Hunlarda Sosyal-Si̇yâsî Hayat Ve Devlet-Halk İli̇şki̇leri̇

59 HUNLARDA SOSYAL, SYS HAYAT VE DEVLET- HALK LKLER THE POLITIC AND SOCIAL LIFE IN KHUNS AND THE
RELATIONS BETWEEN STATE AND PUBLIC.

Yrd. Do. Dr. Faris ER Atatrk niversitesi, Erzincan Eitim Fakltesi retim yesi, Erzincan
ZET
M.. 1000 yllarnn banda en eski Trk devleti olarak tarih sahnesine kan Hunlar Asyann en byk gebe hanln kurmutur. Trk tarihinde byk bir balangca imza atan Mete Han, ilk modern devlet ve ordu anlayn getirmi millet ve vatan sevgisinin kutsalln ortaya koymutur. in ynetimi Hunlar durdurmak iin ordularn Trk usulne gre eitmiler ve Hun silahlarn kullanmlardr. Yerleik hayat zlemini eken i-i Han, Talas rma yaknlarnda bir kale yaptrarak ehir devletinin kuruluuna dikkat ekmitir. M.S. V. Yzylda bu gnk Budapete yaknlarnda hkmet merkezini kuran Attila ynetimindeki Hun dalgas Avrupay temelinden sarsmtr. Anahtar Kelimeler: Hun, Mete, in, in Seddi, Attila, At a.
ABSTRACT
In the begining of thousand years of B.C, Khuns that appeared in the stage of history as the oldest of Turk states established the greatest nomadic rulerness (khan) of Asia. In Turk history, Mete Khan who importandly infliunced a historic beginning brought the first understanding about modern state and army and indicated the sacredness of love of motherland and nation. China administration educated its armies according to system of Turks and employed weapons of Khuns to stop Khuns i-i Khan longing the settled life constructed a castle in the near river of Talas, so he atracted considerations to establishing of city state. In A.D. the fifth century, Khuns who were under menagement of Attila establishing his center of government in the near of todays Budapest fundamentally shaken whole Europa. Key Words : Khun, Mete, China, Chinese Wall, Attila, The horse Age.
Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003
60 A. GR Eski alarda in1 topraklarnn kuzeyi batan baa Trk ve Mool2 kavimleri tarafndan kuatlmtr. Douya doru eski Mool dnyas balamakta, batya doru ise Trkler younlamaktadr. Mo-tun zamannda 26 devleti ynetim altna alan3 Hunlar, hakim millet sfatyla Mool dnyasnn iine girip, devlet idaresine katldklar gibi Moollar da Batya, Trk leminin iine szmaya balamlardr.4 O tarihlerde inin kuzeyinde hakimiyet salamak iin birbiriyle devaml olarak arpan iki rakip kuvvet bulunmaktadr. Bulardan biri inlilerin tabiriyle Hiung-Nular,5 dieri de Yeilerdir.6 Atl kltr ierisinde kendini ayr gren, rf ve adetleri ile yaayan, blgesinde Trke konuan7, devletin sahiplerinin kendilerini, Trkede kavim, halk manasna gelen Hun olarak kabul ettikleri8 bu topluluk M. . 1000 yllarnn banda en eski Trk devleti olarak ortaya kmtr.9 Ouz ili Kpaklarnn ecdad olan10 ve bu gnk Moolistandan Altaylara kadar uzanan topraklar ilk olarak yurt edinen11 ve M..569-307 senelerinde sk sk ine aknlar yapan bu gebe Hunlar nihayet M.. III. Yzyln ikinci
1 inin bu gnk yzlm 9.600.000 kilometrekareye yaklamaktadr. lkenin kuzeyi gneyinden 4000 km uzaktadr. Dou snr ile bat snr arasndaki uzaklk 5000 kilometredir. Bu bakmdan kuzey douda gne doarken, batda hl kapkaranlk bir gece hkm srmektedir. Bkz. Cevdet Gkalp, in Kaynaklarna Gre, Shih-Vei Kabileleri (ProtoMoollar zerinde Bir Ett Denemesi, Sevin Matbaas, Ankara 1973, s. 14. 2 Laszlo RASONYI, Tarihte Trklk, Ankara 1988, s. 9, 174; Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, 3. Bask, stanbul 1981, s. 65, 3 brahim Kafesolu, Trk Mill Kltr, stanbul 1997, s. 61. 4 Cevdet Gkalp, a.g.e., s. 14. 5 Hiung-Nular iin bkz. A.v. Gabain, Trk Hun Mnsebetleri, C., II., TTK. stanbul 1943, s. 908; Z.V. Togan, a.g.e., s. 164; Marcel Brion, Hunlarn Hayat, eviren: M. Reat Uzmen, stanbul 1981, s. 13; Ayrca bkz. Doan Avcolu, Trklerin Tarihi, C., I., stanbul 1989, s. 425; Nejat Diyarbekirli, Hun Sanat, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1972, s. 9; sa Yusuf Alptekin, Dou Trkistan Davas, stanbul 1981, s. 82-83; . Kafesolu,Trkler slam Ansiklopedisi, C., XII (II), s. 148; Hilmi Gktrk, Anadolunun Danda Ovasnda Trk Mhr, Erzurum 1974, s. 64; Ahmed Refik, Byk Tarih-i Umm, C., IV., stanbul 1327, s. 9-10. 6 D. Avcolu, a.g.e., C., I., s. 501; smet Parmakszolu, Yaar alayan, Genel Tarih, Funda Yaynlar, Ankara 1976, s. 317. 7 L. Ligeti, Attila Hunlarnn Menei, bk.Attila ve Hunlar, stanbul 1962, s. 26. 8 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 59. 9 Saadettin Gme, Kk Trk Tarihi, Trksoy Yaynlar, Ankara 1997, s. 1; Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, Trkesi: Yldz Moran, stanbul 1979, s. 21. 10 Z. V. Togan, a.g.e., s. 40. 11 Nejat Diyarbekirli, a.g.e., s. 9.
61 yarsnda kuvvetli bir siys birlik oluturmu12 ve Hun Konfederasyonu da13 diyebileceimiz bu g, Asyann en byk gebe hanln kurmutur.14 Hun Tarihi bir bakma Ouz Destanna benzemektedir. Zira, Trk tarihinin fecri olarak nitelendirilen Hunlarin15 dil ve detleri aynen Ouzlarda grlmektedir. Bu da, Hunlarn, yllar sonra Ouz adn alm olmalarnn ak delilidir.16 Bu gn Anadoluda bir ok ky isimlerinin de Hun szyle ilgili olduu grlmektedir.17 Bu durum Ouz boylarnn Anadoluya yerlemi olduklarn gstermesi bakmndan nem arz etmektedir.Mesela bunlardan; 1-Elaz Paludaki bir ky Hun adn tamaktadr. 2- Bingln Solhan lesinin Arzink kynde bir yaylaHun adyla anlmaktadr. 3-Muun merkezine bal bir ky ad da Hunn (=Hun-n: Hunlar)dr. 4-Erzincann Lerds kynde bir Kom da Hunlar ismini tamaktadr.18 Trklerin tarih boyunca en sk temaslar yakn komular Moollarla olmu, bunun sonucu olarak da kalabalk Mool ktleleri Tk idaresine alnm ve on binlerce Mool, Trklerle birlikte uzun glere katlmtr.19 Trk-Mool karmndan meydana geldii ileri srlen imparatorlukta, devleti kuran ve yrten asl unsur Trktr. Nitekim bu devlette, orman kavmi olan Mool ve Tunguz deil,20 Trk bozkr kltr hakimdir.21 Trkler, hayat tarzlarna uygun olarak at yetitirmeye nem vermiler ve tarihleri bo12
Fuat Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, Gerekli Sadeletirme ve Notlar lavesiyle Yaynlayanlar: Orhan F. Kprl-Nermin Pekin, tken Yaynlar, 3. Basm, stanbul 1981, s. 8; W.V. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Yayna Hazrlayan, K. Yaar Kopraman, Afar smail Aka, Ankara 1975, s. 28. 13 Erkin Alptekin, Uygur Trkleri, Boazii Yaynlar, stanbul 1978, s. 10. 14 Fuat Bozkurt, Trklerin Dili, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1999, s. 10; Geni bilgi iin bkz. Talat Tekin, Hunlarn Dili, Doruk Yaynlar, Ankara 1993, s. 23, Nihad Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Milli Eitim Basmevi, C., I., , stanbul 1987, s. 17; C. Gkalp, a.g.e., s. 7. 15 Mustafa Yazc, Tarihte 128 Trk Devlet ile 318 Devlet- 356 Hkmet Bakanlarnn zellikleri, (M. . 220- M. S. 1990) Ankara 1990, s. 24. 16 C. Esad Arseven, Trk Sanat Tarihi, Milli Eitim Basmevi, stanbul (Basm Tarihi yer almyor), s. 13. 17 Gyula Nemeth, Hunlarn Dili, bk. Attila ve Hunlar, Tercme, erif Batav, stanbul 1962, s. 223. 18 H. Gktrk, a.g.e., s. 65. 19 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 46. 20 W. Eberhard, Eski in Kltr ve Trkler, DTCFD, C., I-4., Ankara 1943, s. 21, 29. 21 W. Eberhard, inin imal Komular, Ankara 1942, s. 51.
62 yunca asla domuzla ilgilenmemilerdir. Oysa Moollar ve Tunguzlarn iyi birer domuz besleyicisi olduklar bilinmektedir.22 M.. IV. asrdan itibaren, siyas birliini takip edebildiimiz Hunlar, blgede nemli bir g olarak varlklarn srdrmlerdir. inde Chou iktidarnn zayflamasyla Kuzey inde i savalar balam ve savaan 14 feodal muharip devletlerden Chin (Tsin) in giderek kuvvet kazanmasndan endielenen komu be krallk Hun birlii (Hiung-nu) ile anlama yapmak zorunda kalmtr.23 Daha sonraki yllarda, ard aras kesilmeyen Hun aknlarn durdurmak isteyen in hanedanlar, meskun sahlr ve asker ynak yerlerini surlarla evirmeye balamlardr. in imparatoru Shih-huangti (M.. 247-210) kuzey taarruzlarnn nne gemek iin mehur in Seddinin inasn balatmtr (M.. 214). Ne var ki, ok kararl hareket eden Hunlar, in Seddini ap, inin ilerine kadar girmei baarmlardr.24 1. N SEDD Moolistan blgesinde yani inin Kuzeybatsnda yaayan ve byk bir asker stnle sahip olan Hunlar in ordularn daima bozguna uratyorlard. Bu sebeplerden dolay in Devleti, Hun saldrlarn nleyebilmek iin, nce gzetleme kuleleri ve daha nce ina edilen mekanlarn aras kaptlarak Hun-in snrlar boyunca byk bir duvar rme iini balatm ve Byk in Duvar denen savunma hatt ite byle ortaya kmtr. Gerek Hunlar ve gerekse dier kavimlerle olan mcadelelere devam eden in mparatoru e-Hoang-Ti, in Seddinin inaatn bitirmitir. (M..214).25 Corafi yapya ve blgenin durumuna gre in Seddinin yk-
22
Geni bilgi iin bkz. W. Eberhard, Eski in Kltr ve Trkler, DTCFD, C. I., s. 21; Kuran- Kerimde; Bakara suresinin 173., Maide suresinin 3., Enam suresinin 145. ve Nahl suresinin 115. ayetlerinde domuz etinin haram oluundan bahsedilmektedir; Kitab- Mukaddes, Eski ve Yeni Ahit, (Tevrat ve ncil), Tevrat, (Levililer, II / 7-8; Tesniye, 14 /8), Kitab- Mukaddes irketi, stanbul, 1985 s. 108, 191; saf Atasaven, Mehmet ener, Domuz, DA., C., IX, s. 507-509; B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, 1.Bask, Ankara 1981, C., I., s. 8; B. gel, Trk Kltr Tarihine Giri, Kltr Bakanl Yaynlar, C., I., Ankara 1991, s. 395; Meydan Larousse, Byk Lgat ve Ansiklopedi, Domuz, stanbul 1970, III, s. 828; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 317-318; . Kafesolu, "Trkler" A. C., XII-II., s. 153. 23 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 59. 24 B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., 54; . Kafesolu, "Trkler" A. C., XII-II., s. 153. 25 Oktay Aslanapa, Trk Sanat, Milli Eitim Basmevi, Birinci Basl, C., I., stanbul 1972, s. 1.
63 seklii 5 ile 10 m, genilii ise 4 ile 7 metredir.26 (M.. 214) Sonralarnda Min Slalesi27 zamannda yenilenen bu byk duvarn baz ksmlar ok salam bir biimde gnmze kadar ayakta kalabilmitir.28 Doksan yl boyunca inaat srdrlen in Seddinin M.. 214de29 bitiminden sonra len in mparatorunun cesedi ile birlikte ocuu olmam eleri ve kabrin yapmnda alan iiler canl olarak gmlmlerdir.30 Gnmzde de Moolistan yksek ovasnn gney kenar boyunca 6000 km uzanarak deiik trden iki doal grnm arasnda kesintisiz bir duvar oluturan,31 Byk in Seddi tarih boyunca olduka serbest bir snr olarak kalmtr. 2. NDE TRK KLTRNN ZLER Dnya tarihinde, Eski ve Orta alar, Trk topluluklarnn byk g hareketlerinin balangc olmutur. M. . 1700den itibaren bulunduklar corafyaya hakim olmaya balayan Trkler, devam eden iki asr boyunca Altay ve Tanr dalarn yurt haline getirmiler, bir yandan da M.. 1100lerden itibaren kalabalk kitleler halinde, inin Kuzeybatsndaki Kansu, Ordos bozkrlarna ilerlemeye devam etmilerdir. Bu ilerleyi yeni bir kltr anlayn da beraberinde getirmitir. Kavimler trafiinin son derece youn olduu bat kesiminde in kltrn bulmak son derece zordur. Zra, blgede tarmn yannda hayvanclk da nemli bir yer tutmaktadr. Oysa inin dousunda var olan Lungan kltrnde ziraat daha yaygn durumdadr.32 Bu bakmdan Gney in orijinli olan ve ziraata dayanan Lung-shan adl eski kltr, yerini, Trklerin daha etkili mdahalesiyle farkl bir kltre brakmtr ki, bu kltr, bu gnk gerek in kltrnn esasn tekil etmektedir. Nitekim, M. . 105026 27
M. Brion, a.g.e., s. 22; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 60. in Seddinin (ince ad: Vanli-an-en = 10.000lik duvar) , Moolca ad: aan kerme = Ak duvardr. Trk Ansiklopedisi, in Seddi, Mill Eitim Basmevi, C., XII., Ankara 1964, s. 50. 28 Erol Gngr, Tarihte Trkler, tken Yaynlar, 2. Basm, stanbul 1990, s. 15; Nevzat Ksolu, Trk Dnyas Tarihi ve Trk Medeniyeti zerine Dnceler, stanbul 1990, s. 26; Z. V. Togan, a.g.e., s. 40; Fuat Kprl, a.g.e., s. 8; Ayrca geni bilgi iin bkz. Geliim Byk Corafya Ansiklopedisi, Geliim Yaynlar, C., IX., stanbul 1981, in, s. 2308; Mehmet imek, Avrupadan ine (Anlar ve Aratrmalar), stanbul 1980, s. 24. 29 O. Aslanapa, a.g.e., C., I., s. 1. 30 M. Brion, a.g.e., s. 22. 31 Jules Verne, inde Seyahat, Tercme: Anmed hsan, Dersadet 1308, s. 218de, in Seddinin, uzunluunun 400 fersah olduu, yksekliinin 50, geniliinin 20 adm olduu, zerinin kiremit ile kapland belirtilmektedir. 32 B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 3-4,
