T.C.

OSMANGAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS Tarih Anabilim Dal

SVRHSARIN XIX. YZYILDA SOSYO- EKONOMK DURUMU (TEMETTUAT DEFTERLERNE GRE)

Mehmet Fatih BECERK YKSEK LSANS TEZ

Yrd. Do. Dr. Hasan Hseyin ADALIOLU

ESKEHR Aralk, 2002

YKSEK LSANS TEZ Z SVRHSARIN XIX. YZYILDA SOSYO-EKONOMK DURUMU (TEMETTUAT DEFTERLERNE GRE) Mehmet Fatih BECERK Tarih Anabilim Dal Osmangazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Aralk, 2002 Danman : Yrd. Do.Dr. Hasan Hseyin ADALIOLU Osmanl tarihinin en nemli alanlarndan biri de Osmanl ehirlerinin sosyal tarihidir. ehirlerin sosyal tarihi lke ve devletlerin sosyal geliimini, gelir durumunu, demografik yapsn ortaya koyan nemli bir gstergedir. Osmanl Devletinin ileyiini ve sosyal yapsn iyi anlayabilmek iin de Osmanl ehirlerinin sosyo-ekonomik yaplar incelenmelidir. ehir aratrmaclarnn en nemli kaynaklar phesiz aratrma yaplan devre ait kronikler, resmi ve zel kaynaklardr. Dolaysyla bu kaynaklarn aratrmaclarca iyice tetkik edilmesi gerekmektedir. Anadolu ehirlerinin yaplar, tipleri birbirlerine benzer zellikleri tadklar, yaplm alma ve aratrmalardan anlalmaktadr. Tipik bir Anadolu ehri olan Sivrihisar, Anadolunun bilinen uygarlklarndan Osmanlya ve gnmze uzanan yolda birok olaya ve dneme tanklk etmitir. ncelediimiz dnemdeki-19. yzylda- Sivrihisarn sosyo-ekonomik alandaki en nemli kaynaklar Temettuat Defterleridir. Tanzimat ile balatlan mali ve hukuki alanlardaki deiiklikler ile birlikte vergilerin daha dzenli bir ekilde alnmas gndeme gelmi ve bu amala da tahrir almalar yaplmtr. Halkn emlak, arazi ve gelirlerinin tespit edilerek vergi alnmas amacyla oluturulan Temettuat Defterleri sayesinde 1844 ylnda Osmanl Devletinin sosyo-ekonomik yaps hakknda bilgi edinmek mmkn olabilmektedir. Biz de Sivrihisarn 1844 ylnda dzenlenen Temettuat Defterlerini kaynak almak suretiyle ehrin sosyo-ekonomik yaps hakknda deerlendirmelerde bulunmaya altk. Bylelikle 1844 ylnda Sivrihisarda yaayanlarn nfuslar, isim, aile, ad, lakaplar ve meslekleri; bu mesleklerden elde edilen gelirler, arazileri, yetitirdikleri rnler, hayvanlar ile verdikleri vergiler tespit edilmitir. Bu defterlerin aratrlmasyla Sivrihisar gibi pek ok Osmanl ehri ve blgesinin sosyo-ekonomik yapsna dair birok konu gn na kacaktr.

ii

ABSTRACT THE SOCIO-ECONOMIC CONDIATION OF SIVRIHISAR IN NINETEEN CENTURY(ACCORDING TO TEMETTUAT REGISTERS)

Mehmet Fatih BECERK History Main Science Branch Osmangazi University, Institute of Social Sciences December , 2002 The Adviser : Yrd. Do.Dr. Hasan Hseyin ADALIOLU

One of the most important field of Ottoman history is the sociol history of Ottoman cities. Social history of Ottoman cities is an important indicator of country and states which shows their social development income statues and demografic condiations. To understand the management and social structure of the Ottoman State, the socio-economic structure of these cities should be analyzed. Undoubtfully, the most valuable source of city researchers is written source and special sources which belongs to recorded time. So that, these sources should be analyzed by the researchers carefully. These searches give idea us about the structure of the Anatolian cities buildings and similarly of them. A typical Anatolian city, Sivrihisar, witnessed very events from known civilization of Anatolia to Ottoman and until nowadays. In the part of the socioeconomic condiation of Sivrihisar in searched time, the most important source of the city is Temettuat Registers. Starting with Tanzimat, the changing in the part legal and financial lead to take the taxes regularly and for the reason analyzing studies were started. By the help of Temettuat Registers which is formed in order to determine the peoples real estates, lands and incomes, it becomes easier to get information about socio-economic structure. Buy using that cities Temettuat Registers, that is established in 1844. Thus ,names, family names, nicknames, jobs, incomes thouse jobs, own lands, agriculturel products, cattles and the taxes collected of the Sivrihisars people in 1844 were distinguished from the Temettuat Registers. The socio-economic structure of Ottoman cities just like Sivrihisar will be demonstrated by the analyzing of these Temettuat Registers.

iii

Osmangazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne;

Bu alma, jrimiz tarafndan Tarih Anabilim Dalnda Yksek Lisans Tezi olarak kabul edilmitir.

Tezin kabul edildii tarih : ..../...../....

mza Bakan Danman ye ye ye ye : : : : : :

Tez ilgili yasa ve ynetmeliklerin ngrd teknik ve bilimsel koullar yerine getirmi ve aday, yksek lisans (bilim uzmanl)/ doktora/sanatta yeterlik derecesi almaya hak kazanmtr.

Tarih : ...../..../..... Do. Dr. Mnevver YILANCI Enstit Mdr mza : ............

iv

NSZ Eskiehir ile Ankara arasnda kilit noktalardan birinde yer alan Sivrihisar, tarih boyunca nemli bir yerleim birimi olmutur. Anadolunun en eski uygarlklarnn yollar zerinde kurulan Sivrihisarn esas kuruluu Bizansllar zamannda olmutur. Seluklular devrinde bir u kenti olan Sivrihisar, Osmanllar dneminde de bu zellii ile nemli bir yerleim birimi olmutu. Osmanl idari yapsnda kurulu zamanndan itibaren I. Merutiyete kadar Hdavendigar eyaletine, I. Merutiyetten sonra Ankara eyaletine balanan Sivrihisar, 1914te bal bulunduu Eskiehir sancann, Cumhuriyetten sonra il olmasyla Eskiehirin en nemli ve byk ilesi olmutur. Sivrihisar, halen Eskiehire bal Trk ehir tipini yaatan nemli bir i Anadolu yerleim birimidir. Sivrihisarn Osmanl idaresinden itibaren yapsn ve tarihini bilmek iin Tahrir Defterleri, eriyye Sicilleri, Cizye Kaytlar ve Temettuat Defterleri gibi nemli kaynaklar taramak, incelemek gereklidir. Sivrihisarla ilgili Tahrir kaytlarnn ve ksmen de olsa eriyye sicillerinin incelenmesi, eksik kalan nemli bir halkann Temettuat kaytlarnn incelenmesini gerektirmitir. Bu dnceden hareketle Temettuat Defterlerine dayanmak suretiyle Sivrihisarn 19. yzylna ait nemli bilgileri konu edinen bir tez hazrladk.

almamzda

benimsediimiz

yntem,

konunun

nemli

kaynaklarn,

aratrmalar taramak ve incelemek olmutur. Zaman zaman yaanan bilgi ve belge skntlar konunun uzmanlar ile birlikte bertaraf edilmitir. Temettuat Defterleri esas olmak suretiyle hazrladmz bu tezin giri blmnde Sivrihisarn fiziki ve beeri corafyas hakknda ksa bir bilgi verilmitir. Tezin birinci blmnde 19. yzyla gelinceye kadar Sivrihisarn ksaca tarihi geliimi hakknda bilgi verilmitir.

Tezin ikinci blmnde ise 19. yzylda yaplan mali slahatlar ve Temettuat Defterlerinin genel yaps zerinde durulmutur. nc blmde Sivrihisarn sosyal yapsna ilikin bilgiler deerlendirilmitir. lk olarak demografik yaps incelenerek 16. yzyldan gnmze kadar ehrin nfusu tespit edilmeye allmtr. Bundan sonra hane reislerinin isimleri, aile ve slale adlar ile lakaplar tespit edilerek deerlendirmelerde bulunulmutur. Ardndan ehirdeki sosyal gruplar ile meslekler irdelenerek ehrin sosyal yaps ortaya karlmaya allm konunun daha iyi anlalmas iin ok sk sk tablo ve grafiklere yer verilmitir. Drdnc blm ise Sivrihisarda zirai hayat ve hayvancla ayrlmtr. Burada Sivrihisarda oturanlarn ziraat ve hayvanclkla ilikileri eldeki verilerle ortaya konulmaya allm deerlendirilmitir. Beinci blmde ise Sivrihisarn iktisadi durumu ele alnmtr. Bu ksmda ehirde yaayanlarn meslekleri ve mesleki kazanlar gruplar halinde ele alnm ve bu gruplarn daha iyi anlalabilmesi iin sk sk tablolara da yer verilmitir. Daha sonra ise hane reislerinden toplanan vergiler hakknda bilgi verilmeye allm; bu balamda vergi-yi mahsusa, r, cizye ve adet-i anam (koyun ve kei) vergisi ilenmitir. Ayrca toplanan temettuat ve oranlar da bu blmde zikredilmitir. Tezin sonunda yer alan Ekler ksmnda ehrin merkezini ve kylerini gsteren harita ile Temettuat Defterlerinin mahallelere gre dkm verilmitir. Tezin hazrlanmas srasnda belgelerdeki zorluklar zamanla defterlere ve belgelere aina olarak ve uzmanlara danarak konu ile ilgili eksiklikler ise konuyu aklayc kaynak eserlerden yararlanarak giderilmeye allmtr. Tezin hazrlanmasnda her ne kadar en iyisi yaplmaya alld ise yine de eksikliklerin vaki olaca muhakkaktr. Bu eksikliklerin de ileride bu alanda aratrma yapacak aratrmaclarca giderileceini ummaktayz. ve yetitirilen rnler ile bunlardan elde edilen gelirler

vi

Tezimizin hazrlanmasnda emekleri geenlere kranlarmz sunmak en iten borcumuzdur. ncelikle konunun kabul sonrasnda yardmlarn esirgemeyen deerli hocam Yrd. Do. Dr. Mehmet Topala; ariv belgelerinin tasnif, okuma ve tetkikinde yardmc olan deerli meslektam Ar.Grevlisi Zekayi Meteye, yine ariv dairesinde yardmlarn esirgemeyen ariv personeline zellikle Ayhan zyurta, Sivrihisar alan aratrmamz srasnda yardmc olan aratrmac yazar, l Meclis yesi Ahmet Atmacaya, avukat yazar Orhan Keskine, maddi imkanlar ile beni destekleyen deerli dostum Yusuf zkana; zellikle de tezimin hazrlanmasnda almalarmn bandan sonuna kadar ilgi, sevgi, fikir ve grlerini benimle paylaan, yardmlarn esirgemeyen danman hocam Yrd. Do. Dr. Hasan Hseyin Adaloluna teekkrlerimi arz ederim.

Mehmet Fatih BECERK Aralk 2002

vii

ZGEM

Mehmet Fatih BECERK Yksek Lisans Tarih Anabilim Dal

Eitim Ls. Lise 1995-1999 1992-1995 Osmangazi niversitesi, Tarih Blm Kathane .H.Lisesi, Sosyal Bilimler ve Edebiyat

/stihdam 2000- 2002 M.E.B. retmenlii

Kiisel Bilgiler Doum Yeri ve Tarihi Yabanc Dil : stanbul 30.04.1978 : ngilizce

viii

NDEKLER Z .............................................................................................................................. i ABSTRACT............................................................................................................... ii DEERLENDRME KURULU ENSTT ONAYI ................................................ iii NSZ ...................................................................................................................... iv ZGEM ............................................................................................................... vii TABLOLAR LSTES ............................................................................................... xi KISALTMALAR LSTES ....................................................................................... xv EKLER LSTES ....................................................................................................... xvi GR ......................................................................................................................... 1 SVRHSARIN FZK VE BEER CORAFYASI............................................1 1. BLM EHRN KISA BR TARHES VE DAR YAPISI 1.1. Sivrihisarn Tarihesi......................................................................................... 4 1.1.1. Osmanllara Kadar Sivrihisar .................................................................. 4 1.1.2. Osmanllar Dneminde Sivrihisar ............................................................ 6 1.2. Sivrihisarn dari Yaps .................................................................................... 8

2. BLM TEMETTUAT DEFTERLER 2.1. 19. Yzylda Mali Islahat Teebbsleri ............................................................. 10 2.1.1. Tanzimat ncesindeki Teebbsler ........................................................ 10 2.1.2. Tanzimat Fermannda Mali Islahat .......................................................... 11 2.1.3. Muhassllklarn Kurulmas ..................................................................... 13 2.1.4. Mirlik Nizam ....................................................................................... 14 2.1.5.1261 Temettuat Saymlar ......................................................................... 16 2.2. Temettuat Defterleri ............................................................................................ 17 2.2.1. Mahiyeti ................................................................................................... 17 2.2.2. Hazrlan ................................................................................................ 19

ix

2.2.3. ekli zellikleri ve Metodu ..................................................................... 20

3. BLM EHRN SOSYAL YAPISI 3.1. Sivrihisarn Mahalleleri, Kyleri ve Nfusu .................................................... 25 3.1.1. Mahalleler ve Demografik Yaplar ......................................................... 25 3.1.2. Kyler, ve Demografik Yaplar .............................................................. 33 3.1.3. ehrin Tahmini Nfusu ............................................................................ 36 3.2. Mahallelerde Kullanlan Aile, ahs Adlar ve Lakaplar ................................... 42 3.2.1. Kullanlan Aile ve ahs Adlar ............................................................... 42 3.2.2. Lakaplar ................................................................................................... 44 3.3. Hane Reislerinin Meslekleri .............................................................................. 45 3.3.1. Ziraatle Uraanlar .................................................................................. 46 3.3.2. iler ....................................................................................................... 47 3.3.3. Sanayi ve Ticaret Alannda Uraanlar....................................................48 3.3.3.1. Giyim Eyas reten ve Satanlar ............................................... 49 3.3.3.2. Deri i ile Uraanlar ................................................................ 49 3.3.3.3. Dokumaclkla Uraanlar ......................................................... 50 3.3.3.4. Yiyecek ve ecek Maddeleri retenler .................................... 51 3.3.3.5. Madeni Eya retenler .............................................................. 51 3.3.3.6. Ticaretle Uraanlar ................................................................... 52 3.3.3.7. naatla Uraanlar .................................................................... 53 3.3.3.8. Tamaclkla/Nakliyecilikle Uraanlar ................................... 54 3.3.4. Grevliler ................................................................................................. 54 3.3.4.1. Dini Grevliler ............................................................................ 54 3.3.4.2. Eitim Alannda Hizmet Verenler ............................................. 55 3.3.4.3. Askeri, dari ve Sosyal Alanda Hizmet Verenler ....................... 56 3.3.5. eitli Hizmetlerde Uraanlar ................................................................ 57 3.3.6. Meslekleri Belli Olmayanlar .................................................................... 57

4. BLM ZRAAT VE HAYVANCILIK 4.1. ehirde Topran Mahallelere Gre Dalm .................................................... 62 4.2. Topran Etnik Yapya Gre Dalm ............................................................... 65 4.3. Yetitirilen rnler ............................................................................................. 67 4.3.1. rnlerden Alnan rler ....................................................................... 72 4.4. Hayvanclk ......................................................................................................... 75

5. BLM KTSD DURUM 5.1. Mahallelere Gre Temettuat Dalm ................................................................ 80 5.2. Kylere Gre Temettuat Dalm ...................................................................... 82 5.3. Halkn Gelir Kaynaklar...................................................................................... 84 5.3.1. Hayvanclktan Elde Edilen Gelirler ......................................................... 84 5.3.2. Ziraatten Elde Edilen Gelirler ................................................................... 87 5.3.3. Kira Gelirleri ............................................................................................. 88 5.3.3.1. Binalardan Alnan Kira Gelirleri ................................................. 88 5.3.3.2. Tarlalardan Alnan Kira Gelirleri ................................................ 89 5.4. Vergiler ............................................................................................................... 92 5.4.1. Vergiyi Mahsusa ....................................................................................... 92 5.4.2. r (Aar) .............................................................................................. 95 5.4.3. Cizye ......................................................................................................... 96 5.4.4. Adet-i Anam Resmi ............................................................................... 98 SONU ...................................................................................................................... 101 KAYNAKLAR .......................................................................................................... 105 EKLER....................................................................................................................... 111

xi

TABLOLAR LSTES Tablo 1 : Sivrihisarn Mahalleleri............................................................................. 32 Tablo 2 : Sivrihisarn Kyleri ................................................................................... 35 Tablo 3 : Sivrihisarda Yaayan Milletlere Gre Hane Saylar ................................ 36 Tablo 4 : Klasik Dnemde Sivrihisar Nfusu ............................................................ 37 Tablo 5 : Sivrihisar Mahalleleri ve Nfusu ............................................................... 39 Tablo 6 : Nfusun Belli Bal Tarihlerdeki Durumu ................................................. 40 Tablo 7 : Sivrihisar Kylerinin Nfusu ..................................................................... 41 Tablo 8 : Kylerin Belli Bal Yllardaki Nfusu ...................................................... 42 Tablo 9 : Mahallelerde Kullanlan Hane Reislerinin Adlar ...................................... 44 Tablo 10 : Gayri Mslim Hane Reislerinin Adlar .................................................... 44 Tablo 11 : Mslman Hane Reislerinin En ok Kullandklar Lakaplar .................. 45 Tablo 12 : Gayri Mslim Hane Reislerinin Kullandklar Lakaplar .......................... 45 Tablo 13 : Meslek Gruplarnn Dalm ................................................................... 46 Tablo 14 : Ziraatle Uraanlar....................................................................................47 Tablo 15 : iler ........................................................................................................ 48 Tablo 16 : Giyim Eyas reten ve Satanlar.............................................................. 49 Tablo 17 : Deri i le Uraanlar .............................................................................. 50 Tablo 18 : Dokumaclkla Uraanlar ........................................................................ 50 Tablo 19 : Yiyecek ve ecek Maddeler retenler .................................................... 51 Tablo 20 : Madeni Eya retenler ............................................................................. 52 Tablo 21 : Ticaretle Uraanlar ................................................................................. 53 Tablo 22 : naatla Uraanlar ................................................................................... 53 Tablo 23 : Tamaclkla/Nakliyecilikle Uraanlar .................................................. 54 Tablo 24 : Dini Grevliler ......................................................................................... 55 Tablo 25 : Eitim Alannda Hizmet Verenler ............................................................ 55 Tablo 26 : Askeri, dari ve Sosyal Alanda Hizmet Verenler ..................................... 56 Tablo 27 : eitli Hizmetlerde Uraanlar ................................................................ 57 Tablo 28 : Meslekleri Belli Olmayanlar .................................................................... 58 Tablo 29 : Gayri Mslimlerin Meslekleri .................................................................. 58 Tablo 30 : Mslmanlarn Meslekleri ....................................................................... 59

xii

Tablo 31 : Ziraatle lgili Tarlalar ............................................................................... 63 Tablo 32 : Topraklarn Mahallelere Dalm ........................................................... 65 Tablo 33 : Topran Etnik Yapya Gre Dalm ..................................................... 66 Tablo 34 : Yetitirilen Tarla rnler ......................................................................... 68 Tablo 35 : Yetitirilen Tahl rnleri ........................................................................ 68 Tablo 36 : Yetitirilen Baklagiller ............................................................................. 68 Tablo 37 : Yetitirilen Snai Bitkiler.......................................................................... 69 Tablo 38 : Tahllardan Elde Edilen Kazanlar........................................................... 70 Tablo 39 : Baklagillerden Elde Edilen Kazanlar ..................................................... 71 Tablo 40 : Snai Bitkilerden Elde Edilen Kazanlar .................................................. 71 Tablo 41 : Tarlalardan Elde Edilen Kazanlar ......................................................... 72 Tablo 42 : Aynen Alnan rler .............................................................................. 73 Tablo 43 : Bedelen Alnan rler ............................................................................ 74 Tablo 44 : Mahalle Bana Den Ayni rler ........................................................ 74 Tablo 45 : Mahalle Bana Den Bedelen rler ................................................... 75 Tablo 46 : Hayvanlarn Mahallelere Gre Dalm .................................................. 77 Tablo 47 : Hayvanlarn Etnik Yapya Gre Dalm (Bykba) ............................ 79 Tablo 48 : Hayvanlarn Etnik Yapya Gre Dalm (Kkba) ............................ 79 Tablo 49 : Mahallelerin Temettuat Dalm ............................................................. 80 Tablo 50 : Temettuatn Etnik Yapya Gre Dalm ................................................ 81 Tablo 51 : Mahallelerde Hane Bana Den Temettuat ........................................... 82 Tablo 52 : Kylerin Temettuat Dalm ................................................................... 83 Tablo 53 : Ky ve Hane Bana Den Temettuat..................................................... 84 Tablo 54 : Hayvan Bana Elde Edilen Haslat .......................................................... 85 Tablo 55 : Hayvanlardan Elde Edilen Gelirlerin Dalm ........................................ 86 Tablo 56 : Hayvanlardan Elde Edilen Kazancn Etnik Yapya Dalm .................. 87 Tablo 57 : Ziraatten Elde Edilen Gelirler .................................................................. 87 Tablo 58 : Binalardan Alnan Kiralar ........................................................................ 88 Tablo 59 : Tarlalardan Alnan kiralar ........................................................................ 89 Tablo 60 : Tohumluklardan Elde Edilen Gelirler ...................................................... 90 Tablo 61 : Hane Reislerinin Dier Gelirleri .............................................................. 91 Tablo 62 : Hanelerde Vergiye Tabi Dier Yazl Olanlar ......................................... 92

xiii

Tablo 63 : Mahallelerin Vergi-yi Mahsusa Dalm................................................. 94 Tablo 64 : Gayri Mslimlerin Cizye Evraklar .......................................................... 98 Tablo 65 : Adet-i Anam Resminin Dalm .......................................................... 99

xiv

EKLLER LSTES ekil 1: Topran Tasarrufu .......................................................................................64 ekil 2: Topran Etnik Yapya Gre Dalm..........................................................66

xv

KISALTMALAR LSTES a.g.e. : ad geen eser a.g.m. : ad geen makale a.g.md. : ad geen madde a.g.t. : ad geen tez A.. : Anadolu niversitesi A..D.T.C.F.D. : Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi B.O.A. : Babakanlk Osmanl Arivi Bkz. : Baknz BSV. : Bilim ve Sanat Vakf C. : Cilt ev. : eviren D.V..A. : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi Haz. : Hazrlayan .A. : slam Ansiklopedisi ..E.F. : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi ...F. : stanbul niversitesi ktisat Fakltesi ..S.B.E. : stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits st. : stanbul K.K. : Kamil Kepeci M..F.E.F. : Marmara niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi MAD. : Maliyeden Mdevver Defterler MEB : Milli Eitim Bakanl ML.VRD. : Maliye Varidat ML.VRD.TMT. : Maliye Varidat Temettuat Defterleri n. : Dipnot nr. : Numara s. : Sayfa S. : Say TTK : Trk Tarih Kurumu vd. : ve dierleri y.y.l.t. : yaynlanmam yksek lisans tezi Yay. : Yaynlar yay. : Yaynlayan

xvi

EKLER LSTES EK 1 : Sivrihisar Haritas ........................................................................................ 111 EK 2 : Temettuat Defteri Ba Sayfa rnei ........................................................... 112 EK 3 : Mahallelerde Kullanlan simler .................................................................. 113 Ek 4 : Mahallelerde Mesleklerin Dalm ............................................................. 118 EK 5 : Mahallelerde Arazilerin Dalm ............................................................... 122 EK 6 : Mahallelerde Hayvanlarn Dalm ............................................................ 123 EK 7 : Mahallelerde Temettuatn Dalm ............................................................ 125 EK 8 : Kylerde Temettuatn Dalm................................................................... 126 EK -9 : Mahallelerin Ayrntl Dkm ................................................................... 128

1. BLM EHRN KISA BR TARHES VE DAR YAPISI 1.1. Sivrihisarn Tarihesi 1.1.1. Osmanllara Kadar Sivrihisar Adn sivri kayalarndan alan Sivrihisarn bilinen en eski ad Amuryumdur.1 Sivrihisar, nl Kral yolu zerinde bulunan bir yerleim yeri olmas nedeniyle ilk adan beri nemini korumutur.2 ok eski dnemlerde Tanra Kybele (Magna Mater)nin ana klt merkezi olan Pessinus (Ballhisar), ehrin merkezi durumunda idi.3 M.. 204-205 yllarnda Romaya tanan4 Kybelenin ardndan klt merkezi yava yava nemini kaybetmitir.5 Buna ramen Anadoluda yerli tanra ve Pessinusun idol (diopetes) olan Kybeleye6 ibadet devam etmiti. Anadolu yaylasnda Ana Tanra iin tahtlar ve sunaklar yaplm, gnn erken saatlerinde buralarda trenler dzenlenmitir. Roma yolculuundan sonra Ana Tanrann n imparatorluk snrlarna yaylmt.7 Ayrca Roma, Ana Tanray bnyesinde bulundurduu iin Anadolu halk zerinde manevi stnlk kazanm oldu. Hristiyanln ortaya kndan sonra, yeni dini yaymak zere Anadoluyu dolaan havari Saint Pauln tm abalarna ramen Kybele klt Pessinus merkez olmak zere Sivrihisar ve Eskiehir evresinde gcn korumu oldu. Hristiyanl benimsemi olanlar ise Kybele geleneinden kurtulamam her iki inann da izini tayan mezhepler ortaya kmtr. Daha sonralar IV. Yzylda Hristiyanlk yrede kesin olarak yerleince Kybele klt yasaklanm, Pessinustaki

1 2

emseddin Sami, a.g.e., s. 2583; Klaslan, a.g.e., s.27. Halime Doru, XV. ve XVI. Yzyllarda Sivrihisar Nahiyesi, TTK Yay., Ankara 1997, s.7; Suzan Albek, Dorylaiondan Eskiehire, A..Eitim Salk Aratrma almalar Vakf Yay., Eskiehir 1991, s.111. 3 John Devreker, Pessinus, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, Yap-Endstri Merkezi Yay, stanbul 1997, C.3, s.1457. 4 mer apar, Anadoluda Kybele Tapnm, A.. D.T.C. F.D, Ankara 1979, C.XXIX, s.1-4, s.209. 5 Devreker, a.g.m., s.1457, Doru, a.g.e.,s.8. 6 Yurt Ansiklopedisi, a.g. md., s.2921. 7 apar, a.g.m., s.190.

tapnak yklmtr.8 Justiniapolis-Sivrihisarn o zamanki ad- bydke Pessinus gerilemi, fakat hibir zaman tamamyla bo kalmamtr.9 Pessinus, M.. 204 ylnda parlak durumunu kaybettikten sonra, M.. 25te Roma egemenliine gemi ve Romann Galatya eyaleti snrlarna alnmt.10 Bu devirde Palia veya Spalia denilen blgeyi IV. Yzylda Bizans imparatoru Justinianus yeniden canlandrmak istemi,11 yeni kurduu ehre kendi adn, Justiniapolisi vermi fakat yeni ehri Pessinusun olduu yere deil, bugnk Sivrihisarn bulunduu yere kurmutur.12 Pessinusu glgede brakan Justiniapolis sonradan Seferihisar, Sifrihisar ve Sivrihisar adlarn almtr.13 Sivrihisarda baka yerleim yerlerinin de Bizans dneminde nfusland anlalmaktadr. Buna ramen Justiniapolis, blgenin ekonomik merkez olduu gibi Bizans askeri yolundaki istihkam silsilesinin de bir unsuru olmutur.14 Seluklu kltr dzeyinin yksek olduu Sivrihisarn Trkler ile temas Abbasilerin hizmeti dnemlerindeki aknlarla olmutur. 1071 Malazgirt zaferinden sonra Sleyman ah komutanlndaki Trk ordular Sivrihisar zaptetmi ve ehre siyah kayalar sebebiyle Karahisar adn vermilerdir.15 Anadolu Seluklular ynetiminde u beylii olduu bilinen Sivrihisar,16 zellikle II. Klarslan zamannda Bizans snrnda hzla artan Trkmen yerlemesi srasnda da Trk nfusuna ev sahiplii yapm,17 yerleim birimlerinde ibadethaneler yaptrlmtr.18

8 9

Doru, a.g.e, s.7. W.M. Ramsay, Anadolunun Tarihi Corafyas (ev. Mihri Pekta), MEB Yay. st.1961, s.245. 10 Ramsay, a.g.e., s.243; Doru, a.g.e., s.8. 11 Fgen lter, Sivrihisar Yresi Aratrmalar, Anadolu (Anatolia), A.. D.T.C.F Eski nasyaAkdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstits Dergisi, Ankara 1980, C.XIX, s.13. 12 Nejat can, Fotoraflarla Sivrihisar-Justiniapolis, Eskiehir 2000, s.9. 13 lter, a.g.m., s.13; Klarslan, a.g.e, s.27. 14 Doru, a.g.e, s.8. 15 Keskin, a.g.e, s.17. 16 Keskin, a.g.e, s.18. 17 Yurt Ansiklopedisi, a.g.md, s.2850. 18 Doru, a.g.e, s.9.

