OK-ELEKTROTLU ZDREN YNTEM LE JEOTERMAL SONDAJ KUYUSU YER VE DERNLNN BELRLENMES, RNEK BR ALIMA

Adil ZDEMR , M.Salih DALAZ

Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Ankara (adilozdemir2000@yahoo.com) Dalazlar Sondajclk Ltd.ti.,Mardin (dalazlar@hotmail.com)

Giri
Jeotermal aratrmalarnda; jeolojik, hidrojeolojik ve jeofizik olmak zere ayr zellikte alma yaplr ve bu almalardan elde edilen veriler birletirilerek uygun sondaj kuyusu yeri belirlenir Jeotermal aratrmalarda kullanlan jeofizik yntemlerden birisi olan zdiren (rezistivite) ynteminde elektronik ve bilgisayar teknolojisindeki gelimelere paralel olarak son yllarda ok-elektrotlu lm aletleri kullanlmaya balanlmtr ok-elektrotlu cihazlarn kullanlmas ile ok geni alanlarda hzl aratrmalar yaplmakta ve yeralt ile ilgili daha fazla veri retilebilmektedir. lm sonucunda saptanan parametreler yeraltnn jeolojik ve hidrojeolojik zelliklerini birlikte yanstmaktadr Jeotermal sondaj kuyusu yerinin belirlenmesi iin ok-elektrotlu zdiren yntemi son yllarda en etkili yntem olarak grnmektedir Bu sunumda, ok-elektrotlu elektrik zdiren ynteminin uygun jeotermal sondaj kuyusu yerinin belirlenmesi amacyla kullanm rnek bir alma araclyla incelenmitir

ok-Elektrotlu zdiren Grntleme

Jeofizik yntemlerden biri olan elektrik zdiren (rezistivite) yntemi ile yeraltna ait parametrelerin belirlenmesi uzun yllardan beri yaplmaktadr

lk defa 1915 ylnda Wenner tarafndan uygulanan zdiren yntemi, Schlumberger (1920) tarafndan gelitirilerek baarl sonular elde edilmitir Bilgisayar ve jeofizik cihaz teknolojisinin gelimesiyle elektrik zdiren yntemi, yeraltnn zdiren deiimlerinin bir, iki ve boyutta incelenmesine olanak vermitir Bylelikle ynebaml ve tekdze olmayan yeraltnn geree daha yakn zdiren deiimleri incelenebilmitir lk bir boyutlu (1B) olarak dey elektrik sondaj (DES) yntemleri ile incelenen bu deiim, 1990l yllardan itibaren iki boyutlu (2B) ve boyutlu (3B) aratrmalara doru gelimitir

2B ettlerin uygulanmas znrlk gcnn artmasna paralel olarak llerin sratle alnmas ve deerlendirilmesi konusunda nemli kolaylklar salamaktadr Geleneksel 1B ettlerde karlalan kstlamalarda byk lde ortadan kalkmtr. rnein, elektrotlarn ayn kotta olmas, nehire paralel alm gibi Son yllarda, elektronik ve bilgisayar bileenlerinin evrimi, bir dorultu boyunca sondaj-profil ls alnmasn salayacak otomatik olarak deitirilebilen ok-elektrotlu zdiren l sisteminin gelitirilmesine olanak salamtr Elde edilen grnt (grnr zdiren yapma kesiti) bir ters zm algoritmas ile ilenerek, profil boyunca belirtilerin zdiren-derinlik deerleri hesaplanmaktadr

ok-elektrotlu zdiren yntemi; eit aralkl (rnein 5 m) olarak ve bir hat boyunca aklm elektrotlar ile bunlarn balantsn salayan oklu (birok tel ieren) kablodan olumaktadr Elektrot says, alma ama ve kapsamna gre farkl olabilir. reticiler genel olarak 28, 56, 84 ve 112 elektrotlu veya 20, 30, 50 elektrotlu dzenekler retmektedirler Kablo sistemin en pahal gerecidir Kullanlan elektrotlar ise, eski dzeneklerde kullanlan paslanmaz elik elektrotlardr ok-elektrotlu yntemde, l cihaz bilgisayar kontrolldr. Tm elektrotlar tek kablo ile l cihazna balandktan sonra, istenilen elektrot dizilimi iin sral olarak l alnr Sonuta, belli istasyonlarda (noktalarda) ve belli AB/2 deerleri iin lm ve dorudan sondaj-profil ls alnm olur. Bu veriler ile yapma kesit elde edilir

Gnmzde ok-elektrotlu l cihazlar sayesinde, l alm hzl ve kolay olmaktadr. Bu nedenle, sondaj-profil ls yaygn l teknii olmutur. Bu yntem ile llen verilerden yeraltnn hem dey hem de yatay yndeki zdiren yaps hakknda bilgi edinilebilir. Yntem, sondaj ve profil l yntemlerinin avantajlarn kapsamaktadr