64 247 tarihleri arasnda varln srdren Chou devletinde grlen, iktisd (At besleme), dn (Gk Klt), dar (Gelimi Asker) karakter, Trk unsurlarnn yansmalar olarak karmza kmaktadr.33 Yayla ikliminin hakim olduu blgelerde teekkl edip gelien kltrn taycs olan Trkler, ormanlk, scak veya ok rutubetli blgelere ilgi duymamlardr. Hayat tarzlarna uymayan blgelerde yok olup giden baz Trk boylarn bir tarafa brakacak olursak, Trkler daha ok, Kuzey inden balayarak Orta-Asya, ran ve Anadoluyu iine alacak ekilde, Avrupada Tuna dirseine kadar geni bir blgeye yaylmlardr. kol halinde gelimi olan Hun siys hakimiyetinin son bulmasnn ardndan, Hunlara mensup Trk soyundan eitli kitleler, byk Hun anda ahsiyetini bulan zengin kltrleri ile Avrupa, Asya ve Afrika ktalarnda Tabga, Gktrk, Trgi, Karluk, Uygur, Ouz, Bulgar, Sabar, Hazar, Kuman, Peenek vb. trl adlar altnda, devletler ve imparatorluklar kurarak yaamaya devam etmilerdir.34 3. AT AI Tarihten nceki devirlerden beri Asya ve Avrupann eitli yerlerinde yabn halde yaayan trl cinsten atlarn ehliletirilerek insan hizmetine verilmesi tarihte byk bir hamle saylm, insanln maks talihini deitirmitir. Zira ilk defa at sayesinde fark edilen srat kavram, mesafelerin ksalmas ve kazanlan zaman asndan insanla derin bir zihniyet deiiklii getirmitir. zel bir yetenek isteyen ata binme ii, yayalar zerinde hakimiyet kurma yolunu am, dar kalplar ierisinde skp kalan site devletleri snrlarn aarak ktalara ulam ve ho grl imparatorluklar kurma artlarn hazrlamtr. Atn sava arac olarak kullanlmas dnya harp tarihinde, ordularn makineletirildii II. Dnya Savana kadar at ann balangc olmutur. Eski Trkler tarafndan gkten indii kabul edilerek det kutsallatrlm olan at, ou kez trenle sahibinin yanna gmlmtr. Atl gebe hayat tarzn benimseyen ve atl-sava usulnn kurucusu olan Trkler tarihi yapm ve tarihini yaamtr.35 Tarihte ilk defa II. bin ortalarnda, Trk ordusunda kurulan hafif tehizatl svr birlikleri, eski in, ran, Roma, Bizans ve Mool asker birliklerine nderlik etmitir. Etnolojik tarihi tespitler, ilm kazlarda elde edilen arkeolojik ve antropolojik incelemeler, ata ilk bi33 34
. Kafesolu, Trkler A. C.,12/II., s. 148. . Kafesolu, Trkler A. C., 12/II., s. 162. 35 Fahrettin Krzolu, Yukar-Kr ve oruk Boylarnda Kpaklar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, VII. Dizi-S.21, Ankara 1992, s. IX.
65 nen ve atn medeniyet hizmetine verilmesi baarsn gsteren kavmin Trkler olduunu ortaya koymutur.36 Bozkr blgesinde ok daha nceden Equus Prjevalski veya taki cinsi atlarn yaad bilinmektedir. Zira, bu gne kadar kazlan mezarlardan en ok ve en eski at iskeletleri Kuban nehri evresinde bulunmutur. Bozkrn bat yarsnda ilk nce Tarpan cinsi vahi at ehliletirilmitir.37 Kagarl Mahmud, Dvn- Lgatit-Trkte, at ile ilgili olarak 180 civarnda isim, atasz ve tbir tespit etmi, ku kanadyla, er atyla diyerek Trk ile atn et-trnak gibi birbirinden ayrlmayan iki unsur olduunu vurgulamtr.38 Trk geleneinde at; bahadrn en sadk arkada, zaferin orta, akl hocas, sahibi kadar cesur ve kahraman bir varlktr. Hun Trklerinde at, devletin savunma ve sava grevinde btn ihtiamyla en bata yer alan bir kuvvettir.39 X. asr slam bilgini Chiz, Trk, silah, hayvan, koum takmlar ile ilgili her eyi yannda bulundurur demekte ve Trkler hakkndaki grlerine yle devam etmektedir: Trk, hzla koan at zerinde drt yana ok atar. Trk, atn kendisi terbiye eder, yetitirir, adn syleyince at onu takip eder. Trkn mrnn fazlas at zerinde geer. Trk hem oban, hem seyis, hem baytar hem svaridir. Ksaca bir Trk bal bana bir millettir.40 4. AT KLTR VE ASKER ETM Eski Trklerde askerlik ayr bir meslek saylmamaktadr. Zira herkes iyi bir sava terbiyesi almakta, her an sava hazr bulunmaktadr. ocuklar 34 yalarndan itibaren, kuzu, koyun gibi hayvanlara bindirilmekte ve ok ile tarla faresi ve sincap avlatlarak, binicilik ve vuruculuk konusunda eitilmektedir. Henz ayakta durabilecek Hun ocuunun yannda eyerlenmi bir at bulunmaktadr.41 Hunlar at stnde yer, ier ve al veri yaparlar. Ksaca
36
. Kafesolu, At Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul 1991, ( DA), C., IV., s. 26-28. 37 L. Rasony, a.g.e., s. 66; . Kafesolu, At DA, C., IV., s. 26-28. 38 Kagarl Mahmud, Dvn- Lgatit-Trk, (Ner. Ve Trk. Terc. B. Atalay), I-V., C., I., Ankara 1939-1944, s. 34-35. 39 B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 161; Larousse, At I, s. 789-793. 40 Chiz, Hilfet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Fazletleri, Tercme: Ramazan een, Ankara 1970, 66-68; . Kafesolu, At DA, C., IV., s. 26-28. 41 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 241.
66 yay, ok, mzrak, kl ve benzeri silahlar kullanan Hunlar42 at stnde ikmet etmekte ve at stnde yaamaktadr. Dnya tarihinde bir ilke imza atan Mete, in mparatorunu kuatmas esnasnda ilk defa ordu birliklerini at renklerine gre dzenlemi, Dou tarafa mavi atlar (kr atlar), Kuzey ynne siyah atlar, Gney istikametine ise krmz atlardan (doru atlar) oluan svri alaylarn yerletirmitir.43 Svr birlikleri olmayan, ancak atlar tarafndan ekilen sava arabalarn kullanan ve piyade savatklar sanlan inliler, Hun svarileri ile ilk defa M.. IV. yzylda tanmlardr.44 Attan faydalanmay ve ata binmeyi kolaylatran aletlerden biri zengi 45 teki de at istenilen yne sevk etmeyi salayan gemdir. Bu iki aletin kefi, ata hakim olmay mmkn hale getirmitir.46 Byk Hun devleti ile Attila Hunlarnn ordu dzeni, ikili, drtl, altl ve yirmi drtl biiminde tekilatlanmtr.47 Daima sava durumunu koruyarak batya kayan Hunlar, hayret verici bir hareket kabiliyetiyle ve gelimi svr birlikleriyle Roma nlerinde frtna gibi eserek Avrupada varlklarn hissettirmilerdir. Tarihi seyir ierisinde Hunlarn bu esiz sava stratejisi, Roma ordularnn ilham kayna olmutur.48 Hunlar'da da asker toplama, askerin giyim ve eitimi gibi grevler, balangta Osmanllarda olduu gibi, il balar ile il beyleri tarafndan yaplm, yaylac Trkler arasnda bu gelenekler yzyllar boyunca deimeden devam etmitir. Balangta Osmanllarn uyguladklar "Tmarl sipahi" dzenine ana izgileriyle benzeyen bu sistemin, daha sonra dejenere olduu grlmektedir. 5. HUNLARIN BELRGN ZELLKLER Hunlar, ksa boylu olup bodur vcutludur. Kafalar yuvarlak ve ok iridir. Yzleri geni, elmack kemikleri kk, burun kanatlar yayktr. Olduka sk bykl, enede bir tutam kl hari tutulursa sakalszdrlar. Olduka uzun olan kulaklarna halka geirilmitir. Salar ounlukla tamamen kesilmi olup, tam tepelerinde bir perem sa braklmtr. Kalar kalndr.
42 43
H. G. Yurdaydn, slm Tarihi Dersleri, Ankara, 1971, s. 51; L. Rasony, a.g.e., s. 67. N. Diyarbekirli, a.g.e., s. 60. 44 L. Rasony, a.g.e., s. 67; 45 L. Rasony, a.g.e., s. 66; . Kafesolu, Trk Bozkr Kltr, s. 9. 46 . Kafesolu, At DA, C., IV., s. 26-27. 47 Geni bilgi iin bkz. B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul 1988, s. 662. 48 H. G. Yurdaydn, a.g.e., s. 51.
67 Gzleri badem gibidir, gz bebekleri ok kzldr.49 Marcel Brion, Hunlar, Krkten elbiseleri, ksa boylar, soluk yzleri, ve ekik gzleri ile dehet veriyorlard biiminde tasvir etmektedir.50 in kaynaklar Trklerin ekli konusunda; Asya Hunlarna mensup, sar sal, mavi gzl, kzl sakall kabilelerdir biiminde sz etmektedir. Latin ve Bizans kaynaklar da Avrupa Hanlarn ve Attilay Mool tipinden de daha mbalaal, ok hayl ve efsnev bir ekilde tasvir etmektedir. Bunlar genelde Hunlar byk bal, ksa boylu, geni omuzlu, yass burunlu, ufak gzl ve seyrek sakall gstermektedir.51 6. KILIK-KIYAFET Hun insan, kenarlarndan yrtmal, ular sarkan bir kemerle belden sklan, bacaklarn yarsna kadar inen, iddetli souklar yznden gmlein kollar bileklerden smsk bzlen uzun bir gmlek giymekte ve omuzlar rten, krkten yaplm ksa bir pelerin kullanmaktadr.52 Hunlarda ve hatta Ouz Trklerinde halkn tm, tek tip elbise giymektedir. zmir'den Horasan'a kadar btn ouz ve Trkmenler, brk ile sar izme kullanmaktadr. Hunlarn giydii uzun pantolonlu elbiseler ile skit elbiselerinde byk benzerlik vardr.53 Sadece komutanlar, savata bayrakl ve beyaz elbiseli grnmleriyle askerden ayrlmlardr.54 Ayn ekilde o dnemlerde in'de, devlet memuriyetlerindeki rtbeleri gsteren pek ok farkl niforma ve iaretler kullanlmtr. Halk eitli snflara ayrlmtr. Bu snflar, apka, dme ve kuak gibi bir takm iaretlerle birbirlerinden ayrlmaktadr. yle anlalyor ki, kemer takma, deri elbise, izme ve svri pantolonu giyme, kalpak (asker apka) kullanma adeti, inlilere Hunlardan gemitir.55
49 50
Rene Grousset, ev. Dr. M. Reat Uzmen, Bozkr mparatorluu, stanbul 1980, s. 39. M. Brion, a.g.e., s. 13. 51 Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, 9. Bask, Boazii Yaynlar, stanbul 1996, s. 35. 52 R. Grousset, a.g.e., s. 39. 53 B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 101; Ayrca bkz. Cavit Baysun, Arif Mfit Mansel, lka Tarihi, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1945, s. 17. 54 B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 15. 55 L. Rasony, a.g.e., s. 67; H. G. Yurdaydn, a.g.e., s. 51.
68 B. DEVLETLER ARASI LKLER Bilindii zere, binlerce yllk Orta Asya Trk tarihinin gerekleri hl toprak altndadr. Bir trl ortaya karamadmz tarihimizin nemli bir blm de ince yazlm kaynaklar arasna skp kalmtr. Bu kkl gemii bilmek bizim hem hakkmz, hem de grevimizdir. Zira tarihini bilmeyen ve tarih uurunu tamayan milletler, hafzasn ve idraklerini kaybetmi akn kimselere benzemektedir.56 1. DPLOMATK YAZIMALAR Trk Kltrnn paha biilmez yadigrlar gibi, yazl vesikalarmz da Bozkrlarn frtnal girdbnda yok olup gitmilerdir. Gk-Trklerden nce, Trk tarihini yapan ve yaayan57 Ak-Hunlar yazy kullanmlardr. Nitekim, Priskos, hatralarnda, Hun ktiplerinin farkl bir yaz ile hazrladklar metinleri Attilaya okuduklarn sylemektedir ki, bu tespit, Avrupa Hanlarnn kendi yazlarnn bulunduunu ortaya koymaktadr.58 yle anlalyor ki, 4. asrda Avrupaya gelen Hunlar yazlarn da beraberinde getirmilerdir. Zira ok geni sahlra yaylm bulunan Trk imparatorluklarn, yaz olmadan idare etmenin mmkn olamayaca phe gtrmez bir gerektir.59 Geriye doru baktmz zaman Mete, inli danmanlar ve katipler kullanm ve onlarn birikimlerinden yararlanmtr.60 Ancak, Metenin, inli ktiplere mektup yazdrmas Hunlarn yazy bilmedikleri anlamna gelmemelidir. Baz in tarihlerinde yer alan, Hunlarn yazlar yoktur61 eklindeki kesin ifadeler, Trklerin ince okuyup yazma bilmedikleri biiminde anlalmaldr. Zr, in yllklarnda yer alan, Trkler,denekler zerine entik (oyma, bime)ler yapmlar veya ok ucu ile balmumu zerine iaretler izmilerdir tarzndaki ifadeler,62 Hunlarda yaznn var olduunu artrmaktadr. Devletleraras ilikilerin, hkmdarlar tarafndan dzenlenmesini isteyen Mete Han, baz kk in memurlarnn sorumsuzca hareketlerinden
56 57
Osman Turan, a.g.e., s. 1; S. Gme, a. g. e., s. 1. M. Yazc , a.g.e., s. 24. 58 F. Altheim, Attila et les Huns, Paris 1952, s. 59. 59 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 335-336. 60 E. Konuku, Kuan ve Akhunlar Tarihi, Sevin Matbaas, Ankara 1973, s. 4. 61 Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar, Alaettin Kral Basmevi, C., IV., stanbul 1941, Notlar, s. XVII. 62 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 338.