Trk tarihinde byk rol oynayan Ouz boylarndan Knk, Karkn, Eymr ve Avar boylarnn Sivrihisara yerlemesi, burann tarihi nemini artrmaktadr. Anadolu Seluklu Devletinin yklmas zerine kurulan beyliklerden

Karamanoullar Beylii, Bahadr Hann lmesinin ardndan ran-Mool lhanllarnn fiilen paralanmas zerine Sivrihisar kendi snrlarna dahil etmiti.19 Sivrihisar, Osmanl Devletinin kurulu yllarndaki olaylarda Beypazar ile birlikte Karamanoullarnn mlk saylmtr.20 Osmanllar Dneminde Sivrihisar

1.1.2

Osmanl Devleti ile Karamanoullar Beylii, Anadolunun hakimiyeti iin uzun yllar kar karya gelmilerdi. Sivrihisar, snrda bulunan bir yerleim yeri olduu iin sk sk el deitirmitir.21 Osman Gazi zamannda Osmanl idaresinde bulunduu, kaynaklarda belirtilen Sivrihisar22 Karamanoullarnn saldrlar ile el deitirmitir. Orhan Bey zamannda obanolu Timurtatan 1334 ylnda satn alnd bilinen Sivrihisar23, Orhan Beyin vefatndan sonra Karamanoullarnn eline gemiti. te taraftan Ankarada Ahilerin egemenliine gemiti.24 Ancak I. Muratn baa gemesiyle Ankara ve Sivrihisar yeniden ele geirilmitir.25 Yldrm Bayezid zamannda Anadoluda toprak kaybna uram olan beyler, douda kurulmu olan ve batya doru ilerleyen Timur devletinin hizmetine girerek kaybettikleri yerleri geri alma abas iine girmiti. Yldrm, Ankara savanda Timura

19 20

Mustafa Akda, Trkiyenin ktisadi ve ctimai Tarihi, Cem Yay. stanbul 1995, C.1, s.193. Doru, a.g.e., s.10. 21 Doru, a.g.e., s.10. 22 Keskin, a.g.e., s.20. 23 Tahsin zalp, Sivrihisar Tarihi, Tam- Matbaas, Eskiehir 1960, s.61; Keskin, a.g.e, s.20. 24 Doru, a.g.e., s.10. 25 zalp, a.g.e., s.61.

yenilince Timur, Anadoludaki vilayetleri eski beylerine vermi, Sivrihisar da Karamanolu beyliine kalmt.26 Sivrihisar halknn bu durumdan memnun olmad, nk zulm ile ynetildikleri, kaynaklarda zikredilmektedir.27 Fetret Devri (1402-1412) srasnda kardeleri ile mcadele ederek bu mcadeleyi kazanan elebi Mehmet baa getiinde Sivrihisar, hl Karamanoullarnn elinde idi. Zaten elebi Mehmetin taht mcadelesini kazandn renen Karamanolu Mehmet Bey hemen idaresi altndaki Sivrihisara gelmi, daha sonra da Bursaya akn yapp ehri kuatmt.28 Bunu renen elebi Mehmet, Karamana gelmi ve yaplan mcadele sonunda Karamanolu Mehmeti esir almtr. Yaplan anlama ile Karamanolu Beylii Akehir, Seydiehir, Krehir, Nide ve Sivrihisar gibi nemli yerleim yerlerini terke mecbur kalmtr.29 Sivrihisar 1415 ylndan itibaren kati olarak Osmanl Devletinin topraklar ierisinde yer almtr.30 Bundan sonra Sivrihisar, Osmanl Devletinin iinde siyasi yapsyla deil kltrel ve sosyal yapsyla katkda bulunmu ve birok nl insan yetitirmitir.31 Bunlardan en nemlileri unlardr: a. andarl Kara Halil Hayreddin Paa : Osmanl Devletinin kurulu dneminde nemli iler baararak andarl slalesinin etkin rol oynama srecini balatan kii olmutur.32 b. Nasreddin Hoca : n dnyay, zellikle de Trk dnyasn sarm, hikmet ve mizah aleminin en ok bilinen ve sevilen sekin simas olan Nasreddin Hoca hakknda yazlan kaynaklarn ekseriyeti onun Sivrihisarn Hortu kynde doduunu

26

.Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Devletleri, TTK Yay, Ankara 1969, s.17; Ali Sevim,Y. Ycel, Trkiye Tarihi, TTK Yay, Ankara 1989, s.323. 27 Mehmet Neri, Kitab- Cihannma Neri Tarihi (Yay. I. Reit Unat, M. A. Kymen), TTK Yay., Ankara, 1957, C.2, s.469. 28 Akda, a.g.e, s.286. 29 zalp, a.g.e., s.62, Doru, a.g.e, s.11. 30 Besim Darkot, Sivrihisar, slam Ansiklopedisi, MEB Yay., stanbul 1966, C.10, s.727. 31 Keskin, a.g.e., s.259; Darkot, a.g.m, s.727. 32 Mnir Aktepe, andarl, D.V..A, stanbul 1993, C.8, s.209.

belirtmektedirler.33 Aslnda byk bir lim olan Nasreddin Hoca meseleleri nktedan bir dille etrafna anlatan kltr dnyamzn nemli simalarndan olmutur. c. Hzr Bey : stanbulun ilk kads ve ehremini olan Hzr Beyin Sinan Paa : Hzr Beyin olu olan Sinan Paa veziriazamlk yapm, Nasreddin Hocann torunlarndan olduu sylenmektedir.34 d. ardndan Fatih zamannda Sivrihisarda kadla atanmtr. Fatihin vefatndan sonra II. Bayezid zamannda vezirlik rtbesi geri verilmitir.35 Bunlardan baka Yunus Emre, Kad Celleddin, Aziz Mahmut Hdayi, eyh Baba Yusuf, Seyyid Nurettin gibi byk Anadolu erenlerinin de Sivrihisarda yetitikleri eitli kaynaklarda zikredilmektedir.36

1.2. Sivrihisarn dari Yaps Adn dalardaki doruklarn sivri kayalarndan alan Sivrihisar bugne kadar deiik kltrlerin, devletlerin idari birimleri iinde yer almtr. Bizans zamannda M.. 204 ylna kadar Pessinustan kk olan Justiniapolis (Sivrihisar), mparatorun buray ehir yapmasyla bym, ticaret yollar zerine ina edilerek gelimesi salanmtr. Seluklular zamannda u kenti, u beylii olarak vazife gren Sivrihisar37 Karamanoullar Beyliinin buray almasyla zellikle Karamanolu Mehmet Beyin idari ss idi.38 Osmanl Devleti zamannda ise Orhan Beyin yaptrd yaya tahrirlerinde Sivrihisarn yayalk ve msellemlik alanlar Sultann Sancana bal olduu halde39 I. Mehmet zamannda sipahiye yazlan yerler bu defterlere geirilmemitir. Tapu Tahrir

33 34

Keskin, a.g.e., s. 267. Keskin, a.g.e., s. 288-292. 35 Doru, a.g.e., s. 11-12. 36 zalp, a.g.e., s. 88; Keskin, a.g.e., s. 266-286; Vehbi Cem Akun, Eskiehir ve Ulular, AkeHalkbilim Aratrmalar Merkezi Yay, Eskiehir 1978, s. 60-61. 37 Yurt Ansiklopedisi, a.g. md., s. 2850; Keskin, a.g.e., s. 18. 38 zalp, a.g.e., s.62; Doru, a.g.e., s.11. 39 Doru, Osmanl mparatorluunda Yaya-Msellem-Tayc Tekilat, Eren Yay., stanbul 1990, s.8386.

defterlerinde Hdvendigr Sancana bal olan Sivrihisarn Sultann Sancana dahil edilmemesinin nedeni, ehrin srekli el deitirmesi ve I. Mehmet zamannda kesin olarak 1415te Osmanl snrlarna alnm olmasdr. Dolaysyla geciken organizasyon nedeni ile buraya ayr bir stat uygulamak zorunlu olmu ve Hdvendigr sancana balanmtr.40 15. ve 16. yzylda nahiyede bugn hala isimlerini koruyabilen kyler gz nne alnarak izilmeye allan snr, gnmzdeki kaza snrndan olduka genitir. Gney ve gneydou snr Sakarya rma ile doal olarak snrlanm olmakla beraber baz kyler, bugnk Polatl kyleri arasnda yer almaktadr. Gneybatda byle doal snr bulunmamaktadr. Kuzeyde Porsuk ay engel tekil etmemi, Mihalk yayalk alanlar dnda kalan kyler, Sakarya rmana kadar Sivrihisar nahiyesi iinde yer almtr. Batdaki snr daha esnektir, Sultann sancann Karacaehir nahiyesinin bittii yerde Sivrihisar nahiyesi balamtr.41 Osmanl Devletinde iskan hareketlerinin etkilendii yerlerden biri olan Sivrihisar,42 19. yzyla kadar Hdvendigr eyaletine bal bir nahiye (nefs) olarak kalmtr. Bu zaman diliminde eyaletin deiik kaymakamlk ve muhassllna bal olmutur. ncelediimiz dnemde Bilecik kaymakamlna, bir sre nce muhassllk dneminde Eskiehir Muhassllna43 bal olmutur. Islahat Fermanndan (1856) sonra kabul edilen yeni vilayet kanununa gre yaplan uygulamada Ankara vilayetinin merkez sancana bal bir kaza durumuna getirilmitir.44 1877 ylnda belediyesi kurulan Sivrihisar45 1914te Eskiehir sancana Mihalk ile balanan iki kazadan biri olmu,46 Cumhuriyetle birlikte Eskiehir ilinde kalm47 ve bugne kadar Eskiehirin en byk ilelerinden biri olmutur.

40

Doru, XV. ve XVI. Yzylda..., s.14; Uzunarl, Osmanl Tarihi, TTK Yay., Ankara 1961, C.1, s.105. 41 Doru, a.g.e., s.14. 42 Yusuf Halaolu, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skan Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, TTK Yay, Ankara 1997, s.63. 43 Cokun akr, Tanzimat Dnemi Osmanl Maliyesi, Kre Yay, st. 2001, s.239-240; BOA, MAD., nr. 9061, s.7. 44 Ali Cevad, Memlik-i Osmaniyenin Tarih ve Corafya Lgati, Dersaadet 1313, s.437; Ycel zkaya, Sivrihisarn XIX. Yzyldaki Durumuna Genel Bak, Tarihte Eskiehir Sempozyumu (2-4 Kasm 1998), A.. Edebiyat Fak. Yay. Eskiehir 2001, s.11. 45 Yurt Ansiklopedisi, a.g.md., s.2391. 46 Kemal H. Karpat, Ottoman Population (1830-1914), The University of Winconsin Press, Madison 1985, s.182. 47 Darkot, a.g.m., s.727.

10

2. BLM TEMETTUAT DEFTERLER 2.1. 19. Yzylda Mali Islahat Teebbsleri 2.1.1. Tanzimat ncesindeki Teebbsler Bozulan nizam eski haline getirme abalarnn bulunduu slahat layihalarnn muhtevas, Osmanlnn Batya almasyla deiime uramtr. II. Viyana kuatmasn takiben Osmanl devlet erkan gzlerini muhteem gemiten gl dmanlarnn rnekliine evirmilerdi.1 Uzun sredir savaa dayanan bir ekonomi anlayndan vazgeerek verimlilik esasna dayanan yeni bir iktisadi anlaya geemeyen Osmanl devlet adamlarnn grleri, 19. yzylda ciddi olarak deiiklie uramt. Bu deiiklie paralel olarak da II. Mahmut mmkn olduunca devleti bat normlarna uydurmaya, batya yaknlatrma gayretine girmitir.2 Islahat teebbsleri iin Tanzimatn beklenmedii, ancak kkl bir reform denemesine Tanzimat Ferman ile birlikte girildii grlmektedir. II. Mahmutun son dnemlerinde maliyede yenileme abalarna girilerek vergi tahsilinde baz yenilikler yapld, iltizamla ynetilen bir ksm hazine gelirlerinin dorudan tahsil edildii, 3 vergi tahsili ve askerlik durumunun netlemesi iin arazi tahrirleri yapld,4 bunun tamamlanamamas zerine nfus saymnn yapld5 bilinmektedir.

Ahmet Akgndz, Said ztrk, Yozgat Temettuat Defterleri, Yimpa Holding Yay. Yozgat 2000, C.1, s.19. 2 Musa adrc, Trkiyede Muhtarlk Tekilatnn Kurulmas zerine Bir nceleme, Belleten, Ankara 1970, C. XXXIV, S.133-136, s.409. 3 Akgndz, ztrk, a.g.e., s.20; adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, TTK Yay, Ankara 1991, s.209. 4 Mahir Aydn, Sultan II. Mahmut Dneminde Yaplan Nfus Tahrirleri, Sultan II Mahmut Reformlar Semineri, ..E.F. Tarih Aratrma Merkezi Yay. stanbul 1990, s.81-84. 5 Enver Ziya Karal, Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym 1831, T.C. Bavekalet statistik Umum Mdrl, Neriyat, Ankara 1943, s.7-10.

11

Adil vergilemenin gereklemesi iin rfi vergilerin kaldrlarak yerine tek bir vergi an cemaatin6 vergi konulmutur.7 Sadece bar zamanlarnda toplanmak zere herkesin emlak, arazi, ticaret ve temettuatna nispetle ve binde hesabyla verginin tahsili kararlatrlmtr. Bu verginin mali ylba olan Mart aynda toplanmas, vergi mkelleflerinin ellerine senelik vergilerinin miktarn gsteren bir senet verilmesi ve iki taksitte denecek olan bu verginin mahkeme sicillerine de kaydedilmesi kararlatrlmtr.8 Bunun iin Tanzimat- Hayriyeye de numune olmak zere Hdvendigr ve Gelibolu sancaklarnda tahrir denemesi yaplm,9 fakat bu iki sancaktaki saym ilemleri 1254 yl Mart ayna yetitirilemediinden gelecek sene yine bu sistemi uygulamak zere eski sisteme dklmtr. Ancak gelecek sene de bu teebbs Mehmet Ali Paa ayaklanmas ve II. Mahmutun lm ile duraklamtr.10 2.1.2. Tanzimat Fermannda Mali Islahat Tanzimat hareketi aslnda batllama hareketinin btn Osmanl kurumlarna yanstlmas ve lke meselelerine bu suretle cevap hareketi idi. Bu adan Tanzimat Ferman dier adyla Glhane Hatt Hmayunu bir dnm noktas idi.11 Tanzimat, deiim ve yenilemenin ok nemli bir simgesi idi. Deiim ve yenileme her ne kadar kendi iinden gelen bir zorunluluk olmasa da, yenileme gereinin ncs ve kalknmann motoru olarak Osmanl tarm grlmekteydi. nk geni mnbit topraklara sahip bir tarm lkesi olan Osmanl Devleti bu topraklarn iyi bir ekilde ilenmesiyle bir hububat ihracats olabilirdi. Bunun iin tarmsal gelimenin gereklemesi ynnde bir dizi politikalar retilmi ve uygulanmaya allmtr. zellikle de nc sektr kabul edilen tarm kesiminin istenen gelimeyi
6

Bir cemiyet zerine tarh olunan toptan bir verginin o cemiyet yeleri arasnda kazan ve servete gre taksim ve tevzi olunmasdr. Bkz. Ziya Karamursal, Osmanl Mali Tarihi Hakknda Tetkikler, TTK Yay. Ankara 1989, s.194, n.1. 7 Abdllatif ener, Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi Sistemi, aret Yay. st.1990, s.94; Mbahat S. Ktkolu, Osmanl Maliyesi, Osmanl Devleti Tarihi, Feza Gazetecilik A. Yay. stanbul 1999, C.2, s.541-542. 8 Arzu Tozduman, Aydn Gzelhisarnin Sosyal ve ktisadi Yaps (1844), ..S.B.E.,y.y.l.t., st. 1992, s.9-10; A.Hamdi Furat, Temettuat Defterlerine Gre skbn Sosyal ve Ekonomik Tarihi, ..S.B.E. y.y.l.t., stanbul 2001, s.11. 9 Akgndz, ztrk, a.g.e, s.20. 10 Furat, a.g.t., s.11; Tozduman, a.g.t., s.10. 11 ener, a.g.e., s.21.

12

srdrebilmesi iin bir dizi mali dzenlemelere giriilmitir.12 Maliyede slahat, Tanzimatn temelini tekil etmekteydi ve idari alanda yaplan slahat, mali merkeziyetiliin uygulanmasnda bir ara olarak grlmekteydi.13 Bata tarm sektr olmak zere dier sektrlerde de yeni bir vergi sistemi uygulanmas gndeme gelen yeni dnce ile gdlen gaye refahn artrlmas ve lkenin mamur, insanlarnda daha rahat ettirilmesi idi. Verginin adil tarh, tesviye ve tahsili iin Tanzimat Fermannn muhtevasnda nemli yer tekil etmekteydi. Dolaysyla oluturulan ilk kanunlar da tahrir-i emlak ve vergiye ait kanunlard. Tanzimat dnemi mali reformlara bakldnda geleneksel vergi sisteminin deiime urad nemli bir dnemdir. Bunlardan biri de maliyede merkezileme idi. Bu merkeziyetiliin nemli bir neticesi iltizam usulne derhal son verilmesiydi. Vergi sisteminin en byk deiikliklerinden biri de eitli isimlerle alnan rfi vergilerin kaldrlp tek bir verginin getirilmesiydi. Aslnda II. Mahmutun son zamanlarnda balayan bu usul, Tanzimatla kendini bulmutur. Uygulamada Anadolu ve Rumelide bulunan her bir kazann rfi vergi olarak eitli isimler altnda bir senede vermekte olduklar miktar tespit edilecek, hesaplanan miktardan baz indirimler yapldktan sonra bulunan miktar tek bir vergi olarak kaza ahalisinden ilgili kiiler vastasyla tahsil edilecektir. lke genelinde uygulanmadan nce Anadoluda Hdvendigar, Rumelide Gelibolu sancaklarnda uygulanmaya konulmu ve bu maksatla tahrire balanmtr.14

12

Akgndz, ztrk, a.g.e., s.22; akr, a.g.e., s.24-94; Rfat nsoy, Tanzimat Dneminde ktisadi Dncenin Teekkl, M.Reit Paa ve Dnemi Semineri,Bildiriler, TTK Yay.,Ankara 1987,s. 9293. 13 Halil nalck, Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkiler, Belleten, Ankara 1964, C.XXVIII, s.112, s.627. 14 Akgndz, ztrk, a.g.e., s.23.

13

Ancak tahrir almalarndan netice alnamadndan, vergide getirilmesi dnlen yenilikler gerekletirilememi, eski rfi vergilerin iltizam usulyle tahsiline devam edilmitir.15 3 Kasm 1839da okunan Tanzimat Fermanndaki vergi prensipleri gerei yani vergide servet esasna gre herkesin devlete vergi demesi iin her eyden evvel emlak ve nfus tahriri yaplmas gerekliydi; zira iltizam usul feshedilerek yerine tesis olunacak usulne gre vergilerin tahsili iin emlak ve nfusun belirlenmesi gerekiyordu. te Temettuat defterleri bu saymlar sonucu olumutur.16 Tanzimatn getirmeye alt yeni mali sistemin btn lkede uygulanmas istenmekle birlikte bu mmkn olmamtr. nk ok uzak mesafede bulunan mahaller yetitirilemeyeceinden geici olarak bu blgeler istisna tutulmu ve tehir edilmesi yoluna gidilmitir. Dolaysyla Tanzimatn getirdii yeni mali dzen nce Anadolu ve Rumelide baz eyaletlerde yani Hdvendigr, Konya, Aydn, Sivas, Ankara, Biga, Edirne, Rumeli, Silistre, Vidin ve Selanik eyaletlerinde uygulamaya konulmutur. Bununla birlikte daha sonra bu alann geniletilmesi dnlyordu. Bu sebeple Osmanl Devletinin blgelerinin, eyaletlerinin tamamnn temettuat defterleri bulunmamaktadr.17 2.1.3. Muhassllklarn Kurulmas Tanzimatn mali adan uygulanmas amacyla muhassllklar

kurulmutu(1840). Muhassllar eyalet ynetimi dnda merkeze bal olup ok fazla imtiyaza sahiptirler. Muhassllara vazifelerini bildiren talimat- seniyyeler verilmiti. Bunlar uygulamak zere tantmlar yapacaklard. Zaten ilk grevleri gittikleri yerlerde o yerlerin ileri gelenleri (muhtar, imam, papaz gibi) ile birlikte halka Tanzimat tantmak idi. Bunun yannda verginin belirlenip datm ve dier ilerin grlp

15 16

Akgndz, ztrk, a.g.e., s.23. Akgndz, ztrk, a.g.e., s.24. 17 Akgndz, ztrk, a.g.e., s.25.

14

kararlatrlmas iin Muhasllk Meclisleri (Meclis-i Muhassiln) oluturmalar gerekiyordu.18 Muhassllarn dier bir grevleri de nfus ve emlak tahriri yapmalar idi. 1840 (1256) yl balarndan itibaren muhassllar ynetmelik gerei yanlarna verilen katiplerle birlikte mal ve emlak saymna balamlardr. Tanzimatn uyguland (Dahil-i Tanzimat) yerlerde yaplan bu saymlar sonucunda Emlak ve Arazi ve Hayvanat Defterleri adyla bilinen defterler teekkl etmitir.19 Tm abalara ramen muhassllar grevlerini istenildii lde

gerekletirememitir. Kendilerine balanan umutlar boa km, birok muhassldan memnun kalnmamtr. Honutsuzluk nedeniyle bir ksm azledilmi, yetersiz grlenlerin yerleri deitirilmi ya da muhassllklar birletirilmitir.20 Muhassllarn grevlerini ihmali yannda bunlara istinaden bir gelime olarak baz yerlerde halkn gerek gelirini saklamas, rnlerin zamannda satlamamas, ulamn yeterli olmamas gibi nedenlerden tr tebaa madur edilmitir. Tm bu olumsuz gelimelerden dolay vergi tahsili iinde muhassllk denemesi ksa srm ve bir sre sonra 1842 yl banda ilga edilmitir.21 2.1.4. Mirlik Nizam Muhassllklarn kaldrlmasna ramen tahrirle ilgili meclislerin, maliye ve mlkiye memurlarnn grevleri devam etmitir. Daha nce oluturulan Meclis-i Muhassilnin ad Memleket Meclisleri olarak deitirilmitir. Eyaletlerde yeni bir dzenleme ile Mirlik Nizam getirilmitir. Bu dzenlemede valilerin, kendilerine bal olduklar sancaklara hkmetmesi salanarak eski usule dnlmtr.22 Valilerin maiyetlerine bir defterdar, her sancaa birer kaymakam ve kazalara ise halkn iinden seilen yetenekli ve namuslu birer mdr tayin edilmitir.
18 19

akr, a.g.e., s.42-44. Akgndz, ztrk, a.g.e., s.26. 20 ener, a.g.e., s.41-42. 21 akr, a.g.e., s.47, Furat, a.g.t., s.12. 22 akr, a.g.e., s.47; Akgndz, ztrk, a.g.e., s.27.

15

1842 yl Mart ayndan itibaren yeniden iltizam sistemine dnlmt.23 Tanzimat hareketi erevesinde yaplan almalarn hedefine ulamamas zerine baka zm yollar aranm, Meclis-i Vlda yaplan bir mzakerede memleket dahilinde genel bir slahatn yaplabilmesi iin eyaletlerinin meselelerinin bilinmesi gerektii, bunun iin de her eyaletin malumat sahibi ileri gelenlerinden biri mslman dieri hristiyan (gayrimslim kastedilmekte) iki kii stanbula arlmtr. 10 Mays 1845te memleketin her tarafndan vch24 ve kocabalar25 stanbula gelmi ve bulunduklar eyaletin imar ve ahalinin refah ve rahatnn temini iin grlerine mracaat edilmi, kendilerinden layihalar istenmitir. Alnan bu layihalar incelenmi ve grmelerin bir sonucu olarak verginin slah iin doru bir ekilde yeniden emlak ve temettu tahririnin yaplmasna karar verilmitir.26 Bu grmelerin sonularndan biri de emlak ve temettu tahrirleri iin lke apnda denetimini gerekletirecek olan geici mar Meclisleri kurulmasdr. mar Meclisleri bir bakan ve iki yeden meydana gelmitir. Bu mnasebetle devlet on blgeye ayrlmtr. Bu blgeler: 1) Konya, 2) Hdvendigr, 3) Bolu, 4) Sivas, 5) zmir, 6) Ni, 7) Silistre, 8) skp, 9) Selanik, 10) Elviye-i Selse (Kars, Ardahan, Batum). Tekil edilen her blgeye meclis yeleri gnderilirken kendilerine yapacaklar ilere ilikin birer de talimat verilmitir. Yedi-sekiz ay sre ile ehir ve kasabalarda dolaan imar meclisi yeleri, buralarda tespit ettikleri yolsuzluk ve uygunsuzluklar raporlar halinde stanbula gndermilerdir.27 mar Meclisi yelerinin dier bir vazifeleri de yaplacak emlak ve temettuat saymna nezaret etmekti. Temsilcilerin sunduklar layihalar nda devleti en ok uratran hususun yolsuzluklar olduu meydana km; bu konudaki gerekli deiiklikler ve dzenlemeler yapabilmenin

23 24

ener, a.g.e., s.44. leri gelen, nde olan, imam. Bkz.:. Sami, Kamusu Trki, Dersaadet 1317, s.1487. 25 Hristiyan ky muhtar, Bkz.: Mithat Sertolu, Osmanl Tarih Lgat, Enderun Yay., stanbul 1986, s.188. 26 adrc, a.g.e., s.1999; Tozduman, a.g.t., s.17. 27 adrc, a.g.e., s.516.

16

ahalinin verebilecei vergi ile ticaret temettuatlarnn bilinmesine bal olduu kanaatine varlmtr.28 2.1.5. 1261 Temettuat Saymlar 1261 (1845) saymnda lkenin btn blgeleri Tanzimat uygulamalarna dahil edilmemitir. Dahil edilen blgelerde ise hemen saymlar yaplyordu. Bu saym dierinden ayran hususlar ise unlardr : a) Bu saymda kiinin sahip olduu menkul ve gayri menkul mallarnn 1260 yl gerek geliri ile 1261 ylnn tahmini geliri verilmitir. Daha nceki saymda sahip olunan menkul ve gayrimenkul mallarn kymetleri veriliyordu.29 b) Bu saym iin merkezden grevliler gnderilmeyecekti. Saym, her kyn ve mallarnn imam ve muhtarlar ile reaya bulunan mahallelerin papazlar ve kocabalar marifetiyle ve ziraat mdr vekilleri nezaretinde yaplacakt. c) Hazrlanan defterler muhtar, imam varsa kocabalar ve papazlar tarafndan mhrlenecekti. Ardndan kaza meclisinde kontrol edilecek sonra da sancak kaymakamna ya da vali ve defterdara teslim edilecekti.30 1261 saymnda tarada saym yaplan blgelerden ilk etap numune olarak bir kyn defteri, Meclis-i Vlya geliyor ve burada usul ve kaidesine muvafk olup olmadna baklyordu. Uygun olmayan defterler Maliye Nezaretine gnderilerek burada asl numune defterlerde belirtilen hususlara riayet edilmeden tanzim edilen defterlere gerekli aklamalar yazlarak tekrar mahallesine geri gnderiliyordu.31 Bu tedbirlere ramen kazanla tarh edilen vergi arasndaki nispetsizlikler ve uygunsuzluklar devam etmitir. Senelik kazan zerinden senelik kazan zerinden % 1.5ten % 55e kadar vergi tarh ediliine rastlanlmtr.32

28 29

Tozduman, a.g.t., s.14. Akgndz, ztrk, a.g.e., s.39. 30 Akgndz, ztrk, a.g.e., s.39. 31 Akgndz, ztrk, a.g.e., s.40. 32 Tozduman, a.g.t., s.23.

17

Emlak ve temettu tahriri iin Maliye Nezareti Ceride Muhasebesi kalemi tekil edilmi, ceride muhasebecisi ve mmeyyiz-i l ad verilen grevliler tayin edilmiti. Saymn uzun srmesi sebebiyle bir yl getii halde saym yaplamadndan Temettuat defterleri gelmeyen yerler olmutur. mar Meclisi memurlar, merkeze geri arlmalarndan dolay tahrir yaplmayan blgeler iin ellerinde bulunan tahrir talimatnamesinin bir suretini orada brakarak tahrir saymnn valiler denetiminde yaplmas kararlatrlmtr.33 Vergi mkelleflerinin maddi imkanlar, kazanlar ve ahsi hayatlarnda meydana gelen deiikliklerin her yl izlenmesi ngrlm ve tahsilat dneminden birka ay nce balanlarak bu deiikliklerin tespit edilmesi ve tashih edilmi halinde defterlerin gnderilmesi kararlatrlmtr.34 almamzn kaynan ve esas noktasn oluturan Temettuat defterleri 1845 ylnda yaplan bu tahrirlerin sonularn ihtiva etmektedir.

2.2. Temettuat Defterleri 2.2.1. Mahiyeti Osmanl tarasnn anlalmas ynndeki almalara imkan tanmas asndan 16. ve 19. yzyldaki iki defter serisi vardr. Bunlardan birincisi 16. yzylda yaplan Tahrir defterleri serisi, ikincisi de zellikle 19. yzylda imparatorluun nemli bir kesiminde emlak, arazi, hayvanat ve temettuat saymlar sonucu ortaya kan Temettuat defterleri serisidir.

33 34

Akgndz, ztrk, a.g.e., s.41. Akgndz, ztrk, a.g.e., s.41.

