Carl Ortwin Sauer and Cultural Geography

CARL ORTWIN SAUER VE KLTREL CORAFYA Carl Ortwin Sauer and Cultural Geography Ar. Gr. Alperen KAYSER L

zet Yirminci yzyln ilk eyreinden itibaren Amerikan corafyasndaki deiimin ele alnd bu almada, Amerikan kltrel corafyasnn kurucusu ve Berkeley Ekol temsilcilerinden Carl Ortwin Sauerin hem kendinde hem de Amerikan corafyas iinde gerekletirdii deiimler incelenmeye allmtr. Bu almay gerekletirmek iin hem Carl Ortwin Sauerin eserlerinden bazlar incelenmi hem de onun bilimsel anlayn yanstan ve hayatn anlatan eserlerden faydalanlmtr. Sauerin kar kt fikirler ve ona bal olarak gerekletirdii almalar da incelenmitir. Ayn zamanda Sauer ve dier bilim adamlarnn kltrel peyzaj, kltrel corafya, kltr tarihi gibi kavramlara ait grleri zerinde durulmu ve Sauerin eserlerinde ileri srd fikirler ve corafya ilmine yapm olduu, corafyay blgesel btnlk iinde bir kltr tarihi olarak ele almas, disiplinler aras corafi almalar yapmas gibi katklar deerlendirilmitir. Anahtar Kelimeler:Carl Ortwin Sauer, Kltrel Corafya, Kltrel Peyzaj, Kltr Tarihi Abstract In the current study into the changes in the American geography from the first half of the 20th century on Carl Ortwin Sauer, the changes that Carl Ortwin Sauer, who is known as the founder of American cultural geography studied at University of California, Berkeley School, realized within both himself and the American Geography were examined. For this purpose, both some of his studies were examined and other works that reflect his scientific understanding and his life were drawn on. Besides, the ideas that Sauer reacted against and his relevant studies were also handled. Meanwhile, this study touches upon the ideas of Sauer and other scientists about cultural landscaping, cultural geography, history of culture, and his ideas and handles geography as a cultur history in the territorial integrity, studies an interdisciplinary geographical studies etc. contributions to the field of geography were evaluated. Key Words: Carl Ortwin Sauer, Cultural Geography, Cultural Landscape, History of Culture

Atatrk niversitesi. , Kazm Karabekir Eitim Fakltesi, Corafya Eitimi A.B.D., Erzurum.email: alperenkayserili@atauni.edu.tr

Eastern Geographical Review - 24

177

Carl Ortwin Sauer ve Kltrel Corafya

1. Giri Bu alma Bat dnyasnda gelien corafi anlaylarn, Trkiyedeki corafya almalarnda yeteri kadar deerlendirilmemesi ve gerekli tartmalarnn yaplmamas nedeniyle az da olsa bu boluu doldurmak amalanarak yaplmtr. Aratrmay yapmak iin Carl Ortwin Sauerin kendi eserlerinde yer vermi olduu fikirlerinden, onun hayatn anlatan ve bilimsel anlayn yanstan eserlerden ve Trk corafyaclarnn bu konuda yapm olduklar almalardan ve makale evirilerinden faydalanlmtr. zellikle yurtdnda lisansst eitim yapm olan Trk corafyaclarnn almalar ve fikirleri, aratrmamz iin tevik edici bir unsur olmutur. Bunlar ksaca ele alacak olursak eer, zg-1971, Tmertekin, zg-1998, zg, Tmertekin-2000, Ar-2003, Ar-2005, Kse, Ar-2005, Kaya-2005 gibi eserleri sayabiliriz. Yaplan bu almada evresel determinizm ve posibilizm akmlarnn ksa bir aklamas yaplmtr. Daha sonra Carl Ortwin Sauerin hem kendi bilimsel anlayndaki deiimler hem de Amerikan corafyas ierisindeki deiimler ele alnm ve incelenmitir. alma, Kltrel Corafyann kapsamn Carl Ortwin Sauerin bak asyla ele alarak, Trkiyede corafyann felsefesine katk salayaca dncesi ile deerlendirilmitir. Kltrel corafyann ortaya k, kltrel corafya, kltrel peyzaj, kltr tarihi gibi konular Sauerin genel dnce sistematii ierisinde incelenmitir. Bu konular incelerken alma, evresel Determinizm ve Posibilizm, Sauer ve Kltrel Peyzaj, Sauer ve Kltrel Corafya olmak zere ana balk altnda ele alnmtr. 2.Carl Ortwin Sauer ve Kltrel Corafya 2.1. evresel Determinizm ve Posibilizm Ondokuzuncu yzyln sonu ve yirminci yzyln balarnda insan ve evre arasndaki etkileim karsnda corafi ilginin evreci determinizm ve posibilizm olmak zere iki ana konu zerinde odaklanmaya balad grld (zg ve Tmertekin2000:196). nsan ve evre etkileimini yorumlamada insann m evre zerinde daha etkili olduu veya evrenin mi insan zerinde daha etkili olduu fikri uzun sre bilimsel tartmalara konu olmutur. Doal evrenin insan hayat zerinde etkin g olduu fikrini savunan evreci deterministler: Fiziki evrenin zellikle iklim ve yer ekillerinin, kltrlerin biimlenmesinde faal bir g olduuna, insann ise aslnda fiziki evrenin pasif bir rn olduuna inanyorlard. Hatta bu fikirlerini daha da abartm ve insan doann yourduu bir amurdur demilerdir (Gm-2006:275-278). Buna karn posibilistler insan-evre etkileiminde arlk merkezi olarak insana yer verilmesi gerektiini ileri sryorlar ve evre-insan etkileiminde en etkili deitirici faktrn insan olduu tezinden hareket ediyorlard. nsann evreyi deitirme gcnn, doal evre faktrlerinin engelleyici ya da nleyici rolne gre, ok daha nemli ve etkili olduu tezini ileri srerler (Doanay2005:21). Tabii ki burada zerinde durulmas gereken bir konu vard ki corafya ilmi hem posibilist grlerden hem de evreci deterministlerin fikirlerinden faydalanarak doru bilgiye ulaabilir ve bu ekilde de insan-evre etkileimini yorumlamadaki ikilemi ortadan kaldrabilirdi. Beeri corafyann kurucusu olarak kabul edilen Carl Ritter (1779-1859)