69 dolay, in mparatorluunu sulayan mektuplar yazm olduu dnlrse, ortada bir yaznn var olduu kendiliinden ortaya kmaktadr. Nitekim, Fahrettin Krzolu da, Asya Hunlarnn yazy kullandklarn sylemektedir.63 Afet nan da, Attila sefer dnnde, halk tarafndan karlanr ve Hun kzlar Hun sanatkarlarnn yazp besteledii iirleri sylerlerdi. diyerek Hunlar arasnda yaayan ve kullanlan bir yaznn var olduunu aka ortaya koymaktadr.64 2. TEOMAN DNEMNDE N MNASEBETLER Tuhg-hularn ok kudretli, Ye-ilerin en gl olduu bu zamanda, Hunlarin banda "an-y" unvann tayan (Tuman)65 Teoman Yabgu "Melik" M.. 220lerde ilk byk Hun hkmdar olarak tarih sahnesine kmtr. O tarihlerde Trk hkmdarlarna Yabgu denildii bilinmektedir.66 Teoman Trk ellerini tek bir bayrak altnda toplayarak, byk Hun mparatorluunun ana temellerini oluturan devlet tekilatn kurmutur.67 M..130 yllarnda Byk Asya Hun devletinin k balam, snrlar gittike daralm, devlet merkezi Gobi'den kuzeybatya Orhun nehri blgesine kaymtr.68 Gneyde kalan ve snr boylarnda yaayan Trkler, tedrici olarak asimile olmu, giderek inlilemi ve Hun hkmdarlarnn saraylarna, in det ve gelenekleri hkim olmaya balamtr.69 Toplumun deer yarglar yava yava nemini kaybetmeye balaynca entrikalar n plana kmtr. Nitekim, Metenin vey annesi, treleri ineme pahasna, kendi olunu tahta geirmek iin kocas Tuman Han etkisi altna alm ve Mete'yi ortadan kaldrmann yollarn aramaya balamtr.70 Oysa ortada, byk Hatun'dan domu bir veliaht varken, onun yerine bir criyenin ocuunu getirme istek ve eilimi, Hunlarn devlet tresine aykr dmektedir. Nitekim, Hunlarda bu veraset gelenei, yz yllar boyunca devam etmi, bir criye veya inli Hatun'un ocuu, Hakan olamamtr. Hem devletin ileri gelenleri hem de halk bu gelenein bozulmasna iddetle kar kmtr.
63 64
Fahrettin Krzolu, a.g.e., s. IX. Afet nan,Tarih Boyunca Trk Kadnnn Hak ve Grevleri, Milli Eitim Basmevi, 3. Basl, stanbul 1975, s. 26 65 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 94; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 267. 66 Erol Gngr, a.g.e., s. 15. 67 Nejat Diyarbekirli, a.g.e., s. 12, 105. 68 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 65. 69 Erol Gngr, a.g.e., s. 16; L. RASONYI, a.g.e., s. 66-67. 70 W. Eberhard, Birka Eski Trk Unvan Hakknda, Belleten, C., XXXV., 1945, s. 352.
70 Tuman Han, inliler karsnda gerileyip topraklarn terk etmek zorunda kalnca halk arasnda itibar ve g kaybna uramtr. Tuman Han, ikinci einin basklarna kar duramam ve olu Mete'yi Orta Asya'nn en gl devleti olan Ye-ilere rehin olarak gndermek zorunda kalmtr.71 Bir yolunu bulup Ye,ilerden kurtulmay baaran ve babas Tuman Hann yanna gelen Mete, sevinir gibi grnen babasnn hareketlerinden kukulanmaya balamtr. Gizli gizli srdrlen entrikalar gren Mete, bir av partisinde babasn okla ldrtm, bir mddet sonra da vey annesi ile kardeini de ortadan kaldrmtr. Bylece Mete treyi72 koruyan bir byk Hakan olarak ortaya kmtr.73
71
J. Deguignes, Hunlarn Tklerin, Moollarn ve Daha Sir Tatarlarn Trih-i Ummsi, Mtercim: Hseyin Cahid, C., I., stanbul 1923, Tann Matbaas, s. 194. 72 Szl hukuk olarak nitelendirilen Tredeiminin ifade ettii manalar ok genitir. Eski Trkler Tre szn, Tr biiminde sylemektedir ki, daha ok Devletin kurulu dzeni ve ileyiimanasna gelmektedir. Baka bir deile, "kanun" manasna gelen tre, eski Trk sosyal hayatn dzenleyen "mecbur" kaideler (normlar) btndr. Mesela, Eski Trklerde, Hrszlk yapan herkes ldrlr, daha da nemlisi, hrszn kesilen ba bir ipe balanarak babasnn boynuna aslrd. Aile iinde byle bir baba, hrsz olunun ban lnceye kadar boynundan karamazd ...Devleti ellerine alp treyi tesis ettiler...Kazandmz devlet ve tremiz yle idi...Tre gereince amucam tahta oturdu...gibi rnekler de, zel kanunlara (tre hkmlerine) dayal olan Trk devletinin varlnn trenin varlna bal olduunu gstermektedir. Tre hkmleri zamanla deiebilir. Sosyal-hukk normlar toplam olarak bilinen tre, evre ve imkanlara uygun yaayabilmenin gerekli kld yeniliklere aktr. Bkz. . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 246-247; Geni bilgi iin bkz.B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 470. Fuat Bokurt, "Trklerin Dili" adl kitabnda u bilgileri vermektedir: "Hayat savala e anlaml tutan Hunlar, sava tutkusunu canl tutmak iin, bar zamanlarnda byk av partileri dzenlemektedir. Savata ba kesme veya esir alma, hakan tarafndan dllendirilmektedir. Alnan esirler, kendi emeinin karl olarak, esir alana verilmekte ve bu esirler ziraat iisi olarak altrlmaktadr. Savata ehit olan bir askerin lsn tayp getiren Hun askeri, onun malna da sahip olma hakkn elde etmektedir. Bu uygulama, Hunlarn ehitlerini ok nemsediklerini ve sava meydanlarnda brakmak istemediklerini gstermesi bakmndan ok nemlidir". F. Bozkurt, a.g.e., s. 14. 73 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 95; Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, Trk Tarih Kurumu Basm Evi, C., I., Ankara 1971, s. 8; Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, C., I., stanbul 1983, s. 47.
71 3. METENN N POLTKASI VE DPLOMATK LKLER Mete, babas Tu-mann ldrlmesinin74 ardndan, M.. 209da kabilelerin efler zmresince oluturulan aristokratik bir konfederasyon konseyi tarafndan an-Ylk, Tanhu veya Yabguluk mevkiine seilmitir.75 Hun hkmdar ilan edilen76 (Mo-te), (Me-te) Mete77 zamannda Hun Devleti en parlak devrini yaamtr.78 Devletin bana geer gemez 26 kadar krall kendi bayra altnda toplamay baarmtr79 (M.. 209-174). Trk tarihinde byk bir balangca imza atan Mete Han80, ilk modern devlet ve ordu anlayn getirmi, millet ve vatan sevgisinin kutsalln ortaya koymutur.81 Mete dneminde Hun mparatorluunun topraklar douda Koreye, kuzeyde Baykal gl ve Obi, ri, im nehirlerine, batda Aral glne, gneyde Wei rma-Tibet yaylas, Karakurum dalarndan Japon Denizine kadar uzanmtr.82 Orta Asya, M. . 204den itibaren byk olaylara gebedir. Bu zamana kadar in devleti kabuuna ekilmi kendi dnyasn yaamaktadr. inliler lkelerinden baka bir yeri de tanmyorlard. inlilere gre Asyada tek devlet kendi lkeleri idi. Metenin tarih sahnesine kna kadar in dnce dzeni deimeden devam etmi, Metenin ortaya kyla da inlilerin dnya gr temelinden sarslmtr. Artk dnya yznde en gl devlet olarak sadece in deil, inin yannda daha gl ve daha dzenli bir Hun devleti de vard. Bu gelimeler in devlet felsefesinin deimesine yol am ve gzler Hun devletindeki gelimelere evrilmitir. Sonuta inliler Hunlar hakknda geni ve salam bilgi toplama ihtiyacn duymulardr. nk glenen dmana kar tedbir
74 75
B. gel, Trk Mitolojisi, C., I., . s. 8. mit Hassan, Halil Berktay, Ayla dekan, Sina Akin, Trkiye Tarihi, Osmanl Devletine Kadar Trkler, C., I., stanbul 1990, s. 64-83. 76 Rza Nur, Trk Tarihi, Toker Yaynlar, C., I., stanbul 1982, s. 266; Y. ztuna, a.g.e., C., I., s. 47; M. Brion, a.g.e., s. 292. 77 Z. V. Togan, a.g.e., s. 40; Saffettin Pnar, Yz Trk By, stanbul 1973, s. 19. 78 C. Baysun, A. Mfit Mansel, E.Z. Karal, a.g.e., s. 16. 79 O. Turan, a.g.e., C., I., 78; M. Yazc, a.g.e., s. 25; . Hassan, H. Berktay, A. dekan, S. Akin, a.g.e., I, s. 64. 80 Metenin mehur Trk Hakan Ouz Han ile ayn kii olduu ileri srlmektedir: Bkz. N. S. Banarl, a.g.e, C., II., s. 1071; Z. V. Togan, a.g.e., s. 40; S. Pnar, a.g.e., s. 19; C. Baysun, A. Mfit Mansel, a.g.e., s. 16; Fakat, R. Nur, a.g.e., C., I., s. 266da Metenin mehur Trk Hakan Ouz Han ile ayn kii olmadn ifade etmektedir. 81 Kemal Gde, Tarihimizde Trk Kltr evreleri ve Mavern-nehr Trk Kltr evresi, bni Sina Kongresi teblileri, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri 14 Mart 1984, s. 34. 82 M. Brion, a.g.e., s. 35; . Kafesolu, "Trkler" A. C., XII-II., s. 149.
72 almak zarureti domutur. Metenin genlii srasnda, Byk Hun Devleti, in iin byk bir tehlike tekil etmiyordu. Metenin in aknlar balaynca durum deimi ve in tarih yazcl balamtr.83 4. DPLOMATK EVLLKLER OLUMSUZ ETKLER VE HUNLAR ZERNDEK
Hun devletinin altn anda an-y'ler84 bazen in prensesleriyle evlenerek in kltr, imparatorluk fikri ve devlet tekilatn tanma frsat bulmulardr. M.. 200 ylnda Dou Asya tarihinde ilk milletler aras mukvele olarak bilinen antlama gereince, 70 yanda olan85 Mete, bir in prensesi ile evlenmi86 ve in ile dostluk ilikileri yeni bir boyut kazanmtr. Bu gelimeler sonucunda Hunlar arasnda in hayranl balam, inden kadn alma modas yaygn hale gelmitir.87 Dardan evlenme gelenekleri gereince, hakanlarn kz aldklar aileler, Hun devleti nezdinde stn bir paye kazanmlardr. Meteden sonra gelen Yabgular zamannda inlilerle ilikiler iyiden iyiye artm, ncelikle evlenme yoluyla Trk-in hkmdar aileleri arasnda yaknlama domutur. Metenin olu Tanhu88 Ki-ok da, in ile iktisd ilikilerini dostane devam ettirmek iin bir in prensesi ile evlenmeyi kabul etmitir.89 Balan83 84
B. gel, Trk Mitolojisi,C., I., s. 1. an-y Bozkr Trk devletlerinde; Kagan, Han, Kral, Yabgu, di-kut, l-teber, Erkin anlamnda kullanlmaktadr. Geni bilgi iin bkz. . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 267. 85 O. Aslanapa, a.g.e., C., I., s. 1. 86 Y. ztuna, Devletler ve Hanedanlar, Kltr Bakanl Yaynlar, C., III., Ankara 1990, s. 130. 87 F. Bozkurt, Trklerin Dili, adl eserin 12. Sayfasnda, in Prensesleriyle ilgili u bilgileri vermektedir: nce yapl gerek prenseslerinin de ister istemez bozkr yolunu tuttuu olacaktr. Bu prenseslerin acl hayatlarn dokunakl biimde anlatan iirler kaleme alnmtr. Hun gelini olmu bir prensesi, dneminin en parlak kadn airi, duygularn u dizilerle yanstyordu. Yurdumdan ayrldm, kara balarm imdi de Hunlarn adr yurdum Ocam kl oldu, ona alarm Dnyaya gelmemi olmak isterim
88
Tanhu, mparator manasnda Sonsuz genilik, ycelik, ululuk ifade etmekte olup, Asya Trk devletlerinde 6 asr kadar kullanlmtr. . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 60.
73 gta siys bir mahiyet arz eden bu tr evlilikler, in ile temas halindeki btn devletler iin vahim sonular douracak olan bir r amtr. Bu siys yaklam, in desise mekanizmasnn harekete gemesi iin nemli bir frsat tekil etmitir. inli prensesin himyesini frsat bilen in diplomatlar, Hun topraklarnda pervaszca dolaarak, Trk ve tb kavimler arasnda menfi propaganda yapmaya balamlardr.90 Bu menfi durum, Ki-ok devrinde fazla hissedilmemitir. Ancak, M.. 160-126, tarihlerinde hkm sren Kn-in zamannda gerek huzursuzluk kayna olarak kendini gstermi ve Hun devlet tekilatnda ciddi manada sarsntlar ortaya kmtr. Bu yzyllarda Trk beyleri arasnda taht kavgalar balam, inliler de bu kavgalardan nemli lde yararlanarak Trkleri zayf noktalarndan vurmay bilmilerdir. 5. HUN-YE- (YEH-CHN) ANLAMAZLII M. . III. Yzylda Asyada kurulan Byk Hiung-Nu91 (Hun) mparatorluunun ykseli devrinde Hunlarn en kuvvetli rakipleri Yeilerdir.92 Mete, inli ktiplere yazdrd bir mektubunda, Sa Bilge isimli komutann Ye-iler zerine gnderdiinden sz ederek u grlere yer vermektedir: "Tanrnn yardm ve efaati, subay ve askerlerimin yksek sava yetenei, atlarmn gc ve kuvveti ile btn Ye-ileri ezdi. Balarn kesti, lenler ld, teslim olanlar teslim oldu. Bylece gn altnda (yani dnyada) asayi ve dirlik kurulmu oldu."93 Bu mektuptan anlaldna gre, Mete'nin idaresi altna girmi olan herkes "Hun" olmu oluyordu. O, idaresi altna ald memleketleri ve Dou Trkistan' da aldktan sonra yle diyordu. "Bunlarn hepsi"Hun" oldular. Bir tek aile haline gelip birletiler." yle anlalyor ki, Mete'nin devleti, artk Orta Asyann dar snrlar iinden km ve bir "Dnya devleti"olma yoluna girmitir.
89
Geni bilgi iin bkz. Ahmet Taal, Gk-Trkler, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1995, s. 12. 90 L. Ligeti, As smeretlen Belso Azsia, Budapest 1940, (Trk. Terc.): Bilinmeyen Asya, Ankara 1946, s. 51-58; .Kafesolu, Trkler A. C., 12/ II., s. 150; Ayrca bkz. A. Taal, a.g.e., s. 12. 91 E. Konuku, a.g.e., s. 117; Trk Ansiklopedisi, Hun Dili Mill Eitim Basmevi, C., XIX., Ankara 1971, s. 378; B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 79; Kafesolu, Trk Mill Kltr, 58; Meydan Larousse, Byk Lgat ve Ansiklopedi, Hsiung-Nu, stanbul 1971, C., VI., s. 37. 92 E. Konuku, a.g.e., s. 4. 93 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 65.
