KALIP VE KALIPILIK

NDEKLER 1. KALIP VE KALIPILIK NEDR Kalp Elemanlar Standart kalp setleri 2. KESME KALIPLARI Klavuz Stun ve Burlar Dii zmba (Matris) Erkek zmbalarn Montaj ekilleri Standart kalp Zmbalar Syrc Plakas Yan Kaytlar Bask Plakas lerletme Aygtlar Yan aklar erit Malzemelerin Hazrlanmas Kesme Teorisi Kesme Kuvvetine Etki Eden Faktrler Kesme Kalplarnda Ekonomik Kalplama nerileri rnek Kesme Kalb 3. BKME KALIPLARI Geri Esneme Miktarnn Giderilmesi Anm Boyu Hesab Bkme Kalplarnda Ekonomik Kalplama nerileri Bkerek Biim Deitirme Bkme Kalb rnei 4. EKME KALIPLARI lkel apn Hesaplanmas ekme Kuvveti Hesab ekme Kalb rnei 5. YEN TEKNOLOJ LE YAPILAN SAC-METAL KALIPLARI Kalplkta Malzeme Seimi Kalp Yapmnda Kullanlan eliklerde Aranan zellikler Alam Elementlerinin elik Yapsna Etkisi Alaml elikler Kesme Kalplarnda Zmba Gereleri ve Sertlik Deerleri Malzeme Sertliklerinin Karlatrlmas 6. PRESLER Eksantrik Presler ve zellikleri Hidrolik Presler Deiik Tip Preslerin Avantajlar Hidrolik Preslerde Arza Giderme Eksantrik Preslerde Arza ve Giderilmesi Preslerde alma Emniyeti Preslerde Faydal Kurs Boyu KALIP VE KALIPILIK NEDR 2 1 1 2 4 5 5 6 7 8 8 9 10 12 13 15 16 18 21 22 23 25 26 31 33 35 38 38 40 41 42 42 43 45 48 49 50 50 55 55 56 56 57 58

zde paralar istenilen l taml snrlar iinde ve en ksa zamanda reten, malzeme sarfiyatn ve insan gcnn minimum dzeyde tutulmasna yardmc olan aparatlara KALIP denir. Bu aparatn tasarmn planlayan, yapmn gerekletiren ve altrabilen kiiye KALIPI denir. Kalplk mesleinde alan kiilerde olmas gereken zellikler: 1 - Makine teknik resmi ve becerisi 2 -- Kalp konsrksiyonu konusunda bilgi ve tecrbesi 3 - Basit matematik ve trigonometri bilgisi 4 - Kalp elemanlarnn malzemesini seebilme bilgisi 5 - Kalp elemanlarna verilebilecek sertlii tespit becerisi 6 - Kalp paralarnn hangi tezgahlarda nasl ileneceini bilmesi 7 - Kalb prese emniyetli bir ekilde balayabilme, ayarlama ve altrma yeteneine sahip olmas KALIP ELEMANLARI Kalp elemanlarnn bir ou standartlatrlm ve piyasaya deiik boyut ve zelliklerde sunulmutur. Bylece standart elemanlar kullanlarak kalp tasarmcsna ve yapmcsna bir ok kolaylklar salamtr. Standart kalp elemanlarnn salad yararlar unlardr: 1 - retici firmalar bu konuda uzmanlatklar iin yaplan kalp paralar standartlara uygun ve kalitelidir. 2 - Fazla tezgah yatrmna gerek kalmaz 3 - Kalbn tasarm ve yapm sresi ok azalr 4 - Kalp elemanlar standart olduu iin anan ve bozulan paralar kolayca deitirilebilir 5 - Kalp mr artar, bakm masraflar azalr STANDART KALIP SETLER Standart kalp setleri iki gruba ayrlr: 1 - Ak kalp setleri 2 - Stunlu kalp setleri

Ak Kalp Setleri Ak kalp setleri kalp alt plakas, kalp st plakas ve kalp sapndan olumaktadr. Ak kalp setlerine ait ekiller aada grlmektedir.

Stunlu Kalp Setleri Stunlu kalp setleri kalp alt plakas, kalp st plakas, klavuz stunu ve burcu ile kalp sapndan olumaktadr. Stunlu kalp setlerine ait ekiller aada grlmektedir.

