TMH

ELK KR KOLON BRLEMLERNN SSMK TASARIM PARAMETRELER N BR YAZILIM

Frat INGI(*)
Northridge Depreminin Sonular Dkme eliin yap malzemesi olarak kullanlmaya balamas 19. yzyla denk gelse de gnmz modern elik yap endstrisinin milad, 20. yzyl sonlarnda meydana gelen Northridge depremidir. Bu depremden sonra ortaya kan tablo mhendislik asndan yle acklyd ki, o ana kadar mhendislerin, snekliine kaytsz artsz gvendii elik yap malzemesinin, uygun ekilde detaylandrlmad ve boyutlandrlmad durumlarda kolaylkla gevrek gmeye urayabildii fark edildi. Hasar oluan binalarn kat ykseklikleri 1 ile 26 arasnda; yalar ise, 30 ile deprem annda inas devam eden binalara kadar deikenlik gstermekteydi [1]. Hasar gren binalar byk bir corafi blgeye yaylmt. Yer hareketinin iddetli olduu blgelerde fazla bina olmamasna ramen bu binalardaki hasarlar ok youndu. Bu hasarlarn tespitiyle beraber, baka blgelerdeki binalarda, daha nceki depremlerde meydana gelmi fakat farkedilmemi atlaklarn olabileceinden phelenildi ve daha sonraki almalar bu pheleri hakl kard. Northridge depreminde hasar gren elik moment ereve binalarnn ou, yap standartlarnn ngrd temel koullar salamtr. Yani, snrl yapsal hasara ramen tmden yklma grlmemitir [1]. Buna ramen, binalarn davran, mhendislerin ngrd karakterde olmamtr ve baz blgelerde grlen yer sarsntlar, standartlarn ngrd seviyeden az olmasna ramen, olduka fazla ekonomik kayp grlmtr. Bu tespitler yapldktan sonra, ulalan sonulardan ve yap mhendisliine getirdii yeni anlaytan dolay 17 Ocak 1994 belki de, Northridgeden nce ve Northridgeden Sonra diye adlandrmamza yolaacak standartlar gelitirildi. Mhendisler, Amerika Birleik Devletlerinde yaplan almalardan ve deneylerden sonra, snek
(*) Ar. Gr., T naat Fakltesi, stanbul ekil 1 - Birleime Gelen Kuvvetler [1]

davran gsterecei batan garanti edilen birleim tipleri nermitir. Bu aratrmalar FEMA raporlarnda yer alm ve tm dnya mhendislerinin kullanmna sunulmutur. Zira pek ok lkede yenilenen standartlarda bu almalardan elde edilen sonular kullanlmtr. Her ne kadar bu birleimlerin snek davran gsterecei garanti edilmise de bu raporlara gz kapal gvenmek her zaman iyi sonular vermeyebilir. nk, ABDde yaplan bu almalar, o sektrde youn olarak kullanlan 90 cm yksekliinde ve flan kalnl 40 mm civarnda olan kiriler kullanlarak yaplmtr. Oysa lkemizdeki uygulamalarda ykseklii ve flan kalnl daha dk olan profiller daha youn olarak kullanlmaktadr. Takdir edilecei gibi, kiri flan kalnlnn azaltlmas tm birleimin davrann etkileyecektir. Bu sebeplerden tr, lkemizde daha ok kullanlan profillerin kullanld sonlu eleman modelleri hazrlanarak monotonik ykleme altndaki plastik dnme miktarlar ve plastik mafsaln oluma yerleri belirlenmitir. Proje mhendisi iin plastik mafsaln olutuu yer zellikle nemlidir. nk, elastik olmayan davrana geildiinde, kolon yzeyine etkiyecek olan kuvvetlerin ngrlebilmesi iin plastik mafsaln olutuu yeri bilmeye ihtiya vardr (ekil 1).