18

Tanzimata kadar deiik adlarla ahaliden alnan vergilerin yerine ikame edilen temettu saymlar, 19. yzyl ortalar Osmanl sosyal ve iktisadi tarihi iin son derece nemli bilgiler iermektedir.35 Bir yerde tahrir yaplmasnn en nemli nedenleri, sultanlarn nfus ve arazi hakknda bilgi sahibi olmak istemesi, bu topraklar iyi tanmak istemesi, hkmettii geni zaman aralnda lkedeki devlet imkanlarn tespit etmek istemesi eklinde sralanabilir36. Temettu vergisinin esas, 1826(H. 1241) tarihinde II. Mahmut zamannda ihdas edilen ihtisab resmidir37. Tanzimat Fermanndan sonra Osmanl Devletinde ar verginin hafifletilip, ahalinin refaha kavuturulmas, bylece de devletin gelirlerinin artrlarak son zamanlarda gittike bozulan gelir gider dengesinin tesis edilmesi iin kkl deiiklikler yaplmas yolunda almalara balanlmtr. 19 Aralk / Zilkade 1255 (1839) tarihinde karlan bir talimatla muhassllar nezaretine her yerde halkn ismi, hreti, arazisi, hayvanlar, tccar ve esnaf ise yllk gelirlerini belirten defterler tutulmas emredilmitir38. Temettu tahririnden esas, herkesin kazancna ve mal varlna gre devlete belirli miktarlarda vergi vermeleri ve bunun bir dzene konularak belirlenen usullere gre vergi tahsilidir. Daha nce de belirtildii gibi 1255 (1839)ten 1275 (1858)e kadar temettu vergisi an cemaatin tevzi olunan verginin bir ksmn tekil etmek artyla bileik vergi arasnda grlmtr39.

35

Ktkolu, Osmanl Sosyal ve ktisadi Tarihi Kaynaklarndan Temettu Defterleri (Belleten C.IX, Austos 1995, s.225ten ayr basm), TTK, Ankara 1995, s.395. 36 mer Ltfi Barkan, Hdavendigar Livas Saym Defterleri, TTK Yay., Ankara 1988, C.I, s.14-16. 37 M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Terimleri ve Deyimleri Szl, MEB Yay., stanbul 1975, C.2, s. 38 Mustafa Serin, Osmanl Arivinde Bulunan Temettuat Defterleri, I.Milli Ariv ras,Bildiriler, Ankara 1998, s.717. 39 Serin, a.g.m., s.719.

19

Daha sonralar temettu vergisi hakknda 1323 (1907)te karlan bir nizamnamede ise temettu vergisinin; vilayet, liva, kaza merkezlerinde ve nfusu iki bini aan yerlerde ticaret, sanat ve hrfet erbabndan Mart ve Eyll aylarnda olmak zere ylda iki taksit halinde alnmas kararlatrlmtr. Bu verginin ad daha sonralar kazan vergisine evrilmitir40. Netice itibariyle vergi konusunda yeni bir uygulamann yaplmas, 1277 (1860/61)de memleket dahilinde ksm ksm balanan tahrirlerin sonucunda gerekleebilmi ve belirli oranlarda toplanacak olan emlak, arazi ve temettu vergileri getirilmitir. Buna gre ehirler civarndaki binalardan tahrir annda konulan deer zerinden % 4, gelir salayan binalarn yllk gelirinden ek olarak % 4 orannda emlak vergisi zerinde bina bulunmayan arsa ve arazilerden kymetinin % 0,4 kadar arazi vergisi alnacaktr. Temettu vergisi ise, tccar ve esnafn yllk gelirinden % 3 olarak tahsil edilecektir41. Daha nce de belirtildii zere bu defterler sayesinde devlet yneticileri lkenin mevcut iktisadi imkan ve potansiyeller, itimai lideri ve demografik yaps hakknda bilgi sahibi olmaktaydlar42. Bu bilgileri bugn bu alanda aratrma yapanlar gn na karmaktadrlar. 1998 ylna kadar Maliyeden Mdevver Defterler (MAD) ve Kamil Kepeci (K.K) tasnifi ierisinde rastlanan Temettuat defterleri asl itibariyle bu yldan itibaren aratrmaclara 9 katalog halinde 17.447 defterden oluturmaktadr- sunulmutur43. Tanzimat lkenin btnnde uygulanmadndan Temettuat defterleri de Tanzimatn cari olduu blgeleri kapsamaktadr. Bu blgeler unlardr: Ankara, Aydn, Bolu, Cezayir-i Bahri Sefid, Edirne, Erzurum, Hdvendigr, Konya, Ni, Rumeli, Silistre, Selanik, skp, Vidin.

40

Serin, a.g.m., s.720. Ktkolu, a.g.m., s.542; akr, a.g.e., s.50; Tozduman, a.g.t., s.29. 42 ztrk, XIX. Yzylda Sdn Sosyo-Ekonomik Yaps, Trk Dnyas Tarih Dergisi, stanbul 1995, C.18, S.106, s.29. 43 Akgndz, ztrk, a.g.e., s.52.
41

20

Defterlerin ou yeni saym (1261) kapsadndan 1261 tarihli sayma aittir. Ksmen de olsa 1256 tarihli defterlere rastlanmaktadr44. 2.2.2. Hazrlan Temettuat defterlerinde yerleim birimleri ayr ayr belirtilmi, byk yerler ile birden fazla mahalleden oluan kyler ayr ayr defterleri kaydedilmitir45. Tezimizin kaynan oluturan defterlerde mahalleler ve kylerin herbirinin defterlerinin ayr ayr olduu gzkmektedir. Bununla birlikte bu alanda aratrma yapanlarn bazlar aratrma blgelerindeki mahalle ve kyler iin ayr ayr defter tutulmadn belirtmitir. Temettuat defterlerinin terekkp tarz u ekildedir: Defterlerin ilk sayfasnda srasyla eyalet, sancak, kaza adlar kaydedildikten sonra tahriri yaplan ky, kasaba, mahalle veya iftliin ad yazlmtr46. Hdvendigr eyaleti dahilinde kin Bilecik Sanca kaimmakaml mlhaktndan nefs-i Seferihisar kasabasnda Hac Eshab mahallesinde sakin ahalilerin...47 Ky ve mahallelerde yazma genellikle imam, muhtar vb. grevlilerden balanm ve gelir getiren mallarn saym yaplmtr. Defterlerin byk bir ksmnda hane reisleri kaydedilmeden nce hane numaralar da yazlmtr. Mahalli idareciler tarafndan yaplan bu saymlarn 1256 ylnda yaplan defterlerin sonunda muhassl, mft, emlak katibi ve meclis azalarnn mhrleri bulunmaktadr. 1261 tarihli defterlerde mslmanlarn yazlmas imam, muhtar evvel ve snilere, gayri mslimlerin yazlmas ise kocaba ve papazlarn sorumluluunda olup defterlerin sonlarnda onlarn mhrleri bulunmaktadr.
44

Akgndz, ztrk, a.g.e., s.52. Ktkolu, a.g.e., s.396. 46 Serin, a.g.m., s.724-25.
45

21

2.2.3. ekli zellikleri ve Metodu Tahrir almalar devam ederken, almalar hzlandrmak amacyla vali, defterdar ve imar meclisi memurlarna 1256 saymnda olduu gibi, 1261 saymlarnda da bir temettuat defteri numunesi ile soru cevap eklinde layiha gnderilmitir. Gerek bu rnek defterde gerekse 1261 tarihli tutulan Temettuat defterlerinde u metod takip edilmitir. Defterlerin kapana zaman zaman defteri yazan katibin ismi ve defterin Bata tutulan defterin nereye ait olduu yani eyaleti, sanca ve kazas

a)

yazl tarihi verilmektedir. b) belirtildikten sonra ky veya mahallesi verilmektedir. Mesela Sivrihisarn Hazinedar Mahallesinin temettuat defterinin ba ksmnda u ifadelere yer verilmektedir. Hdvendigr (kaymakaml) defterdir.48 Ky veya mahalle gayri mslim ise defterin banda .... Benli mahallesinde mtemekkin ehli zimmnin emlak ve arazi...49 eklindeki bu ayrnt mutlaka belirtiliyordu. Bu genel balktan sonra vergi mkellefi kiinin Hane 1 Numro 1 eyaleti dahilinde kin Bilecik Seferihisar Sanca kaimmakaml Hazinedar mlhaktndan Nefsi kasabasnda

mahallesinde sakin ahalilerin emlak ve arazi ve temettuatlarn mbeyyin

c)

eklinde hane numara, isim ve hreti yazlmaktadr. Bu ifade yazlrken kiiyi en iyi tanmlayacak ifadeler seilmitir. Daha ok filan olu filan tarz benimsenmitir. Mesela mahalle-i mezburda sakin Kse olu Ali Efendi gibi.50 Bazen de baba ad belirtilmeden mahalle-i mezburede sakin Koca Arap Sleyman51 gibi toplum iinde

47 48

BOA, ML.VRD.TMT, nr.9159, s.2. BOA, ML.VRD. TMT,nr.9143, s.2. 49 BOA, ML.VRD.TMT, nr.9132, s.2. 50 BOA, ML.VRD.TMT, nr.92121, s.2. 51 BOA, ML.VRD, TMT,nr. 9146,s.16.

22

tannan lakabyla yazlyordu. Olu yerine zde terimi de kullanlyordu. Mahallei mezburede sakin Zaimzde Hasan Bey52 gibi. Vergi mkellefi zaman zaman kardei, olu veya hizmetkar ile birlikte yazlabiliyordu.53 Kiinin tanmlamasnda meslei n plana geiyorsa meslei ile birlikte zikrediliyordu. Dersim Hac Yakup gibi54. Bunlar dnda kii yer ismi ile tannyorsa o ekilde yazlyordu. Beypazarl, Kavackl Mustafa55 Gayri mslim ve mkellef olduu cizye dilimi yani, edna, evsat veya a`l olduu belirtiliyordu. Mkelleflerin isimlerinin zerine sene-i sabkada yani geen senede tahakkuk eden vergi-yi mahsusann, aarn ve det-i anam vergisinin miktar eik bir ekilde kaydedilmektedir. Aada 1261 saymnda Sivrihisarn opuk mahallesinde Krml olu Osmann emlak ve arazi ve temettu kaytlarnda her vergi birlikte gzkmektedir.56
Sene-i sabkada vergi-yi mahsusadan bir senede vermi olduu Guru 130 Aar ve rsumi olarak vermi olduu Hnta r Ba Kile inik Guru 3 1 2 Guru 44 Adt- Anam Rusmu Guru Para 3 8 46 0 49 8

Kiinin bir meslei varsa isminin zerine eik bir tarzda yazlmaktadr. 1261 tarihli saymda kiinin meslei ekseriyet itibariyle yazlmtr. Mesleklerin yazlm olmas, ilgili blgede zanaat dallarnn geliimini ve gelir dalmnda zanaat sahiplerinin yerini tespit asndan nem arz etmektedir.

52 53

BOA, ML.VRD. TMT, nr.9146, s.3. BOA, ML.VRD,TMT, nr.9146, s.2 54 BOA, ML.VRD,TMT, nr.9125, s.2. 55 BOA, ML.VRD,TMT, nr.9117, s.7. 56 BOA, ML.VRD,TMT, nr.9110, s.9.

23

d)

smin altna ahsn btn mal varlklar, bek bek yazlmaktadr. Sra ile

nce gayrimenkuller yazlmaktadr. ahsn tarlas, ba, bahesi, ekili ve nadasa braklan arazisi, dutluk/ bceklik, cehrilik adyla hususi bir ksm arazileri, bu arazilerin dnm olarak miktar ve 1260 yl gerek geliri ile 1261 yl tahmini geliri alt alta yazlarak toplanmaktadr. Arazilerin ekili veya nadasa brakld, hububat dnda ekim alanlarnn eidi (arazilerin pamuk, pirin, kk boya, afyon, ttn tarlas, dutluk/harir bahesi olup olmad) mutlaka belirtilmitir. Gayrimenkuller blmnde kii ehirli ise sahip olduu dkkan, han, siyb (deirmen), hamam vb. gayrimenkulleri varsa gelirleriyle verilmektedir. Bunlarn mstakil veya ortaklk yoluyla iletilip, iletilmedii kiilerin hassalar ve kazanlar ile birlikte verilmitir. Ortak gayrimenkullerin gelirinden rler ve dier ortan hissesi dldkten sonra geri kalan gelir olarak kaydedilmitir. Kiinin mukataa haslat, dkkan icar, tmar bedeli ve hisse gelirleri de buraya alnmaktardr.57 e) belirtilmitir. f) Hanede, hane reisinden baka alanlar varsa onlarn da adlar, mal Son olarak mecmundan bir senede tahminen temettut denildikten varlklar, kazanlar, rleri yazlmtr. g) sonra bu ibarenin altna kiinin varsa mesleinden elde edilen gelirle, dier gelirleri toplam alt alta yazlarak bir vergi mkellefinin genel kazancn ifade eden toplam yazlmaktadr. Kiinin herhangi bir mal yoksa bu durum kaydedilmi ve vergi tahakkuk ettirilmemitir. Mkellef hane reislerinin ekseriyeti erkek nfusu tekil etmekle birlikte zaman zaman dul kadnlar ve yetim ocuklarn yazldklar kaytlara da rastlanlmaktadr. Vergiye tabi mal varlklar olan bir ky veya miktar verilmektedir58. Ayrca mahalle ve kylerin yerleim dzeninde genellikle dini veya etnik farkllklar dikkate alnm, bu sebeple mslim veya gayri mslim kesim, ayr ayr
57

Daha sonra hane sahiplerinin sahip olduklar hayvanlar ayrntl olarak

ele alnmaktadr. Hayvanlarn samlk (samal), ksr (dlsz) olup olmadklar da

mahalledekiler mkelleflerin

tamam deftere kaydedildikten sonra ky ve mahallelerin toplam temettuu ve vergi

Akgndz, ztrk, a.g.e., s.48.

24

sayma tabi tutulmu ve ayr ayr defterlere veya ayn mahalle/kyde iseler bir defterin ayr ayr ksmlarna yazlmtr.59

58 59

Akgndz, ztrk, a.g.e., s.48-49. almamz hazrlarken ekil, biim, ierik ve kaynak olmas bakmndan bize fikir veren pek ok temettuat almalarndan, tezlerinden faydalandk. Bunlardan bazlar unlardr: M.Ali Gkat, 1845 ylnda Selanik (Temettuattualara Gre); Tarih ve Toplum, stanbul 1997, C.28, s.168, s.15-22; Ahmet Cokun, Maliye Nezareti Temettuat Defterlerine Gre 1844 Ylnda Erzurum Ovasnn Sosyal ve Ekonomik Durumu, ..S.B.E, y.y.l.t., stanbul 1997; eyma Ylmaz, XIX. Yzylda Bir Anadolu Kenti Eskiehir Kazasnn Sosyal ve Ekonomik Durumu, ..S.B.E, y.y.l.t., stanbul 1997; V. Levent Akgnl, XIX. Yzyln Ortalarnda Mulann Sosyo Ekonomik Yaps, ..S.B.E, y.y.l.t., stanbul 2001; Mehmet Ekincikli, Temettuat Defterlerine Gre Mudurnu Kazasnn Sosyo Ekonomik Yaps 1261(1844), ..S.B.E., y.y.l.t., stanbul 1995; Mehmet Karaka, Maliye Nezareti Temettuat Defterlerine Gre 1844 Ylnda Bolu Kazasnn Sosyal ve Ekonomik Durumu, ..S.B.E., y.y.l.t., stanbul 1995; Kaya Bayraktar, Maliye Nezareti Temettuat Defterlerine Gre 1844 Ylnda orlu Silivri ve Ereli Kazalarnn Sosyo Ekonomik Durumu, ..S.B.E, y.y.l.t., stanbul 1996, lbeyi zer, Darende Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri, stanbul 2000.

25

3. BLM EHRN SOSYAL YAPISI 3.1. Sivrihisarn Mahalleleri, Kyleri ve Nfusu 3.1.1. Mahalleler ve Demografik Yaplar Osmanl ehrinde mahalle, ayn mescidde ibadet eden bir cemaatin aileleri ile yerletikleri ehir kesimi olarak alglanmtr.1 Osmanl ehirlerinde yaplan gzlemlerden biri de genellikle mslmanlar ile gayri mslimlerin ayr mahallelerde yerleim yerlerinde oturmalaryd.2 Yerleim dzeninde mslim ve gayri mslimlerin i ie yaamalar tercih olunan bir durum deildi. Mslim ve gayri mslimler kendilerine ait mahallelerde ikamet olunmaktaydlar. Bu durumun bir snf yaplanmasnn gereinden deil, sosyal dzenin, kamu dzeninin korunmas iin alnan bir tedbirden kaynakland bilinmektedir. Bu dzen, ehir yaamnda bu zmrelerin bir btn ile birlikte ortak yaam oluturmalarna engel olmamtr.3 Bundan baka baz meslek mensuplar da kendi mesleklerinin adlaryla anlan mahallelerde/kylerde oturmulardr.4 Osmanl ehirlerinin temel yerleme birimi olan mahalleler, kendi gelenekleri ve yaam tarzlar ayr ve farkl cemaatleri iinde barndrmtr. Ayrca ibadet yeri ve pazar yeri btn mahallelerin ortak faaliyeti gerektiinde alan ve geniletilen cemaat merkezini tekil etmektedir.5 Osmanl Devletinde en kk idari birimleri oluturan mahallelerin banda imamlar bulunmaktayd. mam, mahallenin ynetici ve temsilcisi olarak kad tarafndan

zer Ergen, Osmanl ehrindeki Mahallenin levi ve Nitelikleri zerine, Osmanl Aratrmalar, stanbul 1994, C.4, s.69. 2 Ergen, a.g.m., s.70. 3 Glfettin elik, Osmanl Devletinin Nfus ve skan Politikas, Divan, BSV Yay. stanbul 1999, S.6. s.63. 4 Ergen, a.g.m., s.70. 5 Ergen, Osmanl ehrinde Esnaf rgtlerinin Fizik Yapya Etkileri (Ed. Osman Okyar, Halil nalck), Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Meteksan Ltd. ti. Yay., Ankara 1980, s.103104; Ahmet Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, Dergah Yay. stanbul 2000, s.158.

26

atanrd. Muhtar ise balangta imama vekalet edebilecek, cami cemaatinin sekin kiisini ifade etmekteydi.6 Gnmzde ehirlerin sosyal yaam ile ilgili monografileri gibi almalar, Osmanl Devletinin sosyal ve iktisadi tarihini ortaya koyacak almalardr. Uzun bir gemie sahip olmayan ancak itinal bir ekilde artan bu almalarla monografileri eksik, az ya da olmayan ehirlerin durumlar ortaya kacaktr. Aratrmamzn ana kayna olan Temettuat defterleri incelendiinde Osmanl ehir yapsndaki sistemin Sivrihisar mahalleleri iin de geerli olduu grlecektir. Sivrihisarda mslim ve gayri mslimler ayr yerleim yerlerinde yaamlar; meslek sahiplerinin youn olduu yerleim yerleri oluturmulardr. Bu arada kuruluundan (1072) bugne Trk kentlerinin tm zelliklerini tayan Sivrihisarda XV. ve XVI. yzylda grld zere kale, hanlar, kervansaray, hamam, pazaryeri, ar-kapan, medrese ve cami merkezli oluu ile birlikte tek vcut yerlemeler halinde idi.7 almamzn esasn ortaya karan veriler, Sivrihisarn (Seferihisar) Temettuat defterleri katalogunda ML.VRD.TMT. koduyla yaynlanan ve ehir merkezinin mahallelerinin kaydedildii 9110, 9111, 9112, 9121, 9125, 9126, 9128, 9132, 9137, 9140, 94143, 9144, 9146, 9155, 9159, 9160, 9165, 9168, 9171, 9172 numaral 22 adet defter ile aratrmamzn dorudan konusunu tekil etmeyen ancak baz durum deerlendirmelerinde yararlandmz kylerle ilgili 45 adet Temettuat defterinden elde edilmitir.8 Her bir defterin bir mahalleyi/ky ierdii defterlere gre 1844-45 yllarnda Sivrihisarn 22 mahallesi gzkmektedir. Ancak bu tarihlerde mahalle saysnn 22den daha fazla olduu yine o tarihlerdeki kaytl defterlerden anlalmaktadr.

6 7

Tabakolu, a.g.e., s.160. Keskin, a.g.e., s.60. 8 Kylerle ilgili defterlerin numaralar bibliyografya ksmnda verilmitir.

27

Defteri olan mahalleler unlardr: Arakl, Benli, Camiikebir, opuk, Demirci, Elmal, Faruklar, Gazi Sinan, Hac Ashab, Hac Eskici , Hac Hasan, Hac Veysi, Hazinedar, Hisar, Karaba, Kethda, Kl, Kutbettin, Mslim Akdoan, eyh Baba Yusuf, Tatlar, Yenice. Ancak az nce de belirttiimiz gibi bu defterlerde hane reislerinin gayri menkullerin/tarlalarnn ortaklaa kullanlmasndan dolay gsterilen hisselerden, ortaklklardan o yllarda iki mahallenin daha olduu gzkmektedir. Bunlar Kubbeli 9 ve Gedik10tir. Bu arada ncelikle bilinen en eski Osmanl kaytlarndan itibaren Sivrihisarn mahalleleri ve adetlerini belirtmek gerekir. Tapu Tahrir defterlerine gre 1486 ve 1521de 24 mahalle gzkmektedir.11 Bu mahallelerin isimleri daha sonraki kaytlarda da ekseriyetle gemektedir. 1850li yllara ait eriyye sicillleri ve saymlarna gre de 31 mahallesi gzkmektedir.12 Bu mahalle adlarnn yars (15 tanesi) temettuat saymlarndaki kaytlarda geen mahalle adlar ile ayndr. Burada aklmza taklan soru udur: 1830lu yllarda farkl, 1845li yllarda farkl isimleri tayan mahallelerin varl nasl olur? Bizce bu sorun mahalle adlarnn eriyye sicillerinde eksik ya da yanl okunmasndan ileri gelmesi ile aklanabilir. Dolaysyla bu kaytlarla temettu kaytlarnn karlatrlarak sorunun ortadan kalkacan dnmekteyiz. 1261 (1845) ylna ait nfus vukuat defterinde farkl olan mahalle saylar temettu saymlarna eklendiinde say 28e kmaktadr. Burada farkl mahalleler gayrimslim mahalleler olan Ay, Kubbeli, Orta, Tahtal ve Zmmi Akdoandr. 13 Bu mahalleler 1263 ylndaki cizye defterlerinde de gemektedir.14

BOA, ML.VRD. TMT, nr. 9110, s.12; nr 9128, s.18; nr.9140, s.4. BOA, ML.VRD. TMT, nr.9160, s.2. 11 Doru, a.g.e., s. 139-140. 12 zkaya, a.g.e., s.12-13. 13 BOA, K.K, nr.6364. 14 BOA, MAD, nr. 18904.
10

28

Yine ayn tarihlere yakn tarihli olduunu dndmz tarihsiz bir ariv belgesinde15 29 mahalle gzkmektedir. Burada farkl olarak dier defterlerde olmayan akl ve Yeni Reaya adnda iki mahalle gzkmektedir. Bu defterin tarihi hakknda net bir yargya varmak doru olmamakla birlikte tahmini olarak Osmanl Devletini d glerden etkilendii bir zaman dilimi olan Krm Sava sonrasna ait gzkmektedir. 1311 (1894)e ait Ankara Salnamesinde mahalle says 30dur.16 Temettu saymlaryla oluan defterlerde ortaya kmayp da mezkur ariv belgelerinde olduu gzken mahallelerle ilgili bu farklln nedenleri yle sralanabilir: a) Gerekten de ad gemeyen, zikredilmeyen ve defterleri olmayan Veya da saym yaplm ancak ya baka tasnif arasnda yer alm, ya da mahallelerin temettu saym yaplmam ve bundan dolay da defteri olmamtr. b) tasnifi yaplmam ve bunlardan tr ortaya kmamtr. Bu muallak durumun cevab ilerleyen zamanlarda yaplacak almalarla daha net ortaya kacaktr. imdi de yine tahrir kaytlarndan itibaren adlar bilinen mahallelerin ksaca adlarna deinelim. Tahrir defterlerine gre 1486 ve 1521 yllarndaki mahalleler unlardr: Kln, Ahi Fahreddin, Araklu, Mescid-i Veledi htiyar, Kayalu, Hazinedar, ubuk, Hac Minnet, Hac Veysi, apaklu, Hac Hasan, Kethda, Elmal, Koyuncu, Kazaz Sinan, Akdoan, Tatlar, Yenice (Seyyid Mahmud), Cami Mahallesi, Hafz- Cami (camii kebir), ve Gedk Hac shak, Hac Kutbeddin, Ermeniyan, Demirci.17 1844 ylnda Temettuat, Cizye ve Nfus Vukuat defterlerine gre ise mahallelerin adlar yledir: Arakl, Ay, Benli, Camiikebir, opuk Demirci, Elmal, Faruklar, Gazi Sinan, Hac Ashab, Hac Eskici, Hac Hasan, Hac Veysi, Hazinedar,

15 16

BOA, K.K, nr.18904. Ankara Vilayeti Mahsus Salnamesi, 12 Defa, Ankara 1311, s.324. 17 Doru, a.g.e., s.139-140.

29

Hisar, Karaba, Kethuda, Kl, Kubbeli, Kutbettin, Mslim Akdoan, Orta, eyh Baba Yusuf, Tahtal, Tatlar, Yenice, Zimmi Akdoan. 1852 ylndaki eriyye sicilleri kaytlarnda gzken mahallelerin adlarnn bir ksm farkl bir ksm da ayndr. Ancak salnamelerde, bu kaytlarda geen farkl mahalleler zikredilmemitir. Bu kaytlardaki mahalle adlar yledir: Ay, Akdoan, Une, Yenice, Tekye, Geduk, Hilm, Mselleme, eyh Yusuf, Semercu (Demurcu), Elmalu, Araklu, Tabaklar, Faruklar, Hac Veysi, apanlu, Camii Kebir, Kabak, Zimmi Akdoan, Hac shak,Hanlar, Kethda, Nehasizyam, Hasleddin, Hazinedar, Hac Hasan, Mselleme, Gedk, Karabal, Hac Eskici, Tekye. Burada ikier adet Une, Tekye mahallesi gzkmektedir.18 1311 (1893) yl Ankara salnamesinde gzken mahalle adlar aynen Temettuat defterlerinde getii gibidir. Bunlar, eyh, Arakl,Elmal, Demirci, Gazi Sinan, Kutbettin apuk, Gedik, Kln, Camiikebir, Hazinedar, Mslim Akdoan, Yenice, Faruklar,Hac Eskici, Hac Veysi, Hac Hasan, Hayakl? (apanl olabilir), Karabal, Hac Ashab, Kethda, Hisar, Kepen, Tatlar, Tahtal, Orta, Benli, Yeni Mahalle (Reaya), Ay, Akdoan.19 Cumhuriyet dneminde ise idari taksimatta mahalle says -baz mahalleler birletirilerek- 13e indirilmitir. Bugn de ayn sayda olup ve ayn adla anlan mahalleler unlardr: Demirci, Kurunlu, Cumhuriyet, Kubbeli, Yenice, Karacalar, Kl, Gedik, Karabal, Camiikebir, Elmal, Hzrbey ve Yunus Emre.20 Aratrmamzda verilerimiz ncelikle Temettuat defterlerinde yer alan mahallelerle ilgilidir. Baz noktalarda yukar ad geen ariv kaytlarndan da faydalanlmtr. Bu dorultuda aratrdmz dnemde mahalle saysn 28 olarak ele almay uygun bulduk.

18 19

zkaya, a.g.m., s.12-13. Ankara Vilayeti Mahsus Salnamesi, s.324. 20 Keskin, a.g.e., s.63.

30

Elimizdeki bu verilere dayanarak ortaya kardmz demografik yap ile ilgili sonular u ekilde belirtebiliriz. Sivrihisarn en kalabalk mahallesi 214

hane ile Yenice mahallesidir. Bu

mahalleyi srasyla Benli (105 hane), Ay (105 hane), eyh Baba Yusuf (98 hane), Kl (85 hane), Demirci (80 hane), Tahtal (79 hane), Hac Eskici (75 hane) mahalleleri izlemektedir. En seyrek nfusa sahip mahalleler ise Hisar (7 hane), Gazi Sinan (19 hane), Hac Hasan (29 hane) mahalleleridir. Bu verilerden hareketle mahallelere ortalama olarak 63 hane dmektedir. Defterlere gre mahalleleri etnik ve dini bakmdan ksma ayrmak mmkndr. a) Yalnzca gayri mslimlerin yaad mahalleler: Benli, Ay, Zimmi Akdoan, Tahtal, Orta b) Gayri mslimlerle mslmanlarn birlikte yaad mahalleler : Yenice, Kl, Mslim Akdoan. c) Yalnzca mslmanlarn yaad mahalleler ki bunlar ise bu iki grup dnda kalan mahallelerdir. Mahallelerden Yenice, Benli, Ay, ey Baba Yusuf, Kl gibi nfus bakmndan byk mahalleler byk mahalle tipi, Hisar, Gazi Sinan, Faruklar gibi nfus bakmndan kk mahalleler de kk mahalle tipi yerleim yerleri olmulardr. Sivrihisar mahallelerinin nasl isimlendirildii konusunda bilgi veren yeterli sayda kaynak yoktur. Ancak bilinenlere gre mahalleleri drt grupta incelemek mmkndr: a) Eski Mahalleler : Bu mahalleler eski Trkmen aknlar sonucunda iskan Kii ismi verilen mahalleler : Hac Ashab, Hac Veysi, Hac Hasan, Gazi edilen boylardan isimlerini almlardr. Kl, Arakl, opuk (ubuk), Elmal, Tatlar.21 b) Sinan, Akdoan (mslim ve zmmi), Yenice (dier ad Seyyid Mahmud), eyh Baba Yusuf, Faruklar, Kutbettin, Hac Eskici. Bu mahalleler ile daha nce kurulup da adlar
21

Keskin, a.g.e., s.57.