KESME KALIPLARI

STANDART KALIP BALAMA SAPLARI

Kk ve orta boyutlu kalplar pres tezgahlarna standart kalp balama saplaryla balanrlar. Standart kalp saplarna ait ller aadaki izelgelerde gsterilmitir. A Form Kalp Balama Sap lleri ( DIN. 9359 ) d1 8 10 12 16 20 25 32 40 d2 d3 6 8 10 12 16 20 25 32 d4 l1 22 25 28 32 40 45 56 70 l2 3 3 3 3 4 4 5 l3 35 38,5 41,5 46 54,5 65,5 77 91 l4 K 12 12 12 12 12 18 18 18 r1

15 20 25 32

9 12 17 24

12 16 16 26

52 60,5 70,5 82 96

18 18 23 23 23

2,5 2,5 2,5 4

C Form Kalp Balama Sap lleri ( DIN 9659 ) d 20 25 32 40 50 65 d 15 20 25 32 42 53 d M 16x1,5 M 16x1,5 M 20x1,5 M 20x1,5 M 24x1,5 M 24x1,5 M 30x2 M 30x2 M 42x3 l 40 45 56 70 80 100 l 3 4 4 5 6 6 l 12 16 16 26 26 26 l 58 68 79 93 108 128 k 18 23 23 23 28 28 h 6 6 8 10 10 10 r 2,5 2,5 2,5 4 4 4 AA 17 22 27 32 41 55

KILAVUZ STUNU VE BURLARI Klavuz stunu ve burlar kalplarda kullanlan standart elemanlardandr. Stunlu kalplar genel olarak kesme boluu az ve hassas kalplama ilemlerinde kullanlr. Bur ve stunlar arasndaki tolerans minimum 0,0125 mm, maksimum 0,0250 mm arasndadr.

D ZIMBA ( Matris ) Dii zmbalar yaplacak parann biimine gre tek veya ok paral olabilir. Kk ve orta byklkteki dii zmbalarn boyutlar daha nce denenmi ve uygulanm olan aadaki izelgedeki deerlerden gidilerek pratik olarak hesaplanabilir.

Sac malzeme kalnlna gre dii kalp boyutlarna esas ana ller Sac kalnl S (mm) Dii zmba KALIP DELNDEN KALIP KENARINA OLAN kalnl B (mm) ( A )UZAKLII 1 2 3

0 - 1,5 1,5 - 3,0 3,0 - 4,5 4,5 - 6,0 6,0 - .... Pratik olarak

24 28 35 40 48

Yuvarlak kenarl kalp delii 27 32 38 46 48 A=1,25 x B

Dzgn kenarl kalp delii 35 38 52 62 72 A=1,5 x B

Keskin kenarl kalp delii 46 62 70 86 90 A=2 x B

B=Dii kalp kalnl (mm) X=Dii kalbn boyu (mm) Y=Dii kalbn eni (mm)

L=Boyuna kalp deliinin ana ls(mm) L1=Enine kalp deliinin ana ls A=Kalp deliinden kenara Olan uzaklk (mm) Dii kalp boyutlarna ait ana ller

ERKEK ZIMBALARIN MONTAJ EKLLER

STANDART KALIP ZIMBALARI

SIYIRICI PLAKASI ( ZIMBA KILAVUZU ) Syrc zmbalar, kesme ileminden sonra zmba zerindeki sac malzemeyi geriye syrmada, ayn zamanda zmba klavuz plakas olarak da kullanlmaktadr. Bazen syrc plakalar sac malzemeye kaytlk ( yolluk ) grevi de yaparlar. Syrc plakalarn kalnl pratik olarak syrma kuvvetinin kp kk kadar alnr. Syrma kuvveti erit malzeme kalnlna bal olarak aadaki izelgeden alnan % deerleri kullanlarak bulunur. Syrma kuvveti Kalplama kuvveti = Ps ( kg ) = P ( kg ) ___ hs = 3VPs ( mm )

Syrc plaka kalnl = hs ( mm )

ERT MALZEME SIYIRMA KUVVET (Ps) KESME KUVVETNN YZDES (%) KALINLII (S) mm 0-2 10 15 2 - 3,5 11 20 3,5 - yukars 16 25 min. orta rnek : Kalplama kuvveti P = 18,000 kgdir. Sac malzeme kalnl S = 3 mmdir. Kalpta Kullanlacak maksimum Ve minimum syrc plaka kalnln bulunuz. Ps (min) = %11====== (min) = % 11 x 18,000 = 1980 kg Ps Ps (max) = %25======Ps (max) = %25 x 18,000 = 4500 kg

18 25 33 max.

10

_______ _______

_____ _____

Syrc plaka kalnl hs(min) = 3V Ps(min) = 3V1980 = 12,6 mm Syrc plaka kalnl hs(max) = 3V Ps(max) = 3V4500 = 16,5 mm YAN KAYITLAR ( YOLLUKLAR ) Yan kaytlar erit malzemenin kalp ierisindeki ilerleme ynn kontrol ederler. Kapal kalplarda iki, yar ak kalplarda tek yan kayt kullanlr. Yan kaytlar kalnlklar dayamal veya yan akl kalplara gre tespit edilir. Hassas kalplama ilemlerinde yan kaytlarda bir tanesi yayl baskl olarak dnlebilir. Bu erit malzemenin yolluk ierisinde boluksuz olarak ilerlemesini salar. Yan kaytlar klavuz plaka ile dii zmba ( matris ) arasna pimli ve cvatal olarak tespit edilmelidir. Yan kaytlarn kalnlklar kalplanacak erit malzemenin kalnlna gre deiebilir. Aadaki ekilde yan akl ve dayama pimli olmak zere iki farkl sabit yan kaytlarn durumu grlmektedir.

