T.C.

KOCAEL NVERSTES KTSAD VE DAR BLMLER FAKLTES ULUSLARARASI LKLER BLM

(1917-1938) YILLARI ARASINDA ORTA ASYADA YAANAN GELMELERE TRKYENN ETKS

TRKYE STRATEJK ARATIRMA MASASI

YAAR EREF ZTRK

01 Mart 2010

NDEKLER
NSZ.....I GR: 1917DE RUSYADA NKILP TRKSTANDA MUHTARYET LANI....1 MPARATORLUKTAK MSLMANLAR ARASINDA REFORMCU

I.

HAREKETLER..3 A. Dinsel Reformculuk ve Kimlik Savlar.3 B. Panislamizm ve Pantrkizm...4 C. Trkistanda Basmalk Hareketi Tarihi Haqnda Baz Mulahazalar: Basmalk nime demektir?........................................................................................6 YILLARI ARASINDA ORTA ASYADA YAANAN

II. 1917-1938

GELMELERE TRKYENN ETKS..8 A. Basmaclk Hareketinin Ana Hatlar.8 B. Trkistan Cedidcileri ve Enver Paa..12 C. 1924-1934 Arasndaki Mcadeleye Ksa Bir Bak....16 D. Bamszlk Savann Yenilgileri ve Sonular......17 E. Trkistan Cedidcileri ve Trkiye....19 a. Milli Mcadele Yllarnda Trkistan Cedidcilerinin Genel Hissiyat..19 b. Trkistan Cedidcilerinin Milli Mcadele Yllarnda Trkiyeye Yapt Yardmlar.19

c. smail Suphinin Trkistandaki Faaliyetleri.21 F. Trkiye Trkistan Cedidcilerinin Siyasi Muhaceret Merkezi..22 SONSZ..23 EK1 FOTORAF...25 KAYNAKA

nsz
1917-1934 yllar arasnda Orta Asyada bir ok olay yaanmtr. Bolevik Ruslar Orta Asyada belirmilerdir. Mslman halk ise bu nedenle ayaklanmalar balatmlardr. Ruslarn Trkistan igal ettikleri tarih Trkistan milli mcadelesinin balad tarihtir. Trkistan hanlklarn tamamen igal eden Rusya blgede kalc olabilmek iin baz politikalar izlemitir. Bu politika onlar Ruslatrmaya ynelik bir politika idi. Trkistanda yenileme hareketi balatld. Bunu asl balatan smail Gaspral idi. almalara balayan Gaspral, Trkistana gitti. Bununla birlikte Gaspralnn bu gezisi Trkistanda cedidcilik hareketini balatt. Bu hareket Trkistanda milli edebiyat ve matbaann da domasna sebep oldu. Trkistanl cedidciler daha sonra siyasi anlamda tekilatlandlar. 1917 ihtilalini byk umutla karlayan cedidciler milli muhtariyet iin somut adm attlar. htilal kopunca iktidara Bolevikler gelmitir. Yeni ynetimle uzlaamayan cedidciler Ala-Orda ve Trkistan milli muhtariyetlerini ilan edince, Kzl ordu bunlara kar bo durmad ve neticesinde de bu muhtariyetleri ortadan kaldrd. Buhara ve Harezm Halk Cumhuriyetleri de bu akbeti yaamlardr. Tabi daha sonra Trkiye cedidciler iin bir umut kayna olacaktr. Enver Paa Trkistana gidecek ve basmaclk hareketinin bana geecektir. Cedidciler dnemin hassas dengelerine ve zor artlarna ramen Ankaraya heyet gnderirler ve Mustafa Kemal de heyetleri kabul eder ve cedidcileri destekler. Onun grevlendirdii smail Suphi ise cedidcileri bir tekilat altnda birletirir ve cedidciler iin Trkiye bir umut kaps olur.

GR: 1917DE RUSYADA NKILP TRKSTANDA MUHTARYET LANI 1916 ylnda Trkistandan, ordunun kara ilerinde kullanmak iin amele almak teebbsnde bulunan Rus hkmeti, Trkistan halknn milli erefini hrpalam oldu. Bu sebeple Trkistann her tarafnda, bilhassa Cizak, Drtgl ve Yedisu vilayetlerinde byk isyanlar kt. Bu isyanlarn amac, Trkistan topraklarndan Ruslar kartmak, mstakil ve hr bir devlet olarak yaamakt. 1917nin sonlarnda Boleviklerin ortaya attklar plan ve propagandalar arasnda yer alan, Her millet kendi mukadderatna kendisi hakimdir dsturu, Rusyada Bolevizmin kurulmas yolunda Rus olmayan milletlerin de sempatisini kazanmt. arln yklmasn isteyen Trkistanllar zerine, kan isyanlar bastrmak iin byk kuvvetler gnderen ar hkmeti, netice alamadan ykld. Daha sonra Sosyalist Kerniski hkmeti, Rus olmayan milletlerin milli ve siyasi haklarn tanmadlar. Rus olmayan milletlerin milli, siyasi arzu ve emellerini okayarak bu frsattan istifade etmesini bilen Lenin ve arkadalar i bana geldi. Rusyada oluan bu deiikliklerden istifade eden Trkistanllar da 1917 yl ncesinde Takentte, uray slam adnda bir tekilat kurdular.. 11 Kasm 1917de Hokand ehrinde Mustafa okay Beyin riyaseti altnda toplanan IV. Byk Kurultayn karar ile Trkistann muhtariyeti ilan edildi. lk olarak atlan bu baarl adm daha esasl ve geni bir lye karmaya alan gen Trkistan Muhtar hkmetini, Bolevikler tanmad. Tarihi Hokand ehrini top ve tfekleri ile tahrip ederek 11 ubat 1918de milli hkmeti dattlar. Ruslar tarafndan tulumbalar ile sklan petrol, ehri yakt fakat istiklal ateini de alevlendirdi. Ruslarn bombalar ehri ve Hokand hkmetini yakt fakat milli arzu ve emellere daha geni ufuklar at. 1916 isyanndan beri gnden gne derinleip byyen milli

kin, byk lde isyanla ortaya atld. Bu milli ideale Bolevikler, Basmaclk sfatn taktlar. Mcahitlie yol aan bu hareket, Ferganann her tarafndan ba gsterdi. Trkistan muhtariyetinden evvel Hokand etrafnda rge, Pehlivan, Mergilan ve evresinde Mehmet Emin Beyler Basmaclk yapyorlard. almalarna milli bir hz veremeyen bu Basmaclar baz mnevver genlere Cediti (yeniliki) diyerek iyi muamele etmediklerinden, halk mteessir edecek olaylara sebebiyet veriyorlard. Kurulan milli hkmet zamannda Hokand ve Mergilan ehirleri muhafz kumandalk vazifelerinde bulunan rge Pehlivan ve Mehmet Emin Beyler Hokand faciasndan sonra yine ehrin dna karak muntazam bir surette mcadeleye baladlar. Fakat ne yazk ki milli gayelerini vazifenin icaplarna uyduramadan, kendi dncelerine gre alyorlard. Bu sebepten aralarnda doan rekabet, milli kuvvetin dank kalmasna sebep oluyordu. Ruslara istifade edecek frsat da verilmiyordu. Her iki kuvvet de Ruslarla byk arpmalar yapyorlard. rge Pehlivan gn boyu sren bir arpma sonunda ehit olduunda, yerine byk rge geiyor, sonrasnda Mehmet Emin Bey de ehit oluyordu. Bu esnada Ferganada ir Mehmet, Halhoca, Mahkem Hac, Rahman Kul, Aman Pehlivan, Muhittin, E Mehmed, slam ve Ahund Beyler istiklal urunda Ruslarla kahramanca arpyorlard. Bakumandan rge ve Mehmet Emin Beylerin ehadetinden sonra, dier kumandanlar arasndan ir Mehmet Bey kendini Emir-i Lekeri slam ilan ederek Fergana mcadelesinin bana geiyor. almalarnda takip edilecek esaslar tespit ederek planl bir surette harekete balyor. Askeri ve mlki idareyi tanzim eden ir Mehmet Bey Ruslarla byk savalara giriiyor. 1916da Trkistanda balayan hareketin geirdii safhalar yle cereyan edecektir: Hive nklab Trkistanda Ceditilik hareketi Buharada yaplan mcadeleler Ruslarla yaplan mcadeleler Bamszlk sava gibi.