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 435 - 2005/1

69

TMH
Modellerin Gelitirilmesi Depreme kar dayankl tasarmn nemli konular arasnda birleimin dayanm, rijitlii ve sneklii yer alr. Birleimin dayanm, azaltlm sismik kuvvetlere gre kontrol yaplan erevenin dayanmn etkiler. Birleim rijitlii, yapnn dinamik cevabn ve gereken ekil deitirme ihtiyacn belirler. Birleimin sneklii ise yapnn elastik olmayan ekil deitirme kapasitesini ve plastik dnme kapasitesini belirler. Northridge depreminden nce, Northridge ncesi birleimin, tm sismik ihtiyac karlayabildii dnldnden, birleimin dayanm, rijitlii ve sneklii tasarmda hesaba katlmazd. Birleimin rijitliinin, kolon panel blgesinin rijitliinden veya kiriin plastik dnme kapasitesinden byk olduu kabul edilmiti. Birleim rijitlii gzard edilmiti nk birleimin rijit bir birleim olduu kabul ediliyordu ve bylece eleman rijitlii ve deprem etkisinin yap zerindeki elastik sismik ihtiyac kontrol edebilecei dnlyordu. Northridge depremi bu dnceyi ykt. Northridge ncesi birleiminin snek olmad ve mhendislerin bekledii plastik dnmeyi yapamad grld. Bu birleim, elastik olmayan ok az ekil deitirme yapt ve beklenmeyen gme durumlar yznden kiriin ve panel blgesinin akma dayanmndan daha az dayanm gsterebildi. Karlalan bu durumdan sonra moment ereve birleimlerinin ayrntl incelemelerinin yaplmas gerekti. Pek ok birleim tipi ele alnd ve her birleim tipinin rijitlik, dayanm ve sneklii incelendi. Yeterli bir sismik davran iin yeni birleimlerin gelitirilmesinde mhendisin seecei yol vardr [2]. Bunlar: 1. Eilme momentine ve kayma kuvvetine sebep olan kuvvetleri tamamen yeni bir yntemle saptamak ve bylece birleimin her parasnn dayanm, rijitliini ve snekliini iyice anlalr ve kontrol edilebilir klmak; 2. Birleimde, dayanm, rijitlik ve sneklik deerleri bilinen bir sigorta tasarlayarak birleimin dier elemanlarn tahmin ya da kabul edilemeyen davrantan korumak; 3. Sismik davranlar zayf, ya da belirsiz olan birleim elemanlarn glendirmek veya dayanm ve sneklik ihtiyacnn, davran bilinen baka noktalara tandndan emin olmak. Bu seenein eitli kombinasyonlar kullanlarak yeni birleimler tasarlanmtr. Stratejiler ounlukla, her birleim tipinin akma mekanizmasnn ve gme durumunun tam olarak anlalabilmesini gerektirmektedir. nk, akma mekanizmas ve gme durumlar, birleimin dayanmn ve snekliini belirlemektedir. Akma mekanizmas dayanm, akmann balad ve ilk rijitlik deiiminin beklendii moment deeridir. Akma mekanizmalar sonucu, nemli plastik dnme, rijitlik deiimi ve enerji yutulmas oluur. ou birleimin bir ka tane akma mekanizmas vardr, ve en dk dayanml akma mekanizmas, elastik olmayan ekil deitirmeyi kontrol eder. Bunun yannda, eer btn akma mekanizmalarnn dayanm, birleimin kritik gme durumu dayanmndan kkse, btn akma mekanizmlar, oluan pye katkda bulunabilir. yi bir sismik performans iin, birden fazla sayda mekanizmann olmas tercih edilir. Pek ok birleimde deiik mekanizmalardan katk alabilmek iin denge durumlarna ihtiya duyar. Bu denge durumlar, en ok istenilen akma mekanizmasnn ilk nce gereklemesini; istenmeyen durumun ise geciktirilmesini veya tamamen nlenmesini salar [2]. Gme durumlar, atlaa, yrtlmaya ya da birleimin dayanmnda azalmaya sebep olurlar. Her birleimin bir ka tane olas gme durumu vardr ve kritik gme durumunun, o birleim iin olan dayanm dier durumlardan daha dktr. Bir birleimin sneklii ve elastik olmayan ekil deitirme yapabilme kabiliyeti, kritik gme durumu dayanmnn en elverisiz akma dayanm mekanizmasna yaknlna baldr. Elverisiz akma mekanizmas dayanm, kritik gme durumu dayanmndan belirgin bir ekilde kk olan birleimler, belirgin elastik olmayan ekil deitirme ve byk plastik dnme olutururlar. Elverisiz akma mekanizmas dayanm, kritik gme durumu dayanmna yakn ya da daha byk olan birleimler ise ok az sneklik gsterir ya da hi gstermez. Byk depremlerde, binalarn, yeterli sismik performans gsterebilmeleri iin snek olmalar gerekir. Bu sebeplerden dolay, elverisiz akma mekanizmas ile kritik gme durumu dayanm arasnda bir denge olmaldr [2]. Gme durumu ile akma mekanizmasnn dengelenebilmesi iin, birleimin tm akma mekanizmalar ve gme durumlar tam olarak anlalmaldr. Mhendis, bu durumlar ve mekanizmalar, gme durumlarnn her birini, kt etkileri yok edecek ekilde birletirmelidir. Sonu olarak, yapsal tasarmda kullanabilecek kadar basit ama sismik davran asndan yeterli olacak birleim tipleri zerinde durulmutur. Bu modellerde, her birleimin, elverisiz akma dayanm ve kritik gme durumlar bulunmu ve deneysel sonularla karlatrlmtr. Bu karlatrmalar, modellerin gvenilir ve yeterli olmalarn salamtr. Plastik dnme kapasitesi p ise, seilen denge koulunu salayan birleimlerin, deneysel dnme kapasitelerinin istatistik-