BASKI PLAKASI Bask plakalar yay baskl, sert kauuk baskl, byk kalplarda hidrolik veya pnmatik baskl olarak yaplrlar. Bask plakasnn en nemli grevi ince ve hassas erit malzemelerinin kalplanmasnda kesme zmbasndan nce paray matris zerine yaptrarak kesme srasnda meydana gelebilecek gevme olayn ortadan kaldrr. Syrc plakann kullanlmad durumlarda syrma plakas olarak grev yapar. Bask plakalarnn kullanma amalar tam olarak yle sralanabilir. Kalplama ileminin hassas ve sac malzeme kalnlnn az olduu durumlarda Syrc plaka olarak grev yapmas istenen yerlerde

11

tici plaka olarak kullanlmas gereken durumlarda Klavuz plakas olmayan kalplarda lem safhalarnn grlmesi gereken kalplarda

LERLETME AYGITLARI Pres kalplaryla yaplan kalplama ilemlerinde erit malzemeyi kalp ierisine iten sisteme ilerletme aygt denir. Pres tezgahlaryla yaplan kalplama ilemlerinde uygulanabilecek otomatik ilerletme aygtlar, retim seriliini, ekonomikliini ve l tamln ierecek nitelikte olmaldr. Seri retimin yaplabilmesi iin kalp-pres balantsnn dnld kadar pres-ilerletme aygt balantsnn da dnlmesi gerekir. Yar ve tam otomatik ilerletme aygtlar aadaki gibi snflandrlr. Rulo erit malzemeler iin ilerletme aygtlar Tek para iin ilerletme aygtlar zel ilerletme aygtlar

12

DAYAMALAR Sac metal kalplnda erit malzemeyi kalp ierisinde istenilen konumda durdurmaya yarayan kalp elemanlarna dayanama denir. erit malzeme her kalplama ileminden sonra ilerletme ynnde adm kadar kalp ierisine srlr. Dayamalar retilecek para saysna, biimine ve lsne, retim yapan kalba, retimde kullanlan pres tezgah ve retim safhalarna gre tasarlanr. Sac metal kalplnda kullanlan dayamalar A - Basit dayamalar 1- Sabit dayamamalar 2- Yay baskl pim dayamalar 3- Elle itmeli veya ekmeli dayamalar

13

4- Manivela tipi dayama 5- Eksantrik muylu dayama 6- Yan aklar B - Otomatik dayamalar Mekanik kumandal

2- Hidrolik veya pnmatik kumandal.

Mekanik kumandal otomatik muylu dayama ve kalp monyaj

14

Syrc plaka zerine yerletirilen yay baskl mandal dayana ve alma sistemi

YAN AKILAR Yan aklar erit malzeme zerinden adm kadar kesme yaparak kesilen miktar kadar erit malzemenin ilerlemesini salayan bir eit dayama sistemidir. Dayama pimleri ile snrlamann hassas olduu i paralarnda yeterli olmad durumlarda bunun yerine yan aklar kullanlr. Yan aklar klavuz plakal kalplarda kullanlmaldr. Yan aklar kalplarda deiik durumlarda kullanlabilir. Bunlar : A - Tek yan ak ve kesme zmbasndan nce B - Tek yan ak ve kesme zmbasndan sonra C - ift yan ak ve kesme zmbasndan nce D -- ift yan ak ve kesme zmbasndan sonra E - ift yan ak ve kesme zmbasna gre apraz Yukarda belirtilen yan aklarn bu pozisyonlar retilecek parann biimine, zmbalarn saysna, durumuna, tasarlanan kalbn ekline ve erit malzeme zerindeki ilk kalplamada meydana gelen skarta para durumuna gre deiir.

15

Yan aklar Hangi Durumlarda Kullanlr? 1 - Kalnl 0,3 mmden az olan paralarn kalplanmasnda 2 - ok ince olduundan klavuz pimin isabet ettirilmesi zor olan paralarn preslenmesinde 3 - zerinde delik veya kanal bulunan, hassas olmas istenilen kademeli kalplanmasnda

a)Tek yan aknn kalba uygulan

b) ift yan aknn kalba uygulan

ERT MALZEMELERN HAZIRLANMASI Kalplanacak paraya uygun olan erit malzemenin tasarm ok nemlidir. Kalp operatr erit malzeme zerinde yaplabilecek deiiklikler ve yerleim planyla birlikte kalp tasarmn da gz nnde bulundurmak

16

zorundadr.