I. MPARATORLUKTAK HAREKETLER

MSLMANLAR

ARASINDA

REFORMCU

A. Dinsel Reformculuk ve Kimlik Savlar Rus mparatorluundaki mslmanlar arasndaki reformcu hareket, 19. yzyl sonunda tm Mslman alemini alkalamtr. Cemalettin Afgani nderlik etmitir. Bu eylemci akm belirleyici zellii bir araya getirir: Panislamizm, smrge kartl ve dinsel reformculuk. Buna gre, Batya kar kabilmek ancak reformlar sayesinde mmkndr. Ama her trl toplumsal ve siyasal reformu nleyen, ulemann dinsel eitimdeki tekelinin sonucu olan dinsel tutuculuktur. Dolaysyla Snni aleminde 10. yzyldan beri kapal olan itihat kapsn amak, modern bilim ve dilleri incelemek, teknikle ilgilenmek ve gen Mslmanlar arasnda yeni bir eitim sistemi yaymak gerekmektedir. Dinsel reformculuk, o dnemde her ikisi de itihada dayand iin ayrt edilmesi g olan iki ekil almt: slamn kat ilkelerine dnmek isteyen bir slam fundamentalizmi ve dinin roln azaltarak Mslmanlarn kltr ve gndelik yaamn modern dnyaya uydurmaya alan bir tr gncelletirme abas. smail Gaspralya gre burada karmza laik bir Panislamizm kar. O dnemde bu iki eilim arasndaki kartln fark edilmemesinin nedeni her ikisinin de dmanlarnn Mslman gelenekselcilik ve entegrasyon amac gden Rus ovenizmi fundamentalistler iin halife ile laikler iin Jn Trklerin ayn olmasdr. ki eilimde de yeni okullar, Trkler iin ortak bir dil ve Trkiyeye destek iin mcadele ederlerken, dinin toplumdaki yeri konusunda ok farkl grler vard. 1918den sonra bu durum Boleviklerle ittifak yapan yani dine kar reformlar ile Basmaclara katlanlar arasndaki ayrmda ortaya kacaktr. Kazan ve Krm Tatarlar Cedid hareketinin ncleriydi. Her eyden nce Rusya Mslmanlarnn hepsini eitmek, kendi kimliklerinin ve glerinin bilincine varmalarn salamak amalanmt. Bu amata gerekletirilecek olan kltrel bir hareketti. Ekseni basn

ve okuldu. Hareketin ncs, haftalk tercman gazetesini kuran ve btn imparatorlua seslenen smail Gaspralyd. Gazetedeki yazlar yapay bir Trkeyle ve Arap alfabesiyle yazlmt. Gaspral reformcu okullar a kurmutu. 1916da, imparatorlukta 5000 Cedid okulu vard.. Okuma yazma orannn Ruslardan fazla olmas ile hareketin ne kadar baarl olduu ortaya kmtr. Bu Mslman reformculuunu siyasal harekete dntrme abalar eitim alanndaki baarlara oranla daha verimsiz oldu. 1905te Mslman sekinler ortak bir siyasal temsil oluturmaya altlar. Austos 1905te Novgorodda toplanan Birinci Tm Rusya Mslmanlar Kongresi, Tatarlarn egemenliinde olan ve Rus Anayasac Demokratlar partisine yakn duran ttifak hareketini kurdu. Fakat Mslmanlar bir Mslman taraf oluturmay baaramadlar; ayn baarszlk daha sonra Bolevik Parti iinde de tekrarland. B. Panislamizm ve Pantrkizm O dnemde Panislamizm ne anlama gelmektedir? Rusya Mslmanlarnn milli hareketinden sz edebiliriz ama burada modern anlamyla bir milliyeti hareket deil dinsel ve kltrel kstaslara dayanan Mslman milleti tanmlayan bir hareket sz konusudur. Belirli bir devlet veya topraa atf yoktur. Bu cemaati nitelendirmek iin, harekete katlanlar millet szcn kullanmlardr. Dini adan tanmlanan bir cemaate iaret ediyordu. Bu cemaati anlam, Batda yaayan Mslmanlar arasnda birok slamc nderin ina etmek istedii eye de yakndr. Milli terimi bir devlete deil, toplumsal mekann tanmna atfta bulunur. Rus mparatorluundaki reformcu Mslmanlar bu noktadan hareket ediyorlard. Moskovada toplanan Tm Rusya Mslmanlar Kongresinde bir milli ura kuruldu, ama buradaki milli szc de cemaati bir anlam tayordu. Topraa dayal olmayan bir Mslman varlnn kabul ynndeki bu talep, bir imparatorluk yapsyla tamamen uyumluydu. Bu talep zellikle Tatarlardan gelmekteydi. Azeriler ve Orta Asyallar daha ok federasyondan sz ediyorlard, ama bu istein bamsz ulus-devletler kurmakla ilgisi yoktu. Trkletirmek, Mslmanlatrmak, Avrupallatrmak slogann ortaya atld. Azerbaycan Msavat Partisi tm Mslmanlarn birlemesi gerektiini ne srer ve 1918e kadar bamszl savunmay, hatta bir Azerbaycan ulusundan sz etmeyi reddeder. Maverannehirde ksa sreli Kokand Mslman hkmeti bamsz deil zerk bir Trkistan talebinde bulunmutu. Hkmetin bana Mustafa okay seilmiti. Bu da etnik bir milliyetilikten ne kadar uzak olduunun gstergesidir.

Dil sorunu reformcular tarafndan bir kenara atlmamtr. Reformculara gre Rusya Mslmanlarnn byk ounluu Trkdilli idi. Bu nedenle Rus mparatorluunda Panislamizmin dili, Tatarcay dil olarak kabul etme konusundaki ekingenlikler yznden hala belirlenmemi olan ortak bir Trke olmalyd. Gaspral gibi yazarlar, hem zbekler hem de Krm Tatarlar tarafndan kullanlabilecek, Arap alfabesiyle yazlan ortak bir Trke oluturmaya alyorlard. Arap alfabesinin avantaj, bir dilden dierine deien ksa seslerin yazlmamas ve Arapadan alnan ok sayda kelimenin kaynak dildeki gibi yazlabilmeleriydi. Bu durum kresel olarak okunabilmelerini salyordu. Bazlar ise Osmanl mparatorluundaki Jn Trklerin ortaya koyduu modele gre yeniletirilmi bir Trkenin kullanmn savunmutu. Ama hala ortak bir dil aray sz konusu idi. Panislamizmin ifadesi olan bu dinsel Pantrkizmin yannda Osmanl Halifeliine destek hareketi vard. Rusyann byk Mslman kitlesi mminlerin nderi Osmanl Halifesini desteklemek iin seferber olmutu. Ama 1908 Jn Trkleri sonrasnda Trk milliyetileri Pantrkizme dinsel boyutu bir kenara brakan etnik bir anlam ykleyince, Rusya Mslmanlar iin birbiriyle ortak olan Pantrkizm ve Panislamizm kavramlar Trkiyede birbirinden ayrmaya balad. Ziya Gkalp etnik ve dinsel olan bu Pantrkizmin szcs oldu. Birinci Dnya Savanda Arap milliyetiliinin ortaya kmas, Jn Trklerin miraslarnn giderek Osmanlclktan Trk milliyetiliine kaymalar ve Ortadouda Trklk ile slamn birbirinden ayrmasna neden oldu. Nitekim Jn Trklerden sonra laik ve milliyeti politika ile 1924te Halifeliin kaldrlmas gndeme geldi. stanbulda oluan bu laik Pantrkizm, stanbula snm Azeri entelekteller dnda, Rusya Mslmanlar arasnda pek destek bulamad. stanbulun etkisine ak olan Azerbaycanda, bu laik Trklke tepki olarak fundamentalist bir hareket olutu: 1917de kurulan bu rgtlenmeye Rusyada Mslmanlk ad verilmiti. Ama Rusyada yaayan tm Mslmanlar eriat ats altnda bir araya getirmekti. Azerbaycanda 1990da kurulan slami Yeniden Dou Partisinin amac da buydu. Neticede Rusya Mslmanlar arasnda Pantrkizm, 1924e kadar Panislamizmin bir yan kolu olmutu. 1924 ncesinde Pantrkizm ve Panislamizm nc bir boyuta daha sahipti: smrgecilik kartl veya anti-emperyalizm. 1904te Japonlarn Rusya karsndaki zaferi, o dnemin iki byk emperyalist gcnn tebas olan Rusya ve Hindistan Mslmanlar arasnda byk yanks bulmutu. Abdrreit brahimov gibi fundamentalistler arasnda da; Gaspral, Sirecl-Ahbar dergisinin editr Afganistanl Mahmut Tarzi gibi modernleme yanllar arasnda da, Batl glerin gizli anlamalarna kar Dou halklarnn dayanma iine

girmesi temas gelimeye balad. Gelecekte de ele alnan bu tema Bolevikler tarafndan kullanld. Siyasal konumlarnn Anayasac Demokratlara yakn olmasna karn birok Cedid de Boleviklere bu sayede katld. Bolevikler tarafndan rgtlenen Bak Kongresi de, birka hareketle Mslman antiemperyalizmini Ekim Devrimi lehine harekete geirebilmek istemitir. Ama komnist Sultan Galiyev ksa mrl sentez yapt ve Sultan Galiyev, nc dnya mefhumunu vaktinden nce icat etti. Buna gre emperyalizmin kresel smrs karsnda snf elikilerinin arka plana itildii bir halk ortaya kyordu. Panislamizm burada bir tr anti-emperyalist enternasyonalizmin habercisi konumunda oldu. C. Trkistanda Basmalk Hareketi Tarihi Haqnda Baz Mulahazalar:

Basmalk nime demektir?* Trkistan halqnn 1918-35-ni yllarda Sovet-Rusya hakimiyetige qar devam etdirgen milli mcadelesi, tarihi edabiyatda Basmalk hareketi nam bilen tanld. Bu isimni, Bolevikler, milli mcadele ehemiyetinin tri ve bu hareketnin ahali arasnda masqaralaan halda krseti maqsad-da tarb qlan ediler. Milli mcahidler ese he qaan zlerini basmalar deb sezmegenler. Lakin, ular dman tarafdan berilgen bunday isimden hem cirkenmegenler. Zaten, ular, dman tarafdan maqtal erefi n intilmegen hem ediler. Basmalk hareketi deyilgende, Trkistan halqnn byk, qanl, cesaretli ve uzaq devam etdirgen milli krei anlalad. Bu hareket, orlar, qaraqlar, talanlar ve bakeserler hareketi emes, belki halqnn milli istiqlal n krei ve Sovet-Rusya hakimiyetige qar milli muharebesi demekdir. Bu hareketnin in manasn sovetlernin birinci qaynaqlar hem inkar etmes ediler. Lakin, ular bu hareketnin in maqsadn keyingi yllarda buzb krseti yola kirib ketdiler. Ular, bunday byk milli carayanga guya orlar ve bakeserler hareketi, milli burjuaziyenin z hakimiyetin tikle istei ve Angliya hemde Amerika hkmetlerinin orta Asyada Sovet-Rusyasa qar buzunlq intililerinin neticeleri deb krsetmekdeler. Ularnn bunday fikirlerini tarihi haqiqat bilen he qanday alaqas yoq, elbette. Eer basmaclk hareketi orlar ve bakeserler hareketi bolanda edi, u vaqtda Sovet-Rusyas, z ordusnn bunday hareketge qar cebhege kiritmegen bolar edi.

