NDEKLER

ZET ................................................................................................................................... i SUMMARY ......................................................................................................................... ii GR .................................................................................................................................... 1 BLM 1: BULGARSTAN TARH ERCEVESNDE BULGAR TRKLERNN DURUMU VE G DALGALARI ................................................................................. 10 1.1. Osmanl mparatorluunun Bir Paras Olarak Bulgaristan............................ 10 Bulgar Milliyetilik Hareketleri.................................................................... 11 Bulgaristan zerklik Kazanmas :Prenslik Dnemi................................... 14 Bulgaristann Bamszlk Kazanmas: Krallk Dnemi........................... 19 1.1.1. 1.1.2. 1.1.3. 1.2.

Bamsz Bulgaristan: Trklerin Aznlk Konumuna Gelmesinden Sonraki ifti Partisi Dnemi ..................................................................................... 26 Faist Dnem .................................................................................................. 30 Sosyalist Dnemler......................................................................................... 31 Birinci Sosyalist Dnem ( 1946 - 1970 )................................................ 31 kinci Sosyalist Dnem ( 1970 - 1989 ).................................................. 36 Demokratik Dnem........................................................................................ 42

Siyasi Dnemler.................................................................................................................. 26 1.2.1. 1.2.2. 1.2.3. 1.2.3.1. 1.2.3.2. 1.2.4.

BLM 2: BULGAR TRKLER ZELNDE ZORUNLU G OLGUSUNUN DEGERLENDRLMES ................................................................................................. 46 2.1. G Kavramna Genel Bir Bak ve Zorunlu G Olgusunun Tanmlanmas. 46 nsan Haklar Balamnda Zorunlu G Deerlendirilmesi...................... 49 Birlemi Milletler Antlamas.............................................................. 49 Irk Ayrmn Ortadan Kaldran Szleme........................................... 50 Medeni ve Siyasal Haklar lgili Szleme ............................................ 50 Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi .............................. 50 Irk Ayrm Hakkndaki Szleme ......................................................... 51 nsan Haklar Evrensel Bildirisi ........................................................... 51 Helsinki Deklarasyonu........................................................................... 51 Zorunlu Gn Yol Aabilecei Sorunlar ve Alnabilecek nlemler ....... 51 2.1.1.1. 2.1.1.3. 2.1.1.4. 2.1.1.5. 2.1.1.6. 2.1.1.7. 2.1.1.8. 2.1.2. 2.1.1.

2.2.

Bir Zorunlu G rnei Olarak Bulgar Trkleri .............................................. 54 Bulgar Trklerini Ge ten Sebepler.......................................................... 54 Trke Yasa......................................................................................... 54 Trk Giysileri Yasa............................................................................. 54 Trk Mzii Yasa ............................................................................... 55 Trke Yer simlerinin Deitirilmesi ................................................. 55 Eitim Alanndaki Zorluklar ................................................................ 55 Ailelerle lgili Yaanan Zorluklar......................................................... 56 Bulgar Kltrnn vlmesi ............................................................... 56 mar Vaatleri .......................................................................................... 57 Gn Zorlatrlmas............................................................................ 57 Bulgar Bayram ve "Rituel" Sisteminin Yerletirilmesi .................... 57 slamiyeti Ktleyen Yaynlar .............................................................. 58 Soydalarmzn Bulgar Kkenli Olduu ddias ................................ 58 Asimilasyon almalarnn Etkisi ....................................................... 59 2.2.1.1. 2.2.1.2. 2.2.1.3. 2.2.1.4. 2.2.1.5. 2.2.1.6. 2.2.1.7. 2.2.1.8. 2.2.1.9. 2.2.1.10. 2.2.1.11. 2.2.1.12. 2.2.1.13.

2.2.1.

2.2.2.

G Eden Bulgar Trklerinin Yaadklar ve Gn Sonular ............... 60

SONU................................................................................................................................ 65 KAYNAKLAR ................................................................................................................... 69 ZGEM.........................................................................................................................73

GR G bir yerleim biriminden, gruptan yada siyasal snrlar belirgin bir toprak parasndan baka bir birime doru, ksmen srekli, birey veya kitle hareketi olarak tanmlanabilir. Nfusun yer deitirme devinimini anlatan g olgusunun ilk sosyal belirleyeni, nfusun kii, aile, grup yada kitle olarak geici veya srekli doduu yaad yeri terk edip baka yerlere gitmesidir. Nfusun farkl yerleim yerleri arasnda yer deitirmesinin devinimini g etmek, bu devinimi gerekletiren, katlan nfusu da gmen nfusu ad verilir. Uluslar aras ltler asndan dnldnde ise, g, yerlemek veya almak amacyla nfusun farkl lkeler arasnda yer deitirmesidir. Nfusun bir blm kendisine ynelik uygulanan bask ve zulm sonucu g etmeye karar vermi, g eden insanlarn iradesi dnda bir baka irade tarafndan dayatlm, yada, iinde yaanlan blgenin doal koullar, sosyal, ekonomik, kltrel ve psikolojik ortam iinde yaanlmaz duruma gelmise, gerekleen g devinimi zorunlu gtr. Zorunlu G olgusu balamnda Bulgar Trkleri adl alma zorunlu ge maruz kalm Bulgar Trklerini konu almaktadr. alma tarihsel perspektif ierisinde Bulgaristandaki Trk aznln konumuna bakmay gerektirir. alma gereince g olgusuna genel bir giri yaplacak ancak zorunlu g kavram zerinde younlalacaktr. Birinci blmde Bulgar Trklerinin yaadklar basklar, uluslar aras hukuk asndan Trk Aznla verilen ikili ve ok tarafl haklar, eitim alannda yaanan zorluklar incelenecek. kinci blmde youn olarak g olgusu ve Bulgar Trklerin yaadklar asimilasyon basklar zerinde durulacaktr. Sonu ksmnda Bulgar Trklerinin yaadklar zorunlu g genel hatlaryla ortaya konularak alma sonlandrlacaktr.

Bu almann amac, Bulgaristan Trk Aznln yaad zorluklar, ge zorlanmalar ve Uluslararas Antlamalarda bu aznla tannan haklarn ve bunlarn uygulanmas noktasnda ortaya kan sorunlarn deerlendirilmesi olarak zetlenebilir. 14.Yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl mparatorluunun hakimiyet sahasna giren gnmz Bulgaristan corafyas, Devlet tarafndan uygulanan sistematik bir iskan politikas sonucu Trk yurdu haline gelmitir. Bu tarihten balayarak blgedeki nfus dengeleri srekli Trklerin lehine olan bir gelime gstermitir. 19.yzyln ortalarna kadar Bulgaristan corafyasnda Trk nfus younluu etkinliini korumutur. Bu dneme kadar blgede hakim olan siyasi otoritenin temel unsuru olan Trkler, bu tarihten itibaren gerek devletin siyasi otoritesinin zayflamas, gerekse Fransz htilalinin sonular ve Avrupa Devletlerinin destei ile bamsz Bulgaristan Devletinin kurulma abalar ile birlikte zor bir duruma dmlerdir.. Ge zorlanm, aznlk durumda kalmlardr. Aznlk, ounluktan farkl zellikleri bulunan, ounluk tarafndan haklar garanti edilmi bir topluluktur. Bulgar Trk Aznlnn kendi ierisindeki yaadklar zorluklar ve g dalgalarn incelerken, bu tarihsel sreci drt temel balk altnda snflandrarak deerlendirebiliriz. Prenslik Dnemi (1878 1908): Bu dnem Bulgaristann zerk bir devlet olduu dnemdir. Bu dnemde Bulgaristan hukuken Osmanl Topradr. Krallk Dnemi (1908 1944): Bu dnem Bulgaristann bamszln kazanmasndan Sosyalist Devrime kadar geen dnemdir. Bulgaristan Trkleri iin tam manas ile hukuki olarak aznlk dneminin balad devredir. Sosyalist Dnem (19441989): Bulgaristan Trklerinin en zor dnemi olarak deerlendirilebilecek dnemdir. Bu dneme Damgasn vuran temel unsur, T.Jivkov ve onun bask politikalardr.

Demokrasi Dnemi (1989 - ....): Dnyada Komnizmin kmesi ve Bulgaristannda buna ayak uydurmas ile balayan dnemdir. Bu dnemde Trk aznl nceki dnemlere gre ok daha rahatlam, siyasi ve kltrel haklarn byk lde geri alm; hatta Bulgaristanda kurulan koalisyon hkmetlerinde Trklerin Partisi Hak ve zgrlkler Hareketi hkmet orta olmutur. Bulgaristandan Trkiyeye gler aralklarla 1989 ylna kadar srmtr. Trkiyenin Cumhuriyet dneminde lkeye gelen toplam gmenlerin % 48ini oluturan yedi yz doksan bin yedi yz on yedi Bulgaristan gmeninin, g hareketi drt aamada gereklemitir (Ky Hizm.Env.s.138). 1925 ylndaki Trk - Bulgar ikamet szlemesi ile 1949 ylna kadar on dokuz bin sekiz yz otuz ailede yetmi be bin sekiz yz yetmi yedi kii iskanl, otuz yedi bin yetmi ailede yz krk yz yirmi bir kii serbest gmen olmak zere toplam elli alt bin dokuz yz alt ailede iki yz on sekiz bin dokuz yz doksan sekiz kii Trkiyeye g etmitir (DPT, s.6). 1950 - 1952 yllar arasnda Bulgaristann tehcir ve ge zorlamas sonucu otuz yedi bin sekiz yz elli bir aileye mensup olmak zere yz elli drt bin yz doksan kii iskanl gmen olarak Trkiyeye gelip yerlemilerdir (DPT, s.6). 1968 - 1979 yllar arasnda da Trkiye-Bulgaristan Yakn Akraba G Anlamas erevesinde otuzikibinyzellialt aileye mensup yzonaltbinbeyzyirmibir kii Trkiyeye g etmi ve bu g ile 1950-1952 yllar arasnda gelen gmen ailelerinden byk blmnn Bulgaristanda kalan yaknlarnn Trkiyeye serbest gmen olarak gelmeleri salanm ve bylece paralanm ailelerin birlemesi gerekletirilmitir (DPT, s.10).

 Bulgaristandan son g hareketi 1989 ylnda Trk kkenli Mslman Bulgar

vatandalarnn, Bulgar hkmeti tarafndan Trkiyeye ge zorlanmalar ile balatlmtr. Gmenler kitleler halinde trenlerle Trk snrna braklmlardr. Bylece Trkiye, II.nci Dnya Savandan sonra Avrupada grlen en youn ve zorunlu g akmn yaklak aylk bir sre iinde kabul etmek durumunda kalmtr. Bu dnemde altm drt bin iki yz doksan be aileye mensup iki yz yirmi alt bin sekiz yz altm kii serbest gmen olarak Trkiyeye gelmitir. Bu tarihten itibaren 1995 ylna kadar da aralkl olarak gelen serbest gmenlerin says yirmi yedi bin iki yz yirmi drt ailede yetmi bin dokuz yz elli yedi kiiye ulamtr (Ky Hizm.Env.s.138). Bu g dalgalar yaanrken Bulgar Trkleri pek ok bask grmtr. En fazla basknn yaand ve hissedildii alan ise Eitimdir. Bu sebeble blmler ierisinde eitim konusuna ayrca yer verilmitir. Osmanl-Rus sava esnasnda Trk eitim kurumlar yaklp yklm ve byk darbe yemitir. Berlin Antlamas, Bulgaristanda yaayan Trklerin dini, kltrel ve eitim konusundaki hak ve zgrlklerini garanti altna alyor ve bunlarn Bulgar anayasasnda yer alacan hkme balyordu. 1884de kartlan Resmi ve zel Okullar Yasas, Berlin Antlamas kararlar dorultusunda Trk okullarn zel statde sayyor ve bunlarn ynetim ve denetimini Trk cemaatine brakyordu. 1891de yrrle giren Milli Eitim Yasas, Trk okullar zerindeki yerel ynetim yetkisini artryordu. 1908 banda kartlan lk ve Orta retim Yasas ile, grnrde Trklere kendi dillerinde eitim hakk verilmekle birlikte gerekte eitim zgrln kstlamak ve Trkleri cahil brakmak amalanyordu (imir, 1986: 41-43). Bulgar emsallerinden en az on kat daha yoksul olan Trk okullar, yerel ve genel ynetimlerden hi maddi destek alamyorlard. Btn bu olumsuz artlara ramen Bulgaristan Trk eitimi, yavata olsa bir gelime iindeydi. Trk basn da en fazla Krallk

dneminde canllk gstermitir. Bu dnemde yaklak 80 dolaylarnda dergi ve gazete yayn hayatndayd (imir, 1986: 49-51). 21 Temmuz 1921de yrrle giren Bulgar Milli Eitim Yasas Trk okullaryla ilgili u yenilikleri iermektedir: ayr bir mfetti atanmas, yirmiden fazla okulu bulunan encmenlerin birer orta ve ilk okul retmeni semesi, Bulgarca eitim yapma zorunluluunun kalkmas, okul fonlar oluturulmas, okul ve okul yapmna devlet destei salanmas (Kekiolu, 1985: 32). Ancak 1923de yaplan bir darbe ile Bulgaristanda ifti hkmetinin devrilmesi sonras ynetime faist bir idare gemi ve ortaya atlan Bulgaristan Bulgarlarndr slogan ile tekrar Trklere ynelik basklar yeniden artmtr (Torol, 1989: 18-71). 1906 ylnda ilk faaliyetlerine balayan Trk retmenler Birlii, birlik ve beraberlii gelitirme ve eitim kalitesini ykseltmenin yan sra Trk ocuklarnn milliyeti, Trklk uuruna sahip ve Trkiyeye bal bir nesil olarak yetitirilmesi abas iindeydi. Ayrca bu birlik, Trkiyedeki gelimelere paralel Temmuz 1928de lke apnda Trk okullarnda Latin alfabesi ile eitime geme karar ald. Ancak Bulgar Milli Eitim Bakanl, bu giriimi 10 Ekim 1928de yaynlad bir genelge ile drt sene mddetince yasaklad. Bunu zerine Bulgaristan Trk retmenler Birlii ve Trkiye hkmeti, Bulgar hkmeti nezdinde giriimlerde bulunarak bu ertelemeden vazgeilmesini talep ettiler. Bu abalar neticesinde ksa bir sre sonra Trk okullarnda Latin alfabesine geme ertelemesinden vazgeildi. Bylece 1928/29 retim ylndan itibaren yeni alfabeye geildii gibi Bulgaristan Trkleri arasnda da Millet Mektepleri (yal nesle yeni yazy retmeyi amalayan) yaygnlat ve Trk Basn da yeni harfleri kullanmaya balad. Trk retmenler Birliinin faaliyetleri, 1933 sonras yasaklanmtr (imir, 1986: 95-98). 1946 sonras zel okul statsndeki Trk okullarn devletletirdi ve arkasndan da tek tip bir sosyalist Bulgar toplumu oluturmaya kalkt (Turan, 1995: 295). Okullardan din

derslerinin kaldrlmasn Trkenin yasaklanmas ve Trk adlarnn deitirilmesi izlemitir (Hseyin, 1995: 46). Bulgaristan Trk aznlk okul mfredatlar, belirli bir plan ve program dahilinde srekli deitirilerek Trk ocuklarn komnistletirme istikametinde gelimitir. Hatta bu uygulama kapsamna kre ve anaokullar da dahil edilerek ve buralarda da Bulgarca eitim verilmi ve komnist terbiyenin ilk tohumlar atlmtr. (imir, 1986: 196-232). Bu sre zarfnda Trkiyeye gler younlamtr. Sosyalist bir lkeden kapitalist Trkiyeye g, komnist camiada ho karlanmam ve Stalinin emri ile durdurulmutur. Stalin, Bulgaristan Trklerinin ileride Trkiyede yaplacak sosyalist devrimin ncleri olarak yetitirilmelerini de emretmi, bunun zerine Bulgaristanda kapatlm olan Trk okullar Trke eitim verecek ekilde yeniden almtr. Ancak 1950-1951 yllarndaki byk gle yetimi elemanlarn ou Trkiyeye gtnden retmen sknts ekilir. Bu problemin zm iin Bulgaristan Trklerinin eitiminde Azerbaycan model seilir ve 1952 ylnda bu lkeden Bulgaristana birok Azeri uzman ve danman getirilir. Azeri uzmanlar, Bulgaristan Trk okul mfredatlarnn gelimesi ve gncellemesine byk katk salamlardr (Yenisoy, 1997: 1786-87). Ancak Bulgaristan Trklerine uygulanan sosyalist ierikli eitim plan tutmam; Azeri Trk uzmanlarn gayretleri ile soydalarmzn Trklk bilinci ve milliyetilik duygular daha fazla artmtr (Torol, 1991: 47). Stalinin lm ve Trkiyede sosyalist bir devrimin mmkn olamayacann anlalmas ile Bulgar ynetimi, Trk aznla ynelik politikalar sil batan deitirmitir. 1958-1959 retim ylnda, Trk aznlk okullar Bulgar okullaryla birletirildi. Bu uygulamalarla; Bulgaristan Trklerinin Trkiyeden koparlmas, Bulgarlatrlp Bulgarlarla kaynatrlmas amac gdlmtr. (imir, 1986: 241-250). Trk dili eitimi her geen gn azalm ve 1970ye gelindiinde tamamen ortadan kalkmtr (imir, 1986: 251-257). 1960larda 27 Mays ihtilali ve sonras gelimeler,

koalisyon hkmetleri ve Kbrs sorunu v.b. gibi meselelerle uraan Trkiye, komu Bulgaristandaki soydalarn eitimine gerekli ilgi ve alakay gsterememitir.

