TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 235

Tanzimattan Cumhuriyete Siyasal ve Hukuksal Yapnn Modernlemesi

Modernization Of The Political And Legal Structure From The Tanzimat To The Republic
Grsoy Aka* - Himmet Hlr** ZET Osmanl sekinleri, Bat karsndaki gerilemenin nedenlerini devlet rgtnn zelliklerine atfederek devlet aygtnn yap ve ileyiinde yenilikler yapma yolunu tuttular. Bat gelimilii balangta birtakm teknolojilerin aktarm ile gerekletirilmeye allmsa da zamanla yenileme abalarnn ilkeler ve rgtleri kapsamasnn gereklilii anlalmtr. Bu erevede ilkin kanun ve usuller aktarlm, sonra bu kanun ve usullerin uygulanmalarn salayacak rgtler kurulmutur. Batnn sosyo-politik anlay temelinde oluturulan bu yaplanma, geleneksel Osmanl toplumsal yap ve rgtlerinde kkl deiimlerin ortaya kmasn salam, bu deiim sreci, geleneksel ynetim ve yarg kurumlarnn ilerlik alanlarnn snrlanmasna neden olmutur. Katlmc bir anlayn gelimesi, Osmanl ynetiminin monariden parlamenter sisteme dnm srecine olumlu katklar salamtr. Bu almada Osmanl siyasal ve hukuksal modernlemesinin rgtsel yaps ve dinamikleri incelenmeye allmtr. ANAHTAR KELMELER Hukuksal Yap, Siyasal Yap, Tanzimat, Merutiyet, Osmanl Modernlemesi ABSTRACT Ottoman elites saw the causes of decay in the characters of state organization and attempted to make reform in the structure and functioning of the state apparatus. Although, in the beginning the western developments were adapted through transferring some of the technologies, in time was understood that the attempts at reform should contain the principles and organizations. In this framework, primarily laws and methods were transferred, and then organizations were established in order to apply these laws and methods. This restructuring based on the socio-political conceptions of the West led the emergence of fundamental change in the traditional Ottoman structure and organization. This process of change resulted in the limitation of the functions of traditional administrative and judiciary institutions. The
* **

Yrd. Do. Dr., Seluk niversitesi Konya Salk Yksek Okulu retim yesi. Do. Dr., Afyon Kocatepe niversitesi Sosyoloji Blm retim yesi.

236 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

development of a participatory approach positively contributed to the process of transformation from monarchy to parliamentary system. This study makes a consideration of organizational structure and dynamics of the Ottoman political and legal modernization. KEY WORDS Legal Structure, Political Structure, Tanzimat (Reforms), Merutiyet (Constitutional Monarchy), Ottoman Modernization

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 237

Giri Osmanl modernleme abalarnda din/mezhep kanalndan gayrimslim Osmanl tebaas zerinde koruyuculuk iddiasnda bulunan byk devletlerin isteklerini yerine getirmek, hatta onlar istemeden gayrimslim tebaaya baz haklar vererek i ilerine mdahaleleri nlemek dncesi belirleyici olmutur. Bat basks ve bu basknn ieride oluturduu yeniliki akmn etkisiyle devletin siyasal ve hukuksal yapsnda dzenlemelere gidilerek kiilerin toplumsal, siyasal, ekonomik ve hukuksal durumlarnda iyiletirmeler yapmak, bu alanlarda keyfilii ortadan kaldrarak kurumsal gvenceler salamak idari ve hukuksal modernleme abalarnn temel amalarndand. Bu anlamda can, mal ve onurun korunmasn ieren hkmleriyle Tanzimat Ferman, Bat tipi anayasallama srecinde nemli bir rol oynam, Weberci anlamda gelenekler tarafndan desteklenen kiisel sadakatin belirleyici olduu patrimonyal hakimiyet biiminden, rasyonalite ve soyut hukukun belirledii brokratik, yasal-rasyonel hakimiyet biimine1 geiin ilk admlarn oluturmutur. Merutiyet ise, kurumsal dzenlemelerle bu srece hz kazandrmtr. Osmanl Devletindeki genel modernleme/Batllama abalar Batya ait bir ok kurumun aktarmn ile sonulanmsa da, bu abalara slahat bir anlay yn vermi, devlet rgt ve toplum yapsnda eskinin kaldrlarak yeninin getirilmesi eklinde deil, eskinin yanna yeninin konulmas eklinde beliren bir modernleme benimsenmi ve daha ok Tanzimat dneminde belirginlik kazanan bu anlayla, dualist bir karakter devlet ve topluma hakim olmutur. Aslnda bu durum, Tanzimatn temeli olan eitlik ve adalet anlayna aykrdr. Eitlik ve adalet monist kurumlarn varln gerektirir. Yenilemenin hukuksal balamnda bir yandan geleneksel hukuk kural ve rgtleri varlk ve ilerliklerini devam ettirirken, te yandan Batdan, zellikle de Fransadan kanunlar aktarlm, yine Batdan esinlenerek bu kanunlar uygulayacak yarg rgtleri oluturulmutur. Ynetim alannda ise, kararlarn giderek dncelerin serbeste ifade edildii meclislerde alnmasna doru ileyen bir sre yaanmtr. Dier taraftan monari ynetiminin taraftarlarnn direnmeleri ve halkn uzun geleneklere ball bu alandaki abalar zaman zaman aksatc ilev grm, katlmclk temelinde oluturulan kurumlarn yannda geleneksel kurumlarn varlklarn srdrmelerini dourmutur.

Weber, 1978, 1006.

238 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

TANZMATIN AYAK SESLER Bat Avrupada kapitalizmin ykseliiyle birlikte siyasal ve hukuksal yap deiime uram, devlet dzeni ve yasalar kutsal referanslardan uzaklaarak gcn ve meruluunu gitgide daha fazla insan dncesi ve dnyevi gereksinimlerden almtr. Tm dnyaya yaylan Bat Avrupadaki gelimeler Osmanl sisteminin geleneksel temellerini sarsmaya balam ve mparatorluk yeni duruma uyum salayacak dzenlemeler yapma gereini hissetmitir. Ancak Bat Avrupadan farkl olarak deiim ve dzenlemeler kltrel ve toplumsal dinamiklerin atelemesiyle deil, ekonomik, askeri ve siyasi bir zorunluluk tarafndan belirlenmitir. Bu anlamda Osmanl sistemindeki deiim daha ok devlet sistemiyle ilikili yeni dzenlemeleri kapsamtr. Osmanl mparatorluu onaltnc yzyldan itibaren Avrupa devletleriyle ilikilerinde eitli tavizler vermitir. Bu tavizlerin banda ekonomik olduu kadar siyasal sonulara da yol aan kapitlasyonlar gelmektedir. Fransa kralyla Osmanl sultan arasnda 1535de kabul edilen anlama Fransa vatandalarnn Osmanl lkesinde serbest ikametini, inan zgrln ve ticari faaliyetlerinin korunmasn kapsamaktayd. Bylece, Fransa kral Hristiyanlarn hamisi konumuna geldi. Zaman iinde ngiliz ve Alman gleri de benzer imtiyazlar elde ettiler ve bunlar ticari olduu kadar siyasal sonular dourdu. Avrupal glerin Osmanldan kopardklar imtiyazlar 1838de ngiliz ticareti nndeki engeller kalknca doruk noktasna kt.2 Lale devrinden itibaren Osmanl Devleti Batyla ilikilerini dmanlk ekseninden komuluk eksenine kaydrm, sanat, dnce ve insan merkezli ilikilerin gelitirilmesine almtr. Bu dnemde Avrupa medeniyetinin dinamiklerinin kavranlmas abas dikkat ekicidir. Avrupa stnl kendini en fazla askeri alanda hissettirdiinden, matbaay istisna tutarsak, Lale devri, I. Mahmut, III. Mustafa ve I. Abdlhamit dnemlerinde Avrupann ncelikle askeri gelimiliinden yararlanlmaya allmtr. Fakat yine de matbaa ve sefaretlerin araclk ettii kltr ve medeniyet etkileimlerinden sz etmek mmkndr. yle ki, III. Selim yenilikleri, Avrupann ilim, sanat, ziraat, ticaret ve medeniyet alanlarndaki kazanmlarna Osmanly ortak etmeyi amalamt.3 III. Selimin devletin dzenine dair ulema ve devlet adamlarndan istedii layihalarda ilk defa kanunnamelerin zamann ihtiyalar karsnda ilevsizlemesinden, bu durumun fesad artrdndan, yeni dinamiklere dayanan dzenle-

2 3

Philipp 2004, 410-411 Karal 1988a, 55-61.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 239

melerin yaplmas gereinden sz edilmi, eskiye dnn devletin iinde bulunduu sorunlar zmeyecei vurgulanm, Avrupadan rneklere dayanarak kanun stnlnn salanmasnn lzumuna iaret edilmitir.4 Devlet ve toplum dzenindeki bozukluklarn byk bir reform abasyla dzeltilebileceini dnen III. Selim, kendisinden nceki reformculardan farkl olarak reform giriimlerini topluma yaymaya almtr. Reform projesini oluturmazdan nce ileri gelen kiilerin reform dncelerini rapor eklinde isteyerek meveret usulnn alann geniletmekle gelenee, katlmcln nn amakla modern gelimelere uygun hareket etmitir. Onun reformlar Avrupa gelimiliine ilk btnsel ynelim olmas asndan nemlidir.5 Osmanl devletinin sosyal, ekonomik, politik ve hukuksal yapsndaki bozulmay doru okuyan III. Selim, adaletin tesisi, rvet ve kayrmacln nlenmesi, devlet ilerinin ehliyet sahiplerine emanet edilmesi ve ynetimin grev ve sorumluluklarnn paylalmas gerekliliine dikkat ekmitir. Yaad dnem iin erken saylabilecek olan devleti topluma mal etme dnce ve abalarnn nemi zellikle devlet adamlar tarafndan anlalamam ve giriimleri baarszla mahkum olmutur.6 Yenileme tasarm, toplumsal ve ekonomik deiimin bir sonucu olarak deil, sarslmaya balayan devlet sistemini onarma ve siyasal iktidarn nfuz alann yeniden ina etme amacn yansttndan halk kesimlerinin desteiyle uygulamaya konulmuyordu. Reformlarn lehinde veya aleyhinde gr ileri srmenin devlet ileriyle ilgilenenlerle snrl kalmas, kamusal ve entelektel bir tartmaya dayanmamas Osmanl toplum yapsnn kendine has doasndan kaynaklanyordu. Osmanl devlet yapsn etkileyen gerileme sreci ve bu srece kout gelien d askeri/politik baarszlklar ile ite ayanlarn giderek artan bamsz hareket etme eilimleri devletin btn yapsal unsurlarnda ve bu arada hukuk dzeninde yenilemeyi ihtiya haline getirmiti.7 Tanzimat dneminde Aydnlanma, Rnesans ve Reform srelerinde olumu Batnn temel yapsal deerleri ile modern devletin olmazsa olmaz olan hukuk devleti ve bireysel haklar ncelenmiti. Fakat bu deiim Osmanl toplumunun i dinamiklerine deil, dnemin devlet adamlarnn milliyeti ayrmcl nleme gibi pratik amalarndan kaynaklanyordu. Bu yaklam II. Mahmut dneminde de grmek mmkndr. O, eyhlislaml, dier dinlerin bakanlar statsne indirgemi, eri mahkemeleri eyhlislamla balayp bu makam devlet-ii, hk4 5 6 7

Bozkurt 1996a, 42-43. Tanr 2001, 34-36. Okandan 1968, 50-55. Rumpf 1999, 482.