Dr. Baymirza Hayit, Trkistanda Basmalk Hareketi Tarihi Haqnda Baz Mulahazalar: Basmalk nime demektir?, Milli Trkistan Hrriyet Davas: Milli Trkistan Mecmuasnda Bildirilgan Fikirler (Trkistan Trkesiyle Metinler), Ed.: Timur Kocaolu, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 2004, s. 502-503.

Basmalk hareketini Trkistanl cesaretli azamatlar devam etdirdiler. Bularnn arqasda umum halq himaya bolb turan edi. Bu sebebdendirki, Sovet-Rusyas bu hareketni bitiri n tinimsiz revide kregen edi. Qzl-Ordu bilen milli quvvetler ortasnda savalar, Rusya hkmetinin Trkistan halqa qar yrtgen iqtisadi, siyasi, harbi ve propagandavi tedbirleri, basmalk hareketinin ne qadar ciddi halda devam etgenligi n yaqqal bir misal bola alad. Trkistanda basmalqnn nime ekenligini anlamaq n, birini nevbetde bundan bir nee yllar evvel mstemleke hayat iinde bolgan halqlarnn milli krelerini esge almaq kerekdir. Meselen, Cezayir ve Kaniye ve baqa halqlar etel hakimiyetige qar kregen vaqtda, ularnn krelerini hakim milletler vekilleri banditler, terroriler, etilernin hizmetide bolanlar, cinayeti unsurlar, z halq baa felaket keltirmekde bolgan ibuzarlar sfatda krseter ve milli hareketni klgili hala salar ediler. Krede bolan halqlar alaba qazanandan son ese, ularnn milli krei, milli istiqlal n negiz ekenligini inkar etedirgen he kimse qalmaan edi. Demekki, kre devride dman zinin tesirini tkezi n her bir hayaln ortaga qara berer eken. Bu sebebden, eer sovetler basmalk hareketini masqaralaan halda krsetseler, bu hal he kimseni aceblentirmeslii kerek. Sovet-Rusyas bu hareket haqnda nimeler deyiiden qati nazar, bu hareket, Trkistan yeni tarihinin qanl bir yol, etel basqnla qar krenin altn sahifesi ve halqnn milli hrriyet isteklerini bitmegenligi alameti sfatda orun alad.

II. 1917-1938 YILLARI ARASINDA ORTA ASYADA YAANAN GELMELERE TRKYENN ETKS A. Basmaclk Hareketinin Ana Hatlar Trkistann milli rehberleri, Aralk ay 1917de Kokand ehrinde Mslmanlarn 4nc kurultaynda Trkistan Muhtar Cumhuriyetini ilan ettiler. Kurultay hkmeti kurdu. Milli muhtariyet, Takentteki Sovyet Ruslardan ibaret bulunan Sovyet komiserleri tarafndan tannmad. Moskovadaki Sovyet rehberleri de muhtariyet aleyhinde bulundular. Takentteki Rus i-ifti ve Askerler uras, 31 Ocak 1918 Muhtariyet hkmetini silah vastasyla ortadan kaldrma kararn verdi. Rus askerleri, Ermenilerin Danakstyun partisinin askerleri ile birlikte 5 ubattan itibaren Kokand ehrine hcum etmeye baladlar. Sovyetlerin harbi kuvvetleri son olarak 18/19 ubat 1918de Takentteki Sovyet Komiseri Parfilovun komutanl altnda ehre hcum ettiler. Muhtariyet hkmetinin polisleri, Korba Erge bakanlnda ehri mdafaa etmek iin savaa girmeye mecbur kaldlar. ki taraf arasnda devam eden sava neticesinde Kokand ehri 3 gn yanmaktayd. Kzl askerlerin ve Ermeni Danakstyun birliklerinin baskn sonucunda 10,000den fazla Mslman ldrlmtr.1 Sovyet-Rus ve Ermeni askerleri 22 ubatta Kokand ehrini igal ettiler. Hkmet yeleri, ehir karavullar (polisler) ve Korba ehri terk ettiler. Korba Erge ehri kurtarmak iin Ruslardan ve Ermenilerden ibaret bulunan askeri kuvvetler aleyhinde savan devam ettirdi. Sovyet askerleri tarafndan Kokand ehrinin igal edilii, Trkistanllarn dmandan kurtulmak istei, Trkistanda hrriyet savann yeniden balamasna yol at. Ruslar ve birlikte altklar Ermeniler, Trkistanllar kendilerine itaat ettirmek
1

iin Fergana

Dr. Baymirza Hayit, Basmaclar Trkistan Milli Mcadele Tarihi (1917-1934), Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar/261, Ankara 1997, s. 36.

Vadisindeki 180 ky atee verdiler. Sovyet tarihilerinin verdikleri malumata gre, Ermeniler (Sovyet-Ruslar ile beraber denilmiyor) 1918nci yln banda Marilan ehrinde 7000e yakn, Endican ehrinde 6000, Namangan ehrinde 2000, Bozkoran ve Kokandklak kazalarnda 4500e yakn Trkistanly ldrdler.2 Tarihi kaynaklardan renmekteyiz ki, Trkistan milli muhtariyet cumhuriyetini silah kuvveti ile yok etmek, susuz Trkistanllar ldrmek, Kzlordu ve silahl Ermenilerin Kokand ehrinde ve baka yerlerde devam ettirdikleri katliam, Trkistanllarn ar ve Sovyet Rusya siyasetleri neticesinde Ruslara inanmamazlklar, Trkistanllarn ruhunda milli hrriyet arzularnn snmemi olmas, bilhassa 1916daki Umum Halk syannn brakt tesirler, Sovyet yazlarnda Basmaclk diye gsterilen milli mcadelenin meydana kna sebep oldu. Basmac sz Trke Basmak fiilinden geliyor. Byk Trk Szlnde szn beinci manas <birdenbire hcum etmek> diye ifade edilmitir. ar Rusyas ve Sovyetler aleyhinde silahla mcadelede bulunan Trkistanllar hibir zaman kendilerini Basmaclar (eteciler, Haydutlar) diye hissetmemilerdir. Rus siyasi edebiyatnda 1916daki isyan ve Sovyet Rusya devrindeki mcadele, Basmaclk (etecilik, Haydutluk) diye gsterilmitir. Buna ramen hrriyetiler, kendilerini slam askerleri, Mslmanabadlk cenkileri (savalar), Vatan mdafaaclar slam mdafaaclar ve Trkistan azadlnn askerleri olarak gsterdiler. Sovyet Rusyann propagandas ve yazlar vastasyla Trkistanda 1918in bandan itibaren balanan milli hrriyet mcadelesi, Bat Avrupada Basmaclk terminolojisi ad altnda tannd. 1918-19de Trkistanda bulunan Joseph Castagn, 1925de ilk defa Pariste, Les Basmaches konulu risalesini yaynlad. Trkistan Muhtar Cumhuriyetinin Bakan Mustafa okay 1928de Asiatic Review (London) dergisinde The Basmachi movement in Turkestan makalesini yaynlad. Basmaclk terminolojisini kullanmak 1930dan sonra bir adet eklini ald. Basmacln ilk oca Kokand ehri oldu. Kzlordunun askeri birliklerinin Kokand ehrini igal gnlerinde, ehri himaye etme hareketini idare eden Kk Erge 27 ubat 1918de ehit oldu. Mart 1918de 40 Korbalar Kokand ehri yaknndaki Bar kynde topland ve Katta Ergei Emir-ul Mslman olarak setiler. Mcadele, yaz 1918e kadar Fergana vadisinin her tarafna yayld. Katta Erge (birisinin boyu ksa olduu iin kk, birisin boyu uzun olduu iin katta = byk diyorlard) 1918de Marilan ehrindeki savata ehit oldu.

Hayit, a. g. e. , s. 38.

