HDROJEN YAKIT PLLER VE PEM YAKIT PLNN ANALZ

Abdullah Ersan OUZ

YKSEK LSANS TEZ

ELEKTRK ELEKTRONK MHENDSL

GAZ NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

NSAN 2006

ANKARA

ii

Abdullah Ersan OUZ tarafndan hazrlanan HDROJEN YAKIT PLLER VE PEM YAKIT PLNN ANALZ adl bu tezin yksek lisans tezi olarak uygun olduunu onaylarm.

Yrd.Do.Dr.Fadl ELKKOL Tez Yneticisi

Bu alma, jrimiz tarafndan Elektrik Elektronik Mhendislii Anabilim Dalnda ykseklisans tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan ye ye Tarih

: Prof.Dr.Beycan BRAHMOLU : Yrd.Do.Dr.Fadl ELKKOL : Yrd.Do.Dr.Timur AYDEMR : 28/04/2006

_______________________ _______________________ _______________________

Bu tez, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits tez yazm kurallarna uygundur.

iii

HDROJEN YAKIT PLLER VE PEM YAKIT PLNN ANALZ (Yksek Lisans Tezi) Abdullah Ersan OUZ GAZ NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS Nisan 2006 ZET Hidrojen yakt pilleri gelecekte enerji ihtiyacnn karlanmasnda kullanlacak gvenli temiz enerji evrim aralardr. Fosil yakt kaynaklarnn hzla tkenmesi, yaratt evre kirlilii ve enerji verimlilii alternatif kaynak araylarn hzlandrmtr. Alternatif enerji olarak nkleer ve doal kaynaklar (Gne, rzgar, jeotermal ve hidroelektrik) dnlmektedir. Ancak bu kaynaklarla retilen enerjinin fosil yaktlar yerine kullanlmas iin yakt pillerine ihtiya duyulacaktr. Hidrojen enerji sistemi olarak adlandrlan sistemde hidrojenin enerji taycs, yakt pillerinin de elektrokimyasal enerji dntrcs olarak kullanlmas dnlmektedir. Sistemin uygulamasna ynelik proje gelitirme ve uygulamalar devam etmektedir. Hidrojenin elde edilmesi, depolanmas, tanmas ve dntrlmesinin en ucuz, kullanl ve verimli ekilde yaplmas iin bilim adamlar youn almalar iindedirler. Bu almada hidrojen enerji sistemi ve bu sistemin ana konusu olan hidrojen elde edilmesi, depolanmas, tanmas ve yakt pilleri konular irdelenmi ve proton deitiren zar yakt pilinin alma ekli formlize edilerek elde edilen sonular deneysel sonularla karlatrlmtr. Bilim Kodu Anahtar Kelimeler Sayfa Adedi Tez Yneticisi : 905 : Yakt Pilleri, Proton Deitiren Zar Yakt Pili : 85 : Yrd.Do.Dr.Fadl ELKKOL

iv

HYDROGEN FUEL CELLS AND PEM FUEL CELL ANALYSIS (M.Sc. Thesis) Abdullah Ersan OUZ GAZI UNIVERSITY INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY April 2006 ABSTRACT Hydrogen Fuel Cells are clean, safe energy converting tools that are used for covering the energy needs in the future. The speedy exhaustion of fosil fuels and its environmental pollution, low energy yield speeded up the new energy sources. Nuclear and natural sources (Solar, wind, geothermal and hydroelectric) are thought as an alternative energy. However using these energy that are produced with these sources instead of fossil fuels need Fuel Cells. In the hydrogen energy system, hydrogen is the energy carrier and the Fuel Cells are the elektrochemical energy converter. Research and development and the application of the Project is going on Scientists are working extensively for making the production, storage, distribution and convertion of hydrogen in the cheapest, useful and productive way. In this work hydrogen energy system and the backbone of the system that is the production, storage, distribution of the hydrogen and Fuel Cells are examined. In addition, the scheme of the Proton Exchange Membrane is formulated and the results are compared with the experimental ones. Science Code : 905 Key Words : Fuel Cell, Proton Exchange Membran Fuel Cell Page Number : 85 Adviser : Yrd.Do.Dr.Fadl ELKKOL

TEEKKR almalarm boyunca deerli yardm ve katklaryla beni ynlendiren Hocam Yrd.Doc.Dr.Fadl ELKKOLa, yakt pilleri konusunu bana sevdiren, almalarmda beni ynlendiren, desteini yardmn esirgemeyen, kymetli bilgi ve tecrbelerinden faydalandm Prof.Dr.Beycan BRAHMOLUna , ayrca Teknisyen Zekeriya ALPAGUTa ve 3 nc HBM K.lnda grevli tm alma arkadalarma, manevi destekleriyle yaadm tm problemlerde yanmda olan annem Seval OUZ ve babam Fikret OUZa, bu almadaki en byk destekim eim Aye Ezgi OUZa teekkr bor bilirim.

vi

NDEKLER Sayfa ZET ........................................................................................................................... iii ABSTRACT................................................................................................................. iv TEEKKR.................................................................................................................. v NDEKLER ............................................................................................................ vi ZELGELERN LSTES......................................................................................... ix EKLLERN LSTES ............................................................................................... x RESMLERN LSTES ............................................................................................. xii SMGELER VE KISALTMALAR............................................................................ xiii 1. GR ...................................................................................................................... 1 2. HDROJEN ENERJ SSTEM ............................................................................. 5 2.2. Hidrojen ......................................................................................................... 6 2.3. Hidrojen Elde Edilmesi .................................................................................. 7 2.3.1. Fosil yaktlardan hidrojen elde edilmesi ............................................ 7 2.3.2. Sudan hidrojen elde edilmesi ........................................................... 10 2.4. Hidrojen Datm ve Depolanmas ............................................................. 11 2.5. Hidrojen Enerji Sistemi Programlar........................................................... 14 3. YAKIT PLLER .................................................................................................. 17 3.1. Yakt Pillerinin Tarihsel Geliimi ................................................................ 17 3.2. Yakt Pilleri .................................................................................................. 19 3.3. Kullandklar Elektrota Gre Yakt Pilleri ................................................... 21 3.3.1. Alkali yakt pili (AFC) ..................................................................... 21 3.3.2. Polimer elektrolit veya proton deitiren zar yakt pili (PEMFC)........................................................................... 22

vii

Sayfa 3.3.3. Fosforik asit yakt pili (PAFC)......................................................... 22 3.3.4. Erimi karbonat yakt pili (MCFC) .................................................. 23 3.3.5. Kat oksit yakt pili (SOFC) ............................................................. 24 4. PEM YAKIT PL, ALIMASI, VERMLLK HESABI, LMLER, VE YAKIT PLLERNNGELECE ................................................................. 30 4.1. Polimer Elektrolit veya Proton Deitiren Zar Yakt Pilinin almas ........ 30 4.2. Yakt Hcresinin Verimlilik Hesab............................................................... 33 4.3. Yakt Pillerinin Gerilim/Akm Karakterizasyonlar....................................... 35 4.4. Yakt Pilinin Gc ......................................................................................... 41 4.5. PEM Hcresi lmleri................................................................................. 43 4.6. Tek Hcrede ift Membranl PEM Yakt Pili ............................................... 52 4.6. Yakt Pillerinin Gelecei................................................................................ 58 5. SONU VE NERLER ...................................................................................... 60 KAYNAKLAR ........................................................................................................... 62 EKLER........................................................................................................................ 64 EK-1 Tek hcrede ift membranl PEM yakt pili faydal model belgesi................... 65 EK-2 Anuvu 1,5kw cell katalou................................................................................ 76 EK-3 Hyundai basn blteni........................................................................................ 78 ZGEM ................................................................................................................ 85

viii

ZELGELERN LSTES izelge Sayfa

izelge 2.1. Hidrojen zellikleri ................................................................................... 6 izelge 2.2. Hidrojen depolama ekli ve younluu .................................................. 13 izelge 2.3. Hidrojen depolama aralar, kapasite ve younluu............................... 14 izelge 3.1. Yakt pilleri genel zellikleri .................................................................. 26 izelge 3.2. Yakt pilleri kimyasal tepkimeleri .......................................................... 27 izelge 4.1. Polimer zarlarn baz fiziksel-kimyasal zellikleri. ................................ 33 izelge 4.2. Baz elamanlar iin ( T ) deerleri......................................................... 34 izelge 4.3. PEM yakt pili tek hcre kullanlarak yaplan lm deerleri .............. 46 izelge 4.4. Paralel bal PEM yakt pili ift hcre lm deerleri ......................... 49 izelge 4.4. Tek hcre ift membranl PEM yakt pili lm deerleri ..................... 55

ix

EKLLERN LSTES ekil Sayfa

ekil 2.1. Hidrojen enerji sistemi.................................................................................. 5 ekil 2.2. Doal gazlardan buharlatrma ile H2 elde edilmesi bek resmi. ................. 8 ekil 2.3. Ksmi oksijenleme bek resmi...................................................................... 9 ekil 2.4. Kmr gazlatrlmas bek resmi. ............................................................... 9 ekil 3.1. Alkali yakt pili ........................................................................................... 21 ekil 3.2. Polimer elektrolitik zar ve fosforik asit yakt pili ...................................... 23 ekil 3.3. Erimi karbonat yakt pili ........................................................................... 24 ekil 3.4. Kat oksit yakt pili ..................................................................................... 25 ekil 3.5. Yakt pilleri polarizasyon erileri .............................................................. 27 ekil 3.6. Yakt pilleri alma prensipleri.................................................................. 28 ekil 3.7. Yakt pillerinin verimlilii .......................................................................... 29 ekil 3.8. Yakt pilleri ile dier enerji kaynaklarnn atk gaz karlatrmas............ 29 ekil 4.1. PEM yakt pili yaps .................................................................................. 31 ekil 4.2. Tipik yakt pili yn .................................................................................. 32 ekil 4.3. PEM yakt pili gerilim-akm karakteristik erisi ........................................ 38 ekil 4.4. PEM yakt pili kutuplanma erisi ............................................................... 38 ekil 4.5. Yakt hcresi yzeyin g ekimi grafii ................................................... 42 ekil 4.6. Hcre gerilimi ile g arasndaki iliki grafii ........................................... 42 ekil 4.7. Deney dzenei blok emas....................................................................... 45 ekil 4.8. PEM yakt pili gerilim-akm grafii ........................................................... 47 ekil 4.9. PEM yakt pili gerilim-g grafii.............................................................. 48

ekil

Sayfa

ekil 4.10. Paralel bal PEM yakt pili ift hcre gerilim-akm grafii .................... 50 ekil 4.11. Paralel bal PEM yakt pili ift hcre gerilim-g grafii ...................... 51 ekil 4.12. Tek hcrede ift membranl PEM yakt pili yaps................................... 53 ekil 4.13. Tek hcrede ift membranl PEM yakt pili gerilim-akm grafii............ 56 ekil 4.14. Tek hcrede ift membranl PEM yakt pili gerilim-g grafii .............. 57 ekil 4.15. Yakt pilleri tahmini pazar paylar grafii ................................................ 58