Sondaj-profil l teknii ile elde edilen veriler, hem yanal ynde hem de dey ynde yeriinin 2B zdiren yaps hakknda bilgi vermektedir

rnek alma
Bu alma kapsamnda, amldere/Ankarada ok-elektrotlu jeofizik zdiren cihaz ile blgenin jeotermal modelinde nemli bir unsur olan faylarn yer ve konumlarnn belirlenmesi amacyla ve olas alacak olan sondaj kuyusu ve/veya kuyularnn yeri ve/veya yerlerinin ve derinliinin tespiti iin elektrik zdiren grntleme lm yaplmtr amldere ile merkezi, Anadoluda Ankara ilinin 108 km kuzeybatsnda yer almaktadr Ett alannn denizden ykseklii 1000-1350 metreler arasnda deimektedir Ett alan, dar bir vadidir ve tamamen andezit ve tflerden oluan volkanik birimlerle kapl olduu iin topografya genelde engebeli bir grnm sunmaktadr

alma alan yerbulduru haritas

Jeoloji ve Hidrojeoloji
Ett alannda sadece volkanik birimler bulunmaktadr Bu birimler lav-tf ard, aglomera ve andezitlerdir Dere boyunca ok kaln olmayan bloklu alvyon bulunmaktadr Blgede yeraltsuyu tayan formasyonlar andezit ve tflerde gelimi faylara bal olan krkl-atlakl seviyelerdir Daha nceki yllarda yaplan hidrojeolojik almalarda blgedeki kayalarn geirgenliinin dk olduu, yeraltsuyu seviyesinin dzgn olmad, ani ini ve klar gsterdii dolaysyla volkanik birimlerin krk ve atlakllk oran ile kontrol edildii belirtilmektedir (kt,1985) Ett alannda 3 adet scak su ve mineralli su kayna gzlenmitir

Ett alan ve yakn evresine ait jeoloji haritas (Muratay,2006)

amldere blgesi kayalar genelletirilmi istifi (Muratay,2006)

Ett alanndaki souk ve scaksu kaynaklar (LLER BANKASI,2006dan deitirilerek)

ok-Elektrotlu Elektrik zdiren Grntleme almalar

Blgenin jeotermal modelinde nemli bir unsur olan faylarn yer ve konumlarnn belirlenmesi amacyla ve olas alacak olan sondaj kuyusu ve/veya kuyularnn yeri ve/veya yerlerinin ve derinliinin tespiti iin alma alannda zdiren yntemi kullanlarak ok elektrotlu (84 elektrotlu-8 kanall) SUPERSTRING R8/IP aletiyle 1,6 km uzunlukta elektrik zdiren ls alnmtr

Ett alannda bulunan akarsuyun olduu ksmda yaplan jeolojik almalar dorultusunda muhtemel bir fayn olduu dnlmektedir. Bu fayn doruluunu test etmek amac ile elektriksel zdiren yntemi kullanlarak bir alma yaplmas planlanm ve uygulanmtr ekilde grlen jeofizik lm hattndaki elektrotlararas aklk 19.80 metre olarak belirlenmitir

lm yaplan hatt gsterir harita (A-B)

Alnan veriler EartImager2D yazlm kullanlarak deerlendirilmi ve ekilde verilen yer elektrik kesiti hazrlanmtr
B

A-B l hatt boyunca elde edilen yer elektrik kesiti ve jeolojik yorumu

nerilen aratrma amal jeotermal sondaj kuyusu yeri

Sonu ve neriler
Arazide yzeyde andezit, aglomera ve az miktarda tf yer almaktadr Yaplan jeolojik ve jeofizik almalar sonucunda alma sahasnda en stte yer alan bloklu alvyonun altnda ierisinde yzeyden szlen souk sular ile derinden gelen scak sularn kart krkl atlakl ve bozumu volkanikler yer ald ve bunlarn altnda ise yzey suyunun karmad ve scak suyun dolaabilecei krklatlakl volkanik seviyelerin bulunduu dnlmektedir Tm bu verilerin deerlendirilmesi sonucunda alma alannda mevcut jeotermal akkann scaklnn derinlere doru artabilecei, ancak rt kayann olmamas ve souksu karm nedeniyle scaklk kaybnn olabilecei dnlmektedir Kaynak olarak kan scaksu debilerinin ok az ve scaklklarnn dk olmas, rt kayann olmamas jeotermal potansiyel asndan olumsuz verilerdir. Fakat, 8 kanall 84 elektrotlu rezistivite aleti ile alnan llerin EartImager 2D programnda deerlendirilmesi sonucunda elde edilen yer elektrik kesiti incelenip blgesel jeoloji ile korale edildiinde yzeyde tespit edilen 2 adet fayn, yeraltnda da varl kantlanmtr Yksek rezistivite deeri veren birimlerin andezit biraz daha dk zdiren deeri veren birimlerin ise aglomera-tf olduu sonucuna varlmtr. ok dk rezistivite deeri veren llerin ise, scak su varlndan kaynakland dnlmektedir Ett alannda 300 +/- 50 m derinlikte bir adet aratrma amal sondaj kuyusu nerilmitir

SABIR VE LGNZE TEEKKR EDERZ

Adil ZDEMR , M.Salih DALAZ
Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Ankara (adilozdemir2000@yahoo.com) Dalazlar Sondajclk Ltd.ti.,Mardin (dalazlar@hotmail.com)