BLM 1: BULGARSTAN TARH ERCEVESNDE BULGAR TRKLERNN DURUMU VE G DALGALARI

Balkanlarda Trk varlnn balangc, genel kannn aksine, Osmanl dneminden ok ncelere dayanr. lk olarak Hun Trkleri'yle balayan bu mevcudiyet, Orta Asya'dan g eden eitli Trk boylaryla devam etmitir. Bu topluluklar blgenin kltrel geliimine byk katkda bulunmu ancak byk apta asimilasyona uramlardr. rnein Volga boylarnda yaayan ve Trke konuan Bulgar Trkleri, Slavlarn iinde asimile olmu ve bir Slav topluluu olarak anlmlardr. Balkanlar'n Osmanl mparatorluu tarafndan fethi, blgede yeni ve parlak bir dnemin balangc olmutur. Yaklak 500 yl sren bu iktidar dneminde blgenin sosyal, ekonomik ve kltrel yaps byk bir gelime gstermitir. Gnmze kadar ulaan kltr mirasnn byk bir ksm bu dnemde ina edilmitir. Yine bu dnemde Trkler, Balkan topraklarnda yaayan eitli topluluklarla kkl balar kurarak blgedeki Mslman-Trk varln kalc hale getirmilerdir. 1.1. Osmanl mparatorluunun Bir Paras Olarak Bulgaristan On drdnc yzyln ortalarndan itibaren Sleyman Paa komutasndaki Rumeliye geen Trkler bu sayede Balkanlar Fethe balamlardr. Bu fetihler neticesinde, Osmanl Devleti Bulgaristana 1389 ylnda hakim olmutur.(Halaolu 2002:308) Trklerle ayn kkenden olan ve 8. yzyldan sonra Slav kltrn kabul eden dier bir tabirle Slavlaan Bulgarlar arasnda Osmanl hakimiyeti, dier balkanl milletlerde olduu gibi kolaylkla benimsendi.(Kafesolu:1985:16) Osmanl Devleti hakimiyeti altna ald dier btn milletlerde olduu gibi Bulgar Halknn da din, dil ve eitim hrriyetine dokunmad. Bulgarlarn fethi ile Osmanl Devletinin fetih politikas gerei fethedilen

10

yerlere Anadoludan Mslman-Trk Nfus iskan ve ayn zamanda eitli imar faaliyetlerinde bulunarak, buralarn Trklemesi hedeflenmitir.(zbir 1986:6) Osmanl Devletinin Balkanlardaki Tuna ve Edirne vilayetleri zerine kurulu olan Bulgaristan, ayn zamanda merkeze yaknl ve sefer yolu gzergahnda olmas sebebiyle ve Osmanl Devletinin Bulgar Tccarlarna geni imtiyazlar tanmas sonucunda, ticari bakmdan olduka gelime gstermitir. Bu ekilde 19. yzyla kadar yaklak beyz yl Osmanl Hakimiyetinde yaayan Bulgarlar bar iinde ve benliklerinden hibir ey kaybetmeden varlklarn srdrmlerdir. Bulgarlar arasnda Osmanl devletinden ayrlma dncesi ve ilk Bulgar milli hareketi 1835 ylndan itibaren ortaya kmtr. 1.1.1. Bulgar Milliyetilik Hareketleri Balkan milletleri gibi Bulgarlar da, milliyetilik duygular ve Rusyann tevik ve tahrikleri ile 19.yzylda Osmanl Devletinden ayrlarak bamsz bir devlet kurma abas iine girmilerdir. Bulgar milliyetilii; Fransz ihtilalinin etkisi, eitim faaliyetlerinin yaygnlamas, Bulgar kilisesinin Fener Rum kilisesinden ayrlarak bamsz olmas ve etki alannn da daha sonra kurulacak Bulgaristan corafyasn kapsamas gibi sebeplerle gelimitir. Rusyann tevik ve tahrikleri ise, Balkanlarda kurulacak ve Ege Denizinde snr olacak bir devlet vastas ile scak denizlere alma hesabna dayanmaktadr. 19.yzylda eitli Balkan halklar, Rusyann kkrtmas ile baz isyanlara teebbs etmilerdir. Ruslara ar bir darbe indirmeden Osmanl Devletinin rahat bir nefes alamayacan gren Reit Paa, mahir bir diplomasi ile ngiltere, Fransa ve Sardunya (talya) devletleri ile ittifak kurarak Ruslara kar Krm Savan balatr (1853). kibuuk yla yakn sren ve ok kanl geen muharebelerden sonra mttefik ordular, Rus birliklerini ar bir yenilgiye uratr ve 1856da Krm igal eder (Yeni Trk Ansiklopedisi, 1985: 1834, 2842). Krm Sava sonunda imzalanan Paris Antlamas ile

11

Osmanl Devletinin toprak btnl teminat altna alnm, Karadeniz tarafsz bir hale getirilmi ve bu sularda tersane ve donanma bulundurulmas yasaklanmtr(Aydn,1992: 4) Krmda yedii darbe sonras Rusya, Osmanl Devletine kar saldrgan tutumunu bir sre iin ertelemekle etmekle birlikte, eitli yardm dernekleri vastas ile bir taraftan Panslavist bir siyaset gderken dier taraftan da Paris Antlama hkmlerini deitirmek iin frsat kollamtr. Mteakip zaman diliminde Rus tevik, tahrik ve destei ile Balkanlarda eitli isyan hareketleri grlmtr. Bu tr hadiseler, Osmanl Devletinin zamannda ald eitli idari ve askeri tedbirlerle bastrlmtr (Aydn, 1992: 4-6; nal, 1977: 282-287). Ancak Ruslarn bekledii frsat, Eyll 1870de Fransann Prusyaya yenilmesi ile oluur. Birliini salayan Almanya, Avrupadaki tm hesap ve kuvvet dengelerini deitirmektedir. Rusya, Paris Antlamasn imzalayan devletlere 31 Ekim 1870de gnderdii nota ile, artk Karadenizin tarafszlk stats ile burada tersane ve donanma bulundurma yasan kabul etmeyeceini bildirmitir. Bunun zerine imzalanan Londra Protokol ile de, Rus talepleri kabul edilir (Yeni Trk Ansiklopedisi, 1985: 2842). Ardndan Rusya, Osmanl tebaas Balkan haklarn silahlandrma ve kkrtmay daha da artrr. Bu durumda eitli Bulgar isyanlar olmusa da, her seferinde Osmanl ordusu duruma hakim olmu ve isyanlar ksa srede bastrmtr. Daha sonra Ruslar, Almanya ve Avusturya ile hazrladklar Berlin Muhtrasn, 11 Mays 1876da Osmanl devletine vermitir. Ancak buna ngilterenin katlmamas ile de muhtra geersiz kamtr. Arkasndan Ruslar, Srbistan ve Karada Osmanl devletine kar savaa srm ve ngiliz kamuoyunu etkilemek iinde, Trklerin Bulgarlar katlettii eklinde aslsz bir propaganda balatmtr. Avrupann desteini temin eden Rusya, Srbistan ve Karadan yenilmesi zerine, Trkiyeye bir ltimatom vererek askeri harekat derhal durdurmasn istemitir. Daha sonra stanbulda bir konferans (Tersane) toplanm ve Srbistan ve Karadaa toprak, Bosna-Hersek ve Bulgaristana otonomi vermesi Osmanl Devletine iletilmitir. Bu talebin Trkler tarafndan reddedilmesi zerine Rusya, bir taraftan diplomasi ile dier Avrupa

12

devletlerinin muhtemel savata tarafsz olmalarn temine alrken dier taraftan da byk askeri hazrlklara balamtr. Bu arada 30 Mart 1877de imzalanan Londra Protokol, Osmanl devletine iletilmi ve reddedilmitir. Bunun zerine Rusya, Avrupa hukukunu koruma bahanesi ile 24 Nisan 1877de Osmanl devletine bir sava balatmtr. Bylece Trk tarihinde 93 Harbi olarak anlan (Hicri 1293) Balkanlarda Tuna ve Kuzey Dou Anadoluda Kafkas cephelerinde cereyan eden byk ve kanl bir sava yaanmtr. Savan balamas ile Fransa, ngiltere, Almanya, talya ve Avusturya tarafszlk ilan ederken; Romanya, Srbistan ve Karada ile Bulgar eteleri Ruslarn safnda savamlardr. Gazi Osman Paa ile Plevnede ve Ahmet Muhtar Paa ile de Dou Anadoluda baz baarlar elde edilmise de, bu sava, Trk tarihinin en byk felaketlerinden biri olmutur. Trklerin bu sava kaybetmesi; mali glkler, iae ve cephane eksiklii, tecrbeli subaylarn yetersizlii, kumandanlar aras ihtilaflar ve harbin saraydan idare edilmesi gibi sebeplere dayanmaktadr.(Aydn,1992:6-7). Savan kaybedilmesinden sonra Trk ve Rus heyetleri arasnda 3 Mart 1878de Yeilky Antlamas imzalanmtr. Buna gre; Dou Anadolu ve Rumelide byk Osmanl toprak kaybnn yan sra Romanya, Srbistan ve Karadan bamszl ve Tuna eyaletinde kurulacak geni bir Bulgaristan Prenslii de kabul ediliyordu. Ancak byk Avrupa devletleri, Yeilky Antlamasn kendi karlarna uygun bulmayarak 18 Haziran 1878de Berlin Kongresini tertiplemilerdir. Buna gre; Dou Anadoludaki baz yerler Osmanlya iade ediliyor (Beyazt ve Elekirt), Romanya, Srbistan ve Karada meselesi aynen kabul ediliyor, Byk Bulgaristan kltlerek Balkan Dalar kuzeyinde oluuyor, Makedonya ve Balkan Dalar ile Ege Denizi aras topraklar Osmanlya braklyordu. Ayrca Balkan Dalar gneyinde ksmi zerk statde Dou Rumeli adl yeni bir eyalet kuruluyordu. Bylece 93 Osmanl Rus sava ve sonucunda imzalanan Berlin Antlamas ile, nfusunun yardan fazlas Trk olan bir Bulgaristan devleti domutur.

13

1.1.2. Bulgaristan zerklik Kazanmas :Prenslik Dnemi 16.yzylda Bulgaristan nfusunun byk bir ksmn Mslman Trkler tekil ediyordu (Korkud, 1986: 4). Bulgaristan Trkleri, genelde Osmanl dneminde Anadolunun eitli yrelerinden Rumeliye gitmi Yrklerden olumaktadr. Bu Yrk gruplar arasnda; Hayranbolu olarak da bilinen Vize, Naldken, Tanrda ve Karagzler nemli bir yer tekil etmektedir (Torol, 1989: 12-15). Osmanl dneminde Anadoludan blgeye gen Trkler, buradaki yerli Trk halkla kaynap oalmlardr. Bylece blgede bir Trk varl olumutur. Hogrl ve adil Osmanl ynetimi altnda Bulgarlar, milli varlk ve kltrlerini koruyabilmilerdir (Tarihte Trk Bulgar likileri, 1976: 112-113). Osmanl mparatorluu; Asyada Anadolu, Avrupada Rumeli ve ortada bakent stanbul jeopolitik dengesi zerine kuruldu ve yaad (imir, 1987: 47). 1876da Tuna vilayetinin alt sancanda (Ni hari), Trk ve Bulgar nfus eit ve bir milyon yz dolayndayd. Berlin Antlamas ile Dou Rumeli adn alan blgede ise 1876da, alt yz seksen bir bin Trke karlk drt yz seksen bin Bulgar yaamaktayd. 1877-1878 Osmanl-Rus sava esnasnda bir milyon blge Trk kanl bir ekilde yurtlarndan ge zorland ve bunlardan yars soykrm ve ar tabiat artlarndan tr katledildi. Bylece Osmanl Tuna eyalet topraklarnda aznlkta olan Bulgarlara bir lke oluturuldu (Kekiolu, 1985: 13). Dier bir ifade ile Rus yetkili makamlarnca da belirtildii gibi Osmanl Rus sava, bir rklar ve yok etme sava olarak planland ve uyguland (Tarihte Trk Bulgar likileri, 1976: 103). ounlukta olan Trkler, be yz yldr yaadklar vatanlarnda aznlk konumuna dtler. Yine de Bulgaristan Trkl tamamen ortadan kaldrlamad. rnein Ocak 1881de lkenin kuzeydou blgelerinde hala Trkler, %65lik bir ounluu tekil ediyordu (imir, 1987: 48-49). Blge tarm arazilerinin %70ine sahip olan Trklerin aznla drlmesi ile ekonomik durumlar da ktletirildi (imir, 1986: 20). Blge Rus igaline dm ve Berlin antlamas ile, Balkan dalar kuzeyinde bir Bulgaristan Prenslii ve gneyinde ise, Dou Rumeli Vilayeti kurulmutu. Bu iki blge ynetimi de fiilen Bulgarlarn eline gemitir (Tarihte Trk Bulgar likileri, 1976: 112-

14

113). 93 Harbi sonras Rus askeri birlikleri blgeden ekildikten sonra Bulgarlar, Trklere kar tam bir bask ve zulm politikas uygulayarak ge zorladlar. Binlerce Trk kuruna dizilmi, hamile kadnlar katledilmi, camilere doldurularak yaklmlardr. 1883 yaz ortasndan itibaren aylk dnemde ikiyzbin Trk, Trkiyeye geldi. Bu gler, 18861890 arasnda yetmibebin, 1893-1902 arasnda yetmibin olarak srmtr. Sava sonras ksmen yaralar sarlm ve Trkler baz kltrel haklar elde etmilerdir. Bulgaristan, 1885te Balkan Dalar gneyindeki Dou Rumeli vilayetini ilhak ederek bymtr (Torol, 1989: 69). Bulgaristan Prensliinin kurulmasndan itibaren Osmanl-Bulgar ilikilerinin odak noktasn Bulgaristan Trk aznl oluturmutur. Osmanl ynetimi, soydalarn hak ve zgrlklerini, eitim durumlarn ve dini faaliyetlerinin korunmas ynnde giriimlerde bulunmutur.

Dnem erisinde Yaanan Anlama :Berlin Antlamas (1878):

1877-1878 Osmanl-Rus Sava sonrasnda imzalanan ve Trklerin ilk kez aznlk durumuna dt Berlin Antlamasnda Trklerle ilgili olarak ilgin dzenlemelerin varl dikkati eker. Berlin Antlamasnn 4. maddesinin ikinci paragrafna gre, Bulgaristandaki Trklerin hak ve karlarnn gzetileceine deinilmektedir. Ayrca, o dnemdeki Trk-Mslman Aznlk iin sadece Trk szcnn tercih edilmesi ayr bir nanstr. 5.madde ise; Trklere dini, kltrel haklar tannacan ve bunlarn hibir ekilde engellenmeyeceini n grmektedir: Bulgaristanda din ve mezhep ayrm gzetilemez. Ayr din ve mezhepten olan aznlklar, tpk Bulgar ounluk gibi btn medeni ve siyasal haklardan yararlanrlar. Bulgar Hkmeti, aznlklara din ve ayin zgrl salamakla ykmldr. Aznlklarn kendi dini liderleriyle olan ilikileri engellenemez. Ayn maddenin ilk cmlesi ise, Berlin Antlamasnn Bulgar kamu hukukunun temelini oluturduunu, Bulgar anayasas ve

15

yasalarnn buna aykr hkmler getiremeyeceini, ayrca bu antlamann Bulgar i hukukunun stnde olduunu belirmektedir. Berlin Antlamasnn 12.maddesi Bulgaristan Trklerinin tanmaz mallaryla ilikilidir. Bu madde uyarnca, Trkler, Bulgaristandan g etmi veya ayrlm bile olsalar geride brakacaklar mlklerini koruyabilirler. Bu tanmazlarn sahipleri Bulgaristandan ayrldklarnda Bulgar devlet makamlar bunlara el koyamayacakt.(imir 1986:366) Berlin Antlamas ok tarafl bir antlama olduundan Bulgaristan, sadece Trk Devletine kar deil; Avrupa devletlerine kar da sorumluluk atna girmitir. Bu antlama ile kurulan Bulgar Prenslii, Trklere her trl serbest yaama olanan vermeyi taahht ettii halde, zaman ve yer esasna bu antlamann hkmleri hie saylm, Trk aznla kar paralaynet politikalarna giriilmi ve Trk nfusu ge zorlanmtr. (imek 1999:89)

Prenslik Dneminde Bulgaristan'da Trk Aznlk Eitimi (1878-1908):

Bulgaristan'da Trk eitiminin kk Osmanl mparatorluu dnemine dayanr. Trklerin camilere dayal medreseleriyle mahalle mektepleri vard. Bulgarlarn da birer "Bulgar mahalle mektebi" demek olan Kiliyni Uilita adndaki okullar vard. ada anlamda okullar Balkanlarda 19. yzyl ortalarnda almaya baland. 1835'de ilk modern Bulgar okulu ald. yl sonra 1838'de, mparatorlukta ilk Rtiye okullar ald. Rtiyeler, o zamana gre ileri bir admd ve Avrupai anlamda Trk okullar demekti. Bulgar okullarna misyoner rgtlerinden, panistlavist komitelerden ve Bulgar halknn kendisinden yardm geliyordu. Trk okullarnn yk, hemen hemen yalnz halkn omuzlarndayd. Bir de vakflardan destek salanyordu. Hkmet, "Islahat" politikas erevesinde yeni okullar zendiriyordu. 1864 ylnda "Tuna Vilayeti" kuruldu. Tuna nehri ile Kocabalkan arasndaki bu nemli vilayet, reformlar bakmndan, btn imparatorluun "Pilot blgesi" seildi. Bana da nl

16

reformcu Mithat Paa getirildi. Bu vilayette yaplacak reformlar, teki vilayetlere rnek olacakt. Mithat Paa, Tuna vilayetine, o dneme gre olduka kkl reformlar yapt. Bu reformlarn, Balkanlarda Trk eitiminin gelimesinde tarihi bir yeri oldu. O dnemde Tuna vilayetinde yeni okullar ald. Eitim retim aralarnn yeniletirilmesine baland. Okullara be ktann haritalar konuldu. Hatta yer kreleri alnd. Eitim bakmndan Tuna vilayeti, stanbul ve evresinden sonra, imparatorluun en ileri blgesi oldu. 1877-1886 yllar, Tuna ve Dou Rumeli Trklerinin mparatorluktan kopu ve Bulgar idaresine gei dnemidir. Bu yllar ayn zamanda oradaki Trk eitiminin iddetli bir darbe yedii ve geriledii dnemdir. Trk okul ve medreselerinin gelir kaynaklar kurutulmu ve okullar tahrip edilmiti. Yaklak bin be yz kadar Trk okulu ve medreseleri yklmt. 1877-1886 yllarn zetlemek gerekirse; Bu yllar iinde Bulgaristan Trkleri hemen hemen btn hoca ve retmenlerini kaybetmilerdir. Trk aznlk okullar iin retmen bulmak, yetitirmek ii bundan sonra bir sorun olmutur. Trk mektep ve medrese binalarnn nemli bir blm yaklp yklmtr. Bunlarn yerine yenilerini koymak zor olmutur. Trklerin ekonomik stnlkleri yok olmu ve Trk halk ok yoksul dmtr. Bu yzden ayakta kalan Trk mektep ve medreselerini yaatlp gelitirmek Trk cemaati iin byk bir yk olmutur. Trk vakf mallar geni lde yama ve gasp edilmitir. Yani Trk mektep ve medreselerinin gelir kayna daralmtr. (imir, 1986, s.30, 31, 32 )

17

On yldr sren sarsnt 1886'da duruldu. Sonra Bulgaristan Trk eitimi yava yava toparland. 1883'te umnu Rtiyesi yeniden retime balayabildi. Trk okullar acnacak derecede yoksuldu. Trk vakf mallar yaygn biimde yamaland iin, Trk okullarnn gelir kaynaklar byk lde kurumutu. Bulgar hkmeti de Trk aznlk okullarna yeterince yardm iin elini uzatmyordu. Oysa 1891 tarihli Bulgar Milli Eitim Yasasnn 192. maddesi gereince Bulgar hkmeti, Trk aznlk okullarna yardm yapmak durumundayd. Trk okullar Bulgar okullarndan 12 kat, Rum ve Emeni okullarndan 15 kat, Yahudi okullarndan 25 kat daha yoksuldur. Bir Bulgar okuluna harcanan parayla, 12 Trk okulu yaatlmaya allyordu.(Popov, 1897, s.1429-1437) 13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Bar Antlamasnda, Bulgaristan'da kalan Trklere dini kltrel haklar tannaca ve bu haklarn engellenmeyecei ilkesini vardr. Bulgar anayasas btn Bulgar vatandalar iin ilkrenim zorunluluu da getirmitir. 1884 ylnda "Resmi ve zel Okullar Yasas" karld. "zel okul" denince, ncelikle Trk aznlk okullar akla geliyordu. nk Bulgaristan'daki Trk okullarnn tm zel okul statsndeydi. Ardndan 1891 ylnda, kapsaml Bulgar "Milli Eitim Yasas" karld. Bu yasa ile Trk aznlk okullar zerine Bulgar ynetiminin kontrol getirildi. 8 Ocak 1908 tarihinde Bulgaristan "lk ve Orta retim Yasas" karld. Bu yasada Trk aznlk okullaryla ilgili olarak zetle aadaki hkmler getirildi: "Mslman Okullar", denen Trk aznlk okullar, toplumlarnca yaatlr, vakf gelirleri yetmezse Trk topluluunda okullar yaatmak iin para toplanabilir. Mslman, Musevi ve Ermeni zel okullarna devlet, vilayet ve belediyelerce yardm yaplabilir.(madde 156) zel okullarda Bulgarca'dan baka bir dille renim yaplabilir; fakat Bulgar dili, Bulgar tarihi ve Bulgaristan corafyas dersleri zorunludur.