xi

RESMLERN LSTES Resim Sayfa

Resim 2.1. Kk lekli elektroliz sistemi................................................................ 10 Resim 4.1. 10-12V 1,5 kw g reten yakt pili yn ............................................... 31 Resim 4.2. Deneyde kullanlan PEM yakt pili........................................................... 43 Resim 4.3. PEM yakt pili yandan grn .............................................................. 44 Resim 4.4. lm dzenei ........................................................................................ 44 Resim 4.5. Gerilim-akm lm iin kullanlan l aletleri.................................... 45

xii

SMGELER VE KISALTMALAR Bu almada kullanlm baz simgeler ve ksaltmalar aklamalar ile birlikte aada sunulmutur. Simgeler T H O Pt Pd Li Na K Y Zr Ni Co Mg Fe Ti Mn La CH4 H2O CO OHNaBO2 NaBH4 aq Aklama Ohm Termodinamik verimlilik Hidrojen Oksijen Platin Paladyum Lityum Sodyum Potasyum Yitriyum Zirkonyum Nikel Kobalt Magnezyum Demir Titanyum Manganez Lantan Metan Su Karbonmonoksit Hidroksit Sodyum Borat Sodyum Borhidrit Sulu zelti, Eriyik

xiii

Simgeler g Ksaltmalar PEM AMU AFC PEMFC PAFC MCFC SOFC

Aklama Gaz Aklama Polimer Elektrolitik Zar Proton Deitiren Zar Atomik Ktle Birimi Alkali Yakt Pili Polimer Elektrolitik Zar Yakt Pili Proton Deitiren Zar Yakt Pili Fosforik Asit Yakt Pili Erimi Karbonat Yakt Pili Kat Oksit Yakt Pili

1.GR Tarihe bakldnda savalarn kaynaklara sahip olma amacyla kt grlmektedir. Gemite retim kaynaklar yani deerli madenler n planda iken bugn enerji kaynaklar, zellikle petrol alanlarnn kontrol nem kazanmaktadr. Dnyada kullanlan enerjinin byk blm fosil yaktlardan (petrol ve doal gaz gibi) salanmaktadr. Fosil yaktlarn yaratt hava kirlilii ve dnya dengesine verdii zararlar son yllarda daha iyi anlalmtr. Dnya zerindeki fosil yakt kaynaklar hzla tkenmekte ve gelecekte oluacak enerji ihtiyacnn nasl karlanaca insanlarn kafasn kurcalayan nemli bir sorun olarak ortaya kmaktadr. Gnmzde fosil yaktlara alternatif olarak doal enerji kaynaklar (Gne, Rzgar, Jeotermal, Hidroelektrik vb.) ve nkleer enerji ele alnmaktadr. Ancak bu kaynaklarn hibiri fosil yaktlarn en kritik olduu alanda yani tatlarda kullanlmaya uygun deildir. Bu amala yeni enerji kayna araylar devam etmektedir. 1800l yllarda ortaya konan ancak fosil yaktlarn kullanmna ynelik iten yanmal motorlarn kefi ile ihmal edilen yakt pilleri yapm son yllarda uzay almalarnn yaratt ihtiyalarnda etkisiyle nem kazanmtr. Yeni yzyln enerjisi olarak adlandrlan Hidrojen Enerjisi, bu araylarn nemli sonucudur. Yaplan almalar sonucunda maliyetlerin hzla dmeye balamas ve temiz enerji kayna ihtiyalarnn ortaya kmas, tersine elektroliz olarak da adlandrlabilecek ilemi gerekletirmeye yarayan sistemi yani yakt pillerini (Fuel Cell) ortaya karmtr. Yakt pilleri; Gelecekte ihtiya duyulan enerjinin byk blmn karlamas dnlen enerji evrim aralardr. Temiz, gvenli ve yksek verimlilik gibi zellikleri yakt pillerine olan ilgiyi artrmaktadr.

Hidrojen, fosil yaktlar gibi doadan elde edilememektedir. Hidrojen elde etmek iin ana enerji kayna olarak nkleer ve gne enerjisinin kullanlmas dnlmektedir. Trkiye ve zellikle de Ankara ili artlarnda metrekareye den gne nm ykseklii gz nne alndnda bu hidrojen retimi iin fotovoltaik pillerin kullanlmasnn uygun olaca deerlendirilebilir. Bu tezin amac, yakt pilleri temelinde Hidrojen Enerji Sisteminin ileyiini anlatmak, dnyada yrtlen almalar ve retilen projeleri ortaya koymak, ve yakt pilleri arasnda tanabilir olarak kullanma en uygun olan PEM yakt pilinin analizini yapmak ve gelecek yllara ynelik planlamalar ve ulalacak noktalar ortaya koymaktr. Tezin Birinci blmnde Hidrojen enerji sistemi, Hidrojen elementinin kimyasal zellikleri, elde edilme yollar, datm, depolanmas ve yrtlen projeler anlatlacaktr. Bu blmde vurgulanmak istenen en nemli ey hidrojen elementinin doadan elde edilen bir maden deil hidrojen enerji sistemi iinde enerji tayc olarak kullanlan bir ara olduudur. Gnmzde bile pek ok insan bu konuda yanlgya dmekte ve sanki hidrojeni bir enerji temel kayna sanmaktadr. Hidrojen sisteminde temel enerji kayna olarak nkleer enerji, gne enerjisi, rzgar enerjisi ve (her ne kadar temiz enerji kayna amacna ters dse de) fosil yaktlar kullanlabilmektedir. Konunun daha iyi anlalabilmesi iin bu blm ierisinde hidrojen enerji sisteminin genel bir tanmlamas yaplm ve ematize edilmitir. Temel enerji kayna kullanlarak hangi yntemlerle hidrojen elde edilecei de bu blm ierisinde ayrntl olarak yer almaktadr. Gnmzde neredeyse yakt pilleri

zerine yrtlen almalar kadar hidrojen depolama iin de almalar yaplmaktadr. Bu blm ierisinde bu konuya da deinilmi olup hidrojenin depolanmas ve tanmas ayrntl olarak ele alnmtr. Gnmz uygulamalarndan rnekler verilmi olup zellikle otomobil zerinde durulmutur. Birinci blmn son ksmnda ise hidrojen enerji sistemine ynelik uluslar aras projeler den rnekler verilerek tez konumuz olan yakt pillerinin dnyada ne kadar nemli bir konuma geldii ayrntl olarak vurgulanmaya allmtr. Tezin ikinci blm yakt pillerine ayrlmtr. Bu blmde yakt pillerinin genel alma esaslar ve snflandrmalar anlatlm. Kullandklar elektrota gre snflandrma baz alnarak ayrntlandrlmtr. Yakt pillerinin karakter zellikleri ve alma ekilleri ortaya konulmutur. Bu blm ierisinde gnmzde zerinde youn ekilde almalar yrtlen Kat Oksit yakt pili (SOFC) zerinde ayrntl durulmutur. Kat Oksit yakt pillerinin hcre ve tp ekli uygulamalarna yer verilmi ve Yksek G Younluklu (High Power Density Cell - HPD ) Hcre zerindeki almalar anlatlmtr. nc blm PEM (Polimer Elektrolytte Membran Polimer Elektrolit Zar) yakt pili ayrntl olarak anlatlm ve kimyasal analizi yaplmtr. Blm ierisinde bir hcrenin G analizi yaplarak ideale yakn grafikleri ortaya konmutur. Yakt pilleri Elektrokimyasal g dntrcs olarak da adlandrlmaktadr. Bunun sebebi yakt pili hcrelerinde oluan ilevin elektrokimyasal olmasdr. Bu nedenle bir hcrenin kimyasal yaps, alma eklinin kimyasal ifadesi ve formlasyonu ortaya konularak analiz edilmeye allmtr. Burada kullanlan formller temel kimya formlleridir. Bu blm ierinde deneysel almalara yer verilmitir. Deneysel almada elektroliz yoluyla hidrojen elde edilmi ve bu hidrojen kullanlarak PEM yakt pilinin

Gerilim, akm grafii karlm g erisi oluturulmutur. Bu blmde yeni bir tasarm olan tek hcrede ift membranl yakt pili anlatlarak Gerilim, akm grafii karlm g erisi oluturulmutur.

2. HDROJEN ENERJ SSTEM Hidrojen enerji sistemi: hidrojen gaznn yakt pilleri yardmyla kimyasal tepkimeye sokularak elektrik enerjisi retilen sistemlerdir. Yakt pilleri ise temiz, evreye zarar vermeyen ve yksek verime sahip enerji dnmleridir. Bu sistemde bir buhar kazan yada trbin kullanlmadan sadece kimyasal tepkime ile elektrik enerjisi retilir. Hidrojen ve Oksijen arasndaki elektrokimyasal tepkime ile elde edilen ve verimlilii %90lara kadar ulaabilen bu sistem yakt pilleri olarak da isimlendirilir. Bu sistemde atk olarak su elde edilmesi temiz enerji olarak adlandrlmasn salamaktadr. Hidrojen enerji sisteminin ana konularn Hidrojen, retimi, datm, depolanmas ve elektrokimyasal enerji dntrc olan yakt pilleri oluturmaktadr. Birinci blmde Hidrojen, retimi, datm ve depolanmasn ele alacaz.