240 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

met-d bir konuma sokarak8 ayrmcl dlam, tebann eitliini glendirmitir. II. Mahmut dneminde Keecizade zzet Mollann hazrlad Islahat layihasnda rvetin ve sefahatin nlenmesinden, cizyenin apulcularn tasallutundan kurtarlmasndan, madenlerin iletilmesinden ve ticaretin teviki ile yeni dzenlemelerin gerekliliinden bahsedilmi olmas; yine bu dnemde adli ve idari slahat ile memurlara ait karlan iki ceza kanununun rvet ve iltimasn nlenmesine hasredilmesi dnemin toplumsal ve siyasal manzarasn asndan nemlidir.9 Avrupadaki ynetsel ve sivil kurumlarn stnlnn inkar mmkn olmayacak ekilde belirmi olmas ve mparatorluk topraklarndan bazlarnda (Cezayir, Mora, Srbistan, Msr ve Romanya vb.) grlen zlme eilimlerinin ynetime atfedilerek padiaha kar oluan nefret duygular II. Mahmutu mutlak yetkilerini paylamaya zorlamtr.10 Osmanl devlet geleneinde sava, bar gibi nemli kararlarn Divan- Hmayun dndaki st dzey devlet yneticileriyle istiare edilmesi gelenei vard. III. Selim yenileme abalarn halka mal etmede bu gelenee bavurmutu. II. Mahmut ise, yenileme giriimlerinde bu gelenee daha kurumsal bir yap kazandrd ve Meclis-i Valay Ahkam- Adliyeyi (1837), reformlarn zgr bir tartma ortamnda tartlp, taslaklarnn hazrlanmas ve uygulanmasnn takibiyle grevlendirdi. Tanzimatn hazrlanmasnda ve korunup uygulanmasnda en nemli organ olan bu meclis11 meruti ynetime sahip lkelerin meclislerinin alma yntemleri ile iliyordu.12 Meclis, Tanzimat ilkelerinin uygulanmas balamnda geni ynetsel yetkilere sahipti. Devlet rgtnn yaplandrlmas srecinde merkezde bakanlklarn ve meclislerin oluturulmas, evrede yerel idari rgtlerin kurulmas ve rgtlerin yneticileri ve ilevlerinin belirlenmesinde etkin olmutur. Ayrca devlet btesinin oluturulmas ve denetlenmesinde ilgili dier kurumlarla egdml bir alma yapmaktayd.13 Meclis-i Vala-y Ahkam Adliye, ynetsel ve hukuksal alanlarda ihtiya duyulan yasalar hazrlama ve bakanlara danmanlk yapmann yannda, talimatlarla paalar ynlendirme yetkisine de sahipti.14 Devlet rgtnn uzmanlamas etkili ynetimin en nemli zelliidir. Ynetim ve hukuk alannda etkili olacak yenilik ve dzenlemelerin yaplmas modern devletin en nemli ncelikleri arasndadr. Ancak
8 9 10 11 12 13 14

Bingl 1999, 533-534. Veldet 1999, 169-173. Rasim (trz), 185. adrc 1988, 605-621. Karal 1988a, 172; Kaynar 1985, 206-208. Seyitdanlolu 1999b, 121-125. Jorga 2005, 354.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 241

Osmanlda ynetsel ve hukuksal yapnn yenilemesinin nndeki temel engel geleneksel toplum ve devlet yapsyla ilgiliydi. Devlet ilerinin ilgili meclis ve heyetlerde etraflca tartldktan sonra karara ve uygulamaya konulmasnn neminin farknda olan II. Mahmut, devletin kazai ve idari fonksiyonlarn ayrarak, kazai ilevi (yasalarn hazrlanmas grevi de var) iin Meclis-i Ahkam- Adliye, idari ilevi iin Dar- ura-y Bab- Ali adnda ksmen kendi yetkesini de kstlayan meclisler oluturdu.15 II. Mahmut, Ahkam- Adliye ve Dar- uray Babali meclisleri araclyla mutlak otoritesinin paylamna kap aralayarak mevcut sistemin iddetini hafifletmeye alt. lgili nizamnamede devlet ve milleti ilgilendiren btn konularn bu meclislerde tartldktan sonra uygulanacann karara balanaca belirtilmitir.16 Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliye, Tanzimat ve mlki dzenlemeleri grmek, devlet ve milletin refah iin gerekli kanun ve tzkleri daha fazla kiinin fikirlerine bavurarak hazrlamak amacyla kurulmutu.17 lk nizamnamesinde, Dar- ura-y Bab- Ali ile Dar- ura-y Askeriyede grlen devletin i, d ekonomik, askeri vs. konularnn tekrar incelenip tartlmas ve gerekli yenilik dzenlemelerin yaplp padiaha sunulmas ii meclisin asl grevi olarak belirtilmektedir.18 Kanun-d davranlarda bulunan devlet adamlar ve idarecilerinin yarglanmas meclisin bir dier nemli grevi idi.19 Kocaeli eyaletinin miri ve dahiliyye nazr olan Akif Paa, Edirne miri olan Nafiz Paa, valilik yapm olan Tahir ile Hasip Paalar ve Glhane Hatt- Hmayununun ilan esnasnda sadrazamlk makamnda bulunan Husrev Paa gibi dnemin tannm devlet adamlar farkl sulardan Meclis-i Ahkam- Adliyede yarglanmlar ve mahkum olmulardr.20 zetle Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliye ... hatt- erif eklinde ilan edilecek ve mftlk fetvasna sunulacak kanunlarn hazrlanmas ve incelenmesinden sorumluydu. Kanunlar ve i ileri ile ilgili btn sorunlar bu mecliste grlr ve karara balanrd. Eyaletlerde grevlendirilen vali ve mfettiler, emir ve talimatlar bu meclisten alrlard. Ayrca yksek memurlar, haklarndaki ikayetler ve grevleri ile ilgili istismarlarla (nfuzu ktye kullanma, zimmetine para geirme, devlete kar ilenen

15 16 17 18 19 20

Okandan 1968, 60. Okandan 1999, 102. Seyitdanlolu 1999b, 33-140. Akyldz 1993, 191, 193. Akyldz 1993, 197. Kaynar 1985, 218-.223; Karal 1988a, 174.

242 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

su ve cinayetler vs.) ile ilgili burada yarglanrlard. Cinayet (ar sular) davalarnn son inceleme mercii de bu meclisti.21 Katlmclk balamnda II. Mahmut dneminin dier nemli bir gelimesi ayanlarla yaplan ve Sened-i ttifak olarak anlan anlamadr. Sened-i ttifakta vergilerin, padiahn vekilleriyle hanedanlarn yapaca mzakerelerle belirleneceinin kararlatrlmas padiahn otoritesini snrlayc bir nitelik gsterir. Senedin genelinde hanedanlarn feodal nitelikli kazanmlarnn hukuksal bir dayanaa oturtulmas eilimi grlr. Modern devlet anlayna aykr grnen bu yaklam, ayanlar, merkezi idarenin basklarna kar halkn temsilcileri konumuna koyarak keyfi ynetime kar kazanm eklinde okumak da mmkndr.22 Fakat Alemdarn davetine katlan ayanlar zgn konum ve ilikilerinden dolay temsili, hukuka bal, giderek anayasal (meruti) bir ynetime ynelecek ya da ynlendirilebilecek bir durumda deillerdi. Kltrel ve ekonomik yetersizlikleri bir yana, ulusal burjuvazi dinamiklerini de tamyorlard. Ayrca tarihsel balamlar ulusal zgrleim gibi ilerici ve demokratikletirici bir abann iinde olmalarna engeldi. Bu durum, Sened-i ttifakn feodalitemerkez atmas ve merkezin taraya kendini kabul ettirmesi eklinde aklanmasn olumsuzlad gibi, iktidarn snrlandrlmas vb. hukuksal kazanmlarnn abartlmasn da olumsuzlamaktadr. Uygulanamayn da gz nne alarak, bu belgeyi dnemin hakim eilimi olan merkeziletirici modernizasyon sreci erevesinde merkezi otoritenin kendini toparlama abasnn bir arac olarak grmek mmkndr.23 Ayanlarn Osmanl toplumunda uzun dnem etkisini srdren gl bir kar evresi olmad ve bunun da Osmanl hukukunun modernlemesini geciktirdii sylenebilir. Avrupa devletleriyle ticari ilikilerde II. Mahmut dneminin sonlarnda nemli gelimeler oldu. Bu durum yerli ve yabanc tccarlar arasndaki hukuksal sorunlarn artn da beraberinde getirdi ve bu sorunlarn zmnde Avrupa hukuksal yntemlerine yabanc olan kadlar yetersiz kald. Bu nedenle, bu tr sorunlar nce loncalarda ve ihtisap nezaretinde grld, ticari ilikilerin artmasna kout olarak tccar ve hukuksal sorunlarn artmasyla ticaret nazr bakanlnda lonca yeleri ve yerli ve yabanc tccar temsilcilerinden oluan, Ticaret Nezaretine bal bir meclis (Ticaret mahkemesi) oluturuldu (1840). Bu mahkeme, ticaret nazr ve yardmcsnn bakanlnda yedisi yerli yedisi yabanc uyruklu tccarlardan oluan karma ticaret mahkemelerine dnt (1848)
21 22 23

Ubicini 1998, 42, 131. nalck 1996, 346-347. Tanr 2001, 61-64.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 243

ve byk ehirlere yaygnlatrld. Bu mahkemelerin olmad vilayetlerde ticari davalara vilayet mahkemeleri bakyordu. 1860 yl dzenlemesi ile ticaret mahkemeleri bir bakan, iki daimi ve drt geici yeden kuruldu ve deniz ve kara ticareti blmlerine ayrld.24 Bu anlamda Avrupa lkeleriyle ticaretin gelimesi Osmanl hukuk rgtnn ve normlarnn yeniden dzenlenmesinde nemli bir role sahip olmutur. Osmanlda slam hukuku sabit bir nitelie sahip deildi, hukuksal sorunlara yeni zmler bulmaya alan mahkemeler kadar din bilginleri de slam hukukunun yeni almlar yapmasna katk salamaktayd.25 Dier taraftan, Osmanl hukukunun saf slami bir nitelie sahip olmamas Mslmanlarn baz uygulamalara kar kmalarnda belirleyici olmaktayd. Osmanlda onaltnc yzyldan itibaren Mslman tebaadan dinsel sylem temelinde merkezi otoritenin icraatlarna kar zaman zaman itirazlar ykselmekteydi.26 Ancak zamanla yeni gelimeler sonucunda slam dini ve Trk rflerinin belirleyici olduu Osmanl sisteminde yalnzca Mslman tebaann deil gayrimslim tebaann da toplum ve devlet iindeki yeri ve sorunlaryla ile ilgili hukuksal ve ynetsel dzenlemeler yapma gerei ortaya kmt. Kuds fethinden sonra Hz. merin yerli Hristiyan halktan can, mal, namus gvenlii ve dini zgrlklerini salama karlnda istedii Mslmanlardan farkl ekil ve renkte bir elbise giyme, ehir merkezlerinde ata binmeme ve silah tamama gibi farkl toplumsal kesimlerle ilgili normlar27 Osmanlda son dneme kadar uygulanmsa da Avrupa feodalitelerinde uygulanan farkl snflara farkl hkmler kesinlikle uygulanmamtr.28 Bu alandaki uygulamalarnda Osmanl Avrupadan daha ileri bir konumda bulunuyordu. Osmanl Devletinin ilk zamanlarndan itibaren uygulanan kyafet dzenlemeleri, devlet grevlileri ile tebaa ve bu kesimlerin kendi aralarnda farkllklar yaratmak ve var olan farkllklar korumak amacn gderdi. Kyafet yasas (1829), Glhane Hatt- Hmayunu (1839) ve Islahat Ferman (1856) ile yaplmak istenen ise, Osmanl tebaasn devlet karsnda ve birbirleri arasnda eitleyerek Osmanl toplumsal niteliini yeni batan ekillendirmekti. Kyafet yasas ile, geleneksel toplumun zerine kurulu olduu farkllklar yanstan giyim dzeni kaldrlmtr. Bu anlamda kyafet yasas, Tanzimatn hukuksal eitliine giden yolda nemli bir adm olmutur. Islahat Fermannda eitlik vurgusu devam etmi, gayrimslim tebaaya eitim ve dev24 25 26 27 28

Karal 1976, 150-151. Gerber 1994, 112. Ergene 2001, 83. Bozkurt 1996b, 19-20. eref 1980, 56.

