi salanr. Grnt Katta Cehennem Scana Gidiyor: Bu ilemden sonra dramn altnda bulunan krona vastas ile yaz kada kar. Kat yoluna devam ederek frn blmne gelir. Frn nitesi kad 169oC de piirilerek yaznn kalc olmas salanr.

ekil.14 Fotokopi Makinesinin alma Prensibi

20

2.2.3. Toner ve Toner Tozu Toner kartu, yazc ve fotokopi makinelerinde, kat zerinden yaz ve grnt almakta kullanlan bir eit tozdur. lk zamanlarda toner basit bir karbon tozuydu. Daha sonra bask kalitesini gelitirmek iin polimer ile kartrlmaya baland. Toner partiklleri, yazc ierisinde bulunan frnda 180-200 derece arasnda stlarak kt zerine yaptrlmaktadr. Standart bir tonerden sayfann %5 doluluk orannda 2000 sayfa bask elde edilebilmektedir. Toner tozunda ki bir taneciin boyutu 8 ile 10 micrometre arasnda deimektedir. lk zamanlarda ki yazclarda toner, dardan ie yardmyla yazc ierisine boaltlmaktayd. Daha sonradan modern makinelerde yazclar toner kartu kullanarak bask ilemini gerekletirmeye balad. Toner tozu ok farkl kimyasallardan oluan ve bir ok eidi bulunan bir maddedir. ok kk boyutlar olduu iin havada belli bir sre asl kalr ve zamanla zemine iner. Toner tozunun uzun yllar solunmas ciddi rahatszlklar dourabilir. Toner tozunun gze temas etmesi halinde gz kapaklar ak tutularak 10 dakika boyunca gzlerin ykanmas gerekir. Elbise ya da vcudun herhangi bir yerine toner bulamas halinde o blge, souk su ile ykanmaldr. Scak su ya da lk su ile ykanmas halinde elbiselerden toneri kartmak bir daha mmkn olmayacaktr. nk toner belli sda sv ile birletiinde eriyerek bulunduu blgeye yapmaktadr.

ekil.15 Toner Tozu

21

Toz metal sektr fotokopi makinelerinde kullanlmak zere 3 tip toz retmektedir. Bunlar; Atomizasyon yntemiyle retilen kresel demir tozlar, Kresel ferrit(FeO) tozlar, Plazma ile kreselletirilen magnetit(Fe3O4) tozlar. Tablo.1 de gsterildii gibi bu tozlar srekli gelitirilmektedir. Bu tozlar u zelliklere gre gelitirilmektedir; Minimum ylma younluu(Maksimum miktarda toner tayabilmek iin), Maksimum yzey alan(gittike tane boyutu klmektedir), yi akkanlk, Yksek elektrik iletkenlii, Optimum manyetik zellikler. Tablo.3 ABDde Tahmin Edilen Kopya Tozu Tketimi 1981 Toz ekli Kresel Tozlar Demir Ferit Magnetit Nikel Ara Toplam Kresel Olmayan Tozlar Demir ve elik Reine ve Cam Alt Toplam TOPLAM 3742 535 4277 10830 4116 588 4704 11912 4500 540 5040 12960 4950 594 5544 14201 6840 500 7340 18338 7524 550 8276 20370 4080 2165 300 8 6553 4488 2381 330 9 7208 4800 2700 360 10 7920 5280 2970 396 11 8657 6400 4140 450 8 10998 7040 4550 495 9 12094 Metrik Ton Ton 1983 Metrik Ton Ton 1986 Metrik Ton Ton