Elektrik retimi Su buhar Ulam

Su Ana Enerji Kaynaklar Enerji Tayc

Su Ev Kamu Enerji kullanm alanlar Sanayi

ekil 2.1. Hidrojen enerji sistemi[1]

2.2. Hidrojen Doada hidrojenin 3 izotopu vardr. Bunlar: protium, dueterium and tritium dur. Bilinen standart hidrojen atomu (protium) en basit element olarak bilinir ve bir proton ve elektrondan oluur. Hidrojen molekl (H2) iki ayr ekilde bulunur orthove para- hidrojen. Her iki ekilde ayn kimyasal zelliklere sahiptir. Oda scaklnda bulunan hidrojenin %75i ortho- ve %25i para-hidrojendir. Para hidrojen dk scaklklarda duraan bir yapya sahiptir ve scaklk dtke younluu artar, sv hidrojenin neredeyse tamam bu ekilde bulunur. izelge 2.1. Hidrojen zellikleri[1] Molekl Arl Younluk st Enerji Deeri Alt Enerji Deeri Kaynama Scakl Sv Hal Younluu Kritik Deerler Scaklk Basn Younluk Kendi Kendine yanma scakl Havada Yanma Limiti Havadaki Stoichiometric karm Havada Yanma Scakl Difzyon Katsays zgl Is (cp) K Bar Kg/m3 K (vol.%) (vol.%) K cm2/s kJ/(kg-K) 32,94 12,84 31,40 858 4-75 29,53 2,318 0,61 14,89 Amu (mol/gr) Kg/m3 MJ/kg MJ/m3 MJ/kg MJ/m3 K Kg/m3 2,016 0,0838 141,90 11,89 119,90 10,05 20,3 70,8

Hidrojen renksiz ve kokusuz bir gazdr. Molekl arl 2,016 olup en hafif elementtir. Younluu havadan 14 kat azdr (Normal artlar altnda 0,08376 kg/m3). Hidrojen 20,3K ve bir atmosfer basn altnda sv hale gemektedir. Hidrojen ou yakttan daha yksek enerjiye sahip bir molekldr. Hidrojenin enerji kapasitesi 141,9 MJ/kg olup benzinin neredeyse 3 katna eittir. 2.3. Hidrojen Elde Edilmesi Bilindii gibi hidrojen doada fosil yaktlar gibi bulunmamaktadr. Ancak fosil yaktlar iinde de hidrojen bulunmaktadr. Bu nedenle eitli kimyasal ilemler ile hidrojen elde edilmesi gerekmektedir. 2.3.1 Fosil yaktlardan hidrojen elde edilmesi Hidrojen fosil yaktlara alternatif olarak dnlse de fosil yaktlarn ierisinde hidrojen atomu bulunduu da bir gerektir. Bu ksmda fosil yaktlardan hidrojen elde etme yntemleri ayrntl olarak anlatlacaktr. Doal gazlardan buharlatrma Doal gazlardan buharlatrma en etkili ve verimli hidrojen elde etme yntemidir. lk basamak gaz sentezlenmesi, ikinci basamak su gaz deiimi nc basamak ise gaz saflatrmasdr. Bu ilem srasnda s 700-925C ye kadar kmaktadr. lem verimlilii %65-75 olup hidrojen maliyeti 6$/GJdur. CH4 + H2O CO + 3H2 CO + H2O CO2 + H2 CO + 3H2 CH4 + H2O

CH4

Buhar

Is kazanm

Su Gaz Deitirme

CO2 Gaz Saflatrma

Kkrt ayrtrma

Yeniden oluturma

Slfr

Benzin

H2

ekil 2.2. Doal gazlardan buharlatrma ile H2 elde edilmesi bek resmi[2] Ksmi oksijenleme Ksmi oksijenleme doal gazlardan buharlatrmann gerekletirilemedii

neftyandan daha ar hidrokarbonlarda (ethanol ve benzinde) kullanlan bir yntemdir. Genel olarak ksmi oksijenleme basamakta gerekletirilir. lk basamak gaz sentezlenmesi, ikinci basamak su gaz deiimi nc basamak ise gaz saflatrmasdr. Bu ilem srasnda s 1150-1315C ye kadar kmaktadr. lem verimlilii %50 olup hidrojen maliyeti 4$/GJ dir. CnHm + n/2 O2 n CO + m/2 H2 + heat CnHm + n H2O + heat n CO + (n+m/2) H2 CO + H2O CO2 + H2 + heat (artk fueloil de n=1 ve m=1.3) Doal gazlarda s paralamas Doal gaz 1400C kadar scak hava ile stlr ve hava akm kesilir. Metan gaz bu sda ayrlr. Daha sonra s 800C ye drlr ve hidrojen ayrtrlr. Bu ilemde CO2 olumaz.

Kkrt geri kazanm

Hava

H2S/COS karma

Su Gaz Deitirme

CO2 Gaz Saflatrma

Hava ayrtrma

Gazlatrma ksm Benzin

Nitrojen

H2

ekil 2.3. Ksmi oksijenleme bek resmi[2] Kmr gazlatrmas (Koppers-Totzek process) Toz haline getirilen kmr scak buhar yardmyla yaklarak kl haline getirilir ve kkrtn ayrmas salanr oluan rn su ile saflatrlarak karbonmonoksit ve hidrojenin ayrtrlmas salanr. Bu ilemde verimlilik %97 olup hidrojen maliyeti 12$/GJ dir. Kkr Gaz
Kkrt ayrtrma

Sktrma

Su Gaz Deitirme

Buhar

Gazlatrma ksm

Kl

Gaz Saflatrma

CO

Kmr

Tozlatrma

Hava ayrtrma

Hava H

ekil 2.4.Kmr gazlatrlmas bek resmi[2]

10

2.3.2 Sudan hidrojen elde edilmesi Dnya zerindeki en byk hidrojen kayna su olarak bilinmektedir. Bu nedenle sudan hidrojen elde edilmesi nemli bir kaynak yaratmaktadr. Elektroliz Elektroliz en ok bilinen, kullanlan ve fosil yaktlardan hidrojen elde etmeden 50 yl daha eski bir teknolojidir. Elektrolizde anot ve katot arasnda oluan elektron akm ile hidrojen oluturulur. Su iine NaCl, KOH, NaOH katlarak elektrik iletimi artrlr. Elektroliz iin 1.75-2.05V yeterlidir[3]. lem basamaklar : Katot tepkimesi Anot tepkimesi Toplam tepkime 2 H2O (l) + 2 e- H2 (g) + 2 OH (aq) 2 OH (aq) 1/2 O2 (g) + H2O (l) H2O (l) H2 (g) + O2 (g)

Resim 2.1. Kk lekli elektroliz sistemi[3]

11

Thermolysis (Dorudan sl ayrtrma) Su 2000K zerinde kendiliinden hidrojen ve oksijen atomlarna ayrmaya balar. Ancak s arttka verimlilik artar 2000K %1, 2500K %8.5, 3000K %24. ok yksek scaklklarda verimli sonular elde edilmesi bu yntemin en byk dezavantajdr[4]. H2O a H2O + b OH + c H + d O + e H2 + f O2 Termokimyasal dnm Direk sl ayrma ok yksek scaklklarda gereklemektedir. Direk sl ayrmann dk scaklklarda gereklemesi iin su ierisine kimyasal maddeler katlmas gerekmektedir. Su ierisine kimyasal maddeler kartrlarak dk slarda direk sl ayrma gerekletirilmesine termokimyasal dnm denir. 1960lardan beri kullanlan bir yntemdir. Ancak verimliliin istenen dzeyde olmas iin 2000-3000 kez ilemin tekrarlanmas gerekebilmektedir[5]. Photolysis (Gne ile elektroliz) Direk gne kullanlarak sudan hidrojen elde etme yntemidir. Su ierisine redox katalizr, deiik mikro organizmalar katlarak gne yardmyla oluan kimyasal reaksiyon sonucunda hidrojen elde edilir[6]. 2.4. Hidrojen Datm ve Depolanmas Hidrojen datm ve depolanmas yakt pillerinin geliimi ile birlikte zerinde en ok dnlen konulardan biri olmutur. Kapal evrim sistemlerde saf suyun elektrolizi ile Hidrojen elde edilmesi ve uygun bir tank ierisinde depolanarak ihtiya duyulduunda kullanlmas ngrlmektedir. Bu durumda bile depolama bir problem olarak ortaya kmaktadr. Bu tankn boyutu,

12

basn dayanm, imal edilecei malzeme gibi pek ok etken n plana kmaktadr. Kald ki Hidrojen Enerji Sisteminde enerji tayc olan Hidrojen tatlar (uak, otomobil vb.), iyerleri, ev ve uzay almalar gibi geni bir alanda kullanlacaktr. Hidrojen ilk almalarda gaz halinde depolanaca ve tanaca dnlmtr. Bu durumda yaplacak boru hatlarnn, tama tankerlerinin ve depolama tanklarnn devasa boyutlarda olmas gerekmitir. Bu nedenle basn altnda tanmas gndeme gelmi bu da tanklarn basn dayanmn ve dolays ile arln arttrmtr. Bu ekilde kapasite kstlamalar da ortaya kmtr. Hidrojen elik tplerde 200 250 atm. Basn altnda depolanrsa elik tpn ktlesi Hidrojenden 100 kat daha ar olmaktadr. Son yllarda kompozit tpler de gelitirilmitir. Bu tpler hafif ve daha yksek basnlarda (500700) atm. Kullanlmaktadr. elik tplerle kyasladkta ktlesi 3 defa azalmtr. Ancak ktlesinin drlmesine ramen halen ok pahaldr. Prototip aamasnda olan otomobillerin byk ksm 350 bar basnl hidrojen tanklar tamaktadr. ABD Chino-California da 350 bar basnl Hidrojen dolumu yapan bir istasyon 2005 yl ierisinde faaliyete gemitir. Hidrojenin sv olarak depolanmas da mmkndr. Ancak Hidrojen -253C de buharlamaya balamaktadr. Sv halde depolanan Hidrojenin byk tanklarda (10 Milyon m civar) gnde yaklak % 0,1i Kck ve tanabilir tanklarda ise gnde % 2-3 buharlama ile kaybedilmektedir. Hidrojen depolanmas iin Metal Hidritlerden faydalanlmas dnlm

(Hidrojenin kimyasal tepkime ile ar metallere tutturularak depolanmas), ancak ktle arl yksek olduu iin uygun olmamtr. MgH2 depolama younluu 0,07 kgH2 /kgdr.

13

izelge 2.2.Hidrojen depolama ekli ve younluu Depolama ekli Yksek kapasite (10-10 4 m) Yer alt Yer st (Basn altnda) Metal hidrit Sv Hidrojen Tank Dk Kapasite (Sabit) (1-100m) Basnl Silindirik Metal hidrit Sv Hidrojen Tank Ara Tanklar (0.1-0.5m) Basnl Silindirik Metal hidrit Sv Hidrojen Tank 0.05 0.02 0.09-0.13 15 55 50-60 0.012 0.012-0.014 0.15-0.50 ~15 50-53 ~65 0.01-0.014 0.013-0.015 ~1 5-10 2-16 50-55 65-69 kgH2 /kg KgH2 /m

almalarda gelinen aama Hidrojenin daha efektif depolanmas ihtiyacn ortaya karmaktadr. Bu nedenle almalar bu ynde devam etmektedir. Gnmzde Bor mineralinden metal hidritlerde olduu gibi Hidrojen depolama amacyla faydalanma ynnde almalar youn bir ekilde devam etmektedir. Bu amala LaNi5 ve NaBO2 genel adlaryla ncl Lantan Nikel alam ve Sodyum Borat kullanm denenmitir. 2,5 atm. Ve 25C scaklkta saf LaNi5 sv hidrojenden iki kat sktrlm gaz hidrojenden 12 kat fazla hidrojen depolayabilmektedir. Enerji younluu olarak ise sv hidrojenden 1,1 kat sktrlm gaz hidrojenden de 9 kat fazladr[7].