erit malzeme kalnlna gre tek ve ift yan akl kalplarda kesme pay (b) miktar

a ) ift yan akl kalplama b ) Tek yan akl kalplama erit malAnma lsne gre Anma lsne gre "b" deerleri (mm ) zeme kaln"b1"deerleri l S (mm) 20 50 75 100 10 50 100 150 250 350 0,1 1 1,2 1,5 1,9 1,2 0,18 1 1,2 1,5 1,9 1,2 1,5 0,2 1 1,2 1,5 1,9 1,2 1,5 1,8 0,22 1 1,3 1,6 2 1,2 1,6 1,9 0,24 1 1,3 1,6 2 1,3 1,6 2 2,5 0,28 1 1,3 1,6 2 1,3 1,7 2 2,7 0,32 1 1,4 1,7 2,1 1,3 1,7 2,4 2,9 3,3 0,38 1 1,4 1,7 2,1 1,4 1,8 2,6 3,1 3,5 0,44 1 1,4 1,7 2,1 1,4 1,9 2,8 3,3 3,7 4 0,5 1,2 1,5 1,8 2,2 1,5 2 3 3,5 4 4,5 0,56 1,2 1,5 1,8 2,2 1,4 1,9 2,8 3,3 3,8 4,3 0,65 1,3 1,6 1,9 2,3 1,3 1,8 2,6 3,1 3,6 4,1 0,75 1,3 1,6 1,9 2,3 1,2 1,7 2,4 2,9 3,4 6,9 0,88 1,4 1,7 2 2,4 1,1 1,6 2,2 2,7 3,2 3,7 1 1,5 1,8 2 2,4 1 1,5 2 2,5 3 3,5 1,13 1,5 1,9 2,1 2,4 1,2 1,7 2,2 2,7 3,2 3,7 1,25 1,6 2 2,2 2,6 1,4 1,9 2,4 2,9 3,4 3,9 1,5 1,8 2,2 2,5 3 1,6 2 2,5 3 3,5 4 1,75 2,1 2,5 2,8 3,2 1,8 2,2 2,7 3,2 3,7 4,2 2 2,4 2,8 3 3,3 2 2,5 3 3,5 4 4,5 2,25 2,6 3 3,3 3,6 2 2,8 3,2 3,7 4,2 4,7 2,5 2,8 3,3 3,6 4 2 3 3,5 4 4,5 5 2,75 3 3,5 4 4,5 2 3,2 3,7 4,2 4,7 5,2 3 2 3,5 4 4,5 5 5,5 3,5 2,5 3,7 4,2 4,7 5,2 5,7 4 2,5 4 4,5 5 5,5 6

500

1000

5 4,6 4,4 4,2 4 4,2 4,3 4,5 4,7 5 5,2 5,5 5,7 6 6,5 7

6 6 6 6,5 6,7 7 7,2 7,5 7,7 8 8 8

17

4,5 4,75 5 6 7 8 9 10

3 3 3 3,5 4 5 6 7

4,2 4,5 4,5 5 5,5 6 7 8

4,7 4,7 5 5,5 6 6,5 7,5 8,5

5,2 5,2 5,5 6 6,5 7 8 9

5,7 5,7 6 6,5 7 8 9 10

6,2 6,2 6,5 7 8 9 10 11

7 7 7 8 9 10 11 12

8,5 8,5 9 9,5 10 11 12 13

Paralarn evre ekline gre en az malzeme kayb ile ne ekilde kalplanabilecekleri nceden hesaplanmaldr. Genellikle erit malzeme kalptan bir defada geecek ekilde kalp dizayn edilmelidir. Baz hallerde malzeme kaybnn en aza indirilebilmesi iin ya kalp ift zmbal ya da malzeme kalp iine iki deiik ynden srlmelidir. Kesme pay miktar ince ve yumuak malzemelerde tablo deerlerinden bir miktar fazla tutulmaldr.

KESME TEORS Kesme kalplarnda meydana gelen kesme olay ideal kesme olayna gre daha farkldr. Bu da kesme kalplarnda makaslarda olduu gibi zmbalar azna ideal kesme ve boluk as verilemediinden kaynaklanmaktadr. erit malzemeden kesilen paralar, zmbalar arasnda tam olarak kesilmez. Dii zmba (matris ) ve erkek zmba arasndaki erit malzemeden kalplanacak para iki kesme kenar arasnda maksimum kesme direncini gsterir. Ayn zamanda zmba, malzemeye bir miktar batar ve malzeme akma snrna gelinceye kadar kesme yapar. Maksimum direnten sonra malzeme dayanmn kaybeder ve akmaya balar. Akma snrn anca kalplanan para erit malzemeden kopar, kalp boluuna itilir.

18

Kesme kalbnda malzemenin iki zmba arasnda kesilmesi srasnda meydana gelen ilem basamaklar aada gsterilmitir. A) Kesme kenarlar erit malzeme zerine kuvvet uygular.Kesme kenarlarnda plastik deformasyon oluumu balar. Kuvvet kaldrlrsa malzeme eski halini alr, arttrlrsa kalc ekil deiiklikleri oluur. B) Basncn devamnda kesilme sonucu oluan parlak ksm yukarya kar. Kesme kenarlarnda atlaklar balar. uygun kesme boluu verilmi kalplarda bu atlaklar birbirini karlar. C ) atlaklar birleir ve bu hat bize krlma yzeyini verir. Kesilen para kalp boluuna der.