31

deien baz mahalleler buralarda mescid yaptran ve nemli ilerde bulunanlarn isimleri ile tannmaktadr.22 Bunlarla birlikte bir dini yapyla adlandrlan mahalleleri de bu grupta iaret edebiliriz. Camiikebir gibi. Meslekle ilgili mahalleler : Belli bir meslek grubunun ounlukta olduu

c)

veya kurucularnn mesleklerine ithafen bu adlar alan mahallelerdir. Demirci, Gedik, Hazinedar, Kethda gibi. d) Gayri Mslim Mahalleleri : Sivrihisarn Trklerin ve Osmanllarn eline gemesi ile buralarda az da olsa Yahudi ve Rumlarn olduu, 15. ve 16. yzyllarda Ermenilerin ve Rumlarn olduu, 15. ve 16 yzyllarda Ermenilerin bir mahalle kuracak nfusa sahip olduu bilinmektedir. ncelediimiz dnemdeki kaytlarda Rumlar ve Yahudilere ilikin bir iaret bulunmamaktadr. Ermenilerin ise bu yllarda kkl bykl ekilde ehrin ykseinde dalarn eteinde mstakil mahalleler kurduklar, bunun yannda da baz mslman mahallelerinde yaadklar bilinmektedir. Yapm olduklar 1882 tarihli kilisenin byk ve tek oluu da ibadet iin ortaklaa bir yerde toplanmalar bir arada yaamalarnn bir gstergesidir. Bu kilisenin varl bugn iin devam etse de ii harap haldedir ve turizme almay beklemektedir23. Ermenilerin mstakil olduklar mahalleler Benli, Ay, Tahtal Orta ve Zimmi Akdoan; mslmanlarla yaadklar mahalleler Kl, Yenice ve Mslim Akdoan'dr. Gayr mslim mahallelerinin isimlerinin menei ise kesin olarak bilinmemektedir. Daha sonralar buraya gelen Yahudilerin kurmu olduu mahallenin ad Yeni Mahalle (Yeni Reaya) olmutur ki bu da onlarn ok fazla gemiinin olmadn zaten belli etmektedir.

22

Keskin, a.g.e., s.58.

32

Tablo 1: Sivrihisar'n Mahalleleri-1845 Mahalleler 1 Arakl 2 Ay 3 Benli 4 Camiikebir 5 opuk 6 Demirci 7 Elmal 8 Faruklar 9 Gazi Sinan 10 Gedik 11 Hac Ashab 12 Hac Eskici 13 Hac Hasan 14 Hac Veysi 15 Hazinedar 16 Hisar 17 Karaba 18 Kethuda 19 Kl 20 Kubbeli 21 Kutbettin 22 Mslim Akdoan 23 Orta 24 eyh Baba Yusuf 25 Tahtal 26 Tatlar 27 Yenice 28 Zimmi Akdoan Defter No 9121 * 9132 9173 9110 9128 9140 9125 9162 * 9159 9165 9111 9117 9143 9137 9168 9160 9126 * 9144 9171 * 9112 * 9155 9146 *

23

Agos Gazetesi, 26 Mays 2000, s.1, 5.

33

3.1.2. Kyler ve Demografik Yaplar 15. ve 16. yzyldaki kaytlara bakldnda Sivrihisar kylerinin sipahi

topranda, yayalk alanda ve vakf topranda kurulduu grlmektedir.24 13. yzylda Anadoluya gelen Trkmenler, Mool tehlikesinden uzakta olabilmek iin Bat Anadolu ve ularda Bizans snrn zorlayarak iskan edebilmek, yerleebilmek iin rahat ve gvenli mekanlar aramlard. Bu g dalgalar srasnda Bat Anadolu ve bat Anadoluya yerleilmi ve ok sayda kyler kurulmutur. Bir bat Anadolu ve u vilayeti olan Eskiehirde de Trk nfusunun yerlemesi byk apta gereklemitir.25 Osmanl tara tekilat idaresine gre eyalete bal sancaklar, herbirinin banda bir kad bulunan kazalara ayrlmt. Kazalarda bulunan kyler idari ve corafi snrlarla evrili blgelere taksim olunmu, bu ekilde oluturulan ve ayn zellie sahip bulunan kylerin araya gelmesi ile nahiyeler snrlandrlmtr. Osmanl Devleti dneminde ky kavramnn tarifi net olarak belli deilse de karye olarak vesika ve defterlerde belirtilmitir. Ancak bu kylerin 4-5 haneden 70-80 haneye ktklar grlmektedir. Kylerden baka vergi veren yerleim birimleri de mezraalardr. Mezraalar, ky zellii tamamakla birlikte bazen olduka kalabalk nfusa sahip olabilmekteydiler.26 15. ve 16. yzyllardaki Sivrihisar tahrir defterlerinde 143 adet ky ismi tespit edilmitir. Bu kylerin 88 adedinin ismi gnmze kadar kullanlmtr. simleri deimeyen kyler Gnyz nahiyesinde younlamtr. 1110 (1690) tarihli bir avarz kaydnda ise Sivrihisara bal 58 ky kayd gemektedir.27 Bu ky adlarnn ou tahrir kaytlarnda da gemektedir. Daha sonra yaplacak olan saym ve tahrir, temettu almalarnda da ok farkllk arzetmeyecektir.
24 25

Doru, Osmanl mparatorluunda..., s.5-6. Osman Turan, Seluklu Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, Turan Neriyat Yurdu Yay., stanbul 1969, s.280; Seluklular Zamannda Trkiye, Boazii Yay., stanbul 1993, s.507.

34

1255-1259 (1838-1843) yllarna ait vergi kaytlarna dahil edilen kylerin adedi 50dir.
28

1261-1262 (1845-1846) yllar bir aar kaydnda ise temettu saymlarnda bulunmayan ky ad zikredilmektedir.29 1844 ylna ait olan ve konumuzun ana kaynan tekil eden Temettuat defterlerine gre 45 adet ky vardr. Ancak Sivrihisar kylerinin bu kadar olmad hem daha nceki hem de daha sonraki ariv kaytlarndan anlalmaktadr. Her bir kyn ayr bir defterde zikredildii kyler unlardr: Ahiler, Babadat, Ballhisar, Bayulu (muhtemelen Babullu), Bier, Brtlen, aykoz, Demirci, Dinek, Dmrek, likviran, Ertan, Gm, (Gem),Grst, Halilba, Hatuncuk, Hortu, bikseydi, decik,Ekik, lyas Paa, srailba, Kapulu, Karaburhan, Karaca Ahmet Sultan, Karacakaya ve Adahisar, Karacaviran, Karadat, Kark, Karkn, Kayma, Kzlcavian, Koca, Kultan, Kurt eyh, Mlk, Memik,Ortaklar, Sadkba, Sarkavak, Tatar, Tekeviran, Turay, Yalnzam, Zey. Bu kylerden bazlarnn adlarndaki viran kelimesi ren kelimesi ile deiime urayarak gnmze gelmitir. 1852 ylndaki sicil kaytlarnda 47 ky gzkrken30 1311 (1893) ylna ait bir salnamede 90 ky gzkmektedir.31 Kaza olarak ilk kuruluunda 116 ky ve Gnyz adl bir nahiyesi olan Sivrihisarn 1950deki idari taksimatta Gnyz ve Kaymaz nahiyesi dahil toplam 87 ky mevcuttu.32 Bugnk idari tekilata gre ise Kaymaz, Dmrek ve Nasreddin Hoca (Hortu) beldeleri ile toplam 60 ky ve 27 yaylas vardr.33 Daha nce Sivrihisara bal belde olan Gnyz, ve Beylikova bugn Eskiehirin ileleri, Polatl da Ankarann bir ilesi olmutur.
26 27

Doru, XV. ve XVI. Yzyllarda..., s55. BOA, K.K. nr. 2794, s.11-16. 28 BOA, ML. VRD, nr.176. 29 BOA, ML.VRD, nr. 1216, s.7-9. 30 zkaya, a.g.m., s.14. 31 Ankara Vilayeti Mahsus Salnamesi s.324. 32 zmeri, vd, a.g. md,s.151. 33 Keskin, a.g.e., s.56.

35

Tablo 2: Sivrihisar'n Kyleri

Kyler Ahiler Babadat Ballhisar Bayulu Bier Brtlen aykoz Demirci Dinek Dmrek Elinviran Elik Ertan Gm Grst Halilba Hatuncuk Hortu bik Seydi decik lyas Paa srail Ba Kapulu Karaburhan Karaca Ahmet Sultan Karacakaya ve Adahisar Karacaviran Karadat Kark Karkn Kaymas Kzlcaviran Koca Koltan Kurt eyh Mlk Memik Ortaklar Sadkba Sarkavak Tatar Tekeviran Turay Yalnzam Zey Defter no 9122 9134 9120 9163 9174 9145 9167 9133 9172 9153 9118 9141 9119 9136 9170 9116 9115 9158 9108 9150 9164 9175 9130 9148 9127 9156 9114 9129 9177 9166 9131 9157 9154 9124 9138 9161 9169 9151 9123 9135 9109 9139 9176 9113 9152

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45

36

3.1.3. ehrin Tahmini Nfusu Temettuat defterleri dikkate alndnda Sivrihisar mahallelerindeki hane says 1321, kylerindeki hane says 1327dir. Ancak mahallerle ilgili blmde belirtildii gibi defterleri olmayan mahallelerin hane says ile birlikte toplam hane says 1698e kmaktadr. Aradaki bu farkn nemli olmasndan tr aratrmamzda bu sayy kullanacaz. Kylerin hane says ile ilgili tm eksikliklere ramen defterlerde geen saylarda baka kullanabileceimiz kayt yoktur. leride eer defteri olmayan kylerle ilgili bilgiler gn na karsa bu eksikliin telafi edileceini mit ediyoruz. Sivrihisar mahallelerindeki hanelerin 1240 mslmanlara, 458i gayri mslimlere aittir. Bir baka deyile hanelerden % 73 mslmanlara, % 27si gayri mslimlere aittir. Kylerde ise nceleri gayri mslim unsurlar yaam olsa da bu yllarda kylerde gayri mslim unsur yaamamaktadr. Tablo 3: Sivrihisar'da Yaayan Milletlere Gre Hane Saylar
Hane Saylar Mslmanlara Ait Hane Says Gayri Mslimlere Ait Hane Says Toplam Hane Says Mahalleler 1240 458 1698 % 73 27 100 Kyler 1324 0 1324 % 100 0 100 Toplam 2564 458 3022

Nfus ile ilgili birinci el kaynaklar klasik dnem iin tahrir, avarz ve cizye kaytlar, son yzyl iin cizye, nfus, temettuat kaytlar ile salnamelerdir. Tahrir, avarz, cizye, ve temettuat defterleri ile toprak saym iin yaplan nfus saymlarnda hep genel bir ifade ile faal erkek nfusu verilmekte34 ve bununla da vergi ykmlleri ile tahsil edilecek vergi yk belirlenmektedir. Osmanl Devletinde ilk nfus saym olarak bilinen 1831 tarihli saymda da erkek nfus saylmtr. Bu saymn da temel amac verginin yeniden tadil ve tesviyesine uygun olarak nfusu belirlemekti.35
34

Musa adrc, 1830 Saymna Gre Ankara ehir Merkezi zerine Bir Aratrma, Osmanl Aratrmalar, stanbul 1955, C.1, s.109. 35 Sait ztrk, Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri Bilecik, Kitabevi Yay., stanbul 1995, s.35.

37

Klasik dnem vergi kaytlar ile aratrmamza kaynak tekil eden kaynaklardan genel nfus rakamlarna ulamak iin lkemiz sosyal tarihiliinin ncs kabul edilen mer Ltfi Barkan tarafndan ne srlen ve genellikle de kabul gren, her vergi hanesinin 5 kiiden olutuu36 grnden hareketle Sivrihisar merkez ve kylerine ait nfus tahminlerini yapm bulunmaktayz. Sivrihisarn bilinen en erken tarihli tahrir kaytlarndaki nfusu 1486da 3512, 1521de 3739dur.37 1572-78deki yllara ait kaytlarda da 5200 civarnda nfus gzkmektedir.38 Klasik dnem kaytlarnda birok kk ehirlerde kale muhafz, tmarl sipahi, aknc, yrk gibi askeri vazifeleri olan kimseler kaytl olduklar halde Edirne ve Bursa gibi byk ehirlerde bulunmas lazm gelen garnizonlarn, saray ve konak mntesiplerinin, byk beylerin maiyetindekilerin ve bazen medrese talebelerinin kaydedilmemi olmas dikkat ekicidir. Ayrca bu devir ehirlerinde miktarlar byk yekn tekil etmesi lazm gelen klelerin de bu saymlarda kaydedilmemi olmas da gze arpmaktadr. Bunun iin Osmanlnn birok yerinde olduu gibi Sivrihisarda da yaplan bu nfus tahminlerin tam olarak hesap edilmesi mmkn gzkmemekte, ancak ortaya kan birbirine yakn rakamlarn farkl oluunun, tahmini deerlerden ortaya ktn belirtmekte yarar vardr.39 Sivrihisarn 1590 yl nzul datm srasnda 1032 avarz hanesi ile tahminen 5160 nfusu gzkmektedir.40 Tablo 4: Klasik Dnemde Sivrihisar'n Nfusu
1486 3512

1521 3739

1572-78 5200

1590 5160

36

. Ltfi Barkan, Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi, Trkiyt Mecmuas, stanbul 1953, C.X, s.12-14; Nejat Gyn Hane Deyimi Hakknda, .. E.F. Tarih Dergisi, stanbul 1979, s.32, s.332. 37 Doru, a.g.e., s.93. 38 Hseyin Aslan, 16. yy Osmanl Toplumunda Ynetim, Nfus, skan, G ve Srgn, Kakns Yay, stanbul 2001, s.136-138. 39 Arslan, a.g.e., s.138-139.

38

Ondokuzuncu yzyla gelindiinde ise nfus rakamlarnda ciddi bir farkllk grlmemitir. 1247/1831 tarihli nfus saymnda kaza genelinde toplam 6290 erkek nfusu kaydedilmitir.41 Bu say mslman erkek nfusa aittir. Yaklak olarak erkek nfus nisbetinde kadn nfusunun eklendiimizde kaza nfusu 12580 olmaktadr. 1260-1261/1844-1845 yllarn kapsayan temettuat saymlarnda bu tarihlerde mevcut olan 21 mslman 1 gayri mslim mahallesinde toplam 1321 vergi hanesi bulunmaktadr. Bunun dnda cizye ve nfus vukuat defterlerinden isimleri ile hane saylarn tesbit ettiimiz 6 mahalle daha ardr ki bunlarla beraber 1698 hane olmaktadr ki bu durumda ehir merkez nfusu yaklak olarak 8500 kadar olduu sylenebilir.
42

1881/82

1893

arasnda mahalle

ve kylerde toplam

29983

kii

gzkmektedir. 1313/895 ylna ait Ankara salnamesinde mahallelerde toplam 12.031 nfus mevcut olup bu saynn 8018i mslmanlara, 4013 gayri mslimlere aittir.43 1318/1900 tarihli salnameye gre ise 5549 mslman, 3821 gayri mslim nfus gzkmektedir.44 Bu yllar arasndaki nfus deiikliinin glerde aklanmas gereklidir. 1327/907 tarihli salnameye gre ise 7552 mslim, 3993 gayri mslim toplam 11.515 nfusu vardr.45 Yine bu yllarda Anadoluyu gezen Anadoluda Tanin gazetesi yazar Ahmet erife gre Sivrihisardaki nfus yledir: Erkek Mslman Ermeni Musevi ----------------Toplam
40

Kadn 15.596 2044 93

Toplam 31.892 3989 186 -----------36.06746

16.296 1945 93

-----------------------------------18.334 17.733

Ltfi Ger, XV-XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alnan Vergiler, .. Yay, stanbul 1964, s. 154-155. 41 Karal, a.g.e., s.96. 42 Karpat, a.g.e., s.126-127. 43 Ankara Vilayet Mahsus Salnamesi, 12 Defa, Ankara 1313, s.270. 44 Ankara Vilayeti Mahsus Salnamesi, 13 Defa, Ankara 1318, s. 45 Ankara Vilayeti Mahsus Salnamesi 15. Defa, stanbul 1327, s.132. 46 Ahmet erif, Anadoluda Tanin, stanbul 1325, s.169.

39

Bu nfusa kylerin dahil olduu aktr. Burada grlen farkllk Musevilerin oluudur. Museviler, Romanya muhacirleri olup kurduklar kyde ziraatle megul olmutur.47 Sivrihisarda sz ettiimiz gayri mslim unsurlar Ermeniler olup 1895te 4013, 1910da 3989 nfusa sahiptir. 1914 ylnda bal olduu Eskiehir sancanda toplam 8592 Ermeni mevcuttu. Bu yllarda Osmanl Devletinde ise 1.161.169 ile 1.234.671 arasnda deien Ermeni nfusu mevcuttu.48
Tablo 5: Sivrihisar Mahalleleri ve Nfusu-1845 Hane Says Tahmini Nfus Defter No Adet Kii 30 150 9121 105 525 * 105 525 9132 31 155 9173 66 330 9110 80 400 9128 68 340 9140 31 155 9125 28 140 9162 * 19 95 9159 75 375 9165 29 145 9111 48 240 9117 36 180 9143 7 35 9137 63 315 9168 73 365 9160 85 425 9126 65 325 * 54 270 9144 53 265 9171 62 310 * 98 490 9112 79 395 * 28 140 9155 214 1070 9146 66 330 * 1698 8490

Mahalleler 1 Arakl 2 Ay 3 Benli 4 Camiikebir 5 opuk 6 Demirci 7 Elmal 8 Faruklar 9 Gazi Sinan 10 Gedik 11 Hac Ashab 12 Hac Eskici 13 Hac Hasan 14 Hac Veysi 15 Hazinedar 16 Hisar 17 Karaba 18 Kethuda 19 Kl 20 Kubbeli 21 Kutbettin 22 Mslim Akdoan 23 Orta 24 eyh Baba Yusuf 25 Tahtal 26 Tatlar 27 Yenice 28 Zimmi Akdoan Yekn
47 48

Ahmet erif, Anadoluda Tanin, (Haz. etin Breki), TTK Yay, Ankara 1999, C.I, s.104. Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, 100. Yl niversitesi Rektrl Yay., Ankara 1990, s.21-22; Gyn, Osmanl daresinde Ermeniler, Gltepe Yay, stanbul 1983, s.40-41.

40

Cumhuriyetten sonra 1927 ylnda merkezi 4352 olan Sivrihisarn 1950de ise 6615 kii nfusu vard. 1980de merkezi 9541, geneli 55961, 1990da merkezi 10490, geneli 37 297, 2000 ylnda ise merkezi 10.547, geneli ise 31644 kii nfusu olmutur.49 Nfusun azalmas kylerin idari taksimatla yeni ile olan beldelere datmndan dolay olmutur. Tablo 6: Nfusun Belli Bal Tarihlerdeki Durumu 1521 3739 20761 1831 12580 1844-45 8500 15150 1907 11515 36635 1927 4352 31498 1950 6615 44281 2000 10547 25758

Merkez Genel

ehir merkezi iin kullanlan kaynaklar dikkate alarak yaplan almada 16. Yzyl balarnda Sivrihisarn 143 ky bulunmaktadr. 1521de sipahi, zaim ve yayalk alanlarda olmak zere kylerin toplam nfusu 17.022dir.50 1260-61/1844-45 temettu saymlarnda defteri olan 45 kyn toplam nfusu 6635tir. Ancak bu saynn kylerin gerek nfus olmad daha ncede akland gibi aktr. Buna ramen defteri olmayan kyler iin nfus verisi ortaya karmak mmkn deildir. Temettuat saymlarnda ortaya kan ky adlar, vergi haneleri ve toplam nfus u ekildedir:

49 50

Keskin, a.g.e., s.64-65. Doru, a.g.e., s.113.

41

Tablo 7: Sivrihisar Kylerinin Nfusu

Kyler Ahiler Babadat Ballhisar Bayulu Bier Brtlen aykoz Demirci Dinek Dmrek Elinviran Elik Ertan Gm Grst Halilba Hatuncuk Hortu bik Seydi decik lyas Paa srail Ba Kapulu Karaburhan Karaca Ahmet Sultan Karacakaya ve Adahisar Karacaviran Karadat Kark Karkn Kaymas Kzlcaviran Koca Koltan Kurt eyh Mlk Memik Ortaklar Sadkba Sarkavak Tatar Tekeviran Turay Yalnzam Zey Yekn Hane Says Tahmini Nfus Adet Kii 18 90 50 250 22 110 8 40 15 75 20 100 24 120 32 160 54 270 66 330 25 125 42 210 7 35 9 45 54 270 18 90 41 205 91 455 17 85 21 105 17 85 33 165 94 470 24 120 15 75 26 130 26 130 21 105 13 65 24 120 72 360 14 70 53 265 10 50 19 95 52 260 20 100 9 45 19 95 18 90 18 90 7 35 24 120 22 110 43 215 1327 6635 Defter No 9122 9134 9120 9163 9174 9145 9167 9133 9172 9153 9118 9141 9119 9136 9170 9116 9115 9158 9108 9150 9164 9175 9130 9148 9127 9156 9114 9129 9177 9166 9131 9157 9154 9124 9138 9161 9169 9151 9123 9135 9109 9139 9176 9113 9152 *

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45

42

1907deki salnameye gre 25120 olan nfus, 1927de 27144, 1950de 37666, 1980de 46420 1990da 26807, 2000de de 15211 olmutur.51

Tablo 8: Kylerin Belli Bal Yllardaki Nfusu 1521 17022 1844 6635 1907 25120 1927 27144 1950 37666 1980 46420 1990 26807 2000 15211

Sivrihisarn 16-20. yzyllar arasnda nfusu genel bir deerlendirmeye tabi tuttuumuzda duraan zelliklere ok daha yakn olmakla birlikte ksmi bir nfus art grlmektedir. Bu durum aslnda pek ok Osmanl ehri iin geerlidir. nk bu durum Osmanl Devletinin teden beri sregelen nfus probleminden

kaynaklanmaktadr. Sivrihisarn 19. yzylda nfus artnn hzland grlmektedir. Bunun nedeni de 1854 Krm Sava sonunda Kafkaslardan gelen d glerin buralara da iskan ediliidir. Cumhuriyet dneminde de art devam etmi, ancak 1980lere gelindiinde nfusta azalma balamtr. 2000li yllara gelindiinde bu azalma devam etmitir. Burada bilinmesi gereken bu azalmann kylerden ehre g ile, ile yaplan beldelere birok kyn idari olarak balanmasndan kaynaklanddr.

3.2. Mahallelerde Kullanlan Aile, ahs Adlar ve Lakaplar 3.2.1. Kullanlan Aile ve ahs Adlar Temettuat defterlerinde vergi mkellefi olarak kaydedilen ahslar, genellikle aile veya slale adlaryla birlikte kaydedilmitir. Kiilerin bugnk anlamda soyadlar, olan aile adlar nemli bir veridir. Bu adlardan gnmzde hl kullanlanlar mevcuttur. Kullanlan aile, ahs adlar ile lakaplar bizlerin Sivrihisar kazasnda
51

Keskin, a.g.e., s.64.

43

oturanlarn hem sosyal yaps hem de mesleki ve ekonomik faaliyetleri hakknda az da olsa fikir sahibi olmamz salamaktadr.52 Sivrihisar mahallerindeki hane reislerinin bir prosedr dahilinde deftere kaydedildii dikkati ekmektedir. Bu prosedre gre ilgili ahsn eer varsa nce aile ad yazlmaktayd. Bu aile ad ilgili ahsn geleneksel bir ekilde tevars eden mesleine iaret edebilirdi. Bakc olu, Ekmeki Ali olu53 gibi. Bu aile adlarndan sonra genellikle olu kelimesi gelirdi. Bazen bunun yerinezde veledi, bin veya nin (Alinin Hseyin gibi) tabiri kullanlrd. Bu durum muhtemelen yazm yapan katibin tercihinden ya da o ahsn bu ekildeki ifadesinden ileri gelmitir. Kullanlan aile adlarnn ok farkl olmasna ramen aralarnda daha fazla kullanlanlarn bir ksm unlardr: Sleyman olu (14 adet), Trkmen olu (5 adet), Tosun olu (5 adet), Yahya olu (5 adet), Tombak olu (6 adet) Kuzucu olu ( 7 adet), Natr olu (5 adet), Kfter olu (8 adet), alk olu (5 adet), avu olu (6 adet) Kse olu (5 adet), Akgzeli olu (5 adet), Sarra olu (5 adet). Gayri mslimlerde ise en ok kullanlan aile adlar Nursuz olu (5 adet), Arab olu (5 adet), Aydn olu (4 adet), Demirci olu (4 adet), Mkrd olu (4 adet) Yangz olu (4 adet)dur. Aile adlarndan sonra hane reislerinin adlar kaydedilmitir. Sivrihisarda islami unsurlar tayan tipik bir Anadolu ehri olduundan adlar da slami ahs adlar daha youn olmutur. En ok kullanlan adlar Muhammed, Mehmed, Mustafa, Ali, Hasan, Hseyi, Sleyman, Ahmed, brahim gibi dini bakmndan deer verilen ahslarn adlar olmutur. Drt halifeden ilk nn adlar Bekir (Ebu Bekir), mer ve Osman bunlara nazaran daha az verilen adlardandr. Sivrihisarda mslman 1173 hane reisinin en fazla kulland adlar ve adetlerini u ekilde belirtebiliriz.
52

Tevfik Gran, Ondokuzuncu Yzyl Ortalarnda demi Kasabasnn Sosyo Ekonomik zellikleri, .. ktisat Fakltesi Mecmuas, stanbul 1985, C 41, s.1-4, s.318; Ktkolu, a.g.e.,s.398-389. 53 BOA, ML.VRD. TMT, nr.9146, s.5, s.13.

44

Tablo 9: Mahallelerdeki Kullanlan Hane Reislerinin Adlar Ali 124 Hasan 71 Mustafa 118 Osman 56 Mehmet 117 Halil 54 Hseyin 100 mer 47 Ahmet 79 Dier 278 Sleyman 77 brahim 72

Toplam 1173

Sivrihisarda yaayan gayri mslim unsurlar olan Ermenilerin en fazla kullandklar adlar Karabet, Agop, Artin, Kirekos ve Keforktur.

Tablo 10: Gayri Mslim Hane Reislerinin Adlar Karabet 23 Agop 23 Artin 10 Kirekos 9 Kefork 8 Kirkor 7 Dier 73 Toplam 148

3.2.2. Lakaplar Aile ve ahs adlarnn yan sra hane reislerinin lakaplar da kullandklar grlmektedir. Lakaplarn kullanlmas hane reislerini dier hane reislerinden ayran bir unsur olabilmekte idi. Ayrca lakaplarnda bu defterlerde kaytl olmas sosyal yapya ilikin nemli ipularndan biridir. Kullanlan lakaplar kiinin ruh halini veya fiziki yapsn yanstabilmekteydi. Ak,Deli, Uzun, Kr, Soytar, Sar gibi. Bunun yan sra kiilerin mensup olduu blge veya etnik ayrl da lakap olarak kullanlmt. Babullu, Ayal, Arap, aykozlu, Mihall, Gnyzl gibi. Hane reislerinin mesleklerini belirten lakaplar da mevcuttu. Demirci, Ekmeki, Src, Tekerci, Nalbant, Kasap, Kalayc, oban gibi.

45

dari, dini ve ictimai alandaki grevlilerin yaptklar ilerden dolay aldklar lakaplar vard. Dersiam, Dervi, Esseyyid, Fak, Hac, Hafz, Hoca, Muhtar- Evvel, Muhtar- Sani gibi. Mslman hane reisleri tarafndan en fazla kullanlan lakaplar Hoca (23 adet), Hac (54 adet), Molla (22 adet), Muhtar- Evvel (19 adet), Muhtar- Sni (16 adet), Hafz (10 adet), Yetim (27 adet).

Tablo 11: Mslman Hane Reislerinin En ok Kullandklar Lakaplar Hac 54 Hoca 23 Molla 22 Muhtar.Sni 16 Muhtar Evvel Hafz 19 10 Yetim 27

Sivrihisarda yaayan gayri mslimlerin ok fazla lakap kullanmadklar grlmektedir. Osmanl toplumunda genellikle aile adlar ile deil de uratklar mesleklerle tannan gayri mslimlerin Sivrihisardaki durumu farkldr. Gayri mslimlerin kullandklar lakaplar Yetim (3 adet), Kabasakal, Saraydar, Uzun, Nalbant, Kocaba Sani, Milletba ve Krdr. Tablo 12: Gayri Mslim Hane Reislerinin Kullandklar Lakaplar Kabasakal 1 Kocaba Sni 1 Kr 1 Milletba Nalbant Saraydar 1 1 1 Uzun 1 Yetim 3 Toplam 10

3.3. Hane Reislerinin Meslekleri Temettuat defterlerinin bize vermi olduu en nemli verilerden biri de hane reislerinin meslekleridir. Bu ekilde dnemin mesleki hayat ile ekonomik ve sosyal yaps hakknda bilgiler elde edilmektedir.