22

2.2.4. Tayc ekirdek Kompozisyonu Toz developmanda tayc, kum, cam, demir, elik, nikel, alminyum malzemelerinden oluan bir partikldr. 40- 60 m apnda kresel sama olarak ta adlandrlr. Ya da aprak ekildedir, Sekil l 'de gsterildii gibi. Bu developerlar yzeyinde ok daha kk toner partikln (5-30 m apnda) tarlar. Bunlar developmann oluabilmesi iin toner partikllerini yklenmi gzkmez grntye yeterli dzeyde yaklatrrlar. Elektrostatik ekme ile ince toner partiklleri tayc tonerden ekilerek alnr ve fotoreseptor veya kopya levhasndaki grnt alanlarna yerletirilirler. Demir ve elik: aprak ekilli demir tozlar ilk kez 1960'larda elektrofaks makinelerinde kullanlmtr. Bu manyetik fralama cihazlar toneri tamak iin iletken, ferromanyetik bir granl gerektirir. Xerox 3600-III fotokopi cihaznn piyasaya giriiyle beraber 1969'da kresel elik tozu kullanan salam developerlar n kazand. Gnmzde manyetik fra cihazlar olduka deiik ekillerde (sngervari, krlm ve fleyk tipi) tozlar kullanrlar. Ferrit: Kresel ferrit kopya tozlarnn kullanm tayc teknolojisinde nemli bir gelimedir. Kresel ferritler ve kreselletirilmi manyetik tozlar demir tayc ekirdek malzemesine gre belirli baz avantajlar vardr. Bu tozlarn dk remavenslerinden dolay akkanlk zellikleri vardr. Elektrostatik alan kaybolduu an manyetik fra silindirini abucak terk edebilirler. Kaplanmam olsa bile malzeme tamamen oksitlenmi olduundan elektriksel direnteki deisimlere dayankldr. Direnteki art kat dolguda azalmaya neden olur. Ayrca kresel ferrit kopya tozlar hem kimyasal zc ile ykama hem de yksek scaklkta yakma ile developer karmndan daha kolay eski haline gelir. Ancak metal oksitleri olarak ferritler metalik tozlara nazaran daha yksek elektriksel diren gsterir. Kum: Eit tane boyutlu kum, alan developman kullanan ofis fotokopi makinalarnda kullanlan ilk tayc ekirdek malzemesidir. Bu makinalarda ham kum veya temizleme kumu, boyanm bir rezin-lak bileimi ile kapldr. Kum alan makinalar halen birok pazarda gnceldir. Cam: Cam samas alan developman sistemlerinde kumun yerine kullanlr. Olduka ince kresel tanelerden meydana gelir. Cam samalarnda seklin dzeltilmesiyle kartrma ve akma karakteristiklerinde avantajlar elde ediliyorsa da, yksek fiyat yznden kullanm snrl kalmtr. Alminyum: alan developmanda kullanlan dier bir tayc malzeme de alminyum tozudur. Balangta dk yma younluundan tr alminyum cihaz dizaynerlerinin olduka dikkatini ekmitir, nk kartrmada oluturduu moment dktr. Dk maliyeti ve iletkenlik zellikleri ile yaltkan tip alan tayc ekirdek malzemelerine gre bask kalitesi daha iyidir. Ancak manyetik olmamas yznden kullanm, daha avantajl olan manyetik fra tipi xerografik sistemler tarafndan ortadan kaldrlmtr. Nikel: Kresel veya nodler ekilli nikel tozu tayc ekirdek malzemesi olarak snrl uygulamaya sahiptir/19/. Pahal olmasna ramen oksidasyona hassas deildir ve developer karmnn mr boyunca eit bir diren gsterir.

23

3. MANYETK MALZEMELER Malzemelerin fiziksel davranlar, eitli elektrik, manyetik, optik, sl ve elastik zelliklerle tanmlanr. Bu zellikler ounlukla, atomik yap(elektronik yap, bandlar), atomik dizilme ve malzemenin kristal yaps ile belirlenir Atomik yapda, iletken ve valans bandlar, elektronlar arasndaki geileri belirleyerek, malzemelerin iletken, yar iletken ya da yaltkan olmalarn salamaktadr. Bunun yannda, ferromanyetik davran, yaynma ve saydamlk gibi zellikler de atomik yapya baldr. Fiziksel zellikler, atomlarn ksa mesafeli ve uzun mesafeli dizili dzenini deitirmekle ve de atomik dizilmede yabanc atomlar katmakla ve kontrol etmekle nemli lde deitirilebilmektedir. Metal ileme tekniklerinin, metallerin elektrik iletkenlii zerine byk etkisi bulunmaktadr. Gelitirilmi mknatslar, kafes hatalar ile ya da tane boyutu denetlemekle elde edilebilmektedir. Bugn manyetik ve mknatsl malzemeler eanlaml olup, malzemelerin manyetik alandaki davran zellikleri ile belirlenmektedir. Bu amala dikkate alnan en nemli zellik dielektrik sabiti dir. Manyetik malzemeler 1930lu yllardan beri kullanlmaktadr. nceleri, demir metal ve -Fe2O3 tozlar kaydedicilerde manyetik malzeme olarak kullanlmtr. Video kaydedicileri gibi youn bilgi kayd gereksinimi nedeniyle bu amaca uygun olarak CrO2 ve Co ile modifiye edilmi -Fe2O3 partiklleri gelitirilmitir. Son yllarda ise, baryum ferrit partiklleri manyetik malzeme olarak ortaya kmtr. Klasik kaydedicilerde kayt ortam uzunlamasna olup, kaydetme younluu mknatslarn uzunluuna baldr. Oysa, baryum ferrit malzemelerde kayt ortam dikine olup, kaydetme younluu, hegzagonal yapda ubuk eklindeki partikllerin boyutuna baldr. Bu nedenle, kayt etme zellii daha youndur. Yaplan aratrmalar daha ok partikl boyutlarnn mikron altna dmesi ve 0.1 m nin altnda ok ince metal (kobalt) film kaplamalarn kullanlmas zerine younlamtr. Manyetik malzemeler, zellikle elektrik mhendislii alanndaki mhendislik tasarmlarnn ounda kullanlan nemli endstriyel malzemelerdir. Genel olarak iki ana snfa ayrlrlar: - Yumuak mknatsl malzemeler ya da yumuak mknatslar - Sert mknatsl malzemeler ya da sert mknatslar Yumuak mknatsl malzemeler, g transformatrleri gbekleri, kk elektronik transformatrleri, motorlar ve retelerin stator ve rotorlar gibi, kolaylkla mknatslanabilen ve mknatsl giderilebilen malzemelerin gerektii yerlerde kullanlr. Buna karlk, mknatsl kolayca giderilemeyen sert mknatsl malzemeler, kalc mknatslk gerektiren yerlerde, rnein hoparlr, telefon alclar, ezamanl ve frasz motorlar, otomotiv balatc motorlarnda kullanlr. 3.1. Manyetik Alanlar Manyetik malzemeler zerindeki almalar mknatslk ve mknatsl alanlarla ilgili temel zelliklere dayanmaktadr. Demir, kobalt ve nikel, oda scaklnda mknatslandnda, evrelerinde gl bir mknats alan yaratan metalik elementtir ve asal mknatslar diye adlandrlr. Altnda mknatslanm bir demir ubuk bulunan bir kadn zerine serpilen kk demir tozlarnn dalmas mknats alann varln gsterir. Mknatslanm ubuk iki kutba sahiptir ve mknats izgileri bir kutuptan kp dierine girer.
24