244 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

let memurluklarnn yolu alarak eitliin gvence aralar da gelitirilmeye allmtr. Fakat bu deiim srecine kadnlar dahil edilmemitir. Osmanl toplumuna eitlik temelinde kazandrlmaya allan yeni nitelikle yabanc devletlerin himayelerine girme eilimi gsteren gayrimslim tebaay Osmanl devleti hukuksal etkinlik alannda tutmak amalanm, fakat baar salanamamtr.29 Osmanl toplumunda ynetsel ve hukuksal dzenlemeler zerinde Batdaki gibi bir burjuva snfnn etkisi grlmezken, ayr bir kar grubunu gayrimslim tebaa temsil etmekteydi. TANZMAT DNEMNDE SYASAL VE HUKUSAL YAPIDAK YENLEMELER Ondokuzuncu yzyln ortalarna gelindiinde klasik Osmanl sistemindeki bozulma hemen her alanda grlmeye balamt. Can, rz, namus ve maln korunmas dini kurallarn da bir gerei iken, Osmanl Devletinin gerileme ve k dnemlerinde devlet rgtnn yozlamasna kout olarak dini kurallarn uygulanmasnda da suiistimaller kendini gstermi, can gvenlii g ve otorite aralarna sahip olanlarn azndan kacak bir sze bal hale gelirken, msadere usulnn yaygnl maln ve tasarruf hakknn korunmuluunu tamamen ortadan kaldrmt. Yine iltizam usul uygulamalar kontrol edilebilirlikten km, vergilerin tahsilinde adaletsizlik, keyfilik ve zorbalk hakim olmutu. Mltezimlerin zulmlerinden kurtulmak iin meyveli aa ve baheler bizzat sahiplerince telef edilmekteydi. Askerlik sisteminde de dzensizlik egemen olup, askere almdan askerliin sresine kadar her boyutunda keyfilik ve zorbalklar hakimdi. Uzayan askerlik sreleri ekonomik ve sosyal yaam olumsuz etkilemekte, askerlik kaps genlerin gelecek beklentilerini sndrmekte, askerden kamalara neden olmaktayd. Btn bu durumlar devlete gveni sarsmt. Tanzimat Fermannn banda dini emirlerin ihmaline dikkat ekilerek yeni dzenlemelerin yaplmas gereine iaret edilmi ve bu dzenlemeler can, mal, rz ve namusun korunmas ilkeleri ile vergi ve askerlik sistemlerinin dzenlenmesi amac temelinde belirlenmiti.30 Eski hukuksal ve ynetsel yntemlerin uygulanmasndaki aksaklklar hatta bu yntemlerin uygulanamaz hale gelmesi, yeni gelimeleri karlayacak zellikten yoksun olular zellikle askeri ve ekonomik alanda yeni dzenlemelerin gerekliliini gstermekteydi. Tanzimat Ferman btn Osmanl vatandalarn hak ve grev balamnda eitliyordu. Bu fermann ilkelerini en geni anlamda tm Osmanl vatandalar-

29 30

Quataert 2003, 109-114, 214-222. eref 1980, 45-52.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 245

nn can, mal ve namus gvenliinin salanmas, geliriyle orantl olmak kaydyla herkesin vergi ykmll altna alnmas ve askerlik ykmllnn adalet temelinde paylalmas31 eklinde zetlemek mmkndr. Nitekim Tanzimatn uygulanaca vilayetlere Tanzimat- hayriye ahkamn tavzihan gnderilen fermanda ... Devlet-i Aliyyemden olan cemi nas can ve malna ve rz ve namusuna klli serbesiyyet zere malik ve mutasarrf olub nki bir ademin eran ve kanunen davas alenen grlb hkm olunmadkca taraf- ahanemden kimse hakknda bir ey yaplmyacandan vzeradan ta obana kadar sair nasdan dahi kimse kimsenin bigayr-i hakkn fuzuli can ve malna ve rz ve namusuna saknb el uzatmasn .... denilerek hukukun stnlne vurgu yaplmtr. Suun ahsilii balamnda ise ... bir adem er ve kanun iktizasnca katl olunduu halde yle olan kimselerin yalnz kendusi kabahatlu olub varisleri ol kabahatten hissedar olmamalarile anlarn mal- miriden zabt olunmak veyahut varislerine bir guna cevr- eziyyet klnmak katan caiz ve layk olmad ecilden vereseleri hukuk- irsiyyelerinden zerre kadar mahrum olmasun ... denilmitir. Vergi ve askerlik konularnn Meclis-i Ahkam- Adliye ve Dar- ura-y Askeriyede grlmeye baland belirtildikten ve bu alanlardaki dzenlenmelerin zaman alacana iaret edildikten sonra ... fakat bunda dahi evvelki gibi zulm ve teaddi olunmayarak fukara ve reaya gayet himayet ve syanet olunub hi kimse incidilmesun32 denilerek hukukun stnlnn salanmas ve adaletin yaygnlatrlmas gerei ve arzusu belirtilmitir. Yetkilerini fermandan alan Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliyenin bu ilkelerin gerekletirilmesiyle grevlendirilmesi, ynetimin yar-anayasalln dndrmse de gerekte Tanzimat Ferman bir halk hareketi olmaktan ok sultann ihsan statsndeydi. Bu ynyle bir charteyi hatrlatmaktadr. Tanzimatn ilanndan nce kurulan Dar- ura-y Bab- Ali ve Dar- ura-y Askeriye adl danma meclislerinin Tanzimat ilkelerinin uygulama zeminlerinin oluumuna katklar nemli olmutur. Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliye, Bab- Alideki ekimelerin de etkisiyle ilkin Meclis-i Ali-i Tanzimat ve MeclisVala-y Ahkam- Adliye eklinde (1854) ikiye ayrlm, daha sonra (1861) tekrar birletirilmitir. 1868 ylnda ise, ura-y Devlet ve Divan- Ahkam- Adliye eklini alm ve ilevsel balamda devletin yasama ve yarg alanlarnda etkin olmu, kuvvetler ayrl fikrinin gelimesine katkda bulunmutur.33 Her ne kadar yukardan gelen ve ynetim dzeyinde uygulamaya konulan deiimleri yanstsa da Tanzimat Osmanl sisteminin modernleme ynndeki en
31 32 33

Rasim (tarihsiz), 202-206; Karal 1988a, 171. Kaynar 1985, 181-182. Seyitdanlolu 1999a, 19-20; Seyitdanlolu 1999b, 114-115.

246 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

nemli adm ve dnm noktas grnmndedir. Hukukun stnl, kuvvetler ayrl ve eit vatandaln ilkece benimsenmesi bu dnm noktasnn en nemli boyutlardr. Kurulu amac yeni nizamnamelerin hazrlanmas olan Meclis- Vala-y Ahkam- Adliye, 1839 Hatt- Hmayununun ilanndan sonra Hattn genel ilkelerinin kanunlatrlmasyla grevlendirilmiti. Yasama organn geliim aamalarnda ilk adm temsil eden bu meclis, kuruluundan itibaren Osmanl mparatorluunun tm unsurlarnn temsili anlayna sahip olmutur. Nitekim yasama blmnde etkinlikleri olmasa da 1856 ylndan sonra bu meclise gayrimslim yeler atanmtr.34 ltizam usulnn kaldrlmasnda, muhassllk meclislerinin oluturulmasnda, eyalet ve sancaklarn yeniden yaplandrlmasndaki etkinlii Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliyenin Tanzimat ilkelerinin yasalamasndaki ilevsel nemin somut kantlardr.35 Glhane Hatt ile vatandalara tannan haklarn korunmas Ceza Kanunnamesi (1840) ile salanmaya allmtr. Temyiz kavram ceza kanunnamesinin ilanndan sonra Meclis-i Valaya ceza mahkemelerinin temyiz yetkisinin verilmesi ile Osmanl hukukuna kazandrlmtr.36 Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliye temyiz ileviyle bir st mahkeme konumundayken;37 stanbulda ilenen sularn, devlet memurlar ve ulemann kartklar sular ile farkl millet ve mezheplerin adli sorunlarnn grlme yeri olmas bakmndan bidayet mahkemesi konumundayd.38 1837de oluturulan Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliye heyeti, grld gibi hukuksal ve ynetsel alanlardaki yeniliklerin tespiti, mzakeresi, uygulamalarnn kontrol ve Tanzimat kararlarna aykr davranan st dzey brokratlarn yarglanmasyla grevli olmas asndan tam bir reform meclisi ilevine sahip olmutu.39 1868de bu heyet ura-y Devlet ve Divan- Ahkam- Adliye eklinde ikiye ayrlmtr. ura-y Devlet, kanun ve nizamnamelerin hazrlanmas ve uygulanmasndan sorumlu iken, Divan- Ahkam- Adliye yksek mahkeme konumunda olup Mahkeme-i Temyiz ve Mahkeme-i stinaf ayrm temelinde alacakt. Temyiz ksm ceza ve hukuk dairelerinden oluuyor, vilayet ve livalardaki nizamiye mahkemelerinin temyiz davalarn gryordu. stinaf ksm ise, ticaret, hukuk ve ceza blmlenmesi temelinde bu alanlardaki davalarn son karar organ idi. Bu mahkemelerin padiah ve hkmet mdaha34 35 36 37 38 39

Davison 1997, 11. Gne 1997, 15. Mardin 1997,132-133. Kaynar 1985, 214. Bingl 1999, 544; Seyitdanlolu 1999b, 118-121. Akyldz 2003, 251.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 247

lelerinden bamsz olarak almas yarg bamszlnn geliimi asndan nemlidir. Aslnda mahkemeler ok daha nceden bamszlamaya balamt. Yerli ve yabanc tccarlarn ticari alandaki anlamazlklaryla ilgilenen bir ticaret mahkemesi 1840dan itibaren vard. Bu sre 1871 ylnda eri mahkemelere ilaveten nizamiye mahkemelerinin kurulmas ve 1880 ylnda bu rgte kanunla son biiminin verilmesiyle pekimitir.40 Belirtildii zere ura-y Devlet ve Divan- Ahkam- Adliyenin kurulmu olmas kuvvetler ayrlna geite nemli bir aamadr. Abdlaziz, Babalideki bir konumasnda mlkiye ve adliye idaresinin bamszl anlaynn uygulann dnemindeki en nemli slahat olarak nitelendirmi olmasna karn, idarenin yargsal grevleri ve mdahaleleri devam etmitir. Yrtme-yarg ayrmnda 1880 balarnda Said Paann abalar etkili olmu, zellikle ceza muhakeme usul ile hukuk muhakeme usul kanunlarndaki deiikliler yabanclar ve yabanc elilikleri memnun etmitir.41 Temsili ynetim ve adem-i merkezilemenin nemli bir adm olan ve valilerin denetlenmesi kadar merkezle ilikilerini dzenlemeyi amalayan ura-y Devlet, her trl kanun ve nizamname taslaklarn tartp hazrlayacak, idari sistem zerinde genel bir denetim grevi yapp aksaklklar bildirecek, idari uyumazlk ya da tek tek memurlar arasndaki davalar karara balamak zere mahkeme grevi grecek ve padiah ya da nazrlar istedii zaman gr bildirecekti. Meclis, bakan Mithat Paa dnda 37 yeden oluuyordu. yelerden 11i gayrimslim olup, ynetimde de 1/3 orannda temsil edilmilerdi.42 Bylece ilk defa gayrimslimler lkede uygulanacak hukuk kurallarnn oluumunda etkin rol oynamlardr.43 Bu durum parlamenter ve temsili ynetim anlaynn yansmas kadar Batl sistemlerin, zellikle de Fransz sisteminin taklit edilmesinden kaynaklanmtr. Meclis-i Tanzimat44, brokratlarn rekabet ve ekimeleri, Meclis-i Valann i younluunun artmasna karn etkinliinin azalmas ve ksmen Meclis-i Vala yelerinin yeni Tanzimatlara oranla daha muhafazakar bir yenileme anlayna sahip olmalar gibi nedenlerle ve halkn durumunun dzeltilmesi, refahn artrlmas ve lkenin mamur bir hale getirilebilmesi iin ihtiya duyulan kanun ve nizamlar hazrlamak amacyla 1854 ylnda kurulmutu.45 Ka40 41 42 43 44 45

adrc 1999, 191; Onar 1955, 60; Shaw ve Shaw 1983, 113-115. Engelhardt 1999, 407-411. Davison 1997, 13-14. Bozkurt 1996b, 114. Shaw ve Shaw 1983, 112-113. Akyldz 1993, 250-251.