14

izelge 2.3. Hidrojen Depolama aralar, kapasite ve younluu[8] Depolama Arac MgH2 Mg2NiH4 VH2 FeTiH1.95 TiFe0.7Mn0.2H1.9 LaNi5H7.0 R.E.Ni5H6.5 Sv H2 Gaz H2 (100 bar) Gaz H2 (100 bar) Petrol erdii Hidrojen (kg/kg) 0.070 0.0316 0.0207 0.0175 0.0172 0.0137 0.0135 1.00 1.00 1.00 Depolama Kapasitesi (hacim iin kg/l) 0.101 0.081 0.096 0.090 0.089 0.090 0.071 0.0083 0.0166 Enerji Younluu (kj/kg) 9,933 4,484 3.831 2,483 2,440 1,944 1,915 141,900 141,900 141,900 47,300 Enerji Younluu (hacim iin kj/l) 14,330 11,494 13,620 12,770 12,630 12,770 10,075 1,170 2,340 33,500

NaBH4 + 2H2O

4H2 (gaz) + NaBO2 (Borax)

Hidrojenin Sodyum Borat kullanlarak depolanmas kimyasal denklemi yukardaki gibidir. 2.5. Hidrojen Enerji Sistemi Programlar ok deiik fikirler ortaya atlmasna ramen biz burada nemli grdklerimize deineceiz.

15

Hydro-Hidrojen projesi Kanada ile Almanya arasnda 100 MWel bir enerji retimini hedeflemektedir. Bu projeyle Quebecte bulunan ve temiz ve yenilenebilir enerji kayna olan hidroelektricity kullanlarak elektroliz yoluyla hidrojen elde edilecek ve avrupaya likit olarak gemilerle nakledilecektir. Avrupaya getirilen hidrojen de elektrik retme, s kayna, aralarda, uaklarda ve fabrikalarda ayrca doal gazlar gibi evlerde ve endstri ihtiyalar gibi deiik alanlarda kullanlacaktr[9]. Benzer bir proje Norve ile Almanya arasnda yaplmaktadr. Bu proje ile Norve de surplus hidro enerji ile hidrojen retilecek. retilen hidrojen sv olarak gemilerle Almanyaya tanacaktr. Bu proje Alman son kullanclar iin Hydro-Hidrojen projesine gre daha hzl, ucuz hidrojen retimi, tanmas ve datm zincirini ngrmektedir[10]. Mini Solar Hydrojen Energy System Nrnberg Almanya da kurulacak SolarWassersoft-Bayer Hidrojen test ve uygulama tesislerinden oluacaktr. Bu tesis Fotovoltaik piller, elektroliz nitesi, yakt pili, hidrojen depolama nitesi, hidrojen retimi, hidrojen yakt istasyonu ve hidrojenle alan aralar gibi solar hidrojen enerji sisteminin btn paralarn barndracaktr[11]. El Jrushi (srailli bilim adam) yksek kapasiteli Hidrojen retiminin Libya llerinde gne enerjisi ana kaynakl olarak yaplmasn ve Avrupaya ihra edilmesini projelendirmitir[12]. HYSOLAR projesi Almanya ile Suudi Arabistan arasnda Hidrojen retimini hedeflemektedir. Bu proje ile Suudi Arabistan da gne enerji panelleri ile elektrik elde edilecek ve bu elektrik elektrolizde kullanlarak Hidrojen retilecektir. retilen hidrojen sv olarak gemilerle Almanyaya tanacaktr. Bu proje gelecekte lde hidrojen retilerek Avrupaya ihra edilmesinin ekonomik, ticari ve teknolojik olarak uygun ve dizayn edilebilir olduunu gstermitir[13].

16

Japon WE-NET program (Japon Ticaret ve Endstri Bakanl tarafndan desteklenmektedir.) en iddial ve byk projelerden biridir. Bu proje iin kritik Hidrojen teknolojisinin Hidrojen Enerji Sistemi amacyla kullanlabilmesi iin 2020 ylna kadar 3 milyar ABD Dolar harcama yapmay planlamaktadr[14].

17

3. YAKIT PLLER 3.1 Yakt Pillerinin Tarihsel Geliimi Yakt pili kavram olarak ilk defa Jules VERNEnin The Mysterious Island kitabnda ortaya konmutur[15]. water decomposed into its primitive elements and decomposed doubtless, by electricity will one day be employed as fuel, hydrogen and oxygen which constitute it, used singly or together, will furnish an inexhaustible source of heat and light, of an intensity of which coal is not capable, Water will be the coal of the future. su iki ana elementine ayrlr ve kukusuz ki elektrikle ayrlabilir bir gn yakt olarak kullanlacak,suyu oluturan hidrojen ve oksijen ayr ayr yada birlikte kullanlr, kmr yeterli deilken su tkenmeyecek bir s ve k kayna olacaktr, su gelecein kmr olacaktr. Yakt pili, ilk olarak 1839 ylnda suyun elektrolizi konusunda almalar yapan Sir William Grove tarafndan elektrokimyasal bir tepkime olarak ortaya konmu ve gerekletirilmitir. 1923 ylnda Haldane rzgar enerjisi ve elektroliz yntemiyle hidrojen elde edilerek sv hidrojen olarak depolanabileceini ve yakt olarak kullanlabileceini ngrmtr. Bu ngr 15 yl sonra (1938 ylnda) Sikorsky tarafndan teknik detaylar ile ortaya konmu ve hidrojenin havaclkta potansiyel yakt olacan da belirtmitir[16]. 1920lerin banda Lawaczek hidrojen ile alan motor, araba ve tren kavramnn ana hatlarn ortaya koymutur. Bu kavrama gre elektroliz yardmyla hidrojen elde edilecek ve bylece enerji doal gazlar gibi hidrojen boru hatlar ile tanabilecekti.

18

1920-1930 dneminde konu zerine almalar devam etmitir. Ayn dnemde Eren ve ekibindeki mhendisler pek ok ara motorunu multi-fuel sistem, yani hem benzin hem de hidrojen kullanabilir hale getirmitir[17,18]. lk baarl yakt pili 1932 ylnda Francis Baconun almalar sonucu ortaya kmtr. Bacon, Mond ve Langer 1959 ylnda bir kaynak makinesine g salayan 5 kilowattlk pratik bir sistem kurmay baarmlardr. Baconun pili daha sonra modifiye edilerek Amerikan uzay programnda kullanlmtr[19]. 1950lerin sonunda NASA (Amerikan Ulusal Uzay Dairesi) insanl uzay aratrmalar iin panellere g salamak zere aratrmalar balatmtr. Nkleer reaktrlerin riskli olmas, pillerin ve aklerin ok ar ve ksa mrl olmalar nedeniyle NASA enerji kayna olarak yakt pillerine nem vermitir. Yakt pilleri Apollo ve Gemini uzay mekiklerinde gvenli olarak elektrik ve su salayarak uzay almalarndaki nemlerini ortaya koymulardr. Gne enerjisi kaynakl hidrojen ekonomisi kavram ilk olarak 1962 ylnda Bockris tarafndan ortaya konmu, 1965 ylnda Justi tarafndan gelitirilerek ematize edilmi, 1970 ylnda Bockris ve Triner tarafndan hidrojen ekonomisi olarak isimlendirilmi, 1971 ylnda Bockris ve 1972 ylnda Bockris ve Appleby tarafndan formlize edilmi, 1972 ylnda Gregory tarafndan llmtr[20]. 1972 ylnda Marchetti Nkleer Hidrojen sistemini ortaya att. Bu sistemde izole edilmi bir adada nkleer enerji kullanlarak retilen hidrojen svlatrlm olarak gemilerle tanacak ve kullanlacakt[21]. Bockris 1962 ylnda Amerikan ehirlerinin Gne enerjisi kaynakl hidrojen ile desteklenmesi iin plan hazrlamtr. Bu plana gre yzer fotovoltaik paneller oluturulacak, elektroliz ile deniz suyundan hidrojen retilerek boru hatlar ile ehirlere nakledilecekti. Japonlar tarafndan PORSHE (Planned Ocean Raft System

19

for the Hydrojen Economy) adlandrlan benzer bir kavram 1979 ylnda Escher ve Ohta tarafndan ortaya konmutur[22]. 1974 ylnda Vezirolu ilk uluslararas hidrojen enerji konferansn dzenlemitir. THEME (The Hydrogen Economy Miami Energy Conference) konferansnda herhangi bir ana enerji kayna ile hidrojen retimi ve fosil yaktlar yerine kullanlabilirlii tartlm, fosil yaktlarn tkenmesi ve bu yaktlarn kullanlmas ile oluan evre kirlilii ile ilgili sorularn cevaplanmasna allmtr[23]. Balangta hidrojenden yakt olarak faydalanlmas dnlrken yakt pilleri deil de iten yanmal motorlarda benzin yerine hidrojen yaklmas dnlm ancak aratrmalar sonucunda yakt pilleri ortaya km, gnmzde ise her geen gn nemi daha da artmaktadr. 3.2 Yakt Pilleri Yakt pilleri elektrokimyasal bir sre sonunda dorudan elektrik enerjisi retirler. Bu srete iten yanmal motorlarda olduu gibi yanma evresi olmadndan temiz enerji kaynadrlar. Yakt pillerinde ana enerji kaynandan (Gne, Rzgar, Nkleer vb.) elde edilen enerji ile nceki blmde anlattmz hidrojen elde etme yntemlerinden biri kullanlarak elde edilen hidrojen kullanlr. Hidrojen havadaki oksijenle yakt pili aracl ile yanarak su oluturur. Tepkime egzotermik olup s aa kar ancak oluan s ok yksek deerde olmadnda su ile yakt pili dna atlr yksek s reten yakt pillerinde ise ayrca soutma ihtiyac duyulabilir. Genel olarak bir yakt pili yle alr; Anotta hidrojen molekl elektron verir ve H+ ekline dnr,

20

Elektronlar d hat ile katota doru ilerlerken bizim ihtiyacmz olan elektrik enerjisini retirler. Hidrojen iyonlar yakt hcresinin tipine gre farkllk gsteren elektrolitten geerek katota ular. Katota geen hidrojen iyonu ve havada bulunan oksijen d hattan gelen elektronlarla birleerek su oluturur. Yakt pilleri kullandklar yakta, elektrolit cinsine ve alma scaklna gre farkl isimler alr. Yakt pillerinin kullandklar yakta gre: 1. Proton geiren polimeri zarl yakt Pili (PEMYP) 2. Direk metanol yakt pili (DMYP) 3. Alkali yakt pili (AYP) 4. Fosforik asit yakt pili (FAYP) 5. Erimi karbonatl yakt pili (EKYP) 6. Kat oksitli yakt pili (KOYP) 7. Rejeneratif yakt pili (RYP) 8. Silindirik yakt pili (SYP) Yakt pillerinin alma scaklklarna gre: 1. Dk scaklkta alan yakt pilleri ( 0-1000C ) 2. Orta scaklkta alan yakt pilleri ( 100-5000C ) 3. Yksek scaklkta alan yakt pilleri ( 500-10000C ) Yakt pillerinin kullandklar elektrolite gre: 1. Alkali elektrolitli yakt pilleri 2. Kat polimerili yakt pilleri