70

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 435 - 2005/1

TMH
sel analizlerinden elde edilmitir. Elverisiz akma mekanizmas ile kritik gme durumu dayanm arasnda en az veya en fazla uzaklatrmaya ihtiya duyulduunda denge kurallarndan yararlanlmtr. Uzaklatrmann bykl, deiik denge kurallar kullanarak, deneylerden elde edilen birleim davranlarn karlatrarak belirlenmitir. En az uzaklatrma, bir akma mekanizmas akca dierlerinden stnse uygulanmtr. En fazla uzaklatrma ise mekanizmalarn hepsinde de akmaya ihtiya duyulduu durumlarda uygulanmtr. Bu denge kurallar her birleim tipi iin ayr ayr belirlenir [2]. Northridge sonras birleimlerde, kolonlarn eilme akmasna ulamas engellenmitir. nk bu tip birleimlerin, belirgin elastik olmayan kat telemesi ihtiyac olduu bilinmektedir. Bunun sonucu olarak, genellikle, kolon baln kiri balna birletiren kaynaklarda kritik gerilmeler olumaktadr. Btn birleimlerdeki ortak kayg, kolonun eilme akmas yapmasn engellemektir. Sonlu Eleman Modelinin Kurulmas Oluturulan modeller ANSYS program kullanlarak hazrlanmtr. ANSYS mhendisler tarafndan tercih edilen bir sonlu eleman analiz yazlmdr. Bu program sayesinde, yaplarn ya da bileenlerinin bilgisayar modeli hazrlanabilmekte ve bu modele, gerekte karlalabilecek ykler etkitilebilmektedir. Bu yklerin etkisi altndayken yapdaki gerilme seviyeleri ya da fiziksel davran gzlemlenebilir. Bylece, mhendis iin, daha pahal olan laboratuvar testlerini yapmadan, yapnn ya da bileeninin tasarmn yapmak mmkn hale gelir. Hazrlanan modellerde ANSYS programnn sunduu yksek mertebeli, 3 boyutlu - 20 dm noktal bir eleman kullanlmtr. Yksek mertebeli elemanlarla zm yapmak daha kapasiteli bilgisayar ilemcisi ve daha uzun zm sresi gerektirse de, geree daha yakn zm verdii iin tercih edilmitir [3]. Elemann her dm noktasnda 3 serbestlik derecesi bulunmaktadr: x, y ve z eksenlerinde telemeler. Eleman, plastiklemeyi, gerilme peklemesini, byk ekil deitirmeyi ve byk uzamay destekledii iin bu almada kullanlacak model iin ok uygundur. Kiri-kolon birleiminin gerek durumu daha iyi yanstmas iin geometri ve malzeme asndan dorusal olmayan analiz yaplmtr. ANSYS sonlu eleman program, geometrisi dorusal olmayan sistemlerin zmnde Newton-Raphson yntemini kullanr. Bu yaklama gre, uygulanan kuvvet bir dizi yk artmlarna ayrtrlr. Bu yk artmlar ok sayda ykleme admnda uygulanabilir. ekil 2de tek serbestlik dereceli bir sistemin NewtonRaphson eitlii admlar grlyor.
ekil 2 - Newton-Raphson Metodu [3]