18

zel okullardan resmi okullara gemek isteyen renciler, gerekli snavlar vermek zorundadrlar.(zel ve Resmi okullar arasnda denklik yoktur), Mslman zel okullar, kendi toplumlar arasndan seilen encmenlerce ynetilirler. Ama Bulgar milli eitim bakanlnca tefti edilirler.(Afanosov, 1954, s.49-50) 1.1.3. Bulgaristann Bamszlk Kazanmas: Krallk Dnemi 23 Temmuz 1908de ilan edilen II. Merutiyet sonras kaos ortamnda Bulgaristan Prenslii, 5 Ekim 1908de krallk ilan ederek Osmanl Devletinden ayrlmtr. Bu yeni dnemde Bulgar ynetimi, ite Trkler zerinde tekrar bask ve dta ise dier devletleri glgede brakacak bir emperyalist politika uygulamaya balamtr. Osmanl devleti, 19 Nisan 1909de Trk ve Bulgar hkmetlerince stanbulda imzalanan bir protokol ile Bulgaristann bamszln tanyordu. Bu protokol; Bulgaristan Trklerinin Bulgarlarla eit haklara sahip olmas ile birlikte zel aznlk haklarn, eitim ve dini hrriyetlerini bir kez daha gvence ve teminat altna alyordu (Torol, 1989: 18-70). 1909 tarihli stanbul protokolne gre Bulgaristanda bulunacak ve Trkiyenin de onay ile atanacak Bamft, Bulgaristan Mslmanlar zerinde byk denetim ve kontrol yetkisine haizdi. Bu yetki; dini, hukuki, vakf ve eitim-retim konularn iermekteydi. Daha sonra 26 Haziran 1919da bir mftlk tz yrrle girmitir. Buna gre, mftlkler, Bulgaristan Dileri ve Mezhepler Bakanl denetim ve atama yetkisi altna girmekte ve grevli mft maalar devlete denmektedir (imir, 1986: 48-49). Tpk 93 Harbi gibi 1912-13 Balkan Savalar da Trkler iin tam bir felaket olmutur. Trkiye, hi beklenmedik ekilde bu sava kaybetmesi zerine be yz elli yldr ikinci Anayurt olan Rumeliyi brakarak Meriin gerisine ekilmek zorunda kalmtr. Bu sava esnasnda da blge Trkleri byk zulm grd gibi eitim retim kurumlar da nemli tahribatlara uramtr. Bu savata yars Bulgarlar tarafndan olmak zere iki yz bin Trk katledilmitir. Ayrca yine bu savata iki yz bini Bulgarlar tarafndan olmak zere drt

19

krk bin Trk yaadklar topraklardan Trkiyeye g ettirilmilerdir. Bu savata Bulgaristan, Gney Dobruca'y Romanyaya brakrken Bat Trakyay igal ediyordu (imir, 1986: 51-54). Balkan Sava sonras Bulgarlarn blgede yaayan Trklere ynelik katliam ve soykrm hareketleri byk ivme kazanmtr. Ayrca Trk isimlerini deitirme, Hristiyan olmaya zorlama ve milli kyafetlerini yasaklama ve camileri yakma gibi baz uygulamalar olmutur (Turan, 1995: 295). Bu amala Bulgar Genel Kurmay tarafndan 1912de hazrlanan plan unlar iermektedir: kltrel imha, soykrm, g ettirme, tehcir ve snrd. Balkan Sava sonras iki lke arasnda 29 Eyll 1913te imzalanan stanbul Bar Antlamas da, Bulgaristan Trklerinin nceki haklarn teyit etmektedir (Torol, 1989: 71). I. Dnya Savanda mttefik olan Trkiye ve Bulgaristan aras ilikiler yaknlam ve mterek askeri birlikler Romanya cephesinde Ruslara kar savamtr. Bu yaknlama atmosferinde Bulgar ynetimi, Trklere isim kullanma hakkn iade etmitir (Turan, 1995: 295). Sava sonras Bulgaristann 27 Kasm 1991da imzalad Neuilly Bar Antlamas ile, lkede yaayan tm aznlklarn kltrel ve dini zgrlkleri teminat altna alnmtr (Torol, 1989: 71). Bylece Mslman halka geni dini haklar salayan 1919 tarihli Bulgaristan Mslmanlar Tekilat Nizamnamesi dzenlenmitir (Kekiolu, 1985: 32).

Dnem erisinde Yaanan Anlamalar 1. stanbul Protokol Ve Szlemesi (1909)

1908 ylnda Bulgaristann bamszln ilan etmesinden sonra Osmanl Devleti ile Bulgaristan Krall arasnda 19 Nisan 1909da imzalanan, bir protokol ve eki olan szlemeye gre, Bulgaristandaki Mslmanlarn dini hak ve rgtlenmeleri hakknda detayl bir tespitler zinciri oluturur.(Ltem 2003:45)

20

Bulgaristandaki Trk Aznl tpk Bulgar ounluk gibi btn hukuki ve siyasi haklardan istifade edebilecek, okullarn, camilerini ve mescitlerini koruyup yaatabileceklerdir. Ayrca bu protokole gre, Bulgaristandaki Trk-slam eserleri Bulgaristann bir i sorunu olmaktan karak Devletler Hukuku gvencesi altna alnm ve Trk Hkmeti gerek Bulgaristandaki Trk Aznlk, gerekse Bulgaristandaki Trk-slam Kltrne ait eserler zerinde hak sahibi olmutur. 2. stanbul Bar Antlamas Ve Mftlerle lgili Szleme (1913) Balkan Savalar (1912-13) sonunda 29 Eyll 1913 tarihli, Osmanl Devleti ile Bulgaristan arasnda bir bar antlamas imzalanmtr.(Gnda 1987:148) Bu antlamaya gre, Bulgaristana braklan topraklardaki Trk-Mslman nfus Bulgar uyruuna geerken; 4 yllk bir sre zarfnda kans deitiyse Trk uyruuna geebilme ansn elinde tutabiliyordu. ocuklarda reit olduktan sonra bu hakka nail olabilmekteydi. Ancak Trk uyruuna gemek isteyenler 4 yl iinde Trkiyeye gmek zaruretinde olup kendileriyle birlikte Tanr eyalarn ve mal varln gtrebiliyor ve bunlar iin gmrk paras demiyorlard. Bununla beraber, Bulgar uyruunda kalmay tercih eden Trk aznlk, Bulgarlarn sahip olduu her trl medeni ve siyasal haklardan yararlanabiliyordu. (Hakov 2002:421) Antlamann teorik ksmna bakldnda 8.madde, Bulgaristan uyruklu Mslmanlarn Bulgar unsurlarla hukuksal ve siyasal bazda eit olacaklarn, ayrca dini serbestliklerinin bulunacan ve rf, adet ve dini rgtlenmelerine sayg gsterileceini vurgulamaktadr. 12.madde ise Mslman vakflarnn korunmasna ilikindir. Bu antlamann ikinci eki ise Bulgaristandaki mftlerin grev ve sorumluluklarn saptamaktadr.(Ltem 2003:45-46) 3. Neuilly Bar Antlamas (1919): I. Dnya Savandan malup kan Bulgar Devleti, 27 Kasm 1919 gn Paris yaknlarnda bulunan Neuillyde tilaf Devletleriyle imzalad bar antlamasnn ierii dokuz

21

blmden olumaktayd.Trk Devletinin taraf olmad bu antlamann 4. blm Bulgaristan idaresindeki aznlklarla ilgilidir. Bulgar Devleti, bu hkmlerin anayasa deerinde olduunu onaylarken, Bulgar anayasasnn, kanunlarnn ve resmi kararlarnn aznlklarn korunmalaryla ilgili hkmlere aykr olamayacan resmen kabul etmitir. Neuilly Antlamasnn 4.blmne gre, - Bulgar Devleti din, dil, rk ve milliyet ayrm gzetmeyecek, - Topraklarnda yaayan aznlklara tam eitlik salayacak, - Bulgaristandaki aznlk gruplar dini vecibelerini serbeste yerine getirme hrriyetine sahip olurlarken; tpk bir Bulgar fert hukuksal ve siyasal haklarn kullanlmas balamnda ayrma tabi tutulmayacak, - Aznlklar, devlet memurluuna girebilecekler, istedikleri meslei veya zanaat seebilecekler, - Ayrca, aznlklar eitim-retim kurumlar,dini ve sosyal kurumlar aabilecekler, bunlar denetleyip ynetebilecekler ve ayn zamanda bu kurum ve kurulularda kendi dillerini zgrce kullanabileceklerdi. Aznlk unsurlar youn olarak yaad yerlerde, Bulgar Hkmeti devlet ve belediye btelerinden bu aznlk okullarna, dini ve sosyal kurumlara yardm yapacaktr.(imir 1986:374-375) Neuilly Antlamasnn 4. blmnn 49dan 58.maddeye kadar olan ksmlar aznlklarla ilgilidir. Bu antlamann 54.maddesinde; Etnik, dil ve din aznlklarna mensup olan Bulgar vatandalar, br vatandalar ile ayn haklardan yararlanacaklar,hayr kurumlar, dini ve sosyal kurumlar, okullar ve benzeri

22

eitim kurumlar kurup ynetebilecekler,burada kendi dillerini serbeste kullanp,serbeste ibadet edebileceklerdir. denmektedir.

Krallk Dneminde Bulgaristan'da Trk Aznlk Eitimi (1908-1944):

1908 ylnda, Trkiye'de kinci Merutiyetin ilan zerine, Bulgaristan da bamszln ilan etti ve krallk oldu. 19 Nisan 1909 gn stanbul'da Bulgar Krall ile Osmanl Hkmeti arasnda protokol imzaland ve Bulgaristan'n bamszl tannd. Bulgar Hkmeti, Bulgaristan Trk okullarna yeterli para yardm yapmaya sz veriyordu. Mftlkler, dorudan stanbul'daki eyh1islamla balyd. Yeni anlamayla Bulgar hkmeti, Trk aznlk eitimi konusunda Trk hkmetine kar kimi taahhtlerde bulunuyordu. 1908 yl banda yeni Bulgar Milli Eitim Yasas" karld. zel ve resmi, ilk, orta ve yksek okullarla ilgili btn yasalar bir araya topland. Yeni yasayla Trk aznlk eitimi zerinde Bulgar Hkmetinin kontrol arttrlyordu. Bulgaristan Krallndaki btn okullar be tane bamfettiin denetimine veriliyor, mfettiler dorudan milli eitim bakanna balanyor ve bylece hkmet kontrol bir kat daha merkeziletiriliyordu. Ayrca Krallk Dneminde eitim asndan gelimeler yledir. 1) umnu Trk retmen Okulu (Darl MuaIlim) Bulgar Prenslii dneminde (1878-1908) Bulgaristan Trk aznlnn bir retmen okulu yoktu. Orta okuldan kanlar, ilk okullara retmen atanyor ve ihtiyac karlayabiliyorlard. Ama orta okullara retmen yetitirilecek bir Trk okulu yoktu. 1918 ylnda bu alanda hizmet iin umnu Trk retmen Okulu ald. Bu okulda din dersleri, Trk dili, Bulgar dili, hesap, hendese, pedagoji, eitim-retim bilimi, retim metodu, didaktik metodoloji, uygulamal dersler, tarih, corafya, yurttalk bilgisi, tabiat bilgisi, resim, jimnastik, Trk dili ve din dersleri okutulacakt. Trke ve din dersleri iin uzman

23

retmenler alnacak, teki derslerin retmenleri Bulgar Milli Eitim Bakanlnca atanacaklard. 2) Nvvap Okulu (Medresetn-Nvvap) "Nvvap" , "naip" kelimesinden tretilmitir. Naip, mft vekili veya eriata gre hkm veren kad demektir. Nvvap okulu da mft vekilleri, naipler yetitiren bir okul anlamna gelir. Bulgaristan'da byle bir okul almas ihtiyatan domutur. Bulgaristan'n ilk kurulduu yllarda mft vekili yetitirilmek iin ayr bir okul almasna gerek duyulmamt. nceki dnemlerde Bulgaristan Trkleri, din grevlisi, mft vekili, naip yetitirmek iin stanbul'daki yksek medresede renci yetitirebilmilerdi. 26 Haziran 1919 gn Nvvap okulu hizmete ald. Nvvap okulu Bulgaristan ba mftlne balyd. 3) Okul Encmenleri Bulgaristan'daki Trk okullar, zel okullard. Bu okullar Trk aznlk tarafndan yaplr ve yaatlrd. Trk halk kendi okullarn ynetmek iin kendi arasndan "Ynetim Kurullar" seerdi. Bunlara "Okul Encmenleri" denirdi. Okul Encmenleri okul yaptrmak, okulu ara gerele donatmak, okulu yaatmak, Trk ocuklarna eitim vermek iin ne gerekiyorsa yapmak zere grevliydiler. Ders yl banda st ste duyurular, yaymlarla ocuklarn ilk okullara ve Rtiyelere yazdrlmalarn isterlerdi. 4) Trk retmenler Birlii (1906-1933) Prenslik dneminde Trk aznlk okullarnda bir danklk gze arpmaktayd. Trklerin eitim-retim ilerini dzenleyecek bir merkezi otorite yoktu. Sorunlar topluca ele alabilecek bir kurulua ihtiya duyulmaya balam ve temel ihtiya Bulgaristanda Trk retmen Birliini dourmutur. 1906 ylnda "Muallimini slamiye Cemiyet-i ittihadiyesi" adyla almaya balad ve ilk kongresini ayn yl umnu'da yapt.

24

Trkiye'de Cumhuriyet'in kurulmas ve Atatrk devrimlerinin gereklemesi zerine, Trk retmenler Birlii, Bulgaristan Trk ocuklarna anavatandakine paralel bir eitim vermek, Trk eitimini ada dzeye ykseltmek iin alt. retmenler Birlii 19. kongresini Temmuz l828'de Lom'da yapt. Bu kongrede, Trkiye ile birlikte Bulgaristan'da da yeni Trk harfleriyle eitime balanmas kararlatrld. Bu karar eitli engellemelere ramen uygulamaya konuldu. (imir, 1986, s.48)

25

1.2. Bamsz Bulgaristan: Trklerin Aznlk Konumuna Gelmesinden Sonraki Siyasi Dnemler ncelenen dnemler siyasi olup, ifti partisinin egemen olduu ifti Partisi Dnemi, iktidara egemen olanlarn tutumlar gerei Faist ve Sosyalist dnemler olarak nitelendirilerek, deerlendirilmitir ve incelenmitir. 1.2.1. ifti Partisi Dnemi I. Dnya savanda ayn ittifakta yer alan ve yenilen Trkiye ve Bulgaristanda sava sonras nemli gelimeler olmutur. Trkiyede Milli Mcadelenin balad srada Bulgaristanda ise, nce ihtilal ve arkasndan seimle ifti Partisi ynetime gelmitir. Bu parti ynetimi altnda Bulgaristan Trkleri ilk kez rahat bir nefes alm ve 1918-1923 yllarn kapsayan bu dnemde en huzurlu gnlerini geirmilerdir. (Kekiolu, 1985:19) Trk aznla kar gsterilen bu olumlu Bulgar tutumu; iki milletin henz bitmi olan I. Dnya savanda silah arkadal yapmalar ve ortak kaderi paylamalar, iktidarn ifti desteine muhta olmas ve lke Trklerinin %80inin ifti olmas ve o gnlerdeki devletler hukukunda aznlk lehine nemli deiiklikler yaplmas gibi nedenler etken olmutur. Ayrca sava sonras Bulgaristann imzalad Neuilly Antlamas, Bulgaristan Trk aznlnn dini, kltrel ve eitim alanndaki haklarn teminat altna alan hkmlerde iermekte ve bu durum da ayn dnemde blge Trklerine ynelik Bulgar politikasn etkilemektedir. (imir, 1986: 54-57) Trkiyenin Milli Mcadeleden baar ile kmas ve bamszln kazanmas, Bulgaristan Trk genliini de sevince bomutu. Bylece eitli kltrel ve sportif amal birok genlik kulpleri kuruldu ve ksa srede tm Bulgaristan Trk yrelerine yayld. Bu spor kulp temsilcileri 1924de Rusukta birincisi olmak zere her yl farkl bir ehirde kongreler tertip ettiler ve bir birlik oluturarak mterek hareket etme karar aldlar. Bu tr toplantlarn ncsnn dzenlendii 1926 Varna kongresinde Bulgaristan Trk Spor

26

Birliinin ad Turan olarak deitirildi. Atatrk bir izgide bulunan Turan dernekleri, ok ksa bir sre iinde Trklerin bulunduu hemen tm birimlere yayld. Ayrca bu dernein yayn organ olarak Turan adl bir gazete de 1928de yeni Trk harfleri ile baslmaya balad. ok ksa bir srede Bulgaristan Trk genleri arasnda Trklk bilincinin olumas ve Atatrklk fikirlerinin yaylmasna vesile olan Turan dernei, sekizinci ve son kongresini 1933de Rusukta yaptktan sonra ertesi yl kapatld. Kapatldnda bu dernek, doksan be ube ve be bin aktif yeye sahipti. (imir, 1986: 98-106). 18 Ekim 1925te imzalanan Trk-Bulgar Dostluk Anlamas, Neuilly Antlama kapsamndaki aznlk haklarn Bulgaristan Trklerine ve Lozan Antlamas kapsamndaki aznlk haklarn da Trkiyede yaayan Bulgarlara uygulanmasn karar altna almtr (Torol, 1989: 72; Erolu, 1987: 30-31). Yine bu anlamaya gre; her iki lkede aznlk konumunda bulunan Trk ve Bulgarlar, yanlarna tanabilir mallarn alarak serbeste g edebileceklerdi (Tarihte Trk Bulgar likileri, 1976: 106; imir,1987: 53). 1930l yllarda Bulgaristandaki soydalar zerine basklar artm, yeni yaz yasaklanm ve birok Trk okulu kapatlmtr. Yine bu kapsamda Bulgar ynetimi bir dizi karar alarak soydalarmzn Trkiye ile kltrel balarn koparmak ve birliklerini zayflatmak veya onlar Trkiyeye ge zorlama gayretleri iine girmitir. Bu kapsamda; Trkiyeye g tevik, aydn din adamlarn grevden uzaklatrma, okullarda tekrar Arap harfleri ile eitime geme gibi politikalar uygulanmtr (Yenisoy, 1997: 1782). Bulgaristan Trkleri, 31 Ekim - 3 Kasm 1929 tarihleri arasnda 450 delegenin katld Sofyada bir Milli Kongre dzenleyerek problemlerini tartm ve zm dorultusunda kararlar almlardr. Kongrede eitli sorunlarn ele alnd u alt komisyon oluturulmutur: Maliye, Mftlkler ve eriye Mahkemeleri, Hayr Kurumlar, Maarif, slam Cemaatleri ve Vakflar. Mftlkler Komisyonu; bu kurumlarn slah, mftlerin seimle gelmesi ve keyfi grevden alnmamas gibi kararlar almtr. Maarif komisyonu ise, yeni Trk alfabesi ile eitime karar vermitir. Ayrca dier kararlar; Trklere uygulanan