46

Sivrihisarda yaayan hane reislerinin mesleklerini, kendi aralarnda u ekilde gruplandrabiliriz: a) Ziraatle uraanlar b) iler c) Sanayi ve ticaret uraanlar d) eitli hizmetlerde uraanlar e) Meslekleri olmayanlar
Tablo 13: Mesleki Gruplarn Dalm Meslek Grubu Ziraat iler Zenaat Grubu Grevliler eitli Hizmetlerde alanlar sizler Toplam Says 275 209 522 125 29 162 1321 % 20,8 15,8 39,5 9,4 2,1 12,2 100

3.3.1. Ziraatle Uraanlar Ziraatle uraan grubun banda erbab ziraat denilen kk reticiler (259 adet) gelmektedir. Daha sonra srasyla hayvanclkla uraan ashab anam (13 adet), deirmenci (1 adet) erbab anam (1 adet), byk retici olarak bilinen ashab iftlikat (1 adet) izlemektedir. Ziraatle uraanlarn toplam says 275 olup genel toplamn % 20,8ini oluturmaktadr. Yani ehirde her be hane reisinden biri ziraatidir.

47

Tablo 14: Ziraatle Uraanlar Mahalleler 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Arakl Benli Camiikebir opuk Demirci Elmal Faruklar Gazi Sinan Hac Ashab Hac Eskici Hac Hasan Hac Veysi Hazinedar Hisar Karaba Kethuda Kl Kutbettin Mslim Akdoan eyh Baba Yusuf Tatlar Yenice Yekn Ashab Ashab Erbab Erbab Anam iftlikat Deirmenci Anam Ziraat Yekn 1 8 9 1 5 13 25 9 2 2 20 3 3 8 7 8 8 6 21 1 1 4 19 1 87 259 6 13 25 11 3 2 21 3 3 8 7 13 8 6 21 9 19 1 87 275

2 1 1

13

3.3.2. iler Sivrihisarda ii olarak alanlarn says 209 olup, genel toplamn % 15,8ini oluturmaktadr. Bu gruba dahil olan mesleklerin banda ameleler (117 adet) gelmektedir. Bunu srasyla oban (59 adet), hizmetkarlar (25 adet) izlemektedir. Dierleri ise unlardr: Tellak (2 adet), Tablakar (1 adet), Srtma (1 adet), Seyis (1 adet).

48

Tablo 15: iler

Mslim Akdoan eyh Baba Yusuf

Hac Ashab

Hac Hasan

Camiikebir

Hac Eskici

Gazi Sinan

Hac Veysi

Hazinedar

Kutbettin

Faruklar

Kethuda

Karaba

Demirci

opuk

Yenice 1 2

Elmal

1 Ari 2 3 4 5 6 7 8

Hidmetkar Amele oban Hidmetkar Sayis Srtma Tablakar Tellak Yekn

5 2 1

10 4 1 8

7 2 1

7 1

3 2

4 1 1

1 3

3 4 1

2 1

5 1 1

3 2

2 4 1

2 3 9 1

10 4 2 3 2 1 1

2 5 1

18 3 6 1 1

1 1 1 8 18 5 11 8 5 6 4 1 9 4 7 5 7 15 15 8 8 1 26 4

5 15 117 20 59 23 1 1

35 209

3.3.3. Sanayi ve Ticaret Alannda Uraanlar Sivrihisarda sanayi ve ticaret alannda uraanlar 522 adet olup genel toplamn % 39,5ine tekabl eder ki meslek gruplar iinde sayca en nde olan gruptur. Bu grup kendi iinde u ekilde kategorize edilebilir: a) Giyim eyas reten ve satanlar b) Deri ii ile uraanlar c) Dokumaclkla uraanlar d) Yiyecek ve iecek maddeleri retenler e) Madeni eya retenler f) Ticaretle uraanlar g) naatla uraanlar h) Tamaclkla Nakliyecilikle Uraanlar Bunlar ksaca aklayalm.

(94 adet) (77 adet) (12 adet) (69 adet) (53 adet) (144 adet) (24 adet) (47 adet)

Yekn

Arakl

Tatlar

Hisar

Benli

Kl

49

3.3.3.1. Giyim Eyas reten ve Satanlar Bu grubun banda 42 adetle terziler (37 usta, 5 kalfa) ve 47 adetle yemeniciler (30 usta, 15 kalfa, 12 akirt) gelmektedir ki bu saylar, mesleklerin ne kadar yaygn olduunu gstermektedir. Daha sonra ise orap (4 adet), papuu (3 adet), papuu akirdi (1 adet) gelmektedir.

Tablo 16: Giyim Eyas reten ve Satanlar

Mslim Akdoan eyh Baba Yusuf 1 1 3 1 1 5 2

Hac Ashab

Hac Hasan

Camiikebir

Hac Eskici

Gazi Sinan

Hac Veysi

Hazinedar Hisar

Kutbettin

Faruklar

Kethuda

Karaba

Demirci Elmal

opuk

1 orap 2 Papuu 3 Pabuu akirdi 4 Terzi 5 Terzi Kalfas 6 Yemenici 7 Yemenici Kalfas 8 Yemenici akirdi Yekn

1 8 2 3 1 1 1 1 2 1 8 1 1 2 1 1 2 1 1 3 1 2 2 3 1 1 3 2 5 3 3 1 10 1 5 5 9 4 1 1 5 5 7 5 7 7 3 1 3 1 2 1 1 1 1 2 37 5 2 30 3 15 1 2 10 96

3.3.3.2. Deri i le Uraanlar Bu grubun banda deri tabaklayan debba (28 adet), debba kalfas (16 adet) ve kee reten keeci (21 adet), keeci kalfas (5 adet) gelmektedir. Bunlar srasyla binek hayvanlarna eer takm yapan sara (5 adet), semer reten semerciler (2 adet) takip etmektedir. Deri ii ile uraan mesleklerin youn oluu, buradaki hayvancln da nemli bir gstergesidir.

Tatlar Yenice Yekn 4 2 2 1

Arakl

Benli

Kl

50

Tablo 17: Deri i le Uraanlar

Mslim Akdoan eyh Baba Yusuf

Hac Ashab

Hac Hasan

Camiikebir

Hac Eskici

Gazi Sinan

Hac Veysi

Hazinedar

Kutbettin

Faruklar

Kethuda

Karaba

Demirci

opuk

Yenice 3 1 4

Elmal

1 Debba 2 Debba Kalfas 3 Keeci 4 Keeci kalfas 5 Sarra 6 Semerci

5 2 1 2 1 5 6 3 1 1 1

1 2 5 2

2 1

2 1 1

1 1 1 1 1 3 2 1 1 2

5 4 2 2 2 3

2 1

5 2

1 1

28 16 21 5 5

1 1 1 11 2 3 2 3 3 8 2

1 10 3 5

Yekn

77

3.3.3.3. Dokumaclkla Uraanlar Bu gruba ise bezzaz (3 adet), iplik boyayan boyaclar (5 adet), tiftik dokuyan tiftikiler (3 adet) ve mutaf (1 adet) girmektedir.

Tablo 18: Dokumaclkla Uraanlar

Mslim Akdoan eyh Baba Yusuf Hac Hasan Hac Ashab Camiikebir Hac Eskici Gazi Sinan Hac Veysi Hazinedar

Kutbettin

Faruklar

Kethuda

Karaba

Demirci

opuk

Yenice

1 2 3 4

Bezzaz Boyac Mutaf Tiftiki Yekn

1 1

1 1

1 2 1 1 3 1 1 1 1 1 1

12

Yekn 3 5 1 3

Elmal

Arakl

Tatlar

Hisar

Benli

Kl

Yekn 2

Arakl

Tatlar

Hisar

Benli

Kl

51

3.3.3.4 Yiyecek ve ecek Maddeleri retenler Yiyecek ve iecek retenlerin banda bakkallar (25 adet) ve baharat, koku, ine, iplik satan attarlar (10 adet) gelmektedir. Daha sonra srasyla ekmek reten etmekiler (7 adet), etmeki kalfas (6 adet), kahve reten kahveci (7 adet), kasap (8 adet), kasap ra (1 adet), kasap kalfas (4 adet) ve manav (1 adet) takip etmektedir. Tablo 19: Yiyecek ve ecek Maddeleri retenler
Mslim Akdoan eyh Baba Yusuf Hac Ashab Hac Hasan Camiikebir Hac Eskici Gazi Sinan Hac Veysi Hazinedar

Kutbettin

Faruklar

Kethuda

Karaba

Demirci

opuk

Yenice 2 1 1 1 3 6 7 8 1 4 2 1

Elmal

1 Attar 2 Bakkal 3 Etmeki 4 Etmeki 5 6 7 8 9

1 1

1 2 1

1 2 3 1 1 1

1 1

1 1 1 4 2 1

1 1 1 4 1

2 2

10 25 7

Kalfas Kahveci Kasap Kasap ra Kasap Kalfas Manav Yekn 1

2 1

2 1

1 1

3 3 1 1

1 1

1 1 1 4 3 4 3 2 1 6 1 2 2 3 1 11 5 4 1 4

10 69

3.3.3.5. Madeni Eya retenler Bu grubun banda ise demir ileri ile uraan demirci (23 adet), demirci kalfas (8 adet) gelmektedir. Bunlar srasyla bakrc (1 adet), dnbk (1 adet), ihtisap kantarcs (1 adet), kafesi (1 adet), kalayc (6 adet), kalayc kalfas (1 adet), kuyumcu (2 adet), nalbant akirdi (1 adet) izlemektedir.

Yekn

Arakl

Tatlar

Hisar

Benli

Kl

52

Tablo 20: Madeni Eya retenler

Mslim Akdoan eyh Baba Yusuf Hac Ashab Hac Hasan Camiikebir Hac Eskici

Gazi Sinan

Hac Veysi

Hazinedar

Kutbettin

Faruklar

Kethuda

Karaba

Demirci

opuk

Yenice 1 1 2

Elmal

1 Bakrc 2 Demirci 3 Demirci

1 1 1 1 1 7 1 1 1 1 1 2 3 1 5 1 2 1 2

1 23 8 1 1 1 6 1 2 8 1

kalfas
4 Dnbk 5 htisap 6 7 8 9 10

Kantarcs Kafesi Kalayc Kalayc Kalfas Kuyumcu Nalbant akirdi Yekn

2 3 2 1 1 5 1 1 2 8 1 1 5 1 10 1 8 3 3 2 1

11 Nalbant

53

3.3.3.6. Ticaretle Uraanlar Bu grupta yer alanlar eski eya alp satan eskici (38 adet), tccar (34 adet), boac (41 adet), eri54 (20 adet), ttn satan duhanc (10 adet), mum satan mumcu (1 adet)dur. Bu grupta dikkati eken husus ziraatle meslek olarak uramayan gayri mslimlerin zellikle bu alanda gayret gstermeleridir. Mahalle arasnda boha ile eya satan boaclarn hepsi, erilerin hepsi ve tccarlarn ounluu gayri mslimlerden olumaktadrlar.

54

eri, mahalle aralarnda ufak tefek eya satan kii. Redhouse, Turkish and English Lexicon, ar Yay. stanbul 1992, s.717.

Yekn

Arakl

Tatlar

Hisar

Benli

Kl

53

Tablo 21: Ticaretle Uraanlar

Mslim Akdoan eyh Baba Yusuf Hac Ashab Hac Hasan Camiikebir Hac Eskici Gazi Sinan

Hac Veysi

Hazinedar

Kutbettin

Faruklar

Kethuda

Karaba

Demirci

opuk

Yenice 2 3 1 1 7

Elmal

1 2 3 4 5 6

Boac eri Duhanc Eskici Mumcu Tccar Yekn

35 15 5 9 5 3 2 2 2 2 1 1 4 1 1 2 2 3 2 1 1 1 2 1 1

2 1 5 2 2 8 1 2 1 1 8 11 2

6 1

1 1 1 1 5 3

1 1

4 2 9

46 20 10 38 1 34

64 5 5

4 2

14 149

3.3.3.7. naatla Uraanlar Bu gruptakiler ise kereste ii ile uraan dlger(10 adet), dlger kalfas (4 adet), dlger akirdi (1 adet) ile inaatta alan bina yapclar (8 adet) ve ilingir (1 adet)dir.

Tablo 22: naatla Uraanlar

Mslim Akdoan eyh Baba Yusuf

Hac Ashab

Hac Hasan

Camiikebir

Hac Eskici

Gazi Sinan

Hac Veysi

Hazinedar

Kutbettin

Faruklar

Kethuda

Karaba

Demirci

opuk

Yenice 1 3 4

Elmal

Yekn 1 10 4 1 8 24 Yekn

Arakl

Arakl

Tatlar 1 1

Hisar

Benli

Kl

1 ilingir 2 Dlger 3 Dlger Kalfas 4 Dlger akirdi 5 Yapc Yekn 1 1 1 2 2 3 1 1 1 1 1 1 2 1 1 5 1 1 1 2 1 3 1 1

Tatlar

Hisar

Benli

Kl

54

3.3.3.8. Tamaclkta/Nakliyecilikle Uraanlar Bu grupta ise binek hayvanlarn kullanarak nakliye ii ile uraan kiraclar (43 adet), araba kiraclar (2 adet), arabac (1 adet), src (1 adet) yer almaktadr.

Tablo 23: Tamaclkla/Nakliyecilikle Uraanlar

Mslim Akdoan eyh Baba Yusuf Hac Hasan Hac Ashab Camiikebir Hac Eskici

Gazi Sinan

Hac Veysi

Hazinedar

Kutbettin

Faruklar

Kethuda

Karaba

Demirci

opuk

Yenice 2 5 5

Elmal

1 Araba

Kiracs
2 Arabac 3 Kirac 4 Src

1 1 4 4 2 3 1 2 3 1 3 1 2 1 3 1 1 5 4 2 1 3 1 2 1 3 1 5 4 1 1

1 4 5 3 3

1 43 1 47

Yekn

3.3.4. Grevliler Bu gruptakileri e ayrmak mmkndr. Bunlar: a) Dini grevliler (66 adet) b) Eitim alannda hizmet verenler (10 adet) c) Askeri, idari ve itimai alanda hizmet verenler (49 adet) Bunlar ksa ksa aklayalm. 3.3.4.1. Dini Grevliler Bu grevlilerin banda mahalle, ky ve yaylalarda grev yapan imamlar (47 adet) gelmektedir. Dierleri ise kayyum (1 adet), meayh izam (1 adet), zaviyedar (1 adet), hafz (2 adet), cami katibi (3 adet), mezzin (3 adet), tekkelerde grev yapan tekyenein (3 adet), dini ve sosyal yaplarda hisseleri bulunan mtevelliler (5 adet)dir.

Yekn

Arakl

Tatlar

Hisar

Benli

Kl

55

Tablo 24: Dini Grevliler

Mslim Akdoan eyh Baba Yusuf

Hac Ashab

Hac Hasan

Camiikebir

Hac Eskici

Gazi Sinan

Hac Veysi

Hazinedar

Kutbettin

Faruklar

Kethuda

Karaba

Demirci

opuk

1 Kayyum 2 Meayh zam 3 Zaviyedar 4 Hafz 5 Cami Hatibi 6 Mezzin 7 Tekyenein 8 Mtevelli 9 mam Yekn 1 1 1 4 4 1 5 7 6 8 1 1 2 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 3 2 2 2 3 3 4 4 1 1 1 2 1 2 2 4 1 4 5 2 3 1 1 3 9 3 3 3 4

3.3.4.2. Eitim Alannda Hizmet Verenler Bu grupta mahallelerde insanlarn eitimi ile uraan mderris (7 adet) mektep hocalar (2 adet) ve dersim (1 adet) bulunmaktadr.
Tablo 25: Eitim Alannda Hizmet Verenler
Mslim Akdoan eyh Baba Yusuf

Hac Ashab

Hac Hasan

Camiikebir

Hac Eskici

Gazi Sinan

Hac Veysi

Hazinedar

Kutbettin

Faruklar

Kethuda

Karaba

Demirci

opuk

1 Dersiam 2 Mektep

1 1 1 2 2 1 1 2

Hocas
3 Mderris

Yekn

1 1

2 2

1 1 1

Yenice Yekn 1 2 7 10

Elmal

Arakl

Tatlar

Hisar

Benli

Kl

Yenice Yekn 1 1 1 2 3 3 3 5 47 66

Elmal

Arakl

Tatlar

Hisar

Benli

Kl

56

3.3.4.3. Askeri, dari ve Sosyal Alanda Hizmet Verenler Bu grubun banda toplamda ve yzde hesaplarnda baka meslekleri de olduundan dolay dahil etmediimiz (muhtar 1 adet) muhtar- evvel (20 adet), muhtar- sni (19 adet), kocaba sni (1 adet), milletba (1 adet) gelmektedir.Az nce de belirttiimiz gibi zellikle saymlarda yardmc olan bu idari yetkililerin baka meslekleri de vardr. Bunlarn dndakiler ise emniyet grevlileri zaptiyeler (10 adet), deirmen askeri olan asiyab yenieri (1 adet), askeri mstahdem (4 adet), askeri sipahi (1 adet), beki (5 adet), didebn ihtisab (1 adet), kaza mdr (1 adet), kethda (3 adet), yenieri zabitlerinden muhzr (1 adet), mdr katibi (1 adet), odaba (1 adet), haber piyadesi olan si (1 adet), tmarl svari (1 adet), ziraat mdr (1 adet)dr.
Tablo 26: Askeri, dari ve Sosyal Alanda Hizmet Verenler
Mslim Akdoan eyh Baba Yusuf

Hac Ashab

Camiikebir

Hac Eskici

Hac hasan

Gazi Sinan

Hac Veysi

Hazinedar

Kutbettin

Faruklar

Kethuda

Karaba

Demirci

opuk

Yenice 1 2 1 1 1 1 1 1 9

Elmal

1 Asiyab Yenieri 2 Askeri Mstahdem 3 Askeri Sipahi 4 Beki 5 Dideban htisab 6 Kaza Mdr 7 Kethuda 8 Kocaba sani 9 Mecnun 10 Milletba 11 Muhtar Evvel 12 Muhtar Sani 13 Muhzr 14 Mdr Katibi 15 Odaba 16 Sai 17 Tmarl Svari 18 Zaptiye 19 Ziraat Mdr Yekn 1 1 1 1 1 1 1

1 4 1 5 1 1 3 1

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

1 20 19 1 1 1 1 1 10 1 51

1 1

1 1

1 2 3 2

2 4

1 2 2 2 2 2 3 3

2 5

1 2 2

3 5

3.3.5. eitli Hizmetlerde Uraanlar

Yekn

Arakl

Tatlar

Hisar

Benli

Kl

57

Bu gruptakiler ise toplumda farkl hizmetlerde bulunan mesleklere sahip hane reisleridir. Berber (18 adet), berber kalfas (1 adet), berber akirdi (1 adet), duyuru yapan dellalar (2 adet), duhan (ttn) kycs (2 adet), duhanfurz (ttn parlatcs) (1 adet), hamamc (1 adet) kahveci tbii/ alan (3 adet)dr.
Tablo 27: eitli Hizmetlerde Uraanlar
Mslim Akdoan eyh Baba Yusuf Hac Ashab Hac Ashab Hac Hasan

Camiikebir

Gazi Sinan

Hac Veysi

Hazinedar

Kutbettin

Faruklar

Kethuda

Karaba

Demirci

opuk

Yenice 1 1 2

Elmal

1 Berber 2 Berber Kalfas 3 Berber akirdi

1 1

18 1

1 4 Dellal 5 Duhan Kycs 6 Duhanfuruz 7 Hamamc 8 Kahveci Tabii Yekn 1 1 1 1 2 4 1 2 1 1 1 4 2 2 4 1 4 1

1 2 2 1 1 3 29

3.3.6. Meslekleri Belli Olmayanlar Bu grubun banda 55 kii ile fakir ve ianeyle geinenler vardr. Ardndan defterlerde meslekleri, yazlmayan ve bizim belirsiz (45 adet) diye belirttiimiz grup vardr. Bunlar srasyla yetim (23 adet), talebe (17 adet), emekli tekat (3 adet), dul (3 adet), ihtiyar (2 adet), seele-dilenci (1 adet), kayp olanlar mefkud (1 adet) izlemektedir.

Yekn

Arakl

Tatlar

Hisar

Benli

Kl

58

Tablo 28: Meslei Belli Olmayanlar

Mslim Akdoan eyh Baba Yusuf

Hac Ashab

Hac Hasan

Camiikebir

Hac Eskici

Gazi Sinan

Hac Veysi

Hazinedar

Kutbettin

Faruklar

Kethuda

Karaba

Demirci

opuk

Yenice 1 8 2

Elmal

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Alil Belirsiz Firari Mefkud Seele Talebe Tekat Fakir/ane Dul htiyar Yetim Yekn

4 1

2 2

1 1

1 1 1 1 1 3

1 3 1

5 1

1 1 3 1 2 1 5 2 1 1 8 1 4 16 10 7 1 2 2 4 7 8 5 1 1 7 1 3 3 3 2 1 11 12 6 11 3 1 2 6 3 2 2 2 1 1 2 2 1 2 3 4 1 1 1 1 6 1

4 45 7 1 1 2 17 2 3 15 55 3 2 2 23 32 161

Meslek gruplarn incelediimizde tarm ve ziraat ilerini mslmanlarn yaptklar gzlenmektedir. Gayri mslimlerin ise gerek yaad corafyadan gerekse Osmanl toplumundaki genel yapsndan dolay daha ok zanaat ve ticaret ilerinde zellikle de ericilik, boaclk(bohaclk) ve tccarlkta younlamlardr. Ayrca Sivrihisardaki var olan kuyumcular da gayrimslim Ermenilerdir.
Tablo 29: Gayri Mslimlerin Meslekleri
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Amele Belirsiz Boac eri Dlger Eskici Fakir/ianeyle Hizmetkar Kasap Kalfas Kocaba Sani Kuyumcu Milletba Nalbant Odaba Pabuu Terzi Terzi kalfas Tccar Yapc Yetim Yekn Benli 10 35 15 1 5 3 8 1 2 3 1 8 2 9 2 2 107 1 7 1 12 2 2 1 7 1 18 Kl Mslim Akdoan 1 1 6 1 Yenice 2 Yekn 13 1 41 20 1 6 3 10 2 1 2 1 3 1 2 10 2 25 3 3 150

3 1

2 1

11

Yekn

Arakl

Tatlar

Hisar

Benli

Kl

59

Tablo 30: Mslmanlarn Meslekleri

Mslim Akdoan eyh Baba Yusuf

Hac Ashab

Hac Hasan

Camiikebir

Hac Eskici

Gazi Sinan

Hac Veysi

Hazinedar

Kutbettin

Faruklar

Kethuda

Karaba

Demirci

opuk

Yenice
1 13 2 1 5 13 1 1 1 4 1 10 1 25 5 44 18 1 1 3 5 3 1 1 59 4 28 16 1 2 23 8 1 2 1 8 20 3 1 1 1 1 87

Elmal

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45

Anam Taciri 6 Alil 4 Amele 104 Araba Kiracs 2 Arabac 1 Ari Hidmetkar 5 Ashab Anam 13 Ashab iftlikat 1 Asiyab Yenieri 1 Askeri Mstahdem 4 Askeri Sipahi 1 Attar 10 Bakrc 1 Bakkal 25 Beki 5 Belirsiz 45 Berber 18 Berber Kalfas 1 Berber akirdi 1 Bezzaz 3 Boyac 5 Cami Hatibi 3 apul 1 ilingir 1 oban 59 orap 4 Debba 28 Debba Kalfas 16 Deirmenci 1 Dellal 2 Demirci 23 Demirci kalfas 8 Dersiam 1 Dideban htisab 1 Duhan Kycs 2 Duhanc 10 Duhanfuruz 1 Dul 3 Dlger 9 Dlger Kalfas 4 Dlger akirdi 1 Dnbk 1 Erbab Anam 1 Erbab Ziraat 259 Eskici 32

1 5 4 7

2 7 2 3 4

1 3 1 3 2 5 3 2

1 1 3

1 10 4 1 4 18 3 1 2 3

6 4 104

1 1 1 2 1 1 2 1 5

1 1 1 1 1 1 2 4 3 1 1 4 1 1 2 2 1 3 2 3 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 2 1 2 1 5 3 1 2 1 1 1 7 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 8 5 5 13 25 9 3 2 1 2 1 2 20 3 2 1 3 2 8 1 7 8 2 8 5 6 1 21 4 1 19 1 4 1 1 1 2 2 1 3 1 1 1 1 1 1 1 2 1 2 3 1 5 1 2 1 2 1 1 2 1 4 1 2 1 1 1 1 5 4 2 4 9 2 2 2 1 3 1 6 1 5 2 1 1 1 1 1 1 7 1 1 1 1 1 1 4 1 2 1 1 1 4 1 3 1 5 2 1 1 1 1 1 4 1 2 2 2 2 1

1 2 10 1 3 9 4 1 1 1 259 32

Yekn

Arakl

Tatlar

Hisar

Benli

Kl

60

46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100

Etmeki 7 Etmeki Kalfas 6 Fakir/aneyle 44 Firari 7 Haffaf 1 Hafz 2 Hamamc 1 Hidmetkar 13 htisap Kantarcs 1 htiyar 2 mam 47 Kafesi 1 Kahveci 7 Kahveci Tabii 3 Kalayc 6 Kalayc Kalfas 1 Kasap 8 Kasap ra 1 Kasap Kalfas 2 Kayyum 1 Kaza Mdr 1 Keeci 21 Keeci kalfas 5 Kethuda 3 Kirac 43 Mahbu 1 Muhzr 1 Manav 1 Mecnun 1 Mefkud 1 Mektep Hocas 2 Meayh zam 1 Muhtar 1 Muhtar Evvel 20 Muhtar Sani 19 Mumcu 1 Mutaf 1 Mderris 7 Mdr Katibi 1 Mezzin 3 Mtevelli 5 Nalbant 5 Nalbant akirdi 1 Pabuu akirdi 1 Sai 1 Sarra 5 Seyis 1 Sebzevat 5 Seele 1 Semerci 2 Srtma 1 Sprgeci 1 Src 1 Tablakar 1 Talebe 17

1 2 1 1 2 6 2 2 1 1 1 1 1 2 1 1 4

1 3 1

1 3 1

2 1 4

1 1 1 1 1 6

1 1 15 2

1 1

7 6 52 7 1 2 1 13 1 2 47 1 7 3 6 1 8 1 2 1 1 21 5 3 43 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 7 1 3 5 5 1 1 1 5 1 5 1 2 1 1 1 1 17

1 1 1

1 4

5 1

1 6

1 1

4 3 1

2 1

3 1 1 1 3 1

2 3 1 3 1 1 1 1 2 1 1 2 3 1 1 4 3 1 2 1 3 1 1 1 1 1 1 1 1 1 5 4 1 1 4 3 5 2 1 1 1 1 2 2 3 1 1 1 1

2 5

1 1 1 2 1 1 1 1 2 1 2 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 2 3 2 1 1 1 2 1 1 2 1 1 1 2 1 1 1 2 1 1 1 2 1 1 1

61

101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111

112 113 114 115 116

Tekat Tekyenein Tellak Terzi Terzi Kalfas Tiftiki Tmarl Svari Tccar Yapc Yemenici Yemenici Kalfas Yemenici akirdi Yetim Zaptiye Zaviyedar Ziraat Mdr Yekn

3 3 2 27 3 3 1 9 5 30 15 2 20 10 1 1 1205 30

1 1 2 1 3 1 1

3 1 1

1 1

3 1

2 1

1 2 1 1 2 1 1 1 1 1 2 1 1 2 2 3 1 1 3 5 3 3 1 1 2 1 2 1 1 2 1 1 1 3 1 2 2 3 1 2

3 3 2 27 3 3 1 9 5 30 15

1 1

4 2

1 1

31 66 81 68 32 28 19 74 29 48 36 7

2 20 10 1 1 1 1 63 71 73 54 41 98 28 196 1173 2 1 3 2 3 1

62

4. BLM ZRAAT VE HAYVANCILIK 4.1. ehirde Topran Mahallelere Gre Dalm Sivrihisarda hane sahiplerinin toplam olarak 11.140,5 dnm arazileri bulunmaktadr. Dnm, Hdvendigr Livas kanunlara gre boyu ve genilii normal admlarla 40ar adm olan bir saha, alan olarak tarif edilmitir.1 Bugn dnm ortalama 1000 m2 olarak kabul edilmektedir.2 Topraklarn 4150 dnm mezru yani ekili, 3430 dnm ise gayri mezru (ekili olmayan) tarlalardr. Ekili olmayan tarlalarn nadasa braklm olduu ve neredeyse ekili tarlalar kadar byklk arzettii gzkmektedir. Yani toprak sahipleri ziraatla ilgili olan topraklarnn % 56,8ini ekmi % 43,2sini de nadasa brakmtr. Toplam toprak miktarna gre ise ekili alan tarlalar % 40a, ekili olmayan, nadasa braklm tarlalar ise % 30 gibi byk oranlara karlk gelmektedir. Bilindii gibi topran azalan verim gcn yenilemenin en basit yollarndan biri de topra dinlendirmek yani nadasa brakmaktr. Topran verim gcn artrmann dier bir ekli ise belirli aralklarla her yl topraa deiik rnler ekerek, topraktan daha fazla imkan salayan rotasyon sistemleri idi. Bu sistemler nisbeten youn ve tarmn gelimi olduu blgelerin verimli topraklarnda kullanlmtr. Osmanl iisi daha ok topran iki ya da ylda bir dinlendirerek verim gcn kazandrmaya alyordu. Topra bo brakma sresi daha ok bir yld. Bylece her yl topraklarn nemli bir blm bo braklyordu.3 Sivrihisarda temettu saymlarndan, rotasyon sistemlerinin uygulanp

uygulanmadn bilememekle birlikte nadasa braklm topran byklanlattmz sebeplerden tr-anlalmaktadr.