178

Dou Corafya Dergisi - 24

Carl Ortwin Sauer and Cultural Geography

daha onsekizinci yzyln balarnda (Doanay-2000:123) bu ikilii ortadan kaldrabilecek fikirler ne srm ve corafya ilmine ok nemli yenilikler katmtr. Bu yenilikler incelendiinde; Beeri corafya insan ve evre arasndaki etkileimi inceler, evre-insan etkileiminde bunlardan birine salt arlk verilmez. Yani salt bir determinizm de corafi deildir, salt bir posibilizm de tamamen corafi saylmaz. Tarih ve corafya birbirini tamamlayan iki ilimdir (Doanay-2000:124). Ritterin fikirleri modern anlamda beeri corafyann yapsallamas bakmndan olduka nemliydi. Fakat corafya ilminde insan-evre etkileimini yorumlamada determinist grn m yoksa posibilist grn m etkin olduu tartmalar yirminci yzyln balarnda da devam etmitir. Avrupa ktasndan dier ktalara yaylan bu akmlar Amerika ktasndaki corafya almalarn da etkisi altna almt. Amerikan akademik corafyasnn yirminci yzyldaki en nemli bilim adamlarndan olan Ellen Semple, Influences Of Geographical Environment (Corafi evrenin Etkisi) adl eserinde: nsan yeryznn sunduu bir rndr. Bu, insann yeryznn sadece bir ocuu olduu anlamnda deil ayn zamanda yerin ona bir annelik yapt, onu besledii, ona grevler verdii, dncelerini ynlendirdii, ona vcudunu ve akln glendirecek zorluklar verdii, ona denizlerde seyahat ve yeryznde sulama gibi problemleri ve zaman zaman da bunlarn zm iin ipular verdii anlamndadr (Semple-ev. Ar-2005:23). Sz konusu evreci determinist gr 1920li yllara kadar Amerikan corafyasnda baskn gr olarak kendini kabul ettirmitir. 1920li yllardan sonra evreci determinist gr nemli lde eletirilmeye balanmtr (Ar-2005-6). nk bu gr insanolunun gstermi olduu sosyal, kltrel, bilimsel ve teknolojik gelimeleri gz ard etmekte ve bunlarn hepsinin fiziki evrenin sunduu imknlar dhilinde olduu fikrini savunmaktadr. 2.2. Sauer ve Kltrel Peyzaj evresel determinizm fikrine kar kan en nemli bilim adamlarndan birisi de Carl Ortwin SAUERdir. Sauer, 1889 ylnda Missouri Ozarklarnda Alman asll bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmitir (zg, Tmertekin-2000:357). 1908 ylnda Central Wesleyan Collegeden mezun olduktan sonra ksa bir sre North Western Universityde jeoloji aratrmalar yapmtr. Sauer buradan University of Chicagoya gitmi ve orada lisansst almalarn R.D. Salisbury (Jeolog) ve H. C. Cowles (Bitki ekolou)in ynetiminde devam ettirmitir (Parsons-1975:516). Sauer, tezini yazmak iin The Ozark Highland of Missouri Missourinin Ozark Dalk Arazisi konusunu semitir. Onun tezi dneminin artlarnda yazlm en iyi almalardan biri olmasna ramen, Sauer daha sonra yazd o tezinden memnuniyetsizliini ifade etmi ve ok geni saha almalar yerine daha homojen ve daha kk alanlarn yazlmas gerektiini dnmtr (Leighly-1976:338). Sauerin almalar zellikle corafyaclar tarafndan anlalmaya ihtiya duyuyordu. Aslnda onun yazdklar yirminci yzyln ilk yirmi yl boyunca Amerikan corafyasnda egemen gr olan evreci determinizm felsefesinde biimlenmi olan evrimsel dnceye kar verilmi bir cevap oluturuyordu. Sauer, evresel determinizmin iki zelliine kar kmt. Bunlardan ilki evresel uyarclar ve insann ona kar

Eastern Geographical Review - 24

179

Carl Ortwin Sauer ve Kltrel Corafya

gsterdii uyumun corafya konularnn balca znesi olmas, dieri de insan-evre etkileiminin aratrmasnda determinist grn teorik yapsna duyulan ar gven (Solot-1986:509). evreci determinizme kar olan fikirlerini, Berkeley Okulunda yapt almalar ile tm dnyaya duyuran Sauerin en nemli almalarndan birisi de, 1925 ylnda yazm olduu The Morphology of Landscape Peyzajn Morfolojisi adl eseridir. Sauerin evreci deterministlerin dogmatik dncelerini reddettii bu eseri Amerikan corafyasnda bir dnm noktasdr (Parsons-1975:516). Sauer, Amerikan corafyasnda byk deiiklikler yapacak olan almalarnn en nemli admlarndan birini att bu eserde corafyann grevi, btn anlamn ve renklerini yakalamak iin deiik kara paralarnda peyzaj olgularn eletirel bir sistem ierisinde ele almaktr (Sauer-1925:97) eklinde bir yaklamda bulunmutur. Bu yaklam ile Sauer corafya ilminin, mekn resmetmekten ziyade mekn eletirel bir bak asyla ele almas gerektiini ve mekndaki peyzajn tm elerini derinlemesine inceleyerek peyzaj zerindeki insan etkisini ortaya koymas gerektii eklinde yeni bir bak as kattn ifade edebiliriz. Sauer, sz edilen eserinde kademeli bir ekilde ileride oka kullanaca baz terimleri gelitirmeye balamtr. Sauer doal blge ve kltrel blge terimlerini Almancadan evirmitir ve blgede srekli olarak kullanlan uralar gsteren haritalar iin kltrel harita terimini kullanmtr (Leighly1976:339). Sauer, kltrel haritalarnda sradan topografya haritalarnda verilen bilgilere ilave olarak, tarmsal faaliyet alanlar, yerleme blgeleri ve ulam sistemleri gibi unsurlar da gstermitir. Carl Ortwin Sauer, takip eden yllarda da kendi corafi anlayn Amerikan corafyas iine yerletirecek almalar yapmaya devam etmitir. Nitekim 1927 ylnda yazm olduu Geography of Pennyroyal Penniroyaln Corafyas adl eserinde doal ve kltrel peyzaj kavramn daha net bir ekilde ifade etmitir. Drt kiilik bir ekiple (C.O. Sauer, J. Leighly, K. McMurry ve C.W. Newman) drt ylda tamamlanan bu eserde, krsal kltrn rnekleri incelenmi ve kltrel peyzaj kavram kullanlarak Penniroyalde ki maddi kltr eleri corafi bak as ile incelenmitir. Sauer almalar iin iki yol haritas izmitir. Bunlardan birincisi inceleme sahasnn fiziki zellikleri, dieri ise arazide ina edilmi olan yaplarn kullanmyd (Leighly-1976:338). Sauerin bu almas, kltrel peyzaj ve krsal kltr gibi balklar altnda sahay ada olan dier corafyaclardan daha farkl bir bak as ile nasl ele aldn gstermektedir. Onun corafi aratrmalarnda zengin bir karakteristik anlay sz konusudur. Hanry J. Bruman 1996da yazm olduu makalesinde, Sauer iin Onun kafas esas olarak farkl blge ve meknlardaki doal olaylar ile bu olaylarn nitel ve nicel zellikleri, kltrel ve fiziki zellikleri gibi birok deikenin zaman boyunca bir etkileim iinde ilerlemesinin izah edilmesi ile meguld. (Bruman-1996:371) eklindeki ifadesiyle Sauerin bilimsel aratrma yaparken geni bir bak as olduunu gstermek istemitir. Corafi olaylar sadece bir tek sebebe balamann yanl olaca dncesiyle hareket eden Sauer, farkl deikenleri gz nnde bulundurarak geni bir perspektifte olaylara yaklamtr. Bylelikle corafi olgular arasndaki sebep-sonu ilikisini geni bir ekilde inceleme imknna sahip olmutur.