Her zmden nce, Newton-Raphson metodu, uygulanan kuvvetle elemanlar zerindeki gerilmeyi oluturan kuvvet arasndaki fark bularak, denge dnda kalan yk vektrn hesaplar. Bundan sonra program, denge dnda kalan yk kullanarak dorusal zm yapar ve yaknsama olup olmadna bakar. Eer, konulan yaknsama koulu salanmadysa denge d kalan kuvvet tekrar hesaplanr, rijitlik matrisi bu sonuca gre gncellenir ve yeni bir zm bulunur. zm yaknsayana kadar bu sre devam eder. Eer yaknsama salanamazsa, program, daha kk yk artlar kullanarak tekrar zmeyi dener. Malzemenin dorusal olmaynn sebebi, gerilme ile uzama arasndaki dorusal olmayan ilikidir. Yani, gerilme, uzamann dorusal olmayan bir fonksiyonudur. Plastik teori, malzemelerin elosto-plastik davranlarn, matematiksel bir ifadeye dntrebilmeyi salar. Plastik teorinin bileeni vardr: Akma koulu, ak kural ve pekleme kural. Akma koulu, akmann balayaca gerilme deerini belirler. Edeer gerilme, malzemenin akma gerilmesine eit olduunda plastik uzama oluur. Eer edeer gerilme, akma gerilmesinden kkse, gerilme-uzama erisine gre elastik uzamalar oluur. elik malzemesinin gerilme-uzama erisi, orantllk snr denen bir gerilme deerine kadar dorusal olarak devam eder. Bu snrdan sonra malzemenin davran dorusal olmaz ama elastiktir (ekil 3). Akma gerilmesi deerine kadar davran bu ekilde devam eder. Kalc uzama olarak bilinen plastik davran, malzemenin akma gerilmesi aldktan sonra balar. ekilde grld gibi, orantllk gerilmesi ile akma gerilmesi arasnda kk fark vardr, ama ANSYS sonlu eleman program bu iki noktay akk kabul eder. antiyede yerine yerletirilmi bir yap eleman, ngrld gibi kusursuz bir goemetriye sahip olmayabilir. Bu durumda, yap eleman hesaba

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 435 - 2005/1

71

TMH
(1)

oran aranr. Balklarnda ise,

(2)

oran aranr. Bu formllerde,

(3)

ifadesi kullanlr [5]. Formllerde yer alan geometrik boyutlar ekil 4de grlmektedir.