.L. Barkan, XV. ve XVI. Asrma Osmanl mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslar, Kanunlar, ..E.F. Tarih Enstits Neriyat, stanbul 1943, C.I, s.8. 2 Halil nalck, Osmanllarda Raiyyet Rsumu, Belleten, Ankara, C. XXIII, s.92, s.582.

63

Tablo 31: Ziraatle lgili Tarlalar

Mahalleler Arakl Benli Camiikebir opuk Demirci Elmal Faruklar Gazi Sinan Hac Eshab Mezru Tarla Dnm
1 2 3 4 5 6 7 8 9

Gayri Mezru Tarla D. 87 75 189 342 91 15 65 12 139 38 35 65 120 97 184 80 166 50 193 15 1372 3430

107 97 296 448 149 29 65 15 262 60 60 144 130 173 237 80 273 61 276 39 1509 4510

10 Hac Eskici 11 Hac Hasan 12 Hac Veysi 13 Hazinedar 14 Hisar 15 Karaba 16 Kethuda 17 Kl 18 Kutbettin 19 Mslim Akdoan 20 eyh Baba Yusuf 21 Tatlar 22 Yenice

Yekn

Tabloya baktmzda ekili alanlarn en ok Yenice (1509 dnm), Demirci (488 dnm), opuk (15 dnm) mahallelerinde; en az ise Hac Eshab (15 dnm), Tatlar (39 dnm) mahallelerinde olduu grlmektedir. Mahalle bana 205 dnm ekili alan der ki Yenice, eyh Baba Yusuf, Demirci, opuk,Hac Eskici, Kethda ve Kutbettin mahallelerinin dnda kalan mahalleler bu ortalamann altnda kalmaktadr. Yine ekili alanlar hane bana 3,41 dnm dmektedir ki bu da tarmla ilgili topraklarn toplam iinde hane bana den en byk ksmn oluturduunu bize gstermektedir. Nadasa braklan araziler ise en ok Yenice (1372 dnm) ve Demirci (342 dnmdr) mahallerinde, en az Hac Eshab (12 dnm), ve Tatlar (15 dnm) mahalleleridir. Mahalle bana 155,9, hane bana da 2,59 dnm arazi dmektedir.

Tevfik Gran, 19. Yzyl Tarm Ekonomisi, Eren Yay. stanbul 1998, s.88-89.

64

Bu ksm da en son olarak gayri mslimlerin zirai alanlarna deinmek gerekir. Gayri mslimlerin ne ekili ne de nadasa braklm arazileri mevcut deildir. Toplam arazilerin 1305 dnmnde ise baclk yaplmaktadr. Genel toplamn % 11,7sine tekabl etmektedir. Bostan alanlar ise hane sahiplerinin kendi ihtiyalarn karlayacak lde domates, hyar, biber gibi sebzeler yetitirilen alanlar olup geni bir lekle ilenmemitir. Bostan tarlalar 430 dnm olup toplam arazinin % 3,8i gibi dier tarlalardan kk bir yzdeye sahiptir. Buradan anlalan da Osmanl iktidarnn dayanm olduu ilkelerden iae (provizyonizm) ilkesi gereince4 mahalle ve ky sakinleri nce kendi ihtiyalarn karlamlar, daha sonra da pazara gtrp satmlardr. Kazalarn ihtiyac giderilmedike de darya satmamlar, devlet de zaten byle bir duruma msaade etmemitir.5 Tasarruf edilen toprak birimlerinden ayrlar 1449 dnm ve % 13 ile nc byk dilime sahiptir. Daha sonra ise 11,5 dnm ile bahe ve 3 dnm ile cehri, 2 dnm ile haha tarlalar gelmektedir. ekil 1 : Topran Tasarrufu
Ba; 1305; 12% G. Mezru; 3430; 32% Bostan; 430; 4% ayr; 1449; 13% Dier; 16,5; 0%

Ba Bostan ayr Dier Mezru G. Mezru

Mezru; 4150; 39%

Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, tken Yay, stanbul 2000, s.6162. 5 Gen, a.g.e, s.61.

65

Tablo 32: Topraklarn Mahallelere Dalm

Mahalleler Mezru Tarla Dnm 107 97 296 448 149 29 65 15 262 60 60 144 130 173 237 80 273 61 276 39 1509 4510 Gayri Mezru Tarla D. 87 75 189 342 91 15 65 12 139 38 35 65 120 97 184 80 166 50 193 15 1372 3430 Ba Dnm 63 145 28 53 57 62 30 20 13 55 20 61 25 15 44 67 107 57 43 77 28 235 1305 64 430 603 1449 11,5 3 2 43 8 36 6 23 10 1 Bostan Dnm 21 11 32 52 8 9 11 2 43 25 3 33 8 290 13 5 3 319 9 9 48 8 31 2 9 0,5 ayr Dnm. 5 27 26 35 1 3 Bahe Dnm Cehri Korusu Dnm Haha Dnm

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Arakl Benli Camiikebir opuk Demirci Elmal Faruklar Gazi Sinan Hac Eshab

10 Hac Eskici 11 Hac Hasan 12 Hac Veysi 13 Hazinedar 14 Hisar 15 Karaba 16 Kethuda 17 Kl 18 Kutbettin

Mslim Akdoan
19

eyh Baba Yusuf

20 21 Tatlar 22 Yenice

Yekn

4.2. Topran Etnik Yapya Gre Dalm 11140,5 dnm arazinin 10911,5 dnm mslmanlara 229 dnm ise gayri mslimlere aittir. Bir baka syleyile % 97,9u mslmanlara, % 21,1de gayri mslimlere aittir.

66

ekil 2: Topraklarn Etnik Yapya Gre Dalm

Gayrimslimlere ait araziler 2,1%

Mslmanlara ait araziler 97,9%

Topran hane bana den ortalamasna baktmzda ortaya kan sonular unlardr: Mslmanlarda hane bana 9,28 dnm toprak derken gayri mslimlerde 1,56 dnm toprak dmektedir. Mslmanlarn sahip olduu en byk arazi grubu ekili alanlardr (4510 dnm). Ardndan, nadasa braklm araziler (3430 dnm), ayrlar (1449 dnm), ve baclk yaplan alanlar (1076 dnm) gelmektedir. Gayri mslimlerin sahip olduu araziler ise ziraatle ilgili deil de baclk yaptklar alanlar olup 229 dnmden ibarettir.

Tablo 33: Topran Etnik Yapya Gre Dalm

Mezru Tarla Etnik Grup Mslmanlar Gayri Mslimler Toplam % 4510 40,4 3430 30,7 Dnm 4510 Gayri Mezru Tarla D. 3430 Ba Dnm 1076 229 1305 11,6 430 3,8 1449 13 16,5 1,4 Bostan Dnm 430 ayr Dnm. 1449 Dier Toplam Dnm 16,5 10911,5 229 11140,5 100 97,9 2,1 100 %

67

Osmanl Devletinde Ermenilerin sanat ve ticaretle, mimari ve kuyumculukla ilgili kabiliyetlerinin var olduu bilinmektedir.6 Sivrihisarda da bu durum geerli olup ticaret ve sanatkarlkla geimlerini saladklarn grmekteyiz. Hem bu zelliklerinden hem de ziraate elverili arazilerinin olmayndan dolay zirai retimleri sz konusu deildir. Sadece baclkla uramlardr. 4.3. Yetitirilen rnler Sivrihisarda yetitirilen tarm rnlerini Osmanl tarm istatikilerinin yapt gibi7 u ekilde sralayabiliriz. 1. Tarla rnleri (Bitkisel retim) a. Tahllar : Hnta (buday), air (arpa), burak, dar, pirin b. Baklagiller : Faslye, nohut, mercimek c. Snai Bitkiler : Haha, afyon, duhan (ttn), kimnon (kimyon) 2. Ba ve bahe rnleri 3. Hayvan rnleri Bu rnlerle ilgili bilgileri temettuat saymlarnda ahslarn isimlerinin zerinde bulunan o ahsn verdii ayni ve bedeli rlerinden anlamaktayz. Eldeki verilerle yalnzca tarla rnlerine ait ayrntlar zikretmek mmkndr. Ba ve bahelerde ne yetitirildiine ilikin bilgi ile hayvanlardan elde edilen at, st, peynir gibi rnlerle ilgili bililer kaytlarda yazl deildir.

6 7

Sadi Koca, Tarih Boyunca Ermeniler, Truva Yay., Ankara 1970, s.45. Gran, a.g.e., s.75.

68

Tablo 34: Yetitirilen Tarla rnleri

rnler Tahllar Baklagiller Sna Bitkiler Toplam Kile8 17957,5 17957,5 255 6510 6765 Kyye9 Kilo10 460717,6 327,165 8352,33 469397,1

Sivrihisarda yetitirilen en nemli tarla rn olan tahllar unlardr: Buday (13643), arpa (3843,5 kile) ve burak (470,3 kile).
Tablo 35: Yetitirilen Tahl rnleri-1844
Tahllar Buday Arpa Burak Toplam Kile 13643 3843,5 470,3 17956,8 Kilo 353054,8 98608,83 13265,39 464929,02 % 76 21,4 2,6 100

Yetitirilen baklagilleri ise u ekilde belirtebiliriz: Nohut (210 kyye), bakla (40 kyye), faslye (5 kyye).
Tablo 36: Yetitirilen Baklagiller-1844
Baklagiller Fasulye Nohut Baklagiller Toplam
8

Kyye 5 210 40 255

Kilo 6,415 269,43 51,32 327,165

% 1,9 82,4 15,7 100

Kile, bir cins hububat ls olup imparatorluun muhtelif yerlerinde farkl kymette olmutur. Esas olarak stanbul kilesi baz alndndan biz de bu hesab kullandk. 1 kile=20 stanbul okkas=25,656 kg. Bkz. W. Hnz, slamda l Sistemleri , Trklk Aratrmalar Dergisi,M..F.E.F Yay., st. 1990,C.V,s.49; Kamil Kepeci, Tarih Lugati, stanbul 1952, s.258. Bunun yannda karmza inik ifadesi kmtr ki bu da kilenin drtte biridir. Mithat Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, Enderun Yay.,stanbul 1986, s. 187. 9 Kyye, okka ad verilen eski arlk ls olup baklagil ve snai rnlerin lmnde kullanlmtr ve 1282 grama eittir. Bkz. Hinz, a.g.m., s. 30; Kepeci, a.g.e., s.260. 10 Kile ve kyye llerinin kgye evirerek hesaplarn kolaylamasna altk.(Haz.)

69

Yetitirilen snai bitkiler ise kimyon, haha, afyon, cehri 11, ttn ve bydur.12 Bu bitkilerden kimyon ve byun ls verilmi olup dierlerinin ise kendilerinden kazanlan haslat yazlmakta iktifa edilmitir.

Tablo 37: Yetitirilen Sni Bitkiler-1844

Bitkiler Kimyon Afyon Haha Ttn Cehri By Toplam 5 6510 6,415 8352,325 Kyye 6505 Kilo 8345,91

Mahalle kaytlarnda yer almayan ancak dorudan konumuz olmasa da kylerde yetitirilen farkl rnler vardr. Yani mahalellerde yetiip yetimedii ile ilgili kaytlar bulunmayan ancak kylerin kendi ihtiyalarn ve iaelerini salayan rnler rettikleri aktr. Mahallelerde yetien rnler kyler de yetitirilmekte olup bunlarn lleri ve haslatlar mahallerden farkl olabilmektedir. Kyllerin yetitirdii rnler unlardr: 1. Tarla rnleri a)Tahllar : Buday, arpa, burak, alaf, dar, pirin, b)Baklagiller : Faslye, mercimek, nohut c)Snai bitkiler : Kimyon, by, penbe (pamuk) 2. Bahe rnleri : Soan Bu rnlerden dikkatimizi en ok eken pirintir. Birok su kaynana sahip havzalarda pirin yetitirmek kadar doal bir retim olamayaca aktr. Ancak gnmzde maalesef pirin retimi o yllardakinden daha azdr. Daha sonraki yllara ait

11 12

Cehri boya kk demektir. Bitki olarak da kendisinden boya imal edilen bir bitki olmaldr. (Haz.) By, gzel koku demektir. .Sami, K.Trki, s.305. Gzel koku karlan bir bitki olsa gerektir. (Haz.)

70

kaytlarda, bu saymlarda olmayan veya az yer alan pamuk, cehri, meyva ve sebzelerin de yeterince yetitirildii zikredilmektedir.13 Mahallelerde yetitirilen rnlerden elde edilen kazanlar ayn sra ile vermeye alacaz. Daha nce de belirttiimiz gibi tahl rnleri kile ile llmekte idi. Tahllardan budayn kilesi 13,5 kuru, arpann kilesi 8 kuru, buran kilesi de 2 kurutur. Bunlara gre yllk toplam 13643 kile budaydan 177205 kuru, 3843,5 kile arpadan 28945 kuru, 470,3 kile buraktan da 2145 kuru haslat elde edilmitir. Genel toplamda ise 17957,5 kile tahldan 448.932,5 kuru kazan elde edilmitir.14 Bu deerlendirmelerden kabilecek nemli sonular unlardr: Mahalle bana 816,24 kile tahl ile 9467,95 kuru haslat; hane bana 13,59 kile tahl, 157,68 kuru haslat dmektedir ki bu veriler bize tahl retiminin Sivrihisarda nemli bir yeri olduunu gstermektedir.
Tablo 38: Tahllardan Elde Edilen Kazanlar-1844
Hububat Buday Arpa Burak Toplam Birim Deeri 13,5 8 2 Kile 13643 3843,5 470,3 17956,8 Haslat/Kr 177205 28945 2145 208295 % 85,1 13,9 1 100

Baklagillerden faslyenin kyyesi 14 kuru, nohutun kyyesi 5 kuru, baklann kyyesi 0,5 kurutur. Yllk toplam 255 kyye baklagilden 195 kuru haslat elde edilmitir. Yani her mahalleye ortalama 11,6 kyye baklagil dmektedir.

13 14

emseddin Sami, Kamusul lam, s.2582. Bu hesaplar hazrlanrken u usul takip edilmitir. Defterlerde yazlm olan r bedelleri on ile arplarak esas haslat bulunmu, daha sonra da mahalle ve hane bana den haslat ve ller hesaplanmtr. (Haz.)

71

Tablo 39: Baklagillerden Elde Edilen Kazanlar-1844

Hububat Fasulye Bakla Nohut Toplam Birim Deeri 14 0,5 5 Kyye 5 40 210 255 Haslat/Kr 70 20 105 195 % 35,9 10,2 53,8 99,9

Snai bitkilerden yetitirilen kimyonun kyyesi 1 kuru, byun kyyesi 12 kurutur. Afyon, haha, ttn ve cehrinin ls olmayp bedelen haslat yazlmtr. Snai bitkilerden toplam 6510 kyyeden 9372,5 kuru haslat elde edilmitir.
Tablo 40: Sni Bitkilerden Elde Edilen Kazanlar-1844
rnler Kimyon By Afyon Ttn Haha Cehri Toplam Kyye 6505 5 6510 Haslat/Kr 6505 60 1172,5 1635 80 9452,5 % 68,8 0,6 12,4 17,3 0,8 99,9

Bunlarn dnda baclk ve bostanclk ile ok az da olsa ayr, bahe ileri ile de uralm, bu arazilerden de kazanlar salanmtr. Baclkta 1844te toplam 27980 kuru, 1845te ise 26903 kuru, bostanlk alanlarda ise 1844te 19852,5 kuru, 1845te ise 23126 kuru haslat elde edilmitir. Bu alanlarn dnda olan bahelerden 1844te 370 kuru, 1845te 173 kuru, ayrlardan 1844te 11675 kuru, 1845te 23812 kuru ve dierlerinden (haha, afyon, cehri) ise 1844te 2887,5 kuru, 1845te de 247,5 kuru haslat elde edilmitir. Bu rnlerden bazlarnn deerlerinin ve haslatlarnn tam olarak yanstlmad kanaatindeyiz. Bunun iin baz tarlalarn 1844 ve 1845 yllarnda bariz farklklar gsterdiini syleyebiliriz.

72

Tablo 41: Tarlalardan Elde Edilen Kazanlar

1844 Haslat/Kr 27980 370 19852,5 11675 1635 1172,5 80 62765 1845 Haslat/Kr 26903 173 23126 23812 175,5 72 74261,5

Tarlann Cinsi Ba Bahe Bostan ayr Haha Afyon Cehri Toplam

Dnm 1305 11,5 430 1449 2 3 3200,5

4.3.1. rnlerden Alnan rler Sivrihisarda yetitirilen tarla rnlerinden, ba ve bahe alanlarndaki haslattan alnan rler de Temettuat defterlerinde belirtilmitir. r, onda bir demek olup rnlerden elde edilen haslatn onda biri halk tarafndan devlete veriliyordu. Devlet iin ok nemli bir gelir kayna olan rn esas mahsulden aynen alnmas idi. Bununla birlikte bedelen de alnmaktayd. Bu durum yetitirilen mahsule, tarlann eidine gre deimektedir.15 Sivrihisarda rn aynen alnd budaydan kile bana 13,5 kuru, arpadan 8 kuru, buraktan 2 kuru alnmtr. Baklagillerden olan nohuttan kyye bana 5 kuru, faslyeden 14 kuru, bakladan 0,5 kuru alnmtr. Snai bitkilerin iinde yer alan kimyondan kyye bana 1 kuru,bydan kyye bana 12 kuru alnmtr. Budaydan 1364,3 kile, arpadan 384,4 kile, buraktan 47,03 kile; baklagiller grubundan nohuttan 21 kyye, faslyeden 0,5 kyye, bakladan 4 kyye, bunlarn dnda kalan bydan 0,5 kyye r alnmtr. Bunlarn bedel olarak karl 216065 kuru olup bunun sadece 54 kuruu gayri mslimlere aittir.

15

r, ileride vergiler blmnde detayl olarak anlatlacaktr. (Haz.)

73

Tablo 42: Aynen Alnan rler

Mahalleler Buday Kile Guru 1 Arakl Benli 2 Camiikebir 3 opuk 4 Demirci 5 Elmal 6 Faruklar 7 Gazi Sinan 8 Hac Eshab 9 Hac Eskici 10 14,5 4 26,25 67,1 124 39 5,75 25,5 2 90,25 16,5 201 54 354,25 828,25 1618 498,5 77,5 347 27 1219,5 223 243 514,5 493 607,5 974,75 662 1392,8 252,5 1086 124,5 5922,8 34 4,5 3 3 288 34 4,5 3 3 288 107 4 107 4 12 83 12 83 9 72 9 72 r r Bakla r Buy Burak Kyye Guru Kile Kuru Kyye Kuru Kyye Kuru Kile Kuru Kyye Kuru Kyye Kuru Kimyon Arpa Nohut Fasulye 5 2 2 12 10 5 2 2 12 10 20 4,75 74 38 1,75 0,5 14 4 4 0,5 7 0,25 2 2 16 2

14,8 118 36,3 287 8,5 2,25 0,75 1,25 68 18 7,5 10 1,5 10 3,38 27

25,6 203 1 1,75 8 14

11 Hac Hasan 17 Hac Veysi 12 38,5 Hazinedar 13 36,5 Hisar 14 44,5 Karaba 15 72,25 Kethuda 16 49 Kl 17 103 Kutbettin 18 20 Mslim 19 Akdoan eyh Baba Yusuf 74,95 20 Tatlar 9,25 21 484,5 Yenice 22 Yekn 1364

13,8 110 6,25 21 19 11,2 50 190 153 91 21 10,5

1 2,5 0,5 0,25

8 20 4 2

0,25

20,4 163 4,5 27

0,5 0,25 0,25

4 2,5 2

27,5 181 0,5 4

144 1180 384 2995 21 10,5 0,5 7

32,4

99 4 2 6,25 6

17721 650,5 650,5

47 214,5

Bedelen alnan rler tarla gruplarna gre u ekildedir. Badan 2798 kuru, bostandan 198525 kuru, ayrdan 1167,5 kuru, afyondan 117,25 kuru, hahatan 163,5 kuru, baheden 37 kuru, cehriden 8 kuru. Toplamda 6277 kuru olup 688,5u gayri mslimlere, 5588,5 kuruu mslmanlara aittir. Bir oranlama toplam bedelen rn % 11i gayri mslimlerden % 89u mslmanlardan alnmtr.

74

Tablo 43: Bedelen Alnan rler

Mahalleler Arakl Benli Camiikebir opuk Demirci Elmal Faruklar Gazi Sinan Hac Eshab r Ba 49 494 50 77 123 104 49,5 66 35 166 26 135,5 81 39,5 148 123 201 105 94,5 116,5 70 444,5 2798 37 5 123,5 1985,25 8 719 1168 117,25 59 163,5 12 10 10 91 243,5 28 68,25 108 25 510,5 94 70 131 18 172,5 30 84,5 76 74 14 21 21 51 5 54 18,75 31 11 32 15 6 15 3 22,5 58 7,5 25,5 5 4,5 9 8 r Bahe r Bostan 37,5 r Cehri r ayr 6 33 57,5 133 3,5 r Afyon r Haha 7,5

1 2 3 4 5 6 7 8 9

10 Hac Eskici 11 Hac Hasan 12 Hac Veysi 13 Hazinedar 14 Hisar 15 Karaba 16 Kethuda 17 Kl 18 Kutbettin 19 20 eyh Baba Yusuf 21 Tatlar 22 Yenice Yekn Mslim Akdoan

rlerin mahalle bana bedel olarak den miktarlar u ekildedir: Aynen alnan rlerden buday 805,5 kurula en bata gelirken onu srasyla arpa (136,13 kuru), kimyon (29,56 kuru), dierleri (nohut, faslye, bakla ve by toplam olarak 1,15 kuru) izlemektedir. Bedelen alnan rler ise u ekilde sralanabilir: Ba r (127,18 kuru), bostan r (90,23 kuru), ayr r (53,1 kuru), haha r (7,43) afyon r (5,32 kuru), dierleri (bahe ve cehri r toplam 2,04 kuru).
Tablo 44: Mahalle Bana Den Ayni rler
Buday Kile Guru Mh. Bana 62 805,5 Kimyon Kyye Guru 29,6 29,56 Arpa Kile Guru 17,5 136,1 Burak Kile Guru 2,13 9,75 Dier Kuru 1,15

75

Tablo 45: Mahalle Bana Den Bedelen rler(kuru)

r Ba Mahalle Bana 127,181 1,68 90,24 0,36 53,09 5,33 7,43 r Bahe r Bostan r Cehri r ayr r Afyon r Haha

Bu verilerden hareketle ayni rlerde mahalle bana den ortalama 982,11 kuru olup bu ortalamann zerinde Yenice, eyh Baba Yusuf, Kutbettin Kethda, Hac Eskici, Demirci ve opuk mahalleleri olup dier mahalleler bu ortalamann altndadr. Bedeli rlerin toplamda mahalle bana den bedel 285,31 kuru olup bu ortalamann zerinde ise Yenice, Kethda, Hac Eskici, Demirci, Benli mahalleleri yer almaktadr. 4.4. Hayvanclk Sivrihisarda yetitirilen hayvanlar ve adetleri u ekildedir: Hayvan Tr (Ba) 1. Byk Ba Hayvan a) Samal inek b) Kara sr inei c) Boz inek d) Ksr inek e) kz f) Tosun g) Dana h) Buza ) Samal manda i) Erkek manda 410,5 1 5 297 675 6 46 6 88 56 Says (Adet) 2425

76

j) Manda danas k)Manda dvesi l) Ksr manda m) Katr n) Ksrak o) Ksr ksrak ) Bargir (Beygir) p) Merkep r) Tay 2. Kkba Hayvan a) Samal kei b) Samal tiftik keisi c) Samal siyal kl keisi d) Erkek kei e) Erkek tiftik keisi f) Erkek siyah kl keisi g) Samal koyun h) Erkek koyun ) Olak (Tiftik ola dahil) i) Kuzu Toplam :

8 1 45 10 33,5 33 201 590 3 61916 3509 128 48 8905 360 23 13475 19705 5533 12405 64516

Hayvanlarn mahallelere gre dalm Tablo 47teki gibidir. Bu hayvanlardan 47637,5i mslmanlara (% 74) ait iken 16879u (%26) da gayri mslimlere aittir. Mslmanlarn sahip olduklar hayvanlar unlardr : Bykba hayvanlar : 100 bargir, 408 samal inek, 206 ksr inek, 5 boz

a)

inek, 1 karasr inei, 9 katr, 32,5 ksrak, 25 ksr ksrak, 85 samal manda, 56 erkek manda, 8 manda danas, 1 manda dvesi, 45 ksr manda, 539 merkep, 671 kz, 3 tay.

77

Tablo 46: Hayvanlarn Mahallelere Gre Dalm

Mahalle Ad Bargir Re's nek Samal Re's 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Arakl Benli Camiikebir opuk Demirci Elmal Faruklar Gazi Sinan Hac Ashab 67 1 6 6 5 2 9 1 8 1 2 3 6 12 13 8 12 10 6 2 13 29 35 20 3 5 3 37 9 7 17 8 13 24 14 18 5 25 9,5 29 201 107 409,5 2 6 2 1 2 14 3 8 46 6 3 92 207 5 1 10 1 4 1 3 1 6 4 11 5 2 19 9 2 5 5 4 1 Tosun Dana Buza Re's Re's Re's 1 1 8 17 34 9 1 Ksr nek Re's Boz nek Re's Kara Sr nei Re's Katr Re's Kei Samal Erkek Re's 71 338 120 160 318 217 34 49 31 174 85 68 85 26 132 249 210 133 169 53 787 3509 Re's Re's 200 1789 118 266 724 355 43 127 26 376 222 244 199 64 374 591 421 370 301 150 1945 8905 71 323 120 159 298 191 33 32 24 156 85 67 71 26 102 247 207 127 169 53 797 3358 6 33,5 4 33 2 2 3 1 1 4 2 2 3 4 2 6 1 3 2 1 1 2 1,5 3 1 3 3 1 2 Olak Re's Ksrak Ksr Ksrak Re's

10 Hac Eskici 11 Hac Hasan 12 Hac Veysi 13 Hazinedar 14 Hisar 15 Karaba 16 Kethuda 17 Kl 18 Kutbettin 19 Mslim Akdoan 20 eyh Baba Yusuf 21 Tatlar 22 Yenice Yekn

78

Tablo 46: Hayvanlarn Mahallelere Gre Dalm

Koyun Samal Re's 836 484 164 707 1205 635 103 183 54 734 334 323 388 141 667 951 567 863 436 626 111 2963 13475 Erkek Re's 314 1640 160 875 1621 723 75 352 68 1041 527 460 464 161 1177 1318 935 1493 539 825 335 4602 19705 Manda Kuzu Samal Erkek Dana Dve Re's 1 4 5 8,5 19 5 1 1 4 1 2 3 3 7 3 5 1 1,5 4 2 15 5 1 2 1 1 1 1 2 4 3 1 4 4 6 1 2 1 4 8 2 10 3 Re's Re's Re's Ksr Manda Re's 26 44 23 35 32 24 6 13 7 38 10 18 8 12 31 33 22 26 19 37 10 14 89 8 56 8 1 14 45 116 590 48 23 128 360 175 126 307 175 13 2 14 26 48 23 10 32 54 26 2 3 2 48 4 12 32 19 41 21 9 50 13 47 2 223 675 3 1 1 1 Merkep Re's Siyah Kl Kei Re's Erkek Siyah Kl Kei Re's Tiftik Kei Samal Re's Tiftik Kei Erkek Re's Olak kz Re's Tay Re's

Re's 316 482 214 707 1184 664 103 152 31 626 299 323 282 141 605 951 567 842 276 626 111 2903 12405

Re's 25

79

b)

Kkba hayvanlar : 3027 samal kei, 6833 erkek kei, (3424, olak,

9948 samal koyun, 13278 erkek koyun, 91 samal tiftik, 207 erkek tiftik keisi, 8959 kuzu.
Tablo 47: Hayvanlarn Etnik Yapya Gre Dalm(Bykba)
Mahalleler Bargir Re's nek Samal Tosun Dana Buza Re's Re's Re's Re's 408 2 410 6 46 6 6 46 6 Ksr nek nek Re's 206 1 207 5 1 Re's 5 Re's 1 9 1 10 Re's 32,5 1 33,5 Boz Kara Sr nei Katr Re's Ksrak

Mslman Gayri Mslim Toplam

100 101 201

Mahalleler

Ksr Ksrak Re's

Manda Samal Erkek Dana Dve Re's Re's Re's Re's 85 4 89 56 8 1 56 8 1

Ksr Manda Re's 45 539 51 45 590 671 4 675 3 3 Merkep Re's kz Re's Tay Re's

Toplam

Yzde (%)

Re's 5037,5 302 5339,5 93 7 100

Mslman Gayri Mslim Toplam

25 8 33

Tablo 48: Hayvanlarn Etnik Yapya Gre Dalm(Kkba)

Mahalleler Kei Koyun Siyah Kl Erkek Siyah Tiftik Kei Kei Kl Kei Samal Re's 8959 3446 Tiftik Kei Erkek Re's 207 153 360 Olak Toplam Re's 151 24 175 Yzde (%)

Samal Erkek Olak Samal Erkek Kuzu Mslman Gayri Mslim Toplam Re's 3027 482 3509 Re's Re's Re's 6833 3249 9948 2072 8905 109 3358 3527 Re's 13278 6427 Re's Re's Re's 91 37 128

45743 16348 62091

74 26 100

48 48

23 23

13475 19705 12405

Gayri mslimlerin sahip olduklar hayvanlar ise unlardr : a) Bykba hayvanlar : 101 bargir, 2 samal inek, 1 ksr inek, 4 samal Kkba Hayvanlar : 482 samal kei, 2072 erkek kei, 3527 samal manda, 51 merkep, 4 kz, 1 ksrak, 8 ksr ksrak, 1 katr. b) koyun, 6427 erkek koyun, 48 samal siyah kl keisi, 23 erkek siyah kl keisi, 37 samal tiftik keisi, 153 erkek tiftik keisi, 3446 kuzu, 133 olak.