180

Dou Corafya Dergisi - 24

Carl Ortwin Sauer and Cultural Geography

rencilik yllarnda alm olduu eitim ve srekli olarak gelitirdii jeolojik deneyimleri sayesinde Sauer, saha gzlemlerini belgelemi, aratrmalar sonucunda elde ettii uzun sreli tarihi kaytlar ve gzlemlerini disiplinler aras bir bak asyla yapt almalarnda not etmitir. Bu eler onun bilimsel felsefesine deneysel ve teorik bilimden daha ziyade kltr tarihi ve doal tarihe ncelik vermesi ile hiyerarik bir bilimsel fikir oluturmasna katkda bulunmutur (Entrikin-1984:401). Sauer alm olduu fiziki corafya eitimini kendi kiisel ilgisi ile birlikte harmanlayarak ortaya kan kltrel peyzaj yorumlamaya allmtr. Kenzer, Sauerin peyzaj fikrini tek cmlelik bir aklamayla zetlemeye almtr: Aslnda Sauer iin peyzaj kavram bizim setiimiz blm olan corafya ile eanlamldr (Kenzer-1985:258) eklinde bir tanm yaparak, corafyann ana temasnn peyzaj olmas gerektii ve corafya ilminin dar kapsaml ve tek ynl incelemelerden kanmas gerektiini ifade etmitir. Carl Ortwin Sauer, peyzaj kavramn tek bana ele almam, kltrel peyzaj kavramn kullanmtr. Sauer, herhangi bir meknda kltrn doal peyzaj zerinde altn ve o blgeyi bir kltrel peyzaj haline getirdiini iddia etmitir. yle ki, kltrel peyzaj doann insan eliyle ekil deitiren bir rndr (Mitchell-2003:238) diyecek kadar insan etkisinin zerinde durmutur. Kltrn peyzaj zerindeki yapm olduu deiikliklerin kantlar Sauerin fikirleri sayesinde gn na kyordu. nk daha nce tamamen fiziki temelli olarak ortaya atlan dncelerin yerine artk daha ok beeri corafyann bak as ile yorumlanmaya balanmtr. Ona gre sadece doal peyzajn konular corafyacy snrlamamal, insanolu tarafndan ina edilmi olan; evler, caddeler, fabrikalar, maazalar, iftlikler, barajlar, tarmsal faaliyetlerde kullanlan tarlalar gibi insan yapm rnler de peyzaj konusu iinde corafyacnn ilgi alanna girmeli ve insanolunun doal peyzaj zerinde yapt deiikliklerde kltrel peyzaj bal altnda incelenmelidir. Sauer, oturtmaya alt bu bilimsel bak asn, Berkeley Okulunda yetitirdii btn rencilerine de alayarak corafya ilminde yeni bir alann fidanlarn dikmeye almtr. Burada karmza baka bir soru kar. Kltrel peyzaj kavramn kullanrken, doal peyzaj kavramn kullanmayacak myz? Sauer bu soruya The Morphology of Landscape adl eserinde yle cevap veriyor: Alann insan faaliyetlerinin balamasndan nceki durumu sadece bir tr morfolojik bilgileri ierir, buna orijinal ya da doal peyzaj ad verilir. Oysa insan faaliyetleri kendisini kltrel peyzajda ortaya koyar. Peyzaj ekillerini doal ve kltrel olarak ayrmak, insan aktivitelerinin karakteri ve alansal nemini anlamak iin gereklidir. O zaman evrensel ama illa da kozmolojik olmayan anlamda corafya, dnya tarihinin, blgelerin insan faaliyetleri ile nasl farkllatn aratran son parasn oluturur (Sauer-1925:100). Grld gibi Sauer, insan ve insan faaliyetleri olmadan corafya olmayaca fikrinden hareketle, kltrel corafya alann kurmaya balamt. Onun iin corafyacnn incelemesi gereken balca alan insan ve evrenin karlkl etkileiminin incelenmesi olmaldr. Sauer yaamnn byk blmnde peyzaj ve doann karlkl etkileiminde insann rolne aktif bir ekilde ilgi duymutur. Kltr ve doann karmak olan ortakl ierisinde ortaya kan maddi kltrel peyzajn nasl olutuunun, en anlaml zneleri de yine onun yazlar arasnda kendini gstermektedir (Braun-1997:703). Sauer, peyzaj kavramn aklarken saysz eitlilikler, durgunluklar ve ilgili elemanlar peyzajn karakterini oluturmak iin seilir ve bu alma