ekil 3 - Elastoplastik Gerilme-ekil Deitirme Erisi [3]

katlmam gerilmelere maruz kaldndan, mhendisin ngrd gibi davranmaz. Bu sebeplerden dolay, geree daha yakn bir sonu alabilmek iin, hazrlanan modellere, geometrik nkusur dahil edilmitir. Bu nkusur, x-ekseninde /300; yekseninde ise /250 mertebesindedir [4]. Modellerde kullanlan bulonlar, gnmz projelerinde sklkla kullanlan 10.9 kalitesindeki ngermeli bulonlardr. Plastik Mafsaln Yerinin ve Plastik Dnmenin Bulunmas elik moment erevesi birleimlerinin sismik tasarmnda, gvde burkulmas, balk burkulmas ve yanal burkulma durumlar srekli ilgi ekmitir. nk, kiri enkesitini oluturan plak elemanlarda oluan yerel burkulma ve nlem alnmadysa yanal burkulma, elik elemanlarn dnme kapasitelerini azaltan nemli faktrlerdendir. Yeterli dnme kapasitesine sahip enkesitler tasarlayabilmek iin yerel burkulma olaynn dikkatle kontrol edilmesi gerekir. zellikle de, yerel burkulmann elastik blgede olumas kesinlikle engellenmelidir. Yani, kesit zellikleri, burkulmann plastik blgede olumasn salamaldr. Northridge ncesi yaplan birleim testlerine gre, burkulma sonucunda dayanmda azalma ve sneklik kayb gsterilmitir. elik yaplarn tasarmnda ok nemli olan bir konu ilk defa Eurocode 3 tarafndan kullanlmtr ve yapsal elik kesitleri, davranlarna gre altsnflara ayrlmtr. Bu snflar [5]: 1. Snf (Plastik Kesitler) 2. Snf (Kompakt Kesitler) 3. Snf (Yar Kompakt Kesitler) 4. Snf (Narin Kesitler) 1. Snfta deerlendirilen kesitler yksek dnme kapasitesine sahip plastik mafsal oluturma yeteneine sahiptir. Bu snfta yer alan kesitlerin gvdelerinde,

ekil 4 - Kesit Uzunluklar

2. snfta yer alan kesitler, en byk plastik eilme dayanmna ulaabilirler fakat ekil deitirme kapasiteleri snrldr. 2. snfta yer alan kesitlerin gvdelerinde,
(4)

oran aranr. Balklarnda ise,

(5)

oran aranr. deeri formlden bulunur [5]. 3. snfta yer alan kesitlerde, eilme momenti, eilme akmasna yol amasna ramen yerel burkulma olay yznden kesit plastikleemez. Bu snfta yer alan kesitlerin gvdelerinde ve balklarnda srasyla,
(6)

(7)

oranlar aranr. deeri formlden bulunur. Son olarak, 4. snfta yer alan kesitler, basn balnda oluan yerel burkulma yznden, tm elastik eilme dayanmn gsteremezler. Bu denklemlerde, kesit snfn belirleyici olan faktr, basn balnn c/tf orandr ve kesitin snfn belir-

72

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 435 - 2005/1

TMH
ler. Yukarda verilen kesit snflarndan 1. ve 2. kesit snflarn ieren erevelerin analizinde plastik metod; 3. ve 4. kesit snflarna ise elastik metod kullanlmaldr. Plastik analiz kullanabilmenin art plastik enkesit kullanmaktr. Bylece, plastik mafsallar, yeterli dnme kapasitesine ulaabilir ve yap iinde oluan moment yaylm sayesinde plastik mekanizma oluumuna yol aar. Kompakt kesitlerin kullanm ise plastik mekanizmaya ulalmasn engelleyebilir. nk bu enkesitler, plastik mafsal oluturabilse bile yeterli plastik dnmeyi garanti edemediklerinden moment yaylm oluamaz. Yar kompakt ve narin kesitlerde ise plastik kapasiteler tam olarak oluamaz. Bal Kaynakl-Gvdesi Kaynakl Birleim Bal Kaynakl-Gvdesi Kaynakl birleim, Northridge ncesi birleimin esas alnarak hazrlanm bir birleimdir. Northridge ncesi birleimden ayrlan noktalar, gelitirilmi kaynak elektrotu ile kaynak uygulama ilemi ve gelitirilmi kaynak ulam delii detaydr. Bu analizlerde kaynak malzemesi analize dahil edilmemi ve kaynak malzemesinin, kiri ve kolon malzemesiyle ayn mhendislik zelliklere sahip olduu kabul edilmitir. Birleim, ekil 5de grlmektedir [6]. Bal Kaynakl-Gvdesi Kaynakl birleim tipi kullanlarak hazrlanan numunelerin oluturduu plastikleme ekil 6da grlmektedir [6]. Balk Levhas Kaynakl Birleim Balk Levhas Kaynakl birleim, tekili kolay olduundan tercih edilebilecek bir birleim tipidir. Bu birleimin analizlerinde kullanlan balk levhas kalnl, kiri balk kalnlna eit seilmitir. FEMA raporlarnda balk levhasnn uzunluuyla ilgili bir kriter olmadndan balk levhas uzunluu kiri yksekliine yakn bir deer olan 41cm, 51cm ve 61cm seilerek analizler yaplmtr. Standart modelde balk levhas uzunluu 41cm olarak kullanlmtr. ekil 7de, Balk levhas Kaynakl birleim grlebilir [6].