*Genel olarak, doada mknatslk ift kutuplu olup, bugne kadar tek kutuplu mknats bulunamamtr. * Bir mknats alann, birbirinden belirli bir uzaklkla ayrlm iki mknats kutbu ya da merkezi vardr ve bu ift kutup davran, baz atomlarda bulunan, kk, mknatsl ift kutuplara kadar gider. Mknatsl alanlar akm tayan iletkenler tarafndan da oluturulur. 3.2. Mknats Ak Younluu (Manyetik ndksyon) Mknatsl giderilmi bir demir ubuk, yukardaki ekilde olduu gibi, sarmal iine yerletirilirse ve akm uygulanrsa, sarmal dndaki mknats alann, sarmal iinde demir ubuk varken daha gl olduu grlmektedir. Burada sarmal alan ile mknatslanm demir ubuun mknats alanlar toplam etkisi gzlenmektedir. Bu toplam mknats alan mknats aks younluu ya da ak younluu diye adlandrlr. 3.3. Manyetizma Trleri Eksi duyarlk(diamanyetizm), art duyarlk(paramanyetizm) ve asal mknatslk. Ancak biz mhendisler iin nemli olan asal mknatslktr. 3.3.1. Asal Manyetizma Eksi duyarlk ve art duyarlk, uygulanan mknats alanla ortaya kar ve alan olduu srece varolur. Asal mknatslk diye adlandrlan, mhendislik asndan ok nemli, nc tr bir mknatslk daha vardr. stendii zaman oluturulan ya da kaldrlan byk mknats alanlar, asal mknatslar tarafndan yaratlr. Sanayide en nemli asal mknats elementler demir (Fe), kobalt (Co) ve nikel(Ni) dir. Bir nadir-toprak elementi olan gadolinyum (Gd), 16oC nin altnda asal mknats olmasna ramen sanayideki uygulamalar ok azdr. Fe, Co ve Ni gei elementlerinin asal mknatslk zellikleri, i kabuktaki iftlenmemi elektronlarn dnlerinin kristal kafeslerinde ayn ynde dizilmelerinden kaynaklanmaktadr. Her atomun i kabuu birbirlerine ters ynde dnye sahip elektronlarla dolu olduundan, bunlardan doan net mknats ift kutup momenti sfrdr. Katlarda, d deerlik elektronlar birbirleriyle birleerek ba olutururlar, dolaysyla nemli bir mknats momenti yaratmazlar. Fe, Co ve Ni in iftlememi 3d elektronlar, bu elementlerin mknatslnn nedenidir. Demir atomu drt, kobalt ve nikel iki tane iftlenmemi 3d elektronu ierir. Oda scaklnda, kat Fe, Co ve Ni rnekte, komu atomlarn 3d elektronlarnn dnleri birbirlerine paralel dizilir ve buna istemli mknatslanma ad verilir. Ancak, atomlarn mknats ift kutuplarnn bu ekilde paralel dizilmesi, mknatsk ad verilen mikroskobik mknatsl blgelerde grlr. Eer mknatsklar rastgele ynleminde ise ktlede net bir mknatslanma grlmeyecektir. Fe, Co ve Ni atomlarnn mknatsl ift kutuplarnn paralel dizilmesi, aralarnda oluan art deiim enerjisi sonucudur. Bu paralel dizilmenin olmas iin atomlar aras uzakln, 3d yrngesinin apna orannn 1.4 2.7 aralnda olmas ile olanakldr. Bu nedenle, Fe, C ve Ni asal mknats iken, manganez(Mn) ve krom(Cr) deildir.