Eastern Geographical Review - 24

181

Carl Ortwin Sauer ve Kltrel Corafya

bir sistematik dhilinde yaplr eklinde bir yaklamla hareket etmitir. Bu sistem ierisinde corafya, peyzajn fiziki ve kltrel birliktelii temeline dayanr. Bu yzden peyzaj kavramnn ieriini herhangi bir alann fiziki ve kltrel karakteri beraberce olutur (Ar-2005:323) ifadesiyle, kltrel peyzaj fikrini kuvvetli aklamalarla desteklemitir. Sauere gre kltrel peyzaj doal peyzajn kltrel bir grup tarafndan deitirilmesi ile ortaya kar. Kltr, ii yapan asl etmen; doal peyzaj bir ara ve kltrel peyzajda bir sonutur (Sauer-1925:103). Sauer Geography of Penniroyal Penniroyalin Corafyas adl eserinde, insan kendi bak asn ve isteklerini doal peyzaj zerinde kendi yaptklar ile birlikte st ste koyan corafi bir vastadr (Sauer-1927:143) eklinde bir aklama yaparak kltrel peyzajn nesilden nesile aktarlan kltrel yapnn bir toplam olduunu da ifade etmitir. Sauere gre peyzaj iki unsur oluturmaktadr. Bunlardan birincisi fiziki peyzaj zerindeki elemanlarn oluturduu doal peyzajdr. kincisi ise, insan faaliyetleri sonucunda, bu doal peyzaj zerine sperimpoze (st ste eklenerek devam eden) olarak gelen kltrel peyzajdr. Bu yzden corafi alma fiziki corafya ile balar. Ancak, kylar limanlarla kesintiye uratlm, dalar, insan yapm yollar ve dier insan eserleri ile ilenmitir. Sauerin peyzaja olan bu ilgisinin boyutu vardr. Birincisi, ierisinde yaanlan evrenin tarihi anlamda yeniden yaplandrlmas ve peyzaj ekillendiren beeri glerin incelenmesi, ikincisi ev tipleri gibi maddi kltr eleri ya da dil ve din gibi maddi olmayan kltr eleri tarafndan belirlenmi ayrt edilebilir ve homojen blgelerin tanmlanmas, ncs de insan alglamasnn ve peyzaj kullanmasnn kltrel artlarn ortaya koyan tarihi-kltrel ekolojinin allmasdr (Ar-2005:324). 2.3. Sauer ve Kltrel Corafya Oluturduu yeni alanda Sauer, kltrel peyzaj fikrini kltrel corafya bal altnda ekillendirmeye balamtr. Ama bunu kendi dncelerinin dnm ierisinde gerekletirmitir. Sauer, kltrel corafyada aratrmann kltrn maddi grnnn elerini adamakll bir ekilde gstereceine (alan kullanm, yerleim eleri, teknoloji ve dier insan yapm rnleri) inanmtr (Solot-1986:508). Sauer sadece insanolunun retimi ile ilgili olan konulara ilgi duymamtr. Dnya zerindeki hayvanlarn, bitkilerin ve insanlarn yaamnn da ortakln anlamak istemitir. Sauerin aratrmalar; antropoloji, bitki ekolojisi, tarih ve felsefe gibi dier bilim dallaryla i iedir. Amerikan kltrel corafyasnda, kltrel corafyann ve Berkeley okulunun lideri olarak sk sk tanmlanm olan, Carl Ortwin Sauer, tartmasz bir ekilde kltrel corafyann atas olarak kabul edilmektedir (Schein-2004:13) Kltrel peyzaj ve kltrel corafya almalarnda Sauerin ilgisi kltr tarihi ve maddi kltr eleri ile ilgilidir. Ona gre insan ve mekn etkileimini aklayc iki ara vardr. Bunlardan birisi fiziki corafya dieri ise fiziki corafya zerinde kendi kltrel zelliklerini yanstan toplumsal kltr (Kenzer-1985:1) dr. Sauerin almalarndaki fikirlerinden biri de udur: insan, dnya yzeyini deitirmekteki en son etkendir ve toplumlarn genel yaam ekillerinin en son ilave edicisidir (Knight-1964:405). Biraz daha amak gerekirse insan kendisine hazr olarak sunulmu olan doal peyzaj zerinde gene kendisine hazr olarak sunulmu olan kltrel zellikleri kullanarak hatta dier kltrlerle

182

Dou Corafya Dergisi - 24

Carl Ortwin Sauer and Cultural Geography

kltrel etkileim ierisine girerek deiiklik yapabilir. Bu sistem ierisinde kltrel peyzajn en son halkasnn insan olmas, kltr tarihi fikrini karmza karmaktadr. Amerikal bir corafyac olan Stacy Maye, 30 Temmuz 1937de gnderdii mektubunda Sauer yle demektedir: Kltrn z ile ilgili aratrmalar yapmaktaym. Yaayan kltrn sahip olduu deerler ile kltrel elemanlarn yayl veya yayld blgedeki kltrn kar koymas ile kltrel esneklik ve kltrel duraanlk veya baka bir yerde kltrn kendi kendini yok etmesi, ksaca kltrel deime ve gelimenin birok sorusu ile ilgilenmekteyim (Parsons-1996:377) ifadesiyle kltrel corafyann ve kltrel corafyacnn ilgilenmesi gereken alanlar belirlemeye altn anlatmaktadr. Grlyor ki Sauer, kltrel corafyann sadece maddi kltr eleri ile ilgilenmemekte, ayn zamanda yerleik kltrn kkenini aratrmakta ve ortaya kan kltrel peyzajn nasl bir kltrel zden geldiini anlamaya gayret gstermektedir. Ayn zamanda kltrel yaylma esinin zerinde durmakta, kltrel yaylmann sebepleri ve sonularn irdelemeye almaktadr. Sauer, 1952 ylnda yazm olduu Agricultural Origins and Dispersals Tarmn Kkenleri ve Yaylmalar adl eserinde zellikle kltrel yaylma temas zerinde durmu ve yle bir rnekle bunu glendirmeye almtr: Arkeologlarn krekleri sayesinde herhangi bir zamanda tohum bitkilerinin yayllarnn ortaya kmas phesiz ki uzakta bulunan alanlar ile kurulmu olan zengin bir iletiim ann olduunu gsterir (Sauer1952:82). Dier bir ifadeyle kltrel yaylma olay insanlarn, mallarn ve fikirlerin tanmas yoluyla vuku bulur. Sauer, bu sre zerinde, zellikle tarmsal gelime ve deiimlerin kkenleri ve yaylmasn ele alarak (zg, Tmertekin-1998:110), kltrel yaylma olayn ifade etmeye almtr. Dnya zerinde tarmsal faaliyetlere konu olan rnlerin anavatanlarnda ve anavatanlarnn ok uzanda yetitirildii bilinmektedir. Sauer, zellikle anavatanndan ok uzakta yetitirilen rnlerin yetitirildii blgeye nasl ve hangi yollar kullanarak geldiini anlamak iin bitki ekologlarndan ve antropologlardan yardm alm ve bu yaylmalar kltrel corafya bal altnda incelemitir. Amerikan corafyas iinde Sauerin peyzaj fikri gelitike morfoloji iindeki fikirler daha az dikkat ekmeye balam ve vurgu, corafi sorularn antropolojik ve tarihi cevaplarna kaymtr. Sauerin 1940 ylnn Aralk aynda Louisiana eyaletinde Amerikan Corafyaclar Topluluunun bakanlk konumasnda sunduu ve 1941 ylnda yaynlad A Foreword to Historical Geography Tarihi Corafyaya Giri adl alma (Taaffe1974:5) bu fikir zerine kurulan kltrel corafyay ok gzel bir ekilde tanmlamaktadr. Burada corafyaclar, evler ve kasabalar, tarlalar ve fabrikalar ve onlarn kkenleri hakknda kendi kendilerine neden ve nerede sorusunu sormakszn aratrma yapmamaldr (Sauer-1941:8) eklinde bir yaklamda bulunarak, corafyacnn temel problemi belirledikten sonra aratrma yapmas gerektii zerinde durmutur. Sauer, kltrel corafyay ekillendirirken zellikle kltr tarihi ve antropoloji ile yakndan ilgilenmitir. Kltr tarihini terimsel olarak ele alacak olursak, Onun tarih boyunca dnya yzeyindeki d grnn insanolu aracl ile ekil deitirmesi ve kullanlmas konusu ile ilgili olarak tanmlanm nemli bir konuya kendi farkl yaklam sayesinde ksaltt ya da sembolik bir biimde yazm olduu bir terimdir (Parsons-1996:22). Sauerin aratrmalarndaki yaklam aslnda tarihsel bir yaklamdr. nk onun ilgisi bilimin tam