Onun yerine Muhtariyet hkmetinin Marilan ehir Korbas Mehmet Emin Bek Ahmet Bekolu Emir-ul Mslman olarak seildi. Basmaclk hareketi 1919un ortasna kadar Rusyay byk tehlike altna soktu. Rusya ile Trkistan arasndaki yollar kesilmiti. Sovyet Rusya devletinin ve Komnist Partisinin vekili olarak Trkistanda alan Georgi Safarovun fikrine gre, Sovyet Trkistan (1919da) Hayat veya lm karsnda duruyordu. Sovyet Rusya rehberleri, Trkistanda kendilerinin hakimiyetini dikte etmek iin planlar hazrlama iini ciddiletirdiler. Moskova, bunun iin tek yol olarak Trkistan cephesini tekil etmeye karar verdi. Sovyet Rusyann Dou cephesi Komutan Mikhail Vasilyevi Frunze 13 Austos 1919daki emirnamesinde, Rusya Bakomutanlnn emrine gre, Dou cephesinin gney ksmnn Trkistan cephesi olarak tayin edildiini bildirdi. Frunze, Pipek ehrinde, Moldav halkndan, ar Rusyas ordusunda tbbiye hizmetinde bulunan bir subayn olu idi. O, genliini Trkistanda geirdi. Bunun iin Trkistanllarn rf-adetlerini ve biraz da olsa, dilini biliyordu. Rusya Bakomutanlnn 15 Austos 1919daki emri esasnda, Frunze 18 Austostan itibaren Trkistan cephesinin komutanl grevine balad. bu cephe emiri altna Sovyet Rusyann 1, 4, 11 ve Trkistan ordular getirildi. Frunze grevine balamak mnasebetiyle verdii emirde, Trkistan seferinin yakn maksadnn, btn Trkistann igal ediliinden ibaret olduunu bildirdi. Trkistan dndan Trkistan igal etmek iin gnderilen 1nci Ordu 13 Eyll 1919da Takent demiryolunun Muacar istasyonunda Rusyann baka askeri kuvvetleri ile birleti. Frunze, Lenine gnderdii telegraminde Rusya ile Trkistann birletiinden haber verdi. 1919 Eyll sonunda Trkistan cephesini ziyaret eden, Rusya Sovyet Cumhuriyetinin Devlet bakan Mikhail Kalenin, Subaylar karsnda, Bizler imdiye kadar kapal halka iinde idik. imdi, bu halka ald. Demek ki, biz dorudan doruya Takente gidebileceiz. dedi. Trkistan cephesi her eyden nce, Rusyann Trkistan yolunu at. Frunze ve onun Genelkurmay 22 ubat 1920de Takente geldiler, Frunze Takente gelii mnasebetiyle verdii emirde, Sosyalizm adna Trkistandaki yoldalara yardm vermek iin merkezden (Rusyadan) gelen askeri kuvvetleri tebrik edeceini sylemiti. Basmaclk ile Kzlordu arasndaki savalar 1920de de 1918-19ncu yllarda olduu gibi ciddiyetle devam ediyordu. Fergana vadisinde Mehmet Emin Bek, ir Muhammed Bek, Nur Muhammed Bek, Hal Hoca, Parpi Korba gibi milli mcadele komutanl altndaki mcahidler Kzlorduyu heyecan iine sokmulard. Mehmet Emin Bek bakanlnda 29 Eyll 1919da kurulan Fergana Muvakkat Hkmeti ahalinin milli-siyasi ve slam ruhunda

yetimesi hareketlerine devam etmekteydi. Korbalarn bir bayrak altnda hareket etmeleri meselesinde de abalar harcanmaktayd. Rusya Bakomutanl 4 ubat 1920de Trkistan cephesi komutanlna devaml olarak Basmaclar aleyhinde sava yrtlmesi emrini verdi. Ayn vakitte, Korbalar ile sulh meselelerinde konumalara izin verildi. Kzlordunun Korbalara bildirdii sulh artlar; -syann her bir rehberi sulha kadar, igal edilen topraklarn kendisi idare edebilir; -Silahlarn ve askerlerini Kzlorduya teslim etmeyecektir; -Korbalarn hakim bulunduu vilayetlerde Sovyet idareleri tekil edilmeyecektir; -Korbalar Kzlordunun Tugay Komutan rtbesini tamaya hakldrlar. Korbalar arasnda Sovyet Kzlordusunun sulh artlarna inananlar grnyordu. Baz Korbalarn Sulh yoluyla vakit kazanmak, Kzlordunun Trkistandaki iki durumunu renmek ve mcahidlere askeri talim vermek yoluyla savaa yeniden balama fikirleri de ortaya kmaya balad. lk defa olarak Fergana mcahidlerinin Bakomutan Mehmet Emin Bek 7 Mart 1920de, Kzlordunun Kazan-Tatar Tugay komutan Yusuf brahimovun vastasyla Kzlordunun Fergana cephesinde savata bulunan 2nci Piyade-Tmen komutan Rokhalski ile sulh anlamasna imza att. Mehmet Emin Bek 14 Maysta ir Muhammed Bek ile Sulh meselelerinde konumak niyetiyle yola kt. O, yolda iken Hal Hoca korba Ukoran kazas yannda onu hain olarak suluyor. Hal Hoca, Mehmet Emin Bek gelir gelmez onu vurarak ldrr.3 Mehmet Emin Bek, Sovyetler ile anlat iin ir Muhammed Bek Emir-i Lekeri slam grevini kabul ediyor. Garbaba kynde (Altark kazas ile Fergana ehri arasnda) Korbalar ve ahali kurultayn vekillerini kard. Kurultay, 3 Mays 1920de Trkistan Mstakil Hkmetini tekil etti. Muhammed Bek hkmet reisi ve Bakomutan olarak seildi. Kzlordu muaffakiyetsizlik iinde, Korbalar ile sulh yapmak taktiine devam etti. Mays 1919da Trkistan Sovyet Cumhuriyetinin Komiserler urasnn bakan Sorokin Ferganaya gelmi ve Korbalara sulh tavsiyesinde bulunmutu. Sorokin netice alamadan Takente geri gitti. Trkistan Komnist Partisinin 6nc kurultay, 11 Austos 1921de Basmaclk aleyhindeki sava ciddiletirmek ile beraber Korbalar ile sulh meselelerinde mzakereleri devam ettirmenin nemli bir vazife olduu hakknda da karar almt. Austos 1921de Kzlordunun Trkistanda cephe iinde bulunan 1nci Ordunun komutan Zinovyev Fergana vadisindeki

, Mirza Azim: Trkistan Basmaclk Hareketi Devrinden Bir Hatra; Komutan Mehmet Emin Bey Nasl ldrld?, Ya Trkistandan Seilmi Makaleler, Ayaz Tahir Trkistan dil-Ural Vakf, stanbul 2006, s.457.

Yazavan kazasnda Muhammed Bek ile sulh meselesinde konutu. Zaten Muhammed Bek, Trkistan iin btn dahili ilerinde hukuka muhtariyet verilmesi sulhun ilk artdr. demekteydi. Her ikisi de anlaamamaktaydlar. 11 Eyll 1921de Takentten Trkistan cephesinin Harbi nklab urasnn yesi, Trkistan merkezi icraiye komutasnn yesi ve Komnist partisinin sekreteri Nazr Torakul ile Sovyet Trkistan merkezi icraiye komutasnn reisi Abdullah Rahimbay ve Silin Ferganaya geldiler ve Korbalar ile sulh anlamas yapmaya karar verdiler. Fakat iki taraf ta anlaamad. Frunze, mcahit komutanlaryla sulh anlamasnn mmkn olmayan bir durum olduunu anladndan, 12 Eyll 1921de Basmaclk aleyhinde btn harbi kuvvetleri seferber etmek ve sava mdafaa eklinde deil, hcum edici eklinde devam ettirme emrini verdi. Fakat Frunze sulh tekliflerinde de vazgemi deildi. Kzlordu 1920de Hive Hanln ve Buhara Emirliini igal etmiti. Sovyet Rusya Trkistann i bu blgelerinde Halk Cumhuriyetleri tekil ettirdi. Bunlar vastasyla i bu blgelerde de Rus hakimiyetini tekil etme gayretleri devam ettirilmekteydi. Halk ise Rusyann hakimiyetini tanmann aleyhinde bulunmaktayd. Bu nedenle ki, Buhara ve Harezm Halk Cumhuriyetlerinde 1920den itibaren milli mcadeleye baland. Sovyetler bunlar da Basmaclk diye adlettiler. Bu topraklardaki hrriyet mcadelesi, Fergana, Semerkant, Sir-Derya vilayetlerindeki milli mcadeleye ilave oldu. Trkistan cephesinin komutan Frunze 1920den beri kendi mevkisinden memnun deildi. Lenine bir mektup yazd. Baka bir greve ve yere tayin edilmesini istemekteydi. Fakat Lenin bu ricay kabul etmedi. Sonra Frunze bu devletlerin topraklarn igal etmek ii Kzlorduya emir verdi. Ordunu harekatnda komutanlk etti. Emri altndaki Rus askerleri 1 Eyll 1920de Buharay igal ettiler. 10 Eyllde ise bu grevinden alnd ve Rusyann gney cephesinin komutan olarak tayin edildi. B. Trkistan Cedidcileri ve Enver Paa Trkistanda Basmaclk Enver Paann Buhara topraklarna girdiinden sonra daha da alevleniyor.4 Bakde 1920de ark Milletleri Kongresi toplanmt. Buraya katlan Enver Paa, 1921in Terinievvel (Eyll) aynda Hac Sami ve ihtiyat zabiti Bartnl Muhiddin Beylerle beraber Batumdan Tiflis, Bak, Kerasnabad, Akabad, Merv, Bayramali, ary yoluyla Buharaya gider ve iten gelen bir sevinle karlanr.
4

Dr. Baymirza Hayit; Trkistanda Basmaclk <Milli Mcadele> Tarihinin Ana Hatlar, Beinci Milletler Aras Trkoloji Kongresi, stanbul; 23-28 Eyll 1985, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul 1986, s. 277