KESME KUVVETNE ETK EDEN FAKTRLER 1- Zmba ucuna verilen eim miktar 2- Kalplanan parada uzunluun genilie oran 3- Kalp boluu 4- Kalbn yalanmas 5- Kalplanan para zerindeki kanal ve deliklerin arasndaki uzaklklar 6- Artk malzeme miktar 7- Malzemenin cinsi ve kalnl 8- Zmba kesme yzeyinin durumu Talanm,Talanmam,Talama izgilerinin yn Zmbann kaplanm veya kaplanmam oluu

19

Boluk : Matris ve erkek zmba arasndaki doru boluk ok nemlidir. Boluk sac kalnlna, cinsine baldr.Az boluk kesme kuvvetini ve kalp anmasn artrr.

20

KESME KALIPLARINDA EKONOMK KALIPLAMA N DEK NERLER Kalplama ilemlerinde basit tasarm deiiklikleri maliyet bakmndan ok nemlidir. Ekonomik kalplama ilemleri malzeme, kalplama says, kalp hassasiyeti ve dizaynna baldr. Ekonomik ve verimli bir kalplama iin aadaki neriler gz nnde tutulmaldr. Sac Malzeme Dizayn: ekildeki paraya benzer tasarmlarda maksimum knt genilii ( W ) kesinlikle sac malzeme kalnlnn 1,5 ile 2 katndan daha kk olmaldr.knt uzunluu da maksimum genilik lsnn 5 katndan fazla olmamaldr. L = 5W veya minimum L = 1/32 ( L = 0,8 mm ) olmaldr.

21

Ke Radysleri ( Kavisleri ): Ke radysleri minimum sac kalnlnn yars ( R = 1/2 x S ) kadar olmaldr. Malzeme kalnl 1/16 (inc) = 1,6 mm ya da daha az ise kelerin radys yerine dik olmas tercih edilmelidir.

Kanallar: Kanallarda ke radysleri ( kavisleri ) maksimum olmaldr. Eer koparma operasyonu yaplacaksa keskin ke yaplmas tercih edilmelidir.

zel Durumlar : Aadaki ekillerden birincisi en uygun dizayn durumunu, ikinci ve nc ekiller uygulanabilir dizayn durumunu, son ekil ise hi uygun olmayan ve tercih edilmemesi gereken dizayn durumunu gstermektedir.

22

Delik Tasarmlar : Genel kural delik apnn erit malzeme kalnlna eit ya da daha byk olmasdr. Alminyum ve dier yumuak metallerde delik ap sa kalnlndan daha az olabilir. Paslanmaz eliklerde delik ap en az sac malzeme kalnlnn iki kat olmaldr. Deliin malzeme kenarnda ikinlik yapmadan kalplanmas iin, kenarda kalan et kalnl ( WEB ) sac kalnlnn 1 ile 1,5 kat kadar olmaldr. WEB = 1 1,5 S

ayet et kalnl malzeme kalnlnn 1,5 katndan az olursa sac kenarnda ikinlik oluur. Bu da kalplamada istenmeyen bir durumdur.

Bu kural birbirine ok yakn iki delik arasndaki et kalnl iin de geerlidir. ikinlik istenmeyen durumlar matkapla delmeyi gerektirir. Bu da kalplama maliyetini artrr. Bu gibi durumlarda delik yerine yark kullanm nerilmelidir. Malzeme kenarna ok yakn olan deliklerin bir yark ekline dntrlmesi en uygun kalplama yntemidir

23

24

BKME KALIPLARI Bkme : Uygulanan kuvvet sonucu sac malzemenin tarafsz eksen dorultusunda fiziksel ekil deiimidir. Uygulanan kuvvet ortadan kaldrldnda para kalc eklini Korur. Parann i yzeyinde baslma d yzeyinde ekilme oluur. ekme ve basma gerilimi tarafsz eksenin bulunduu konumda O dr. Basit V bkme kalb

ekilde en basit V bkme kalb grlmektedir. 1 Nolu para : Matris, 2 Nolu para : Istanpa, genellikle yksek karbonlu takm elii. 3 Nolu dayama pimleri, 4 Nolu balama sap orta karbonlu takm elii olarak dnlmelidir. V bkme kalplarnda sac kalnl 2 mm ve daha ince ise ( a ) derinlii yaklak 5 s alnmaldr. Burada BETA as bklerek elde edilmek istenilen adr. 2 mm ince saclarn bkmnde BETA as 2 o kk yaplmaldr. Bunun nedeni sacn geri esneme miktarnn giderilmesi iindir. V bkme kalplarnda sac kalnl 2 mm ve daha ince ise ( a ) derinlii yaklak a=5 x S alnmaldr. Burada as bklerek elde edilmek istenen adr. 2 mmden ince saclarn bkmnde yaklak 2o kk olmaldr. Bunun nedeni sacn geri esneme miktarnn giderilmesi iindir.