80

5. BLM KTSAD DURUM 5.1. Mahallelere Gre Temettuat Dalm Temettu gelir, kazan demektir. Temettuat oulu olup hane reislerinin kazanlarnn toplamn ifade etmektedir. Temettuat defterlerinde her mahallenin son sayfasnda o mahalleye ait hane reislerinin hepsinin kazanlarnn toplam, yekn alnmtr. Buna gre Sivrihisar mahallelerinin temettuatlar u ekildedir: Tablo 49: Mahallelerin Temettut Dalm
Mahalleler 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Temettuat

Arakl Ay Benli Camiikebir opuk Demirci Elmal Faruklar Gazi Sinan Gedik Hac Eshab Hac Eskici Hac Hasan Hac Veysi Hazinedar Hisar Karaba Kethuda Kl Kubbeli Kutbettin Mslim Akdoan Orta eyh Baba Yusuf Tahtal Tatlar Yenice Zimmi Akdoan Yekn

22066 150336 25791 49727 73989,5 62107,5 19905 25459,5 12300 69839 18645 34761 36325 10125,5 56532 59481 78714 56284 42307,5 62929 18624,5 226354,5 1212603,5

81

Toplam temettuatn 996562,5 kuruu mslmanlara, 215023 kuruu ise gayri mslimlere aittir. Bir baka deyile % 82si mslmanlara, % 18de gayri mslimlere aittir.
Tablo 50: Temettutn Etnik Yapya Dalm
Etnik Grup Mslim G.Mslim Toplam Temettuat 997580,5 215023 1212603,5 % 82 18 100 Hane Bana 848,13 1472,1

Toplam hesaplamalara dayanarak gayri mslimlerin mslmanlardan daha ok kazandklar ortaya kmaktadr. Durumlar mslmanlardan yaklak 1,74 kat daha iyidir. Mahallelerin temettuat dalmlarna baktmzda en fazla kazancn Yenice mahallesinde (226354,5 kuru) olduu grlmektedir. Daha sonra srasyla Benli (150336 kuru), Kl (78714 kuru), Demirci (73989,5 kuru) ve Eskici (69839 kuru) gelmektedir. Mahalle bana 55072 kuru temettuat dmektedir ki bu ortalamay geen mahalleler unlardr: Benli, opuk, Demirci, Elmal, Hac Eskici, Karaba, Kethda, Kl, Kutbettin, eyh Baba Yusuf, Yenice. Mahallelerde kii bana en fazla temettuat den mahalle 7 haneli Hisar mahallesidir (1446,5 kuru). Daha sonra Benli (1431,7 kuru), Yenice (1057,8 kuru), Kutbettin (1042,3 kuru), Hazinedar (1009 kuru) gelmektedir. Mahalle bana en az temettuat den mahaller ise Faruklar (642 kuru), eyh Baba Yusuf (642,1 kuru), Hac Hasan (642,9 kuru)dr.

82

Tablo 51: Mahallelerde Hane Bana Den Temettut

Mahalleler 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Arakl Ay Benli Camiikebir opuk Demirci Elmal Faruklar Gazi Sinan 19 75 29 48 36 7 63 73 85 65 54 53 62 98 79 28 214 66 1698 Hane Says 30 105 105 31 66 80 68 31 28 22066 150336 25791 49727 73989,5 62107,5 19905 25459,5 12300 69839 18645 34761 36325 10125,5 56532 59481 78714 56284 42307,5 62929 18624,5 226354,5 1212603,5 Temettuat Hane Bana Den 735,5 1431,7 831,9 753,4 924,9 913,3 642 909,2 647,3 931,1 642,9 724,2 1009 1446,5 897,3 814,8 926 1042,3 798,3 642,1 665,2 1057,8 -

10 Gedik 11 Hac Eshab 12 Hac Eskici 13 Hac Hasan 14 Hac Veysi 15 Hazinedar 16 Hisar 17 Karaba 18 Kethuda 19 Kl 20 Kubbeli 21 Kutbettin 22 Mslim Akdoan 23 Orta 24 eyh Baba Yusuf 25 Tahtal 26 Tatlar 27 Yenice 28 Zimmi Akdoan Yekn

Burada bir hususu belirtmekte yarar vardr. Temettuat defterlerinde yaptmz aratrmalar sonucunda tespit ettiimiz baz yanllklar zikretmek gerekir. Tespit edebildiimiz en byk yanllk temettuat toplamlarnn defterlerin sonlarnda yazlm olan toplamlarla pek az hari uygunluk gstermemesidir. Bu farklln zaman zaman 10.000 kurua kadar kt tespit edilmitir.1 5.2. Kylere Gre Temettuat Dalm Sivrihisarn saymnn yapld kylerinde toplam 1479422,5 kuru temettuat gzkmektedir. Kylerin temettuat dalm u ekildedir:
1

BOA, ML.VRD. TMT, nr. 9140, s.17.

83

Tablo 52: Kylerdeki Temettut Dalm

Kyler 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 Ahiler Babadat Balihisar Bayulu Bier Brtlen aykoz Demirci Dinek Dmrek Elik Elinviran Ertan Gm Grst Halilba Hatuncuk Hortu bik Seydi decik lyas Paa srail Ba Kapulu Karaburhan Karacakaya ve Adahisar Karaca Ahmet Sultan Karacaviran Karadat Kark Karkn Kaymas Kzlcaviran Koca Kultan Kurt eyh Mlk Memik Ortaklar Sadkba Sarkavak Tatar Tekeviran Turay Yalnzam Zey Yekn Temettuat 11982,5 77064 41378 8521 17006 21207,5 19384 39594 52085 55774 40548 39379,5 6894 9057 55548 36817 25366 109505 16559 10561,5 16701 37342 92343,5 38589 15133,5 9869 12328 43135,5 15668 35204 93099 9701,5 63037 13768,5 10332 78266,5 30667 8706,5 14300 25172,5 12375 8845 23715 17663 59229,5 1479422,5

84

Sivrihisar kylerinde bu yllarda gayri mslimlerin yaamadn daha nce belirtmitik. Saym yaplan 45 kyden toplanan temettuattan ky bana 32876,05 kuru temettuat dmektedir ki yalnzca 19 ky bu ortalamay gemektedir. En fazla temettuat olan kyler Hortu (109505 kuru), Kaymaz (93099 kuru), Kapulu (92343,5)dur. Ayrca kylerde hane bana 115,6 kuru dmektedir.
Tablo 53: Ky ve Hane Bana Den Temettut Toplam Temettuat Ky Bana Hane Bana 1479422,5 32876,05 114,86

5.3. Halkn Gelir Kaynaklar 5.3.1. Hayvanclktan Elde Edilen Gelirler Sivrihisarda gelir elde edilen hayvanlar u ekilde sralayabiliriz. a) ksrak. b) Kkba hayvanlar : Samal ve erkek koyun, samal ve erkek kei, samal ve erkek tiftik keisi, samal ve erkek siyah kl keisi. Hayvanclktan elde edilen temettuat (kazan), 309645 kurutur. Bu da toplam kazancn yaklak % 25ine tekabl etmekte olup mahalle bana 14074,8 kuru, hane bana da 234,4 kuru dmektedir. Hayvanlarn ba hesab haslat u ekildedir : Bykba hayvanlar: Samal inek, samal karasr inei, samal manda

85

Tablo 54 : Hayvan Bana Elde Edilen Haslat Hayvanlar Samal nek Samal Kei Samal Koyun Samal tiftik keisi Samal Siyah Kl Keisi Erkek Koyun Erkek Kei Erkek Tiftik Keisi 7,5 Samal Manda Ksrak Haslat (Ba) 25 10 5 10 2,5 2,5 10 7,5 40 75

Burada da grld gibi en ok haslat 75 kurula ksrak, 40 kurula samal mandadan elde edilirken en az haslat 2,5 kurula erkek koyun ve erkek kl keisinden elde edilmitir. Hayvanclktan toplamda kei (35090) gelmektedir. Hayvanclktan elde edilen gelirin etnik bakmdan durumu ise u ekildedir. Mslmanlar hayvanclktan kazan 247143,5 kuru (%80) olurken gayri mslimler de 62501,5 kuru (% 20) elde etmilerdir. Mslmanlarda hane bana 210,4 kuru derken, gayri mslimlerde ise 428,09 kuru dmektedir. Burada da grld gibi gayri mslimlerin hayvanclktan kazanc mslmanlarn kazancnn 2 kat kadardr. en fazla gelir 80050 kurula erkek keiden elde

edilmitir. Daha sonra samal koyun (67651 kuru), erkek koyun (50622 kuru) samal

80

Tablo 55: Mahallelerdeki Hayvanlarn Gelirlerinin Dalm

Mahalle Ad nek Samal Re's Has. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Arakl Benli Camiikebir opuk Demirci Elmal Faruklar Gazi Sinan Hac Ashab 6 2 13 29 35 20 3 5 3 37 9 7 17 8 13 24 14 18 5 25 9,5 107 410 150 50 325 725 875 500 75 125 75 925 225 175 400 200 325 575 350 450 125 625 237,5 2500 10013 1 25 Kara Sr nei Re'sHas. Re's 71 338 120 160 318 217 34 49 31 174 85 68 85 26 132 249 210 133 169 53 787 3509 Kei Samal Has. 710 3380 1200 1600 3180 2170 340 490 310 1740 850 680 850 260 1320 2490 2100 1330 1690 530 7870 35090 Erkek Re's 200 1789 118 266 724 355 43 127 26 376 222 244 199 64 374 591 421 370 301 150 1945 8905 Has 2000 17890 1180 2660 7240 3550 430 1270 260 3760 2220 2440 1990 640 3740 5910 4210 3700 3010 1500 19450 89050 2 6 33,5 150 450 2432 2 3 1 150 225 75 2 6 150 450 3 150 1 2 1,5 3 1 75 150 107 225 75 Re's Has. Ksrak Samal Re's Has. 836 484 164 707 1205 635 103 183 54 734 334 323 388 141 667 951 567 863 436 626 111 2963 13475 1555 2410 1070 3525 7420 4435 515 905 270 3670 1670 1615 1940 605 3295 4755 2836 4340 2180 3270 555 14815 67651 Re's Koyun Erkek Has. 785 4100 400 2187 4052 1807 188 875 170 2603 1303 1145 1162 403 3008 3627 2237 3633 1499 1958 837 12644 50622 3 7 3 5 1 1,5 14 89 120 280 120 200 40 60 560 3560 48 345 23 57,5 128 1280 360 2833 126 1260 307 2303 1 1 4 1 2 3 40 40 160 40 80 120 13 130 2 20 14 140 Manda Samal Re's Has. 1 4 5 8,5 19 5 40 160 200 340 760 200 26 260 48 345 23 57,5 Re's Has. Re's Has. Re's Has. Re's Has. Siyah Kl ErkekSiyah Kei Kl Kei Tiftik Kei Samal Tiftik Kei Erkek

314 1640 160 875 1621 723 75 352 68 1041 527 460 464 161 1177 1318 935 1493 539 825 335 4602 19705

10 Hac Eskici 11 Hac Hasan 12 Hac Veysi 13 Hazinedar 14 Hisar 15 Karaba 16 Kethuda 17 Kl 18 Kutbettin 19 Mslim Akdoan 20 eyh Baba Yusuf 21 Tatlar 22 Yenice Yekn

25

80

Tablo 56: Hayvanlardan Elde Edilen Kazacn Etnik Yapya Dalm Etnik Grup Mslman Gayri Mslim Toplam Toplam Hayvan 47637,5 16879 64516,5 % 74 26 100 Gelir Getiren Hayvan 33914,5 12772 46686,5 % 73 27 100 Haslat 247143,5 62501,5 309645 % 80 20 100

5.3.2. Ziraatten Elde Edilen Gelirler Ziraatten elde edilen gelirler, toplam temettuatn % 40na tekabl etmektedir. Bu gelirler iinde almaktadr. Sivrihisarda 7,710,5 dnm araziden 486793,5 kuru haslat elde edilmitir. Nadasa braklan araziler bu toplama dahil edilmemitir. ba, bahe ayr ve mezru tarlalardan elde edilen gelirler yer

Tablo 57: Ziraatten Elde Edilen Gelirler Tr Ba Bostan ayr Mezru Tarla Dier Toplam Dnm 1305 430 1449 4510 16,5 7710,5 Haslat/Kuru 26903 23126 23812 410331,5 1420,5 485593 Yzde(%) 5,54 4,76 4,9 84,5 0,3 100

Bu verilere gre en fazla gelir ekili alanlardan (410331,5 kuru) elde edilmitir. En az gelir ise bahe ve cehri korusundan (1425,5 kuru) elde edilmitir. Etnik yapya gre baktmzda ise mslmanlarn ziraatten 479579 kuru (% 98,5), gayri mslimlerin ise 7214,5 kuru (% 1,5) kazandklar grlmektedir.

81

Buradan anlalan mslmanlarn ziraatle ok daha fazla urat; gayri mslimlerin ise hem yerleim yerlerinin fiziki yapsndan hem de Osmanl Devletinin her yerinde olduu gibi karakterlerinden dolay ziraatten ok ticaret ve sanatkarlkla uratklar grlmektedir.

5.3.3. Kira Gelirleri Sivrihisarda Temettuat defterlerinden anlald zere hane reislerinin sahip olduklar menkul ve gayri menkul varlklarnn kazandrd kira gelirleri de nemli bir yer tekil etmektedir. Bu verilerden hane reislerinin sahip olduu menkul ve gayri menkullerin neler olduklar, ne kadar kazandklar ortaya kmaktadr. 5.3.3.1. Binalardan Alnan Kira Gelirleri Kira geliri getiren binalar u ekilde sralamak mmkndr: Deirmen (asiyab), dkkan, kahvehane, hamam, vakf dkkan, han, maaza, hane adas. Bu gayri menkullerden elde edilen kira haslatlar u ekildedir: Tablo 58: Binalardan Alnan Kiralar Cinsi Deirmen Hane Odas Dkkan Hamam Kahvehane Vakf Dkkan Hane Odas Karhane Kuzat Maaza Toplam Kira Haslat 5441 780 2088 3000 40 215 360 650 105 12679

Binalardan alnan kiralarn toplam 12679 kuru olup bu da toplam temettuatn % 1ine karlk gelmektedir. En fazla kira getiren gayri menkuller deirmenler (5441

82

kuru) olmutur. Sivrihisarda su kaynaklarnn olduka ok olduunu daha nce de belirtmitik. Ayrca deirmenlerin su kaynaklarnn bulunduu kylerde olduunu ve sahiplerinin mahallelerde oturduklarn da belirtmeyiz. Ayrca su gcyle alan bu deirmenlerin alma durumuna gre aylk, aylk, alt aylk kazan getirdikleri ve buna gre kazan vergi verdikleri bilinmektedir. Bu su deirmenlerinin bugn iin mevcudiyeti maalesef -pirin retimindeki gibi- kalmamtr.

5.3.3.2. Tarlalardan Alnan Kira Gelirleri Tarlalardan alnan kiralar 4392 kuru olup toplam temettuatn % 0,3ne tekabl etmektedir. Kiralanan tarlalar ekili alanlar (1606,5 kuru) ile bostanlardr (2728 kuru). Bu gelirlerin hepsi mslmanlara aittir.

Tablo 59: Tarlalardan Alnan Kiralar Tarla Cinsi Kiraya Verdii Tarla Kiralad Mezru Tarla Kiralad Bostan Toplam Haslat 57,5 1606,5 2728 4392

Ayrca kendilerinin sahip olduu tarlalarnda kiraya verilerek kazan elde edilmitir. Bu, tarlalarn ise nitelii belli olmayp sadece kiraya verdii tarla eklinde kaydedilmitir. Her ne kadar ziraat gelirleri iine girse de kira gelirleri arasnda saydmz bir gelir grubu da hane reislerinin baka hane reislerine vermi olduklar tohumluklardan elde ettikleri kazanlardr. Bu tohumluklar buday (hnta), arpa (air), haha, kimyon

83

ve bydur. Bu tohumluklardan en fazla kazanc 11151 kurula buday salam olup, onu 1768,5 kurula kimyon, 1641,5 kurula arpa, 954 kurula haha ve 54 kurula by izlemektedir.

Tablo 60: Tohumluklardan Elde Edilen Gelirler Mahalleler 1 Arakl 2 Benli 3 Camiikebir 4 opuk 5 Demirci 6 Elmal 7 Faruklar 8 Gazi Sinan 9 Hac Eshab 10 Hac Eskici 11 Hac Hasan 12 Hac Veysi 13 Hazinedar 14 Hisar 15 Karaba 16 Kethuda 17 Kl 18 Kutbettin 19 Mslim Akdoan 20 eyh Baba Yusuf 21 Tatlar 22 Yenice Yekn Bakasna Verdii Tohumluk-Kuru Buday Haha Arpa Kimyon 181 486 182,5 268,5 136 85,5 423 72 18 459 166,5 166,5 108 81 1468 180 40,5 18 90 1341 2524 63 819 236 364,5 945 202,5 823,5 11151 90 126 720 27 697,5 450

Buy

27 27

236,5

774 954

54 1641,5

13,5 378 1768,5

54

Bu gelirler dnda

kalan ve hane reislerinin de dier meslekleri olarak

belirttiimiz gelirler vardr. Bunlar toplam temettuata dahil olup toplam temettuatn %13ne karlk gelmektedir. Bu gelirleri nem srasna gre u ekilde sralayabiliriz:

84

Tablo 61: Hane Reislerinin Dier Gelirleri Gelirler Kiraclk Anam Ticareti Araba kiracl Arabaclk Ahz ita(Al veri) Tekat(Emeklilik) Odun ekicilii Ticaret Yemenicilik Ba Srm Zaviyedarlk Kitabetlik Srclk Duhanfuruzluk(Ttn Biicilii) Amelelik Tevlid Toplam Haslat/Kuru 26880,5 25382,5 14350,5 8775,5 7224 1342 900,5 800 700 315 305 300,5 300 300 200 10 88086

Bu gelirlerden en ok kazan salayan 26880,5 kurula kiraclk ve 25382,5 kurula anam ticaretidir. Daha sonra ise araba kiracl (14350,5 kuru) arabaclk (8775,5 kuru) ve ahz ita/alveri (67224 kuru) gelmektedir. Ayrca hane reisleri ile ayn aty, haneyi paylap vergiye muhatap olan alanlar da zikretmek gerekir. nk hanede geliri olan herkesin vergiye muhatap olduu grlmektedir.Bu kiiler hane reislerinin olu, kardei, annesi, days, vey olu, vey annesi, babal hatta hizmetkar olabilmekteydi. Bunlarn yllk kazanlar 49208 kuru olup genel toplamn ve vergilerin iine dahil edilmi ancak aratrmamzda detayl olarak incelenmemitir.

85

Tablo 62: Hanelerdeki Vergiye Tabi Dier Yazl Olanlar Mahalleler 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Arakl Ay Benli Camiikebir opuk Demirci Elmal Faruklar Gazi Sinan Gedik Hac Eshab Hac Eskici Hac Hasan Hac Veysi Hazinedar Hisar Karaba Kethuda Kl Kutbettin Mslim Akdoan Orta eyh Baba Yusuf Tahtal Tatlar Yenice Zimmi Akdoan Yekn Hanedeki Vergiye Tabi Yazl Olanlar Temettuat 1475 4521 1040 1153 1614 1343 1228 1240 1577 609 3123 2332 400 2413,5 2800 4875,5 909 3509 388 12658 49208

5.4. Vergiler 5.4.1. Vergi-yi Mahsusa Bu, vergi mkellefinin bir sene nce dedii vergi miktarn gstermektedir. ahsn isminin hemen stne sene-i sabkada vermi olduu vergiyi mahsusa eklinde yazlan verginin buraya yazlmasnn sebebi, halkn geliri ile dedii vergi arasnda eer varsa bir hakkaniyetsizlii tespit etmektedir.

86

Tanzimatn hemen ardndan tahsiline balanan bu verginin iktisadi gce gre dalmnn salanmas iin 1844 ylnda devletin byk blmnde temettuat tahrirleri yaplmtr. Gerekten de bu tahrirler gerek blgeler gerekse kiiler aras dalmnn son derece adaletsiz olduunu ortaya karmtr.2 Tanzimat idarecileri tarafndan rfi vergiler yerine ikame edilen ve an

cemaatin vergi, verg, komuca alnan verg, vergi-yi mahsusa gibi muhtelif adlar verilen bu vergi,3 ky muhtar ve kocabalaryla zabtiye askeri tarafndan tahsil edilerek muhassllara teslim ediliyordu. Bu verginin tahsili 1260 ylna (1844) kadar rz- hzr ve rz- kasm olarak iki taksitte yaplyordu. Fakat bu iki zaman da vergi tahsilat iin uygun deildi. Bu nedenle bu tarihden sonra verginin iftilerden , (eshab ziraat) rnn elde edilmesinden sonra, sanayici, tccar ve esnaftan ise sene iinde, sene bandan sonuna kadar, taksitler halinde tevziat ve tahsilat kararlatrlmtr.4 1844 ylnda Sivrihisarda toplanan vergi-yi mahsusann toplam 106828 kuru olarak defter sonlarndaki toplamlarn icmalinde gzkmektedir. Ancak daha nce temettuat toplamlarnda deindiimiz yanl hesaplamalar burada da ortaya kmaktadr. Bizim hesaplamamza gre toplanan vergi-yi mahsusa 105484 kurutur ki arada 1344 kuruluk fark vardr. Yapm olduumuz deerlendirmelerde hesaplam olduumuz vergiyi mahsusa rakamn kullandk. Buna gre mahalle bana 4794,72 kuru, hane bana 79,85 kuru dmektedir. Mahalle ortalamalarnn altnda Benli, Demirci, Elmal, Hac Eskici, Kl, Kutbettin ve Yenice mahallelerinin dnda kalan mahalleler kalmaktadr. Mslmanlarn dedikleri vergiyi mahsusa toplamn % 74ne, gayrimslimlerinki ise % 26sna tekabl etmektedir.

Tevfik Gran, Tanzimat Dneminde Osmanl Maliyesi Bteler ve Hazine Hesaplar (1841-1861), Yay, Ankara 1989, s.12. 3 ztrk, a.g.e., s.174. 4 Sleyman Sudi, Defter-i Muktesid, stanbul 1307, C.1, s.91-92; Gran, a.g.e., s.145, Ktkolu, a.g.m., s.541,542.

87

Mahallelere baktmzda en ok vergi-yi mahsusay veren mahalle Yenice (17296 kuru)dur. En az vergiyi mahsusa veren mahalle ile Hisar (512 kuru)dur. Mahallelerde hane bana en fazla vergi-yi mahsusa 186,68 kurula Benli mahallesinde, en az vergi-yi mahsusa ise 40,95 kurula Hac Eshab mahallesinde denmitir.
Tablo 63: Mahallelerin Vergi-yi Mahsusa Dalm Mahalleler 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Arakl Ay Benli Camiikebir opuk Demirci Elmal Faruklar Gazi Sinan Gedik Hac Eshab Hac Eskici Hac Hasan Hac Veysi Hazinedar Hisar Karaba Kethuda Kl Kutbettin Kubbeli Mslim Akdoan Orta eyh Baba Yusuf Tahtal Tatlar Yenice Zimmi Akdoan Yekn Mahalle Bana Hane Bana Vergi-yi Mahsusa 1631 19601 2540 4740 7304 5279 1510 1617 778 5329 1832 3551 1896 512 4286 4384 6296 5322 3752 4770 1258 17296 105484 4799,27 79,85 Hane Bana 54,36 186,68 81,94 71,82 91,3 77,63 48,71 57,75 40,95 71,05 63,17 73,98 52,67 73,14 68,03 60,05 74,07 98,55 70,79 48,67 44,93 80,82 Yzde (%) 1,55 18,6 2,41 4,5 6,92 5 1,43 1,53 0,73 5,05 1,73 3,37 1,8 0,48 4,06 4,15 5,97 5,04 3,56 4,52 1,2 16,4 100 -

Vergi-yi mahsusann eksik olarak durumuna baktmzda mslmanlarn hane bana 66,87 kuru, gayri mslimlerin de 184,32 kuru dediini grmekteyiz.

88

Kazanlar mslmanlarn yaklak 2 kat olan gayri mslimlerin bu vergiyi mslmanlarn yaklak 3 kat kadar dediini syleyebiliriz.

5.4.2. r (ar) Lgat olarak onda bir veya on czde bir cz5 anlam tamakla birlikte terim olarak mutlaka onda bir yerine kullanlmamtr. Mahsullerin onda birinden alnan vergi olarak bilinen rn asrdan asra ve zamandan zamana trl kalplara sokularak nisbeti artrlm ve lafznn anlamna mutabakat kaldrlmtr.6 Bu vergilerin Osmanl Devletinde daha ziyade mahalli rf ve adetlere, mali veya iktisadi mlahazalara dayand da belirtilmektedir.7 Mefhum olarak daha nceki dinlerde de var olan8 rn nisbeti tahsil edilen zirai mahsuldeki insan emeinin durumuna gre deimektedir. Arazinin yamur, nehir ve kaynak gibi insan emeini gerektirmeyen bir su ile sulanyorsa bunda normal ve tam r, ayet arazi daha ok insan emeine dayanan sularla sulanm ise byle bir araziden yarm r alnmas gerekmektedir.9 oulu ar olan rn Osmanl Devletinde Tanzimata kadar topran verim gc ve sulama imkanna gre 1/3 il 1/10 arasnda deimi, Tanzimatla birlikte btn blgelerde 1/10 oran geerli olmutur.10 Ancak bu uygulama verim gc ve sulama imkan farkl topraklar ayn oranda vergilendirmek gibi bir adaletsizlii ve devlet iin vergi kaybna yol amtr. Tanzimattan 1277 (1861) ylna kadar eitli gel gitlerin yani iltizam usulnn bir

5 6

emseddin Sami, a.g.e., s.937. Ziya Karamursal, a.g.e., s.165. 7 .L.Barkan, r, .A. , MEB Yay, stanbul 1965, c.9, s.485. 8 A. Grohmann, r, .A., s.432. 9 Ziya Kazc, Osmanllarda Vergi Sistemi, Bayrak amil Yay, stanbul 1977, s.32-34. 10 Gran, a.g.e., s.15; Ktkolu, a.g.m., s.531; Barkan, a.g. md., s.487. 11 Sudi, a.g.e., s.72-74; Gran, a.g.e., s.15; Ktkolu, a.g.m., s.533. 12 Barkan, a.g.md.,s.488.

89

uygulanp bir uygulanmamas rn devlet iin vergi kayplarn artrmada nemli rol oynamtr.11 rn tahsilindeki olumsuzluklar, devletin ictimi yapsnda ve maliyesinde oluturduu tahripler ile Cumhuriyet devrine kadar devam etmi ve Cumhuriyetten sonra 1925te kaldrlmtr.12 rnlerden aynen alnd gibi bedelen de alnabilen rn 1844 ylnda Sivrihisarda uygulan da ayn istikamette olmutur. Tahl rnleri (buday, arpa, burak, alaf gibi), baklagiller (nohut, faslye, bakla gibi) ve snai rnlerden (kimyon, by gibi) aynen alnrken ba ve bahelerden, ayrlardan ise bedelen alnmtr.13

5.4.3. Cizye Esasen yetikin gayri mslim erkeklerden (murahkn) alnan ba vergisi olan cizyeye murahk hkmn haiz olmayanlarla, amelmande (alamaz), ihtiyarlarla ruhban ve papazlar dahil deildi.14 slama gre ehli zimmet olanlar kendi dini konumlarndan baka slam ceza kanunun da hkm altnda idiler. Bunlar medeni kanun bakmndan mslmanlarla ayn haklara sahiptiler ve ticaret yapabilecek, mal, mlk sahibi olabilecek ve kanunen de muteber olan ileri grebileceklerdi.15 slam Devletinin yalnzca mslman olmayan tebas, zimmiler, kendilerine bahedilen himayeye karlk eda edecekleri bu verginin mahiyet itibariyle Msrllar, Romallar ve Sasaniler devrinde randa mevcut olduu da belirtilmektedir.16 Cizyeye bazen hara da denmitir. Mahiyetine nazaran daha ziyade arazi vergisi eklinde ise de adam bana taksim edildii iin bir ba vergisi karakteri kazanm ve bundan dolay da cizye ad verilmitir.17

13 14

rnlerden alnan rler iin bkz. S.65-67. Sudi, a.g.e, s.124; B.C. Nedkoff, Osmanl mparatorluunda Cizye (ev. inasi Altnda), Belleten, Ankara 1994, C. XIII, S.32, s.611. 15 Nedkoff, a.g.m, s.605. 16 Nedkoff, a.g.m., s.607. 17 Nedkoff, a.g.m., s.607.