Buharann milliyeti genleri ve halk byk bir sevin iindedir. Boleviklerin EKA (fevkalade mahkeme) kuvvetlerinden bile ekinmeyerek, Yaasn Turan! Yaasn dini Muhammediye! Yaasn Enver Paa! seslerini byk heyecenla gklere karyorlard. stiklal ak ile yanan Trkistan Trklerinin gstermi olduu bu heyecan Enver Paay etkilemiti ama bir onun kadar da Ruslar kukulandrmaya balamt. Buharada yirmi gn kadar kalan Enver Paay halk, byk bir sevgi ve sayg ile ziyarete etti. Bir taraftan da Enver Paa, Trkistann aln yazs ile megul olan milliyeti genler ve milli hkmet erkan ile mzakerelere balad. Milliyeti genler Ruslara kar yaplmas gereken hareket konusunda mttefik idiler. Fakat bir ksm hemen bu hareketin balamasna taraftar iken, bir ksm da byle bir hareketin vaktinin gelmediini dnyordu. Paann bir mddet Afganistanda kalmasn ve yaplacak harekata Afganistann desteini salamasn istiyorlard. Fakat burada bu mzakerelerin uzun sre devamna imkan yoktu. nk rmcek a gibi her taraf saran Rus ajanlar almalarn mthi surette arttrmlard. Buharada kald 23 gn iinde ziyareti aknna urayan Enver Paa, bir mit kayna oldu. Zira Trkistan, siyasi danklktan Enver Paann geliiyle kurtulabilirdi. Enver Paa, Trkistanda muzaffer olmak iin gerekli btn vasflara sahip bir ahsiyetti. lk nce o, Trkistan dndan gelen bir Trkt ve her bir Trkiyeli Trk iin Trkistanda halk kamuoyunun itimad nceden temin edilmiti. kinci olarak da Enver Paa Trkistanllar arasnda fevkalade sevilen bir sima idi; Sultann, Halifenin damad ve hrriyet kahraman idi. Halk onu grmedii takdirde severdi. nc olarak, Enver Paa yksek tecrbeli askeri adam idi, Osmanl ordularnn ba kumandan idi. Nitekim, Enver Paann Trkistana geliiyle ilgili olarak baz Sovyet yetkilileri gr bildirmilerdir. Onlar korkutan, ilikinin askeri yn deil, daha ok siyasi yn idi. nk Enver Paann gemi zaferleri, bir Mslman devlet adam olarak hala cra blgelerdeki ifti kesimlerini etkileyebilmekteydi.. Enver Paa Trkistana geldiinde mcadele merkezi Dou Buharaya kaym bulunuyordu. Dou Buharadaki Basmac kuvvetlerinin nemli bir ksmn da Buhara Emirinin sadk adam brahim Lakayl idare etmekteydi. Dier taraftan, Trkistan kurtarmaya gelen Enver Paa Trkistan yeteri kadarnca tanmyordu. Yannda bulunan Hac Sami gibi Trk subaylar da ona salkl bilgiler aktaramyordu. Neticede, Enver Paa burada, Trkistann artlarn bilmemesinden dolay telafisi mmkn olmayan bir hata yaparak Buharann sabk emiri Mir Alim Hanla ve onun himayesindeki brahim Lakayl ile irtibat kurdu.

Fergana ve Semerkand basmaclar, nefret ettikleri Buhara emirinin ba vezirinin liderliini tanmay reddettiler. Dier taraftan ise bu emir de Gen Trklerin eski liderine kar phe besliyordu. Dolaysyla, emirin adam olan brahim Lakayl, kendisi ile grmeye gelen Enver Paay esir alarak, Paann hareketine byk engel olmutur. Enver Paa, lakaylarn yannda geen ve esaret hayat denilebilecek krk dokuz gn iinde bo durmam, mcadele plan hazrlamt.5 Enver Paann esir dtn renen Osman Hoca, mzakere sonucunda Paay kurtarmak iin bir askeri harekata girimenin, onun hayatna mal olabileceini dnerek byle bir teebbsten vazgeti. Osman Hoca, Ali Rza ve Danyal Beyleri brahim Lakayn yanna gndererek onun fikrini renmek istedi. Lakay ile gren Ali Rza Bey, ortak dmana kar mcadele edileceine dair anlama yapt. Osman Hocann bu rpnna ramen Buhara Hkmeti yelerinin ounluu bu olaya seyirci kalmakla yetinmitir. Hkmet yelerinin ou Sovyet askerini ve Buhara Komnist Partisini savunmutur. Sovyet hegemonyasndan kurtularak bamsz bir devlet kurma isteinde bulunan Osman Hoca, Abdlhamit Arif ve Kari Abdullah dndaki Gen Buharallar Enver Paann balatt bu hareketten uzak durmutur. Hkmette Babakanlk grevi yapan Feyzullah Hoca ve yoldalar, Ruslar rktmeyecek ekilde bir uzlama yolu seerken, zellikle zengin ailelerden kan Hkmet yeleri ise mcadelenin seyrine gre kazanan tarafa meyletme grn benimsemitir. Akurin gibi Buharal Komnistler ise Ruslarla birlikte Enver Paaya kar kmak fikrinde idiler. Enver Paa ise kart fikirlerin olduu ortamda doruyu yapmak zorundayd.6 Zeki Velidi Toann anlattna gre, Enver Paa ortak kongreye davet ettii zaman Trkistann uzak kelerinden vekiller geldii halde Buharal aydnlar bu arya cevap vermemiledir. nk Gen Buharallar ounlukla molla ve tccar evlad olup, silahl mcadeleye uzak mnevver zmre idiler. Ancak, Toann kendiside bu mcadeleye itirak etmemitir. Hatta, Enver Paaya Trkistanda durmamasn ve Afganistana gitmesini tavsiye eder.7 nk bu mcadeleye onun karmasndan sonra Trkistan hareketi artk bir panislamizm hareketi ve Rus milletinin umumi cihan harbindeki byk dmanlarndan birinin hareketi eklini alp, Trkistandaki Ruslarn milli gayeleri yolunda Bolevikler etrafnda birlemelerine sebep olabilir. Orta Asyada kan bu Basmac ayaklanmas, ngiliz ynetimini

5 6 7

Cemal Kutay, Ana-Vatanda Son 5 Osmanl Trk, stanbul 1962, s. 169. Hayit, Basmaclar Trkistan Milli Mcadele Tarihi (1917-1934), s. 215. Hayit, a. g. e. , s. 198.

de ok kayglandryordu; bu ynetim, sz konusu ayaklanmann Pan-slamizm akmyla ilgili olduunu sanyordu.8 Osman Hoca, 10 Aralk 1921de Duanbede Kzl Ordu komutanlarna verdii kokteyl srasnda onlara Rus askerlerinin silahlarn ve cephaneliklerini teslim etmeleri hakkndaki belgeleri imzalatt. Duanbedeki eski maarif binas kuatlarak askerlere komutanlarnn imzalad belge gsterilerek silah cephanelikleri teslim alnd. Ancak eski hastane binasna yerlemi olan 1000 kadar Rus askeri durumu renince ehirde silahl atma balad. Zor durumda kalan Osman Hoca, brahim Lakaydan yardm talep eder. Yardma gelen Lakayn adamlar ehri yamaladktan sonra geri dnerler. Bir taraftan Kzl Ordu, dier taraftan Lakay kuvvetlerinin takibine urayan Osman Hoca, Enver Paay kurtarmak midiyle GkTaa doru ilerler. Burada karde kann aktmamak iin karargahn kurarak beklemeye balar. Kendisine yeni kuvvetler katlrlar. Bu arada Afganistan kral Amanullah Hann basks zerine eski Buhara Emiri Alim Han brahim Lakaya bir mektup yazar ve Enver Paa esaretten g bela kurtulur. Enver Paa emrindeki btn kuvvetlerle 28 Ocak 1922 sabah Duanbeye saldrr. Enver Paann, yanndaki bir avu insanla Ruslar bozguna uratmas ve Duanbenin varolarna kadar igal etmesi, Trkistanda ksa zamanda ve mbalaal ekilde yayld.9 Ruslar ehri terk etmek istedilerse de Paa onlarn teslim olmalar konusunda direndi. Ruslar ehri terk ederek kamaya baladlar. Bu srada Enver Paann ordusuna 450-500 kiilik bir grup daha katlrlar. Kararan mitler yeniden belirmiti. Paa memnun ve azimli idi. Mintepede kamakta olan Ruslarn yolunu kesen Paa, Kzllar ar bir ekilde yenilgiye uratr. Bu arada Enver Paann idare ettii kuvvetlere gelip katlanlar arasnda Buhara Hkmetinin Savunma Bakan cedidci Abdlhamit Arif de vard. Nitekim, 14 ubatta Paa, Ruslara kar byk bir zafer kazand ve Duenbe garnizonunu imha etti.10 Daha sonra, devam etmekte olan harekete Ruslar iyice arlk verir. Kzl Ordu ktalar Enver Paaya ynelik saldrlarn haziran aynda iyice arttrr ve 20 Temmuzda Belcivan igal ederler. Enver Paann birlii Belcivan civarnda savunma pozisyonunda beklerken, kendisi 30 adam ile Belcivan yaknlarndaki Obdora kyne ekilir. Enver Paa, 4 Austos 1922de Kurban bayramn geirmek zere geldii Obdora kynde Ruslarla savaa girimitir. Paa ve arkadalar Ruslara kllar ile saldrmlardr. atmaya devam etmeyen Ruslar geri ekilirler. Ruslar teslim diye bararak elllerini yukar kaldryorlar. Fakat arka
8

Dr. Salahi R. Sonyel, Enver Paa Ve Orta Asyada Ba Gsteren Basmac Akm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1991, s. 1206. 9 Kutay, Ana-Vatanda Son 5 Osmanl Trk, s. 174. 10 Kutay, a.g.e., s. 175.

saftaki Rus mitralyzleri hemen ok iddetle atee balyor. Daha sonra Ruslar makineli tfeklerle ate ayorlar. At ile ate iinde koan Enver Paann kalbine amansz bir kurun giriyor. Allah diyerek atndan dyor.11 Harp yavalyor. Mcahitler susunca zafer aldk diye Ruslar da susuyor. Neticede, 4 Austosta kahramanca can veren Enver Paa yaplan bu savata ehit dmtr. Paaya 5 kurun isabet etmitir.12 Enver Paann lm zerine cedidciler matem tutarlar. Cedidci air olpan, bu olay zerine yazd Belcivan adl iirinde zntsn u ekilde ifade ediyordu: (...) Tarihin sevgisi kpkzl kanla Karartan, solduran Belcivan. En son umudu da kanla boyayan Ah, ne kadar uursuz zamanlar gelmi. Feryadm dnyay boup ldrsn, Kapkara bahtma eytanlar gldn.13 Gen Buharallarn komnist cephesi oluturan Buhara Halk Cumhuriyeti Hkmeti ise Enver Paann lmn Ruslarla kutlarlar. Ayrca, 49 Sovyet askerini de Buhara Hkmetinin kzl yldz madalyasn vererek dllendirir. Neticede, onun lmyle birlikte Gen Buharallar arasndaki izgi kesin olarak ayrlm ve cedidciler ile muhafazakarlar arsnda salanm olan zoraki ittifak da paralanm oldu. C. 1924-1934 Arasndaki Mcadeleye Ksa Bir Bak 1924: - 15.000 yiitten oluan birlikler Hive kentini kuatt. - Kzl Orduya bal 4. svari alay Fergana vadisinden Hiveye gnderildi. - Mcahitler Hive ve Hanka ehirlerini kurtard. - Fergana vadisinde 70 civar Korba mcadeleye devam ederken, Semerkandta 140 civar ehit verildi. - Buhara Komnist Partisi her trl yntemi kullanarak Dou Buharann Sovyetletirilmesini kararlatrd.