27

okul vergilerinin hafifletilmesi, okul btelerinin mftlerce onaylanmas, hkmete alnan okul tarlalarnn iadesi gibi hususlar ieriyordu. Daha sonra bu kongre kararlar Bulgar hkmetine iletilmitir. Bu ve benzeri kararlar, hkmete dikkate alnmad gibi Trk eitimi zerindeki basklar daha da artrld. 1930lardan itibaren Trk okullarn kapatma politikas, 1946da bu okullarn devletletirilmesi ve eitim dilinin Bulgarca yaplmas ile dorua kt. Ayrca 1934 hkmet deiiklii akabinde kongreye itirak edenlere kar Bulgarlar, aktan cephe almtr (imir, 1986: 106-128). Bylece mterek hareket yeteneini kaybeden soydalarmzn haklar, Bulgar ynetimlerince daha kolay gasbedilmitir (Kekiolu, 1985: 28-29)

Dnem erisinde Yaanan Anlamalar 1. Trkiye-Bulgaristan Dostluk Antlamas (1925)

Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan ksa bir sre sonra 18 Ekim 1925te Ankarada Bulgaristan ile dostluk antlamas imzalanmtr.Bu antlamann Trk-Bulgar ilikilerine yeni bir yn verdii; ekonomik, sosyal, kltrel ve hukuki balar daha da kuvvetlendirdiini belirtmek yanl olmaz. Antlamada sre ile ilgili olarak hkmlerin mevcut olmamas, daimi ve devaml bir dostluk bann kurulmak istenmesine balanmaktadr. Bulgaristanla bu dnemde gelitirilmek istenen siyasi ilikiler bu tarihteki dostluk antlamasnn temelinde yatmaktadr. Dostluk antlamasndaki ek protokoln A paragrafndaki hkm aynen yledir: ki hkmet aznlklarn korunmasna ilikin olarak, Neuilly Antlamasnda yazl hkmlerin tmnden Bulgaristanda oturan Mslman aznlklarn ve Lozan Antlamasnda yazl hkmlerin tmnden Trkiyede oturan Bulgar aznlklar yararlandrma, karlkl olarak ykmlenir.(Erolu 1988:1342)

28

Bu dostluk antlamasnn halen yrrlkte olmas, Trk-Bulgar ilikilerinin en gergin olduu srelerde bile geerliliini korumas ve aznlklarla ilgili hkmlerin halen balayc bir unsur olmas her iki taraf da uluslararas hukuk asndan bunlara uymasn zorunlu klar. 2. Trk-Bulgar kamet Szlemesi (1925) Dostluk antlamasnn imzaland tarihte Bulgaristan ile bir de ikamet szlemesi imzalanmtr. Bulgaristan Trklerinin anavatan Trkiyeye serbeste g etmelerine olanak salayan szlemenin ikinci maddesi aynen yledir: Akit taraflar, Bulgaristan Trklerinin veya Trkiye Bulgarlarnn istee bal glerine hibir engel karlmamasn kabul ederler. Gmenler yanlarnda tanr mallarn ve hayvanlarn gtrmek ve tanmaz mallarn serbeste tasfiye etmek hakkna sahip olacaklardr. Tanmaz mallarn kesin gidilerinden nce tasfiye etmemi olanlar, g gnnden balamak zere, iki yllk bir sre iinde bu tasfiyeyi yapmak zorundadrlar. Mallarn tasfiyesinden elde edilen paralar ilgililerin dar karma biimi konusunda iki hkmet arasnda bir antlama yaplacaktr. Bu szleme karlkl g olgusu belli bir dzene balarken, salkl ileyi tarz dnemden dneme farkllk gstermektedir. yle ki, en drst ekilde uygulan Ulu nder Mustafa Kemal ATATRK dneminde gerekleirken, halen balayc olduu halde Bulgaristan Halk Cumhuriyetinde yklendii misyonu yerine getirememitir. Halen yrrlkte olduundan bahsetmekle birlikte, Sosyalist Dncenin Bulgaristandaki iktidar sresince meydana gelen uluslararas hukuk ihlalleri 1925 tarihli Trk-Bulgar kamet Szlemesinin salkl ileyiine engel olmutur. Ancak, Souk Sava Dnemindeki gevek iki kutuplu siyasal dengenin yapsna bakmak, Trk-Bulgar ilikilerinin tarihsel srecinde oluan dalgalanmalarn nedenini de ortaya koyar. Ksacas, bu szleme

29

Bulgaristan Trklerinin istee bal glerine engel olmamakla ykmldr.(Trk Kltr Dergisi 1985:250) 1.2.2. Faist Dnem Bulgaristan kurulduunda birok yrede Trkler ounluktayd. Bu durum glerle azaltld. 1934 sonras Bulgarlar, bir toprak ihtilali yaparak Trklerin elindeki arazilere el koydular (Kekiolu, 1985: 26-27). II. Dnya Sava baladktan sonra Bulgaristan, 1 Mart 1940ta Berlin Paktna girmi ve Almanya safnda savaa katlmtr. nk Bulgarlar; Dobruca, Makedonya ve Bat Trakyay almak istiyorlard. 1 Aralk 1943 Tahran Konferansnda mttefikler, Bulgaristan Sovyet nfuzuna brakma karar aldlar (Torol, 1989: 72). Bunun zerine Rusyann yardm ve destei ile kurulan gizli vatan cephesi militanlar 1942de Bulgaristanda bir i sava balattlar. Bulgar topraklar, 5 Eyll 1944ten itibaren Sovyet Kzl Ordusu tarafndan igal edildi; 15 Ekim 1944de ise lke, Bulgaristan Halk Cumhuriyeti adn ald. Sava sonras 1946da yaplan referandumla da lke, sosyalist aile yelerinden biri olmutur (Tarihte Trk Bulgar likileri, 1976: 94-95). 1944de ynetime gelen komnistler, aznlk desteini temin iin nce bask politikasna son verdi. Ancak 1946 sonras zel okul statsndeki Trk okullarn devletletirdi ve arkasndan da tek tip bir sosyalist Bulgar toplumu oluturmaya kalkt (Turan, 1995: 295). Trkiyenin bamszln kazanmas akabinde Trkiye ve Bulgaristan arasnda 18 Ekim 1925te Ankara imzalanan ikamet szlemesi ile Bulgaristandan Trkiyeye gler konusu hukuki temellere oturtuluyordu. Bu szleme sonras yllarda da eitli Trk gleri yaanmtr. rnein 1923-39 yllar arasnda yaklak iki yz bin soyda Trkiyeye gelmitir. II. Dnya Sava balar ve sonras yllarda lke dna klar yasaklanm olduundan benzer glerde bir yavalama olmu ve bylece gmen says yirmi binde

30

kalmtr.

1934-

1946

tarihleri

arasndaki

bu

dnem

Faist

Dnem

olarak

adlandrlmaktadr. 1.2.3. Sosyalist Dnemler Sosyalist dnemler ikiye ayrlarak incelenmitir. Birbirini takip eden iki dnem Birinci Sosyalist ve kinci Sosyalist dnem olarak adlandrlmtr. 1.2.3.1.Birinci Sosyalist Dnem ( 1946 - 1970 ) II. Dnya Sava sonras Bulgaristanda rejim deiiklii olmu ve lkede bir komnist dnem balamtr. Bu yllarda byk igc ihtiyac duyan Bulgaristan, bir taraftan Trk gn engelleme abasndayken; dier taraftan da, Trk sosyal kurum ve topraklarna el koyarak huzursuzluk ve g isteini artrma gibi elikili bir tutum iindedir (Tarihte Trk Bulgar likileri, 1976: 107). Bu karmak ortamda Trk aznla ait tarlalar ellerinden alnmaya, okullar devletletirilmeye ve Bulgarlatrlmaya, nemli Trk aydnlar tutuklanmaya baland. zellikle 1947 sonras artan bu tr bask politikalar, Trk aznlk zerinde infial yaratt ve milli benlik ve yeni nesilleri koruma endiesine sevketti. Bylece byk bir soyda kitlesi, Trkiye yetkili ve diplomatik temsilciliklerine mracaat ederek g taleplerini iletmilerdir. Bu talepleri deerlendiren Trk hkmeti, 31 Mays 1947de ald bir kararla II. Dnya Savanda Sovyetler Birliinden Avrupaya snan soydalarmzdan mlteci kabul ile hkmetten yardm almamak koulu ile Bulgaristandan serbest gmen kabuln karara balyordu. Bu kapsamda 1947-1950 aras her yl bin- iki bin aras bir gmen kitlesi gelmitir. Ama 10 Austos 1950de Bulgar hkmeti, Trkiyeye bir nota vererek Bulgaristan Trklerinden iki yz elli bin kiinin ay iinde Trkiyeye gmen olarak alnmasn talep etmitir. Bunun zerine gergin olan Trk-Bulgar ilikileri daha da ktleti ve karlkl bir nota dellosuna girildi (imir, 1986: 212-223).

31

Bulgaristan adeta bir tehcir operasyonu ile Trk ekonomisini fel etmek ve Trkiyeyi cezalandrmak istiyordu. Ayrca Bulgaristan, gmen kitleleri arasna baz zararl insanlar sokmay ve gmenlerin mallarn yok pahasna satmalarn arzuluyordu. Bulgar entrikalarn engellemek iin Trkiye, Bulgaristandan gelecek soydalara vize uygulam ve bu kapsamda 1 Ocak 1950 ile 30 Eyll 1951 tarihleri arasnda iki yz on iki bin yz elli kiiye Trkiyeye giri vizesi vermitir ancak bunlarn hepsi Trkiyeye gelemediler. Trkiye, Ocak 1950den balayan ve gittike artan oranlarda gmen kabul etmitir. Ancak aylk bir srete iki yz elli bin kiinin kabul mmkn deildi. Bu ekilde g akn srerken Bulgarlar, Trk gmenler arasna vizesiz baz kimseler ile ingeneler soktular. Bunun zerine Trkiye, bunlar Bulgaristana iade etmek istemi ve Bulgaristan ise buna yanamamtr. Arkasndan Trkiye, 7 Ekim 1950de snr kapatt. Vizesiz kimselerin geri alnaca ve bir daha da benzer olaylarn yaanmayacann Bulgarlarca kabul edilmesi zerine, Trk-Bulgar snr 2 Aralk 1950de tekrar ald. Bunun zerine 1950-1951 knn Aralk, Ocak ve ubat aylarnda yirmier binin zerinde gmen kitlesi Trkiyeye snd. Nisanda Trk hkmeti ald bir kararla 1 Ocak 1950den beri Bulgaristandan Trkiyeye gelmekte olan tm gmenler devlet destei verilecek olan iskanl gmen statsne alnd (imir, 1986: 224-225). 1951 yaz esnasnda saylar gittike azalmakla birlikte g sryordu; ama Bulgaristan, yine gmenler arasna baz vizesiz kiileri soktu. Bunun zerine Trkiye, Haziran-Ekim 1951 tarihleri arasnda alt nota vererek istenmeyen kiilerin geri alnmasn ve sahtekarlk yapanlarn bulunup cezalandrlmasn talep etti. Bulgarlarn Trk notalarna olumlu bir cevap vermemesi zerine Trkiye, 8 Kasm 1951de ikinci kez Trk-Bulgar snrn kapatt. Buna karlk Bulgar hkmeti, 30 Kasm 1951de Bulgaristandan Trkiyeye g kesin olarak yasaklyordu. (imir, 1986: 226-227) 1950-1951 yllarn kapsayan dnemde toplam yzellidrtbinyzdoksan soyda Bulgaristandan Trkiyeye gmen olarak gelmitir (Torol, 1989: 73). Bu gmenler, ksa srede ev sahibi olmu ve retici duruma gemilerdir.

32

Sosyalist bir lkeden kapitalist Trkiyeye g, komnist camiada ho karlanmam ve Stalinin emri ile durdurulmutur. Ayrca Stalin, Bulgaristan Trklerinin ileride Trkiyede yaplacak sosyalist devrimin ncleri olarak yetitirilmelerini de emreder. Bunun zerine Bulgaristanda kapatlm olan Trk okullar Trke eitim verecek ekilde yeniden alr. Ancak 1950-1951 yllarndaki byk gle yetimi elemanlarn ou Trkiyeye gtnden retmen sknts ekilir. Stalinin lm ve Trkiyede sosyalist bir devrimin mmkn olamayacann anlalmas ile Bulgar ynetimi, Trk aznla ynelik politikalar sil batan deitirmitir. Bu kapsamda; 1956dan itibaren Azeri uzmanlar lkelerine gnderilmi, Sofya niversitesindeki Trklere ait blmler kapatlm, Trk retmen okullar ve liselerindeki eitim dili tekrar Bulgarca olmutur. Ayrca yksek okul mezunu Trk genlerine uzmanlk alanlarnda grev verilmemitir. Daha sonra Trklere ait ana, ilk ve ortaokullar ile liseler kapatld, Trk tiyatro faaliyetleri durduruldu, komnist propaganda ierikli hari Trke kitap basm yasakland, Trke radyo yayn sona erdi (Yenisoy, 1997: 1787-88). Komnist rejim dneminde Bulgaristanda sanayileme ve ar sanayi gei abalarnda konunun sosyal boyutu dnlmedi. Bylece kyler boald. Dier taraftan kooperatiflerin yaygnlamas ve zel mlkiyetin yasaklanmas, tarmsal ve zirai retimde verimsizlie neden oldu. Bu durum, bir tarm lkesi olan Bulgaristann d pazarlara tarmsal rnler ve kaliteli sanayi mamulleri satamamasna sebep oldu (avu, 1997: 1773-75). 1949-1956 yllar aras dnemde topraklarn kolektifletirilmesi ile Trkler, ok daha kt duruma ve ikinci snf vatanda konumuna dtler. Ayrca bu dnemde; toplu halde yaayan ve kltrlerini muhafaza eden soydalarmzn datlmas ve asimile edilmesi de sistematik hale getirilecektir. 1950lerde Bulgaristanda komnist ierikli bir Trk eitimi geliti. Bu durum; 1946da Trk okullarnn devletletirilmesi ile balad, 1950-51 g ardndan younlat ve 1959-60 retim ylnda Trk okullarnn Bulgar okullar ile birletirilmesiyle sona erdi. Bulgar faist ve komnist ynetimleri, Trklerin sosyal ve kltrel varlklarn ortadan kaldrmay amalayan ve birbirlerini tamamlayan politikalar

33

tatbik etmilerdir. Sosyalist dnemde balayan Trk eitimini kalkndrma abalar ok ksa mrl oldu. 1951 gnden sonra Bulgaristan'daki ilk genel nfus saym 1 Aralk 1956'da yapld. Bu nfus saymna gre Trklerin says bir milyon kadardr Trkler genelde kylerde yaamaktadr. Sekiz ya ve st be yz be bin olan Trklerin yaklak te birinin okuma bilmemesi ve eitli dzeylerde okul bitirmi olanlarn ise ok az olmas konunun vahametini gstermektedir. Bu amala tm Bulgar ynetimleri ortak aba harcamlardr (imir, 1986: 262-266). Bulgaristan'dan Trkiye'ye g kampanyas ve bu amala Trk temsilciliklerine yaplan resmi mracaatlar, 19 Mart 1964'te drt yz bine ulamt. Bu kampanyann gerisinde Trk aznlk okullarnn kapatlmas ile Bulgarlatrlaca hissine kaplan soyda kayglar yatmaktadr. Ancak g konusu Bulgar makamlarnca iddetle yasaklanyor ve kelimenin telaffuzu dahi ar ceza gerektiriyordu. Bulgarlar kayglandran ve endieye sevkeden husus, ok ar ilerde alan Trklerin gmesi ile ilerin aksayaca ve Bulgar ekonomisinin zarar grecei idi. Ksa bir sre sonra Bulgaristanda Trk olmak veya kalmakta su saylmaya balanacaktr. Bulgaristan, kurulduu gnden itibaren sistemli bir ekilde Trk aznl yok etmeye almtr. Bu amacn son halkalarndan birisi olarak 17 Temmuz 1970da Bulgaristan Merkez Politbro yetkilileri 549 sayl gizli tehdi ile milliyet ve din deitirme karar almlardr (Torol, 1991: 48; Torol, 1989: 74-75). Bu dnemde Bulgar ynetimi, bir Komnist-Bulgar-Slav toplumu yaratma fikrini benimsemi ve aznlklarn din, dil ve isimlerini deitirme planlar yapmtr. nce ingene, Gagavuz ve Pomak Trklerinin adlar deitirilmi ve arkasndan da dier Trklere benzer yntemler uygulanmtr. Bu uygulamaya kar gelenler ok ar cezalara arptrlmlardr. rnein 1972deki Rodoplardaki uygulamada on binin zerinde masum soydamz katledilmitir. Bulgarlar bu tr lgn karar ve uygulamalara iten nedenlerin banda, Trklerin hzl nfus art

34

karsnda Bulgarlarn zamanla aznla dme endiesi yatmaktadr. Nitekim bu kayglar, eitli resmi toplant ve raporlarda dile getirilmitir (Torol, 1991: 50-65). 1964te Trk-Sovyet ilikilerinin gelimesine paralel Trk-Bulgar ilikileri de iyilemitir. Bu kapsamda Bulgaristanla; ticaret anlamas (1965), ekonomik, sosyal ve kltrel haklar szlemesi (1966), ve medeni ve siyasi haklar szlemesi (1966) imzalanmtr. Ayrca iki lke arasndaki paralanm ailelerin birletirilmesini amalayan Yakn Akraba G Anlamas da uzun pazarlk ve grmeler neticesinde Trk ve Bulgar Dileri Bakanlar tarafndan 22 Mart 1968de Ankarada imzalanmtr (Torol, 1989: 74-75). 1969-78 yllar arasndaki gn kk, 1950lere dayanyordu. O yllarda Trkiyeye gelen baz soydalarn yakn akrabalar Bulgaristanda kalmt. Bu nedenden paralanm aileler birlemek istiyordu. Dier taraftan vize alm, maln mlkn satm bir ok Trk snrn kapatlmasndan dolay g umutlar iinde Bulgaristanda kalmt. Bu konular iki komu lke arasnda potansiyel bir sorun oluturuyordu. Trkleri ge iten nedenlerin banda 1949-1956 yllar aras Bulgaristan tarm topraklarnn kolektifletirilmesi olmutur. Bu vesile ile ounluu ifti olan Trklerin topraklar ellerinden alnmt. Bu durumda Bulgaristandaki soydalar ve onlarn Trkiyede bulunan yaknlar Trk makamlarna mracaat ederek g taleplerini iletmilerdir. Bunun zerine Trk Dileri Bakanl, Bulgar makamlar ile temasa geerek bir g anlamas yapmann yollarn arad. Ancak Sofya hkmeti, tm iyi niyetli aba ve giriimleri geri eviriyordu. Bu arada 1959-1960 retim ylnda Trk aznlk okullarnn Bulgar okullar ile birletirilmesi ve Trke eitimin yasaklanmas ile de soydalarn g arzular daha fazla artt. Mart 1964e gelindiinde resmen Trk makamlarndan g talep eden soyda says drt yz bini bulmutu. Trkiye'deki koalisyon hkmetinin mspet abalarna Bulgarlarn yapc bir yaklam gstermemesi, zm savsaklyordu. 21 Austos 1966da Bulgaristan Dileri Bakan Ivan Baefin Trkiye ziyareti srasnda yaplan grmelerde bir zm ihtimali belirdi. (imir, 1986: 314-318).