90

derece olarak alnan cizyenin miktar st snfdan zenginler (al) iin 60, orta halliler (evsat) iin 30, alt snf (edn) iin 15 kurutu. Bu hesap 1834ten sonra ortaya kmt.18 Daha nceleri deien oranlarda tahsil edilmekte idi.19 Tanzimat dneminde ilk olarak bu verginin her cemaatin kendi dini reisi araclyla toplanmas esas getirilmiti. Merkezden defter eklinde muhassllara gnderilen cizye listeleri, her cemaatin mensup olduu dini kurum memurlar ve esnaf kethdalar araclyla tahsil edilerek hazineye teslim edilmekteydi.20 1856 tarihli Islahat Ferman, gayri mslim nfus iin de askerlik ykmlln getirmi ve cizye uygulamas kaldrlmtr. Ancak gayri mslimlerin askere alnmalar uygun bulunmayarak uygulamada cizyeye yakn olan ve daha nce iane-i askeriye adndaki bedelat- askeriye (askerlik bedelleri) ad altnda nakdi bir deme ykmll getirilmitir.21 Uygulamasna 1271 mali ylndan itibaren balanan bu vergi, her ahsn deyecei vergiye ilave edilerek tahsil ediliyordu. Kullanm olduumuz Temettuat defterlerinde sadece bir gayri mslim mahalle ile mslman mahallede sakin olan ehli zimminin evraklar kaydedilmitir. Dier gayri mslim mahallerine ait defterler yoktur. Ayn yllarda yaplan bir cizye defterinde ise cizye dkm ayr ayr verilmitir. Bu nedenle cizye kaytlarna ilikin bilgileri bu defterden22 aktaracaz. Cizye defterine gre gayri mslimler toplam olarak 9 mahallede sakindirler. Bu mahalleler sadece kendilerine ait mahalleler ile mslmanlarn da yaad mahallelerdir. Bunlar; Ay, Tahtal, Zimmi Akdoan, Orta, Yenice, Gedik Kl, Benli, Mslim Akdoan.

18 19

Tozduman, a.g.t., s.15; Nedkoff, a.g.m., s.627. Ayrntl bilgi iin bkz. Sudi, a.g.e., s.124-131; Ktkolu, a.g.m., s.534. 20 Gran, a.g.e., s.14. 21 Sudi, a.g.e., s.130-132. 22 BOA, MAD, nr. 18904.

91

Ayrca 1263 (1847) ylnda Sivrihisarda i icab sakin olan reaya da cizye defterlerine kaydedilmitir. Cizye defterine gre mahallelerde sakin gayri mslimden toplam 915nin kayd vardr. Bunlardan yabanc reaya dahil 74 al, 271i evsat, 216s edna olmak zere toplam 561 kiinin evrak mevcuttur. Bu defterlerde evrak belirtilmeyenlerin 333 darda, 12si alamaz, 1i alil, 1i ama, 2si mecnun, 2si dilenci, 1i firari ve 2side bilinmemektedir. Cizye evraklarndan orta snfn daha ok olduu gzkmektedir. Toplam olarak 15810 kuru cizye vergisi alnan gayri mslimlerden al snf 4440 kuru, evsat snf 9030 kuru, edna snf 3240 kuru vermitir.

Tablo 64: Gayri Mslimlerin Cizye Evraklar(1847) * 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Mahalleler Ay Benli Gedik Kl Mslim Akdoan Orta Tahtal Yenice Zimmi Akdoan Yabanc Reaya Toplam Kuru A'la 8 16 7 4 9 15 2 11 2 74 4440 Evsat 51 68 3 10 7 24 47 15 33 13 271 9030 Edna 36 52 2 7 26 37 9 31 16 216 3240 Toplam 95 136 3 19 18 59 99 26 75 31 561 15810 Kuru 2550 3780 90 750 555 1650 2865 705 2115 750 15810 *

5.4.4. det-i Anam Resmi Arapa koyun anlamna gelen ganemin oulu olan anam, Osmanl vergi literatrnde, koyun ve keiden nakden alnan bir vergiyi ifade etmekteydi. Bunun miktar her sene mdrlere, nazrlara ve mltezimlere verilen fermanlarda gsterilir ve

92

ona gre saym yaplr, paralar alnrd.23 Tanzimatla birlikte bu vergi de, nakit olarak koyun bana 5 kuru olarak alnmaya balamt. Tanzimatn balangcnda koyunlardan alnan nemli bir vergi olan ondalk anamn verginin kaynan tahrip edici bir etki yapmasndan dolay 1273 (1854) ylnda bu uygulamadan vazgeilmi, koyunlarn ve keilerin salad haslat zerinden vergi alnmas kararlatrlmtr. 1275 (1856) mali ylndan itibaren balayan 2-4 kuruluk uygulama Rumelide ileme alnm, Anadoluda ise 1,5 kuru hayvan bana alnmtr.24 Sivrihisar Temettuat defterlerinde adet-i anam vergisi dediimiz bu vergi koyun ve kei bana 4 para25 olarak alnmtr. Toplanan adt- anam resimleri (vergileri) 6676 kuru 1 para olup mahalle bana 330,45 kuru, hane bana ise yaklak 5 kuru dmektedir. Toplanan bu mebla toplam temettuatn % 0,5ine tekabl etmekte olup mahallelere gre dalm u ekildedir:

23 24

Karamursal, a.g.e., s.177. Gran, a.g.e., s.15-16. 25 Para ya da pre, Farsa bir kelime olup para demektir ve kuruun 1/40na eittir. Hilmi Ycelen, Trk Mali Tarihine Toplu Bir Bak, stanbul 1973, s.53.

93

Tablo 65: A'dt- Anam Rusmu Mahalleler 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Arakl Ay Benli Camiikebir opuk Demirci Elmal Faruklar Gazi Sinan Gedik Hac Eshab Hac Eskici Hac Hasan Hac Veysi Hazinedar Hisar Karaba Kethuda Kl Kubbeli Kutbettin Mslim Akdoan Orta eyh Baba Yusuf Tahtal Tatlar Yenice Zimmi Akdoan Yekn * Kuru 86 425,5 60 196,5 358 169,5 20 71,5 17 226 2042 103 131 37,5 210,5 335,5 212 282 150 249 63,5 1008 6454 6676 A.A.R Para 148 412 48 172 264 442 142 64 36 256 52 216 249,5 60 268 152 248 180 132 257 56 906 4760,5 1

Adet-i anam resminin en ok topland mahalle Yenice mahallesi (1130,5 kuruu 6 para) olurken, en az topland mahalle de Hac Eshab (17,5 kuru 16 para) mahallesidir. Bu verginin mslmanlardan toplanan ksm 6168 kuru 9 para (%92) iken, gayri mslimlerden toplanan ksm ise 537 kuru 32 para (%8) olmutur.

94

SONU Anadoluda Ankara ile Eskiehir arasnda yer alan Sivrihisar, tarihte bir ok uygarla ve bir ok olaya tanklk etmitir. Bizans dneminden itibaren gelimeye balayan ehir, Seluklu ve Osmallarn ilk dnemlerinde u beylii gibi grev yapmtr. Osmanl ve Karamanolu beylikleri arasnda sk sk el deitiren Sivrihisar, elebi Mehmed devrinden itibaren Osmanl Devletinde nahiye ve kaza merkezi olmutur. Osmanl Devletinin ilk eyaletlerinden Hdvendigar eyaletine I. Merutiyete kadar bal olmu, bu tarihten itibaren idari reformlerla birlikte Ankara eyaletine balanmtr. 1914te Eskiehir sancann iki kazasndan biri olan Sivrihisar, Cumhuriyetle birlikte Eskiehirin en byk ilelerinden olmutur. lenin ekonomik adan kazand durum, Temettuat defterlerinden

anlalmaktadr. Esasnda Osmanl Devletinde 19. yzylda vergi sisteminde deiiklik yaparak maliyeyi dzeltmek zere hazrlanan bu defterler, Sivrihisarn ekonomik hayat ile birlikte sosyal ve kltrel hayatn k tutan bilgiler de vermektedir. Temettuatlara gre Sivrihisarn durumu u ekilde izah edilebilir: Bu defterlere gre 1844 ylnda Sivrihisar merkezinde 22 mahalle mevcuttur. Ancak ilgili blmlerde de akland zere bu rakamn eksiklii o yllardaki baka ariv kaynaklarndan anlalmaktadr. Buna 19. yzyl ortalarna Sivrihisarn mahalle says 28, nfusu da yaklak olarak 8500dr. Bu nfusun %74 mslman, %26s gayri mslimdir. Kazaya bal kylerden defteri olanlarn nfusunu defteri olmayanlar iin nispet kabul edersek yaklak olarak 14000 rakamn buluruz. Kaza ile beraber bu nfus 22500e tekabl eden bu rakam bize ehrin o yllardaki yaklak nfusunu vermektedir. Bu yllarda kylerde gayri mslim unsur yaamamaktadr. ehirde yaayan gayri mslim halk Ermenidir. Osmanl Devletinin her tarafnda olduu gibi ayr mahallelerde iskan edilmilerdir.

95

ncelenen dnemde Sivrihisar ahalisinin byk bir ksmnn Anadolunun pek ok yerinde olduu gibi yaygn olarak Mehmet, Ali, Mustafa, brahim, Hseyin, Ahmet, Sleyman, Halil, mer, Osman gibi slamn byk ahsiyetlerinin adlarn tadklar grlmektedir. Bunun yannda ehirde yaayan hane reislerinin kulland Hac, Hoca, Molla, Bak gibi lakaplar, ekonomik ve sosyal gstergeleri ifade eden en nemli gstergelerdir. ehirde yaayan gayri mslim unsur olan Ermenilerin en ok kulland adlar ise Karabet, Kefork, Artindir. ehirde sanayi ve ticaret alannda alan pek ok esnaf vardr. Bu esnaf grubu ehir nfusunun % 32,3n oluturmaktadr. Dier taraftan ehrin % 19,6sn ziraatla uraanlar, % 9,6sn grevliler,% 9,3n de meslei olmayanlar oluturmaktadr. Esnaf arasnda en ok giyim eyas ve yiyecek reten ve satanlarla tccarlar yaygndr. Buna karlk inaatla uraanlar daha azdr. Sivrihisarda halkn geim kaynaklarn, megul olduklar mesleklerinden saladklar gelirlerin dnda ziraat, ortaklk, kiraclk ve anam ticareti gibi gelirler oluturmaktadr. ehirde gelir seviyeleri en yksek meslek sahipleri ise esnaflar ve tccarlar olup bunlar iftiler izlemektedir. ehirdeki zirai hayat ve hayvanclk, halkn iktisadi yaamnda nemli bir yer tutmaktadr. Sivrihisarda ziraatla uraanlarn daha ok orta lekli tarla ileten hane reisleri olduu tespit edilmitir. Meslei iftilik olanlarn yan sra ehirde hemen hemen her hanenin en azndan kendisine yetecek kadar ba, bostan veya baheye sahip olup buralarda kk apl ziraat yaptklar bilinmektedir. Hane sahiplerinin sahip olduu araziler kendi arasnda mezru(ekili) ve gayri mezru(nadas), ba, bahe ve bostan olarak ayrlmtr. Bu arazilerden en byk dilimler, ekili(%40) ve nadasa(%30) braklm alanlara aittir. Gayri mslimlerin ise ne ekili, ne de nadas alanlara sahibiyeti gzkmemektedir. Bu durum gayri mslimlerin Sivrihisarda yerletikleri alanlarn fiziki olarak tarma elverili olmamasndan da kaynakland grlmemektedir. Sivrihisarda yetitirilen rnler iinde zellikle hububat ekimi dikkat ekmektedir. Buna gre 1844 ylnda ehirde srasyla en ok buday, arpa, kimyon, burak yetitirilmitir. Bunlar dnda bir nceki yla ait rlerden ise ttn ve cehri yetitirildii anlalmaktadr. Bu yllarda kylerde ise ehirde yetitirilen rnlerin yan sra zellikle su kaynaklarnn yaknlarnda pirin ve meyva yetitirildii kylerle ilgili

96

kaytlardan anlalmaktadr. Zaten su deirmenleri de bu su kaynaklarnn olduu kylerde yaplmtr. Bu deirmenlere ve yetitirilen rnlere sonraki dnemlerde devletin her eyaletine amil salnamelerdeki kaytlarda da rastlamamza karn gnmzde maalesef deirmenlerin olmadn ve baz rnlerin yetitirilmediini tespit etmi bulunmaktayz. iftiliin yannda blgenin tabiat artlar gerei hayvanclk da ehrin ekonomisinde nemli bir yer tutmaktayd. Mahalle sakinleri tarafndan 1844 yl itibariyle 61916 adet kkba, 2425 adet bykba hayvan yetitirilmitir. Bu da ehrin civar blgelerinde yaplan hayvancln nemli bir geim vastas olduunun tespit edilmesi bakmndan nem tamaktadr. ehirde yaayan gayri mslim halk topluluu Ermenilere gelince byk bir ounluu orta hallidir. Gayri mslimlerin en bariz zellii ise te ikilik ksmnn ticaret ve sanatla uramalardr. Mslman ahalinin yaklak 1,75 kat kazan salamaktadrlar. Sivrihisarn 22 mahallesinde yaayan hane reisinden 1844 ylnda vergi-yi mahsusa, r, adeti anam ve gayri mslimlerden alnan cizye olmak zere drt eit tahsil edilen vergiler arasnda miktar olarak en fazla yekn tutan vergi-yi mahsusadr. Halkn demekle ykml olduu vergi-yi mahsusa adyla bilinen an cemaatin vergisinin ise ayn yllarda Anadolunun dier blgelerinden alnan vergi-yi mahsusa gibi yksek olduu anlalmaktadr. 1844 ylnda ehir halk, kazancnn % 8,72sini vergi-yi mahsusa adyla devlete vergi vermitir. Dier yandan aynen ve bedelen alna r vergisinin miktar 1844 ylnda 27883,5 kuruu bulmutur. Aynen alnan rlerin % 82si sadece budaydan alnmt. Arpadan alnan r, % 13,8i kimyondan alnan r ise % 3 bulmutu. Halkn yetitirdii kkba hayvanlardan alnan adeti anam vergisinin ise dier vergilere nazaran pek yksek oranlarda alnmad anlalmaktadr. 1844 ylnda toplam 6676 kuru adeti anam vergisi demitir.

97

Gayri mslimlerden alnan ba vergisi olan cizye ise snf (la, evsat,edna) olarak toplanm olup en ok evraka sahip grup ise evsat yani orta snf olmutur. Defterlerde cizye miktarnn rakam olarak belirtilmemesinin muhtemelen o yllara ait yaplm olan cizye defterlerinden kaynaklanmtr. Nitekim bu almamzda da yer verdiimiz ve bu yllara yakn 1847 tarihli cizye defterinden hem defteri olmayp karmza kmayan mahalleler tespit edilmi, hem de aa yukar 1844 ylnda toplanan miktara yakn cizye vergisinin dendii ortaya kmaktadr. Bu deftere gre de 1844 ylnda muhtemelen 15810 kuru cizye toplanm olmaldr. Tm bu verilerden hareketle 1844 ylnde Sivrihisarda zellikle iftilik, ticaret ve zanaat sahiplerinin ehrin ekonomisinde nemli bir yer tuttuu grlmektedir. Bunlar iinde dericilik, dokumaclk gibi Osmanl ehrinin klasik i kollarnn gelimi olduu ve zirai retimle hayvancln ehrin ekonomisinde nemli yer tuttuu da ifade edilmelidir. Btn bunlarn ehrin iktisadn ykselttii ve bunun da neticede sosyal ve kltrel messeselerin kurulmasn salad unutulmamaldr. Byk bir ksm Seluklu ve Osmanllarn parlak devirlerinden kalan ve gnmze kadar gelen bir ok cami ve mescid, medrese, mektep, eme, trbe ve zaviye ile gnmzde varl olmasa da en azndan Cumhuriyet dnemine intikal eden ktphane ve su deirmenleri, faaliyetlerini ticaret ve ziraatin salad imkanlarla srdrebilmilerdir.

98

KAYNAKLAR 1. Ariv Belgeleri a) Maliye Nezareti Temettuat Defterleri (MLD.VRD.TMT) aa)Mahalleler No:9110, 9111, 9112, 9117, 9121, 9125, 9126, 9128, 9132, 9137, 9140, 9143, 9144, 9146, 9155, 9159, 9160, 9162, 9165, 9168, 9171, 9173. ab)Kyler No: 9108, 9109, 9113, 9114, 9115, 9116, 9118, 9119, 9120, 9122, 9123, 9124, 9127, 9130, 9131, 9133, 9134, 9135, 9136, 9138, 9139, 9141, 9145, 9148, 9150, 9151, 9152, 9153, 9154, 9156, 9157, 9158, 9161, 9163, 9164, 9166, 9167, 9169, 9170, 9172, 9174, 9175, 9179, 9177. b) Kamil Kepeci Tasnifi (K.K) No: 2794, 6364, 6019 c) Maliyeden Mdevver Defterler (MAD) No: 18904,9161 d) Maliye Nezareti Varidat (ML.VRD) No: 176,1216.

2. Eski Eserler Ankara Vilayeti Mahsus Salnamesi (1313); A2 Defa, Ankara. ___________________________ (1318); 13. Defa, Ankara. ____________________________ (1327); 15. Defa, Ankara. AL CEVAD (1313); Memalik-i Osmaniyenin Tarih ve Corafya Lgati, Dersaadet. AHMET ERF (1325); Anadoluda Tanin, stanbul Tanin Matbaas, stanbul. SLEYMAN SD (1307); Defteri Muktesid, stanbul, stanbul C.I. 3. Bavuru Eserleri ve Lgatler AKBAYAR, Nuri(2001); Osmanl Yer Adlar Szl, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul. PAKALIN, M.Zeki (1971); Osmanl, Tarih Terimleri ve Deyimleri Szl, stanbul, C.3. REDHOUSE, W.R. (1992), Turkish and English Lexicon, ar Yay.stanbul. EMSEDDN SAM (1317); Kamus-i Trki, Dersaadet, C.1-2. _________________(1311); Kamusul lam, stanbul, C.4.

99

TRKYE TARH VAKFI(2001); Kent Aratrmalar Bibliyografyas, Tarih Vakf Yay., stanbul. YURT ANSKLOPEDS (1982); Eskiehir, Anadolu Yaynclk A. Yay, st. C.4, s.2391-2946. 4. Sreli Yaynlar Agos Gazetesi, 26 Mays 2000, s.1. 5. Dier Eserler Ahmet ERF (1999); Anadoluda Tanin (Haz. M. etin Breki), TTK Yay., Ankara. AKDA, Mustafa (1995); Trkiyenin ktisadi ve ctimai Tarihi, Cem Yay., stanbul, C.1. AKGNDZ, Ahmet, S. ZTRK (2000); Yozgat Temettuat defterleri, Yimpa Holding Yay., Yozgat, C.1. AKGNL, V.Levent (2001); XIX. Yzyln Ortalarnda Mulann Sosyo Ekonomik Yaps, ..S.B.E., y.y.l.t., stanbul. AKTEPE, Mnir (1993); andarl, D.V..A., stanbul, C.3, s.209-211. ALBEK, Suzan (1991); Dorylaiondan Eskiehire, A.. Eitim Salk Aratrma almalar Vakf Yay., Ankara. ARSLAN, Hseyin (2001), 16. Yzylda Osmanl Toplumunda Ynetim, Nfus, skan, G ve Srgn, Kakns Yay., stanbul. AKIN, Vehbi Cem (1978); Eskiehir ve Ulular, Ake-Halkbilim Aratrma Merkezi Yay., Eskiehir. AYDIN, Mahir (1991); Sultan II. Mahmut Dneminde Yaplan Nfus Tahrirleri, Sultan II Mahmut ve Reformlar Semineri (Bildiriler), ..E.F. Tarih Aratrma Merkezi, stanbul, s.81-106. BARKAN, mer Ltfi (1943); XV ve XVI. Asrda Osmanl mparatorluunun Zirai Ekonominin Hukuki ve mali Esaslar, Kanunlar, ..E.F. Trkiyt Enstits Neriyat, stanbul, C.I. _________ (1964); r, .A, MEB Yay, stanbul, C.9, s.485-488. BARKAN, mer Ltfi (1951-1953); Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi, Trkiyt Mecmuas, stanbul, C.X, s.1-26.

100

BARKAN (1998); Hdavendigar Livas Saym Defterleri, TTK. Yay, Ankara, C.I. BAYRAKTAR, Kaya (1996); Maliye Nezareti Temettuat Defterlerine Gre 1844 Ylnda orlu, Silivri ve Ereli Kazalarnn Sosyo Ekonomik Durumu, .. S.B.E., y.y.l.t., stanbul. COKUN, Ahmet (1997); Maliye Nezareti Temettuat Defterlerine Gre 1844 Ylnda Erzurum Ovasnn Sosyal ve Ekonomik Durumu, ..S.B.E., y.y.l.t, stanbul. ADIRCI, Musa (1970); Trkiyede Muhtarlk Tekilatnn Kurulmas zerine Bir nceleme, Belleten, TTK Yay. Ankara, XXXIV, S.133-136, s.409-420. _____________ (1991); Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, TTK Yay., Ankara. _____________ (1980); 1830 Genel Saymna Gre Ankara ehir Merkezi zerine Bir Aratrma, Osmanl Aratrmalar, C.1, stanbul, s.109-132. AKIR, Cokun (2001), Tanzimat Dnemi Osmanl Maliyesi, Kre Yay. stanbul APAR, mer (1979) Anadoluda Kybele Tapnm,A..D.T.C.F. Dergisi, Ankara, XXXIX, S.1-4, s.191-210. ELK, Glfettin (1999); Osmanl Devletinin Nfus ve skan Politikas Divan, BSV Yay., stanbul, S.6, s.63. DARKOT, Besim (1966); Sivrihisar, .A, Cilt 10, stanbul, s.127. DEVREKER, John (1997); Pessinus, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, YapEndstri Merkezi Yay., C.3, stanbul, s.1457-1458. DORU, Halime (1990); Osmanl mparatorluunda Yaya-Msellem-Tayc Tekilat, Eren Yay., stanbul. ________________(1997); XV. ve XVI. Yzyllarda Sivrihisar Nahiyesi, TTK Yay., Ankara. EKNCKL, Mehmet (1995); Temettuat Defterlerine Gre Mudurnu Kazasnn Sosyo-Ekonomik Yaps 1261 (1844), ..S.B.E., y.y.l.t, stanbul. ERGEN, zer (1980); Osmanl ehrinde Esnaf rgtlerinin Fiziki Yapya Etkileri, Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Meteksan Limited irketi Yay., Ankara, s.103-109. ______________ (1994); Osmanl ehrindeki Mahallenin levi ve Nitelikleri zerine, Osmanl Aratrmalar, stanbul, C.IV, s.69-78.

101

FURAT, A. Hamdi (2001); Temettuat Defterlerine Gre skbn Sosyal ve Ekonomik Tarihi, ..S.B.E., y.y.l.t., stanbul. GEN, Mehmet (2000); Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, tken Yay., stanbul. GER, Ltfi (1964); XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alnan Vergiler, .. .F. Yay., stanbul. GKATI, M.Ali (1997); 1845 Ylnda Selanik (Temettuatlara Gre), Tarih ve Toplum, stanbul, C.28, s.168, s.15-22. GYN, Nejat (1979); Hane Deyimi Hakknda, ..E.F. Tarih Dergisi, stanbul, s.32, s.331-348. _______________(1983); Osmanl daresinde Ermeniler, Gltepe Yay., stanbul. GROHMANN, A. (1964); r, .A., MEB Yay., stanbul, C.9, s.485-488. GRAN, Tevfik (1989); Tanzimat Dneminde Osmanl Maliyesi: Bteler ve Hazine Hesaplar (1841-1861), TTK Yay, Ankara. _________ (1998); 19. Yzyl Osmanl Tarm Ekonomisi, Eren Yaynclk, stanbul. _________ (1995); Ondokuzuncu Yzyl Ortalarnda demki Kasabasnn SosyoEkonomik zellikleri, .. ktisat Fakltesi Mecmuas, stanbul, C.41, s.1-4, s.301-318. HALAOLU, Yusuf (1997); XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skan Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, TTK. Yay., Ankara. HINZ, Walther (1990), slamda l Sistemleri (ev. Acar Sevim), Marmara Trklk Aratrmalar Dergisi,M..F.E. F. Yay., stanbul C.V. s.1-82. LTER, Fgen (1980); Sivrihisar Yresi Aratrmalar, Anadolu (Anatolia), A..D.T.C.F. Eski nasya-Akdeniz Medeniyetleri Enstits Dergisi, Ankara, C.XIX, s.13-49. NALCIK (1959); Osmanllarda Raiyyet Rsumu, Belleten, Ankara, C.XXIII, s.92, s.575-610. NALCIK Halil (1964); Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkiler, Belleten, Ankara, C. XXVIII, s.112, s.627CAN, Nejat (2000); Fotoraflarla Sivrihisar-Justiniapolis, Ekkiehir. KARAKA, Mehmet (1995); Maliye Nezareti Temettuat Defterlerine Gre 1844 Ylnda Bolu Kazasnn Sosyal ve Ekonomik Durumu, ..S.B.E., y.y.l.t., stanbul.

102

KARAL, Enver Ziya (1943); Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym 1831, T.C. Bavekalet statistik Umum Mdrl Neriyat, Ankara. KARAMURSAL, Ziya (1989), Osmanl Mali Tarihi Hakknda Tetkikler, TTK Yay., Ankara. KARPAT, Kemal H. (1995); Ottoman Population (1830-1914), The Universitiy Of Winconsin Press, Madison. KAZICI Ziya (1977); Osmanllarda Vergi Sistemi, Bayrak amil Yay, stanbul. KESKN, Orhan (2001); Btn Ynleriyle Sivrihisar, Eskiehir. KILIARSLAN, Ahmet (1997); Sivrihisar rf ve Adetleri, Burak Matbaaclk, Ankara. KOCA, Sadi (1970); Tarih Boyunca Ermeniler, Truva Yay., Ankara. KTKOLU, Mbhat S.(1995); Osmanl Sosyal ve ktisadi Tarihi Kaynaklarndan Temettu Defterleri (Belleten,C.LIX,Austos 1995, Say 225ten ayr basm), TTK Yay., Ankara. ______________________ (1999); Osmanl Maliyesi, Osmanl Devleti Tarihi, Feza Gazetecilik A Yay, stanbul, C.2, s.513-547. Mehmet NER (1957); Kitab- Cihannma, Neri Tarihi (yay. F.R. Unat, M.A. Kymen), TTK Yay., Ankara, C.2. NEDKOFF, B. Cristoff (1944); Osmanl mparatorluunda Cizye (ev. inasi Altnda), Belleten, Ankara, C.VIII, s.32, s.559-652. NSOY, Rifat (1987); Tanzimat Dneminde ktisadi Dncenin Teekkl, M. Reit Paa ve Dnemi Semineri, Bildiriler, TTK Yay., Ankara 1987, s.91-96. ZALP, Tahsin (1960); Sivrihisar Tarihi, Tam- Matbaas, Eskiehir. ZER, lbeyi(2000); Darende Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri(1844), stanbul. ZKAYA, Ycel (2001); Sivrihisarn XIX. Yzyldaki Durumuna Genel Bak, Tarihte Eskiehir Sempozyumu (2-4 Kasm 1998), A..E.F. Yay, Eskiehir, s.15-19. ZTRK Said (1995); XIX. Yzylda Sdn Sosyo-Ekonomik Yaps Trk Dnyas Tarih Dergisi, stanbul s.106, s.29-32. _____________(1995); Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri Bilecik, Kitabevi Yay., stanbul.

103

RAMSAY, W.M. (1961); Anadolunun Tarihi Corafyas (ev. Mihri PEKTA), MEB Yay., stanbul. SERN, Mustafa (1998); Osmanl Arivinde Bulunan Temettuat Defterleri, I. Milli Ariv uras Bildirileri, Ankara, s.717-728. SERTOLU, Mithat (1986); Osmanl Tarih Lgati, Enderun Yay., stanbul. SEVM, AL, Yaar YCEL (1989); Trkiye Tarihi, TTK Yay., Ankara. SMER, Faruk (1955); Ouzlar, stanbul. SSL, Azmi (1990); Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, 100. Yl niversitesi Rektrl Yay., Ankara. ENER, Abdllatif (1990); Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi Sistemi, aret Yay., stanbul. TABAKOLU, Ahmet (2000); Trk ktisat Tarihi, Dergah Yay., stanbul. TOZDUMAN, Arzu (1992); Aydn Gzelhisarn Sosyal ve ktisadi Yaps (1844), ..S.B.E., y.y.l.t., stanbul. TURAN (1971); Seluklular Zamannda Trkiye, Boazii Yay. stanbul. TURAN, Osman (1969); Seluklu Tarih ve Trk slam Medeniyeti, stanbul. UZUNARILI (1969); Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu-Karakoyunlu Devletleri, TTK Yay., Ankara. UZUNARILI, .Hakk (1961); Osmanl Tarihi, TTK Yay, Ankara. C.I ZMER, Ekrem, vd. (1943); Sivrihisar, Trkiye Ansiklopedisi, Ankara C.V. s.151-153. YILMAZ eyma, (1998); XIX. Yzylda Bir Anadolu Kenti Eskiehir Kazasnn Sosyal ve Ekonomik Durumu, ..S.B.E., y.y.l.t., stanbul. YCELEN, Hilmi (1973), Trk Mali Tarihine Toplu Bir Bak ve Maliyeci airler Antolojisi, Nilfer Matbaas, stanbul.

104

EK-1: Sivrihisar le Haritas

105

EK-2: Temettuat Defteri Ba Sayfa rnei