25

Bkme kavis yarap R1 = f x s

f = Esneme katsays s = Sac kalnl

Gere f

Al 0,3 - 2

Al (alam) 0,8 - 3,5

Bakr 0,25

Pirin 0,2 - 0,4

ekme sac 0,5

elik 0,55 - 3

rnek : s = 4 mm ( ekme sac ) R1 = f x s = 0,5 x 4 = 2 mm (min ) GER ESNEME MKTARININ GDERLMES Bkme kalplarnda bklen parann geri esneme miktarnn giderilmesi iin aada saylan metotlardan biri uygulanr. 1-Bkme as geri esneme miktar kadar artrlr

2 Bkme zmbasnn ucuna bir miktar ezme ucu yaparak ezerek bkme

26

3 Gerdirerek bkme veya paray bir miktar tavlama

27

AINIM BOYU HESABI

Anm boyunun bulunmasnda kullanlan yarap (R) u ekilde hesaplanr: 1- R1 = S ise ----(Y= 0,33 S alnr) 2- R1 = 2 4 S ise ---- (Y= 0,4 S alnr) 3- R1 > 4 S ise ------(Y= 0,5 S alnr) R = R1 +0,33 S ...mm R = R1 + 0,4 S ... mm R = R1 + 0,5 S ...mm x (R1 + S/2) Alfa as kadar bklen para boyunun bulunmas : L = ----------------------180 RNEK : Aadaki ekilde lleri verilen para S= 3 mm kalnlndaki orta karbonlu elik malzemeden 40 mm geniliinde bklecektir. a) Parann anm boyunu hesaplaynz b) U bkme kalbn tasarlaynz

28

ZM : x ( R1 + S/2 ) 90o x 3,14 (3 +3/2) L2 = -------------------------- = -------------------------- = 7,065 mm 180 180 LT = 2 ( L1 + L2 ) + L3 = 2 ( 20 + 7,065 ) + 30 = 84,13 mm

U BKME UYGULAMASI BKME KALIPLARINDA EKONOMK KALIPLAMA NERLER Bkme Kenarna Yakn Delikler : Bkme kenar ile delik arasndaki minimum mesafe sac kalnlnn 1,5 kat ile radysn toplamdr. (1,5 S + R )

29

Minimum lnn daha altnda bir mesafe braklrsa delikte deformasyon olabilir. Bu durumlarda delikte deformasyon istenmiyorsa nce bkme ilemi sonra da delme ilemi yaplmaldr. Bu da maliyeti artrr. Bkme Kenar Yaknndaki Kanallar : L ls 1 in = 25,4 mm uzunlua kadar H=2S+R L ls 1 2 in = 51 mm arasnda ise H = 2,5 S + R L ls 2 inten byk ise H = 3 S + R veya 3,5 S + R

e Kvrma : Kalplama ileminde, kesme ve bkme ilemlerinde bklen parann kenarlarnda yrtlmalar oluabilir. Bu tr bkme ilemlerinde dikkatli bir analiz yaplmaldr. Bir neri : Bklecek parann d evresine uygun bir kanal zmbas ile kanal alr. Bkme ilemi daha sonra yaplr. Bu ilem fazla operasyon gerektirir.

eitli Bkme ilemleri :

30

Yukardaki ekilde yetersiz ykseklikte bklm para grlmektedir. Yeterli bir H yksekliini salayabilmek iin yeniden dzenleme yaplmaldr. Bu da art bir maliyet gerektirir. Aadaki ekilde uygun formda bklm bir para grlmektedir. Burada bkme ykseklii H malzeme kalnlnn 2,5 katnn bkme radys ile toplamdr. H = 2,5 S + R

Aadaki tablo bkme ilemleri iin alnacak radys deerlerini gstermektedir. Bu tabloda bklm parann i tarafndan alnan bkme yksekliinin H minimum deerlerini yaklak olarak gstermektedir. Kolay bklen, rnein Alminyum, pirin, bakr ve yumuak elik gibi malzemelerde bu deerlerden yaklak % 20 daha az alnabilir.

31

Bkme ileminde ekilde grld gibi bir malzeme ylmas oluur. zellikle kaln malzemelerde bu olay rahatlkla grlebilir. Kalnl 1,6 mmden az olan malzemelerde ve sac kalnlna gre bkme radys yeterli olan uygulamalarda hemen hemen hi grlmez.

Malzeme bkmn i ksmnda sktrlmaktadr. Sonuta bir knt oluur. Bkmn d ksmlar ise gerilim sonucu ekilmeye urar. Bu knt pratik uygulamalarn ounda kabul edilebilir. Fakat istenmeyen durumlarda bunun giderilebilmesi iin ekstra bir alma gerektirir. Genilik lsnde ( W ) herhangi bir deime istenmiyorsa ekilde grld gibi bkme hattnda ie doru bir boaltma yaplabilir.