25

3.4. Yumuak Manyetik Malzemeler Yumuak mknatsl malzeme kolayca mknatslanr ve mknatsl giderilir, buna karlk sert mknatsl bir malzemenin mknatslanmas ya da mknatslnn giderilmesi gtr. lk yllarda yumuak ve sert mknatsl malzemeler fiziksel olarak yumuak ve sert olduklarndan bu terimler yerlemitir. Bugn, bu malzemelerin fiziksel olarak yumuak ya da sert olmalar zorunlu deildir. Ancak, mknatslanmann kolayl ve gl anlamndadr. Demir - % 3-4 Si alam gibi yumuak mknatsl malzemeler ya da yumuak mknatslar, transformatr ekirdeklerinde, motorlarda ve jeneratrlerde kullanlmakta olup, dk bask kuvvetli dar bir histerezis halkasna sahiptir. 3.4.1. Yumuak Manyetik Malzemelerden stenen zellikler Bir asal mknats malzemenin yumuak olmas iin bask kuvvetinin mmkn olduu kadar dk olmas istenir. Yani, malzemenin kolayca mknatslanabilmesi ve yksek mknats geirgenliine sahip olabilmesi iin histerezis halkas mmkn olduu kadar ince olmaldr. Birok uygulamada, yksek bir doyma aks younluu da yumuak mknatsl malzemelerde istenen bir zelliktir. Buna gre, ok ince ve yksek bir histerezis halkas yumuak mknatsl malzemelerin ou iin istenen bir zellik olmaktadr. 3.4.2. nemli Yumuak Manyetik Malzemeler a) Demir-Silisyum Alamlar En yaygn kullanlan yumuak mknatsl malzemeler demir - % 3-4 silisyum alamlardr. 1900 ylndan nce transformatrler, motorlar ve jeneratrler gibi dk frekansl (60 frekans) g makinelerinde, dk karbonlu alamsz karbon elikleri kullanlmaktayd. Fakat, bu tr mknatsl malzemelerdeki ekirdek kayplar olduka yksekti. Demir-silisyum alam yapmak amacyla demire % 3-4 silisyum katlmas mknatsl malzemelerde ekirdek kayplarn azaltc etkiler yapmaktadr. 1. Silisyum, dk karbonlu eliin elektrik direncini arttrmakta, dolaysyla girdap akmlar kaybn azaltmaktadr. 2. Silisyum, demirin mknats ynelim enerjisini azaltmakta, mknats geirgenliini arttrmakta, dolaysyla histerezis ekirdek kayplarn azaltmaktadr. 3. % 3-4 silisyum katlmas ayn zamanda mknats gerinmesini azaltarak da histerezis kayplarn drmekte ve transformatr uultusunu hafifletmektedir. Bunun yannda, silisyumun baz zararl etkileri de bulunmaktadr. Demirin sneklii azalmakta ve ancak % 4 e kadar Si demirle alam yapabilmektedir. Ayn zamanda, doyma aks younluunu ve demirin Curie scakln azaltmaktadr. Transformatrlerin girdap akm kayplarn azaltmann bir dier yolu da st ste konmu salar kullanmaktr. Modern g transformatrlerinin ekirdekleri, aralarnda ince bir yaltkan tabaka yerletirilmi 0.025 - 0.035 cm kalnlnda, ince demir-silisyum salarn st ste konmasyla yaplr. Bu salarn her iki tarafna kaplanan ince yaltkan malzeme, girdap akmlarnn saca dik olarak hareket etmesini nlemektedir. 1940 ta elde edilen bir dier gelime sonucu, taneleri ynlenmi demir-silisyum salar kullanarak transformatr ekirdei enerji kayplarnda bir d daha salanmtr. Fe- % 3 Si salar, souk ilendikten sonra uygulanan yeniden kristalletirme sl ilemiyle tane ynelimli malzeme olarak sanayi boyutlarnda retilebilmitir. Ynlenmenin kolay olduu
26

mknatslanma yn dikkate alnarak, san haddelenme yn bu yne paralel olacak ekilde ilem yaplmasna gerek duyulmaktadr. Bu nedenle, rastgele dokudaki Fe-Si sacna gre, taneleri ynlenmi mknats malzemenin geirgenlii daha yksek, histerezis kayplar daha dktr. Tablo.4 Yumuak mknatsl malzemelerin baz mknats zellikleri Doyma aks Malzeme ve Bileimi Bask kuvveti younluu Hb, A/cm Bd, T Mnatsl demir, 0.2 mm sac M36 souk haddelenmi SiFe(rastgele) M6 (110)[001], % 3.2 Si-Fe (ynlenmi) 45 Ni-55 Fe (45 permalloy) 75 Ni-5 Cu-2 Cr-18 Fe (Mumetal) 79 Ni-5 Mo- 15 Fe-0.5 Mn (supermalloy) % 48 MnO-Fe2O3, % 52 ZnOFe2O3(yumuak ferrit) % 36 NiO-Fe2O3, % 64 ZnOFe2O3(yumuak ferrit) 2,15 2,04 0,88 0,36 Balangtaki bal geirgenlik i 250 500

2,06

0,03

1500

1,6 0,8 0,78

0,024 0,012 0,004

2700 30000 100000

0,36

1000

0,29

650

b) Metalik Camlar Normal metaller gibi kristal yaps olmayan, ibiimsiz ve nispeten yeni bir metal trdr. Normal metaller ve alamlar sv durumdan kat duruma geerken atomlar dzenli bir kristal yapda dizilir. Aadaki izelgede mhendislikte nem tayan sekiz metalik camn atom bileimleri verilmektedir. Bu malzemeler nemli mknats zelliklere sahiptir ve Fe, Co, Ni asal mknatslarna B ve Si metalsileri katlarak elde edilir. Son derece yumuak olan bu mknatslarn uygulama alanlarna, ekirdekleri dk enerji kaypl transformatrleri, mknatsl duyarlar (sensor) ve ses kayt kafalarn rnek olarak verebiliriz.