74 Hun hakannn yklendii sorumluluklarn neler olduu da yine Mete'nin bu mektubundan anlalmaktadr. "imdi kuzeydeki btn lkelerde, dirlik ve dzeni kurdum. imdi silahlar bir tarafa koymak, subay ve birliklerimizi dinlendirmek atlarmz beslemek zamandr. ocuklarmz ve genlerimiz bysnler, yallarmz ise huzur iinde yaasnlar."94 Kavmine kar byk bir tutku besleyen ve byk ideallerin peinde koan Mete, btn Orta Asya ve Trk boylarn bir araya getirmi, btn Fin, Slav ve Cermen rklarna mensup kavimleri itaat altna almtr.95 O, bununla da kalmam, onlara millet olma bilinci ve uurunu da alamtr. Yllar sonra kurulacak olan Gktrk ve Seluklu mparatorluklar da temel ve mayalarn onun trelerinden almlardr.96 Trk destanlarndan anladmza gre Mete, yalnzca bir halkn deil, kendi milletinin babas, hocas ve her eyi olmutur. Tkler Metenin mensup olduu Ana ailesine 700 yl sayg gstermitir.97 Mete, in imparatoru Wen-ti (M.. 179-157) zamannda, bir yandan ticari ilikileri gelitirirken bir yandan da Kuzey Trkistan zaptetmi ve o yredeki Ye-ilerin komusu olan Wu-sunlar himayesine almtr. (M..176) Bylece Mete, mparatorluun snrlarn Douda Koreye, Batda Aral glne, Gneyde Tibet yaylasna, Karaburun dalarna kadar geniletmitir. O ada Asya ktasnda yaayan Trk soyundan btn toplumlar kendi idaresinde tek bayrak altnda toplayan Mete,98 Koreden Macar ovasna kadar olan sahaya sulh, huzur ve skn getirmitir.99 Halknn huzur ve gvenini salama yolunda Meteyi, kuzeyde buzullar, gneyde Himalayalar, Douda Byk Okyanus, Batda Hazar ve Urallar durdurabilmitir.100 Metenin fetihleriyle btn Kuzey ve Orta Asya,101 Byk Okyanustan Hazar Denizine, Himalayalardan Kuzey Sibiryaya kadar yaklak 4 milyon kilometrekareyi bulan usuz bucaksz topraklar Trklerin eline gemitir.102 35 yl saltanat sren Mete in ile yapt sulhun ardndan (M. . 174)de lr ve yerine olu Ki-ok geer.103
94 95
B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 66. Semiha Ayverdi, Trk Tarihinde Osmanl Asrlar, stanbul 1975, C., I., s. 39. 96 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 62. 97 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 67. 98 . Kafesolu, Trkler A. C., 12/ II., s. 149. 99 Y. ztuna, Byk Trkiye Tarihi, C., I., s. 61. 100 Y. ztuna, Byk Trkiye Tarihi, C., I., s. 59, 101 Muharrem Ergin, Trkiyeyi Bu Gne Getiren Tarihi Seyir, Ankara 1986, s. 9. 102 Hayat Ansiklopedisi, "Hunlar", Doan Karde Yaynlar, stanbul 1983, C., III., s. 1599. 103 B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 427; R. Nur, a.g.e., C., I., s. 266.
75 6. TANHU K-OKUN N MPARATORLUUNU YILDIRMA POLTKASI M.174-160 tarihleri arasnda hkm sren Tanhu104 Ki-ok veya (Gkhan) Lao-shang105), Tanr dalar ile dousunu ellerinde tutan Yei'leri malup etmitir.106 Aknlarn in ilerine kadar srdren Ki-ok, imparatorun sarayn atee vermi ve in ile iktisd ilikilerini dostane devam ettirmek iin bir in prensesi ile evlenmeyi kabul etmitir. Bu gelimeler zerine in mparatoru, kendi akrabalarndan bir prensesi, Cung-Hang-Yeh adl vezir refakatinde Hun sarayna gndermitir. Danman olarak grev yapan Yeh, zamanla kendini kabul ettirmi ve Hakan ile dostane ilikiler kurmay baarmtr. Her eyden nce, allar ve dikenler arasnda, hep at stnde mrn geiren insanlar iin in ipei uygun deildir. nk ipekli kumalar, yn ve kee elbiseler kadar dayankl olmazlar" diyen Yeh, halkn ve askerin, in ipeklilerine ve in yemeklerine ok fazla itibar etmemelerine parmak basmtr. in veziri Yeh, "Dmana kar zafer, her zaman silahla olmaz, ekonomik tedbirlerin alnmas da gerekmektedir" diyerek, ekonomi konusunda Hun Hakannn dikkatini ekmitir. yle anlalyor ki, bu uyarlardan etkilenen Hun Hakan, her gn mavirlerinden dmann ekonomik durumu hakknda bilgi alma ihtiyacn duymutur. Souk blgelerde yaayan halkn gnlk gda ihtiyacn salamak son derecede nem arz etmektedir. Bu yzden, in ile yaplan anlamalar daha ok, halkn ihtiyalar noktasnda younlam, aknlar gda maddelerine kilitlenmitir. Temel ihtiya maddeleri verildii taktirde, aknlarn duraca, aksi halde, Hakan dahil, Hun aknlarna hi kimsenin engel olamayaca vurgulanmtr. nk eski Trk cemiyetinin yaps, "Yaamak iin sava ve hkmetme" dncesi zerine kurulmutur.107
104
B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 68-69; Tanhu: mparator manasnda Sonsuz genilik, ycelik, ululuk ifade etmekte olup Asya Trk devletlerinde 6 asr kadar kullanlmtr. Geni bilgi iin bkz. . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 60. 105 Lao-shang: Koca ve en yksek veya Semav ve yksek manalarna gelmektedir. Bkz. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 63. 106 W. Eberhard, in Kaynaklarna Gre Orta ve Garb Asya Hunlar', Trkiye Mecmuas, C., VII-VIII., 1942, s. 140-150, 170-175; A. Taal, a.g.e., s. 12. 107 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 73.
76 7. N PE VE PEK YOLU MCDELES Sanay rn olarak inliler tarafndan lkeye sokulan in ipei,108 Hun ileri gelenleri arasnda byk reva bulmutur. Lks zevkinin kamlayan in pei, lkede rehvet ve durgunluu tevik etmitir. Oysa tm vaktini allar ve dikenler arasnda srdren, hep at stnde mrn geiren insanlar iin in ipei uygun deildir. nk ipekli kumalar, yn ve kee elbiseler kadar dayankl deildir. Ki-ok devrinde fazla hissedilmeyi bu menfi durum daha sonraki devirlerde kendini gstermi Hun iktidarnda byk sarsntlara yol amtr. in hkmeti, sany rnlerinin banda gelen in ipeini tantmak ve yeni paralar bulmak iin , -Asya -ran zerinden Akdeniz kylarna kadar ulaan mehur pek Yolunu emniyet altna almak istiyordu. Nitekim, bu nemli kervan yoluna hakim olma konusundaki Trk-in mcdelesi M.S. I. bin sonlarna kadar devam etmitir. Devaml olarak Orta Asya'daki zengin tarm ehirleri ile pek yolunu dnen Mete ksa zaman ierisinde btn hayallerini gerekletirmi ve elde ettii zenginlikleri kendi kavminin gelecei ve refah iin savunmutur.109 8. NDE TRK USUL ORDU DZEN Hun-in ilikilerinin dostne bir havada srp gitmesini frsat bilen inliler, ordularn Trk usulne gre eitmiler, Hun silahlar ile donatmlardr. Asker alandaki slahat hareketlerini byk bir hzla devam ettiren inliler, hazrladklar 140 bin kiilik bir svari kuvveti ile, M..127-117 yllar arasnda, Hunlara kar byk bir baar elde etmilerdir. Nitekim, Ordosda Hunlara kar kazanlan zaferler, Hun arlk merkezinin Gobiden kuzeye, Orhun nehri blgesine kaymasna neden olmutur. Eski gcn yitiren Hunlar gitgide zayflam, devlet gelirleri azalm, inden vergi ve benzeri adlar altnda alnan mli destek kesilme noktasna gelmitir.110
108 109
B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 621. .Kafesolu, Trkler A. C., 12/ II., s. 151. 110 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 65.
77 9. - HANIN GNEY POLTKASI VE YERLEK HAYAT ZLEM Gnden gne artan in desise mekanizmas, Hun prensleri arasndaki anlamazlklar kanl mcadeleye dntrm, devlet ekonomik ynden byk bir kmazn iine girmitir. M.. 58-31 yllar arasnda hkm sren Tanhu Ho-han-yeh'in, in'den yardm talebinde bulunmas ve in himayesine girme arzusu, Hun lkesinde byk tedirginlik yaratmtr. Nitekim, bu teklifi utan verici bir davran olarak gren, Tarihte milliyetilii devlet siysetinde temel yapan ilk devlet adam i-i Han, kardeinin tanhuluunu reddetmitir.111 Bu gelimeler zerine, M.. 54de kendi halknn desteini kaybeden Hun hakan areyi, kendine bal gruplarla inin kuzeybat snrna ekilmekte bulmutur. Tanhu Ho-han-yeh'in, ekilmesi zerine devletin bana kardei i-i Han gemitir. Hakanlnn ilk yllarnda, Orta Asyadaki rakiplerini bertaraf edip kendine balayan i-i Han, gerek bir Hun imparatoru olduunu gstermek istemitir. Dier taraftan, ine kaan ve in snrlar iinde muhalif bir g olarak gelien kardei Ho-han-yeh, i-i Han iin byk bir tehlike olmaya balamtr.112 yle anlalyor ki, i-i Han, indeki gelimeleri bir tarafa brakarak yzn zengin Bat Trkistan topraklarna evirmi, aknlarn bu istikamette younlatrmtr. te yandan, Wusun Beyi ile anlaamayan Bat Trkistan kral bir eli gndererek, anlamazln zm konusunda, i-i Handan yardm istemitir. Bu talebi frsat bilen i-i Han, ordusuyla, Orhundan Bat Trkistana doru hareket etmi, ancak askerin ou, yolda souktan lmtr. Sadece bin askerle, Bat Trkistana gelebilen i-i Han, Wusunlar malup ettikten sonra Trkistanda kalmaya karar vermitir. Rakiplerinden kurtulmak iin Bat Trkistan Kraln Talas Irmana atan i-i Han, Bat Trkistan ele geirmitir. 113 lk icraat olarak, Talas rma boylarnda gnde 500 kii altrarak, iki ylda kendine bir kale yaptran i-i Han, ehirde yaayarak, ehirler devletinin hkmdar olma yolunda giriimlerde bulunmutur.114 Bylece Hun tarihinde bir ilke imza atan i-i Han, Romal falanjistler gibi, geni kalkanlar tayan yeni yaya ktalar dzenleyerek tarihe kayt dm ve sahra savalar yerine ehirlerin etrafn kale duvarlaryla evirip alk olmad sava dzeniyle kendi sonunu hazrlamtr.
111
Fahri Ta, Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi,"Atatrk ve Milliyetilik, Erzincan 1996, S.I., s. 107'de gsterdii yer. 112 W. Eberhard, in Tarihi, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1947, s. 139, 144, 164. 113 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 76. 114 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 66.
78 Hun ordu taktii, tpk vahi kular gibi ufuklarda grnp kaybolan atl ktalara dayanyordu. Hun askeri, kalkanl ve yaya tipi savaa alk deildi.115 i-i Hann bu zayf noktasn yakalayan in generalleri, kale kuatmalarnda ok tecrbeli olan asker birlikleri ile i-i Han kalesini kuatmlardr. Hunlar, Bakentte, saray iinde hayrete deer bir savunma rnei vermi, i-i Han, olu ve hatunlar bata olmak zere, saray mensuplarndan 1518 kii devletleri urunu hayatlarn feda etmilerdir (M.. 36).116 sadan nceki 38 yllarnda, i-i Hann ehirde oturma arzusu, her ne kadar kendi lmne neden olmusa da bu dava bitmemi, arkasndan gelen insanlara rnek olmu, yol gstermi ve bylece Hunlara Trkistan yolunun almasn salamtr. Grlyor ki, attan inip, kale yaptran ve Hindistan ile rann zengin topraklarn gzne kestiren i-i Han, sonraki Trk tarihinin batya kayan ilk nclerinden biri olmutur.117 10. ASYA HUNLARININ AVRUPAYA GELER Avrupa kaplarna dayanan Hun insan dalgas.118 Avrupay temelinden sarsmtr.119 i-i iktidarnn yklmas sonucunda, etrafa dalm olarak, Kafkaslarn kuzeyinde, Dinyeper nehri civarnda, zellikle Aral glnn dou bozkrlarnda varlklarn srdren Trk ktleleri, doudan gelen Hun kalntlar ile oalmlar ve uzun sre sakin bir hayat yaayarak glerini artrmlardr. Bunlar, iklim deiiklii yznden veya 350 yllarnda doudan gelen Uar-hun basks karsnda batya ynelmiler ve daha sonra da Avrupa Hun imparatorluunu kurmulardr.120 IV.asrn ortalarnda Alan lkesini ele geiren Hunlar, 374de til (Volga) kylarna gelmilerdir. Hun babuu Balamirin idaresindeki byk taarruz, 374de Dou Gotlar ykm,121 375 tarihinde de Bat Gotlar kertmitir. Hun asker gc, Roma imparatorluunun kuzey eyaletlerini altst etmi ve Avrupann ethnique ehresini deitiren Kavimler G n balatmtr.122 lk defa 378 baharnda Tunay geen Hun nc kuvvetleri
115 116
B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 77. . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 66. 117 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 78; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, 68; Erol Gngr, a.g. e., s. 17. 118 H. Gktrk, a.g.e., s. 65. 119 F. Bozkurt, a.g.e., s. 18; M. Kemal Ergenekon, Attila, (Destan, perde, tablo), s. 73, (Basld yer ve tarih yer almyor) 120 L. RASONYI, a.g.e., s. 68; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 69-70; B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 80; M. Yazc, a.g.e., s. 29. 121 N. Diyarbekirli, a.g.e., s. 28. 122 Trk Ansiklopedisi, Hunlar, Mill Eitim Basmevi, C., XIX., Ankara 1971, s. 384; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 72; L. RASONYI, a.g.e., s. 69.