248 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

nunlara uygun davranmayan vekillerin yarglanmas, kanun tasarlarnn hazrlanmas, sunulmas, uygulanmalarnn denetlenmesi bu meclisin yetkisindeydi. Btn kanunlarn Meclis-i Tanzimatta grlmesinin gereklilii yasamayrtme erklerinin ayrmnda nemli bir aamay ifade eder.46 II. Mahmut sonras dnemde kartlan nizamnamelerle Osmanl yarg gcn byk lde elinde tutan eri mahkemelerinin yetkileri azaltlarak etkinlik alanlar daraltlmtr. eri mahkemelerin dnda adli ve idari davalara ynelik yeni mahkemelerin kurulmas, bir uray- devlet nizamnamesiyle adli ve idari yarglamann eri mahkemelerin yetki alan dna alnmas (1867), bu mahkemelerin alma alanlarnn hukuk-u ahsiye ile snrlandrlmas ve 1871 ylndaki bir nizamname ile nizamiye mahkemelerinin yurt apnda yaygnlatrlmas abalar bu erevede grlebilir. Nizamiye mahkemelerinin yaygnlamasndan sonra adli alanda grlen dalizmden kaynaklanan sorunlarn almas iin karlan yeni nizamnameler eri mahkemelerin nfuzlarn daraltc maddeler iermilerdir.47 Modern yarg sistemlerinin temeli olan kanunlarn genellii ve teklii ile yarg rgtnn birlii ilkeleri, eri, cemaat ve konsolosluk mahkemelerinin devam etmesi nedeniyle uygulanabilir deildi. Gayrimslimlere uygulanamayan eri hukuk Osmanl devlet ve toplumunun temeli kabul ediliyor, deitirilmesinin dnlmesi dahi mmkn grlmyordu. te yandan kapitlasyonlarn dayatt hukuk kural ve rgtleri Osmanl devletinin hukuk alanndaki tasarruflarna snrlamalar getiriyordu.48 Osmanlda ondokuzuncu yzyla kadar millet anlay temelinde, her dini cemaat, mensuplar iin kendi hukuk ilkelerine gre ileyen yarg rgtne sahip olabilmiti. Fakat teolojik olarak Mslmanlarn stnl kabul edildiinden Mslmanlarn yarg rgtleri daha yksek bir konuma sahipti ve Mslmanlar ile gayrimslimler arasndaki anlamazlklarda eri mahkemeler yetkiliydi. Fakat o dnem eri mahkemeler gayrimslimlere cemaat mahkemelerinden daha fazla hak tandklarndan ve kararlar daha fazla balayc olduundan, gayrimslimler anlamazlklarn sk sk eri mahkemelere getirmekteydiler. Eitliki Tanzimat reformlaryla eri mahkemeler bir ok ilevini kaybetti. Yeni ortaya kan karma mahkemeler ilkin farkl dinsel cemaat mensuplar arasndaki ticaret ve ceza davalarna baktlarsa da daha sonra medeni hukuk alanndaki davalara da baktlar. Sekler nitelikli nizamiye mahkemeleri ise 1869 ylndan itibaren Mslmanlar ile gayrimslimler arasndaki ceza ve medeni hukuk an-

46 47 48

Akyldz 1993, 255. Cin ve Akgndz 1990, 283-286. Bozkurt 1996a, 50.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 249

lamazlklarna bakmlardr.49 Sekler mahkemeler Osmanlnn hukuk dzeninde dinsel referanslardan uzaklamasn beraberinde getirmekte ve ok hukuklu uygulamalar sona doru yaklatrmaktayd. Genel mahkemelerin kurulmasnda bir taraftan Avrupa devletleriyle ilikiler etkili olurken dier taraftan bu dzenlemelerle farkl dinlere mensup vatandalarn Osmanl devletiyle balarnn glendirilmesi amalanmaktayd. Hukuksal ve siyasal dzenlemelerin temel amac farkl din ve milliyet mensuplarn Osmanl toplumuyla kaynatrmakt. Islahat Fermannda ... karma ticaret, ceza ve cinayet davalar iin karma mahkemeler kurulmas, bu mahkemelerde yrtlecek haklar ve ceza kanunlariyle mahkeme usullerinin dzenlenmesi; mslman olmayan topluluklarn din ynnden olan immtiyazlar muhafaza edilerek, dier imtiyazlarn incelenmesi ve deitirilmesi; patrikhanelerin veya mslman olmayan meclislerin, baz hallerde, hukuk davalarnda sahip olacaklar salahiyetlerin teyidi; ad geen meclisler tarafndan vilayet ve nahiye meclisleriyle Ahkam- Adliye meclisinde aza bulundurulmas ... gibi maddelerin yer almas bu amacn bir parasyd. Tebaann eitliinin salanarak bir Osmanl toplumu oluturulmas, byk devletlerin gayrimslim tebaa zerindeki kontroln zayflatmaya ynelikti.50 Ayrca, Mslman ve Hristiyan halkn temsilcilerine belediye ve vilayet meclislerinde yer verilmesi, Hristiyan yelerin adalet kurullarna katlmalar ve Hristiyan cemaat rgtlerinin yeniden yaplandrlp bu yaplandrmada cemaat meclislerinin halkn temsiliyle oluturulmas iin reformlar yaplacana dair sz verilmi olmas Islahat Fermannn anayasallama srecine katksdr.51 Ancak bu dzenlemeler farkl milletlerin vatandalk balarnn gelimesine katk salamaktan ok onlarn tek tarafl kazanmlar olarak alglanmaktayd. Geleneksel Osmanl hukukunda tebaa ile yabanclarn kartklar davalar eri mahkemelerde grlrd. Bu tr davalar iin baka bir yarg kurumu da yoktu. Sonralar devlet ile yabanc tccarlar arasndaki sorunlarn zmlerinde kan baz skntlar nedeniyle eri mahkemeler dnda yarglama yollar aranmaya baland. 19. yzyl balarnda kark davalarn yerli ve yabanc tccarlardan oluan komisyonlarla zm yoluna gidildi. Gmrk emininin bakanln ettii komisyon daha ok ticaret davalaryla ilgiliydi. Daha sonra komisyonun ilgi alanlar geniletildi. Mslmanlar ile gayrimslimler, farkl din ve mezhepten olan gayrimslimler ve Osmanl vatandalar ile yabanclar ara49 50 51

Quataert 2003, 254-255. Karal 1988a, 250-251; Karal 1976, 1-5. Berkes 2002, 217.

250 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

sndaki davalar grmek iin stanbulda kurulan karma ticaret mahkemesi, 1848 ylnda yeniden ekillendirilerek gelitirilmi ve byk ehirlerde yaygnlatrlmt. Davalar kanuna dayal grlmediinden ortaya kan keyfilii nlemek iin Fransa Ticaret Kanununu tercme edildi. Bu kanunun birinci ve nc ksmndan ilhamla oluturulan Ticaret-i Berriye neredildi (1850). Ticaret kanunu ve mahkemelerinin ilgi alan tm halk kapsar hale getirildi. Fakat yerli halkn davalarn yerli hakimler gryordu. Kanunda yabanc ye bulundurma zorunluluu olmamasna ramen komisyonlardan kalan gelenek devam ettirildi. Bu gelenek ticaret mahkemelerinin kaldrlmasndan sonra hukuk mahkemelerinde yabanc ye bulundurulmas eklinde yabanc basklarn olumasna neden oldu. Yabanclar bu basklarnda Ahmet Cevdet Paann gayrimslimlerin hukuksal konumlarnn korunaca ynndeki beyanna dayanmlard. Bu basklara Osmanl ynetimi direnmitir.52 Ticaret hukuku, Avrupadaki deimelerden en fazla etkilenen alanlardan biri durumundayd. Kapitalizmin yaylma srecinde geleneksel hukuk normlarnn engel oluturmas karsnda bu alanda dzenlemeler yapmak srecin doas gereiydi. Osmanl Ticaret Mahkemeleri, ticari ilikilerdeki deimelerin ve Avrupal brokratlarn basklar sonucu oluturulmutu. Laik bir anlayla ileyen bu mahkemelerin alma alanlarnn belirlenmesi, eriat d mahkemelerin meruluk kazanmas asndan nemlidir.53 Ticaret Nezaretinde bir ticaret mahkemesinin kurulmas, Maliye Nezaretinde sarraflarn anlamazlklarnn halli iin Meclisi Muhasebenin oluturulmas (1840), deniz ticaretinde beliren sorunlarn zm iin liman reisinin bakanlnda oluturulan zel meclis (1847) ile ticari davalar ile ilgili olmak zere tarada oluturulan meclisler Avrupa ile ticari ilikilerin gelimesine kout olarak ortaya kan teaml hukukunu uygulamakta olup bilimsel bir temele dayanmaktan uzaktlar. Onlarn bu eksiklikleri tekilat dzenleyen ve ticaret kanununa eklenen yeni kanun (1860) ve muhakeme esaslarn dzenleyen Usul- Muhakeme-i Ticaret Nizamnamesi (1862) ile giderilmeye allmtr.54 Gerek Osmanldaki gayrimslimlerin ticari etkinlikleri, gerekse Avrupa ile artan ticaret, hukuksal yeniliklerde din d normlarn benimsenmesini beraberinde getirmitir. 18. yzyl sonlarndan itibaren geleneksel Osmanl yarg rgtnn ilevsizlii belirginlik kazanm, eri mahkemelere yardmc hatta onun yerine geecek yarg yetkili meclisler oluturulmutur. Daha nce deinilen Meclis-i Ah52 53 54

Mardin 1947, 1405- 1413; Bozkurt 1996b,113. Mardin 1997, 124-129; Mantran 1999, 83-84. Belgesay 1999, 213-214.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 251

kam- Adliye, Meclis-i Ali-i Tanzimat, Meclis-i Tahkikat ve Meclis-i Deavi bu tr meclisler arasnda saylabilir. Bu cemiyetler eri mahkemelerin yeni mahkemelerle desteklenmesi ihtiyacnn ak iaretleriydi. Bu ihtiyac doru okuyan Ahmet Cevdet Paa, merkezde Divan- Ahkam- Adliye adl bir yksek mahkeme kurulmasn salad. eri mahkemelerden ayr olan bu mahkeme daha sonra bir nizamname ile nizamiye mahkemeleri adyla geniletilmi, yeni nizamnamelerle tekilat ve ilevi dzenlenmiti.55 Daha sonra Fransz adliye rgt bu mahkemelerde model olarak uygulanmtr.56 Meclis-i Tahkikat, ceza kanununun uygulanmasn salamak amacyla ceza mahkemesi konumunda nce stanbulda sonra eyalet merkezlerinde oluturulmutur. Bakan vali olup kad ve eyalet meclisi iinden ve dardan valinin setii kiilerden oluuyordu. Yaps temsile uygun, yarg tekniine aykr idi.57 Meclis-i Tahkikatlar nce stanbulda sonrada eyaletlerde valinin bakanlnda ilgili sancak mlki amiri ve eyalet meclisi yelerinden oluturulurken, 1854 ylndan sonra bu meclisin yeleri valinin takdirine bal olarak liyakat kriterine gre eyalet meclisi dndan da atanabilmitir. Mahkeme, ceza kanununa gre Osmanl tebaas arasndaki hrszlk, cinayet vb. her trl davalarla Osmanl tebaas ile yabanc uyruklular arsndaki davalara da bakmakta idi ve lm cezas dndaki cezalar takdir hakkna sahip bulunuyordu. Karar vali tarafndan uygulanrd.58 eri ceza hkmlerine dayanan 1840 Ceza Kanununu uygulamak zere Meclis-i Tahkikat ve karma mahkemelerin oluturulmas ceza davalarnda hkmn bir kurulca belirlenmesi, mahkemelerin modern bir rgtsel yapya kavuturulmas asndan nemli bir admdr.59 Nizamiye mahkemelerinin temel kurulu ilkeleri, yrtmeden bamszlk olmutur.60 Yrtmeden tam anlamyla bamszlk elde edilmemi olsa da atlan admlar hukuk siyaset ilikisinin bu ynde deimesinde etkili olmutur. Cevdet Paa, ok sayda eri mahkeme varken nizamiye mahkemeleri ve meclislerinin oluturulmasn anlayamayanlara Celalddin Devvaninin Divan- def-i mezalim risalesinin tercmesini yapp ifade ettii grlerine dayanarak cevap vermi ve itiraz eden ulemay ikna etmitir.61 Cevdet Paann muhafazakar dnya gr dikkate alndnda hukuksal modernlemeye yapt bu katk son derece nemlidir.

55 56 57 58 59 60 61

Cin ve Akgndz 1990, 286-288. Cin ve Akgndz 1990, 432-433. ok ve Mumcu 1985, 330-331. Karal 1976, 150. Bozkurt 1996a, 116-117. Engelhardt 1999, 258. Cevdet Paa 1991, 85-91.