Eastern Geographical Review - 24

183

Carl Ortwin Sauer ve Kltrel Corafya

tanmlanmam olan alanlar iinde tutarl yaklam zerine kurulmutu (Jackson1964:945). Kendisinin gelitirmi olduu kltrel corafyann inceleme alanlarndan biri de kltr tarihidir. Sauer, kltr tarihi adyla kendi oluturduu terimin ierisine zellikle antropoloji ilminin verilerinden de faydalanarak, birok aratrmay sdrm ve bunlar kltrel corafya temas ierisinde ifade etmitir. Dnya zerindeki hayvan, bitki ve insan yaamnn ortakln anlamak istemitir. Bu sebeple onun aratrmalar antropoloji ve bitki ekolojisi ile i iedir (Jackson-1964:945). Sauer, konusunu her zaman geni bir ekilde ele alm, zellikle biyolojiyle yakndan ilgilenmitir. Sauerin bilim adamlarnn birbirleriyle etkileim iinde olduu ve geni bir dnce sistemi oluturduu ada olan dier Amerikan corafyaclara benzemedii kabul edilir (Parsons-1975:516). Sauerin, corafi aratrmalara bu kadar geni bir yelpaze iindeki yaklam, corafya ilminin disiplinler aras yapsn ak bir ekilde gzler nne sermektedir. Bir corafyac olarak Sauer; talarn, bulutlarn, yerin ve haritalarn doru bir ekilde tanmlanmasnn ve ayn zamanda anak mlek tiplerinden ev tiplerine kadar kltrn zelliklerinin, biyolojik dnya ierisinde iki isimli terminolojilerin hassas nemini fark etmi ve bu bilgileri elde ettike de bundan zevk almaya balamtr (Parsons-1996:35). Sauerin 1934 ylnda Wellington Jonese yazm olduu mektubunda kulland u ifade olduka dikkat ekicidir: Fiziki corafya, beeri corafyadaki kltr tarihi ve doal tarihin yapt oluumlarm gibi grlebilir (Leighly-1984:406) diyerek fiziki corafyann sadece doada kendiliinden olumu olan ekillerden mteekkil olmadn, insann etkisi ile birlikte ortaya kan ekillerin ve deiikliklerin de fiziki corafyann konusu olduu fikrini savunmutur. Sauer, beeri corafya iin de kendi eilimleri dorultusunda tanmlar ve ynlendirmeler yapmaya almtr. 1948 ylnda G.D. Nicholsa yazd mektubunda Beeri corafyann dnce merkezinde, organik dnyann genel ekolojisi iinde insann yerinin aratrlmas temel olmal (Leighly-1976:342) diyerek beeri corafyaya insan merkezli bir yn verme abas iinde olduunu gstermitir. Aslnda Sauerin kltrel corafya fikri, corafi anlayn znde akademik bir manifesto olmutur. nk bu fikir kltrel eitliliklerin maddi rnekleri ve onlarn kaynaklar hakknda uygulayclara sorular soran yeni bir anlayt (Entrikin-1984:406). Biraz daha geniletecek olursak Sauer, kltrel yaamn iaretlerini bulmak iin olduka geni snrlar olan bir saha zerinde yaayan bir insann yaamsal ihtiyalarn da hesaba katarak aratrlmas gerektiini ifade etmektedir (Simith, Foote-1994:28). nsanolunun ihtiyalar, onun kltrel peyzaj oluturmasndaki en nemli etmendir. nk insanolu kendini korumak, gdasn temin etmek, ulam sistemini kolaylatrmak, ibadetlerini yapmak ve dier ihtiyalarn gidermek iin eitli yaplar ina etmektedir. Dolaysyla ortaya kan btn bu yaplar doal peyzaj zerinde ina edilmekte ve kltrel peyzaj oluturmaktadr. Amerikan kltrel corafyasnn ortaya knda byk emekleri ve katklar olan Sauerin yapm olduu almalarn en nemlilerinden biriside The Mans Role in Changing the Face of the Earth Yeryzn Deitirmede nsann Rol adl eseridir. Sauerin 16 Haziran 1955te New Jerseydeki Princetonda katlm olduu bir sempozyumda sunmu olduu bildirisi, sunumundan itibaren ve basldktan sonra, sonular en nemli yapt olarak kabul edilmitir (Leighly-1976:343) ve Berkeley okulunun