79 Romallardan hibir diren grmeksizin Trakya ilerine kadar ilerlemilerdir. Ayn tarihlerde Macaristan ovalarna aknlar yapan Hunlar, blgede yaayan Markomanlar ve Kuadlar Roma topraklarna gemeye zorlamtr.123 395te yeniden harekete geen Hunlarn bir ksm Balkanlar zerinden Trakyaya ilerlerken, daha byk bir ksm da Kafkasya dalarn aarak Anadoluyu istilaya girimilerdir. Kask ve Bask adl iki babu komutasndaki Hun kuvvetleri Erzurum zerinden hareketle Karasu ve Frat havzalarndan Malatyaya ulamlardr. Aknlarn srdren ve Kudse kadar giden bu Hunlar 396 ylnda byk bir hzla tekrar Karadenizin kuzeyindeki yurtlarna dnmlerdir.124 Grlyor ki, Osmanllar Balkanlara ayak basmadan nce Hunlar ve dier Trk kavimleri Akdeniz havzasnda, bir Trk dinamizminin temellerini atmlardr.125 Hunlarn, hem dou, hem de bat ynlerinde ilerlemelerine kar Dou Romann gen mparatoru Arkadius aciz kalm hi bir nlem alamamtr.126 Hun d siyasetinin esaslarn ortaya koyan Yldz (Uldz)n Tuna boylarnda grnmesi ile Kavimler Gnn 2.byk dalgas balam ve Hunlardan kaan Vizigotlar 402de Romay tehdit etmeye balamtr. Hun korkusu ile yerlerini terk eden Vandallar, Suebleri, Burgond ve Saksonlar vb.yanna alan ve Romay yeryznden kaldracan ilan eden Radagais adndaki barbar ef, Romallardan da destek alan Uldz gleri tarafndan durdurulmu ve 406da yakalanp idam edilmitir. Bu baar Hun kuvvetlerinin serbest hareket etmelerine imkan salamtr.127 Uldzn 410da lm zerine Hunlarn bana Rua gemitir. Bizans imparatoru, 422 tarihinde Hun ordusunu isyana tevik ederek, tab kavimleri Hunlardan ayrmak iin casusluk ebekelerini harekete geirmitir. Rua, bu dmanca hareketlerin nne gemek iin tertipledii Balkan seferinde Bizans yllk vergiye balamtr.128 Ne var ki, mparator Theodosios II, Hun idaresinde yaayan yabanclar gizlice kkrtmaktan geri durmam, Bizansl tcirlerin Hun topraklarnda ticaret yapmalarn yasaklamtr. Bu gelimeler zerine Rua, Bizansa snm olan Hun ileri gelenlerinin ve Hun kaaklarnn iadesini istemitir. Keye skan Theodosios II. anlama zemini bulmak iin, 434 baharnda elilik heyetini Hun bakentine gndermeye karar vermitir. Ancak bu arada Ruann lm haberini duyan Bizans,
123 124
. Kafesolu,Trkler slam Ansiklopedisi, C., XII (II), s. 154. . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 72-73. 125 S. Ayverdi, a.g.e., C., I., s. 198. 126 Sevim, Ali Anadolunun Fethi, (Seluklular Dnemi, Balangtan 1086ya Kadar), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1988, s. 14. 127 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 80; .Kafesolu,Trkler A. C., XII (II), s. 156. 128 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 75; Trk Ansiklopedisi, Hunlar, C., XIX., s. 384.
80 kudretli bir dmandan kurtulduu iin sevinmekte ve artk kendileri iin bir tehlikenin kalmadn dnmektedir. Ne var ki, Hun snrna gelen Bizans elilik heyeti Ruay da glgede brakacak bir babu olan Attila (Etil) ile karlamtr.129 11. ATTLANIN FETH POLTKASI lh bir kaynaktan geldiine inanlan,130 yaklak Mld 397400lerde dnyaya gelen Attila, 131 amcas Ruann yannda yetimi, onunla birlikte seferlere katlm, eitli kavimleri yakndan tanma frsat bulmu, devlet idaresini ve Hun i ve d siyasetinin inceliklerini renmitir.132 Roma kltrn alan133 ve Latinceyi renen Attila, Roma mparatorluunun zayf noktalarn tespit etmi ve bu konuda bilgi sahibi olmutur.134 rlandallarn Atl, Almanlarn Ettul, Macarlarn Ettil biiminde ifade ettikleri Attila, aslen kibar, dh, zeki, azimli, ciddi ve sade bir kiilie sahiptir.135 ok sert bir adam olan Attilann, gldn gren olmamtr. Onun ancak kk olu Ernek'i grd zaman gld sylenmektedir.136 445de Ruann lm zerine tek bana idareyi ele alan Attila, Hun snrna gelen Bizans elilerini Margos kalesinin kar tarafnda, Kostantia surlar nnde, at zerinde karlam ve kendi taleplerini bar artlar olarak yazdrmtr. Theodosios II, Kostantia Bar (veya Margos Bar) olarak bilinen bu antlamann btn arlarn kabul etmitir. Bu anlamaya gre, Hunlara iade edilen kaaklarn Karsus kalesinde astrlmas, dehet saan Attilann byk bir ne kavumasna yardmc olmutur.137 M.S. V. Yzylda Avrupann gbeinde, yani bugnk Budapete yaknlarnda138 hkmet merkezini kuran Attila,139 btn Orta Avrupay
129 130
. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 76; .Kafesolu,Trkler, A. C., XII (II), s. 156. O. Turan, a.g. e., C., I., s. 84. 131 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 82; Necati Kotan, Attila, (Tu es Flagellum Dei), Adana 1976, s. 10da Attilann Mld 400 tarihinde bir araba iinde dnyaya geldiini sylemektedir; Mustafa Yazc, Attilann 400 tarihinde doduunu ve 453 tarihinde ldn kaydetmektedir. Bkz. M. Yazc, a.g.e., s. 29. 132 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 76-82; . Kafesolu, Trkler A. C., 12/ II., s. 156-159. 133 M. Yazc, a.g.e., 29da Attilnn genliini bar iin rehine olarak Romada geirdiini kaydetmektedir. 134 M. Brion, a..e., s. 112. 135 R. Saffet, a.g.e., s. 97. 136 S. Gme, a.g.e., s. 10; B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 82. 137 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s.76; . Kafesolu, Trkler A. C., 12/ II., s. 158. 138 F. Kprl, a.g.e., s. 10; General smail Berkok, Tarihte Kafkasya, stanbul 1958, s. 189; Bahriye ok, Askerin yamaya dalmalar yznden Attilann Avrupay tam olarak ele
81 iine alacak Byk Hun mparatorluunun hazrlklarn yapmaya balamtr. Volga Nehrinin dousundan bu gnk Fransaya kadar olan blgeye hakim olan Attila, 435 tarihinde, mparatorluun dou blgesinde at zerinde, aylarca sren tefti gezisi yapmas, blgede bulunan aragurlarn ayaklanma teebbsn bastrmtr. Bat kanadnn arlk merkezi Tuna boylarnda, dou kanadnn arlk merkezi Dinyeper kylarnda olduu tahmin edilen bu corafyada eitli Trk boylar da dahil olmak zere, Kelt, Suep, Rugi, Ant, Alan, Sarmat, Vei, vb. saylar 45e varan kavimler yaamaktadr ki, bunlarn ounun imdiki Avrupa milletlerinin dedeleri olduklar ileri srlmektedir.140 Attila, kendine kar koymakszn balanan kavimler ile hkmdarlarna pek dokunmam, ancak kendisinin yapt savalarda bu gibi kavimleri asker olarak kullanmtr. Avrupa Hunlar yerli halkla ok ili dl olmular ve bilhassa Dou Cermenlerden ok ey alp vermilerdir.141 Avrupaya yeni bir dinamizm getiren Attila, Avrupal kavimlere her ynyle rnek olmu ve Avrupann etnik ve coraf yapsn deitirmitir. Bu yzden diyebiliriz ki, Avrupal bu gnk baarsn, Orta Asyadan gelen bu yeni sosyal dzene borludur.142 Attila, 440tan itibaren, Bizansa kar basklarnn iyiden iyiye artrmtr. Zira, Theodosios IIin, Konstantia anlamasna aykr davranmas, Hun kaaklarn korumas, Hun mezarlarnn soyulmas, yllk vergiyi dememesi vb. sebeplerden yznden Attila, Margosun zapt ile balayan I. Balkan seferine kmtr. Belgrad ve Ni zerinden Trakyaya doru yryen Hun ordularnn hz, Bat Romann aracl ile kesilebilmitir. Roma ordular bakumandan Aetius, Theodosiosun antlama artlarna uyacan garantilemek zere olu Karpilioyu Hun sarayna rehine olarak gndermitir. Bu sefer sonunda Tuna boylarndaki kaleler Hun idaresine girmi, Balkanlarda Hun idaresine kar durabilecek diren krlmtr.143 Bu gelimeler
geiremediini sylemektedir. Bkz. Bahriye ok, slam Tarihi, Emevler-Abbsler, Dzeltilmi laveli kinci Bask, Ankara 1983, s. 64; M. Yazc, a.g.e., s. 30. 139 B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 6. 140 N. Fettich, "Die Metlkunst der landnehmenden Ungarn, AH, C., XXI., 1937, (Trk. Terc.): "Hunlarn Arkeolojik Hatralar", bk, Attila ve Hunlar, stanbul 1962, s. 245-260; E. Gngr, a.g. e., s. 22. 141 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 83. 142 S. Gme, a.g.e., s. 10. 143 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 83; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 78-79.
82 erevesinde lkede posta rgtn ihdas eden Attila,144 442de an en byk zgr mparatorluunu kurmutur.145 445 tarihinde Bledann lm zerine tek bana Hun imparatoru olan Attila, Bat-Asya ve Orta-Avrupay hakimiyeti altna almtr. Her iki Romann durumu ortadadr. Attilaya kar gleri yoktur. Bizansn yllk vergiyi dememesi ve kaaklar iade etmemesi 447de 2.Balkan seferinin almasna yol amtr. Attila ynetimindeki Hun asker birlikleri, Tuna Nehrini geerek bu gnk Byk ekmeceye kadar gelmi ve burada Bizansla Anatolios Bar yaplmtr.146 Tahta koltukta oturup, tahta tabaklar iinde yemek yiyen147 ancak, dnyaya hakim olmay planlayan Attila, Avrupann byk zenginliklerini ele geirmi, Bizans ar vergilere balamtr.148 Kendilerine ok ar gelen bu yllk vergilerden kurtulmak isteyen Bizans, bir sikast ile Attilay ldrmeye karar vermi ve bunu gerekletirmek iin oluturduu elilik heyetini Attilann devlet merkezine, yani Orta Macaristana gndermitir. Bu suikast haberini renen Attila, yapt ak sorguda Bilgilaya yapaca ileri itiraf ettirmi, ancak Bizansllarn hi birine dokunmamtr. Bizans kendi iradesine bal kabul eden Attila, Bat Roma zerine yrme zamannn geldiini ve barbarlardan oluan btn bir Bat dnyas ile hesaplamann ne demek olduunu dnmeye balamtr.149 448 ylndan itibaren siys ve asker hazrln tamamlayan Attila, ilk diplomatik taarruzunu Romaya yneltmitir. Attila, vaktiyle kendisine nian yz gnderen Honoriay zevcelie kabul ettiini bildirmi, cehiz olarak da Hnoriann hissesine den imparatorluun yarsn veya kocas sfatyla Roma imparatorluunun idaresine itirak hakkn istemitir. Romann bu teklifi kabul etmemesi, byk Hun seferini meru duruma sokmutur.150 451 Hazirannda Kampus Mavriyakus denen sahada cereyan eden savata 165 bin kii lm, ancak galip tarafn kim olduu hala mnakaa
M. Yazc, a.g.e., s. 30. S. Pnar, a.g.e., C., I., s. 425. 146 P. Vaczy, (Trk, Terc.): "Hunlar Avrupa'da", bk. Attila ve Hunlar, stanbul 1962, s. 88; brahim Kafesolu, Trk Dnyas El Kitab, Ankara, 1976, s. 704, Ayrca bkz. S. Pnar, a.g.e., s. 21, Hseyin Namk Orkun, Trklerin Tarihi, Ankara 1977, s. 18, 147 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 85; 148 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 85; brahim Kafesolu, Trk Bozkr Kltr, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1987, s. 44. 149 . Kafesolu, Trkler A. C., 12/ II., s. 158; L. RASONYI, a.g.e., s. 71; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 80. 150 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 81; . Kafesolu, Trkler A. C., 12/ II., s. 158.
145 144
83 edilmektedir. yle anlalyor ki, Attila, bu savata hedefine ulamtr. Zira, Baty hakimiyet altna almak iin Roma mparatorluunun insan ve asker deposu durumunda olan Galya barbarlarnn zerine giden Attila, Galyann sava gcn krarak, Romay desteksiz brakmay baarmtr.151 452 baharnda 100 bin kiilik ordusuyla Venedik yaknlarna gelen Attilann, Roma imparatorluunun o zamanki bakenti Ravennay tehdit etmesi, Roma sarayn endielendirmi, halk telaa drm, Senatoyu bara zorlamtr. Sratle hazrlanan ve bata Papa olmak zere, yksek rtbeli kardinallerden oluan bar heyeti, tb bir devletin elileri gibi, 452 Temmuz ortalarnda, karargahn Po ovasnda kuran Attilann huzuruna kmlardr.152 Papa, imparator ve btn Hristiyan dnyas adna, Attiladan Romay esirgemesini rica etmitir.153 Roma ehrine dokunmayacan syleyen Attilann bu yaklam, Romay harabeden Gotlar ve Vandallarn yaptklar ile mukayese edilince daha da nem arz ekmekte ve Attilann bykln ve kltr seviyesini ortaya koymaktadr.154 Sonu olarak Attila, Romay ykmaktan vazgeerek Macaristandaki merkezine dnmtr. 58-60 yana basan Attila, 453 ylnda155, ldiko adnda gen bir kzla evlenmi ve zifaf gecesi sabahnda azndan ve burnundan kanlar akar durumda olduu halde l bulunmutur. Ceset, nce altn bir tabuta konularak nce gm sonra da demir bir muhafazann iine yerletirilmi ve muhteem bir trenle bilinmeyen bir nehir yatana gmlmtr. Daha sonra mezarn yanndan geen bir ayn da yata deitirilmitir. Tarihin en byk cihangirlerinden biri olan Attilann mezarnn nerede olduu bugn hl bilinmemektedir.156
151 152
L. RASONYI, a.g.e., s. 9, 71; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 81. Attilann 1500c ylnda oynanmak zere Halkevleri genleri in, Bay Hseyin Namkn Attila Ve Oullar Tarihinden alnan dokmanlara dayanlarak yazlan ( Perde) piyeste Attila iin: Har, Kemik, ta grerek, et ve kan koklayarak-Attila, Avrupay geziyor, dorul da bak, kayd dlmtr. Behet Kemal alar, Attila, Ulus Basmevi, Ankara 1935, s. 8. 153 L. RASONYI, a.g.e., s. 9, 71; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 82. 154 H. G. Yurdaydn, a.g.e., s. 51; B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 84. 155 F. Bozkurt, a.g,e., s. 20; Trk Dnyas Kltr Atlas (A Culturel Atlas Of The Trkh Vorld, slam ncesi Dnem), Trk Kltrne Hizmet Vakf Yaynlar, stanbul 1997, s. 97; . Kafesolu, Trkler A. C., 12/ II., s. 160. 156 S. Eckhardt, Efsnede Attila, bk. Attila ve Hunlar, stanbul 1962, s. 149-152; M. Yazc, a.g.e., s. 30; L. RASONYI, a.g.e., s. 71.