252 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

1840-60 arasnda Osmanl adli yaplanmasnn tara rgtlenmesinde oluturulan muhassllk, memleket ve eyalet meclisleri, bunlarn iinden kan cinayet meclislerinin ceza davalarnda yetkilendirilmesi ve bu yetkinin kullandrlmasnda genel bir kanunnameye dayanlmas, sivil azalarn da bulunduu bu meclislerde hkmn oy okluu ile verilmesi ve sulardan bazlarnn (ldrme, sirkat gibi) merkezdeki Vala-y Ahkam- Adliyenin ceza onayna sunulmas zorunluluunun getirilmesi, ehl-i rfn keyfi uygulamalarn nleme62 ve birey hakkn korumaya ynelikti. 1865 ... tarihli nizamname ile her kaza merkezinde bir Deavi Meclisi, sancak merkezlerinde biri hukuk, dier ceza ilerine bakmak zere Meclisi Temyizi Hukuk ve Meclisi Cinayet, bu mahkemelerin yksei olarak vilayet merkezlerinde Meclisi Temyizi Hukuk ve Meclisi Kebiri Cinayet adlaryla istinaf mahkemeleri tekil olundu. Daha sonra vilayetlerdeki iki mahkeme Divan Temyiz ad altnda birletirildi. Bu mahkemeler karma hakim usulyle kadlarn bakanlnda devletin azas ve halkn setii azalardan oluuyordu. Deavi Meclisinin 4 azas, Divan temyizin 6 azasnn yars gayrimslimdi.63 Hukuk mahkemeleri bir hakim (kad ya da molla), bir mfti, bir naib, bir ayak naibi ve bir bakatipten oluurdu. Karar yalnzca hakim tarafndan verilirdi. Taraflara davay daha yksek mahkemeye gtrme hakk tannmt. Eyaletlerdeki hukuk mahkemeleri, liva yneticisinin ve meclis yelerinin katlmyla ceza mahkemesine dnrd. Yneticinin bakanlnda maliyeden bir temsilci, blgedeki Hristiyan papaz, Hristiyan belediyelikleri adna hocaba ve eyalette oturanlar tarafndan belirlenen asiller (vcuh) meclisi olutururdu. Bu mahkeme meclisi lm cezasndan daha hafif cezalandrmay gerektirecek ceza davalarnda kesin kararlar verir ve kararn uygulanmasn stlenirdi. lm cezasn gerektiren davalar bakentteki yksek mahkemenin incelenmesine havale edilirdi.64 Vilayet nizamnamesiyle (1867) kurulan dare Meclisleri ve Vilayet Umum Meclislerinin kurulu ve alma sistemleri temsil ve seim esaslarna dayanyordu.65 Vilayet Nizamnamesine gre, her vilayette valinin bakanlnda Mslman ve gayrimslimlerden ikier yenin katlmyla bir meclis-i umumi bulunacakt. Bu tarz idare meclisleri sancak ve kazalarda da oluturulacaklard. Bylece Mslman ve gayrimslimlerin idareye katlmlar salanarak devlete ballklar artrlmaya, byk devletlerin mdahale gerekeleri bertaraf edilmeye allyordu, nk Avrupal devletler imparatorluun Avrupa eyaletlerinde
62 63 64 65

nalck 1996, 364; Bingl 1999, 535-542. Belgesay 1999, 215. Ubicini 1998, 128-131. Gne 1997, 113-118.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 253

uluslararas bir komisyonca inceleme istemilerdi (1859). Bu inceleme istei gayrimslimlerin Mslmanlarn ynetimleri altnda ezildikleri tezine dayanyor ve gayrimslimlerin ynetime eit olarak katlmlarn salamay amalyordu.66 Vilayet Nizamnamesi ile Osmanl Mlkiye rgtnn yeniden dzenlenmesine kout olarak Nizamiye Mahkemelerinin rgtlenii de yeniden ekillendirildi. Buna gre; kazalarda Meclis-i Deavi, sancaklarda Meclis-i Temyiz ve vilayetlerde Divan- Temyiz oluturuldu. Bu meclislerin bakanln yerel mlki idarenin banda bulunan kii yapacakt. Nizamiye mahkemelerinin yap ve ileyii Mehakim Nizamnamesi ile yeniden dzenlendi. Bu nizamnameye gre; nahiyelerde imam veya papaz bakanlnda en az , en ok on iki yeden oluan htiyar Meclisleri, kazalarda kadnn bakanlnda 3 Mslman, 3 gayrimslimden oluan Meclis-i Deavi, sancaklarda ise hukuk ve ceza mahkemeleri olutu. Bu mahkemelere kad bakanlk edecek, 3 Mslman, 3 gayrimslim yeye ilaveten bir ye devlet tarafndan atanacakt. Vilayetlerde ise, ar ceza davalarn grmek iin ceza ve hukuk mahkemeleri yeleri arasndan seilen kiilerden Meclis-i Cinayet kuruldu. Bu mahkemelerin tamamnda kad ve devletin atadklar dndaki btn yeler iki yl iin yerel halk tarafndan seiliyordu. Mahkemelerin kararlar yerel mlki amir tarafndan uygulanyordu. Bu mahkemeler eri, ticari ve konsolosluk yarg rgtlerinin yetki alanlar dndaki davalarda Mslman ve gayrimslim ayrm yapmadan yarglamada bulunacaklard. Bylece Nizamiye Mahkemelerinin kuruluu gereklemi oluyordu.67 Gayrimslimlerin hukuk sistemine dahil edilii mparatorluun btnl ve gelecei asndan beklenen yararlar salayamad. Avrupa devletlerinin ekonomik ve teknolojik alandaki stnlkleri, Osmanlnn farkl topluluklar zerinde uzun sreli denetim elde ederek siyasal btnln yeniden kurmasna engeldi. Tanzimat dneminde adli yaplanmada modernleme/laikleme dorultusunda kaydadeer admlar atlm olmasna karn, hukukun bamszl tam olarak salanamamtr. Okandann68 ifade ettii gibi, Tanzimat dnemi fermanlar slahat giriimleri olmaktan ileri gidememi, devletin siyasi yapsna nfuz edip, onda deiim meydana getirememitir. Sultann bir ihsan olarak kendi yetkilerinin bazlarndan halkn lehine feragatn ieren fermanlar varsa da, kanunun stnl, sultan dahil herkesin kanuna tabi oluu siyasi ve hu-

66 67 68

Bozkurt 1996b, 111. Bozkurt 1996a, 120; Bozkurt 1996b, 113-114. Okandan 1968, 88-93.

254 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

kuki bir gvenceye balanamam, sultan asndan vicdani bir sorumluluu aan bir kurumsallama gerekletirilememitir. MERUTYET DNEMNDE YNETSEL VE HUKUKSAL YAPIDAK YENLEMELER Osmanldaki reform srecinde yneticilerin kiisel nitelikleri ve kabiliyetleri son derece nemliydi. li Paann vefatndan sonra reformlar devam ettirecek dirayetli bir devlet adamnn bulunamaynn sknts yaanmtr. eride bunaltan Avrupa basklarnn yannda siyasal ve ekonomik istikrarszln hakim olmas; darda, Fransann Prusyaya yenilmesiyle dnya siyasetinde Rusyann (yaylmac emel ve uygulamalaryla) belirleyici bir konuma gelmesi, geleneksel slami duyarll zaman zaman pan-slamik yaklamlara varan bir boyuta tam ve reformlar olumsuz etkilenmitir.69 li Paadan sonra devlet, borlarnn faizlerini dahi deyemez olmu, Galata bankerlerinden avans alr duruma gelmiti. Rusyann nerisiyle Avrupa konsoloslar isyan eden tebaa ile Bab- Ali arasnda araclk yapyorlard. Hazinenin iflas resmen ilan edilmesine ramen, israf devam etmi, panislamist akmn ve Ruslarn politikalarnn sonucunda Bosna Hersek, Srbistan ve Karada ayaklanmalar Rus savan hazrlam, lkenin ekonomik ve siyasal saygnl byk zarar grmtr. Bu durum, Gen Trklerin hrriyet sylemlerine meruti hkmet isteini eklemelerine ve siyasal dayanak arayna girmelerine neden oldu. Daha sonra Sadrazam ve padiah yerinden edecek olan Mithat Paa meruti ynetime giden yolun belirleyici aktr olmutur.70 Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda bir taraftan mparatorlua tekrar eski gcn kazandrmay amalayan yenilikler ve bunlara kar muhafazakar ve dinsel evrelerden gelen tepkiler, dier taraftan gl devletlerin Osmanl iindeki farkl milliyet kkenine sahip topluluklar etkileyerek kendi yanlarna ekme abalar hz kazanmt. Btn bunlar devlet yapsnda ve hukuksal alanda yeniliklerin i ve d dengelerin muhasebesine gre yaplmasn beraberinde getirdi. eride en nemli sorunlardan birisi hukuksal yapdaki yeniliklerin dinsel merulatrmnn nasl salanacayla ilgiliydi. Yeniliklere nclk eden kesimler ncelikle dinin yeni dzenlemelerle atmadn vurgulamaktaydlar. Bu anlamda Gen Osmanllar, doru anlalm slamn modern hayat ve anayasal dzen ile uyumlu olacana ve Devletin deerinin, vatandalarnn tabii haklarna, can ve mal gvenliine, adalete, Hristiyan ve Mslmanlarn kay-

69 70

Davison 1997, 45-77. eref 1980, 146-149; Baykal 1942, 47-48.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 255

natrlmasna katkda bulunmas ile lleceine inanmaktaydlar. Onlar devletin devamlln kitlelerce benimsenmesinde gryorlard71, ancak deime beraberinde ona kar tepkiyi de dourmakta, farkl topluluklarn hepsini birden memnun etmenin yolar zayflamaktayd. Devlet sistemi ve hukuksal yapda, ierde ortaya kan sorunlar zmek ve dnyadaki gelimelere uyum salamak iin anayasal bir dzenleme benimsenerek ilk kapsaml anayasa olan Kanun-i Esasinin hazrlanmasna giriildi. Kanuni Esasi ura-y Devlette blmler eklinde hazrlanp baz vekillerin de katlmyla mzakere edilmekteydi. Burada ve Meclis-i vkelada zellikle Cevdet Paa ve Mithat Paa arasnda nemli tartmalar yaanm, vekillerin ounluunun Cevdet Paa tarafnda yer almalaryla baz maddelerin dzeltilmesine karar verilmise de, Rt Paann sadaretten alnp Mithat Paann yerine atanmasyla Mithat Paa, Kanuni Esasinin iradesini ura-y Devletten kt ekliyle aldndan bu dzeltmeleri yapmadan ilan etmitir. Cevdet Paa, Mithat Paa ve taraftarlarn Kanuni Esasinin ilannn dnyann dzenini deitirecek, Rusyann egemenlik eilimlerini krelteceini zannedecek bir saflk iinde bulunmakla sular ve merutiyetin ilannn Rusyay sava hazrlklarndan vazgeirmediine iaret eder. Ayrca Mithat Paann Kanuni Esasi nedeniyle kendini fazlaca bamsz hissettiini ve bunu azil ve Avrupa srgn ile dediini belirtir.72 te yandan Mithat Paa, Kanun-i Esasinin bir an nce ilan edilmesini istiyordu, nk yaklaan Tersane konferansnda mparatorluun paralanmas abalarna gl bir anayasa ile kar koymann gereine inanyordu. 73 Kanuni Esasinin ilan hakkndaki hattnda padiah, bir taraftan anayasann eriata uygunluunu ve babas Abdlmecidin reformlarnn bir uzants olduunu vurgularken; dier taraftan anayasann amacn, ayrm gzetmeksizin zgrlk, adalet ve eitliin nimetlerinden yararlanmas gereken btn Osmanl uyruklarnn refahnn salanmas, ynetimin bir ya da birden ok bireyin keyfi egemenliinden korunmas eklinde aklamt.74 Padiahn mutlak etki ve belirleyicilii altnda bulunan Heyeti Vkela, her konuda yasa teklifinde bulunabilirken, asl yasama meclislerinin yasa nerileri kendi alanlaryla snrlandrlm, ayrca yeni yasa ve mevcut yasada deiiklik ieren teklifleri sadaret kanalndan padiahn iznine balanmt (md.53). Padiahn izin vermesi du-

71 72 73 74

Lapidus 1996, 68. Cevdet Paa 1991, 167-168. Berkes 2002, 331-332. Davison 1997, 161.

256 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

rumunda neri ura-y Devlete gnderilir, burada tasar halini alarak meclislere gelir, Meclis-i Mebusanda grldkten sonra Meclis-i Ayana gelir, yeleri sultan tarafndan belirlenen Meclis-i Ayan neriyi dine, Kanunu Esasiye, lkenin savunmasna, btnlne, genel adaba ve padiahn hukukuna uygunluu balamnda incelerdi. Sonuta tasary ya kabul eder, ya gerekeli olarak kesin reddeder ya da deitirilmek zere Meclis-i Mebusana iade ederdi. Kesin reddedilen neri o toplant ylnda tekrar grlemezdi. Btn bu meclislerden geen bir tasar yasa deil layiha konumundayd ve yasalamas padiahn onayna balyd. Btn bu sre Kanunu Esasi dneminde padiahn yasama alannda sahip olduu belirleyici gcn gstermesi asndan nemlidir. Yasama meclislerinin padiah iradesine bal olmalarna karn, Meclis-i Mebusanda kabul grmeyen bir neri padiah tarafndan yasalatrlamazd. Bylece parlamentonun benimsemedii konularn kanunlamasn engelleme ilevinin varlndan sz etmek mmkndr.75 Kanuni Esasinin, padiah balayc olmaktan ok padiahn iradesine bal olduunu, ayrca din-devlet bileimine resmiyet ve meruiyet kazandrlarak padiahn dinsel yetkilerine kutsallk zemini oluturulduunu, bu anlamda ada bir anayasa niteliine sahip olmaktan ok uzak olduu savunan Berkesten76 farkl olarak Rumpf77 Kanunu Esasinin, kamusal egemenliin meruiyetini teokratik bir zeminden demokratik bir zemine tadn ileri srer. Parlamento genel ve eit oyla seilen millet meclisi ve eraf arasndan seilmi senato olmak zere iki meclisten oluuyordu. Mecliste kabul edien tasarlar ancak padiahn onay ile kanun haline gelebiliyorsa da padiahn bu meclisin kararn dikkate ald da bir gerektir. 1876 Anayasasnda dier imtiyazlarnn yannda padiahn, hibir makama kar sorumlu tutulmamas (md.5), bakanlarn atanma ve azilleri, parlamentonun toplanmas, dalmas ve feshi ile sava ve bar ilanna yetkili olmas (md.7), parlamentonun onay olmadan yasa karabilme, olaanst hal ilanyla anayasa gvencelerini askya alabilme, devlet ve kendisi iin sakncal grd kiileri srgne gnderebilme yetkilerine sahip olmas, geleneksel konumunun korunduunu gsterir.78 Ancak yasama ve idare alanlarnda otokrasinin snrlandrlmasndan sz etmek mmkndr. Kanunu Esasiyle, sultan, devlet rgtnn en nemli unsuru olmay srdrrken, yrtme zerinde mutlak yetkilere, yasama meclisleri olan Meclis-i Ayan zerinde tam belirleyicilie, Meclis-i Mebusan zerinde ise ksmi bir belirleyicilie sahipti. Mebuslar seimle belir75 76 77 78