35

Uzun mzakereler neticesinde bir g anlamas imzaland ve 24 ubat 1968de Trk Dileri Bakanl tarafndan kamuoyuna duyuruldu. Buna gre; 1952 ylna kadar Trkiyeye g etmi Bulgaristan Trklerinin birinci dereceli yaknlar serbest statl g kapsamna alnyor ve belirli bir plan ve program dahilinde Trkiyeye gelmelerine izin veriliyordu. Ayrca soydalar, Bulgaristandaki gayri menkullerini satp alacaklar baz mallar da Trkiyeye getirebileceklerdi. G anlamas, iki lke dileri bakanlar tarafndan 22 Mart 1968de Trkiyede imzaland. Bu anlama, 17 Mart 1969da TBMM onayland. Daha sonra 8 Ekim 1969da ise ilk gmen kafilesi Edirne Karaaa istasyonuna geldi. Bunu izleyen on yl boyunca da her hafta (Aralk-Mart aylar hari) g kafilelerinin gelmesi srm ve bu kapsamda gelen gmen says tm tahminlerin aksine yz otuz bin gibi byk bir sayya ulamtr (imir, 1986: 319-338). Bylece cumhuriyet tarihinde Bulgaristandan Trkiyeye gelen gmen says alt yz bini at (imir, 1987: 65). 1.2.3.2.kinci Sosyalist Dnem ( 1970 - 1989 ) 1980li yllarda Bulgaristan nfusunun %40 dolaynda bir ksmn tekil eden Trkler, dier aznlklarla birlikte lkede ounluktayd. Yani Bulgarlar, aznlk durumundan kurtulmak iin Trkleri asimile etme ve/veya Trkiyeye ge zorlamaktayd. Ayrca Trklerin milli ve dini benliklerini korumalar, komnist ideoloji ve dier benzeri propagandalardan etkilenmemeleri de Bulgar ynetimini telaa ve kendi alarndan acil zmler aramaya sevk etti. Trklerin bu zellii gl aile yapsna sahip olmalarna dayanmaktadr (Torol, 1991: 65-68). 1960-1984 aras yaplan her trl psikolojik bask, propaganda ve tevike ramen hi bir Trk, kendiliinden ad deitirmeyi dnmedi. Zorla ad deitirme ilemine nce Pomaklardan baland ve bunlarn adlar 1972-1974 aras zorla deitirildi. Arkasndan Trk-Bulgar ilikileri en iyi seyrettii 1981-1983 aras dnemde ayn ilemler Mslman ingenelere tatbik edildi (imir, 1986: 339-353). Bu ad uygulamalara uluslararas kamuoyunun tepki gstermemesi zerine Bulgar ynetimi, ayn ilemi tm Bulgaristan

36

kapsayacak ekilde geniletmitir (Torol, 1991: 52-53). Bulgarlar, 1984 sonbaharnda byk Trk kitleleri zerine yryerek zorla ve kanl bir ekilde onlarn adlarn deitirmeye baladlar. 1985 balarnda Bulgaristandan gelen haberlerle Trk ve dnya kamuoyu sarsld. Bu lkede yaayan Trklere kar, ad deitirme, bask, zulm ve katliamlar doruk noktasna kmt. 1984-1985 knn ok ar gemesi ve tm yerleim birimlerinin dar ile balantlarnn kesilmesini salam; Trk blgeleri, yabanclara kapatlm ve mhrlenmiti. Daha sonra asker ve milisler, Trk blgelerine girerek zorla ad deitirme balatmlar, kabul etmeyenler veya kar gelenler ise, katliamlara maruz braklmtr. 1985 Martna kadar 3.5 ay iinde katledilen Trk says 800-2500 arasnda olmutur. Bu kanl ad deitirme operasyonu, nce Gney Bulgaristanda balatlm, Kasm-Aralk 1984 dneminde bu blgede yaayan yarm milyon civarnda Trkn adlar deitirilmitir. Trkiyenin tepkisi en yetkili makam Cumhurbakan tarafndan Ocak 1985te Bulgar Cumhurbakanna gnderilen bir mesajla dile getirildi ve konuya bir zm bulunmas nerildi. Ancak buna cevap alnamad gibi kuzey blgelerdeki kanl operasyonlar da tanklarn destei ile ubatta tamamland. Daha nce eitim mfredatlar ve Trke eitim yasaklanm, Trkler srekli Trkiyeye ge zorlanm ve resmi teviklerle ad deitirmeye zorlanm ama yine Trk varl ortadan kaldrlamamt. 1960dan itibaren Bulgaristandaki Trkler, Mslmanlam Bulgarlar eklinde tarih saptrlarak inkar edilmeye allyordu (imir, 1986: 354-364). Ad deitirme ilemi, Trkler arasnda byk bir tepki ile karlanm ve Jivkof ynetimini artmtr. Aslnda bu durum, Sovyetlerin izni ve oluru olmakszn mmkn deildi ve hatta Bulgaristan, Sovyetler tarafndan bir deney laboratuar olarak kullanlmtr. O dnemde drt milyon dolaynda olduu tahmin edilen Bulgaristan Trkleri, kendilerine uygulanan her trl bask ve yok etme planlarna ramen milli kltr ve benliklerini korumaya almlardr (Torol, 1991: 70-119). Trk basn ve kamuoyu soydalarmza sahip kt. Byk kentler ve niversitelerde dzenlenen eitli toplantlarla Bulgarlar protesto edildi ve knand. Ankara niversitesi Senatosunun yaynlad 8 ubat 1985 tarihli bildiri ile Bulgaristan Trklerine kar

37

yaplan zulm, bask ve soykrm sert bir dille knanmtr. Daha sonra bunu niversiteleraras Kurulun ve dier niversitelerin benzer bildirileri izlemitir. 19 ubat 1985te KKTC Kurucu Meclisi, Bulgaristan Trklerine uygulanan terr ve bask politikasn knamtr. Ocak ve ubat aylarnda baz hkmet yetkilileri konuyla ilgili, basna eitli demeler verdiler. Daha sonra ubat ortasndan itibaren Babakan zal, soruna grmeler yoluyla bar bir zm nerdi. Yine ayn kapsamda; Milli Eitim Bakan Metin Emirolu Sofyada yaplan bir Birlemi Milletler toplantsnda Bulgarlarn aybn yzlerine vurmu, Babakan zal, Birlemi Milletlerin 40. kurulu yldnm mnasebeti ile genel kurulda yapt konumada Bulgarlar knamtr. Ayrca San Fransiscoda yaplan NATO Genel Kurul toplantsnda da bu insanlk d muameleler knanmtr (Erolu, 1987: 16-23). 22 ubatta Bulgaristana bir nota veren Trkiye, geni kapsaml bir g anlamas da dahil olmak zere sorunlarn grmeler yoluyla zlmesini nerdi (imir, 1987: 65). Bu notaya 28 ubatta karlk veren Bulgaristan, Trk teklifini reddetmitir. Mteakip gnlerde iki lke arasnda karlkl bir nota dellosu balad ve 24 Austosa gelindiinde Trkiye 4. notasn vermiti. 1989 ylnda dnya hafif siklet halter ampiyonu Naim Sleymanolu, isminin Bulgarcaya evrilmesi zerine Trkiyeye iltica etti. Ayn yllarda Bulgaristandan Trkiyeye gen paralanm aile dramlar Trk televizyon programlarna da konu olmutu. Bulgaristan Trklerinin ile ve zdraplar, ayn yln mays aynda Trkiyeye byk bir g dalgas yaratyor ve ksa srede gmen says yz on bine ulayordu (Torol, 1989: 1-2). Bu insanlk dram dnya gndeminde sahipsiz kalrken sadece Trk kamuoyu ve basn konuya zel bir nemle eilmitir. (imir,1985:1-750) Trklerin maruz kald bu insanlk d tutum karsnda nl Bulgar yazar ve airi Blaga Dimitrova dahi isyan ederek Bulgar ynetimini knamtr. (Yenisoy, 1997:1789) Bu soydalarn bir ksm, bir sre sonra yeni bir anlama ile hak ve birikimlerini alma midi belirince Bulgaristana geri dndler. (Torol,1989:67)

38

Dnem ierisinde yaplan anlamalar

1. 1947 Tarihli Bulgar Bar Antlamas II.Dnya Sava sonunda imzalanan Bar Antlamas, 10 ubat 1947 tarihinde Bulgaristan ile Mttefik Devletler arasnda yaplmtr. Halen yrrlkte olan antlamann 2.maddesinde aynen yle denmekteydi: Bulgaristan, rk, cinsiyet, dil fark gzetmeksizin egemenlii altndaki tm insanlarn sz, fikir, basn, kltr ve toplant zgrlkleri dahil tm temel insan hak ve hrriyetlerden yararlanmasn (zbir,1986:30) Antlamada geen temel hak ve zgrlkler deyimi, Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Bildirisinde ad geen btn hak ve hrriyet sistemini kapsamaktadr. Ancak bu ilkeler tam manasyla uygulansayd, Bulgaristandaki Trk aznla kar ovenist politikalar izlenmezdi. 1947 Bulgar Bar Antlamasnn 3.maddesine gre Bulgaristan, her trl ayrmcl kaldrmakla ykmlyken, madde u ekildeydi: ...ayrmc nitelikteki mevzuatn kaldrmak iin tedbirler alm olan Bulgaristan, bu tedbirleri tamamlamay ve ilerde de bu maddede aklanm olan amalarla badamayacak hibir tedbir almamay veya hibir yasa karmamay taahht eder.(imir,1986:381) 2. 1968 Trk-Bulgar G Antlamas: 22 Mart 1968 gn Trkiye ve Bulgaristan d ileri bakanlar arasnda imzalanan snrl g antlamas, basn literatrnde Akraba G olarak da gemektedir. 1950-1952 ylnda 155000 gmenin ounun yaknlar Bulgaristanda kalmt. Bulgaristan ve salayacak ve btn gerekli tedbirleri alacaktr. denmektedir.

39

Trkiye arasnda paralanm ailelerin birletirilmesi amacyla, yakn akraba g anlamas imzalanmtr 14 maddelik anlamann temel hkmleri unlardr. o G 1 Nisan 1968 ve 30 kasm 1968 tarihleri aras yaplacaktr. G eden kiilerin says haftada 300 amayacaktr. o Gmenler medeni hallerini ve emlak durumlarn gsterir belgeleri, tahsil ve meslekleri ile askerlik grevlerini yerine getirdikleri ve hizmet srelerini gsterir belgeleri ve lkeden karlmasna yasal bir engel bulunmayan dier belgeleri beraberlerinde getirebilecekler. o Gmenler g srasnda yrrlkte bulunan mevzuata gre ihrac yasak olan mal dndaki ev ve kiisel eyalarn her trl ihra belgesinden muaf olarak getirebilecekler. o G eden sanatkar ve iftileri yrrlkte olan mevzuata gre ihrac yasak olanlar dnda ahsen sahip olduklar ve sanat, meslek, ahsi iletmeleri iin gerekli bulunan tanabilir nitelikte alet, edevat, tezgah ve makineleri dier kullanlm menkul mallarn her trl ihra belgesinden muaf olarak karabilirler. o Gmenler, g srasnda yrrlkte bulunan mevzuata gre giyecek maddelerini ev mamullerini ve ahsi iletmelerde elde ettikleri zirai mahsulleri ve 1-2 aylk aile ihtiyalarn karlayabilecek buday da yanlarna alabilecekler o Gmenler sahip olduklar hayvanlar gten nce serbeste tasfiye

edebileceklerdir. Tasfiye ilemi tasfiye srasnda yrrlkte bulunan mevzuata ve mevcut piyasa artlarna gre yaplacaktr.

40

o Gmenler g etmeden nce gayr menkullerini bu anlamann yrrle girdii zaman yrrlkteki Bulgar mevzuatna gre serbeste tasfiye edebilirler. Yetkili Bulgar makamlar ise tasfiyenin gerekletirilmesine yardm edeceklerdir. (Trker,1965:325,326)

Sosyalist Dnemlerde Bulgaristandaki Trk Aznl Eitimi

8 Eyll 1944 gn, General Tolbuhin komitesindeki Rus ordular Dobruca'dan Bulgaristan topraklarna girdiler. Rus kuvvetlerinin Bulgaristan'a giriiyle Bulgar faist rejim devrildi. 9 Eyll 1944 sabah Bulgaristan'da yeni bir hkmet kuruldu. 1946 ylnda Bulgaristan Trk aznlk okullar toptan devletletirildi. O zamana kadar bu okullar "zel okul" statsndeydi. Trk toplumunun kendi malyd. Devletletirilen Trk aznlk okullar iin 1947/1948 ders ylnda yeni ders kitaplar hazrlanmaya baland. Okullar, devlette bal aznlk okullar olduklar iin okul kitab hazrlatma ve bastrma iini de artk Bulgar Milli Eitim Bakanl stleniyordu. Ders kitaplarnn ierii giderek deiti. 1950'lerde Bulgaristan'da sosyalist veya komnist ierikli bir Trk eitimi geliti. Bu gelime, 1946'da, Trk aznlk okullarnn devletletirilmesi zerine balamt. 1950-1951 gnn ardndan younlat.1959/1960 ders ylnda Trk Aznlk okullarnn Bulgar okullaryla birletirilmesiyle sona erdi. O tarihe kadar eitimin d milli, ii sosyalist idi. Ondan sonra ekil bakmndan bile Trke eitim kalmad. Trke eitimin yerini Bulgarca eitim ald. 21 Eyll 1948 tarihinde Trklere pedagoji okulu ald. Trk rencilerin yksek mevkilere gelmeleri sonucu Trk pedagoji okullarnn, enstitlerin ve liselerin almalarna son verildi. Bir sre sonra, niversitede alm olan Trke ders yapan Trkoloji, Tarih ve Matematik blmleri de kapatld.

41

1959/1960 ders ylnda Bulgaristanda Trk aznlk eitimine son verildi. Komnist Partinin ve Bulgar Hkmetinin kararyla, Bulgaristan'da Trke eitim yapmakta olan btn aznlk okullar Bulgar okullaryla birletirildi. Trk okullar, Bulgar okulu yapld. Bulgaristan'da Trk okullarnn Bulgar okullaryla birletirildii yl, Yerli Trk ozan ve yazarlarnn yarattklar orijinal eserler, kitaplatrlarak, Trke olarak, Sofya'da yaymlanmaya baland. O zamana kadar bu edebiyatlarn iir ve hikayeleri, yerli Trke gazetelerde ve yine Trke olarak yaynlanan aylk Yeni Hayat dergisinde kyordu. Bulgaristanl Trk ozan ve yazarlarn yarattklar eserlerin kitap halinde, Trke olarak yaymlanmaya balamas, tam Trk okullarnn kapatld ve Trke eitimin yasakland 1959 ylna rastlad. Bulgar yneticiler, tam o yl Trke edebiyat yaynlarn balatmakla, Trk aznlna bir kapy kapatrken, bir baka kap ayorlarm grnts yarattlar.(imir, 1986, s.185). 1.2.4. Demokratik Dnem 10 Kasm 1989da Jivkof rejiminin yklmas sonrasnda Bulgaristan Devlet Konseyi, 19841989 aras dnemde Trk ve dier aznlklara kar yaplan hatalar kabul etmi ve bunlarn dzeltileceini vaat etmitir. Bylece zorla deitirilen Trk adlar iade edilecek, Trke konuma yasa kalkacak ve Trk ocuklar kendi okul ve anadillerinde eitim yapabileceklerdi (Turan, 1997: 1747). Ancak bu konuda Trk toplum temsilcileri ve Bulgar yneticileri arasndaki gr ayrl uzun sre giderilemedi. Temmuz 1991de resmileen yeni Bulgar anayasas da, aznlklara kendi anadillerini renme ve kullanma hakk tanyordu. Buna ramen Trk rencilerin Trke dersler almas srekli erteleniyordu. Bunun zerine Trk aileler, ocuklarn okullara gndermeme ve alk grevi yapma gibi yntemlerle Bulgar ynetimini protesto ettiler. Bu tepkiler karsnda Eitim Bakanl, Trke derslerin balatlmas karar ald. Ancak bu haktan ilk ve ortaokullara devam eden Trk ocuklarndan sadece %40 faydalanabiliyordu 1989 byk g ile Trk aydn ve retmenlerinin ounun Trkiyeye gitmesi ile, Trke ders verecek eleman bulunamamas dier bir olumsuzluktu. Bylece bir kez daha Trk retmen yetitirilmesi

42

gndeme geldi. Bu kapsamda; 1992de umnu Yksek Pedagoji Enstits ve 1993de Krcaali lk ve Ortaokul retmen Enstitlerine Trke retmeni yetitirecek snflar ald. Benzer ekilde 1990da Sofyada n lisans dzeyinde slam Enstits ve umnuda mam-Hatip Lisesi ald. Bunlar 1991de Ruscuk ve Mestanl mam-Hatip liseleri izledi (Yenisoy, 1997: 1790-91; Turan, 1997: 299-300). 1989 sonras Bulgaristanda kurulan yz altm civarndaki siyasi partinin drd Trklere aitti. Bunlar Hak ve zgrlkler Harekat (HH), Demokratik Geliim Harekat (DGH), Demokratik Adalet Partisi (DAP) ve Trk Demokratik Partisi (TDP) olarak belirtilebilir. Bu partilerden ilki olan HH Partisi, 1990 seimlerinde drt yz yeli parlamentoya yirmi milletvekili soktu. Ayn parti, 1991 seimlerinde oylarn %7.55ini ald ve milletvekili saysn yirmi drde ykselti. Daha sonra yaplan yerel ynetim seimlerinde ise, yirmi yedi belediye bakan ve alt yz elli ky muhtarl kazand. Aralk 1994 seimlerine Trk partisi katld. Bunlardan en by olan HH, %5.44e tekabl eden iki yz seksen iki bin oy ald. Bu partinin bir nceki seimlere gre yz altm bin dolayndaki oy kayb; bir bakma iktidar orta olduu bir nceki dnemde varlk gsterememesi, Trkiyeye gn srmesi ve oylarn blnmesi gibi sebeplere dayanmaktadr. Trk partisinin Aralk 1994 seimlerinde aldklar oy toplam yz yirmi bin dolayndadr. Trkler, HH ve dier Trk partilerinden memnun olmadklar iin bunlara oy vermemilerdir. yi hazrlkl ve programl bir Trk partisi, muhtemelen yedi yz bin dolaynda oy alabilecektir. Ayrca Trkiyede bulunan soydalarmzdan elli bin dolaynda bir kitle Aralk 1994 seimlerinde oy kullanma hakkna sahip olmasna ramen bunlardan ancak iki bin yedi yz oy kullanmtr (Turan, 1995: 298). Aralk 1994de yaplan seimleri, lkenin iinde bulunduu sosyal ve siyasi kaos ortamn lehine eviren Bulgaristan Sosyalist Partisi kazanmtr. Trklerin zorla Bulgarlatrld dnemde Eitim Bakan olan Dimitrov yeni hkmetin Eitim, Bilim ve Teknoloji Bakan olmu ve Trklere bask ve ikence yapan emniyet mensuplar da nemli grevlere getirilmitir (Turan,1995: 298-299). Bu dnemde hkmet, Mslman halkn setii Fikri