184

Dou Corafya Dergisi - 24

Carl Ortwin Sauer and Cultural Geography

motiflerinin ortaya kard en geni kapsaml anlatm olmutur (Hugill, Foote-1994:11). Sauer akademik gvenilirliini bu uluslararas sempozyumda pekitirmiti (Parsons1975:516). Sadece bilimsel aratrmalar yapmakla kalmam olan Sauer, yetitirdii rencilerine ve corafya ilmine hizmet eden dier bilim adamlarna da tecrbeleri sayesinde yol gstermeye almtr. 4 Nisan 1956 tarihinde Montrealde Amerikan Corafya Topluluunun 52. yllk olaan toplantsnda onursal bakan olarak yapm olduu al konumasnda The Education of a Geographer Bir Corafyacnn Eitimi adl almasnda (daha sonra Annals of the Associaiton of American Geographersin 46. Saysnda baslmtr) yle demitir; Genellikle dzensiz olgularn toparlanmas ve onun iin ihtiya duyulan analizlerin blgesel tanmlarnn yaplmasndan daha ziyade, ieriinin aratrlmas ve problem zerindeki odak noktasn grmeye ihtiya vardr (Sauer-1956:299, Jackson-1964:945). Sauer, bu ekilde aratrma sahasnda yaplacak olan almann probleminin tespit edilmesi ve aratrmannda bu temele oturtulmas gerektiini ifade etmitir. Ayn zamanda saha almas programlar, gzleme dayal deneyimlerden daha ziyade bilgi salanmasnda ve metodolojik nitelerde, nceden planlanm organizasyonlarda ihtiyac olan gvene sahip olmal, dzenlenmeli ve maddi destek salanmaldr (Sauer-1956:294) eklinde bir yaklamda bulunarak, corafi almalarda belli bir sistem dhilinde ve disiplinler aras bir anlayla hareket edilmesi gerektiini ve bilimsel almalarn maddi olarak desteklenmesinin corafyacnn alma imkanlarn rahatlatacan ifade etmitir. zellikle yirminci yzyln ilk eyreinde Amerikan corafyasnda var olan resmetmek ve nicel deerler ile boulmu olan almalar yerine, corafyacnn alt saha zerinde aratrmak istedii problemi tespit etmesi ve o problemi ortaya koyduktan sonra, zme ynelik bir alma yaplmasnn daha doru olacan ifade etmek istemitir. Sauer, The Morphology of Landscape adl eserinde bu dncesini u ekilde dile getirmitir: Tasvirin bir sisteme indirgenmesine corafyaclarn byk ounluu hakl olarak kar kmtr. Bu bir kere gerekleirse bir corafyac yapmakta olduu her trl blgesel almay bu snrlar ierisinde tutmak zorunda kalacaktr. Ancak bunun aksi olduu takdirde corafyac serbest hareket edebilecektir. Burada corafyay bir sanat olarak dnmyoruz. Bir bilim olarak corafya elde ettii verileri snflandrmak iin btn imknlarn kullanmaldr (Sauer, 1925ev. Ar-2005:67). Sauer, corafyann temel akmlar iinde olmayan almalaryla yeni bir akm ekillendirmitir. 1951 ylnda Sauerin bir rencisi tarafndan yaplan bir aratrmada, Sauerin ilgi alanlar sorgulanarak u cevaplara ulalmtr. nsanolunun dnya tarihi iindeki yeri, dnya yzeyinin ekillenmesinde bir etken olarak insan, gler ve kltrlerin harmanlanmas ve bir de yeni kltr rneklerinin ekillenmesi. Bunu daha da geniletmek iin Sauerin kendisi de unu eklemitir: Daha iyi zetlemek gerekirse burada en iyi corafyaclarn neye sahip olduunu dndm ve Rtter, George Marsh, Mortz, Wagner, Ratzel, Hahn, Gradmann, Sapper, Brunhes, ve Flaureyi de iermeliyim diye kendimce karar aldm (Leighly-1976:344).

Eastern Geographical Review - 24

185

Carl Ortwin Sauer ve Kltrel Corafya

Kltrel peyzaj ve kltrel corafya fikri, Sauerin almalar ve gayretleri sayesinde salam temeller zerine oturtulmutur. Kltrn peyzaj zerindeki kantlar, Sauerin bu konuyu aratrmasndan sonra hzl bir ekilde fark edilmeye balanmtr. Ayrca kltrel almalara eilimleri olan ok sayda bilim adam da Sauerin fikirlerini takip etmilerdir (Parsons-1994:285). Sauerin otuz doktora rencisi vard ve onun rencilerinin rencileri ile beraber bu say gitgide artmaktayd. Bu da Berkeley okulunu kltrel corafyann zirvesine karmtr (Hugill, Foote-1994:11). Berkeley ekolnn mimar olarak kabul edilen Sauerin grleri, Kuzey Amerikada akademik corafyann ierii ve nasl alld konusunda ok nemli deiikliklerin yaanmasn salamtr (Kaya-2005:259). zellikle onun rencileri tarafndan gelitirilen kltrel corafya almalar, 1960 yllarn ortalarna kadar maddi kltr eleri zerine younlamtr. Daha sonra kltrel corafya konularnda sadece maddi kltrle yetinilmemesi ve kimlik, sembolizm ve anlam gibi yeni yaklamlar, kltrel corafya temalar iinde incelenmeye balanmtr. Ancak gene de bu almalar Carl Ortwin Sauerin oluturmaya alt maddi kltr elerine dayal olan kltrel corafya aratrmalarnn dlanmasn ve grmezden gelinmesi anlayna neden olmamtr. 3. Tartma ve Sonu evreci determinizm fikrinin yirminci yzyl Amerikan corafyasnda baskn gr olmasna bir tepki olarak Carl Ortwin Sauer ve rencileri tarafndan gelitirilen kltrel corafya fikri, corafya ilminin yeni bir boyut kazanmasna sebep olmutur. Corafya ilminin disiplinler aras bir ilim olduundan hareketle; antropoloji, bitki ekolojisi, tarih, felsefe, sosyoloji gibi bilim dallarndan faydalanarak, corafya ilminin bilimler arasnda bir kpr vazifesi grdn ortaya koymutur. Kltrel corafya corafi olaylarn yalnzca bir sebepten olutuu iddiasna kar, gerek anlamda bilimsel bir manifestoydu. nsan olmadan corafya olmayaca ve insann kltrel geliim ve deiiminin fiziki yeryz zerinde eitli deiiklikler yapaca, corafyacnn da oluan bu deiiklikleri fiziki corafya koullar ile birlikte deerlendirerek, olaylara aklc bir bak asyla yaklamas gerektiini ne sryordu. Carl Ortwin Sauer, rencilik yllarnda fiziki corafya eitimi alm ve doktorasn fiziki corafyadan yapm olmasna ramen, antropologlardan ve bitki ekologlarndan dersler alarak ve yardmlarn isteyerek gerek anlamda bilimsel bir almann temellerini atmtr. Amerikan corafyasnda Sauer ve onu takip eden bilim adamlarnn yapt almalar kltrel corafyay n plana karrken, ngiliz corafyaclarnn sosyal teorileri de corafyay iyice insan temelli bir yaklamn ierisine sokmutur. nsan ilgilendirmeyen konulardan veya iinde insan olmayan konulardan ziyade hem insann kiisel zellikleri hem de iinde bulunduu toplumun kltrel zellikleri ile yeryz zerinde yapt deiiklikler ve brakt izler incelenmelidir dncesi ile hareket etmek corafya ilmini tasvire dayal bir anlaytan kurtaracaktr. Corafya ilmi Sauerinde belirttii gibi bir sanat dal deildir. Dolaysyla grm olduu manzaray resmetmek ile de sorumlu olmamaldr. Bununla birlikte corafyaclar daha geni bir bak as ve daha zgr bir bilimsel anlay ile insan ve evre arasndaki