Tanr 2001, 139-141. Berkes 2002, 333-335. Rumpf:1999, 484. Shaw ve Shaw 1983, 220-221; Davison 1997, 165.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 257

lendiklerinden Meclis-i Mebusann oluumu padiah iradesinden bamszd. Ayrca, Kanunu Esasi, seilen mebuslar Osmanllarn genelinin vekili kabul ederek (md. 71) millet varln anayasal sisteme sokmu ve sultann egemenlik alanna milleti ortak etmiti.79 Yine, Kanuni Esasi, yarglarn zlk ilerinin yasal dayanaklara balanmasyla atama ve azillerinde yrtmenin mdahalesini nleyerek ve savcla anayasal bir nitelik kazandrarak yargnn bamszlamasna nemli katkda bulunmutur.80 Padiahn yrtmede mutlak yetkisinin devam etmesinin yannda, Osmanl halknn vekiller yoluyla sisteme ortak edilmesi devletin hukuksal yaplanmasnda kayda deer bir gelime olmutur. Merutiyetin ilan, Bab- Alinin tevikiyle ieride byk cokuya neden olmasna karn darda beklenen etkiyi gsteremedi. Paris ve Londrada ksmen memnuniyetle karlanmtr. Osmanl Devletinin, zellikle Balkanlarn iinde bulunduu karmaann mzakere edildii stanbul Konferansnda (Tersane Konferans) Hariciye Nazr Saffet Paa, Merutiyetin ilanyla btn Osmanl tebaasna hrriyet verildii iin konferansn devamnn gereksiz olduunu belirtmise de Rus temsilcinin muhalefetiyle karlam ve grmeler devam etmitir. Grmeler sonundaki nerilerin kabul edilmemesi d siyasi ortam daha da ktletirmitir.81 Kanuni Esasi, kii hak ve zgrlkleri alanndaki dzenlemeleri yargsal gvenceye balayarak bu alandaki geliime nemli katkda bulunmutur. Bu balamda kimsenin bal olduu mahkeme dnda yarglanmaya zorlanamamas (md. 23), davann yalnzca bal olduu mahkemece grlebilmesi (md. 85), mahkemelerin alanlarndaki davalara bakmaktan ekinmemeleri (md. 84), yarglamann ak yaplmas (md. 82), herkese mahkeme nnde btn aralar kullanarak kendini savunma hakknn verilmesi (md. 26), eziyet ve ikencenin yasaklanmas (md.26) ve olaanst mahkeme ve yarg karar yetkili zel komisyonlarn kurulamamasnn karara balanmas (md. 89) ok nemlidir. Ayrca anayasann uygulanmasnda gsterilen duyarllk (md. 115) ile deitirilmesinin her iki meclisin 2/3 ounluuna balanm olmas (md. 116), anayasann stnl, balaycl ve katlnn benimsendiini gsterir.82 Engelhardtn83 saptad gibi, Kanuni Esasi Osmanl halklarna tannan haklarn meclis garantisine alnmas asndan nemli olduu gibi, Avrupallarn Osmanl topraklarn paralama planlarn nleyici olmas bakmndan da nemlidir. Kanunda s79 80 81 82 83

Tanr 2001, 136-137. Tanr 2001, 144-145. Baykal 1942, 58-59, 62. Tanr 2001, 147-148. Engelhardt 1999, 359-366.

258 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

lam dini kurallarnn geleneksel konumlar ve padiahn hilafet sfat korunmu olmakla birlikte hkmette ruhani ve cismani kuvvetlerin ayrmna gidilmi olmas, dinler ve mezhepler arasnda eitliin kabul edilmesi ve dinlerin ve mezheplerin faaliyet serbestisinin hkmet gvencesi altna alnmas, ulemann nfuzunu krm, vatandalk temelinde btnlemeye katk salayarak slahat abalarnn nn amtr. Fakat yine de seimin uygulama ekli, memurlarn mdahaleleri ve halkn bilin yapsndan kaynaklanan sorunlar nedeniyle meruti sistemin meruluu tartmalara ak olmutur. Adliye rgtn modernletirmesi II. Abdlhamit dneminde; mahkeme dilekelerinin dorudan mahkemelere verilmesi, ceza ve hukuk muhakeme usullerinin belirlenmesi, adliye nezaretinin grev ve tekilatnn dzenlenmesi, savclk tekilatnn ve adliye mfettilikleri ile icra memuriyetlerinin oluturulmas, icra ve mlki idarecilerin mahkemelere karmalarnn yasaklanmas, mezhepler idaresi ve hariciye kitabetinin kaldrlarak yetkilerinin mahkemelere devredilmesi yenilikleriyle srdrlmtr.84 Bu dnemde, ticaret mahkemelerinin stnde bir konumla Adliye Nezaretinin kurulmasyla, yabanclarn Osmanl adli ileyiine getirdikleri eletirilere karlk vermek ve yabanclarn kapitlasyonlarla elde ettikleri adli ayrcalklar kaldrmak veya kaldrlmasna kap aralamak amalanmt. Bu nezaret, eri olmayan mahkemeler ann ceza, hukuk ve ticaret davalar alannda yaygnlamasnda ve rasyonelletirilmesinde nemli ileve sahip olmutur.85 Birinci merutiyetin ilanyla yeni bir siyasal ve hukuksal dzen kurulmutur. Dnemin sultan II. Abdlhamit, yeni sistemden memnuniyetini belirtmi olsa da onun ilerlik kazanmasn engelleme abalarndan uzak durmamtr. Onun bu abalar hrriyet taraftar kii ve rgtlerin oluum ve geliimlerini hzlandrm ve zamanla mutlakyet aleyhtar bir muhalefetin olumasna neden olmutur. Namk Kemal, Recai-zade Ekrem, Ebuzziya Tevfik, Ahmet Rza gibi kiiler bu muhalif hareketin ncleri iken; bret, Tasvir-i Efkar, ve Askeri Tbbiye rencilerinin kurduklar (1892) ttihat ve Terakki Cemiyeti muhalefet odaklaryd. basklar muhalifleri faaliyetlerini yurt dna, -Avrupa ve Msr-, tamak zorunda brakmt. erde kalan merutiyet taraftarlar Ahrar Osmaniye, yurt dndakiler ise, Jn Trkler adlaryla faaliyetlerine devam etmilerdir. Yurt dndaki serbestlik ortam Gen Trklerin daha etkin olmasna katk salamt. Bu balamda Paris ve Londrada yaynlanan Hayal (1878-79); Napolide karlan stiklal (1879); 1895den itibaren srasyla Paris, Cenevre ve Bel84 85

Karal 1988b, 348-349. Lewis 1996, 181-182.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 259

ikada yaynlanan Meveret; Msrda yaynlanan Mizan (1895), Cenevrede yaynlanan Osmanl ve 1900l yllara doru Msrda yaynlanan Hak ve Sancak gazeteleri Kanuni Esasinin ilan ve meruti sistemin kurulmasnn etkin bask aralar olmutur. Gen Trklerin Prens Sebahattin ile kurduklar balant, onun Fransadaki Teebbs ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ve onun yayn organ Terakki gazetesini Abdlhamit kart abalarn iine ekmitir. Fakat bu hareketlerde asl nemli misyon, gen subaylarn desteini alan ttihat ve Terakki Cemiyeti, zellikle onun Rumeli tekilatlar tarafndan yerine getirilmitir.86 II. Abdulhamitin mparatorluun iinde bulunduu i ve d karklklar karsnda nceki dnemlerden daha yetkeci bir ynetim ve rgtlenme benimsemesi hem gl devletlerin hem de Batl eitim alm sekinlerin tepkisini ekmekteydi. Siyasal ve hukuksal yapdaki yenilikler bir yandan gelenein tepkisiyle baetmek zorunda kalrken dier yandan dzen ve deimeyle ilgili Batl grlerin deneme alan halindeydi. Askeri Tbbiyede ttihad- Osmani (1889) olarak kurulmasndan 1905 ylna kadar hrriyet sylemine sahip km olmasna ramen Prens Sabahattinin grleri dnda ttihat ve Terakki Cemiyetinin bir hrriyet teorisi yoktu. Bilisel anlamda pozitivizm ve biyolojik materyalizm ynetim kadrolar arasnda etkili olmutu. Ermeni ve dier ihtilal komitelerinin rgtlenme tarzlar ile 19. yzyl sonlarnda Avrupada rgtlenmenin ideolojikleerek liberal demokrasinin yerini almas ve Bat baarlarnn organizasyon, disiplin ve ideolojik odaklanmaya balanmas cemiyetin askerilemesini dourmu, sakncal olarak alglanan hrriyet teorisine gre kalknma teorisi ncelikli konumda yer almtr.87 Bu dnemde, bir taraftan hrriyet ve kalknma ideolojilerinin ykselen deerler halini almas, dier taraftan mparatorluun gcn koruma ve dzeni salama abalar en nemli sorunlar oluturmaktayd. Farkl sosyal ve siyasal kken ve dncelere sahip olmakla beraber Abdlhamit aleyhtarl ortak noktasnda birleen Gen Trkler, 1907 kongresinde Abdlhamiti tahtan indirmede orduyla ibirliine gidilmesine karar verdiler.88 ttihat ve Terakki Cemiyetinin kurulduu bu kongreden bir yl sonra cemiyetin Manastr ubesi ayaklanarak sultana meruti sistemi tekrar yrrle koydurttu. 1912 ylna kadar ynetimi ele geirmek iin g odaklar arasnda bir mcadele yaanm, bu yldan sonra ordunun destei ile ittihatlar mutlak
86 87 88

Okandan 1946, 991-1004. Mardin 1997: 98-101. Doan 2000, 502-503.

260 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

bir hakimiyet kurmulardr.89 Abdlhamit ynetimine kartln birletirdii, gerekte ayrma potansiyeline sahip ok farkl dnce gruplarndan oluan Gen Trkler, iki byk gruba blnmt: Liberaller ve ttihatlar. Osmanl yksek snfnn yeleri olan liberaller, iyi bir eitime, kozmopolit bir anlaya, Bat dil ve kltrne sahiptiler. Dinsel ve etnik cemaatlerin zgn ama ve zlemlerinden vazgemeksizin hanedana sadakatleri erevesinde belirginleen vatanseverlikleri anlayna dayanan Osmanlclk ideolojisini savunuyorlard. ngilterenin rejimlerini destekleyeceini umuyorlar ve lkeyi, Bat Avrupann hakimiyetindeki bir sisteme dahil etmeyi amalyorlard. Bu amalarn gerekletirmek iin eyll 1908de Ahrar Frkasn kurdular. Osmanlnn alt-orta snfndan gelen ttihatlar, liberallerinkine benzer bir rejimi savunmakla birlikte, laissez-faire politikalarna gvenmiyorlard. Saray ve brokrasi otoritelerinin zayflatlmasn, modern devlet ve toplumun gerekletirilerek Avrupa basksnn nlenmesini savunuyorlard. Geleneksel ynetim elitleri ve yksek brokrasinin kendilerine dorudan ynetim frsat vermeyeceklerinin farknda olan ttihatlar arka planda kalmay tercih ettiler. Kasm-Aralk 1908 seimi ncesinde bu g odaklarna kar toplum ve ordu iindeki rgtl yaplar aracl ile mcadele ettiler ve seimi kazandlar. Kamil Paa ttihatlar seim baarlarna sava ve denizcilik bakanlarn azlederek karlk verdi. Byle yapmakla onlarn zellikle dk rtbeli subaylar arasndaki etkinliini krmay amalyordu.90 II. Merutiyet ncesinde byk devletler, gayrimslim Osmanl halklarn, onlarn haklarn korumak gerekesiyle devletin mdahale ve yarg alanndan karmlard. Mslman halk kendi devletinden byle bir koruma grmedii gibi devletin keyfi uygulamalarndan bunalmt. Bu durumda hak ve hrriyet arayndan ok devlet otoritesinin keyfi kullanmnn hukukla snrlandrlmasn salayacak bir ara olarak anayasay ve anayasal ynetimi seslendiren aydnlar destekliyordu.91 II. Merutiyetten sonra devlet otoritesinin varln tartlr klan, hrriyet serbestisinin ktye kullanmndan kaynaklanan asayi sorunlar yaanmt. II. Abdlhamit bu olumsuz gelimeleri nlemek iin hafiyelii kaldrmak, Kanuni Esasinin uygulanmasn stlenmek gibi bir takm abalarn iine girmise de ordu zerindeki hakimiyetinden vazgemek istememi; Said Paaya Bahriye ve Harbiye Nazrlar dahil btn kabinenin oluturulmasnda tanmaya sz verdii zgrl tanmamtr. Fakat gelimeler