43

Salihi bamftlk grevinden alm ve eitli entrikalarla Nedim Gencevi Yksek Diyanet Kurulu Bakanlna ve Gencevin bir yandan da Bamftlk makamna getirmitir. Bu atamalarn Mslman halk tarafndan kabul edilmemesi zerine, atanm ve seilmi olmak zere lkede bir Bamft ve mftler sorunu yaanmtr. Mft atamasnn Yksek mahkeme tarafndan reddi uygulanmamtr (Turan, 1997: 1747). Bulgaristan nfusu ve aktif i gc, 1989 ylndaki g sonras byk oranda azald. Bu gn dnda iki yz elli bin dolaynda Bulgar genci bat lkelerine iltica etti (avu, 1997: 1777). 1990l yllarn ortalarnda Bulgaristan halknn skntlar ve sosyalist kkenli meclis yeleri ile hkmete duyulan gvensizlik doruk noktasna kt. lke, ok byk siyasi, ekonomik ve sosyal bunalm ve kaos iine dt. nsanlar, a ve perian iken; resmi devlet gleri dahi yeralt dnyas ile ibirlii yapmakta veya bunlardan birisi konumundayd (Kahramanyol,1997: 1742). lke apnda ynetim aleyhtar byk gsteriler yapld. Bu durum, 10 Ocak 1997de meclis binasnn igali ve yaklmasna kadar vard. Bir i savan balamasna sebebiyet vermemek iin hkmet istifa etti ve erken genel seimlere gidildi (avu, 1997: 1776-78). 19 Nisan 1997de yaplan genel seimlerde iki yz krk parlamento yeliinin yz otuz yedisini Demokratik Gler Birlii Partisi kazand. Bu seimlerde HH, Trk semenlerden bile ancak %52 orannda oy alabilmitir (Turan,1997: 1747). Gnmzde Bulgaristan Trklerine ait sekiz gazete kmaktadr. Bunlardan Zaman, Trkiyede yaynlanan ayn gazetenin Bulgaristan Trkleri iin haftalk basks iken; dier gazeteler; Hak ve zgrlk, Filiz, Mslmanlar, slam Kltr, Gven, Cr Cr ve Balonu soydalar, kendi gayretleri ile kartmaktadr. Ayrca Trke kitaplar da baslmaktadr. lk ve ortaokullarda haftada drt saat semeli Trke dersleri okutulmaktadr. Bulgar ynetimi, Pomak Trklerine mensup ocuklarn Trke derslere devam etmelerini engellemektedir. Bulgaristan radyosu, haftada birka saat Trke yayn yapmaktadr. Taahht edilmesine ramen benzer yaynlar, Bulgar devlet televizyon kanalnda henz balamamtr. Buna karlk Trk kyleri, byk uydu antenleri almak sureti ile Trkiyede yayn yapan televizyon kanallarn izleyebilmektedir. Bylece Trkiye ile milli ve manevi balarn

44

kuvvetlendirilmesi ve daha gzel Trke konuulmas mmkn olabilmektedir. Yasal bir engel olmamasna ramen Bulgaristan Trkleri, henz zel bir radyo istasyonu veya televizyon kanalna sahip bulunmamaktadr (Turan,1995:299). 1992 resmi nfus saymna gre Bulgaristanda, toplam nfusun %13ne tekabl eden bir milyon dolaynda Trk yaamaktadr. Ancak bu lkede iki milyonu Trk olmak zere milyon dolaynda Mslman yaad sanlmaktadr (Turan,1997:1745). Gnmzde Bulgaristan Trklerinin en nemli sorunlarnn banda isizlik ve bunun sebep olduu g yer almaktadr. 1989 byk gnden bu yana iki yz binin zerinde soydamz ar Trk vizesine ramen Trkiyeye gmtr (Turan,1995:301). 1995 sonras Bulgaristan Trklerinin karlat nemli problemler yle zetlenebilir: %90lara varan isizlik, ar yoksulluk, yksek retimin paral olmasndan dolay bu eitime devam edememe ve kltrel kimlikleri koruyup-gelitirecek basn ve yayn organlarnn olmamas. 1993 ylndan itibaren dier Trk topluluklarnda olduu gibi Bulgaristan Trkleri arasndan da, Trkiyeye yksek renim grmek iin renciler gelmitir (Hseyin,1995:46). Ancak Trkiyede bin dolaynda yksek retim yapan soyda ocuklarnn diploma denklikleri henz Bulgar makamlarnca tannmamtr (Yenisoy,1997:1791). Gnmzde Bulgaristan Trklerinin siyasi ve dini adan birlik salayamamalar, soydalarmzn gvensizlik ve karamsarlk iinde olmalarna dayanmaktadr. Bulgaristan Trkleri, 1990 sonras eitli Hristiyan misyonerlerin ilgi alanndadr. Bu konuda Pomak Trkleri ve Mslman ingenelere, Bulgar hkmeti destei ile de zel bir nem ve ncelik verilmektedir (Turan,1995: 301). Ayrca Bulgar ynetimi, Pomak Trklerini ayr bir dini kurum altnda tekilatlanmasn salamak sureti ile Trk birliini bozmaya almaktadr (Turan,1997:1748). Dier taraftan artk Bulgaristan Trkleri, dini liderlerini seebilmektedirler ve gnmzde bu grevi Fikri Salih Efendi yrtmektedir. Ayrca soydalarmz, daha nce gasp edilen vakf mallarn geri alma abas iindedirler (Turan, 1995: 300).

45

BLM 2: BULGAR TRKLER ZELNDE ZORUNLU G OLGUSUNUN DEGERLENDRLMES Trk sosyal hayatnda g!n zel bir nemi vardr. G bazen bir yurt edinmek, bazen dman istilasndan kamak, doal afetlerden korunmak ve bazen de eski yurtlar Anavatana kavumak iin olmutur. Balkanlardan Trkiyeye yaplan gler ise eski yurtlarn brakmak zorunda kalan insanlarmzn anayurtlarna dn hikayesidir. 2.1.G Kavramna Genel Bir Bak ve Zorunlu G Olgusunun Tanmlanmas G olgusu insanlk tarihi boyunca toplumlarn hayatnda her zaman yer almtr. lk alardan gnmze g, varln srdren bir olgudur. G, iktisadi, sosyal veya siyasi sebepler ynnden insanlarn, topluluklarn yer deitirmesi olarak tanmlanr. G, toplumun nfus yapsn, belirlemede etkili olan temel gstergelerden birisidir. G nfusun doal yada doal olmayan etkenlere dayal olarak yer deitirme devinimini anlatr. ehirleme srelerinin etkisiyle ortaya kan krdan ehre g kavramnn mekansal izdm olan gecekondulama, kendi evrimini geirirken eitlenerek ehirsel mekana farkl biimlerde yansmtr. Dinamik bir sre olarak g, belli bir yerlemede yaayan nfusun belli bir kesimin eitli ve farkl nedenlerle, bulunduu yerden kalkp baka bir yere yerlemek zere ya da nispeten sreli olarak gitmesi anlamna gelir. Baka bir deyile, bu balamda bir nfus hareketlii sz konusu olmaktadr.(Akgr,1997:41)

46

stee bal G hareketi belli bir yerleim blgesinden uzaklamaya neden olan itme faktrleri ve belli bir yerleim birimini tercih etmeyi salayan ekme faktrleri olmak zere iki balk altnda toplanan bir dizi etkinin sonucunda ortaya kan bir olgudur. ok nemli bir sosyal olgu olarak g, ister ferdi, grup yada kitlesel olarak gereklesin, ister yakn ister uzak mesafeli bir fiziksel mekan deiiklii biiminde ister hi geri dnmemek veya bir sre sonra geriye dnmek amacyla yaplsn sebep ve sonularyla nem tamaktadr. Gn sosyal, ekonomik, kltrel ve siyasal sonular iktisattan sosyolojiye, corafyadan psikolojiye, hukuk biliminden siyaset bilimine kadar bir ok bilimsel disiplinin ilgi alanna girmitir.(Orak,1998:25) G, ulusal snrlar ierisinde gerekleebilecei gibi, ulusal snrlarn tesine de taabilir. Ulusal snrlar ierisinde gerekleen gler, i gler, ulusal snrlarn tesine taan gler de, d gler olarak adlandrlr. gler, krsal alann iticilii, kentsel alann ekiciliinden kaynaklanan lke ii krsal alandan kentsel alana g devinimleri, blge ii gler, blgeler aras alana mevsimlik dnemlik i gc gleri, gibi g devinimleridir. D gler, bir lkeden bir baka lkeye veya lkeler grubuna ynelik gler, ktalar veya deniz ar gler, gnmzn dnyasnda uluslar aras szlemeler veya ikili anlamalara dayal i gc beyin g gibi glerdir. Trkiye zorunlu gn her iki biimini de yaayan lkelerden birisidir. Osmanl mparatorluuna ve Cumhuriyet Trkiyesine deiik lke ve blgelerden genellikle zorunlu nedenlerden dolay Trk ve Mslman asll bir hayli nfus gelmitir. almamzda daha ok zorunlu g olusuna yer verilmitir.

47

Osmanl mparatorluu ve Osmanl mparatorluunun ykntlar zerine ina edilmeye alan Trkiye Cumhuriyeti'nin sosyal, ekonomik, kltrel dengelerinin ekillenmesinde en temel rol oynayan etkenlerden birisi gtr. Ekonomik, sosyal ve kltrel dengelerin ekillenmesinde 4 nemli g dalgas rol oynamtr. Birinci G Dalgas, Osmanl mparatorluunun toprak kaybettii dnemler ve Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluunun izleyen yllarda Anadolu dnda yaayan Mslman ve Trk asllarn lkemize g etmesidir. almamzn bu blmnde bu konu ierisine giren Bulgar Trklerinin lkemize yaptklar zorunlu g konusu ilenmektedir. kinci g dalgas, Trkiye Cumhuriyeti'nin yaad krsal yapdan kentsel-sanayi yaplamasna dnmn yaratt, krdan kk kasaba ve kentlerden byk kentlere, sanayilemenin gelitii alanlara ynelik i g hareketidir. Bu g hareketi 1955-75 yllar arasnda ok youn olarak yaanm, Trkiye nfusu doudan batya, doudan gneye kuzeyden batya, kuzeyden gneye olmak zere bata stanbul, Ankara, zmir olmak zere belirli merkezler ve evresinde toplanm, nfusun nemli bir blmnn hazrlksz, plansz bir biimde bu merkezler evresinde toplanp birikmesi, gecekondulama, arpk ve kaak yaplama grnmyle sunan arpk bir kentlemenin yaanmasna yol amt. nc g dalgas, Trkiye nfusunun retken bir blmnn almak, yksek gelir elde etmek amacyla Avrupa lkeleri bata olmak zere uluslar aras ikili anlamalara dayal olarak dnyann deiik lkelerine g etmeleridir. gc g yan sra beyin gn de Trkiye'de darya g iinde sayabiliriz. bu nfus ktlesi asndan da nemli sorunlar yaanmtr. yurt dna g eden insanlar hem g ettikleri toplumun hem de zamanla terk ettikleri toplumun gerekliklerine yabanclam, nc kuak sorunu olarak adlandrdmz sorunlarn yaanmasna yol amtr.

48

Drdnc g dalgas: Trkiye Cumhuriyeti'nin Anadolu ve Trakya da ki tm kltrleri, tm inan ve etnik kmeleri temsil eden demokratik bir yaplanma oluturulmamasndan kaynakl olarak zaman zaman kendi iinde yaad gerginlik ve atmalara dayal olarak ortaya kan gtr. Bu g hareketi genellikle, kamu ynetiminin atmann, gerginliin taraflarnda birisinin toplumsal desteinin datmaya, bir arada tutmaya ynelik uygulad tedbirler politikasnn rn olarak yaanan zorunlu-zorlama gtr. G devinimlerini snflandrmada kullanlan ve belki de en nemli ltlerden birisi de, g kararnn aln sreci ile ilgilidir. G karar, bu eylemi gerekletiren g devinimine katlan insanlarca gnll olarak verilmise; gerekleen g hareketi gnll istee bal gtr. eitli Zorlamalarla gerekleen ge zorunlu g denir. Zorunlu g hareketi, ulusal snrlarn ierisinde gerekleebilecei gibi, ulusal snrlar tesine de taabilir. 2.1.1. nsan Haklar Balamnda Zorunlu G Deerlendirilmesi Bulgaristandaki Trk aznln haklar ikili antlamalarn yan sra ok tarafl anlamalarla garanti altna alnmtr. nsan Haklar ile ilgili bu szlemeler sonucunda denebilir ki, Bulgaristandaki Trkler hem aznlk hukukundan hem de insan haklarndan yararlanmak durumundadrlar. Bulgaristandaki Trklerin hukuksal bazda haklarn onaylayan uluslararas szlemeler syle, 2.1.1.1.Birlemi Milletler Antlamas II. Dnya Savann sonrasnda oluturulan Birlemi Milletler Tekilat, 26 Haziran 1945te dnya devletlerini ortak bir paydada toplayp, dnya barn ve gvenliini salamak; siyasal, kltrel, ekonomik ve dier sorunlar ortak bir ekilde paylamak amacyla kurulmutur. Yz otuz be ye lkenin imzasn tayan antlamaya Trkiye 28 Eyll 1945te, Bulgaristan ise 14 Aralk 1945te imza atmtr. Bu antlama sayesinde

49

aznlk gruplarnn hak ve zgrlklerini elde etme, ynetime katlma, hakkn arama gibi faaliyetleri milletler aras hukuka balanmtr. 2.1.1.2.Jenosit Szlemesi Kelime anlam soykrm demek olan Jenosit, 9 Aralk 1948 tarihinde Pariste dine, rk veya herhangi bir gerekeye dayanarak kitle halinde aznlk gruplarnn ortadan kaldrlmasn nlemek amacyla imza edilmi bir szlemedir. ster sava ister bar zamannda olsun, insanla kar ilenen suun kabul edilmeyeceini taahht etmektedir.(Soysal 2004:185) 2.1.1.3. Irk Ayrmn Ortadan Kaldran Szleme Birlemi Milletler Genel Kurulu, 20 Ocak 1963te karar altna ald 11 maddelik bir bildiriyi, 23 maddelik bir szleme haline getirerek, insan haklarna sayg duyulmasn, insanlar arasnda belli kriterlere gre ayrm yaplmamasn ngrmektedir. Bulgar Devleti, bu szlemeye 8 Austos 1966 tarihinde taraf olmutur.(zbir,1986:38-39) 2.1.1.4.Medeni ve Siyasal Haklar lgili Szleme 16 Aralk 1966 tarihinde Birlemi Milletler genel kurulunda kabul edilmi olup, 23 Mart 1976 tarihinde yrrle giren bu szleme bireysel hak ve zgrlklerin ayrntl olarak ele alnmtr. Bulgaristann 21 Eyll 1970 gn taraf olduu szlemede dine ve rka dayal nefretin yasaklanmas n grlmtr. 2.1.1.5.Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi 31 maddeden oluan bu szlemenin kabul edili tarihi 3 ocak 1976dr.Genel tleme nitelii tadndan ileyili dierlerinden farkllk arz etmektedir.

50

2.1.1.6.Irk Ayrm Hakkndaki Szleme Bulgaristann 1973 ylnda katld rk ayrmnn nlenmesi ve cezalandrlmas hakkndaki szlemeye gre; bir grup insan zerinde ovenist politikalar ile bask kurmak, insanlk d davranlarda bulunmak, ikence yapmak yasaklanmtr.(imek 1999:200) 2.1.1.7.nsan Haklar Evrensel Bildirisi 10 Aralk 1948 tarihinde Pariste kabul edilen bildiride insan haklar, aznlk haklar, etnik veya dinsel aznlklarn korunmasna ynelik hkmler iermektedir. 2.1.1.8.Helsinki Deklarasyonu 1975 ylnda Finlandiyann bakenti Helsinkide imzalanan Avrupa Gvenlik ve birlii Anlamasnn en nemli yn, insan haklar konularna arlk verilmesi ve bu konulara Varova Pakt yesi lkelerin de imza basmalardr.Sovyet Rusyann dahi altna imza koyduu bylesi bir szlemenin dier imzacs Bulgaristan,ksa sreli szlerini tutamayarak, topraklar zerinde yaayan Trk Aznla kar soykrm faaliyetlerine devam etmitir.(imek 1999:202) 2.1.2. Zorunlu Gn Yol Aabilecei Sorunlar ve Alnabilecek nlemler Zorunlu i g, maruz kalanlar asndan isteye bal olmamas nedeniyle, g edenlerin yeni yerleim alannda kendilerini kksz his etme duygusunu yaamalarna yol amaktadr. Geleneksel tarm-hayvanclk ekonomisin gereklerine, mesleki, teknik bilgi ve becerisine gre yaamlarn srdren, blgeler aras eitsizlik, dengesizlik, anadili, kltr anlamaszlklar gerei rgn eitim becerisi dk gmenleri birden bire kent ortamlarna gelmeleri, kentsel, mesleklere, kentsel, i-alma hayatna ve kent yaamna uymalarnda gletirmekte, rgn eitim dkl, kentsel mesleki alma yaamnn koullarna yabanc olmalar, dk cretle, gvencesiz geici ve marjinal ilerde

51

almalarna yol amaktadr. Ailenin alabilir yelerinin bu koullar, ailenin dier yelerine de yansmaktadr. Zorunlu-zorlama g hareketinin g edenler asndan yarat nemli olumsuzluklardan birisi de, kadn ve ocuklarn yaamnda g sonras yaanan olumsuz gelimelerdir. G ncesi tarm-hayvanclk ekonomisinde cretsiz aile iisi olarak ekonomik ve sosyal yaama etkin olarak katlan kadnlar, kentsel ortamn mesleki, alma alanna ya hi katlamamakta, hane yaamnn ve hane evresiyle snrl yaamn iine skp kalmakta, yada, gndelikilik, temizcilik gibi marjinal iler yaparak yaamn srdrmeye almakta,kentin doas ve yaam iinde kendine yabanclamaktadr. ocuklar, g sonras ailelerin yaad ekonomik skntlar nedeniyle alma yaamna katlmakta, bu katlmada da en belirleyici mekan sokak olmaktadr. Zorunlu g, sadece g eden kitle asndan deil, g alan yerleim alanlar asndan da nemli sorunlar yaratmaktadr. ok ksa bir srede beklenenin zerinde dardan nfus alan kentsel yerleimlerde kentlemenin doasndan kaynaklanan eitsizlik ve arpklk daha da artmakta kentler altndan kalkamayacaklar yklerin altnda ezilmeye balamaktadrlar. Kentler ve evresinde yeni atma, gerilim dinamikleri ortaya kmakta, toplumun psikolojik ve sosyal dengeleri alt st olmaktadr. Zorunlu ge maruz kalm gmenler iin yaplabilecek almalar syle

snflandrlabilir. 1. Konut Edindirme ve Yerleim: Zorunlu ge maruz kalm ailelerin sosyal, kltrel ve demografik zelliklerini de deerlendirerek yerleim ve konut edindirme konusunda almalar. 2. Meslee Ynlendirme Beceri Edindirme ve Kalknma: Zorunlu ge maruz kalm kentsel alanlar ve evresinde yaayan ailelerin ocuklarnn yaamnda egemen durumda olan sokan bu egemenliinin krlmas, ocuklarn sokaktaki rastgele

52

ilerden kurtarlmas amacyla yrtlmesi gereken almalarn banda, meslee ynlendirme ve beceri edindirme almalar gelmektedir. 3. Salk: Zorunlu ge maruz kalm, salksz kalm ve insani olmayan koullarda yaayan ailelerin koruyucu ve tedavi edici salk hizmetlerinden yaralanabilmelerini salamak amacyla g alan mahallelerde salk evleri oluturulmaldr. Salk hizmetlerinin dzenlenmesi sadece gmenlere ynelik bir alma olmaktan ok, toplum saln tehdit edecek dzeye ulam koullarn iyiletirilmesi olarak kavranmaldr. 4. Eitim ve Kltr: Eitim (rgn-yaygn ve halk eitimi ) ve kltr konusunda hazrlanacak projeler u noktalar kapsamaldr: Gmenlerin yerleik nfusla ve yaadklar toplumsal ortamla btnlemelerini kolaylatrmak amacyla, yanl deerlendirmeleri ve kimi nyarglar gidermeye ynelik geni ve uzun verimli bir bilgilendirme, yaknlatrma almalarna balanmaldr. Gmen ocuklarn olumsuz evre koullarnda doan baarszlklarn dengeleyici eitsel-retisel nlemler dnlmeli ve uygulanmaldr. Eitim- retim programlar ocuklarn dil ve kltr zelliklerini de gzeten bir anlayla yeniden biimlendirilmeyi; btn ocuklara demokratik ve insancl bir yaklamla eitim verilmesi salanmaldr. Zor yaam koullar, retken ve yaratc kiiliklerin olumasn zendirecei gibi, bu zorluklarn altndan kalkmayan ocuklarda kiilik bozukluklarna da yol aabilir. Eksiklikleri giderici zorluklar azaltc eitsel-retisel nlemlerin alnmas insani ve uygar bir grev olarak deerlenmelidir.