84 C. AK-HUN (EFTALT) DEVLET Ak-Hunlar tarih sahnesine kt andan itibaren in, Eski ran, Latin-Bizans, Ermeni-Sryn, slam, Tibet ve Hind kaynaklarnda, bir de sikke ve kitabelerde iz brakmlardr.157 Ak-Hunlarn menei konusunda da u grler ileri srlmtr: 1. in kaynaklar, Ak-Hunlarn etnik menelerinin Turfanl, Kaoeli, Ta-ye-ili Kang-l kabilelerine dayandn ile srmektedir. 2. Ak-Hunlarn Kang-lerle ilgili olduu ileri srlmtr. Bu bilgilerin ine ok uzaklardan ve yabanc lkelerden geldii var saylrsa AkHunlarn Kang-lerden indiini sylemek mmkn grlmemektedir. 3. Vey-u (386-589), Ak-Hunlarn Byk Ye-i rkndan olduunu sylemektedir. Kaynaklar da bu gr Byk Ye-i / Ak-hun nazariyesini dorulamaktadr. 4.Ak-Hunlarn Kao-e soyundan geldiine ilikin nazariye kabul etmek zor grnmektedir. Zira, Ak-Hunlarn Toharistanda ortaya kmalar gz nne alnrsa, menelerinin de Toharistanda aranmas gerekir. Adetleri Tu-kelere beziyordu158 biimindeki ifadeye gre, Ak-Hunlarn Kaoelerden gelmi olabileceini sylemek zor grnyor.159 Beyaz Hun ad da verilen Heftalitler, 350 yllarnda Altaylardan batya doru cereyan eden byk g hareketi ile ilgilidir.160 -Asyada Hun idaresinden sonra iktidara gelen Sien-pilerin yerine kurulan Juan-juan devletinde Uar ve Hun adlarnda iki kabile grubu 350lerde o devletten ayrlarak bu gnk Gney Kazakistana gelmi, daha sonra da gneye ynelerek Afganistann Toharistan blgesine inmilerdir.161 Hakimiyetini batda Hazar denizinin gneyinde Hirkaniaya, kadar genileten bu devlet, 5.asr ortalarndan itibaren Heftal adnda162 yeni bir hkmdar ailesine sahip olmu ve ykld 557 ylna kadar hem slale, hem kavim olarak Ak-Hun ad ili birlikte bu ad tamtr. Ephtalit ad, Ssn imparatoru Peroz (Frz)u malup eden Hun hkmdar Ephtalanosa dayanmaktadr.163 Devlette nemli rol oynayan Heftalitler daha sonra rann batsna gmlerdir. 358 ylnda ran zerine bask uygulayan Uar-hunlarn mcadelesi 9 yl srmtr. Yklma tehlikesi geiren Ssn imparatorluu apur IInin gayretleri
157
E. Konuku, a.g.e., s. 39-45. W. Eberhard, in'in imal Komular", Ankara 1942, s. 50. 159 E. Konuku, a.g.e., s. 50. 160 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 85; 161 E. Konuku, a.g.e., s. 71. 162 L. RASONYI, a.g.e., s. 9, 72; Z. V. Togan, a.g.e., s. 42, 46; Zekeriya Kitap, Trkistanda slmiyet ve Trkler, Konya 1988, s. 50; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 86. 163 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 85; . Kafesolu, Trkler A. C., 12/ II., s. 160.
158
85 ile kurtulmu, iki taraf arasnda yaplan anlama uzun sre devam etmitir. Ancak Behram Gor zamannda 427de balayan yeni saldrlar Ssnleri zora sokmutur. Uar-Hun (Ak-Hun)larn banda bulunan Kn-Han, ran i ilerine kararak, himayesine ald Frzu 458 tarihinde Ssn tahtna karmtr.164 Hakimiyetini Kuzey Hindistan istikametine doru genileten Kn-Han 470de Gupta devletini datmtr.165 Ak-Hun-Eftalitler, 484 ylnda Ceyhun civarnda Ssnleri malup ederek Herat blgesini ele geirmilerdir. Byk bir ordu ile Merve doru yola kan Sicistan valisi Suhra fazla bir varlk gsterememi, Feykend nlerinde Ak-Hunlarla bir sulh anlamas yaparak memleketine geri dnm ve Kavad (Kubad)n (488-496 ve 498-531) Ssn tahtna oturmasn salamtr.166 Bu malubiyetin ardndan randa Mazdek isyan patlak vermitir. Devletin l menfaatlerini dnerek Mazdeke inanma gafletini gsterdii iin tahttan indirilen ah Kavad (Kubad), yeniden Ssn tahtna oturmak midiyle Ak-Hunlara snmak zorunda kalmtr. Ak-Hun hkmdar Mazdek isyann bastrmak iin, Kavad (Kubad) 30.000 kiilik Hun svari birliinin banda rana gndermitir. Bu suretle ah 498-499 tarihlerinde isyan bastrm Mazdek ve taraftarlar idam edilmitir. Sarayda layk olduu saygy gren Kavad (Kubad) yl sonra Ak-Hunlarn yardm ile Ssn tahtn ele geirmitir.167 Kavad (Kubad) 531de lnce yerine olu Husrev I.Enuirvan gemitir. Ssn imparatorluu Adillakab ile anlan Husrev I.Enuirvan (531-579) devrinde hak ve adaletin hkm srd bir dnem yaamtr.168 Anuirvan randa byk bir devlet adam olarak ortaya knca Ak HunEftalitler yava yava etkinliini kaybetmeye balamtr. 522de Orta Asyada kurulan Gk-Trk hakanl, Mverannehir blgesinde faaliyete gemesi zerine Ak Hun-Eftalit devleti iki byk imparatorluk arasnda skp kalmtr. 557 ylnda Anuirvan ile steminin birlikte hareket etmesi sonucunda Ak Hun iktidar yklm ve lke Gk-Trkler ile ranllar arasnda paylalmtr.169
Z. V. Togan, a.g.e., s. 42; L. RASONYI, a.g.e., s. 9, 73; E. Konuku, a.g.e., s. 78; M. Yazc, a.g.e., s. 31. 165 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 87. 166 E. Konuku, a.g.e., s. 82; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 87. 167 E. Konuku, a.g.e., s. 82; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 88. 168 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 88. 169 L. RASONYI, a.g.e., s. 73; Z. V. Togan, a.g.e., s. 43; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 89.
164
86
D. DEVLET-HALK LKLER Konunun alt yapsn oluturmas bakmndan, Hun Trklerinin ve hakanlarnn baz zelliklerine iaret etmek yerinde olacaktr. 1. TRK HAKANLARININ KARAKTERSTK ZELLKLER lke, bir devletin maddi esini oluturmaktadr. Zira devlet, egemenlik, g ve kudretini bu evrede hissettirir. Topraksz bir devlet dnlemez. Halk topra, toprak da halk tamamlamakta ve bylece devletin olumas salanmaktadr.170 Trk kaanlarnda bilgelik, vazgeilmez zellikler arasnda yer almaktadr. Daha nemlisi, yalnzca kaanlarn bilge olmas yeterli grlmemi, onlarn evresindeki st dzey brokratlarn ve komutanlarn da bilge olmalar art koulmutur. Nitekim, eski Trk yaztlarnda; Bilgi bilmez kiiler bilmedikleri iin" toplumlarn yenilgisine ve malubiyetlerine sebep olduklar vurgulanmaktadr.171 Bu neminden dolay bilgelik, byk Hun devletinden itibaren tm hkmdarlar iin vazgeilmez bir zellik halini almtr. inlilerin "Hsien-Wang" diye tercme ettikleri, bilge prensler Mete'nin sa ve solunda yer almlardr. Hunlarn bu unvan ve memuriyetleri, Gktrk devletinde de devam etmitir. Nitekim, Bilge Kaann, kaanlk tahtna oturmadan nce, byle bir bilge prens olduu ileri srlmektedir. Kendisi kaan olunca yerine nl kardei, Kl-Tegin "Bilge-prens" lige tayin edilmitir. yle anlalyor ki, "Bilgelik" btn iyi ve byk Trk Kaanlar iin, mtereken bir unvan olarak kullanlmtr. inlilerin "ta-chen" adn verdikleri Kurultay messesesi, Hunlarda det devletin temelini oluturmaktadr. Zira Mete Han, ilke olarak, devlet byklerinin grn almadan hi bir ey yapmamaya zen gstermi, ancak son sz yine kendisi sylemitir. zellikle komu devlet elilerini kabul eden Mete, yrrlkteki trelere uygun olarak, devlet byklerinin grlerine ba vurmay ihmal etmemitir. Bu nemli uygulamann uzants olan Danma kurullar gnmz dnya milletlerinin hemen hepsinde yer almaktadr.172
170 171
Aydn Taneri, Trk Devlet Gelenei, kinci Bask, Ankara 1981, s. 41. B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 580. 172 B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 224-225.
87 2. HAKAN-KURULTAY LKLER Hun Hakanlar halkn duygu ve dncelerini daima n planda tutmulardr. Tedirginlik verecek eylerin halk tarafndan duyulmasndan rahatsz olan Hun Hakanlar, Aman halkm duymasn, halkmn sabr kalmad" gibi szleri oka tekrar ederek halkn nabzn tutmaya almlardr. Diplomatik ilikiler erevesinde, Hun Hakannn huzuruna kabul edilen in elisi; "Gney in' deki kraln ba, saraymzn kapsnda asldr. Eer Hun Hakan bize akn yapp bizimle savaabilecekse, mparatorumuz ordusu ile snrda beklemektedir. Savaamayacaksanz, in'e ballnz bildiriniz. Hunlarn oyalama taktiine vurgu yapan eli: Artk, eskisi gibi kap gidemezsiniz. Kuzeyin otsuz, susuz ve souk bozkrlarnda saklanamazsnz! Hi bir ey yapamazsnz eklinde ftursuzca aklamalarda bulunmutur. Bu ifadelere ok kzan ve in elisinin gsterdii kstahln, zamansz olarak halk tarafndan duyulmasn iine sindiremeyen Hakan, kabul trenini dzenleyen memurlar ortadan kaldrm ve in elisini de Baykal glnn kuzeyine srmtr.173 Mete'nin imparator olarak tahta kt ada, Hunlarn dousunda, Tung-hu adl Proto Mool kavimler yaamaktadr. En gl dnemlerini yaayan ve bundan tr de sava arayan bu kavimler Mete'ye bir eli gndererek, Tuman Han'n yorulmadan yzlerce mil koan atnn kendilerine verilmesini istemilerdir. Komu devletten gelen bu teklif Hun kurultaynda grlm ve Byle bir atn Hunlar iin nemli olduu vurgulanarak atn Tung-hulara verilmeyeceine karar verilmitir. Kurultayn ald bu karara itiraz eden Mete, belki de zaman kazanmak iin, Nasl olur da bir at komu bir devletten daha deerli tutabilirsiniz diyerek deerli atn eliye verilmesi ynnde karar verilmitir. Sz konusu at aldktan sonra Mete'nin korktuunu zanneden Tunghular, Hunlara yeni bir eli gndererek Mete'nin yannda bulunan kadnlardan birini istemilerdir. Bu konu kurultayda sert tartmalara neden olmu ve "Bunlar ahlak diye bir ey tanmyorlar, onlara hcum edip ortadan kaldrmalyz" biimindeki kurultay kararna ho gryle bakan Mete, Bir kadn, komu devletten daha deerli grlmemelidir, bar korunmaldr diyerek ok deer verdii kadn Tung-hularn elisine vermekten ekinmemitir. Metenin bu yaklam, Hunlarda uluslararas hukukun varln gstermesi ve ortada ok nemli bir sebep olmadan savaa girilmesinin ok yanl bir karar olmas bakmndan dikkat ekidir. Metenin bu tavrndan cesaret alan Tung-hular, dou istikmetinde yer alan ve "Ordu" ad verilen bo (ve kurak) bir Hun topran igal etmi173
B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., II.,. s. 74.
88 ler ve, kimiz arasnda bulunan bu bo arazi sizin iinize yaramyor, bu yeri bize verin!" biiminde talepte bulunmulardr. Terkedilmi byle bir arazi Tung-hulara verilebilir, ok da nemli deil biimindeki kurultay kararna ok sinirlenen Mete Han, Toprak milletin kkdr,174 devletin temelidir. Devletin topran bakasna nasl verebiliriz175 diyerek Dou istikametine doru harekete gemi ve Tung-hularn zerine yrmtr. Bylece tarihte ilk defa Trk ve Mool kavimleri kar karya gelmi bir sava balamtr. Ordusunu disiplinli ve tekiltl bir duruma getiren Mete, Trklerde vatan sevgisinin en gzel rneklerini ortaya koymutur. ld zaman ardnda, yzyllar boyunca btn Trk devletlerine model olabilecek tekilatl bir devlet, disiplinli bir ordu, sanat ile en yksek vasfl bir toplum brakmtr. 3. VATANDALIK BLNC VE VERG LKS Btn Trk devletlerinde olduu gibi Hunlar'da da vergi nemli bir yer tutmaktadr. Vatandalk bilinci gelien Trk topluluklar, devlet ve il ba tarafndan konan vergi ykmllne, istekle katlmlardr. Alm vergisi, Arazi vergisi, At vergisi, Diyet vergisi, Hanlk vergisi, Hayvan vergisi, Kurut vergisi, Mahsul vergisi, Su vergisi, Damga vergisi, zm ba vergisi vb. vergi trleri Osmanllara eski Trklerden gemitir.176 l ba tarafndan ayn, yani mal olarak toplanan vergiler, hemen orada ordunun ve idarenin giderleri iin kullanlmtr. Trk boylarnda otlak ve yaylaklar ortak mlkiyet niteliindedir. O yzden bu topraklar devlet mal olduundan, buralardan faydalanan at, koyun ve sr srlerinden vergi alnmaktadr.177 Attila vergilerin dzenli olarak denmesini istemi ve hainlerin korunmasn arzu etmemitir. zellikle byk ticaret merkezlerindeki esnaftan vergi alnmakta, biriken vergilerin faizleri, hatta gecikme cezalar tahsil edilmektedir.178
174 175
O.Turan, a.g.e., s. 88. B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., II., s. 74. 176 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 653-654. 177 . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 238. 178 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 653.