27

Tablo.5 Metalik camlar : Bileimleri, zellikleri ve Uygulamalar Doyma aks En yksek Alam, % atom Uygulamalar younluu Bd, T Geirgenlik Fe78 B13 Si9 1,56 600000 G transformatrleri, dk ekirdek kayplar Vurulu transformatrler, mknatsl alterler Vurulu transformatrler, mknatsl alterler Akm trnasformatrleri, duyma ekirdekleri Yksek frekansta dk ekirdek kayplar Mknatsl duyarlar, ses kayt kafalar Mknatsl duyarlar, ses kayt Kafalar

Fe81B13.5 Si3.5 C2 Fe67 Co18 B14 Si1 Fe77 Cr2 B16 Si5

1,61 1,90 1,41

300000 4000000 35000

Fe74 Ni4 Mo3 B17 Si2

1,28

100000

Co69 Fe4 Ni1 Mo2 B12 Si12

0,70

600000

Co66 Fe4 Ni1 B14 Si15

0,55

1000000

Metalik camlar hzl katlatrma teknii ile retilir. Bu teknikle 0,0025 cm kadar kalnlkta ve 10-30 cm genilikte metalik cam eritler elde edilebilmektedir. Metalik camlarn ok ilgin baz zellikleri vardr. Yksek dayanmlar ( 4500 MPa kadar), eilebilir olmakla birlikte ok sert ve korozyona ok direnli olmalar en belirgin olanlardr. ok yumuak olduklarnda, kolayca mknatslanabilmekte ve mknatsl giderilebilmektedir. zellikle tane snrlarnn ve uzun mesafeli kristal ynllnn olmamas nedeniyle mknatsck snrlar son derece kolay hareket edebilmektedir. Histerezis halkas dar olduundan histerezis enerjisi kayplar ok dktr. Bu sayede, ekirdek kayplar geleneksel Fe-Si ekirdeklerinin % 70 i kadar olan, ok katl transformatrler yaplmtr. c) Nikel-Demir Alamlar Dk bir alan altnda, ticari saflktaki demir-silisyum alamlarnn mknats geirgenlii nispeten dktr. Bu durum g uygulamalarnda nem tar. Buna karlk, kk sinyalleri tama ya da saptrmada kullanlan yksek duyarlktaki haberleme cihazlarnda, dk alanlardaki geirgenlikleri ok daha yksek olan nikel-demir alamlar kullanlr. Ticari olarak ounlukla iki ana Ni-Fe alam retilmekte, birisi % 50 Ni, dieri % 79 Ni iermektedir.(Yukardaki izelgede baz deerler bulunmaktadr) %50 Ni alamnn geirgenlii ortada bir deerde (i = 2500, enb = 25000), doyma aks younluu yksektir.[Bd = 1.6 T (16000G)] % 79 Ni alamnn geirgenlii yksek (i = 100000, enb = 1000000), fakat doyma aks younluu dktr. [Bd = 0.8 T (8000G)] Bu alamlar ses ve cihaz transformatrlerinde, alet rlelerinde, rotor ve stator saclarnda kullanlr. Elektronik transformatrlerinde kullanlan erit sarml ekirdekler de Ni-Fe alamdr.
28

Bu tr alamlarn geirgenliklerinin bu kadar yksek olmasnn nedeni, kullanlan bileimlerde mknats ynllk enerjisi ve mknats gerinmesi enerjisinin dk olmasdr. En yksek balang geirgenlik % 78.5 Ni- % 21.5 Fe alam ile elde edilmektedir. Ancak, bu alam, dzenli yap olumasn nlemek iin 600oC nin altnda hzla soutulmaldr. Ni-Fe sistemindeki dzenli denge yaps, Ni atomlarnn yzeylerde Fe atomlarnn yzey kelerinde yer ald YMK birim hcreden kaynaklanmaktadr. % 78.5 Ni ieren alama %5 Mo katlmas dzenli yap olumasn bastrdndan, 600oC zerinden orta bir hzla soutmak ile dzenli yap oluumu engellenir. % 56-58 Ni ieren alamlar, olaan yksek scaklk tavlamasndan sonra mknatsl alan altnda tavlayarak balang geirgenliklerini 3-4 kat arttrmak olanakldr. Mknats alanda tavlama, Ni-Fe kafes atomlarnn ynlenerek dizilmelerine, dolaysyla alamlarn balang geirgenliklerinin ykselmesine neden olur. 3.5. Sert Manyetik Malzemeler Sert mknatslar ya da kalc mknatslar, yksek bask kuvveti Hb ve yksek kalnt mknats ak younluu Bk ile kendilerini gsterirler. Bu nedenle, sert mknatsl malzemelerin histerezis halkalar geni ve yksektir. Bu malzemeler, mknatscklarn uygulanan alan ynnde ynlendirecek kadar kuvvetli bir alan altnda mknatslanrlar. Uygulanan alan enerjisinin bir ksm, retilen kalc mknats iinde biriken potansiyel enerji haline dnr. Tmyle mknatslanm bir kalc mknats, mknatsl giderilmi bir mknats malzemeye gre daha yksek enerjili durumdadr. Sert mknatsl malzemeler bir kez mknatslanmlarsa mknatsl gidermek gtr. Sert mknatsl bir malzemenin mknatsln giderme erisi olarak histerezis erisinin ikinci drtte birinden yararlanlr ve bu ksm kalc mknatslarn kuvvetlerini karlatrmak iin kullanlr. Kalc mknats bir malzemenin kuvveti ya da d enerjisi, histerezis halkasnn boyutuyla dorudan ilikilidir. Sert mknatsl bir malzemenin mknats potansiyeli, B (mknats aks younluu) ile H nin (mknatsln giderildii alan) arpmnn en byk deerinden belirlenir ve malzemenin mknatsln giderme erisinden elde edilir. Aslnda, sert mknatsl bir malzemenin en byk eneji arpm, malzemenin histerezis halkasnn ikinci drtte birine sdrlabilecek en byk drtgenin alandr. BH nin birimi, SI sisteminde kJ/m3dr. 3.5.1. nemli Sert Manyetik Malzemeler a) Al-Ni-Co Alamlar zellikleri ve bileimleri. Alnico (Al-Ni-Co) alamlar, gnmzde en yaygn olarak kullanlan sert mknatsl malzemelerdir. Aadaki izelgede baz alamlar ve zellikleri gsterilmektedir.