53

2.2.Bir Zorunlu G rnei Olarak Bulgar Trkleri 2.2.1. Bulgar Trklerini Ge ten Sebepler Soydalarmzn isimleri deitirildikten sonra Bulgarlatrma abalar devam etmi, 1985 yl Ocak ay sonundan itibaren bu amala pek ok yasak uygulanmaya balad. Bunlar zetle 2.2.1.1.Trke Yasa Trkleri Bulgarlardan ayran en belirgin nitelik Trke konumalar olduu iin Trke yasakland. Ancak dier lkelerden gelebilecek tepkiler dikkate alnarak bu hususta herhangi bir karar aklanmad. Yasak idari nlemlerle yrtld. Bu yasaa kar gelenlerden genellikle be levha, bazen elli levhaya kadar kan para cezalar alnd 2.2.1.2.Trk Giysileri Yasa Trkler aynen Anadolu'da olduu gibi, krsal blgelerde alvar, potur, kasket ve barts gibi geleneksel kyafetler giyerlerdi. Bu kyafetler yasakland. Kyafetlere getirilen bu yasan nedenlerini Haskova Kominist Partisi Birinci Sekreteri Stoyanov yle aklyordu: "Esaret dneminden kalan izler yok olmamtr. zellikle kadn giyiminde alvarn kullanm devam etmektedir. Burada alvarn modern estetik gerekler ve taleplere uymad nemli deildir. nemli olan bunun siyasi bir tutum Bulgar olmayan bir tutumun ifadesi olduu ve Bulgar geleneklerine, milli zelliklerimiz ve yaam kltrmze ters dmesiydi Bir sre sonra bartsne ses karlmad grld. Bylelikle Trk kadnlar bart veya earp balamalaryla Bulgar kadnlarndan ayrlmaya devam ettiler.

54

2.2.1.3.Trk Mzii Yasa Soydalarmz, kendilerini Bulgar mziinin sevdirilmesi iin tm gayretlere ramen, bu mzii dinlemezler ve Trk mziini tercih ederlerdi. O devirde brahim Tatlses, Emel Sayn gibi sanatlarmzn kasetleri el altndan pahalya satlrd. Alnan nlemlerle Trk mzii alnmas yasakland. 2.2.1.4.Trke Yer simlerinin Deitirilmesi Dier bir nlem Trke veya Trke'den gelen yer isimlerinin deitirilmesi oldu. Haskova Parti Birinci Sekreteri Stoyanov, Plenumda yapt konumada: "Spahievo (sipahiler), Karamantsi (karamanlar) gibi kylerin hala yabanc bir esaretin ve sosyal basknn izleri ile dini hurafelerin etkiledii hissedilen adlar tamaya devam etmeleri bizi endieye drmektedir." Etnik Bulgarlar byk ounlukla Trke'den gelen isimlerini muhafaza etmilerdir. rnein Parti st ynetiminde bu tr isimleri olanlarn hibiri adn deitirmemitir. 1986 ylnda yaplan XIII. Parti Kongresi'nde seilen 195 Merkez Komitesi yesi arasnda Trke kkenli isim tayan 13 kii vardr. 2.2.1.5.Eitim Alanndaki Zorluklar Bulgarlatrma iin en etkili ara olarak eitim seilmi olduu grlmektedir. 1985 yl sonuna kadar isimlerine yineleyen Trk ocuklarnn tmnn kree gitmesi salanacakt. Bylelikle ocuklarn ok kk yata Bulgarca konumalar ve kendilerine Bulgar ismi ile hitap edilmesine almalar gereklemi olacakt. Okullara gelince, istinasz her ders vatanseverlik dersine dntrlecek ve okullarda sosyalist davaya sadk, komnist fikirlerin doruluuna inanan kiiler yetitirilecekti.

55

deolojik eitim almalar alannda Marksizm-Leninizm teorisinin retilmesinde deiiklikler yaplacakt. deolojik almalarda, Osmanl esareti dneminin gerekleri, Bulgar halknn kahraman gemii, sosyalizmin byk baarlar n plana karlacaktr. Ateist eitimin, alnan nlemlerin arasnda ok nemli bir yer tutaca anlalmaktayd. Ancak ideolojik eitim gibi ateist eitimde esasen Bulgaristan'da mevcuttu. Bu eitim okulda veriliyor, ayrca basnda ve radyo ile televizyonda da ateizm propagandas yaplyordu. O itibarla bu kez bahsedilen ateizmi soydalarmz hedef alan ve etnik Bulgarlar ilgilendirmeyen bir eitimdir. Trklerin ateist eitimine bu denli nem verilmesinin nedeni onlarn dinin etkisinde grlmelerinin bir sonucudur. 2.2.1.6.Ailelerle lgili Yaanan Zorluklar Trk aileleri iin de baz nlemler alnmak istenmitir. Buna gre ailede gzle grlr, kalc ve geri dn olmayan deiiklikler yaplmal, ailenin en nemli eleri; dilde, giyimde, yaamada, gelenek ve adetlerde Bulgar eleri olmaldr. Bu amala ailelerle birlikte alacak baz memurlar atanmtr. Sz konusu memurlarn Trk aileleri nezdinde bir gzetleme yapacaklar ve Bulgarlamakta direnenleri rapor edeceklerdi 2.2.1.7.Bulgar Kltrnn vlmesi Soydalarmza Bulgar kltrn tantmay ve sevdirmeyi amalayan faaliyetler dzenlenmesi planlanm ve bu arada zellikle Bulgar folklor ekiplerinin soydalarmzn youn olduu blgelerde temsiller vermesi ngrlmtr. Tolbuhin Komnist Partisi Birinci Sekreteri Atanas lyev folklor ekiplerinin nemini u kelimelerle belirtmitir: "Bizim iin folklor ekipleri araclyla Bulgar dilinin konuulmas, Bulgarca arklarn sylenmesi ve Bulgar horonlarn oynanmas son derece byk nemi haizdir.

56

2.2.1.8.mar Vaatleri Soydalarmzn youn olarak oturduklar blgenin imar edilmesi ve buralarda eitim, salk, dier sosyal amal tesislerin saysnn arttrlmas, Trk aznl mensuplarnn Bulgaristan'a balamak iin dnlm bir nlemdir. Fakat bu uygulama kan ekonomik kriz nedeniyle gerek anlamda uygulamaya konulamamtr. 2.2.1.9.Gn Zorlatrlmas Parti kongrelerinde yaplan konumalarda Trkiye'nin g sorunu zerinde speklasyon yapt, o sebeple Trkiye'ye g olmayacann her frsatta belirtilmesi gerektii ifade edilmiti. Gerekten de Trkiye'ye g edilmesine msaade olunamayaca hususu, Bulgaristan'n fazladan vatanda olmad gibi szlerle soydalarmza duyuruluyordu. Bulgarlarn g konusunda hi ak kap brakmayan bu tutumu soydalarmz zmse de onlar, parti idaresinin bekledii gibi Bulgaristan' benimsemesine gtrmemi, her eye ramen g arzusu ok canl kalm ve nitekim 1989 ylnda Bulgaristan g serbest brakmak durumunda kalnca soydalarmz, adeta Bulgaristan' boaltrcasna snr kaplarna ylmtr. 2.2.1.10. Bulgar Bayram ve "Rituel" Sisteminin Yerletirilmesi Burada bayramdan kast sosyalizm ile ilgili siyasi ierikli bayram ve trenlerdir. Baz Bulgar halk bayramlar da bu kavram iinde mtalaa edilmektedir. Trk aznl mensuplar, Bulgar vatanda olmakla esasen siyasi ierikli bayram ve trenlere, eer mevkileri gerekiyorsa, katlmaktaydlar. Ancak byk ounluk, Bulgar bayramlarna hi ilgi duymuyordu. Dier yandan daha nce, resmi tatil olarak kabul edilmesine ramen, Trklerin gsterisiz bir ekilde Ramazan ve Kurban bayramlarn kutlamalarna gz yumulmutu. Bu kez

57

sadece Bulgar bayramlarna msaade edilmekle sz konusu iki Mslman bayramnn kutlanmas fiilen yasaklanmt. Dier yandan, Trklerin o zamana kadar katlmad baz mahalli Bulgar halk bayramlarna katlmalar da mecburi hale getirilmiti. Rituellere gelince bu deyim, ateizm uygulamasnn sonucu olarak doum, evlenme ve lmle ilgili dini trenler yerine ikame edilen "Sosyalist" trenleri ifade etmektedir. 2.2.1.11. slamiyeti Ktleyen Yaynlar Camiler ve ibadet konusunda 1985 ve daha sonraki yllarda nceki dnemde farkl bir uygulama olmamtr. Bu, dine sayg gstermek gibi bir kaygdan deil, dier Mslman lkelerinin tepkisini ekmemek iin yaplmtr. Bu konuda nemli husus 1985'den nce camilerin ve ibadetin ne durumda olduudur. Bulgaristan'n bamszln kazanmasndan hemen sonra camiler ou kez kasten, baz blgelerde ise cemaatsizlikten tahribata maruz kalm, birou yok olmutur. badet zgrl Bulgar mevzuatnda mevcuttur. Ancak uygulamada Mslmanlar gibi Hristiyanlar iin de bu zgrlk, baz idari nlemlerle yok denecek dzeye indirilmitir. rnein imam yetitiren okul yoktur. Bata Kur'an olmak zere din kitab baslmasna ve ithal olunmasna izin verilmemitir. Camiye gitmek, ilke olarak yasak olmamakla birlikte ho grlmemi, camiye gidenler birok idari baskya maruz kalm ve zellikle mesleki alanda ilerlemelerine imkan verilmemitir. Snnet de ilke olarak yasak deildir fakat, salkl koullarda yaplmad ileri srlerek fiilen imkansz hale getirilmitir. 2.2.1.12. Soydalarmzn Bulgar Kkenli Olduu ddias simlerinin Bulgar isimleri ile deitirilmesini ve Trkle ait dier tm hususlarn yasaklanmasn Trk aznla benimsettirebilmek iin bunlarn mantki aklamasnn yaplmas gerekiyordu. Bu amala, Trk olarak tanmlanan kiilerin vakti ile Osmanllar

58

tarafndan zorla veya baka yolla Mslman yaplm Bulgarlar olduu hakkndaki eski bir iddia yeniden ortaya atld. Soydalarmzn bir "Yeniden dou sreci" iinde asl kklerine dnmekte olduklar ileri srld ve bunu kantlamak zere youn bir basn kampanyas balatld. 2.2.1.13. Asimilasyon almalarnn Etkisi Yaplan basklar amalarna ulaamad, dier bir deyimle Trklerin asimilasyonunu salamad veya bunu kolaylatrmad. Ama soydalarmza byk rahatszlk ve sknt verdi. En byk sknty isim deitirmeler yaratt. Soydalarmz istemeden Bulgar isimlerini kullanmak ve her trl kiisel belgelerini Bulgar isimleri ile yazlm yeni belgelerle deitirmek zorunda kaldlar. sim deitirme ve dier hususlarda partinin veya hkmetin hibir kararnda aklanmam ve yaynlanmamtr. Bu apta ve bu nlemdeki tedbirlerin yaynlamayan idari kararlarla uygulamaya konulmas Bulgaristan'daki merkezi idarenin gcn gstermektedir. Jivkov'un 1889 ylnda devredilmesiyle nlem ve basklar hafiflemitir. Bulgaristan'n Trk ve Mslman aznla yapm olduu haksz davranlar Dnya kamuoyu nnde cereyan etmi ve eitli kurulular ayrca parlamento yeleri bu durumu belgelerle dile getirmilerdir. Norve Helsinki izleme komitesi Bulgaristan'daki Trk ve Mslman aznla basky yle deerlendirilmitir ki isim deitirmenin mezar talar ve llere kadar indirgendii kanaatini dnyaya ilan etmitir. Ayrca dier bask faktrleri u balklar altnda ortaya konulmutur: slam artlarna uygun evlenme, cenaze ve snnet merasimi kesinlikle yasaktr. Camiler kapatlm, depo, kafeterya, berber salonu ekline sokulmu, alvar giyenler ikenceye tabi tutulmutur.

59

Mslman aydnlar, retmenler ve hocalar hapsedilmi veya ldrlmtr.(Bulgar Zulm-Balkan Trkleri Dayanma Dernei yaym 1988 )

2.2.2. G Eden Bulgar Trklerinin Yaadklar ve Gn Sonular 1950-1952 yllar arasnda Bulgaristandan ge zorlanan gmenler devlet tarafndan yerletirildikleri iin iskanl gmen olarak kabul edilen gmenler iskan yasasna gre yaplan planlamalar dorultusunda lkenin eitli il-ile ve kylerine dank veya mahalleler eklenmek suretiyle yerletirilmilerdir. 1950 - 1960 dneminde toplam 35.496 ailenin yerleiminin saland grlmektedir. Bunlardan 25.583 ifti ailesinin byk ounluunun Adana (1.442 aile), Ankara (1.136 aile), Balkesir (1.474 aile), Bursa (2.185 aile), Konya (1.523 aile), Manisa (1.383 aile), Tekirda (1.619 aile) illerine, zanaatkar ailelerin ou Bursa (1.356 aile), stanbul (3.100 aile), Eskiehir (1.116 aile), zmir (1.1160 aile) illerinde yerleimleri gerekletirilmitir. skan iin yaplan 36.292 evin 22.761i ky tipi; 12.219u ehir tipi ve 1.312isi hazr evdir. Krsal alanda yerlemek isteyenler iin 13 mstakil ky kurulmutur. Evlerin %70i krsal alana serpitirilmek suretiyle yaplmtr. % 25i kentlere eklenen gmen mahallelerinde ina edilmi olup, % 5i mstakil kylerde yaplan evleri kapsamaktadr (Geray,1961:5455). Bulgaristandan 1968 - 1979 yllar arasnda gelen gmenler serbest gmen statsnde olduklar ve paralanm ailelerin birletirilmesine ynelik anlamalar erevesinde Trkiyeye g ettikleri iin daha nce gelen akrabalarnn bulunduu il, ile ve kylerde kendi olanaklar ile yerlemilerdir (DPT s.7). 1989 ylnda Bulgaristandan gelen serbest gmenlerin byk bir blm daha nce Trkiyeye g eden akraba veya komularnn youn olduu blgelere kendi imkanlar ile yerleirken bir blm de devlet tarafndan 14 il merkezi ile 23 ile ve beldede gmen ailelerin parasal katks ve borlandrlmas esasna dayal bir yntemle yaplan toplam

60

21.438 konuta 5 yllk sre iinde yerlemilerdir. Sz konusu konutlar kentlerin dnda siteler olarak planlanmtr (Ky Hizm. Env.). 1989 ylnda Bulgaristandan gelen gmenlerin % 29unun ilkokul, %34nn ortaokul, % 18inin Lise, % 2sinin meslek okulu, % 2sinin ise yksek okul mezunu olduklar ve % 14nn eitimsiz olduu saptanmtr (DPT, s.28). Bu dnemde gelen Bulgaristan gmenlerinin mesleklerine bakldnda gelenlerin %23nn ii olduu, bunlarn % 9unun tarm, % 5inin sanayi ve % 8inin hizmetler sektrnde alt belirlenmitir. Ayrca gelenlerin % 18ini renci, % 13n de emekliler oluturmaktadr (DPT, s.30). 1950 ylnda Bulgaristandan gelen gmenlerle, 1989 da gelenlerin meslekler itibariyle karlatrlmasnda, iftiliin % 85 orannda olduu, 1950 yl gmenlerinin tarm sektrnden gelmelerine karn, son gelen grubun daha farkl zellikler tad grlmektedir. 1923 - 1960l yllara kadar Trkiyeye gelen gmenlere, devlet tarafndan uygulanan politikalar dorultusunda barnma ve i olanaklar salanmtr. Gelenlerin byk ounluunun ifti olmas, krsal alana yaplacak yerleime uyum salamalar asndan, iklimin ve geldikleri yerlerdeki retim tarzlarnn nemini artrmtr. Ayrca gmenlerin byk ounluunun il, ile ve kylere serpitirilmek suretiyle yerletirilmelerinin, onlarn sosyal bakmdan evreye ve topluma uymas, kaynamas ynnden daha az sakncal olaca dnlmtr (Geray,1974:55). Gmenlere i imkanlarnn salanmas ve alma artlarnn iyiletirilmesi amacyla ayni ve nakdi yardm yaplm, bu erevede ifti ailelere toprak, tohumluk, evirme ve donatm kredisi, zanaatkar gmen ailelerine de konutun yan sra dner sermaye kredisi verilmitir (DPT. s.20). Gmenlerin yerleim programlar erevesinde projeler esas alnarak planlanan konutlar, ya bu yerleim iin kurulan kylerde ya kentlere veya yerli kylere eklenen mahallelerde

61

yaplmtr. stanbulun Zeytinburnu, mraniye, Ankarann Telsizler, Altnda, Aya ve Kaya ileleri ile Bursa, Eskiehir, zmir illeri bu younlamann tipik merkezleri olmulardr (zbay 1982: ) Kentlerde yerletirilen gmenler iin yaplan konutlar, genelde kentlerin d semtlerinde ve 300 - 400 m2lik parsellerin iinde tek katl yaklak 65-90 m2lik tip planlara gre yaplmtr. Gnmzde byk kentlerin nemli yerleim merkezleri konumuna gelmi olan stanbulun Tal Tarla semti ile Ankara Varlk mahallesi, bu uygulamalarn ilgin rnekleridir. Bu mahallelere yerletirilenlerin ok az saydaki blm konutlarn terketmitir. Krsal alanlarda kurulan kylerde bir avlu iine konut ve iletme binalar yaplm ve imar plan dorultusunda ortak kullanm alanlar belirlenmi okul, cami, ky kona gibi baz sosyal tesislerde kurulmutur. Tm bu olanaklara ramen zellikle Gneydou, Dou ve Anadolu blgesindeki krsal yerlemelerde gmenlerin byk bir blm kylerini terk ederek ya da yerli halka satarak, bat blgelerine yerlemeyi tercih etmilerdir. Ege ve Akdeniz blgesindeki krsal yerlemelerden g ok dk oranda olmutur. Yerli halkla olan uyumazlk dnda, eitim ve istihdam sorunlarnn zlemeyii de gmenleri lke iinde yeniden ge zorlamtr. 1980 ylndan itibaren gmenlerin yerleim ve zellikle konut sorunlarna daha farkl yaklamlarn olduu grlmektedir. Her eyden nce 2510 sayl iskan yasasnn gmenlerin lkede yerletirilmesinde yeterli olamad kabul edilmi ve toplu olarak, Bulgaristandan ge zorlanarak gelen gmenler, iin ayr yasalar karlarak yerleim uygulamalarnn erevesi belirlenmitir. Bu dorultuda yaplan almalar iinde Bulgaristandan 1989 ylnda gelen gmenler iin yaplan uygulamalar farkllk gstermektedir. Gmenlerin yerleim projelerine balangtan itibaren katlmlar salanm ve gmenler istedikleri yerlerde parasal katlmlar lsnde konut tiplerine sahip olma hakkn kazanmlardr.