ekil 7 - Balk Levhas Kaynakl Birleim

ekil 5 - Bal Kaynakl-Gvdesi Kaynakl Birleim

ekil 8de, Balk Levhas Kaynakl birleimde yaplan analizlerden elde edilen plastik mafsal oluumu grlmektedir [6].

ekil 6 - Bal Kaynakl-Gvdesi Kaynakl Birleim Tipi Kullanlarak Hazrlanan Numunelerde Grlen Plastik Mafsal Oluumu

ekil 8 - Balk Levhas Kaynakl Birleimi Kullanlarak Hazrlanan Numunelerde Grlen Plastik Mafsal Oluumu

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 435 - 2005/1

73

TMH
Balk Levhas Kaynakl tipi numunelerin burkulma olayndan sonra da moment tama kapasitelerinde azalma olmad, ve bir sre daha moment deerlerinin artarak devam ettii grlmtr. Bal Kaynakl-Gvdesi Kaynakl tipteki numunelerde ise, yerel burkulma ile moment tama kapasitesinde azalma grlmesi ayn admlarda olmutur. Balk levhasnn etkisi net bir ekilde ortaya km ve plastikleme beklendii gibi kolon yzeyinden uzaklamtr. Balk Levhas Bulonlu Birleim Balk Levhas Bulonlu birleim, Uzatlm Aln Levhal birleimler kadar sk olmasa da yaygn olarak kullanlan bir birleimdir. zellikle, Northridge depreminde kaynak detaylarnn yetersiz sismik performans vermesinden sonra ynelinen alternatiflerden biri olmutur. Bu birleimin plastik dnme kapasitesine pek ok bileenden katk gelmektedir. Bunlar arasnda, kiri, balk levhas, panel blgesi ve zellikle bulonda oluan kayma akmas saylabilir. Birleimin geometrisi, ekil 9da grlebilir [6]. Balk Levhas Bulonlu birleim kullanlarak hazrlanan numunelerde grlen plastik mafsal oluumu ekil 10da grlmektedir [6]. Rijitletirilmemi Bulonlu Aln Levhal Birleim Uzatlm aln levhal birleimler Northridge depreminden sonra ok sk olarak kullanlmaya balanmtr. antiye kayna gerektirmediinden uygulanmas daha kolaydr. Rijitletirilmemi Bulonlu Aln Levhal birleimde, kiri balnn altnda ve stnde bir sra bulon olacak ekilde tasarlanmtr. Kolon bal ve aln levhas birbirine sabitlenmemitir ve bal hareket yapabilirler. Birleimde ngermeli bulon kullanlmtr. Birleimin geometrisi ekil 11de grlmektedir [6].

ekil 11 - Rijitletirilmemi Bulonlu Aln Levhal Birleim

ekil 9 - Balk Levhas Bulonlu Birleim

Sismik tasarm standartlarna gre, kiri-kolon birleimi, oluacak plastik mafsal kolon yzeyinden uzaklatracak kadar rijit olmaldr. Aln levhal birleimde, aln levhasnn kalnl birleimin davrann byk lde etkiler. nce aln levhasnn kullanlmas durumunda bulonlarn tutmad noktalarda aln levhasnda almalar olabilir. Bu etkinin en byk olduu blge, kiri balyla gvdesinin birletii blgedir. Bu etkinin sebep olduu ekil deitirme ekil 12de akca grlmektedir [6].