21

3. Fosforik asit yakt pilleri 4. Erimi karbonatl yakt pilleri 5. Kat oksitli yakt pilleri 3.3. Kullandklar Elektrota Gre Yakt Pilleri 3.3.1. Alkali yakt pili (AFC) Elektrolit olarak %85 konsantrasyonunda KOH ( potasyum hidroksit) kullanlr ve alma scakl 250C dir. %35-50 konsantrasyonda KOH kullanldnda alma scakl 120C altna der. Katalizr olarak Ni (nikel), Ag (gm), metal oksitler veya zel baz metaller kullanlr. Anot: Katot: Toplam: H2 (g) + 2 (OH)- (aq) 2 H2O (l) + 2e O2 (g) + H2O (l) + 2e- 2 (OH)- (aq) H2(g) + O2 (g) H2O (l)

Alkali yakt pili Elektron ak Yk Hidrojen Oksijen

Su

Hidroksit iyonlar

Anot

Elektrolit

Katot

ekil 3.1. Alkali yakt pili[24]

22

3.3.2. Polimer elektrolit veya proton deitiren zar yakt pili (PEMFC) Elektrolit olarak yapsnda flor bulunduran ve sulfonik asit polimerleri gibi iyon deitirebilen ok ince polimer zar kullanlr. 12-20 mikron seviyesinde kalnlklar vardr. Zar inceldike verimlilii artar. Katalizr olarak anot ve katotta Pt (platin) veya Pd (paladyum) gibi metaller kullanlmaktadr. alma scakl genellikle 100C altnda olup tipik alma scakl 60-80C dir. Anot: Katot: Toplam: H2 (g) 2 H+ (aq) + 2 e O2 (g) + 2 H+ (aq) + 2 e- H2O (l) H2 (g) + O2 (g) H2O (l)

3.3.3. Fosforik asit yakt pili (PAFC) Elektrolit olarak kullanlmaktadr. Anot: Katot: Toplam: H2 (g) 2 H+ (aq) + 2 e O2 (g) + 2 H+ (aq) + 2e- H2O (1) H2 (g) + O2 (g) + CO2 H2O (1) + CO2 %100 fosforik asit kullanlr. alma scakl 150-220C dir.

Katalizr olarak anot ve katotta Pt (platinum black) veya Pd (paladyum)

23

Fosforik asit ve P.E.M. yakt pili Elektron ak Yk Hidrojen Oksijen

Hidrojen iyonlar

Su

Anot

Elektrolit

Katot

ekil 3.2. Polimer elektrolitik zar ve fosforik asit yakt pili [24] 3.3.4. Erimi karbonat yakt pili (MCFC) Elektrolit olarak Li (lityum), Na (sodyum), K (potasyum) gibi alkali karbonatlarnn LiAlO2 biimindeki seramikleri kullanlr. alma scakl 600-700C dir. Katalizr olarak anotta Ni (nikel) katotta ise nikel oksitler kullanlmaktadr. Anot: Katot: Toplam: H2 (g) + CO32- H2O (g) + CO2 (g) + 2 e O2 (g) + CO2 (g) + 2 e- CO32H2 (g) + O2 (g) + CO2 (g) H2O (g) + CO2 (g)

24

Erimi karbonat yakt pili Elektron ak Yk Hidrojen Oksijen

Karbon trioksit iyonlar

Su Karbon dioksit Anot Elektrolit Katot

ekil 3.3. Erimi karbonat yakt pili [24] 3.3.5. Kat oksit yakt pili (SOFC) Elektrolit olarak kat, gzeneksiz metal oksitler genellikle Y2O3 ile desteklenmi ZrO2 kullanlr. alma scakl 650-1000C dir. Katalizr olarak anotta Co-ZrO2 veya Ni-ZrO2 katotta ise Sr ile desteklenmi LaMnO3 kullanlr[25]. Anot: Katot: Toplam: H2 (g) + O2- H2O (g) + 2 e O2 (g) + 2 e- O2H2 (g) + O2 (g) H2O (g)

25

Kat oksit yakt pili Elektron ak Yk Hidrojen Oksijen

Su

Oksijen iyonlar

Anot

Elektrolit

Katot

ekil 3.4. Kat oksit yakt pili[24] Yakt pilleri arasnda zerinde en ok aratrma yaplan PEM ve SOFCdir. Kat oksit yakt pilleri yksek sda alan ( 650-1000 C) ancak yksek enerji kapasitesine sahip yakt pilleridirler. Yksek sda almalar nedeniyle tanabilir platformlarda kullanlmalar mmkn olmamaktadr. Ancak hem alma ssndan stma amacyla faydalanlabilmesi hem de doalgazlarn hibir ileme tabi olmadan kat oksit yakt pillerinde yakt olarak kullanlmalar da ev ve ofis uygulamalar iin avantaj yaratmaktadr. Yksek enerji kapasiteleri nedeniyle kat oksit yakt pillerinin yaygn bir kullanm alan da elektrik santralleri olaca tahmin edilmektedir.

26

izelge 3.1. Yakt pilleri genel zellikleri[1] Fosforik asit yakt pili Elektrolit Fosforik asit Potasyum hidroksit Alkali yakt pili Erimi karbonat yakt pili Karbonat inko zerine tutturulmu Yitrium (YSZ) alma scakl(C) Yk tayc Hcre malzemesi G younluu (W/kg) Katalizr Platin Nikel, gm Yakt pillerinin genel yaplar izelge 3.2de verilmitir. izelgede btn yakt pillerinin alma scaklklar incelendiinde en dk ve pratik uygulamann en kolay olduu soutma iin zel yap oluturulmasna en az ihtiya duyulann proton deitiren zar yakt pili olduu grlmektedir. ekil 3.9da yakt pilleri polarizasyon erileri grlmektedir. Grafikte verilen eriler diren kayplarnn olduu yani gerekte bizim bu pilleri altrmamz gereken blgeyi gstermektedir. Proton deitiren zar yakt pilinin akm deerinin dierlerine gre daha yksek olduu grlmektedir. Nikel Zirkonyum Platin 120-180 35-105 30-40 H+ Karbon OHKarbon CO3-2 Seramik O2-2 Nikel, paslanmaz elik 15-20 350-1500 H+ Karbon 200 100-250 600-700 650-1000 50-80 Kat oksit yakt pili Proton deitiren zar yakt pili yon deitirici polimer zar

27

H c r e G e r i l i m i (V) Akm Younluu (mA/cm3)

ekil 3.5. Yakt pilleri polarizasyon erileri [1] izelge 3.3de yakt pillerinin kimyasal tepkimeleri grlmektedir. Kimyasal tepkimeler yakt pillerine gre deitii gibi izelge 3.2den grld gibi akm tayc iyon da deimektedir. izelge 3.2. Yakt pilleri kimyasal tepkimeleri[1] Yakt pili tipi Alkali Polimer elektrolit Fosforik asit Erimi karbonat Kat oksit Anot tepkimesi H2 + 2 (OH)- 2 H2O + 2eH2 2 H+ + 2 eH2 2 H+ + 2 eH2 + CO32- H2O + CO2 + 2 eH2 + O2- H2O + 2 eKatot tepkimesi O2 + H2O + 2e- 2 (OH) O2 + 2 H+ + 2 e- H2O O2 + 2 H+ + 2e- H2O O2 + CO2 + 2 e- CO32 O2 + 2 e- O2-

28

Yk

Atk yakt ve rn gaz k

Atk oksijen ve rn gaz k

Yakt

Oksijen

Anot

Elektrolit Katot

ekil 3.6. Yakt pilleri alma prensipleri ekil 3.10da tm yakt pillerinin akm tayc iyonlar, tepkimeye giren molekller ve katalizrler grlmektedir. Burada dikkati eken unsur tm yakt pillerinin Anot-Elektrolit-Katot yapsnda olmasdr. ekil 3.11de yakt pillerinin verimlilii ortaya konmaya allmtr. Fosil yaktlarn verimliliinin %33 olduu gz nnde tutulursa tm yakt pillerinin fosil yaktlardan daha verimli olduu grlmektedir. ekil 3.12de ise yakt pilleri ile dier enerji kaynaklarnn atk gaz karlatrmas yaplmtr. Grafikten grlecei gibi yakt pillerinin atk gaz neredeyse 0 (0,04) iken

29

fosil yaktlarn 24,9 ( pound/1000 kWh )dur. Bu durum da yakt pillerinin dnya iin ne denli nemli temiz enerji evrim arac olduunun ak bir ispatdr.

Verimlilik (%)

Fosil Yaktlar Ortalama Verimi (%33)

Sistem gc (MW) ekil 3.7. Yakt pillerinin verimlilii [26]

Fosil yakt

Microtrbin

Birletirilmi dnml gaz trbini

Yakt pili

NOx, CO, SOx, Hidrokarbon ve partikl miktar olarak (pound/1000kWh)

ekil 3.8. Yakt pilleri ile dier enerji kaynaklarnn atk gaz karlatrmas

30

4. PEM

YAKIT

PL,

ALIMASI,

VERMLLK

HESABI

VE

LMLER,

PEM TABANLI ENERJ SSTEM KURULMASI VE

YAKIT PLLERNN GELECE 4.1. Polimer Elektrolit veya Proton Deitiren Zar Yakt pilinin almas Temel olarak ince iyon ( H+ ) ileten polimer zar zerine kaplanm teflon gibi uygun maddeyle yaplm anot ve katotlar olan bunlarn zerinde elektron toplayclar bulunan yakt pilidir. Polimer elektrolit yakt pilinden elektrik retimi u ekilde gereklemektedir: Anot tarafndan gelen hidrojen zar zerindeki katalizre gelir. Katalizrle temas eder ve elektron vererek ( H+ ) iyonuna dnr. H2 2 H+ + 2 eyon haline dnen hidrojen sadece hidrojen iyonunu geiren zar boyunca ilerleyerek katota ular. Bu srada hidrojen tarafndan verilen elektron d devreden dolaarak bizim ihtiya duyduumuz elektrik akmn retir. Katotta hava ierisinde bulunan oksijen katotta bulunan platin aktif yzeye ular. Platin aktif yzeyde zar ierisinden geen hidrojen iyonu ve d devreden gelen elektronlar ile birleerek suyu oluturur. O2 + 2 H+ + 2 e- H2O Toplam tepkime H2 + O2 H2O + heat

31

ekil 4.1. PEM yakt pili yaps eklinde ifade edilir. Tepkime sonucunda oluan s katottan sistemi terk eder. Oluan s ise su ile sistemden uzaklatrlr. Oluan su younlua bal olarak stma amacyla kullanlabilecei gibi uzay almalarnda olduu gibi ime suyu olarak da kullanlabilir. PEM yakt pili sistemi eer hibrit bir yapda ise dardan soutma ihtiyac duyulabilir.