89 90 91

Lapidus 1996, 70 Ahmad 1999, 47-49. Bozkurt 1996a, 86.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 261

Kamil Paa kabinesinde onu fedakarlkta bulunmaya zorlamtr.92 Osmanl tarihinde yenileme abalar farkl younlukta geleneksel deer odakl tepkilerle karlanmtr. Merutiyetin ikinci defa ilan ve takip eden yenilemeler ttihat ve Terakkinin kafirlik ve farmasonluk ithamlarna maruz kalmasna neden olmu, ttihat ve Terakkinin ileri gelenleri ise, yaklaan tehlikeyi iyi okuyamamlardr. Nitekim rejimin sigortas olarak Selanikten getirilen ve dier askerlere kar kullanlan avc taburlarnn stanbul garnizonunda giderek yalnzlatklarn ve propagandaya ak hale geldiklerini grememiler, muhalif bir gazetecinin katilini gizleyerek olaylara anak tutmulardr.93 Abdlhamitin arlkl olarak alayllardan oluan Hassa Ordusu mensuplarna maa ve ykselmede kolaylklar salayarak korumas mektepli subaylar rahatsz etmiti. Ayrca sultann d mdahaleyi nleyemeyecei ve lkede siyasal btnl salayamayaca endiesi ar fikirlerin askeri evrelerde kabul grmesinde etkili olmutu.94 Orduda hakim olmak ve yeni bir anlay hakim klmak isteyen Harbiyeli subaylar alayl denilen ve erler arasndan kabiliyet kriteri ile seilen subaylar tasfiyeye giriince bu subaylar ve subay olarak kalmak isteyen erler arasnda balayan huzursuzluk ksa zamanda tm orduya yayld. Hrriyet ncesi dnemin gevek yaplanmasna alk alayllar disiplin ortamndan kaynaklanan rahatszlklarna ibadetlerini yapamadklar eklinde dini bir kisve buldular. Yeni dzenlemelerle askerlikten kamalar engellenen medrese rencileri ve muhalefetin ordudaki bu potansiyeli etkilemeleriyle eriat isteriz bayrakl bir hareket ortaya kmtr.95 kinci Merutiyetin ilanndan sonra 1908da yaplan milletvekilleri seiminde Ahrar Partisiyle ekimesinden ttihat ve Terakki Partisi galip kt. Padiah kiisel abalaryla milletvekilleri zerinde ksmi bir etkinlie sahip olduysa da Kamil Paann saltanat merkezli uygulamalar ile ordunun ttihat ve Terakki partisi kanalndan etkin olma abalar sadrazam ve ttihat ve Terakki Partisinin arasn am, kabinenin sonunu hazrlamt. te yandan bu gelimeler ttihat ve Terakki Partisi ve merutiyet aleyhine abalarn gelimesine zemin hazrlamtr. Bu abalarda dinin kullanlarak stanbuldaki avc taburlarna szlmas, bu birlikleri ayaklandrm, ok ksa sre iinde ttihat ve Terakki ile birlikte meruti sistemin sona, eski sistemin gndeme gelmesine neden olmutur. Ayaklananlarn istekleri yerine getirilerek kargaa nlenmeye allm; Hse-

92 93 94 95

Okandan 1946, 1011-1013. Bayur 1959, 275. Tanr 2001, 173-174. Akin 1998, 169-170, 176-177.

262 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

yin Hilmi Paann istifas kabul edilerek tarafszlyla bilinen Tevfik Paa sadrazamla getirilmi, Harbiye ve Bahriye nazrlar deitirilmitir. Meruti sistem yeniden kurulmusa da hkmet irtica hakimiyeti aibesinden uzak kalamam ve sonuta hareket ordusu duruma el koymutur.96 31 Mart olayndan sonra dzenin salanmas adna yeni kanunlatrmalara gidilmi, maddelerinin 21inin deitirilmesi, 1nin kaldrlmas ve 3 yeni maddenin eklenmesiyle Kanuni Esasi nemli lde deitirilmitir. Bu deiikliklerle padiahn vekillerin azil ve deitirilmelerine ilikin yetkilerinin snrlandrlmasnn yannda; mebusan meclisini fesih yetkisi aylk bir srede seim yapma, ayan meclisinin oluru ve feshin ancak mebusan ile kabine arasnda anlamazln varlna indirgenmesiyle; anlamalar yapma yetkisi, Bara, ticarete, arazi terk ve ilhakna ilikin ya da Osmanl uyruklarnn asli ve ahsi haklarna ve devlete harcamay gerektiren anlamalar[n], Meclis-i Umuminin onaylamasna balanmasyla snrlandrlmtr. Padiaha srgne gnderme yetkisi tanyan 113. maddenin ieriinde deiime gidilmitir. Bu kanunlatrmalarla gerek bir meruti rejim kurulmutur.97 Bunlara ek olarak; padiah siyasi alanda mebusan meclisine kar sorumlu tutularak, istedii ekilde kabine oluturmas engellendi. lgili dzenlemede mebusan meclisinin gvenini kazanamayan vekilin istifas, eer gvensizlik bakana ise, kabinenin dmesi ngrlyordu (30 ve 35. maddeler). Bu durumda padiah kabine olutururken mebuslar meclisinin ounluunun iradesini dikkate almak suretiyle kendi iradesini kayt altna alm oluyordu. Yine mebusan meclisinin kanun teklif etme, teklif edilen kanunu dzeltme ve reddetme yetkisi bu anlamda nemlidir.98 1909 deiikliinde sultann eriata balln yeminle belirtmesi (md. 3), hatta eriatn koruyuculuunu stlenmesi (md. 7), yasalarn eri hkmlere uygunluu koulunun getirilmesi (md. 118) devletin eri-monarik yapsnn devam ettiini gstermekle birlikte; sultana anayasaya balln yeminle belirtmesi ykmllnn getirilmesi (md. 3), yalnzca eyhlislam ve sadrazam dorudan, vekilleri ise, sadrazamn iradesi erevesinde dolayl olarak atayabilme (md.7) yetkisinin tannarak bakanlar kurulunun oluumundaki etkinliinin azaltlmas, bakanlar kurulunun Meclis-i Mebusana kar sorumlu tutulmas (md.30), bakanlar kurulunun grme konular iin sultandan izin alma artnn kaldrlmas, ayan ve mebusan meclislerinin izinsiz toplanma (md. 43) ve yasa nerme haklarn elde etmeleri (md.53), ura-y Devletin yasama srecinin

96 97 98

Okandan 1946, 1016-1036. Akin 1998, 202-203. Arsel 1953, 200-207.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 263

dna karlmas, sultann mutlak veto yetkisinin geciktiricilie evrilmesi ve heyet-i ayan grmelerine aklk koulunun getirilmesi ve Mebusan Meclisinin birinci ve ikinci bakanlarn seme yetkisini elde etmeleri (md. 77) monarinin snrlandrlmas ve parlamentarizmin gelimesinde atlan nemli admlard.99 Padiahn yetkilerinin snrlandrlmas, siyasal yapdaki deiimi yanstmas asndan nemli bir gelime olmasna karn, dnemin siyasal alkantlar uzun sren bir uygulama olmasn ve kurumsallamasn engellemitir. ttihat ve Terakki 1909 dzenlemeleriyle mebuslar meclisinin glendirilmesini mecliste ounluu elde etmek amacyla desteklemi, padiahn mebusan meclisini feshetmede ayan meclisinin olurunu almasn Kanunu Esasiye konulmasn salamt. Daha sonra mebusan meclisinin itaatinin zayf bir padiaha bal mutlak fesih yetkisiyle daha kolay salanacan dnm ve fesih hakkn ayanlar meclisinin olurundan bamsz olarak padiaha iade ederek meruti gelimeye nemli bir darbe indirmitir.100 ttihat ve Terakki Partisi iktidarn salamlatrmak adna partinin hemen btn isteklerini yerine getiren sultan V. Mehmetin yetkilerini artrma yoluna gitti. Bu balamda sultana parlamentonun aln geciktirme, kapann ne alma yetkisi tannmasn (1910), Meclis-i Mebusan datma yetkisinin nce geniletilip (1915) sonra mutlaklatrlmasn (1916) ve meclisin toplant halini uzatma yetkisini (1915) saymak mmkndr. ok ve Mumcuya101 gre, sultann bu yetkilerle donanmas demokrasiye geiin kesintiye uramas olarak grlebilir. 1856da Paris anlamasn imzaladktan sonra Osmanl Avrupann bir paras olmutu. Osmanl sekinleri modernist bir ideolojiye sahiptiler ve modernlemeyi uluslararas devlet sistemine ve hukuka bal, ekonomik ve siyasal adan bamsz bir devlet kurmak olarak anlamlard. Bat Avrupadaki gelimeleri izleyen Gen Trkler yabanc hakimiyetinden kurtulmay ve vatandalarn devlete sadk olmasn mparatorluun ekonomik ve siyasal bamszl elde etmesinin nkoulu saymaktaydlar.102 Gen Trkler, gerekletirdikleri siyasal deiimlerin yannda, yeni sanat, spor ve kltrel unsurlar ile bunlara ait rgtleri batdan aktararak toplumsal alan yeniden yaplandrmaya altlar. Kadnlarn toplumsal konumlarnda nemli deiimler gerekletirilerek, feminist nitelikli olmasa bile bir kadn rgt kurulmutu.103 Ayrca, Gen Trklerin Osmanl devlet yaplandrlmasna saladklar nemli bir katk cumhuriyet
99 100 101 102 103

Tanr 2001, 192-196. Arsel 1953, 208-211. ok ve Mumcu 1985, 321. Aksakal 2004, 510-511. Ahmad 1999, 44-45.

264 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

dnemi il ve tara ynetimine de zemin oluturacak bir vilayet ve belediye ynetim sistemini yrrle koymu olmalardr.104 1913-18 yllar arasndaki hakimiyet dnemlerinde ttihatlar devletin hukuksal egemenliini gerekletirmeye, yargy eri kurumlardan bamszlatrmaya ve yargda birlii salamaya ynelik nemli admlar attlar ve sert bir laiklik program uyguladlar. Bu dorultuda, Konsolosluk Mahkemelerini ve Cemaat Mahkemelerini kaldrdlar, eyhlislamn yetkilerini kstladlar, eri mahkemeleri adalet, medreseleri eitim bakanlna baladlar, kadnn zgrlemesini salamak iin Avrupa ilkelerine dayanan bir aile kanununu kardlar (1917).105 Bayurun ortaya koyduu gibi,106 eriye mahkemelerinin adliye nezaretine balanmasnda ve bu mahkemelerin kaldrlmasnda devletin modern bir hukuk yapsna kavuturulmas kadar Batllar honut etmek de belirleyici olmutur. D bor bulunmasnda araclk eden yabanc sermayenin istekleri bu dnem yenilemelerinde gz ard edilemez bir ileve sahipti. SONU Akl ve bilim dinamiklerine dayanan Bat medeniyeti ekonomik, toplumsal, siyasal ve askeri alanlarda devrimsel nitelikte gelimeler gstermitir. Bu gelimilie ayak uyduramayan Osmanl mparatorluu, geleneksel Bat algsn sessiz, derinden ve sancl bir sre sonunda deitirdi. Deiimin ilk admn Batnn sosyo-ekonomik, sosyo-politik ve askeri kurumlarnn stnlnn kabul edilmesi oluturdu. Bylece Bat gibi bir gelimilie ulaabilmek iin Batnn teknoloji ve kurumlarnn alnmas abalar nem kazand. Bu anlayn yansmas ncelikle askeri teknoloji ve yntemlerin Batl uzmanlar araclyla aktarlmas eklinde kendini gstermi, ancak bu gelimelere kar, geleneksel toplumsal kesimler ve deiimden rahatsz olan ve statkodaki konumlar sarslan muhafazakarlar diren gstermilerdir. Bu durum, modernleme abalarnn elit hareketi olmaktan kp toplumsal tabana yaylmas gereini belirginletirmitir. Bu gerei ilk olarak III. Selim fark etmi, askeri alan aan, btn toplumsal alanlar kapsayan bir yenilemenin gerekliliine inanm, bu balamda Nizam-Cedid adn verdii bir program uygulamaya almtr. Bat gelimiliinin toplumsal dinamiklerine inme abas da ilk olarak onda grlr. Bu amala Batya gnderdii elilerin raporlar ve devletin durumu ile ilgili devlet adamlarna hazrlatt raporlar, onda Osmanl kurumlarnda daha katlmc bir