ekil 10 - Balk Levhas Bulonlu Birleimi Kullanlarak Hazrlanan Numunelerde Grlen Plastik Mafsal Oluumu

ekil 12 - nce Aln Levhasnda Grlen Alma

74

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 435 - 2005/1

TMH
Bu sebeple, kullanlan aln levhas kolon balyla ayn kalnlkta, yani rijit seilmitir. Aln levhas ile panel blgesi takviye levhas ayn ykseklie sahiptir. Yeterli plastik dnme davran gsteren Rijitletirilmemi Bulonlu Aln Levhal numunede, aln levhas ile kolon bal arasnda oluan ayrlma kk mertebelerde kalmtr. Ayrlmann kk olmasnn sebebi, kullanlan kaln aln levhasdr. Ayrlmann az olmas sonucu bu blgede plastikleme olumamtr ve plastik mafsal birleimden uzaklatrlmtr. Daha nceki birleim tiplerinde olduu gibi bu birleim tipinde de birleim, panel blgesinde oluan ar ekil deitirme sonucu gme durumuna ulamtr. ekil 13de Rijitletirilmemi Bulonlu Aln Levhal birleim iin yaplan analizlerden elde edilen plastik uzama ekilleri gsterilmitir [6]. Rijitletirilmi Bulonlu Aln Levhal Birleim Rijitletirilmi Bulonlu Aln Levhal birleim, Rijitletirilmemi Bulonlu Aln Levhal birleimin kiri balnn rijitletirme levhalaryla glendirilmesiyle oluur. Rijitletirme levhas dndaki dier bir farkta, kiri balnn altnda ve stnde bir yerine iki sra bulon bulunuyor olmasdr. Birleimin geometrisi ekil 14te grlmektedir [6]. Tpk rijitletirilmemi numunelerde olduu gibi rijitletirilmi numunelerde de kaln aln levhal birleim kullanlmtr. nce aln levhas kullanlmas durumunda ekil 5.30da grlen ayrlma etkisi bu birleim iin de geerlidir. ekil 15te Rijitletirilmi Bulonlu Aln Levhal birleim tipi kullanlarak hazrlanan numunelerden elde edilen plastikleme ekilleri grlmektedir [6]. ekillerden, rijitletirme levhasnn birleim davran zerindeki etkisi grlebilmektedir. Plastik mafsal, rijitletirme levhasnn dna itilmi olmasna ramen, kolon yzeyine daha yakn olan bir kesitte de gerilmeler younlamtr. Kiriin, plastikleen ksm olduka uzundur. Kolonda hi plastikleme olumamas rijitletirme levhalarnn sebep olduu bir durumdur.

ekil 13 - Rijitletirilmemi Bulonlu Aln Levhal Birleimini Kullanarak Hazrlanan Numunelerde Grlen Plastik Mafsal Oluumu

ekil 15 - Rijitletirilmi Bulonlu Aln Levhal Birleim Tipini Kullanarak Hazrlanan Numunelerde Grlen Plastik Mafsal Oluumu

SONULAR Moment-Plastik Dnme Erileri Analizi yaplan birleimlerden Balk Levhas Kaynakl ve Bal kaynakl-Gvdesi Kaynakl birleimler kaynakla tekil edilmi Tam Moment Aktaran birleimlerdir. Balk Levhas Bulonlu ve Bulonlu Aln Levhal birleimler ise Ksmi Moment Aktaran birleim snfna girer. Bu durumda, Tam Moment Aktaran birleimlerin, elastik blgedeki M/p oranlarnn dierlerinden daha byk olmas beklenir. Tam Moment Aktaran birleimlerden de, Balk Levhas Kaynakl birleimin kiri balnn bir ksm takviye edildiinden daha rijit bir davran