Resim 4.1. 10-12V 1,5 kW g reten yakt pili yn

32

Sonlandrc Tayc yzey ki kutuplu ayrc Oksijen girii Hidrojen k

Anot Elektrolit Katot

Hidrojen girii Oksijen ve su k Balant ubuu

ekil 4.2. Tipik yakt pili yn[1] PEM yakt pilinden elde edilecek Gerilim ideal olarak 1,229Vtur (1 atm. 25). Ancak uygulamada bu deer ortalama 0,6Va kadar dmektedir. stenilen Gerilim ve akm deerine ulamak iin PEM yakt pilleri seri ve paralel olarak balanr.

33

izelge 4.1. Polimer zarlarn baz fiziksel-kimyasal zellikleri Zar Nafion 117 Nafion 115 Nafion 112 Dov Flemion BAM3G NASTAI NASTATHI Aciplex-S1104 MF-4CK Kalnlk (M) 175 100 60 125 120 120 170 120 120 120 Su miktar (%) 34 35 36 54 35 87 60 30 43 40 Geirgenlik (C/cm) 0.020 0.050 0.100 0.114 0.076 0,108 -

4.2. Yakt Hcresinin Verimlilik Hesab Sistemin verimlilii, sistemden alnan enerjinin, sisteme verilen enerjinin miktarna olan orandr. Verimlilik, Termodinamik (ideal) ve gerek olarak hesaplanmaktadr. Termodinamik (ideal) verimlilik (T) sl yani s veren yapdadr. Is tekniinde ideal termik dnm faktr reaksiyonun yaratt maksimum iin entalpiye oranyla gsterilir. (T) = G /H = 1- (T S /H) .

Elektrokimyasal eleman iin bu denklemi doru kabul edersek aadaki eitlii yazmamz mmkndr (T) = - nFEe / (H).

34

Elemanda oluan reaksiyon H < 0 olduunda S < 0 T < 1, S = 0 T = 1, S > 0 T > 1, izelge 4.2. Baz elamanlar iin ( T ) deerleri Akm douran reaksiyon H2 + 1/2O2 = H2Os H2 + 1/2O2 = H2Og CH4 + 2O2 = CO2 + 2H2Og C + O2 = CO2 C + O2 = CO CO + O2 = CO2 Ee,V (Dengede) 1,23 1,19 1,04 1,02 0,71 1,33 ( Ee/T)298 Mv/K -0,85 -0,23 -0,01 0,01 0,47 -0,45 T (deal) 0,83 0,94 1,0 1 1,2 0 e (Elektrik) 0,978 0,95 0,334 0,93

Grld gibi baz elamanlarn bu metot ile ideal termodinamik verimlilii hesaplandnda, verimliliin birden byk olduu grnmektedir. Buda termodinamik kurallarna terstir. Eer S > 0 olduu durumu teorik olarak elemann evreden s yuttuu ile izah edilmesi mmkndr. Buna gre elamann ideal termik verimlilik denklemi, bu durum iin evreden s yutulduunu gstermektedir. Qcev. = - TS. ten yanmal motorlarda ideal termodinamik verimliliini , TT TT = (T2-T1) / T2 Burada T1 ve T2 ten yanmal motorun scaklk araln gstermektedir.

35

Hesaplamalar gstermektedir ki ( hatta 15000C bile) iten yanmal motorlarn TT deerleri yakt pillerinden %30 - %40 dktr. Genel verim e dersek, sistemden ayrlan k alannn eck. Aygta dahil olan k alannn eir. Orann gstermektedir. e = eck. / egir. Burada - eck ve egir uyun olarak k alannn k ve giri gstermektedir. k (i grme kabiliyeti) bir ksm enerjinin snrsz olarak ie veya bir baka enerji formasna dnmesini gstermektedir. Elemanlar iin, ideal k verimi her zaman bire eittir. deal k veriminin aadaki denklemle ele alnmas mmkndr. 1e = nFEe / (eo + ei) Bu durumda eo , ei - reaksiyon rnnde oksitlenme ve indirgenmedir. 4.3. Yakt Pillerinin Gerilim/Akm Karakterizasyonlar Yakt pillerini karakterize eden esas parametreler gerilim, akm dolaysyla da g dr. Volt/Amper karakteristiine gemeden nce normal elektrot potansiyelini ve elektrokimyasal sistemlerde kutuplanma tiplerini ksaca tanmlayalm. Her bir elektronik iletkenlie sahip metal ve yar iletken malzeme elektrolitle temas halinde olduunda, bu malzemenin elektrolitle kontak snrnda mikro kondansatr oluur. Sz konusu mikro kondansatr elektrik yklerinin yeni bir dizilii sonucudur. Bir baka deyile, iki eitli faz arasnda (hava-metal, metal-metal, metal-elektrolit v.b.) oluan kontak potansiyel farkn gstermektedir ki buda bir metal ve veya

36

iletken

malzeme

ile

iyonik

elektrolit

arasnda olutuunda

daha

aka

grnmektedir. Bu potansiyel farkna elektrot potansiyeli denir (E0) ve herhangi bir bavuru (kyaslama) elektroduna gre llebilir. eitli elektrot tipleri mevcut olduundan (metalik, gaz, redox v.s.) her bir hal iin bu hale zel formlle hesaplanr. Her bir yakt pili basit halde iki elektrottan oluur. rnein H2 | O2 yakt pili hidrojen ve oksijen yar hcrelerde oluur. PEM polimer elektrolit zar kullanld iin anot (-) H2 | Katalizr | PEM oluur. Her iki elektrotta kullanlan gazlarn basncna bal olarak ak devre koullarnda hidrojen ve oksijen arasnda olan potansiyel fark (elektromotor kuvveti) en yksek deerde olur : E = E0+ (RT)/(2F) ln[(PH2 PO2 / PH2O] Burada; P - ksmi basnc gstermektedir. E0= -G0 /nF ise standart elektromotor kuvvetidir. Elektrotlar arasndaki potansiyel farkna yakt pillerinin gerilimi denir. Yakt pillerinde oluan gerilim ack devre, denge durumu ve sabit gerilimi olarak bir birlerinden farkllarlar. Eer bu fark ak devre halinde ise buna ak devre gerilimi denir ve bu halde en yksek deere ulamaktadr.

37

Eer elektrotlarda denge hali olmumusa, bu elektrot da oluan potansiyele denge halinde ki potansiyel denir ve Ua.d. = Edenge ekilde yazmamz mmkndr. Fakat genelde elektrotlarda denge hali olumaz ve bu durumda oluan potansiyeller genelde duraan, kark, statik v.s. eklinde adlandrlr. Sistem elektik retirken veya sistemden elektrik akm geerken sistemin gerilimi elektro motor kuvvetinden farkl olur. Pil Halinde Burada : Ee -akm geerken elektrotun toplam kutuplanmay tanmlyor.(akm altnda elektrot potansiyeli ile akm olmadan oluan elektrot potansiyelleri arasndaki fark.) Bu farkn oluma nedeni ise akm altnda olan elektrotta oluan elektrokimyasal, kimyasal veya difzyon sreleridir. Ee Uom denge halinde elektrot potansiyelleri. Akmn herhangi bir aktif direnten getiinde harcanan gerilim paydr. U=Ee+Ee-Uom

Pratikte yakt pilinin tanmlamas iin volt-amper erisinden yararlanlr. Bu eri aadaki gibidir;

38

ekil 4.3. Yakt pili gerilim-akm karakteristik erisi

Aktivasyon kutuplanmas (Elektrokimyasal lev)

Konsantrasyon kutuplanmas (Difzyon levi)

Diren kayplar

Hcre voltaj

Akm younluu

ekil 4.4. PEM yakt pili kutuplanma erisi

39

Grafikten grnd gibi 3 blge mevcuttur; Birinci blge: Gerilimin ok hzl deitii durumdur. Blgede kutuplanmann ve dolaysyla gerilimin nedeni elektro kimyasal srecin en dk hzda olmasdr. Bu halde akmla gerilim deimesi arasndaki fonksiyon stel olarak deiir. Bu blgede Anotta hidrojenin iyonlamas: H H+ + e-

Katotta: O +2H+ + 2eH2O

ndirgenme reaksiyonlarnn olutuunu sylememiz mmkndr. kinci blge : Aktif direnten dolay gerilimin azalmasn gsterir. Azalma erisi dorusal olarak azalan fonksiyon ile tanmlanabilir. . nc blge : Gerilim hzl Akmn ise ok dk hzla deitii blgedir. Bunun nedeni ise her iki elektrotun difzyon ve elektrokimyasal kutuplanmas ile izah edilmektedir. Bu blmde akm yksek olduu iin zar ierisinden gei ok hzlanmakta ve neredeyse zar yokmu gibi atomlar anotdan katoda gemekte yani dfize olmaktadr. Her hal iin ayr-ayr akmla akm-gerilim arasnda olan analitik ifadeler aadaki gibidir. Elektro kimyasal ilev en zayf hzl aama olduundan ; J = J0 {exp [( nF ) Eelk] - exp [( -nF ) Eelk] } RT RT

40

Burada J0 denge potansiyelinde akm younluu olup aadaki formlle hesaplanr; J0 = NFkOK CR exp [( nF ) Er] = NFkR Cox exp [( -nF ) Er] RT Akm younluunun byk deerlerinde; J = J0 exp [( nF ) Eex] veya EX = -2,3RT log 2,3RT logJ = a+b logJ RT nF nF RT

Grld gibi elektrokimyasal kutuplanmas akm younluunun logaritmik bir fonksiyonudur. Kimyasal polarizasyonun neticesinde (EK) ile akm younluu arasnda bant E = + RT ln (1- i ) nF ilim

Burada ilim akmn younluunun limit deerini gsterir. ilim = nFkVkimCm uygun geliyor. Burada Vkim k C m kimyasal reaksiyonunun hzn gstermektedir. reaksiyon hz sabiti kimyasal malzemelerin younluu reaksiyonun ss

Difzyon polarizasyonunun nedeni reaksiyon sonucu oluan malzemelerin elektrot yzeyinde difzyon edilmesinin ok dk hzda olmasdr.

41

Bu halde polarizasyonla akm younluu arasndaki iliki aadaki gibidir. E = 2,3RT log (1- J ) nF JD

Burada JD = difzyon akmn limit deeri olup aadaki formlle hesaplanr. JD = nFDCV / Burada D difzyon katsays olup birok iyon ve molekller iin yaklak 10-9 m2/sn dir. CV kimyasallarn hacimsel konsantrasyonlar. difzyon tabakasnn kalnldr.

4.4. Yakt Pilinin Gc Elektriksel g ifadesi P = V.I dir. Eer yakt pilinin gerilim/akm erisi belli ise o zaman erinin istenen noktasnda g hesaplanabilir. Aslnda gerilim/akm erisinde hcre gerilimi ile akm younluu arasnda grafik oluturulduunda bu grafik zerinde Pyi watt/cm2 yani yzeyin g ekimi dier bir ifadeyle yakt pilinin gc gzkr. ekil 4.5den grld gibi maksimum g yaklak olarak 0,5 wattdr.