29

Tablo.6 Sert manyetik malzemelerin baz mknats zellikleri Kalnt ak Bask kuvveti Malzeme ve Bileimi younluu Hb, kA/m Bk, T Alnico 1, 12 Al, 21Ni, 5 Co, 2 Cu, kalan Fe Alnico 5, 8 Al, 14Ni, 25 Co, 3 Cu, kalan Fe Alnico 8, 7 Al, 15 Ni, 24 Co, 3 Cu, kalan Fe Nadir toprak elementi -Co, 35 Sm, 65 Co Nadir toprak elementi -Co, 25.5 Sm, 8 Cu, 15 Fe, 1.5 Zr, 50 Co Fe-Cr-Co, 30 Cr, 10 Co, 1 Si, 59 Fe Mo.Fe2O3 (M=Ba,Sr)(sert ferrit) 1,10 510-520 0,72 37

En byk enerji arpm (BH)enb,kJ /m3 11,0

1,28

51

44,0

0,72

150

40,0

0,90

675-1200

160

240

1,17 0,38

46 245-240

34,0 28,0

Alnico ailesi alamlar Al, Ni, Co ve % 3 civarnda Cu ieren demir asll alamlardr. Yksek bask kuvvetli alamlara (Alnico6-8) %1-2 civarnda Ti katlr. lk alam Japonyada 1931 ylnda Mishima tarafndan kefedilmitir. Alnico 1 ile Alnico 4 arasndakiler izotropik(ynsz), Alnico 5-9 arasndakiler ise (anizotropik) ynldr. Anizotropik olanlar keltileri oluurken mknatsl alanda sl ilem grmektedir. Krlgan olan bu alamlar dkmle ya da toz metalurjisi ile ekillendirilir. Toz halinde, birinci derecede, ok saydaki kk paracklarn ve karmak ekillerin yaplmasnda kullanlr. Yap. Alnico alamlar, yaklak 1250oC deki zndrme sl ilemi scaklnn zerinde tek fazl HMK kristal yapsndadr. Souma srasnda, yaklak 750-800oC arasnda, ve HMK fazlarna bozunurlar. Anafaz olan , Ni ve Al ca zengin ve mknatsl zayftr. kelti ise Fe ve Co ca zengindir ve mknatslanmas dier faza gre daha iyidir. faz, ynlenme eiliminde olup, 10 nm apnda ve 100 nm uzunluunda ubuksu bir ekil alma eilimindedir. 800oC sl ilemi bir mknatsl alanda yaplacak olursa, kelti, anafaz iinde, mknats alan ynnde, ince uzun paracklar halinde biimlenir. Alnicolarn yksek bask kuvvetlerinin, biimsel ynlle sahip, tek mknatsckl faz paracklarnn dndrlme glnden kaynakland varsaylmaktadr. ubuklarn boy-genilik oran bydke ve yzeyleri dzgnletike alamn bask kuvveti artmaktadr. Bu amala, alnicolara Ti katlmas salanmaktadr.