Bytlm kesitte sac malzemenin bkme hattnn dndaki yrtklar grlmektedir. Bu durum zellikle kaln malzemelerin bklmesinde bkme radys ok az olan yerlerde karmza kar. Kalnl 1,6 mmden az olan malzemelerde ve kalnl, cinsi ve sertliine gre bkme radys yeterli ve fazla olan sac

32

malzemelerde hemen hemen hi grlmez. Bkme ilemlerindeki bu tr yrtlmalar minimize edilebilir. Fakat keskin ke bkmelerde ya da bklmesi zor olan sert malzemelerde bunu nlemek ok zordur. Byle durumlarda bu kntlar ee ile ya da spiral ta ile alnmaldr. Bu da maliyetin artmas anlamna gelir. Sert alminyum alamlarnda elik alamlara gre daha byk radyse gerek duyulur.

Maksimum D ls sac malzeme kalnlndan 0,13 mmnin karlmasyla bulunur. D Max = S 0,13 daha ince malzemelerde bu deer azaltlabilir.

Yukarda iki tip vida ba gmme uygulamas grlmektedir. lk ekilde grlen formlayarak gmme ilemi ikinci metoda gre daha dayankldr.Daha ekonomik de o alabilir.

33

34

35

36

37

EKME KALIPLARI ekme kalplarnda S < 0,2 ( D d ) olduu zaman pot emberi kullanlmaldr. ekilen sacn zerinde mekanik ekil deiiklikleri oluur, krlgan hale gelir, buna ekmede malzeme peklemesi denir. Pekleme, malzemenin ekilmesini snrlatan bir faktrdr. Daha dorusu derin kaplar bir defada ekilemez. Buna kademeli ekme denir. Malzemenin peklemesini nlemek iin kademeler arasnda malzeme zerinde yavlama yaplabilir. EKME KADEMELER ekme Sac ap 1.kademe 2.kademe 3.kademe 4.kademe 5.kademe 6.kademe RNEK : D = 94 mm d = 40 mm d1 = 0,60 x D = 0,60 x 94 = 56,4 mm d2= 56,4 x 0,70 = 39,48 mm ( 2 kademede ekilecek ) Silindirik ekme kalplaryla retilecek biim kabn ka kademede ekilebileceini gsterir. lk kademede ekilecek kabn llerine uygun yuvarlak ilkel apta malzeme hazrlanr. Hazrlanan malzeme kalbn iine yerletirilir, aadaki ekillerdeki gibi ekme olay gerekletirilir. d1 d2 d3 d4 d5 d6 lkel ap ( D ) 0,60 x D 0,70 x d1 0,75 x d2 0,80 x d3 0,85 x d4 0,90 x d5 Kademelendirme 0,6 0,7 0,75 0,8 0,85 0,9

Zmba aaya doru ilerlemeye baladnda zmba ucu kavisine uygun olarak sac malzeme eilir.

38

lerlemenin devamnda para son eklini alr.

ekilen kabn az ksmnda krma ( marullanma ) ve % 15 20 kadar kalnlk art meydana gelir. Tabana yakn ksmlarda maksimum ekilme gerilimi oluur. Bu ksmlarda et kalnl azalr. Ar zorlamada ve zmba ularna verilen kavislerin uygun olmamas durumunda taban cidarlarnda yrtlmalar oluur.

39

40

LKEL APIN HESAPLANMASI

EKME KUVVET HESABI ekme Kuvvetini Etkileyen Faktrler: a) c) e) Sacn kalnl ekilecek para ebatlar Srtnme kuvveti (yzey kalitesi, yalama vb.) b) Sacn ekme dayanm d) ekme oran P= fxLxsxGb ..... (kg) P = ekme kuvveti ...(kg) F = Dzeltme faktr ...(tablodan) L = ekilecek parann evresi ..(mm) S = Sacn kalnl ...(mm) Gb= ekme dayanm ...(kg/mm 2)

RNEK:D= 143 mm, Gb= 35 kg / mm 2, S= 3 mm, d= 100 mm m=d 1/D = 100 / 143 = 0,69 tablodan f= 0,6 L= d1 = 3,14 x 100 = 314 mm x P= f x L x S x Gb = 0,6 x 314 x 3 x 35 = 13188 kg

m=d1/D 0,55 0,575 0,6 0,625 0,65 0,675

( f ) Dzeltme Faktrnn deerleri f m=d1/D 1 0,93 0,86 0,79 0,72 0,66 0,7 0,725 0,75 0,775 0,8 0,825