42

mA ekil 4.5. Yakt hcresi yzeyin g ekimi grafii

Watt

ekil 4.6. Hcre gerilimi ile g arasndaki iliki grafii

43

4.5. PEM Hcresi lmleri nceki ksmda PEM yakt pilinin alma ekli kimyasal formllerle izah edilerek gerilim/akm karakteristii ve g erisi izilmitir. Bu blmde ise deneysel lmlerle analiz yaplmaya allacaktr. Analiz iin resimde grlen 7x7 cm Nafion-117 zar kullanlmtr.

Resim 4.2. Deneyde kullanlan PEM yakt pili Deney iin elektroliz yoluyla elde edilen Hidrojen kullanlm 2 l aletiyle (Fluk77) anlk olarak Gerilim ve akm deerleri okunarak kayda geirilmitir. Yk olarak ayarl diren kutusu (1433-B Decade Resistor.) kullanlmtr. Ancak minumum deer 1 olduu iin en dk deer 0,01 dirence sahip kablo kullanlarak llm olup yakt pilinin i diren deerine yakn bir deer olduu dnlmektedir. Oluturulan dzenek Resim 4.4de grlmektedir.

44

Resim 4.3. PEM yakt pili yandan grn

Resim 4.4. lm dzenei

45

Resim 4.5. Gerilim-akm lm iin kullanlan l aletleri

ekil 4.7. Deney dzenei blok emas Yaplan lmlerde diren kademesi deitirilerek yk zerinde oluan gerilim ve yk zerinden geen akm deerleri llerek kaydedilmitir. lm deerleri izelge4.3de verilmitir. Bu deerler bir grafik altnda toplanarak PEM yakt pilinin gerilim/akm ve g karakteristii izilmitir.

46

izelge 4.3 PEM yakt pili tek hcre kullanlarak yaplan lm deerleri
Diren () 0,01 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000 20000 30000 40000 50000 60000 70000 80000 90000 100000 Gerilim ( mV) 25 170 263 350 430 500 545 576 593 606 616 622 628 685 691 697 703 704 707 725 730 735 749 752 765 766 767 768 769 771 772 774 775 781 784 788 792 830 870 930 970 981 990 1,005 1,015 1,029 1,035 Akm (mA) 240,00 180,00 150,00 130,00 120,00 110,00 92,28 85,00 80,00 70,00 65,00 34,10 23,06 16,95 13,80 11,65 10,07 8,86 7,98 7,21 3,70 2,48 1,88 1,44 1,23 1,05 0,94 0,83 0,74 0,37 0,26 0,19 0,15 0,13 0,11 0,10 0,09 0,08 0,04 0,03 0,03 0,02 0,02 0,01 0,01 0,01 0,00 G (mW) 6,00 30,60 39,45 45,50 51,60 55,00 50,29 48,96 47,44 42,42 40,04 21,21 14,48 11,61 9,54 8,12 7,08 6,24 5,64 5,23 2,70 1,82 1,41 1,08 0,94 0,80 0,72 0,64 0,57 0,29 0,20 0,15 0,12 0,10 0,09 0,08 0,07 0,07 0,03 0,03 0,03 0,02 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

47

Ge rilim - Akm Karakte ristii

1100 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 0,00 50,00 100,00 150,00 Akm (mA)
ekil 4.8. PEM yakt pili gerilim-akm grafii

Gerilim (mV)

200,00

250,00

300,00

48

Gerilim - G Erisi
60,00 50,00 G (mW) 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 -10,00 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 Gerilim (mV)
ekil 4.9. PEM yakt pili gerilim-g grafii

49

izelge 4.4. Paralel bal PEM yakt pili ift hcre lm deerleri
Diren () 0,01 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000 20000 30000 40000 50000 60000 70000 80000 90000 100000 Gerilim ( mV) 42 227 373 512 637 655 663 672 675 683 692 708 719 725 732 736 740 747 750 767 782 800 813 825 840 872 900 913 941 972 995 1007 1013 1024 1035 1039 1043 1047 1052 1055 1057 1063 1068 1070 1073 1075 1075 Akm (mA) 550,00 220,00 180,00 172,00 159,00 131,00 111,00 97,00 85,80 75,30 68,00 25,12 20,21 15,83 14,20 11,43 10,02 9,11 8,03 7,37 3,91 2,66 2,03 1,63 1,39 1,24 1,12 1,01 0,93 0,48 0,33 0,25 0,20 0,17 0,14 0,13 0,12 0,11 0,06 0,04 0,03 0,02 0,02 0,02 0,01 0,01 0,01 G (mW) 23,10 49,94 67,14 88,06 101,28 85,81 73,59 65,18 57,92 51,43 47,06 17,78 14,53 11,48 10,39 8,41 7,41 6,81 6,02 5,65 3,06 2,13 1,65 1,34 1,17 1,08 1,01 0,92 0,88 0,47 0,33 0,25 0,20 0,17 0,14 0,14 0,13 0,12 0,06 0,04 0,03 0,02 0,02 0,02 0,01 0,01 0,01

50

Gerilim-Akm Karakteristii
1200 1100 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 0,00 100,00 200,00 300,00 Akm (mA)
ekil 4.10. Paralel bal PEM yakt pili ift hcre gerilim-akm grafii

Gerilim (mV)

400,00

500,00

600,00

51

Gerilim - G Erisi 120,00 100,00 G (m W) 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00 0 200 400 600 Gerilim (mV)
ekil 4.11. Paralel bal PEM yakt pili ift hcre gerilim-g grafii

800

1000

1200

52

izelge 4.3, ekil 4.8 ve ekil 4.9dan grlecei gibi Tek hcreli PEM yakt pilinin en verimli alma aral 400-500 mVdur. Bu aralkta g 0,5-0,55 mW deerinde olmaktadr. lm sonucunda elde ettiimiz deer bir nceki blmde hesaplamalarla elde ettiimiz sonulara olduka yakndr. Deerler arasndaki baz farkllklarn kullandmz hidrojenin basncnn dk olmas, yakt pilimizin uzun sredir kullanlyor olmas, lme hatalar gibi sebeplerden kaynakland dnlmektedir. Ancak ideal deerler ile lm arasnda bir miktar fark olmas da doaldr. ki tek hcreli yakt pilinin paralel olarak balanmas ile yaplan lmler 4.4de verilmitir. Tek hcrede elde edilen g en yksek deer olarak izelge 55 mW

olarak llmtr. ki pil paralel balanarak yaplan lmde beklenen g 110 mW olmasdr. Ancak 101 mW deeri llmtr. Der bir deyile iki hcrenin paralel balanmas ile yaklak % 9 g kayb olmaktadr. 4.6. Tek Hcrede ift Membranl Yakt Pili u ana kadar incelediimiz hcre ekil 4.1de grld gibi bir PEM ve iki yannda yerletirilmi gaz difzyon tabakas ve akm toplayc ile oluturulmu ve bir yzeye verilen hidrojenin elektro kimyasal reaksiyonu ile elektrik retmesi prensibine baldr. Bilindii gibi yakt pillerinde verimlilik kadar nemli bir unsur da boyut ve yaktn ayn hz ve basn ile hcrelere ulatrlmasdr. Tek hcrede ift membranl Yakt pili bir hcre ierisinde yerletirilmi iki membran ve bunlarn ortasnda tek akm toplayc kullanlarak oluturulmutur. Bu hcrede yakt iki membran arasna verilmektedir. Bu uygulama ile hem boyutta tasarruf salanmakta hem de yakt her iki membrana ayn hz ve basnta ulaarak reaksiyon oluturmakta, hcreler arasnda potansiyel kayb olumasnn nne geilerek verimlilik arttrlmaktadr.

53

H2

6 8 8 7 O2 O2 7

3 2 1

ekil 4.12. Tek hcrede ift membranl PEM yakt pili yaps 1.Membran 2.Katalizr 3.Elektrot (Katot) 4.Akm toplayc ve gaz difzyon tabakas 5.Elektrot (Anot) 6.Hidrojen deposu 7.Elektrot odas (Anot) 8.Elektrot odas (Katot) Bu yakt pilinde gaz difzyon tabakas ve akm toplayc olarak paslanmaz elikten imal edilen gzenekli bir levha kullanlmtr. Bu levha gaz difzyon tabakas ve akm toplaycnn tm fonksiyonlarn tam olarak yerine getirmektedir. ki membran arasna verilen yakt her iki membrana ayn hz ve basnta ulaarak reaksiyon oluturmaktadr. Reksiyon sonucu protonlardan ayrlan elektronlar tek bir akm toplayc ile toplanmaktadr. Her iki membrann d yzeylerinde (Katot) ise birer akm toplayc mevcuttur. Tepkime iin ihtiya duyulan oksijenin atmosferden karlanabilmesi iin yakt pilinin her iki yzeyinde gzenekli mika kullanlmtr.

54

Tek Hcrede ift Membranl PEM yakt pili ile yaplan lmler izelge.4.4. de verilmitir. Tek hcrede elde edilen g en yksek deer olarak 55 mW olarak llmtr. ki pil paralel balanarak yaplan lmde beklenen g 110 mW olmasdr. Ancak 104 mW deeri llmtr. Der bir deyile iki hcrenin paralel balanmas ile yaklak % 5 g kayb olmaktadr.

55

izelge 4.5. Tek hcrede ift membranl PEM yakt pili lm deerleri
Diren () 0,01 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000 20000 30000 40000 50000 60000 70000 80000 90000 100000 Gerilim ( mV) 50 244 390 530 655 675 683 692 695 700 710 729 739 746 752 756 760 765 770 786 802 820 830 843 860 890 917 930 960 990 1014 1025 1035 1044 1053 1059 1061 1063 1065 1067 1070 1073 1075 1077 1079 1080 1080 Akm (mA) 530,00 240,00 180,00 175,00 160,00 140,00 120,00 100,00 90,00 80,00 70,00 28,51 20,82 16,37 13,56 11,57 10,10 8,97 8,10 7,46 3,94 2,70 2,06 1,68 1,45 1,28 1,14 1,04 0,96 0,50 0,34 0,25 0,20 0,18 0,15 0,14 0,12 0,11 0,06 0,04 0,03 0,02 0,02 0,02 0,01 0,01 0,01 G (mW) 26,50 58,56 70,20 92,75 104,80 94,50 81,96 69,20 62,55 56,00 49,70 20,78 15,39 12,21 10,20 8,75 7,68 6,86 6,24 5,86 3,16 2,21 1,71 1,42 1,25 1,14 1,05 0,97 0,92 0,50 0,34 0,26 0,21 0,19 0,16 0,15 0,13 0,12 0,06 0,04 0,03 0,02 0,02 0,02 0,01 0,01 0,01

56

Gerilim-Akm Karakteristii
1200 1100 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 0,00 100,00 200,00 300,00 Akm (mA)
ekil 4.13. Tek hcrede ift membranl PEM yakt pili gerilim-akm grafii

Gerilim (mV)

400,00

500,00

600,00

57

Gerilim - G Erisi 120,00 100,00 G (m W) 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00 0 200 400 600 Gerilim (mV)
ekil 4.14. Tek hcrede ift membranl PEM yakt pili gerilim-g grafii

800

1000

1200

58

4.6. Yakt Pillerinin Gelecei Birleik Devletler Enerji Bakanl tarafndan yaplan almalar sonucunda yakt pillerinin Pazar durumu grafikteki gibi olacaktr.

ekil 4.15. Birleik devletler yakt pilleri hedef kullanm alanlar[26] Gnmze kadar olan gelimeler, fosil yaktlarn hzla tkenmekte oluu ve oluan ihtiyalar yakt Pilleri iin avantaj olarak grnmektedir. Amerika Birleik Devletlerinde nmzdeki 15 yl ierisinde yakt pillerinin pazar durumu tahmini ekil 4.15de grlmektedir. ekilden de grlecei gibi yakt pilleri 2010lu yllardan itibaren vazgeilmez enerji kaynaklar olarak karmza kacaktr. Bu nedenle konu hakknda almalar ve gelimelerin devam etmesi kanlmazdr. ekilde en nemli ihtiya alanlarndan biri olan ulam sektr yer almamaktadr. Otomotiv sektrndeki almalar prototip imalatlarn yaplmas ile seri retim aamasna kadar gelmi durumdadr. Otomotiv sektr de gz nne alndnda

59

bugn dnyaya ekil ve yn veren fosil yaktlarn ve iten yanmal motorlarn yerini yakt pilleri ve hidrojenin alacan sylemek hayalcilik olmayacaktr.