30

b) Nadir Toprak Elementleri Mknats kuvvetleri ticari malzemelerin hepsinden stndr. En byk enerji arpmlar (BH)enb 240 kJ/m3 ve bask kuvvetleri 3200 kA/m deerlerine ulamaktadr. Nadir toprak elementlerinde mknatsln temeli hemen hemen tmyle, Fe, Co ve Ni elementlerindeki iftlenmemi 3d elektronlar gibi, iftlenmemi 4f elektronlardr. Ticari nadir toprak elementli mknatsl malzemelerin iki ana grubu vardr; Biri tek fazl SmCo5 asll malzeme, dieri yaklak Sm(Co,Cu)7,5 bileimindeki kelti sertletirmeli alamdr. En yaygn kullanlanlar SmCo5 tek fazl mknatslardr. Bu malzemelerdeki bask kuvvetinin mekanizmas, mknatsck snrlarnn yzeylerde ve tane snrlarndaki ekirdeklenmesi ve/ya da yzeylere ve tane snrlarna tutunmasdr. Bu malzemeler toz metallurjisi tekniiyle, 1-10 m inceliindeki tozlardan retilir. Presleme srasnda tozlar mknatsl alan iinde ynlenir. Daha sonra, preslenen paralar, tane bymesini nlemeye dikkat edilerek sinterlenir. Bu malzemelerin mknatslk kuvveti yksek olup, (BH)enb deerleri 130-160 kJ/m3 arasnda deimektedir. kelti sertletirmeli Sm(Co,Cu)7,5 alamnda, SmCo5 alamndaki Co atomlarnn bir ksmnn yerini Cu aldndan, dk yalandrma scaklnda (400-500oC) ince keltiler (yaklak 10 nm) elde edilebilmektedir. Elde edilen kelti, SmCo5 yapsyla uyumludur. Buradaki uyum mekanizmas, birinci derecede, mknatsck snrlarnn kelti paracklarnda benzeik tutunmasdr. Bu malzemeler de, ticari olarak, toz metallurjisi tekniiyle ve tozlar mknats alannda ynlendirilerek retilmektedir. Kk miktarlarda demir ve zirkonyum katlmas bask kuvvetini glendirmektedir. Sm(Co 0,68 Cu 0,10 Fe 0,21 Zr0,01)7,4 ticari alamn rneksel deerleri, (BH)enb = 240 kJ/m3 ve Bk = 1.1 T (11000)G)dir. Sm-Co mknatslar implantable pompalardaki motor ve vanalarda ve gz kapa hareketli yardmclarnda, elektronik kol saatlerinde ve hareketli dalga tplerinde kullanlmaktadr. Boyutlar kk olabildiinden, doru akm motorlar, ezamanl motorlar ve jeneratrlerde bu tr mknats kullanmak daha uygundur. c) Neodyum-Demir-Bor Mknats Alamlar 1984 ylnda kefedilen Nd-Fe-B sert mknatsl malzemesinin (BH)enb arpm 300 kJ/m3 olup, gnmzde hem toz metalurjisi hem de eriyik srklemeli hz katlatrma yntemleriyle retilmektedir. Bu yapda, Nd2Fe14B anafaz taneleri, asal mknatsl olmayan, Nd ce zengin, ince, taneler aras fazla evrilmitir. Bu malzemenin yksek bask kuvveti ve (BH)enb enerji arpm, ounlukla anafaz tanelerinin tane snrlarnda ekirdeklenen ters mknatscklarn ekirdeklenmesindeki gln bir sonucudur. Malzemenin mknatsln tersine evirmek iin, asal mknats olmayan taneler aras Nd ce zengin faz, Nd2Fe14B anafaz tanelerini, kendi ters mknatscklarn ekirdeklemek iin zorlar. Bu sre, tm malzemenin Hb ve (BH)enb deerlerini en bye karr. Bu malzeme tm elektrik motorlar, zellikle de otomotiv balatma motorlar gibi arlk azaltmann ve kkln nemli olduu motorlarda, nem tar. d) Demir-Krom-Kobalt Mknats Alamlar Metalurji yaplar ve kalc mknatslk zellikleri alnico alamlarna benzeyen, oda scaklnda souk ekillendirilebilen bir tr Fe-Cr-Co alam olup, 1971 ylnda gelitirilmitir. Bu alamlarn 1200oC zerindeki yksek scaklk yaplar HMK dr. 650oC zerindeki bir scaklktan yavaa soutulduklarnda (15oC/h hzla), demirce zengin 1
31

faznn iinde, 30 nm byklnde, Cr ca zengin 2 faz oluur. Mknatscklar her iki faza da yayldndan, Fe-Cr-Co alamlarnn bask kuvveti mekanizmas, mknatsck snrlarnn kelti paracklar tarafndan bulunduklar yere ivilenmesidir. Son yalandrma sl ileminden nceki biim deitirme sonucu keltilerin uzamas bu alamlarn bask kuvvetini byk lde arttrr. Bu nedenle kelti paracnn ekli ok nemlidir. Oda scaklnda yksek hzda ekillendirmeyi gerektiren, snekliin nemli olduu uygulama alanlarnda Fe-Cr-Co alamlar zellikle nemlidir. Modern telefon alclarndaki kalc mkantsla, souk ekillendirilebilen kalc mknats alamna iyi bir rnektir. 3.6. Ferritler (Artk Kutuplu Manyetikler) Ferritler ve seramik mknats malzemeler, demiroksit (Fe2O3) toz haldeki dier oksit ve karbonatlara kartrlarak elde edilir. Tozlar daha sonra sktrlarak yksek scaklklarda sinterlenir. Bazen paralara son eklini vermek iin ilenmeleri gerekebilir. Ferritlerdeki mknatslk paralara ticari deer verecek kadar yksek olmakla birlikte doyma mknatslklar asal mknats malzemeler kadar yksek deildir. Ferritlerdeki mknatsck yaplar ve histerezisleri asal mknatslara benzer. Yumuak mknatsl ve sert mknatsl ferritler bulunmaktadr. 3.6.1. Yumuak Manyetik Ferritler Artk kutuplu mknatslanma davran gsterirler. Zt ynlerdeki, iftlenmemi iki takm i elektronun dn momentleri birbirlerini yoketmedii iin, yumuak ferritler net bir mknats momentine sahiptir. Kbik Yumuak Ferritlerin Bileimi ve Yaps: Kbik yumuak ferritlerin ou MO.Fe2O3 bileiminde olup, M iki deerlikli bir metal iyonunu (Fe, Mn, Ni ya da Zn gibi) gstermektedir. Yumuak ferritlerin yaplar, (MgO.Al2O3) spinel madeninin deiik bir ekli olan, ters spinel yapsndadr. Ters Spinel Ferritlerdeki Net Mknats Momentleri: Her bir MO.Fe2O3 moleklnn net mknats momentini bulmak iin ferrit iyonlarnn 3d i elektron kurulumunu bilmemiz gerekmektedir. 3.6.2. Yumuak Ferritlerin zellikleri ve Uygulama Alanlar Mknats Malzemelerde Girdap Akm Kayplar: Yumuak ferritler, faydal mknats zellikleri yannda, yaltkanla ve yksek zgl direncine sahip olduklarndan, nemli mknats malzemelerdir. Mknats malzemenin iletken olmas halinde yksek frekanslarda girdap akmlar kayb ok yksek olduundan, yksek frekans uygulamalarnda, yksek elektrik zgl direnci nemlidir. Girdap akmlarnn nedeni, oluan gerilim eimcesidir, dolaysyla frekans arttka girdap akmlarndaki art byr. Yumuak ferritler yaltkan olduklarndan, yksek frekansta alan transformatr ekirdeklerinde kullanlr. Yumuak Ferrit Uygulamalar: En nemli uygulama alanlar, dk sinyalli hafza ekirei, ses ve grnt cihazlar ve kayt kafalardr. Dk sinyal dzeylerinde, trnasformatrler ve dk enerji indkleyicilerde yumuak ferritler kullanlr. Saptrma sargs ekirdei, geri uu transformatrleri ve televizyon alclarnn ayar sarglar ferritlerin en ok kullanld yerlerdir.