11

Abdullah Recep Baysun, Trkistan stiklal Hareketleri ve Enver Paa, Dou Ktphanesi Yaynlar, stanbul 2006, s. 130. 12 Hayit, Basmaclar Trkistan Milli Mcadele Tarihi (1917-1934), s. 221. 13 Hayit, a. g. e. , s. 222.

- Buharada basmaclk ile mcadele iin kurulmu olan merkezi danma birimi almalarna balad. - Trkistan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti dald. Buhara ve Harezm Halk Cumhuriyeti dald. 1925: - Dou Buharada mcahid birlii Kzl Orduya kar savamaya devam etti. Rus sava idaresi Tacikistan ile aralksz sava karar ald. Tacikistan Otonom Sovyet Sosyalist cumhuriyetinde sava hali ilan edildi. Sovyetler garnizon saylarn artrdlar. Sava meydannda esir alan basmaclarn kuruna dizilecei karar alnd. Dou Buharada mcahitler Afganistandan gelerek Sovyetlere saldr dzenlerler. Mcahit birlikleri Kuka ve Mervdeki Sovyet birliklerine saldrrlar. Korba Madumarn birlikleri Namangan blgesinde Sovyet birliklerine malup oldu. Ferganada kan ifti ayaklanmas Sovyet birliklerince bastrld. Korbalar toplanrlar ve youn bir ekilde savaabilmek iin kararlar alrlar. Taauz iin yaplan savata 10 saat sren bir atma olur. Birok yiit ehit olurken bazlar da Sovyetlerce kuruna dizilerek ehit edilirler. 1934: - Afganistan ve randan gelen 58 mcahit birlii Trkistan topraklarna geti. Birlikleri 150 ile 500 yiit arasnda deien 72 Korba yl boyu mcadeleye devam etti. Tacikistan Halk Komiserleri bakan Abdullah Rahimbay aklamalar yapt. Rahimbay, Sovyetler Birliinin ilerinden Sorumlu Halk Komiserliinin; Ortaasyada basmaclk hareketi bitmitir eklinde bir aklamada bulunduunu ifade etti. D. Bamszlk Savann Yenilgileri ve Sonular Trkistann hrriyetine kavuturulmas iin verilen silahl mcadele sonucu 1934 ylnda askeri yenilgiye urad. Kzl Ordu galip kmt. Nitekim Kzl Ordu galibiyet iin gereken asker saysna, modern silah ve uaklara, zehirli gazlara, top ve makineli tfeklere sahipti. Halbuki mcahitlerin zaman zaman dmandan ele geirdikleri otomatik silah ve toplarn haricinde kl, balta, bak veya demir sopalarndan baka sava aletleri yoktu. Sovyet Rusya, Trkistanllarn mal ve mlklerine el koyduklar iin byk bir mali destee de sahiptiler. Sadece Buhara igalinde Moskovaya karlan altn ve kymetli talar Kzl Orduya 15 yl yeterdi.

1926-1931: - Dou Buharadaki atmalarda Korbalar ehit dt. -

Kzl Ordu ehr-i Sebz, Kar, Hisar Vadisi ve Hivede bulunan btn altn ve mcevherleri yamalad. Haksz yolla sahip olduklar bu mcevherat Trkistanda kullanmaya cesaret edemiyor, bu sebeple bunlar Moskovaya gnderme ihtiyac hissediyorlard. Bu serveti gvenlik sebepleriyle Trkistanda kullanamayan Kzl Ordu, areyi halkn parasn da elinden almakta buldu. Ancak halihazrda sknt iinde olan halktan bir ey elde edemeyeceini gren Kzl Ordu, Buhara Halk Cumhuriyetinde halkn malna el koydu. Ayrca ileride deyeceklerini vaad ederek ykl miktarda bor almlard. Kzl Ordunun demesi gereken miktar 3 milyar altn Ruble bor olmasna ramen sadece 30 milyon civarnda altn Rubleyi geri vermiti. Ksacas Kzl Ordu Trkistann ekonomik potansiyeli sayesinde ayakta kalabilmiti. Trkistan hrriyet mcadelesine son verilmi, savunma noktalar imha edilmiti. Trkistann btn kyleri, ehirleri, vahalar, kuyu, vadi ve dalar byk zarar grmt. Halk Sovyet Rus Hkmeti tarafndan uzun sreli bir askeri baskya maruz braklmt. 19191926 yllar arasnda Trkistan Cephesi vastasyla bu bask iyice artt. Trkistan halk din ve vatan uruna 2 milyondan fazla ehit vermiti. Fergana vadisinde vahet akllara smazd. 1917-1923 yllarnda Fergana Vadisinde nfusun te biri katledilmiti. 1917 yl ncesinde eski Trkistan umumi valilik snrlarnda yaayan halk 1922 ylnda bir ok Mslman ehit vermiti. . Buhara ve Harezm devletlerinde milli mcadele ncesinde ve Bolevik dneminde nfusun ne olduuyla ilgili resmi bir istatistiki rakam mevcut deildi. Bu yzden Sovyetler tarafndan ldrlen insanlarn says hakknda kesin bir rakam vermek mmkn deildir. Fakat zbekistan, Tacikistan ve Trkmenistann igal edilmesiyle birlikte gerekletirilen katliamlarda ok sayda insann ldrldn sylemek yanl olmaz. 1922-1935 yllarnda bir milyondan fazla Trkistanlnn ran, Afganistan ve Dou Trkistana sndklar dnlrse Sovyet kaynaklarnn aldatmacalarnn boyutu anlalr. Bunun yannda 19231930 yllarnda Sovyet makamlarnca Basmaclarca yakn olan 270,000den fazla insann Sibiryaya srgne gnderildiini de unutmamak gerekir. nsanlk d artlarda hayatlarn idame ettiren bu kiiler Trkistann bir gn istiklaline kavuma inancn hi kaybetmemitir. Yeryznde hibir topluluk hrriyet mcadelesinde Trkistan halk kadar kayp vermemitir. Bunun sebebi smrgeci devletlerin farkl ynetim mekanizmalardr. Trkistanllar Allahn dinine hizmet etmek, Rus boyunduruundan kurtulup bamsz bir devlet kurmak ve huzur iinde yaamak iin savayorlard ve can veriyorlard. Bolevik Ruslarn provokasyonlar ve hakimiyet hrslar sebebiyle kanl balayan hrriyet mcadelesi, 16 yllk youn mcadele sonucunda yine kanl bir ekilde sona ermiti. Hrriyet

savann 1935 ylndaki trajik yenilgisi milli bamszlk iin yaplan hareketin sonuland anlamna gelmiyordu. Tersine komnizme ve onun bir trevi olan Rus ovenizminin hegemonyas altndaki Sovyetler Birliine kar yrtlen silahl mcadele yeni bir ekil almt. Mcadele bilhassa Trkistan rejimi ierinde milli ruh, ideolojik ve kltrel bir direni hareketi olarak kendini gsterdi. Bunlar engellemek iin Sovyetlerin kulland metot ve uygulamalar ile bunlarn etkileri ve alnan tedbirler zel olarak aratrlmaldr. Sovyet rejimine kar ieride srdrlen muhalefet arlkl olarak halkn hayatn idame ettirmesi, slam inancn korumas ve kltr mirasn muhafazaya, yabanc glere kar yrtlen silahl mcadele ise ksmen yurtdna kaymt.