60

5. SONU VE NERLER Yakt pilleri verimlilikleri yksek elektrokimyasal enerji dntrc olarak adlandrmak en doru yaklam olacaktr. Gnmz dnyasnda temiz ve srekli enerji kaynaklarna ihtiya her geen gn artmaktadr. Yakt pilleri iin gelecekte kullanm alanlar tahminleri de gz nne alndnda uzun yllar gndemde ve kullanmda kalaca ve pek ok gelimelere ak olduu aktr. almamzda yakt pilleri ve Hidrojen hakknda teorik bilgiler verilmi ve yakt pillerinin gerilim/akm karakteristii teorik ve pratik olarak ortaya konulmutur. Yaplan lmlerle elde edilen deerler hesaplama deerlerine olduka yakn olarak gzkmektedir. Ancak pratik uygulamalarn teorik hesaplamalardan bir miktar farkl olmas da doaldr. lmlerde kullandmz PEM yakt pili hcresinin kullanlm olmas, elektroliz yoluyla rettiimiz hidrojenin basnlandrlmadan kullanlmas gibi etkenler lmlerimizi etkilemi ve pratik uygulama ile az da olsa farkllklar olumasna yol amtr. Bu farklar ok etki yaratacak farklar deildir. Hesaplanan g grafii ile llen g grafii karlatrldnda uygulamann teorik alma ile uyumlu olduu grlmektedir. Bir yakt pili yn hcrelerin birletirilmesi ile olusa da salkl almas iin pek ok blmden olumas gerekmektedir. Bunlar yakt olarak kullanlan hidrojen ile dardan verilen havann basnlandrlmas, oluan suyun sistemden dar atlmas, hcre ynnn soutulmas ve k gcnn kullanm iin regle edilerek stabil hale getirilmesidir. Basit bir yaklamla her hcrenin 0,5W g retecei dnlerek 10 hcreden 5W alnaca dnlebilir. Ancak pratikte hcrelerin i direnci ve sistemi destekleyecek

61

dier nitelerin enerji ihtiya/harcamalar sonucu 5W deerine ulalamayacaktr. Bu konuda alacaklarn karlalabilecek bu tr problemleri zecek fikirler zerinde durmas gerekecektir. Deneysel almamzda iki tek hcreli membrann paralel balanmas ile oluan g kayb %9, tek hcrede ift membranl yapda oluan g kayb ise %5 seviyelerinde olmaktadr. Yeni oluturulan tek hcrede ift membranl yakt pilinin kayplarnn daha az olmas bir avantaj olarak gze arpmaktadr. nemi her geen gn artan yakt pilleri zerine almalarn artarak devam etmesi ve pratik uygulamalar yaplarak retim teknolojisinin lkemize kazandrlmas nemli bir hedef olarak ortaya kmaktadr. Ancak zerinde durulmas gereken konu seri ve paralel olarak balanan yakt pillerinin i direnleri, yaktn (hidrojenin) eit basn ve oranda pillere datlamamas, pillerin karakteristik farklar gibi sorunlarn yarataca g kayplarnn minimize edilmesi ve daha verimle yaplar oluturulmas olacaktr.

62

KAYNAKLAR 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Vezirolu,T.N. and Barbir,F., Hydrogen Energy Technologies, UNIDO, 5-47, Vienna (1998). Steinberg,M. and Cheng,H.C., Moden and Prospective Technologies for Hydrogen Prduction from Fossil Fuels, Oxford, 2:699-740 (1998). Hancock,O.G., A Photovoltaik-Powered Water Elektrolyzer: Its Performance and Economics, G.P.Putnams Sons, New York, 335-344 (1984). Baykara,S.Z. and Bilgen,E., An Overall Assessment of Hydrogen Production Solar Water Termolysis, Int.J.Hydrogen Energy, 14:881-889 (1989). Engels,H. Thermochemical Hydrogen Production, Int.J.Hydrogen Energy, 12:291-295 (1987). Willner,I. and Steinberger,B., Solar Hydrogen ProductionThrough Photo Biological, Int.J.Hydrogen Energy, 13:593-604 (1998). Wyczalek,F.A., The End Of Petroleum, 37th IECEC, IECEC 20102, 775781 (2002). Iguchi,S.,Kimura,K.,Ito,N.,Tange,K. and Suziki,H., New Leadsfor Future FC Vehicle, Fuel Cell Seminar, San Antonio TEXAS,210-217 (2004). T.N.Vezirolu, C.Derive and J.Pottier, Hydrogen Energy Progress IX, M.C.I., Paris, 3:1821-1828 (1992). Vezirolu,T.N., Derive,C. and Pottier,J., Hydrogen As An Energy Carrier, Production and Liquefaction Of Hydrogen in Norway for Transportation to and Storage/Distribution in Germany, Hydogen Energy Progres IX, M.C.I., Paris, 3:1913-1926 (1992). Vezirolu,T.N.,Derive,C. and Pottier,J., Solar Hydrogen Demonstration Plant in Neunburg vorm Wald, Hydogen Energy Progres IX, M.C.I., Paris, 2:677-686 (1992). Vezirolu,T.N., Takahashi, P.K., Exporting Solar Energy, Hydogen Energy Progres VIII, New York, 1:201-206 (1990). Winter, C.J.and Fuchs, M., HYSOLAR and Solar-Wasserstoff-Bayern, Int.J.Hydrogen Energy, 16:723-734 (1991).

11.

12. 13.

63

14.

WE-NET Report, New Energy and Industrial Technology Devolopment Organization, Hydrogen, Alcohol and Biomass Energy Devolopment, Tokyo, 27-34 (1997). Verne, Jules, The Mysterious Island, Oxford, 89 (1993). Haldane,J.B.S, Daedalus or Science and the Future, Truber and Company Ltd., London, 72-110 (1923) Lawaczek,F., Technick, Eher Varlag, Munich, 21-45 (1932) Eren,R.A. and W.H.Compell, Hydrogen: A Commercial Fuel for Internal Combustion Engines and Other Purposes, Journal of Institute of Fuels, 6(29):7-18 (1933). Hoffmann,P., The Forever Fuel: The Story of Hydrogen., Westview Pres, Boulder, Col., 244-251 (1981). Bockris,J.OM., Energy: The Solar-Hydrogen Alternative, Australia and New Zealand Book Co., Sydney, 125-218 (1975). Marchetti,C., Proteus vs. Procrustes, Lecture at Cornell University, Ithaca, New York, 318-357 (1970). Ohta,T., Solar-Hydrogen Energy Systems, Pergamon Pres, Oxford, 225-248 (1979). Vezirolu,T.N., Proceedings of the Hydrogen Economy Miami Energy Conference(THEME), Clean Energy Research Institute, University of Miami, Coral Gables, FL, 2:90-124 (1974). Appleby,A.J., and Foulkes,F.R., Fuel Cell Handbook, Van Nostrand Reinhold, New York, 428-454 (1989). Vora,S., Power Enhancment in Seal-Less SOFC, Fuel Cell Seminar, San Antonio TEXAS, 285-297 (2004) Leitman,J., High temperature fuel cells for stationary applications, Fuel Cell Seminar, San Antonio TEXAS, 325-343 (2004).

15. 16. 17. 18.

19. 20. 21. 22. 23.

24. 25. 26.

64

EKLER

65

EK-1 Tek hcrede ift membranl PEM yakt pili faydal model belgesi

66

EK-1 (Devam) Tek hcrede ift membranl PEM yakt pili faydal model belgesi

67

EK-1 (Devam) Tek hcrede ift membranl PEM yakt pili faydal model belgesi

68

EK-1 (Devam) Tek hcrede ift membranl PEM yakt pili faydal model belgesi

69

EK-1 (Devam) Tek hcrede ift membranl PEM yakt pili faydal model belgesi

70

EK-1 (Devam) Tek hcrede ift membranl PEM yakt pili faydal model belgesi

71

EK-1 (Devam) Tek hcrede ift membranl PEM yakt pili faydal model belgesi

72

EK-1 (Devam) Tek hcrede ift membranl PEM yakt pili faydal model belgesi

73

EK-1 (Devam) Tek hcrede ift membranl PEM yakt pili faydal model belgesi

74

EK-1 (Devam) Tek hcrede ift membranl PEM yakt pili faydal model belgesi

75

EK-1 (Devam) Tek hcrede ift membranl PEM yakt pili faydal model belgesi

76

EK-2 Anuvu 1,5kW yakt pili

77

EK-2 (Devam) Anuvu 1,5kW yakt pili

78

EK-3 Hyundai basn blteni

79

EK-3 (Devam) Hyundai basn blteni

80

EK-3 (Devam) Hyundai basn blteni

81

EK-3 (Devam) Hyundai basn blteni

82

EK-3 (Devam) Hyundai basn blteni

83

EK-3 (Devam) Hyundai basn blteni

84

EK-3 (Devam) Hyundai basn blteni

85

ZGEM Abdullah Ersan OUZ 1974 ylnda Ankarada dodu. lk, orta ve lise renimini Ankarada tamamlad. 1994 ylnda Ankara niversitesi Elektronik Mhendislii blmn bitirdi. Ayn yl Hv.Mh.Tm rtbesi ile Hava Kuvvetlerine katld. 2002 ylnda Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letme Blmnde yksek lisans eitimini tamamlayarak letme Uzman unvann ald. Abdullah Ersan OUZ Evli olup halen 3 nc Hava kmal Bakm Merkezi Komutanlnda grev yapmaktadr.