186

Dou Corafya Dergisi - 24

Carl Ortwin Sauer and Cultural Geography

etkileimi anlamaya alacaklar ve kltrel corafyann geni perspektifinde corafi olaylar analiz edeceklerdir. Kltrel corafya, kltr konusunu sosyoloji ilminin bak as ile incelemeyecek, insann doadan faydalanmas ve doann sunduu imknlar kendi kltrel zellikleri ile ekillendirmesi zerinde duracaktr. Doal peyzaj zerinde deiiklik gerekletiren btn beeri faaliyetlerde gemiten gnmze ele alnacak ve kltrel bir birikimin rnleri olarak kendini yanstacaktr. Kltrel corafyada yaplm bu geni aratrmalar sayesinde corafi olaylarn daha net bir ekilde anlalmas ve corafya ilminin nemli sorunlarna alternatif zmler sunmas sebebiyle bilim dnyasna hizmet etmeye devam edecektir. Bugn deiik lkelerde corafya ilminde farkl aratrma yntemleri ve ok eitli alanlara doru younlamalar grlmtr. zellikle yirminci yzyln ikinci eyreinden itibaren A.B.D.de kltrel corafya almalar n plana karken, zaman ierisinde bu almalarda kendi aralarnda farkl ilgi alanlarna doru ynelmeye balamt. 1970li yllara kadar kltrel corafya almalar genellikle maddi kltr eleri zerine younlamken, 1970li yllardan itibaren kltrel corafyaclar maddi kltr elerinin n planda tutulduu almalara eletiriler getirmeye balamlardr. Onlara gre, kltrel corafyaclarn kimlik, sembolizm, temsil, anlam, Marksist corafya, ikonografya gibi konular zerine almalar yapmas gerekmektedir. Ancak bu eletirilere ramen, kltrel corafyaclar hem yeni konular zerine aratrmalar yapmlar, hem de maddi kltr elerinin n planda tutulduu almalara devam etmilerdir. Avrupa ktasnda ise ngiliz, Alman ve Fransz corafyaclar da yer temelli almalara fazla yer vermemiler ve sosyal teori, kltrel corafya gibi alanlara ynelmilerdir. Trkiyedeki corafya aratrmalarnn yirminci yzyldaki seyri incelendiinde ise, zellikle akademik corafya almalarnn balamas ile beraber yurtdndan gelen akademisyenlerin fiziki corafya temelli olmalar sebebiyle, fiziki corafya aratrmalarnn n plana kt grlmektedir. Takip eden yllarda ise ehir corafyas, sanayi corafyas, ziraat corafyas, turizm corafyas, ulam corafyas gibi beeri corafya alanlar zerine yaplan almalarn arttn gzlemleyebilmekteyiz. Yaplan bu almalar sayesinde, Trkiyedeki gemii ok eski olmayan akademik corafyann gelimekte olan ve gelime hzn artrm bir bilim dal olarak aratrmalarn hzla devam ettirecei ak bir ekilde grlmektedir. Ancak Amerikal, ngiliz, Alman ve Fransz corafyaclar gibi kltrel corafya, sosyal teori ve corafya ilminin felsefesini yapan almalarn, Trkiyedeki akademik corafya almalarnda n plana kmadn da syleyebiliriz. Burada unu da belirtmekte faydal olacaktr son yllarda yurtdna lisansst eitim yapmak iin giden ve daha sonra Trkiyeye dnen ve bilimsel almalarn burada devam ettiren bilim adamlarnn almalar nda corafya ilminin felsefesine doru yneldiini ve bu konular zerine yaplan almalarn gittike arttn grmekteyiz. ncelikle yurtdnda yaplm olan akademik corafya almalarnn evrilmesi ile balayan bu sre, daha sonra yaplan zgn almalar ile de glenmi ve ilerlemesini devam ettirmeye balamtr. Bu konular zerine yaplan almalarn sayca ve nitelik olarak artmas ile de akademik corafya dnyas ierisinde Trk corafyasnn da salam bir temele oturaca ve n plana kaca grlecektir.