104 105 106

Lewis 1996, 227 Lapidus 1996, 70; Tanr 2001, 213; Aydn 1999, 494, 497. Bayur 1959, 284-285.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 265

sistemin gelitirilmesi fikrini ortaya kard. III. Selimin baarszlndan sonra bu anlayn daha kurumsal bir nitelie kavumas II. Mahmut ile olmutur. Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliye, Dar- ura-y Askeriye ve Dar- ura-y Bab- Ali gibi meclislerin danma amal olarak kurulmas, katlmc sistemlerin gelitirilmesinin ilk admn oluturmutur. Katlmclk, katlmclarn eitliini gerektirmi, geleneksel millet sistemi yava yava yerini vatandalk temelinde bir eitlie terk etmitir. Hibir ayrm gzetilmeden btn vatandalarn can, mal ve onurlarnn korunmas amacnn Tanzimat Fermannn temel vurgusunu oluturmas, Mslmanlar en stte gayrimslimlerin de hiyerarik bir biimde yer aldklar geleneksel Osmanl millet sisteminin kkl bir deiime uradnn ak bir belirtisidir. Bu gelime, millet sistemine gre eitsizlik temelinde ekillendirilmi olan kurumlarn ilevsizlemesine neden olmu, yeni toplumsal yaplanmaya uygun kurumsallamay kanlmaz klmtr. Fakat bu sre geleneksel toplumsal sistemin sekinleri kadar, bizzat toplumun kendisi tarafndan da olumsuz tepkilerle karlanm, modernleme bu diren noktalarna ramen srdrlmtr. Modern kurumlarn geleneksel deer ve rgtleri dlayclnn yannda geleneksel dnem boyunca dman olarak alglanm bir medeniyetin rnek alnmas direnmelerin etki alann geniletmitir. Modern kurumlar gelitirme abasnda nemli bir aamay Batl usul ve kanunlarn aktarlmas oluturur. lkin, Bat ticari kapitalizminin yaygnlamasna kout olarak artan ticari ilikilerin zorlamasnn da etkisi ile ceza ve ticaret kanunlar oluturulmu, daha sonra bu alanlara ait usul kanunlar aktarlmtr. Sz edilen diren noktalarnn etkililii, geleneksel eri hukukun devam etmesini beraberinde getirmitir. Fakat genel olarak sre eri hukukun modern hukuk lehine ilerlik alanlarn yitirmesiyle ekillenmitir. Modern hukuk ilkelerinin yaygnlk kazanmas, yeni hukuk rgtlerinin oluturulmasn zorunlu hale getirmitir. Modern hukuk rgtlerinin oluturulmasnda, Osmanl topraklarnda ticaret yapan yabanclarla yerli gayrimslim tebaann sorunlarn eri mahkemelerde zmek istememeleri ve bu balamda byk devletlere din/mezhep kanalndan ulaarak Osmanl devletine bask yaptrmalar da etkili olmutur. Hukuksal ve ynetsel yenilemelerin hemen her aamasnda bu basklar veya bu basklar nleme abas etkili olmutur. Ticari ilikilerin zorlamas, Batl devletlerin basklar ve toplumsal yapdaki dnmn bir sonucu olarak eri mahkemelerin yannda ondan farkl bir yap ve usulle ileyen nizamiye mahkemeleri kurulmutur. leyite Mslman-gayrimslim ayrm yaplmamas, kararn bir komisyon tarafndan verilmesi ve ok aamal olmas bu mahkemelerin eri mahkemelerden farkl olan temel zellikleridir. Bylece yargda

266 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

ayrmclk giderek ortadan kaldrlarak soyut hukukun gelimesine zemin salanmtr. Ancak byk devletlerin yabanc ve yerli gayrimslim tccarlar aracl ile Osmanl yargsnda etkili olmalar bir sorun olmay srdrmtr. Ynetimde katlmclk dncesinin III. Selim zamannda ortaya km olmasna karn Mahmut dneminde oluturulan danmalk meclisleri, bu meclislerdeki zgr tartma ortam ve padiahn meclislerin kararlarna uyacan yeminle belirtmesi katlmc ynetimin ilk adm ve uygulamas olarak deerlendirilebilir. zellikle Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliyenin yasama alanndaki grevlerin yannda baz ynetsel grevlere de sahip olmas bu yaklam desteklemektedir. Genel olarak Tanzimat dnemi ynetim anlayna gayrimslim tebaaya baz haklar verip bir Osmanllk kimlii oluturularak ayrlklar nleme amac hakim olmutur. Bu erevede Osmanl mlki yaplanmasn yeni anlaylar temelinde dzenleyen Vilayet Nizamnamesi, katlmc ynetime giden yolda nemli bir geliim aamasn temsil etmitir. Bu nizamname ile gayrimslimlerin zellikle yerel idarelerde nemli konumlar elde etmelerinin n almtr. Ayrca Abdlaziz dneminde artan yoksulluk ve bask bir ksm aydn ynetimin paylalmasnn ve hrriyetin salanmasnn devleti kurtaraca dncesine sevk etti. Aydnlarn abalar sonucunda ilan edilen merutiyetle kamu idaresine ilk defa milletin katlm sz konusu olmutur. Demokratik ve parlamenter ynetimin ve brokratik yapnn ancak uzun bir zaman iinde geliebilecei dnlerek, padiahn geleneksel konumunu srdrmesine karn demokratik iradenin tedricen de olsa nem kazanmas gerei gz ard edilemez. Parlamenter ynetime giden yolda 31 Mart olay gibi baz sorunlar yaanmsa da 1909 dzenlemeleriyle padiahn etkinlik alan daraltlp meclisin etkinlik alan geniletilerek parlamenter yap glendirilmitir. ttihat ve Terakki Parti dnemi despotizmi ve ordunun siyasete karmasyla eletirilse de bu dnemde hukuksal ve ynetsel alanda modernlemeler srdrlmtr.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 267

KAYNAKLAR
Abdurrahman eref 1980. Tarih Syleileri (Musahabe-i Tarihiye), (Sadeletiren. Mbeccel Nami Duru), Sucuolu Matbaas, stanbul. Ahmet Cevdet Paa 1991. (Yaynlayan Cavid Baysun), Tezakir,40-Tetimme, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Ahmet Rasim (trz). Osmanlda Batn Evresi, 3. Bask, (Gnz Tkesine ev. H. V. Velidedeolu), Evrim Yaynlar, stanbul. Ali Akyldz 1993. Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda Reform, Eren Yaynlar, stanbul. Ali Akyldz 2003. Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliye maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt 28, Ankara. ss. 250-251. Bekir Stk Baykal 1942. 93 Merutiyeti, Belleten, Cilt VI, Say 21-22, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, ss.45-83. Bernard Lewis 1996. Modern Trkiyenin Douu, (ev. Metin Kratl), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Boa A. Ergene 2001. On Ottoman Justice: Interpretations in Conflict (1600 1800), Islamic Law and Society, 8,1, ss. 52-87. Blent Tanr 2001. Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, (10. bask) Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Christian Rumpf 1999. Osmanl ve Trk Hukukunda Avrupallatrma Hareketleri, Osmanl,Cilt VI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara. ss. 481-492. Cokun ok ve Ahmet Mumcu 1985. Trk Hukuk Tarihi, Sava Yaynlar, Ankara. Donald Quataert 2003. Osmanl mparatorluu 1700-1922, (ev. Aye Berktay), latiim Yaynlar, stanbul. Ebulula Mardin 1947. Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas,C ilt XIII, Say 4, ss. 1399-1416. Engelhardt 1999.Tanzimat ve Trkiye, (ev. Ali Read), Kakns yaynlar, stanbul. Enver Ziya Karal 1976. Osmanl Tarihi (Islahat Ferman Devri 1856-1861), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Enver Ziya Karal 1988a. Osmanl Tarihi (Nizam Cedid ve Tanzimat Devirleri 17891856), Cilt V, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Enver Ziya Karal 1988b. Osmanl Tarihi (Birinci Merutiyet ve stibdat Devirleri 18761907), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Feroz Ahmad 1999. Modern Trkiyenin Oluumu, (ev. Yavuz Alogan), Kaynak Yaynlar, stanbul. M. Akif Aydn 1999. slam-Osmanl Aile Hukukunun Kanunlatrlmas ve Hukuk Aile Kararnamesi, Osmanl, Cilt VI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara. ss.493-503. Glnihal Bozkurt 1996a. Bat Hukukunun Trkiyede Benimsenmesi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Glnihal Bozkurt 1996b. Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu (18391914), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.

268 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

Haim Gerber 1994. State, Society and Law in Islam. Ottoman aw in Comparative Perspective, State University of New York Press, Albany. Halil Cin ve Ahmet Akgndz 1990. Trk Hukuk Tarihi, Cilt I-II, Tima Yaynlar, stanbul. Halil nalck 1996. Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi-, Eren Yaynclk, stanbul. Hfz Veldet 1999. Kanunlatrma Hareketleri ve Tanzimat, Tanzimat 1, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, ss. 139-209. Hikmet Bayur 1959. kinci Merutiyet Devri zerinde Baz Dnceler, Belleten, Cilt XXIII , Say 90, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, ss. 267-285. Ira M. Lapidus 1996. Modernizme Gei Srecinde slam Dnyas, (ev. . Safa stn), Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul. hsan Gne, 1997. Trk Parlamento Tarihi, Cilt I, Trkiye Byk Millet Meclisi Vakf Yaynlar, Ankara. lhan Arsel 1953. Birinci ve kinci Merutiyet Devirlerinde ift Meclis Sistemi Tecrbesi, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt X, Say 1-4, ss. 194-211. M. A. Ubicini, 1998. Osmanlda Modernleme Sancs, (ev. Cemal Aydn), Tima Yaynlar, stanbul. Max Weber 1978. Economy and Society, Vol. II, Ed. by G. Roth and C. Wittich, University of California Press, Berkeley. Mehmet V. Seyitdanlolu 1999a. Divan- Hmayundan Meclis-i Mebusana Osmanl mparatorluunda Yasama, Osmanl, Cilt VI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, ss. 17-23. Mehmet V. Seyitdanlolu, 1999b. Tanzimat Devrinde Meclis-i Vala (1838-1868), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Musa adrc 1988. Tanzimat Dneminde Trkiyede Ynetim, Belleten, Cilt LII, Say 203, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, ss.601-626. Musa adrc 1999. Tanzimat, Osmanl, Cilt VI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, ss. 183-198. Mustafa Aksakal 2004. Not By Those Old Books of International Law, But Only by War: Ottoman Intellectuals on the Eve of the Great War, Diplomacy and Statecraft, 15(3): 507544. Mustafa Reit Belgesay 1999. Tanzimat ve Adliye Tekilat, Tanzimat1, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, ss. 211-220. Nicolae Jorga 2005. Osmanl mparatorluu Tarihi, (ev. Nilfer Epeli), Cilt 5, Yeditepe Yaynevi, stanbul. Niyazi Berkes, 2002. Trkiyede adalama, (Yay. Hazrlayan: Amet Kuya), Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Recai G. Okandan 1946. Amme Hukukumuzda kinci Merutiyeti Douran Sebepler ve Merutiyet Rejiminin Teesss, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, Cilt XII, Say 4, ss. 991-1036. Recai G. Okandan 1968. Amme Hukukumuzun Anahatlar, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 269

Recai G. Okandan 1999. Amme Hukukumuzda Tanzimat Devri, Tanzimat I, Milli EitimBakanl Yaynlar, stanbul. Reat Kaynar 1985. Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Trk tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Robert Mantran 1999. Osmanl mparatorluu Tarihi II, (ev. Server Tanilli), Adam Yaynlar, stanbul. Roderic H Davison 1997. Osmanl mparatorluunda Reform, (ev. Osman Aknhay), Papirs Yaynevi, stanbul. Sedat Bingl 1999. Tanzimat Sonras Tara ve Merkezde Yarg Reformu, Osmanl, Cilt VI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, ss. 533-545. Sddk Sami Onar 1955. Osmanl mparatorluunda slam Hukukunun Bir Ksmnn Codificationu MECELLE, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, Cilt XX, Say 1-4, ss. 57-85. Sina Akin 1998. Jn Trkler ve ttihat Terakki, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara. Stanford J. Shaw ve Ezel Kural Shaw 1983. Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, (ev. Mehmet Harmanc), Cilt II, e Yaynlar, stanbul. Thomas Philipp, 2004. Bild Al-Sm in the Modern Period: Integration into the Ottoman Empire And New Relations With Europe, Arabica, Tome LI,4, ss. 401418 erif Mardin 1997. Trk Modernlemesi, letiim Yaynlar, stanbul.