32

Mn-Zn ve Ni-Zn spinel ferritleri mknatsl bantlarn kayt kafalarnda kullanlr. alma frekanslar, yksek girdap akm kayplar nedeniyle, metal alam kafalar iin ok yksek olduundan, kayt kafalar ok kristalli Ni-Zn ferrit malzemeden yaplmaktadr 0 ve 1 ikili mantk (logic) temelli mknats ekirdek hafzalar baz bilgisayarlarda kullanlmaktadr. Mknats kafalar g akm kesilmesinin bilgi kaybna yol amamas istenen yerlerde yararldr. Mknats ekirdek hafzalarn hareketli paras olmadndan, baz askeri uygulamalarda olduu gibi yksek darbe direncinin istendii yerlerde kullanlr. 3.6.3. Sert Manyetik Ferritler MO.6Fe2O3 yapsndaki sert ferritler kalc mknats olarak kullanlmaktadr. Bu yapnn hekzagonal kristal yaps vardr. En nemli yap 1952 de piyasaya srlen BaO.6Fe2O3 dr. Bugn ise, zellikleri daha iyi olan SrO.6Fe2O3 yapsnda olanlar tercih edilmektedir. Bu ferritler hemen hemen yumuak ferritlerle ayn yntemle, ounlukla da kolay mknatslanma eksenlerini uygulanan alanla ayn hizaya getirmek iin, mknats alannda, ya preslenerek retilmektedir. Hegzagonal ferritlerin maliyeti ve younluu dk olup bask kuvveti yksektir. Yksek mknats kuvvetlerinin birinci derecedeki nedeni, mknatsl kristallerin ynlldr. Tane boyutlar tek mknatsckl davran iin ok byk olduundan, bu malzemelrin mknatslanmalarnn mknatsck snr ekirdeklenmesi ve hareketi sonucu olduuna inanlmaktadr. (BH)enb deerleri 14-28 kJ/m3 arasndadr. Sert ferrit seramik kalc seramikler, jeneratrlerde, rlelerde ve motorlarda geni bir uygulama alan bulur. Hoparlr mknatslar, telefon zilleri ve alclarnda ok kullanlr. Kap kapama tutalarnda, contalarnda ve mandallarnda, oyuncaklarda da kullanm alan vardr. 4. SONULAR Bu proje almasnda; metalrji sektrnn sadece kaba demir elik retiminden ibaret olmadn, farkl retim yntemleriyle(burada toz metalrjisi ele alnmtr) ok daha farkl alanlarda bu sektre ihtiyacn olduunu anlatabilmek amalanmtr. Bu kapsamda Toz metalrjisinin ve fotokopi makinesinin tantm ve tarihine de deinilmitir. te yandan toz metalrjik yntemle retilen ve birok alanda kullanlan manyetik malzemeler de incelenmitir. Toz metalrjisi giderek yaygnlaan ve dier metal retimlerinden farkl bir tarza sahip olan retim tekniiyle metalrji sektrnn eitliliini ortaya koymutur. Gerek toz eklindeki kullanm, gerekse toz metalrjik yntemle retimi sayesinde toz metal sektr ileride ok daha yaygn hale gelecektir.

33

KAYNAKA
[1] http://www.belgeler.com/blg/9rj/toz-metalurjisi [2] http://www.belgeler.com/blg/y4p/toz-metalurjisi-ile-uretilen-demir-esasli-yapisal-parcalar-

icerisine-katilan-b-ve-nib-ilavelerinin-mikroyapi-ve-mekanik-ozelliklere-etkisi-the-effect-ofb-and-nib-additions-on-microstructure-and-mechanical-properties-of-iron-base-structuralparts-were-produced-by-powder-metallurgy
[3] http://www.buzlu.org/fotokopi-nasil-icat-edildi/ [4]

http://www.habersarayi.com/bilgi-bankasi/bilgi-bankasi/2395-fotokopi-makinesi-nedirfotokopi-makinesi-nasil-calisir.html [5] http://chem.eng.ankara.edu.tr/345/BOLUM4.pdf

34