Eastern Geographical Review - 24

187

Carl Ortwin Sauer ve Kltrel Corafya

KAYNAKA ARI,Y., 2005, 20. Yzylda Amerikan Corafyas: Genel Bir Deerlendirme, Ar, Y.(Editr), 20. Yzylda Amerikan Corafyasnn Geliimi, S:3-23,izgi Kitabevi, Konya. ARI,Y., 2005, Amerikan Kltrel Corafyasnda Peyzaj Kavram, Dou Corafya Dergisi, Say:13, S:311-340, Konya. BRAUN,B.W., 1997, Reply: on Cultural Politics, Sauer, and the Politics of Citation, Annals of The Association of American Geographers, Vol:87, No:4, pp:703-708, U.S.A. BRUMAN,H.J., 1996, Recollection of Carl Sauer and Research in Latin America, The Geographical Review, Vol:86, No:3, pp:370-376, New York. DOANAY,H., 2000, Corafyaya Giri, izgi Yaynevi, Konya. DOANAY,H., 2005, Corafyaya Giri 1 Genel ve Fiziki Corafya, Aktif Yaynevi, Erzurum. ENRTRIKIN, J.N., 1984, Carl O. Sauer, Philosopper in Spite of Himself, The Geographical Review, Vol:74, No:4, pp:387-408, U.S.A. GM, O., 2006, Tarihi Corafya Kavramlar-Tarihe-Kaynaklar-Mekan-Metod, Yeditepe Yaynevi, stanbul. HUGILL,P.J., FOOTE,K.E., 1994, Re-Reading Cultural Geography, Kenneth E.F.(Editor), Re-Reading Cultural Geography, Univesity of Texas Press, pp:9-23, Austin. JACKSON,W.A.D., 1964, Sauer on Geography, Science New Series, Vol:143, No:3609, pp:945, U.S.A. KAYA, ., 2005, Sosyal Teori ve Beeri Corafya, Ulusal Corafya Kongresi 2005 (Prof. Dr. smail Yalnlar Ansna) 29-90 Eyll 2005 Bildiri Kitab, S:257-266, stanbul. KENZER, M.S., 1985, Carl O. Sauer: Nascent Human Geographer At Northwestern, California Geographical Society, Vol:25, pp:1-11, U.S.A. KENZER, M.S., 1985,Milieu and The Intellectual Landscape: Carl O. Sauers Undergraduate Heritage, Annals of The Association of American Geographers, Vol:75, No:2, pp:258-270, U.S.A. KNIGHT, M.M., 1964, Land and Life: A Selection from The Writings of Carl Ortwin Sauer, Journals of Economic History, Vol:24, No:3, pp:404-405, U.S.A. KSE, A. - ARI, Y. 2005, nsan evre Etkileimini Yorumlamada Yeni Bir Alternatif: Kltrel Corafya. Ulusal Corafya Kongresi 2005, (Prof. Dr. smail Yalnlar Ansna), Bildiri Kitab Ed. Sedat Avc ve Hseyin Turolu), stanbul, s.51-59.

188

Dou Corafya Dergisi - 24

Carl Ortwin Sauer and Cultural Geography

LEIGHLY, J., 1976 Carl Ortwin Sauer 1889-1975, Annals of The Association of American Geographers, Vol:66, No:3, pp:337-348, U.S.A. MITCHELL, D., 2003, Dead Labor and The Political Economy of Landscape-California Living, California Dying, Anderson K.(Editor), Handbook of Cultural Geography, SAGE Publicaiton, pp:233-248, London. ZG, N., (ev.) Kltrel Corafya, Ackerman, E.A., Sosyal Antropoloji ve Etnoloji Blm Dergisi, Cilt:1, S:87-99, 1971, stanbul. ZG,N., TMERTEK N, E., 1998, Beeri Corafya nsan, Kltr, Mekan, antay Kitabevi, stanbul. ZG,N., TMERTEK N,E.,2000,Corafya:Gemi antay Kitabevi, stanbul. Kavramlar, Corafyaclar,

PARSONS J.J., 1975, Obituary: Carl Ortwin Sauer, The Geographical Journal, Vol:141, No:3, pp:516-517, Blackwell Publishing, London. PARSONS J.J., 1996, Carl Sauers Vision of an Institude for Latin American Studies, The Geographical Review, Vol:86, No:3, pp:22-41, U.S.A. PARSONS,J.J., 1996, Mr. Sauer and The Writers, The Geographical Review, Vol:86, No:1, pp:377-384, U.S.A. PARSONS,J.J.,1994, Cultural Geography at Work, Kenneth E.F.(Editor), Re-Reading Cultural Geography, Univesity of Texas Press, pp:281-288, Austin. PATTISON, W. D., 1964, The Four Traditions of Geography, ev. Ar, Y., Ege Corafya Dergisi, Cilt:12, Say:2, 2003, pp: 119-125, zmir. SAUER, C. O. 2005, Peyzajn Morfolojisi (eviren: Ylmaz Ar), 20. Yzylda Amerikan Corafyasnn Geliimi, izgi Kitabevi, S:53-84, Konya. SAUER, C. O. 1925, The Morphology of Landscape, The Cultural Geography Reader, Edt. Oakes, T.S., Price, P.L., 2008, Routledge, pp: 96-104, New York. SAUER, C.O., 1927, Geography of Penniroyal a Study of The Influence of Geology and Physiography upon the Industry, Commerce and Life of The People, The Kentucky Geological Survey, Franfort. SAUER, C.O., 1941, Foreword to Historical Geography, Annals of the Association of American Geographers, Vol:31, No:1, pp:1-24, U.S.A. SAUER, C.O., 1952, Agricultural Origins and Dispersals, The American Geographical Society, New York. SAUER, C.O., 1956, Education of a Geographer, Annals of the Associaiton of American Geographers, Vol:46, No:3, pp:287-299, U.S.A. SCHEIN, R.H., 2004, Cultural Traditions, Duncan J.(Editor), A Companion to Cultural Geography, Blackwell Publishing, pp:11-23, U.K.

Eastern Geographical Review - 24

189

Carl Ortwin Sauer ve Kltrel Corafya

SEMPLE,E., 2005, Corafi evrenin Etkisi (eviren: Ylmaz Ar), 20. Yzylda Amerikan Corafyasnn Geliimi, izgi Kitabevi, S: 23-37,izgi Kitabevi, Konya. SIMITH, J.M., FOOTE, K.E., 1994, Introduction: How The World Looks, Kenneth E.F.(Editor), Re-Reading Cultural Geography, Univesity of Texas Press, pp:27-33, Austin. SOLOT,M., 1986, Carl Sauer and Cultural Evolution, Annals of The Association of American Geographers, Vol:76, No:4, pp:508-520, U.S.A. TAAFFE, E.J., 1974, The Spatial View in Context, Annals of The Association of American Geographers, Vol:64, No:1, pp:1-16, U.S.A.

190

Dou Corafya Dergisi - 24