f 0,6 0,55 0,5 0,45 0,4 0,35

m=d1/D 0,85 0,875 0,9 0,925 0,95

f 0,3 0,25 0,2 0,15 0,1

41

42

YEN TEKNOLOJ LE MALATI YAPILAN SAC-METAL KALIPLARI

43

YKSEK STORK SAYISI: Hzl alan preslerde kalptan beklenen ok ey vardr.Bugn mekanik preslerde 1800m/dk.strokun zerine kmak mmkndr. Bu yksek strok sac presinde de kullanlyor. Bu durum kalplardan yksek zellikler istiyor ki, imalat ekonomik, kaliteli, gvenli olabilsin. Bunun iinde uzun mr ksa montaj (kalbn indirilip-bindirilebilmesi) vardr. Kalp sadece tleranslar iinde para retmeyi dnmeli, bunun almas ve montajnda dnmelidir. Pres kalp ve kalbn yapld makine bir btndr. Ayr ayr dnmek hataldr. Kalplar dayanabildikleri mddete, mekanik presler yksek frekanslarda alabilirler. Zmba ve matrisler iin hart-metal kullanlmas, presleme miktarnn arttrlmasn salar. Hart-metal sadeceok sert bir malzeme deildir. Bilakis sertletirilmi eliklere gre sya duyarldr da. Yksek presleme ortamnda s olduka yksektir. ALIMA HASSASYET : Kalbn prese balantsndaki yanl bir balant arpmaya sebep olur. nk presin kafa yataklamas, kalbn yataklamasna gre %10 daha hassas olmaldr. Kalp yataklamas, kalbn alt ve st yarsna balama esnasndaki ayarlamadr. Kalbn alt ve st yars prese ideal ekilde kalb altracak preste aranan zellikler ; 1-Presin kafasna zmbay, kalplanacak sac eklin dzleminde, dik olarak inmesini salamaldr. 2-Matris ve zmba scakl ayn olmaldr. 3-Kzaklar yan taraflardaki kuvvetlere kar dayankl olmal, yan kzaklar darbe ve srtnme kuvvetlerine ve oluan sya kar dayankl olmaldr.Hidrodinamik kzaklar rijit hareketlerin yan sra anmazlar. Ancak silindirik makaral yataklar ise dinamik kuvvetlere (Darbelere) kar daha dayankldrlar. KALIP ZIMBALARI GERELER (Hart-Metal): Makas gibi kesen kesiciler arlkl olarak hart-metalden yaplr. Zmba malzemesinden her bileme aras 1,5 den 7 milyona kadar bask beklenir. Byle bir kalpta toplam bask miktar 50-100 milyon arasndadr. Burada hartmetaller sertletirilmi eliklere gre daha krlgandr. Bu nedenle zmba ile matris arasndaki boluun 3 5 m (mikron) gibi kk olmasn gerektirir. Zmbalama ve form tekniinde kullanlan hart-metalin ekirdek yaps ince ve ultra ince ekirdeklerden olumaldr. nce ekirdekli cinslerin karbid ekirdek bykl 0,8 ile 1 mikrondan oluur. Ultra hassasiyetindeki cinslerde ise karbid ekirdek bykl 0,8 mikrondan kktr. (yaklak 0,5 m) olmaldr. Ultra hassas ekirdek cinsleri hart-metale yksek dayankllk kazandrr.Ayn zamanda bu dayanklln yan sra hassas ekirdek cinslerine gre anmaya kar daha direnlidir. Bu malzemeler basnl toz metalurjisi ile veya scak izostatik yntemle imal edilmi olmaldrlar. Ayrca bu yntemle yaplan hart-metallere titan nitrit, titan karbid veya titan karbonitritle kaplanr. Bu kaplama ile zmba ve sac arasnda oluan souk kaynak (malzeme yapmas) azaltlr.

44

Hart-metallerde ke radysleri 0,15 mm.nin altna dmemelidir. Genel kural olarak radys R = 0,5 x S kadar olmaldr.Mmknse s geriliminden dolay lehimlemeden kanlmaldr. Zmba tutucularnn da sertletirilmesi gerekir. Zmbalar alnlarndan bilendiklerinde dahi, yan duvarlarndaki yksek anma mukavemeti devam etmektedir. Bu kaplama yntemi form kalplarnda da kullanlr. Kaplama malzeme zerindeki ekirdek dklmelerini nler. KOMPLKE PARALAR N MODL YAPI TARZI Kompleks paralarnn zmbalanmasnda,zmbalama srasnn says da artar. Zmbalama srasnn her bir birimi (modl) ,rnein kesme modl,bkme modl,basma veya formlama modl diye tanmlanr. Bu modller ayr bir kalp olarak da yaplabilir ve tek bir kalp iersinde sralanabilir. Tek modll kalplar,hzl sklp taklabilir. Ayn zamanda kalp abuk alp kapanabilir. YKSEK STROKLA ALIMANIN LKELER Yksek stroklu kalplarda zellikle gzden karlmamas gerekli ey zmbalanacak sac eridinin,syrc plaka ile syrlmasdr. Syrcnn tasarmnda,strok frekans ve kesilecek parann formu dikkate alnr. Dakikada 1000 strok saysna kadar ki kalplarda yayl syrclar kullanlr. 1000 stroun zerindeki uygulamalarda da yaysz syrclar kullanlr. Yksek kalitedeki kalplarda ilave sensrlerle kuvvet lm yaplabilir ekilde donatlr. Her konumda toplam kuvvetleri llr ki,zmba krlmas veya anmas optimumun zerine kmasn. 13.08.200731.05.2012

45