89 4. ALE-TOPLUM LKLER Hunlar, blgede byk devlet olma zelliini kazannca, uluslar aras ilikiler balam, karlkl eliler aracl ile eitli konularda gr alveriinde bulunulmutur. Nitekim, in imparatorluu, M..174 tarihinde Hunlara bir eli gndererek, Hun toplumunda, halen hkm sren ailetoplum ilikileri, aile-devlet mnasebetleri, gelenek ve grenekler konusunda bilgi alma ihtiyacn duymutur. Bu talep Hunlar tarafndan olumlu karlanm ve in elisine u bilgiler verilmitir: Hunlar kendi srlerinin etlerini yerler, stlerinden iki yapp ierler, derilerinden de elbise yaparlar. Srler otluk ve sulak arazilerde yaarlar. Bunun iin mevsimlere gre, hareket edip gezerler. Hun insan bir tehlike karsnda veya sava annda herkes topluca atna biner, ok ve yaylarn kullanrlar. Onlar kendilerine den grevleri zamannda eksiksiz olarak yaparlar ve zafere kolaylkla ularlar. nlerine gelen btn engelleri aarlar, onlar iin bir glk yoktur. Trk toplumlarnda, beyler ile devlet bykleri arasndaki ilikiler, srekli ve dengeli bir biimde yrmektedir. in'deki uygulamann tam tersine, Hun toplumunun bu iki nemli unsuru arasnda, temelde, bir anlamazlk sz konusu olmamaktadr. Devletin kurulu ve ileyii, adeta tek bir vcut gibi, birlik beraberlik iinde srp gitmektedir. in'de yaayan aileler, ou zaman devlet iin karlksz olarak almaya zorlanmlardr. Oysa Hunlar'da angarya yoktur. Zira, devletin yaps ve kuruluu, angarya anlayna msaade etmemektedir.179 5. ORDU-MLLET KAYNAMASI Trklerde "Sava ve savunma taktii" surlarla evrili byk ehirlere dayanmadndan, kyl ve yaylaclarn kitleler halinde yol ve kale gibi yerlerde altklarn gsteren herhangi bir belgeye rastlanmamaktadr. Olaan st hallerde, belki byle bir alma olmutur. Ama bu bir tre ve devlet gelenei halinde tezahr etmemitir. Trkler sava dnemlerinde, devlet ve ordularyla btnlemi, her trl ykmllklerini zevkle yerine getirmilerdir. Devlete asker vermek zorunda olan Trk aileleri devletin yararlarn kendi yararlar gibi grmler ve dncelerini bu felsefe zerine kurmulardr. Bar zamanlarnda ise kendi ileriyle ve meslekleriyle uraan aileler, sava isteklerini daima canl tutmaya zen gstermilerdir.
179
B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 243.
90 6. SAVA PSKOLOJS VE LMSZLK KAVRAMI Sava psikolojisi asndan nemli bir yer tutan ehitlik veya ahdet hi phe yok ki slamiyetin en kkl inan meselelerinden biridir.180 Trkler, slam dinini kabul etmelerinden nce de byle bir inan srdrmlerdir. Devlet ve millet iin fedakarlk diyebileceimiz ehitliin, slamiyetten nceki Trk tarihinde saysz rnekleri vardr. Nitekim, ehit mezarlarnn zerine beyaz, eceli ile lenlerin mezarlarna ise siyah bayrak asmlardr ki, bu gn mezarlara bez balama adetinin buralardan geldii ileri srlmektedir.181 yle anlalyor ki, devletler, vatan savunmas ile kar karya gelince lmszlk denen ehitlik kavram n plana kmaktadr. Nitekim tkenme noktasna gelen Hunlar, areyi in'e balanmakta bulmu ve M..53 ylnda toplanan Hun kurultaynda, in'e iltihak konusu gndeme tanmtr. Hun halk, inin gdmne girmeyi iddetle reddetmi ve kurultayda u grlere yer verilmitir: "Hunlar, ilke olarak cesareti, stnlk ve onur meselesi saymaktadr. Bakasna balanp, ona hizmet etmek aalktr. At zerinde sava veren Hunlar, bu devleti derlemi ve kurmulardr." lnceye kadar savamaya hazr olan Hun yiitleri, yzlerce kavim arasndaki hretlerini, ehitlik denen bu lmszlk duygusundan almlardr. Gktrk, Seluklu ve Osmanl devletindeki ehitlik anlay da bundan pek ayr deildir.182 7. ALE-FERT LKLER Trkler, ailenin blnmezlii prensibini esas olarak kabul etmi ve bu geleneklerini tarihleri boyunca srdrmlerdir. Bu prensiplere gre; Hun ailesinde anneler, vazgeilmez varlklardr. Nitekim, kocas len kadnlar, treleri gerei ve ailenin btnl iin daima koruma altna alnmlardr. len bir kardein ei ve ocuklarnn sahipsiz kalmasna yoksulluk iinde yaamalarna, Hun tresi izin vermemektedir. ocuklarn sahipsiz kalmalar, balarn alp gitmeleri, baka ailelere girip soyadlarn deitirmeleri Hunlar iin byk bir kayp ve ayp saylmtr.
180
Bkz. Ali zek, Hayreddin Karaman, Ali Turgut, Mustafa arc, brahim Kafi Dnmez, Sadrettin Gm, Kurn- Kerm ve Aklamal Meali, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1993, s. 23; Mslim b. El-Haccc, Sahih-i Mslim, C., II., stanbul 1992, marat, s. 1521, (Hadis no: 1914); Ebu Davud Sleyman b. El-Eas, Snen, C., III., stanbul 1992, s. 482, (Hadis no: 3111) 181 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 759. 182 B. gel ,Trk Kltr Tarihine Giri, C., VI., s. 142-143.
91 Fedakarl her zaman n planda tutan Hun halk, bilhassa yallar, kadnlar ve ocuklar, sava srasnda a ve plak kalma pahasna, en kaln elbiselerini, belki de en son yiyeceklerini, askere giden akrabalarna seve seve vermeyi grev saymlardr. Bu dern duygular anlayamayan in elisi: Siz yallarnza yeterince deer vermiyorsunuz, onlara kar gerekli saygy gstermiyorsunuz diyerek, ordu-millet ilikileri konusunda Hunlar tenkit etmitir. Bu aklamalar dikkatle dinleyen Hun veziri: in geleneklerine gre, yal akrabalar arasnda, savaa katlan genlerin giymesi iin en iyi elbiselerinden vazgeen, veya yolda yesinler, isinler diye, en iyi yiyeceklerini hediye eden bir kimse bulunabilir mi? deyince, in elisi: "Evet doru, bizim toplumuzda bulunmaz" diye cevap vermitir. Hun veziri konumasn yle srdrmtr: Hunlarda ordu hizmeti kutsaldr. Silah altna alnmayan yallar, zayflar ve ocuklar yal ve en iyi yemeklerini kendi savunma ve korunmalar iin, gl ve savaa katlanlara vermiler, baba ile oul, birbirlerini karlkl ve srekli olarak korumu ve savunmulardr. Sen, Hunlarn (kendi) yalarn kk grmelerini nasl syleyebilirsin." "Hunlarda baba ile oul, bir kubbeli kee adr iinde yamaktadr. Kardeler lnce de kk kardeler geriye kalan dullarn hepsini korumak amacyla yanlarna almaktadr. Tehlikeli zamanlarda atna binen ve oklarn kuanan Hunlar, tehlike geip, bar gelince de mutlu olarak hayatlarn srdrmektedir. Devlete kar olan vazifeler, angarya biiminde alglanmadndan iler kolay yrmektedir.183 Bilhassa Mete zamannda, in'de esas rejim "Feodalite" olduu halde Hun devletinde merkeziyetilik hakim durumdadr. Devlet tekilatnda, kk memurlarn ve baz mvirlerin inli olmasna karlk, komutanlar ve birinci derecede makam sahipleri hep Hun asll insanlardan olumaktadr.184 Bunlar arasnda sosyal nizam ve sorumluluk duygusu hemen hemen ayn esasa, yani treye dayanmaktadr. Trk sosyal nizam hakknda Mete Han'n, "her aile ocuundan, her airet (kabile) askerinden sorumludur" emri ve uygulamas, Trk sosyal nizamnn ilk rnekleri arasnda yer almaktadr.185
183 184
B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 510-511. B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., I., s. 61. 185 Abdulkadir Yuval, "Trklerde Devlet -Airet Mnasebetleri", Dadalolu Vakf Dergisi , Kayseri 1992, s. 8.
92 8. BARI GRMELERNDE KADINLARIN ROL M.. 200 ylnda in'e kar yaplan savata Mete'nin Ba Kadnnn oynad rol, bar politikas asndan son derece manidardr. Mete 400 bin civarndaki ordusuyla in mparatorluunu kuatm ve zor durumda kalan mparator Kao-tsu, Mete'nin Hatununa eliler gndererek, bir k yolu bulmasn istemitir. Bunun zerine Ba Kadn, Mete'ye; "in topraklar senin eline dm gibidir. Onun hepsini alm olsan bile, in mparatorlarnn kendi halk arasnda ilh bir gce ship olduunu unutmamalsn. Ey Hun Hakan ne yapacan dn ve ona gre plann yap!" uyarsnda bulunmutur. Ba Kadnn bartan yana tavr koyarak Hakana yol gstermesi, o zamana kadar, dnya tarihinde ei benzeri pek grlm, bir olay deildir. Ba Kadnn uyarlarn dikkate alan Mete, kuatmann bir kesinden askerlerini ekerek in ile anlama yolunu tercih etmitir. Bu anlamaya gre; in mparatoru bozkr blgelerini Hun Devletine terk etmeye raz olmutur. Ayrca, yeteri kadar gda maddesi ve ipekli kuma yannda, Hunlara yllk vergi demeyi kabul ederek kendini ve ordusunu kurtarmtr. Dou Asya tarihinde ilk milletler aras mukavele olarak bilinen bu antlama gereince, 70 yanda olan186 Mete bir in prensi ile evlenmi187 ve in ile dostluk ilikileri yeni bir boyut kazanmtr. Bu olayda Metenin komutan, Ba Kadnn ise iyi bir diplomat olduu gzlenmektedir.188 Hun siys ilikilerine baktmzda, Trk hakanlarnn, yabanc elileri kabullerinde, karlarn ve kzlarn da yanlarnda bulundurduklarn grmekteyiz. Nitekim, Bizans elilerinden yazar Priskos, Attilann huzuruna gidiini anlatrken, Kralie Rekkann kendisini karladn kaydetmektedir.189 9. SU VE CEZA LKS Hun toplumunda, kl eken klla ldrlm, sululara ar cezalar uygulanmtr.Yamacnn malna bey tarafndan el konulmu, hafif crm ileyenler ve adam ldrenler, "Araba altnda ezilerek" veya bir taraf kesilerek cezalandrlmlardr. lm cezasnn ok fazla dnlmedii Hun toplumunda, tutukluluk sresi on gn pek gememektedir. Bunun iin btn devlet iinde, yalnzca birka tutuklu bulunmaktadr. Hayat savala e
186 187
O. Aslanapa, a.g.e., C., I., s. 1. Y. ztuna, Devletler ve Hanedanlar, C., III., s. 130. 188 B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 62. 189 A. nan, a.g.e., s. 26.
93 anlaml tutan Hunlar, sava tutkusunu canl tutmak iin, bar zamanlarnda byk av partileri dzenlemektedir. Savata ba kesme veya esir alma, hakan tarafndan dllendirilmektedir. Alnan esirler, kendi emeinin karl olarak, esir alana verilmekte ve bu esirler ziraat iisi olarak altrlmaktadr. Savata ehit olan bir askerin lsn tayp getiren Hun askeri, onun malna da sahip olma hakkn elde etmektedir. Bu uygulama, Hunlarn ehitlerini ok nemsediklerini ve sava meydanlarnda brakmak istemediklerini gstermesi bakmndan ok nemlidir.190 Yukarda da belirtildii zere, Hun genlerinin yal ve gzel yemekler yemeleri, yallarn ise bu yemeklerin yalnzca artklar ile yetinmeleri, Hunlarda yallara fazla nem verilmedii intiban verse de bu doru deildir. Olsa olsa, genlerin glenmesi ve savaa daha gl katlmalarn temin etmek iin Hun yallarnn gsterdii fedakarlktr. Babalar ldkten sonra annelerini yanlarna alan Hun Trkleri, z anne dndaki babann haremini kendilerine katmlardr ki, bu uygulama bir eit "ailenin sosyal sigortas" niteliini tamaktadr.191 10. SONU Bilindii zere Trk tarihinin ilk devirleri in tarihi ile karm durumdadr. M..1000 yllarnda tarih sahnesine kan, rf ve adetleriyle yaayan, Trke konuan ve kendilerini Hun olarak nitelendiren Hun devletinden bize ulaan yazl bir belge bulunmamaktadr. Bilinen eylerin hemen tamam in kaynaklarna dayanmaktadr. M.. 220-M.S. 216 yllar arasnda hkm sren Byk Hun mparatorluunun ilk hkmdar olan Teoman, Trk ellerini tek bir bayrak altnda toplayarak byk bir imparatorluun temellerinin tekilatn kurmutur. Bugn lkemizin baz yrelerindeki ky isimlerinin Hun adn tamas, Hunlarn Anadoluya Ouz boylar olarak geldiini gstermektedir. Hunlar, blgelerinde nemli bir g halinde ine ard aras kesilmeyen aknlar yapmaya balaynca, inliler bu aknlarn nne gemek iin in Seddini ina etmek zorunda kalmlardr.(M..214)
190 191
F. Bozkurt, a.g.e., s. 14. F. Bozkurt, a.g.e., s. 14.
94 Babasna kar byk mcadele veren ve trenin yaamas uruna babasn ortadan kaldrmaktan geri durmayan Mete Han, ilk modern devlet ve ordu anlayn getirmi, millet ve vatan sevgisinin kutsalln ortaya koymutur. Halknn huzur ve gvenini salama yolunda Meteyi hi bir g durduramamtr. Drt milyon kilometrekareyi bulan usuz bucaksz topraklar Trklerin hakimiyetine girmitir. Ye-ileri malup etmesinin ardndan ine ynelen Gkhan in imparatorunun sarayn atee vermi ve in ile iktisadi ilikilerini dostane devam ettirmek iin bir in prensesi ile evlenmeyi kabul etmitir. Hunlarla ilikilerini dostane bir ekilde devam ettiren inliler, ordularn Trk usulne gre eitmiler, Hun silahlar ile donatmlardr. Asker alandaki slahat hareketlerini tamamlayan inliler M..127-117 yllar arasnda Hunlara kar byk bir baar kazanmlardr. Eski gcn kaybeden Hunlarn gelirleri azalm, inden vergi ve benzeri adlar altnda alnan ml destek kesilme noktasna gelmitir. in desise mekanizmas, Hun prenslerini birbirine drm, devlet ekonomik ynden byk bir kmaza girmitir. M.. 58-31 yllar arasnda hkm sren Tanhu Ho-han-Yeh'in inden yardm istemesini ve ine iltihak etme talebini utan verici bir davran olarak gren ve tarihte milliyetilii devlet siysetinde temel yapan ilk devlet adam olan ii Han kardeinin tanhuluunu reddetmitir. Bunun zerine Tanhu Ho-hanYeh areyi ine kamakta bulmutur.(M..54) Bu gelimelerin ardndan Hunlarn bana geen i-i Han, Talas rma boylarnda bir kale yaptrarak ehirler devletinin hkmdar olma yolunda giriimlerde bulunmutur. Ne var ki, savunma savalarna alk olmayan i-i Han, olu ve hatunlar bata olmak zere, devletleri uruna yzlerce Hun askeri hayatlarn feda etmilerdir.(M..36) lh bir kaynaktan geldiine inanlan Attila, kazand parlak zaferlerle Avrupann korkulu ryas haline gelmitir. 445 tarihinde Ruann lm zerine tek bana idareyi ele alan Attila, Avrupa ya yeni bir dinamizm getirmi, posta rgtn ihdas ederek an en byk imparatorluunu kurmutur. talya ilerinde serbeste dolaan Attila, Romay ykmaktan vazgeerek Macaristandaki merkezine geri dnmtr. Yeni bir talya seferine hazrland srada len Attila, ardnda, yzyllar boyunca btn Trk devletlerine model olabilecek tekilatl bir devlet, disiplinli bir ordu, sanat ile en yksek vasfl bir toplum brakmtr.(M..174) Hun devletinin altn canda hakanlar in prensesleriyle evlenerek in kltr, imparatorluk fikri ve devlet tekilatn tanma frsat bulmular, ancak bu evlilikler Hun toplumuna zarar vermitir. Hunlar arasnda in hayranl balam, hakanlarn, kz aldklar in aileleri Hun devleti nezdinde stn bir payeye kazanmlardr. Bu ve benzeri uygulamalar Hun toplumunu rahatsz etmi, devlet tekilatnda ciddi ekilde tahribata neden olmutur.