E. Trkistan Cedidcileri ve Trkiye a. Milli Mcadele Yllarnda Trkistan Cedidcilerinin Genel Hissiyat Osmanl devletinin I.Dnya Savana girerek malubiyetle ayrlmas ve Trk milletinin bir lm kalm savana srklenmesi Trkistan cedidcilerini derin zntye sevk etmitir. Hatta bu znty cedidci air Macan Cumabay kendi iirlerinde aka dile de getirmitir. Anadoluda Mustafa Kemal Paa tarafndan balatlan milli mcadele, her trl imkanszla ramen zaferle sonulanmtr. Trkistan cedidcileri bu durumda, tpk Trkistandaki milli kurtulu sava gibi parasz, silahsz ve tehizatsz mcadeleye girien Trk ordusunun emsalsiz baarsn, Mustafa Kemal Paay, onun arkasndan yek vcut olarak giden milleti byk coku ile alklyordu. Trkiyedeki milli mcadele Trkistan cedidcilerini yakndan ilgilendirmitir. Zira, mili mcadele ve milli esasa dayal devlet olan Trkiye Byk Millet Meclis Hkmeti Trkistan cedidcileri iin bir rnek tekil etmiti. Anadoludaki zafer cedidcileri umutlandrmt, onlara gre Trkiyede kazanlan Trklk Trkistanda da galip gelecekti.

b. Trkistan Cedidcilerinin Milli Mcadele Yllarnda Trkiyeye

Yapt Yardmlar Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliine dahil edilmesine ramen Sovyet Rusyasnda i bamszln ksmen de olsa muhafaza eden Buhara Halk Cumhuriyetinin ileri gelenleri de Anadoludaki istiklal mcadelesini dikkatle takip ediyordu. Trkiyenin baars iin maddi ve manevi her trl yardm yapmaya hazr olan Buhara hkmetinin Cumhurbakan Osman

Hoca, Sovyet hkmetiyle grtkten sonra Anadoludaki Trk stiklal Savana katkda bulunmak iin Buhara hazinesinden 100 milyon altn rubleyi (Trk parasna gre 59 milyon TL) Ankara Hkmetine verilmek zere Sovyetlere teslim ediyor. Ancak Sovyet Rusya bu parann ok kk bir ksmn Anadoluya aktarr. Bu para eksiksiz olarak Trkiyeye gelmi olsayd, herhalde gerek ordu ve gerekse Trk halk ve sanayisinin o zamanki yoksulluu dzeltilirdi. Yine de Anadoludaki hareketinin baarya ulamasnda yararl olan bu Sovyet yardmnn iyz bakayd. 1920 ylnda Buhara Cumhuriyeti kurulduktan sonra Cumhurbakan olan Osman Hoca babakan da yanna alarak Sovyet Rusya bykleri ve Lenin ile temasta bulunmak zere Moskovaya gider. Ondan bir mddet nce temmuz ay ortalarnda Trkiyeden de Bekir Sami Bey bakanlnda bir heyet milli hkmet iin yardm konusunu grmeye gitmitir. Kremlin Saraynda kendisiyle grtkleri gn, Lenin nem verdiini hissettirdii Trkiyeden sz aar, Ankaradan bir heyetin geldiini, acele yardm istediklerini, bu hususta da onlarn fikirlerini sorar. Onlar da elbette yardm etmek gerektiini derler, bunun zerine; bu ie zaten kararl olduklarn, fakat baz zorluklarla karlatklarn belirten bir ifadeyle yardm problemi iin onlar dndren iki zorluk olduunu syler. Birincisi, Trklerin istedikleri altn parann onlarda pek az olduudur. Bunun zerine Hoca szn keser ve onlarda altn para olduunu ve verebileceklerini syler. Dier zorluk yol problemidir. nk Trklere yalnz para deil, silah, cephane ve sava levazmat da verilmesi gerekiyordu. Bunlar Ankaraya ulatracak yol lazmd. Halbuki Kafkaslardaki durum dolaysyla yollar kapaldr, ne zaman alaca da belli deildir. Hoca bunun zerine Kafkasta bulunan Cumhuriyetlerle anlamann mmkn olacan der. nk bu blgede bulunan Mslmanlar ounlukta, ayn zamanda Grcler de karlar gerei Mslmanlara yakndr. allrsa mterek bir yol bulma imkan vardr. Esas sorun parann miktarn tespit etmekti. Bu ii ayn zamanda Dileri Bakan olan Babakan Feyzullah Hoca ile Rus uzmanlardan oluan bir heyet stlenir. Uzun grmelerden sonra kurul yardm miktarn en az 100 milyon altn ruble olmak zere tespit eder. Leninle ikinci defa grmede, Hoca yardm miktarn syler ve hemen bu paray verebileceini der. nk arlk zamanndan kalma altn rubleleri oktu. Buhara bir ar eyaleti olduu halde idari ve mali ilerde bamsz idi. Onun iin onlarda altn haddinden fazla idi. Nihayet, Hoca Leninle bu ekilde anlatktan sonra Buharaya dnd. Durumu Meclise intikal ettirdi. Meclis itirazsz 100 milyon altn rublenin gnderilmesini kabul etti. Vakit geirmeden formaliteleri tamamlattlar ve rubleleri derhal Ankaraya yetitirilmek zere Rus hazinesine teslim ettiler.

Buhara Halk Cumhuriyetinin dier bir faaliyeti de Ankara Hkmetiyle direk irtibat kurmak olmutur. Btn Trkistanllarn takdiri ve memnuniyetinin bir ifadesi olarak Sakarya zaferi sonrasnda Buhara Halk Cumhuriyeti, 1921 ylnda Rus mdahalesine bakmayarak Ankaraya bir elilik heyeti gndermitir. Eli olarak Trkiyede tahsil grm olan Recep Bey, maslahatgzar olarak da Nazr Bey gelmilerdi. Heyet Mustafa Kemal Paaya verilmek zere baz hediyeler de getirmiti. Hediyeler arasnda Timurun Kuran- ve pala eklindeki kllar dikkati ekiyordu. Elilik heyeti Ankaraya geliinin ikinci gn Atatrk tarafndan ankaya kknde kabul edildi. ankayada saatlerce kalarak Atatrkle gren eliler, Trkistan ahvali hakknda geni bilgiler aktardlar ve getirdikleri hediyeleri takdim ettiler. Buhara heyeti ayrca Mustafa Kemal Atatrkten Buharaya bir elilik heyetinin gnderilmesini rica etti.

c. smail Suphinin Trkistandaki Faaliyetleri Buhara Halk Cumhuriyeti elileriyle olan grmeden son derece memnun kalan Mustafa Kemal Atatrk, 17 Ocak 1921de Trkiye Byk Millet Meclisi krssnden bir konuma yapmtr. Ankaradaki T.B.M.M. Hkmeti, Ruen Eref naydn Buhara elisi ve Rahmi Apak elilik mstear olarak tayin etmitir. Trk elileri yola ktktan birka gn sonra Buhara elileri de Moskovaya arld ve bir mddet sonra ldrld. Bu olay zerine Ruen Eref naydn ve Rahmi Apak Beyler Batumdan geri dnmek zorunda kalmlardr. Bu elilik heyetinin geri dnmesine ramen T.B.M.M. Hkmeti, Buhara Halk Cumhuriyeti ile ayn yl ierisinde temas kurmay baarmtr. Atatrkn zel grevlendirmesi zere yolan kan ve Tevfik Rt, smail Suphi, Besim Atalay ve Fuad Beylerden oluan ilmiye heyeti Moskovaya ular. Bu heyette bulunan T.B.M.M. Burdur Milletvekili smail Suphinin asl vazifesi Trkistanla temas kurmaktr. Nitekim, Atatrkn direktifi zere Trkistana gelen smail Suphi 1920de Takente gelerek burada bulunan Trk subaylaryla grme yapmtr. Trk subaylarnn Trkistandaki faaliyetlerinden memnun kalan smail Suphi onlara; Trkistanda kalarak, oradaki soydalarmza yardmc olmann da, Trkiyedeki hizmetler kadar byk olduunu der. .Byk Millet Meclisinde onlarn faaliyetlerinden sz aacan, oradaki almalar dolaysyla, Trkiyede grev yapm gibi saylmalarn temin edeceini sylemitir. Hatta, Moskovaya dnte, bizim byk elimiz Ali Fuat Paaya durumu anlatarak, onlara maa verilmesini salayacan da demitir.

smail Suphi, bu vaadini yerine getirmi ve Trkistandaki Trk subaylar bir sre sonra Moskova byk eliliinden maa almaya balamtr. Daha sonra, 1921de Buharaya varan smail Suphi, Trkistan Milli Birliinin kuruluu iin aba sarf eder. Buharaya gelirken Komnist Partisi yesi gibi hareket eden smail Suphi, Trkistanda serbest hareket edebiliyordu. smail Suphinin Trkistanda birka defa grt ve dant Zeki Velidi Togan krmayarak birbirleriyle rakip durumda olan zbek ve Tacik zmreleriyle de grt. Trkistan Milli Birliinin yani mterek komitenin kurulmasnn bir kmaza uram olmasndan endie duydu, taraftarlarn bir akam bir yerde toplanmalarn teklif etti. 30 Temmuz akam Mirza Abdlkadirin evinde toplandlar. smail Suphi Bey nce taraftarla konuarak Mterek Komite riyasetine Togan intihap etmelerini teklif etmi, onun bu teklifi kabul edilmiti. Merkez Komitenin dier azalar da orada intihap edildi. Bununla birlikte Togan, Austos 2de Trkistan Milli Birliinin yani Mterek Komitenin reisi sfatyla faaliyete geti. Bu kritik gnlerde Trkiyeden Mustafa Kemal Paa tarafndan gnderilen bu mebusun, Kazak Ala-Orda mmessillerinin, bilhassa Dinenin ve Afgan sefiri Abdrresul Hann Trkistan iin bir milli mcadele merkezi kurulmasnda byk tesirleri oldu. Trkistanda bir milli birliin olumasnda son derece nemli olan bu grevini tamamladktan sonra Eyll sonlarnda Trkiyeye dnen smail Suphi, Trkistann son durumu ve kendi faaliyetleri hakknda hazrlad etrafl bir raporu Atatrke takdim etmitir. Trkistann muhtelif frkalarndan ibaret olan (balca zbek, Kazak ve Bakurt Milli frkalarn birletiren) Trkistan Milli Birlii ise 1921 senesinin balarnda tamamen teekkl etmitir.