ekil 14 - Rijitletirilmi Bulonlu Aln Levhal Birleim

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 435 - 2005/1

75

TMH
gstermesi beklenir. Bu durum, ekil 16 da aka grlmektedir. ekil 16da her birleim tipine ait olan momentplastik dnme erileri grlmektedir [6]. Deiik balk levhas uzunluklaryla yaplan analizlerde Balk Levhal birleimlerde plastik mafsaln, hemen balk levhas bitiminde deil; kiri yksekliinin te biri kadar telenmi olduu grld. ekil 17de, Numune1, Numune2 ve Numune 3 birleimleri grlyor. Bu birleimlerin balk levhas uzunluu srasyla 41 cm, 51 cm ve 61 cm dir. ekillerden grld zere, her modelde de balk levhasndan itibaren adet sonlu eleman sonra plastik mafsal olumutur. Kiri gvdesindeki sonlu elemanlarn uzunluu 5 cm, ve kiri ykseklii 45 cm olduuna gre, bu sonu ekillerden grlebilmektedir [6]. Yaplan analizler sonucunda, seilen birleim tipleri, kiri akl ve seilen profil boyutlar iin FEMAnn ngrd sonular elde edilmitir. Fakat, bu parametrelerin her birinin deimesiyle sonular byk lde etkilenmektedir. Bu sebepten dolay proje mhendisi, kullanaca birleim geometrisinin yeterli plastik dnmeye sahip olduunu ve plastik mafsaln nerede olutuunu ya gerek lekteki deneylerle ya da burada tantlana benzer yazlmlarla teyit etmelidir. KAYNAKLAR [1] Roeder C.W., 2001. Connection Performance State of the Art Report, FEMA Rep. No. 355D, Federal Emergency Management Agency, Washington D.C. [2] Roeder, C.W., 2002. Connection Performance for Seismic Design of Steel Moment Frames, J. Struct. Engt., 128, 517-525. [3] ANSYS 7.0, 2000. Documentation, ANSYS Inc. [4] DIN 18800, 1990. Structural Steelwork Design and Construction, Beuth Verlag GmbH, Berlin. [5] Eurocode 3, 1992. Design of Steel Structures. Part 1.1: Genaral Rules and Rules for Buildinds, European Prestandart. [6] ng, F., 2004. elik Kiri-Kolon Birleimlerinin Plastik Dnme Kapasitesitelerinin Belirlenmesi, Yksek Lisans Tezi, stanbul Teknik Universitesi.

ekil 16 - Birleimlerin Moment-Plastik Dnme Erileri

Plastik Mafsaln Yeri Yaplan analizler sonucunda, Balk Levhal birleimlerde (Birleim2 ve Birleim3), bulunan plastik mafsal yeriyle FEMA raporlar arasnda uyumsuzluk grlmtr. Fema raporlarnn ngrd plastik mafsal yerleri ve bu almada bulunan plastik mafsal yerleri Tablo 1de gsterilmitir.
Tablo 1 - Birleimlerde Oluan Plastik Mafsallarn Yerleri

Birleim No Birleim 1 Birleim 2 Birleim 3 Birleim 4 Birleim 5

FEMA Raporlar
coh/2 + beh/2 coh/2 + fph coh/2 + fph coh/2+ept+beh/3 coh/2+ept+sph

Bulunan Deer
coh/2 + beh/2 coh/2+fph+beh/3 coh/2+fph+beh/3 coh/2+ept+beh/3 coh/2+ept+sph

Tablo 1de kullanlan parametreler, coh: Kolon ykseklii, beh: Kiri ykseklii, fph: Flan levhas uzunluu, ept: Aln levhas uzunluu, sph: Rijitletirme levhas uzunluu, olarak aklanr.

Numune 1

Numune 2 ekil 17 - Balk Levhas Kaynakl Birleimde Plastik Mafsal Yeri

Numune 3

76

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 435 - 2005/1