95 Trk beyleri arasnda taht kavgalar balam, inliler de bu srtmelerden yararlanarak Trkleri zayf noktalarndan vurmay bilmilerdir. Hunlar, blgelerinde byk devlet olma zelliini kazannca, in imparatoru, Hun toplumunda hkm sren, aile-toplum ilikileri ve gelenek grenekler hakknda bilgi alma ihtiyac duymu, Hunlar da bu tr bilgilerin in yetkililerine verilmesine scak bakmlardr. Sava normal bir olay olarak gren Hun insan, sava annda topluca atlarna binmiler, ok ve yaylarn kullanarak savaa katlmlardr. Halk, kendilerine den grevleri zamannda ve eksiksiz olarak yaptndan zafere kolaylkla ulamlardr. ehitlerine ok nem veren Hunlar, ehit mezarlarnn zerine beyaz, eceli ile lenlerin mezarlarna ise siyah bayrak asmlardr ki, bugn bizim toplumumuzda mezarlara bez balama adetini buralardan geldii varsaylmaktadr. Trkler, ailenin blnmezlii prensibini esas olarak alm ve bu geleneklerini tarih boyunca srdrmlerdir. Hun toplumunda anneler vazgeilmez varlklardr. Kocas len kadnlar, treler gerei ve ailenin btnl iin daima koruma altna alnmlardr. Fedakarl hep n planda tutan Hun halk, zellikle yallar, kadnlar ve ocuklar, sava esnasnda en kaln elbiselerini, belki de en son yiyeceklerini, askere giden akrabalarna seve seve vermeyi grev saymlardr. Mete Hann Her aile ocuundan, her airet (kabile) askerden sorumludur biimindeki emri Trk sosyal nizamnn temellerini oluturmutur. Hunlar, kadn her zaman ba tac yapm, bar grmelerinde n planda tutmulardr. Hun-in savanda ok zor durumda kalan in imparatoru Kao-tsu, Metenin Ba Kadnna eliler gndererek bar iin bir k yolu bulmasn istemitir. Bunun zerine Ba Kadn Meteye, in topraklar eline dm gibidir. Ey Hun Hakan! ne yapacan iyi dn ve ona gre plann yap uyarsnda bulunmutur. Bu ekilde Ba Kadnn bartan yana tavr koymas, o zamana kadar, dnya tarihinde ei benzeri grlmeyen bir olaydr.
96 KAYNAKLAR
Alptekin, E. (1978). Uygur Trkleri, Boazii Yaynlar, stanbul, s. 10. Alptekin, . Y. (1981). Dou Trkistan Davas, Marifet Yaynlar, 1stanbul, s. 82-83. Altheim, F. (1952). Attila et les Huns, Paris, s. 59. Aslanapa, O. (1972). Trk Sanat, Milli Eitim Basmevi, Birinci Basl, C. I., stanbul, s. 1. Atasaven, ., ener, M. (1994). Domuz, DA., C. IX., stanbul, s. 507. Avcolu, D. (1989). Trklerin Tarihi, C. I., stanbul,.s. 425. Ayverdi, S. (1975). Trk Tarihinde Osmanl Asrlar, C. I., stanbul, s. 39. Banarl, N. S. (1987). Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Milli Eitim Basmevi, C. II., stanbul, s. 17. Barthold, W.V. (1975). Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Yayna Hazrlayan, K. Yaar Kopraman, Afar smail Aka, Ankara, s. 28. Baysun, C., Mansel, A. M. (1945). lka Tarihi, M.E. Basmevi, stanbul, s. 16. Bozkurt, F. (1999). Trklerin Dili, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, s. 10. Brion, M. (1981). Hunlarn Hayat, eviren: M. Reat Uzmen, stanbul, s. 13. Cahen, C. (1979). Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, Trkesi: Yldz Moran, stanbul, s. 21. Chiz, (1970). Hilfet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Fazletleri, Tercme: Ramazan een, Ankara, s. 66-68. Celal, E. A. (Basm Tarihi yer almyor). Trk Sanat Tarihi, Milli Eitim Basmevi, stanbul, s. 13. alar, B. K. (1935). Attila, Ulus Basmevi, Ankara, s. 8. Diyarbekirli, N. (1972). Hun Sanat, Milli Eitim Basmevi, stanbul, s. 9. Eberhard, W. (1942). in Kaynaklarna Gre Orta ve Garb Asya Hunlar', C. VII-VIII., Trkiye Mecmuas, s. 12. Eberhard, W. (1947). in Tarihi, Trk Tarih Kurumu, Ankara, s. 139, 144, 164. ------------W. (1942). inin imal Komular, Ankara. s. 51. ------------W. (1943). Eski in Kltr ve Trkler, DTCFD, C. I-4., Ankara, s. 21, 29. ------------W. (1943.). Eski in Kltr ve Trkler, DTCFD, Ankara, s. 21. ------------W. (1945). "Birka Eski Trk Unvan Hakknda", Belleten, C. XXXV., s. 352. Ebu Davud Sleyman b. El-Eas, (1992). Snen, stanbul, s. 482. Eckhardt, S. (1962). Efsnede Attila, bk. Attila ve Hunlar, stanbul, s. 149-152. Ergenekon, M. K. ((Basld yer ve tarih yer almyor)). Attila, s. 73, Ergin, M. (1986). Trkiyeyi Bu Gne Getiren Tarihi Seyir, Ankara, s. 9. Fettich, N. (1937-1962). "Die Metlkunst der landnehmenden Ungarn, (Trk. Terc.): "Hunlarn Arkeolojik Hatralar" AH, XXI, Attila ve Hunlar, stanbul, 245-260. Deguignes, J. (1923). Hunlarn Tklerin, Moollarn ve Daha Sir Tatarlarn Trih-i Ummsi, Mtercim: Hseyin Cahid, C. I., stanbul, s. 194. Gabain, A.v. (1943). Trk Hun Mnsebetleri, II. TTK. stanbul, s. 908. Geliim Byk Corafya Ansiklopedisi, (1981). Geliim yaynlar, stanbul, s. 2308. Gde, K. (1984). Tarihimizde Trk Kltr evreleri ve Mavern-nehr Trk Kltr evresi, bni Sina Kongresi Teblileri, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri, s. 34. Gkalp. C. (1973). in Kaynaklarna Gre, Shih-Vei Kabileleri (Proto-Moollar zerinde Bir Ett Denemesi, Sevin Matbaas Ankara, s. 14. Gktrk, H. (1974). Anadolunun Danda Ovasnda Trk Mhr, Erzurum, s. 64. Gme, S. ( 1979). Kk Trk Tarihi, Tksoy Yaynlar, Ankara, s.1.
97
Grousset, R. (1980). ev. Dr. M. Reat Uzmen, Bozkr mparatorluu, stanbul, s. 39. Gngr, E. (1990). Tarihte Trkler, tken Yaynlar, 2. Basm, stanbul, s. 15. Hassan, ., Berktay, H., dekan, A., Akin S., (1990). Trkiye Tarihi, Osmanl Devletine Kadar Trkler, C. I., stanbul, s. 64-83. Hayat Ansiklopedisi, (1983). Doan Karde Yaynlar, Hakan ofset, "Hunlar" C. III., stanbul, s. 1599. nan, A. (1975.). Tarih Boyunca Trk Kadnnn Hak ve Grevleri, Milli Eitim Basmevi, 3. Basl, stanbul, s. 26. smail B. General, (1958). Tarihte Kafkasya, stanbul, s. 189. Kafesolu, . (1991) At , DA, C. IV., stanbul, s. 26. ----------------(1976). Trk Dnyas El Kitab, Ankara, s. 704. ----------------(1979). "Trkler", A, Mill Eitim Basmevi, stanbul, XII. (II), s. 148. ----------------(1987). Trk Bozkr Kltr, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, s. 44. ---------------(1997). Trk Mill Kltr, tken Neriyat, 15. Bask, stanbul, s. 317-318. Kagarl M, (1939-1944). Dvn- Lgatit-Trk, (Ner. Ve Trk. Terc. B. Atalay), I-V., C., I., s. 34-35. Krzolu, F. (1992). Yukar-Kr ve oruk Boylarnda Kpaklar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, VII. Dizi-Sa.21, Ankara, s. IX. Kitap, Z. (1988). Trkistanda slmiyet ve Trkler, Konya, s. 50. Kitab- Mukaddes, (1985). Eski ve Yeni Ahit, (Tevrat ve ncil), Tevrat, (Levililer, II / 7-8, s. 108, Tesniye, 14 / 8, s. 191, Kitab- Mukaddes irketi, stanbul, s. 108, 191. Konuku, E. (1973.). Kuan ve Akhunlar Tarihi, Sevin Matbaas, Ankara, s. 117. Kotan N. (1976). Attila, (Tu es Flagellum Dei), Kemal Matbaas, Adana, s. 10. Kprl, F. (1981). Trk Edebiyat Tarihi, Gerekli Sadeletirme ve Notlar lavesiyle Yaynlayanlar: Orhan F. Kprl, Nermin Pekin, tken Yaynlar, 3. Basm, stanbul, s.8. Ksolu, N. (1990). Trk Dnyas Tarihi ve Trk Medeniyeti zerine Dnceler, stanbul, s. 26. Ligeti, L. (1946). As smeretlen Belso Azsia, Budapest 1940, (Trk. Terc.): Bilinmeyen Asya, Ankara, s. 51-58. Ligeti, L. (1962). Attila Hunlarnn Menei, bk. Attila ve Hunlar, stanbul, s. 26. Meydan Larousse, Byk Lgat ve Ansiklopedi, (1971). "Domuz", C. III., stanbul, s. 828. Mslim b. El-Haccc, (1992). Sahih-i Mslim, C. II., marat, stanbul, s. 1521. Nemeth, G. (1962). Hunlarn Dili, bk. Attila ve Hunlar, Tercme, erif Batav, stanbul, s. 223. Nur, R. (1982). Trk Tarihi, Toker Yaynlar, C. I., stanbul, s. 266. Orkun, H. N. (1941). Eski Trk Yaztlar, Alaettin Kral Basmevi, stanbul, IV. Notlar, s. XVII. Orkun, H. N. (1977). Trklerin Tarihi, Ankara, s. 18. gel, B. (1971). Trk Mitolojisi, Trk Tarih Kurumu Basm Evi, C. I., Ankara, s. 8. -----------(1981). Byk Hun mparatorluu Tarihi, 1. Bask, C. I., Ankara, s. 8. -----------(1988). Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul, s. 95. -----------(1991). Trk Kltr Tarihine Giri, Kltr Bakanl Yaynlar, C. I., Ankara, s. 395. zek, A., Karaman, H., Turgut, A., arc, M., Dnmez, . K., Gm, S. (1993). ztuna, Y. (1983). Byk Trkiye Tarihi, tken Yaynevi, C. I., stanbul, s. 47. -------------(1990). Devletler ve Hanedanlar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, s. 130. Parmakszolu, ., alayan, Y. (1976). Genel Tarih, Funda Yaynlar, Ankara, s. 317.
98
Pnar, S. (1973). Yz Trk By, stanbul, s. 19. Rasony, L. (1988). Tarihte Trklk, Ankara, s. 9. Refik, A. (1327). Byk Tarih-i Umm, C. IV., stanbul, s. 9-10. Sevim, A. (1988). Anadolunun Fethi, (Seluklular Dnemi, Balangtan 1086ya kadar), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, s. 14. imek, M. (1980). Avrupadan ine (Anlar ve Aratrmalar), stanbul, s. 24. Taneri, A. (1981). Trk Devlet Gelenei, kinci Bask, Ankara, s. 41. Ta, F. (1996). Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi, "Atatrk ve Milliyetilik, Erzincan, s. 107. Taal, A. (1995). Gk-Trkler, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, s. 12. Tekin, T. (1993 ). Hunlarn Dili, Doruk Yaynlar, Ankara, s. 23. Togan, Z. V. (1981). Umumi Trk Tarihine Giri, 3. Bask, stanbul, s. 65,164. Turan, O. (1996). Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, 9. Bask, Boazii Yaynlar, stanbul, s. 1. Tk Ansiklopedisi, (1971). Hun Dili, Mill Eitim Basmevi, C. XIX., Ankara, s. 378. ----------------------- (1964). in Seddi, Mill Eitim Basmevi, C. XII., Ankara, s. 50. ------------------------(1971). Hunlar, Mill Eitim Basmevi, C., XIX., Ankara 1971, s. 384 Trk Dnyas Kltr Atlas (A Culturel Atlas of The Trksh Vorld, slam ncesi Dnem), (1997). Trk Kltrne Hizmet Vakf Yaynlar, stanbul, s. 97. ok, B. (1983). slam Tarihi, Emevler-Abbsler, Dzeltilmi laveli kinci Bask, Ankara, s. 64. Vaczy, P. (1962). (Trk, Terc.): "Hunlar Avrupa'da", bk. Attila ve Hunlar, stanbul, s. 88. Verne, J. (1308). inde Seyahat, Tercme: Anmed hsan, Dersadet, s. 218. Yazc, M. (1990). Tarihte 128 Trk Devlet ile 318 Devlet- 356 Hkmet Bakanlarnn zellikleri, (M. . 220- M. S. 1990) Ankara, s. 24. Yurdaydn, H. G. ( 1971). slm Tarihi Dersleri, Ankara, s. 51. Yuval, A. (1992). "Trklerde Devlet-Airet Mnasebetleri", Dadalolu Vakf Dergisi, Kayseri, s. 8.

Hunlarda Sosyal-Si̇yâsî Hayat Ve Devlet-Halk İli̇şki̇leri̇

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hunlarda Sosyal-Si̇yâsî Hayat Ve Devlet-Halk İli̇şki̇leri̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

59 HUNLARDA SOSYAL, SYS HAYAT VE DEVLET- HALK LKLER THE POLITIC AND SOCIAL LIFE IN KHUNS AND THE

RELATIONS BETWEEN STATE AND PUBLIC.

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

B. gel, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C., II.,. s. 74.

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

B. gel, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, s. 243.

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

F. Bozkurt, a.g.e., s. 14. F. Bozkurt, a.g.e., s. 14.

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

Erzincan Eitim Fakltesi Dergisi Cilt-Say: 5-1 Yl:2003

You might also like