F. Trkiye Trkistan Cedidcilerinin Siyasi Muhaceret Merkezi Trkiye Cumhuriyeti, daha kurulma aamasnda olduu 1921den itibaren Trkistan cedidcilerinin siyasi snma merkezine dnmtr. Trkistan Milli Mcadelesi iin yeni bir sayfa olan siyasi muhaceret hayatn Avrupada devam edebilmek iin 25 ubat 1921 tarihinde stanbula gelen Mustafa okay, burada itilaf devletleri nezdinde Trkistan meselesine dair temaslarda bulundu. stanbulda grdkleri, Trkiye hakkndaki mttefik tasarlar ve Trkiyenin gelecei hakknda Trkistanllarn gr ve dileklerini bir muhtra halinde mttefik kuvvetler komutanlna verdi. Nihayet, Trk Milli Mcadele nderlerini Bolevizm sempatizan olmakla sulayan tilaf Devletlerine gerekli cevab vermek iin ngiliz Ba Kumandanl ile gren okay, o

sralarda Mustafa Kemal Paay Sovyet Rusyasna yaklatran asl sebepleri izah ederek, kurulmakta olan yeni Trk Cumhuriyetini savunmutur. Trkiye cumhuriyeti daha sonraki yllarda Trkistanl cedidcilerin muhaceretteki siyasi merkezine dnmtr. Trkistandaki cedidcilik ve milli mcadele basmaclk hareketi Sovyet Rusyas tarafndan yenilgiye uratldktan sonra Zeki Veli Toan, Abdulkadir nan, Abdlvahab Murat, Alimcan Toan, Mustafa ahkulu ve Osman Hoca gibi cedidciler de Trkiye Cumhuriyetinin himayesine sndlar ve Mustafa Suphinin katksyla kurulmu olan Trkistan Milli Birliini yeniden canlandrdlar. Trkistanl cedidciler 1927de stanbulda Yeni Trkistan ve 1929da Berlinde Ya Trkistan dergilerini yaynladlar. 1921 yl iinde gerekleen dier bir nemli olay da Trkistandan Trkiyeye okumak iin talebelerin gelmesidir. Bu yl ierisinde Buhara Halk Cumhuriyeti Trkiyeye eitim iin 25 renci gndermitir. renciler ehirlerdeki eitim kurumlarna yerletirilmilerdir. niversite eitimini ve doktorasn tamamlayan Tahir aatay, Abdlvahap Oktay ve brahim Yarkn gibi genler daha sonra Trkiyeye gelerek Trkistan ve Trkistan cedidciliini hakknda neriyatta bulunmulardr.

SONSZ
Basmacln malubiyete uramasnn ok sebepleri vardr. Korbalar kendi aralarnda intizaml birlik oluturamadlar. Milli silah tayan kuvvetlerin merkezi komutanl tekil edilemedi. Mcahitlerin silahlar Rus askerlerinin silahlar karsnda ehemmiyetsiz idi. Mcahitlerin makineli tfekleri yoktu. Savalar neticesinde iktisadi buhran balamt. Rusya, askerlerine Trkistan haricinden ekmekler getiriyordu. Lakin, bunlar Trkistanllara vermiyordu. Ortada Trkistan Trkleri ve Mslmanlarna yardm veren kuvvetli bir slam devleti de yoktu. Afganistan devleti Trkistan mcahitlerine yardmda bulundu, lakin kendisi zayf bir devlet olduu iin Trkistana fazla yardm verecek durumda deildi. ngiliz ordusu 13 Austos 1918de Hazar vilayetine girdi ve onun Akabat ehrindeki idaresi 5 Nisan 1919da son olarak ehri terk etti. Bat-Avrupa devletleri, Trkistan meselesine yaklamadlar. Trkistan dardan yardm alamad. Kzl ordu basmaclk aleyhinde tanklar, uaklar, toplar ve gaz kulland. Hatta, llerdeki baz kuyular zehirlendi. Sovyet Rusya Trkistanllar arasnda az da olsa, ahali arasnda Sovyet propagandasn tayan, baz kiileri kendi tarafna kazand. Trkistanl olmayan, Rusya hakimiyeti altnda yaayan Mslmanlardan baz kiileri Trkistan mcadelesi aleyhinde hizmet etmek iin kandrd.

On alt yl devam eden, (1918-1934) Rusya tarafndan Basmaclk denilen ve i bu terminoloji ile dnya tarihine giren Trkistan hrriyet mcadelesi, bu gne kadar ne Rusya ve ne Trkistan tarafndan unutulmam tarihi bir cereyandr. zbekistan Sovyet Cumhuriyeti Yksek Mahkemesinin reisi Sadullah Kasm Hocann 1929daki dncesine bakalm. O yle demiti: Basmaclk meselesinde ihtimal bizi her tarafta aypl grecekler. Basmaclk hareketini itibardan drmek iin onu ehemmiyetsiz bir hareket olarak gsterebilirler. Fakat, bizim iin bunun gibilerin hi bir ehemmiyeti yoktur. Biz basmaclk hareketine bir milli inklap halinde hrmet edeceiz ve ona kymet vereceiz.14 Enver Paann Buhara ya gidii bu harekete yeni bir boyut kazandrr. Buhara Halk Cumhuriyeti Paay ilgi ile karlar ve dinlerler. Buhara Halk Cumhuriyetinin dier bir faaliyeti de Ankara Hkmetiyle direk irtibat kurmak olmutur. Btn Trkistanllarn takdiri ve memnuniyetinin bir ifadesi olarak Sakarya zaferi sonrasnda Buhara Halk Cumhuriyeti, 1921 ylnda Rus mdahalesine bakmayarak Ankaraya bir elilik heyeti gndermitir. Buharaya bir elilik heyetinin gnderilmesini de rica etmilerdir. Buhara Halk Cumhuriyeti elileriyle olan grmeden son derece memnun kalan Mustafa Kemal Atatrk, 17 Ocak 1921de Trkiye Byk Millet Meclisi krssnden bir konuma yapmtr. Ankaradaki T.B.M.M. Hkmeti, Ruen Eref naydn Buhara elisi ve Rahmi Apak elilik mstear olarak tayin etmitir. Trkiye Cumhuriyeti, daha kurulma aamasnda olduu 1921den itibaren Trkistan cedidcilerinin siyasi snma merkezine dnmtr. Trkiye cumhuriyeti daha sonraki yllarda Trkistanl cedidcilerin muhaceretteki siyasi merkezine dnmtr. Trkistandaki cedidcilik ve milli mcadele basmaclk hareketi Sovyet Rusyas tarafndan yenilgiye uratldktan sonra Zeki Veli Toan, Abdulkadir nan, Abdlvahab Murat, Alimcan Toan, Mustafa ahkulu ve Osman Hoca gibi cedidciler de Trkiye Cumhuriyetinin himayesine sndlar ve Mustafa Suphinin katksyla kurulmu olan Trkistan Milli Birliini yeniden canlandrdlar. Bunun zerine de Trkistanl cedidciler stanbulda kendi alma alanlarn bulmu ve dergilerini yaynlamlardr. Tm bunlar ayn rkn evlatlar olan iki lke arasndaki balar glendirmitir. Trkiye yardmlarda bulunduu gibi, Milli Mcadele yllarnda kendisi de yardm almtr. ki lke arasnda ki diplomatik ilikiler de glenmitir.

14

Dr. Baymirza Hayit; Trkistanda Basmaclk <Milli Mcadele> Tarihinin Ana Hatlar, Beinci Milletler Aras Trkoloji Kongresi, stanbul; 23-28 Eyll 1985, s. 283.

smail Gaspral (stte)

Enver Paa

KAYNAKA I. KTAPLAR
1. Dr. HAYT Baymirza, Basmaclar Trkistan Milli Mcadele Tarihi (19171934), Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar/261, Ankara 1997 2. ROY Oliver, Yeni Orta Asya ya da Uluslarn mal Edilii, (ev.: Mehmet Moral), Metis Yaynlar, nc Basm, stanbul 2009 3. BAYSUN Abdullah Recep, Trkistan stiklal Hareketleri ve Enver Paa, Dou Ktphanesi Yaynlar, stanbul 2006 4. Dr. SONYEL Salahi R., Enver Paa ve Orta Asyada Ba Gsteren Basmac Akm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1991 5. Dr. HAYT Baymirza, Ruslara Kar Basmaclar Hareketi: Trkistan Trklnn Milli Mcadelesi, Babali Kltr Yayncl, stanbul 2006

6. Do. Dr. KAYNAR Ayfer, Dr. Baymirza Hayitin Eserleri ve Faaliyetleri Hakknda Bildirilen Fikirler (Bat Avrupa, A.B.D. ve ark), Cilt I, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Kltr Merkezi Say 88, Ankara 1994 7. KUTAY Cemal, Ana-Vatanda Son 5 Osmanl Trk, stanbul 1962

II. MAKALELER
1. Dr. HAYT Baymirza; Trkistanda Basmalk Hareketi Tarihi Haqnda Baz Mulahazalar: Basmalk nime demektir?, Milli Trkistan Hrriyet Davas: Milli Trkistan Mecmuasnda Bildirilgan Fikirler (Trkistan Trkesiyle Metinler), Ed.: Timur Kocaolu, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 2004 2. Dr. HAYT Baymirza; Trkistanda Basmaclk <Milli Mcadele> Tarihinin Ana Hatlar, Beinci Milletler Aras Trkoloji Kongresi, stanbul; 23-28 Eyll 1985, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul 1986, s. 277 3. AZM Mirza: Trkistan Basmaclk Hareketi Devrinden Bir Hatra; Komutan Mehmet Emin Bey Nasl ldrld?, Ya Trkistandan Seilmi Makaleler, Ayaz Tahir Trkistan dil-Ural Vakf, stanbul 2006 4. KYDYRALYEV Darhan, Trkistanda Cedidcilik Hareketi ve Bunun Trkiye ile Mnasebeti, TC. stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana Bilim Dal TC. Tarihi Bilim Dal Doktora Tezi, stanbul 2001