62

Bu dnemde gmenlerin konut sorununu toplu konut yaklam ile zmeyi amalayan projeler retilmi ve Anadolunun kk ilelerinde bile yaplan uygulamalarda yerlemeler ya toplu konut alanlarnda olmu ya da bu yerlemeler iin belirlenen alanlar daha sonra toplu konut alanlarna dntrlmtr. 1989 yl lkemize g eden orta retim dzeyindeki rencilere ynelik Milli Eitim Bakanl'nn yapt aratrma sonularna gre ESPU'nun (Birlemi Orta Dereceli Poli teknik Okullar) on birinci snfn bitirip lkemize gelen soyda rencilerin, verilen Meslek Lisesi diplomasnn muhtevasna uygun olarak ara ve aletleri kullanacak ekilde bilgilerle donatlmadklar tespit edilmi. Birka renci ile yaplan mlakatta branlaryla ilgili makineleri dahi tanmadklar grlm. Bu durum Bulgaristan hkmetini Trk aznla gstermelik ve kamuoyunu yanltc bir ksm eitim oyunlaryla oyalamak politikasn takip ettiini belgelemektedir. Bununla ilgili olarak Bulgar Devleti lise 1. snf ile lise 2. snflarnda tamamen kltr dersleri okutulup, lise son snfta drt ay teori, drt ay pratie ynelik hzlandrlm bir program takip ederek sahalarnda cahil, beceriksiz, bakasna baml elemanlar yetitirildii anlalmaktadr. (M.E.B. Genlik Hizmetleri Genel Mdrl tarafndan bastrlan "Orta retim Genliinin Beklenti ve Sorunlar" Ankara 1984) Yaplan aratrma sonucuna gre, Bulgaristan'dan zorunlu ge tabi tutulan soydalarmzn tahsil yapanlarnn orta retim ve meslek okullarn aamad grlmtr. Bu aratrma sonucunda Bulgaristan Trklerinin eitimi ncelikle, Trk toplumunun birlik ve beraberlik anlayn yok edebilmek iin kltr ve manevi deerleri renmelerini engelleyici btn tedbirler uygulanmtr. Bunun amac ncelikle dini deerlerinden uzaklatrarak, onlar Asimile etmekti. Bununla da kalmayarak 1918'den sonra Trk okullarnda eitim kontrol altna alnm, retmenler okullardan uzaklatrlarak onlar yetitiren okullar kapatlm ve Trke yaynlar Trk blgelerine sokulmamaya balamtr. Bu uygulamalar sonucunda meslek seiminde basknn henz zerinden atlmad, bu baskdan dolay ie dnk ve ar

63

sorumluluktan kaan, uzun tahsile ihtiya duymadan ksa zamanda ve kolaylkla meslek edinme alkanln devam ettirdikleri grlmektedir. Bulgaristan'dan zorunlu ge tabi tutulan soydalarmzn, Bulgaristan Hkmetini politikasna bal olarak en ok fabrika iilii, el zanaatlar ve ilkokul retmenlii olanlarnda istihdam edilmelerine karlk, Trkiye'ye g ettikten sonra ocuklarna her trl eitim dalnda sorumluluk almaya hazrlandklar grlmektedir.

64

SONU Anadoluya son yz ylda Balkanlar ve Kafkaslardan milyonlarca Mslman g etti. Bir zamanlar dnyann tek sper gc olan Osmanl Devleti, gerilemeye ve toprak kaybetmeye baladndan bu yana g olgusuyla kar karya kald. Bu durum, kurulan Trkiye Cumhuriyetinde de yakn tarihe kadar devam etti. lk g hareketi Balkanlar'da balad... Balkanlarda ge yol aan byk apl olaylardan biri, 1877-78 Osmanl-Rus sava. Osmanlnn kaybettii bu sava sonras Srbistan, Karada, Romanya ilk defa bamsz olurken, Bulgaristan zerk prenslik haline dnt. Sava sonrasnda bir buuk milyon insan g etti. Bylece ilk g hareketi balam oldu. Anadoluda Osmaniye, Readiye ve hsaniye gibi isimlerle ok sayda yeni ky kuruldu. Daha sonra 1855 ile 1914 yllar arasnda milyonlarca kii Balkanlardan Anadoluya g etti. 1914te On iki milyon olan nfus olan Osmanl Devletinin nfusu on alt milyona ykselmiti. Bu, bir devlet iin normal artlarda son derece olaanst ve altndan kalklmas zor bir durumdu. Ancak Osmanl Devleti, g, hem topraklarnda yaayan gayrimslim nfusu dengelemek hem de ken tarm ekonomisini canlandrmak iin kulland. Balarda iskan etme konusunda baz sorunlar ksa da, sonraki glerde daha planl ve isabetli davranld. Cumhuriyet tarihinde en byk g dalgas yine Bulgaristandan yola kt. Cumhuriyet glerinin %48e denk eden Bulgar g 1989a kadar srd. lk Bulgar gnde 19251949 aras ikiyzyirmi bin kii geldi. 1950-52 aras gelen insan says yzellibe bin dolaynda. 1968-79 aras yzonbebini akn kii Trkiyeye geldi. 1989 ylnda Trkiye 2. Dnya Savandan sonra Avrupada grlen en youn ve zorunlu g akm yaand. kiyzotuz bine yakn Bulgar vatanda soydamz Trkiyeye g ettirildi.

65

Bulgaristan Devletinin uluslar aras hukuk ihlali, zellikle Bulgaristan Prensliinin kurulmas ve demografik dengelerin Bulgarlarn lehine deitirilmesi amac ile uygulanmaya balanan bask, zulm ve asimilasyon politikalar sonucunda dnya siyasi literatrne Bulgaristan Trk Aznl diye yeni bir kavram girmitir. Bu kavram, bu tarihten itibaren gnmze kadar Bulgaristan-Trkiye ilikilerinde belirleyici bir faktr olmutur. 1877-1878, 93 Harbinden sonra egemenliine kavuan Bulgarlar Trkleri zm ok g olan problemlerle kar karya getirmilerdir. Basknn en ok hissedildii alan eitimdir. alma ierisinde bahsettiimiz Trk okullar 1923'ten balamak zere gitgide deiik nedenlerden dolay kapatlm veya mali glklerden dolay kendileri kapanmtr. Bulgarlar bununla kalmayarak asimilasyon politikalar gerei kalan Trk okullarn Bulgar okullar ile birletirme faaliyetine girimilerdir. Bulgar iktidar sistematik surette Trk diline saldrm ve asimilasyonun gereklemesi iin Trke konumay her yerde yasaklamtr. Trkler zerinde bir trl hakimiyet kuramayan Bulgarlar Rusya'dan yardm talep etmiler, bu talep zerine Azeri uzmanlar grubunu Bulgaristan'a gndermilerdi. Bulgar eitim bakanlna yardmc olarak getirilen Azeri uzmanlar Trk birlik ve beraberliini glendirici ynde almalar yapmlardr. Bunun anlalmas zerine Uzmanlar grevleri sona erdirildi. Ve 1959'da Trk okullar Bulgar okullaryla birletirildi, hatta kapatld. Bulgar Hkmeti tarafndan 1984de Trke tamamen yasaklam, Trk okullar kapatlm, yaynevlerinin Trke yaynlarna son verilmi, gazete dergi ve mecmualar ilemez hale getirilmi, hatta Bulgarca ve Trke ile ortak yayn yapan Yeni Ik, Nova Svetlina, Yeni Hayat dergisi ok azaltlm Trke radyo yaynlarna son verilmitir.

66

Trkler ve Trk ocuklar daha yandan itibaren youn bir beyin ykama srecine tabi tutulmutur. Hatta beyin ykama metodu o kadar ilerletilmi ki, ocuklara ninniler bile Bulgarca syletilmitir.(Kiisel grme, 2007) 112 yldan beri adm adm uygulanan asimilasyon program Trk aznln varln korumasnda, ana dilini yaatmasnda milli bilime sahip kmasnda, ahlaki deerlerine ve Trk Kltrne sadk kalmasnda katkda bulunan eitim ve retim urunda Trk aydnlar tarafndan verilen byk mcadele Trk varlnn en gl ispatdr. (Trkiye Gnl, 1988/4:68) alma ierisinde ayrntlar ekilde incelenmi Asimilasyon abalarna ramen Trk nfusunun sratle art nlenememi inan ve kltr deerlerinin korunmas; 1984 ubat aynda Bulgar yneticilerinin Plenum (devletin st dzey kesimi ile yapt genel toplants) karar ile asimile metotlar belirlemesine sebep olmutur. 1984 ylnda alnan kararlar uygulamaya konularak Trk aznlk ge zorlanm ve soykrm uygulanmtr. Trklerin kendi dillerinde eitim imkan kademe kademe ortadan kaldrlm. 1984'ten sonra insan haklarn hie sayan Bulgar ynetimi dnya kamuoyunun gz nnde devlet terr uygulamaya balam, gney Bulgaristan'da askeri ikencelerle isim deitirme ilemleri zorla uygulanmaya balamtr. Mslman mezarlklar tahrip edilmi, Trk kyafetlerinin giyilmesi yasaklanm, Trke konuanlar ikence grm ve Trk genleri Bulgarlarla evlenmeye zorlanm, kar koyan ya ldrlm ya da Belene kampna srlmtr.(Balkan Trkleri Dayanma ve Kltr Dernei-Ankara 1988) Trk hkmetinin Bulgaristan'daki Trk aznl hakkndaki son faaliyet ve giriimleri Bat basnnda geni yer ald. Birok gazete ve ajans Trk Bykelisi'nin istiare iin Ankara'ya arldn yazarken konuyu tekrar ilediler. Bazlar da Bykeli'nin hkmetine verdii raporda Bulgaristan'daki Trklere bask ve eziyet yapldn bildirdiini yazdlar.

67

Olaylar hakknda en etkin yayn milyonlarca okuyucusu olan ve dnyann her tarafnda satlan Time dergisi yapt. Dergi 4 Mart 1985 tarihli saysnda bu konuya bir btn sayfa ayrarak, Bulgaristan'da Trkleri eskiden beri maruz kald eziyetleri zetledi. Ayrntl bir ekilde ortaya koymaya altm Bulgar Trklerinin yaad sorunlar konu alan bu alma teorik bir alma olup konunun farkl alardan aklanmas asndan yararl olabileceini dndm iin yaplmtr.

68

KAYNAKLAR
AKGR, Zeynep (1997), G, Trkiyede Krsal Kesimden Kente g ve Blgeler Aras Dengesizlik (1970-1993), TC Kltr Bakanl Kltr Eserleri, Ankara. AYDIN, Mahir (1992), arki Rumeli Vilayeti, T.T.K. Basmevi, Ankara. AVU, smail (Temmuz-Austos 1997), Hayal Deirmenleri Durdu, Yeni Trkiye, Yl 3, Say 16, Ankara. DPT (Devlet Planlama Tekilat) (1990), Bulgaristandan Trk Gleri, Ankara. EROLU Prof. Dr. Hazma(1988); Belleten Cilt:LI Say:199-201 TTK Basmevi, Ankara. EROLU, Hamza (1987). Milletleraras Hukuk Asnda Bulgaristandaki Trk Aznln Sorunu, Bulgaristanda Trk Varl Bildiriler Kitab, 7 Haziran 1985, 2. Bask, Atatrk Kltr ve Tarih Yksek Kurumu, TTK Yaynlar, VII. Dizi TTK Basmevi, Ankara. GERAY, Cevat (1974), Gmenlerin Yerleme Sorunlar. A..SBF.Yaynlar, Ankara. GERAY,Cevat (1961), Trkiyeden ve Trkiyeye ve Gmenlerin skan. Anakara. GERAY, Cevat (1962) Trkiyeden ve Trkiyeye Gler (1023-1963), Trkiye iktisadi Gelimesi Aratrma Projesi, No:4, Ankara. GNDA, Nevzat, (1987), 1913 Garbi Trakya Hkmet-i Mstakilesi, II.Bask, Ankara.

69

HAKOV, Cengiz, (2002), 1913 Ylnda stanbulda mzalanan Bulgar-Trk Antlamas ve Bulgaristan Trk-Mslman Nfusun Haklar, 13.Trk Tarih Kongresi Ankara: 4-8 Ekim 1999 Kongreye Sunulan Bildiriler III:Cilt-I.Ksm,TTK Basmevi Ankara. HALAOLU, Ahmet, (2002), Bulgar Mezalimi Yeni Trkiye Yaynlar Ankara. HALAOLU, Ahmet (2002), Balkanlar'dan Anadolu'ya Ynelik Gler Yeni Trkiye Yaynlar Ankara. HSEYN, Sadullah (1995), Bulgaristanda Durum ve Bulgaristandaki Trkler, Balkan renci Mektubu, Y.1, Yaz zel Says, Ankara. KAFESOLU, brahim, (1985), Bulgarlarn Kkeni, Yldz Matbaas, Ankara KAHRAMANYOL, Mustafa, (Temmuz-Austos 1997), Tuhafetl Siyaset Yeni Trkiye, Yl 3, Say 16, Ankara. KEKOLU, Osman (1985), Bulgaristanda Trkler, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar: 642, Kltr Eserleri Dizisi: 48, 1. Bask, Ankara. KORKUD, Refik (1986), Bulgar Ynetimi ve Tarihi Yalan, Trkiye Fikir Ajans, Ankara. Ky Hizmet Uygulamalar Genel Envanteri,(1996) Ankara LTEM, mer (2003); Tarihsel Sre iinde Bulgaristan Trklerinin Haklar,Balkan Trkleri,ASAM Yaynlar,Ankara. M.E.B.(1984) Orta retim Genliinin Beklenti ve Sorunlar, Ankara 1984

70

ORAK, A.(1998), G Sosyal Deime ve Btnleme Gneydou Anadoludan G Eden Aileler rnei, Doktora tezi, Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enst. ZBAY, F., BALPINAR, H.,(1982) Trkiyeye Yaplan Gler ve Gmen Olay zerine Aratrma, renci almas, ODT, Mimarlk Fakltesi, Ankara. ZBR, Kamuran (1986), Bulgar Ynetimi Gerei Gizleyemez, Bakent Gazetecilik, stanbul. POPOV, Kir. G. (1897), 1894-95 Ders Yllnda Bulgaristanda lkretim, Sofya SOYSAL, smail (2004), Trkiyenin Uluslararas Siyasal Batlar CLT II (1945-1990), Trk Tarih Kurumu Basmevi,Ankara. MEK, Halil (1999), Trk-Bulgar likileri ve G, Harp Akademileri Basmevi, stanbul. MR, Bilal N. (1985), Trk Basnnda Bulgaristan Trkleri, Babakanlk Basn-Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl, Babakanlk Basmevi, Ankara. MR, Bilal N. (1986), Bulgaristan Trkleri (1878 - 1985), I. Bask, Bilgi Yaynevi, stanbul. MR, Bilal N. (1987) Bulgaristan Trkleri ve G Sorunu, Bulgaristanda Trk Varl Bildiriler Kitab, 7 Haziran 1985, 2. Bask, Atatrk Kltr ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, VII. Dizi - Say 871, T. T. K. Basmevi, Ankara. Tarihte Trk Bulgar likileri,(1976) Genenkurmay Basmevi, Ankara

71

TOROL, Belan (1989). 112 Yllk G (1878 - 1989), Boazii niv. Matbaas, stanbul. TOROL, Belan (1991). DREN - Bulgaristan Trklerinin 114 Yllk Onur Mcadelesinin Karlatrlmal Psikolojik ncelenmesi, Boazii . Matbaas, stanbul. TURAN, mer (1995). Bulgaristan Trklerinin Bugnk Durumu, Yeni Trkiye, Yl 1, Say 3, Ankara. TURAN, mer (Temmuz-Austos 1997), Balkan Trklerinin Dini Meseleleri, Yeni Trkiye, Yl 3, Say 16, Ankara. TRKER, A,(1965), Bulgaristandan Trkiyeye Yakn Akraba G Anlamas, Trk Kltr Say 65 TOKAY, Gl, (1999)Osmanl Bulgaristan likileri: 1878-1908, 319-28. Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara. NAL, Tahsin (1977). Trk Siyasi Tarihi 1700-1958, Emel Yaynlar, 4. Bask, Ankara. YEN TRK ANSKLOPEDS,(1985) tken Yaynevi, stanbul, 1985, Cilt 5 YENSOY, Hayriye S. (Temmuz-Austos 1997), Bulgaristan Trklerinin Eitim ve Kltr Tarihinden Sayfalar, Yeni Trkiye, Yl 3, Say 16, Ankara.

72

ZGEM lksen ahinba, 1979 ylnda stanbulda dodu. lkretimini Alanya Hayate Hanm lkretim Okulunda, ortaretimini Mustafa Mihriban Boysan Ortaokulunda, lise renimini Fenerbahe Lisesinde tamamlad. 1999 ylnda Sakarya niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blmne girdi. 2003 ylnda lisans eitimini Laz Kltrnde Evlilik Trenleri adl bitirme devi ile tamamlad. Yksek Lisansn yapmak iin Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsne girdi. Bu srada Citibank A.nin Toplumla likiler Departmannda alma hayatna balad. Gnlllk zerine projeler retip Citibank alanlar ile bu projeleri hayata geirdi. Bir sene Citibank gnllleri ile topluma katk salamak amacyla altktan sonra, Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji Anabilim dalnda Yksek Lisans derslerine balad. Bu arada ocuklara Yeniden zgrlk Derneinde su ilemi ocuklarla alma frsat buldu, onlar topluma kazandrmak amacyla eitli projeler retip, bu projeleri hayata geirdi. Projeleri tamamladktan sonra Yksek Lisansna devam ederken, Atlas Copco Makinalar malat A..nin nsan Kaynaklar departmannda almaya balad. 2007 ylnda Zorunlu G Olgusu Balamnda Bulgar Trkleri adl tezini hazrlad.

73