skender Pala _ Kudemann krk atls 1958, Uak doumlu. .. Edebiyat Fakltesi'ni bitirdi.(1979).

Divn Edebiyat dalnda doktor (1983), doent (1993) ve profesr (1998) oldu. Edebiyat aratrmacs olarak eitli ansiklopedi ve dergilerde bilimsel ve edebi makaleler yaynlad. Ortaokul ve liseler iin ders kitaplar yazd. Trk Silahl Kuvvetleri'nde alt yllarda Osmanl deniz tarihiyle ilgili aratrmalarda bulundu ve bir ksmn kitaplatrd. zellikle Divn edebiyat sahasndaki almalaryla dikkat ekti. Divn Edebiyatnn halk kitlelerince anlalabilmesi iin klasik iirden ilham alan makaleler, denemeler, hikyeler ve gazete yazlar yazd. Dzenledii Divn Edebiyat seminerleri ve konferanslar kalabalk dinleyici kitleleri tarafndan takip edildi. "Divn iirini Sevdiren Adam" olarak tannan skender Pala, Trkiye Yazarlar Birlii Dil dl'n (1989), AKDTKY Trk Dil Kurumu dl'n (1990), Trkiye Yazarlar Birlii nceleme dl'n (1996), Kayseri Aydnlar Oca Yln Fikir Adam dUl'n (2001) ald. Hemehrileri tarafndan "Uak Halk Kahraman" seildi. Halen . Kltr niversitesi FEF Trk Dili ve Edebiyat Blm Bakan olarak grev yapmak ve baz dergiler ile bir gazetede kltr-edebiyat yazlar yazmaktadr. Evli ve U ocuk babasdr. Kudemnn krk atls IsKender pala indekiler nsz/7 Dilmest-iCenb-Pr/9 Kim lrse Bu Gn Diri Ola/13 Ibranice Okuyan eyh /17 Hkmdar Ona Denir ki!/ 21 Murad Efendimiz / 26 Sultann Ruhaniyeti / 31 Bu Gice Ol Gicedr Kim / 36 Menkpnme Geleneimiz / 41 Kffar Elinde Zebun Ettirme lah!/45 Viicd Fani Itmekdr; Ad Ak / 49 Yolda Bir ehzade / 54 Blbl Figan inde/58 Bu Yangn Cafer'in Nefes-i Ateinidir/ 63 Hakikat Oldu Mecaz / 67 Ya Hazret-i Ak- Sdk / 71 Sadrazamn Son Gn/76 Ufak Tefek Bir Byk Adam / 80 Allah Bes, Bak Heves / 85 Bulan Bilen Huda'y / 90 Szn Efendisi Olan eyhlislam / 94 Hele lemde Bir dem Yo mi/98 Mustafalarn Hikyesi/103 Halep Kuma/108 Kenarn Nazik Dilberi/113 Ey Blbl-i eyda!/117 Bizim de Hissemize Sabr- Arifane Der/122 Sherlock Holmes'in Pri Kimdir?/129 llm-i Kyafet Biliriz/138 Deh Hazretleri/144 ylesine Bir Hoca (!)/149 aiben damna!/155 Bir Mevsim-i Baharna Geldik ki lemin /161 Kuu /168 Hl ekilen DerdU Meakkat/172 Azb- Ak Kim Anlar Kiminle Syleelim? /176 Tarih Mellifi Bir air/181 Adl Kz dile/185 Ne Esir-i Ltfunam; Ne Tlib-i Ihsannam /192 Dnyadan Bir Heccav Geti /197

Ezan Sesine Hasret / 202 Sana Dar Gelmeyecek Makberi Kimler Kazsn? / 207 Bir Bilen/211 nsz Yunus, meftun olduum beyitlerinden birisinde, Biz bu ilden gider olduk, kalanlara selm olsun stmze hayr dua klanlara selm olsun buyurur. O ne mthi bir duygu, ne dehetli bir sevgidir ki ks- rhlet (g davulu) vurulduunda kalanlara selm okunabilsin. Kudem (nden gidenler) bize selm brakr da ona mukabele olunmaz m?!.. Bu kitap o mukabele iindir. Tarihini ve kltrn tanmayan milletlerin geleceklerinden endie edileceini hepimiz biliriz. Muhtelif gazete ve mecmualarda peyderpey yaynlanan yazlardan oluan bu kk alma byle bir endienin rndr. Umulur ki gen nesillerimiz, kudemmz tanr ve onlarn fani mrlerinden ilerine yarayacak kltr birikimini devirirler de kendilerine emanet edilen tarihi laykyla imar ederler. Mill olmadan, milletleraras olunamazken kendimizi bilmeden, bakalarna kimliimizi nasl bildirebilelim? Mill hafzamz, kudemmzn mirasn tanmakla zenginleecektir. Onlarn pek ou, bugn ibretle okunacak mrler yaamlar, bizim zaman zaman karlatmz hallerle karlamlar. Yaptklar, syledikleri ve yazdklaryla her biri bizlere rehber olan byklerimizin hayat hikyeleri, millet olarak biraz da bizim hayat hikyemizdir. Bu almada atalarmzdan devlet adam, mutasavvf veya air olan yalnzca krk kiinin hayatlarndan baz kesitlere yer verilmitir. Gnl isterdi ki nice krklar size tantabilelim. Ancak biz, istenirse bu krk kiiden her birinin size bir kap aralayacan umud ediyoruz. Sze Yunus ile balam selam Yunus'tan almtk. Bu selamn karln Yahya Kemal'in msralarndan ariyet edinelim: Evvel giden ahbaba selm olsun erenler Dilmesl-i Cenb- Pr Mesnev-i evkini eflke karm nyz Hare dek hem-nefes-i Hazret-i Mevlna'yz Yahya Kemal Hnkr, Monla, Hdavendigr gibi sfatlar telaffuz edildiinde aklmza ilk gelen o olur. Rum (Anadolulu) knye-siyle tandmz da odur. Babas Bahaeddin Veled, Belh ehrinde 30 Eyll 1207 gn doan bu ocua, keramet izhar edercesine "efendimiz, bymz" anlamnda Mevlna adn verir. Bu ismin ar ykn kaldracak bir zindeliktedir o ve ylece bym, Efendimiz olmutur. Dier ad ise onu Fahr-i Kinat'a ada eyler. Lakab Celaleddin'dir. Eflak Menkb'na gre daha be yanda iken ok defa yerinden srar ve heyecan dalgalarna gark olurmu. O derece ki limler Sultan olan babasnn mridleri onu ortalarna almak zorunda kalrlarm. nki onun gzleri nne gelenler, gayb aleminin melekleri imi. nl mutasavvf Muhiddin Arabi'nin, ocuk Celaled-din'i babasnn arkasndan giderken grnce, - Allah, Allah! Bir nehrin arkasndan koskoca bir umman gidiyor, dedii mehurdur. 10 jkudemnr krk itlisi Seluk hkmdar Alaeddin Keykubad'n daveti zerine gelip Konya'ya yerletiklerinde o henz 21 yandadr ve bundan byle Anadolu'nun nabzn elinde tutacaktr. Sonra ilimle, akla, feyiz ve bereketle geen bir mr gelir. Her bir saniyesinde Anadolu arzn nurlandran gne olup gnllere doarak... Uzun anlatmaya ne hacet! Neye halk etdi deme Hazret-i Mevl ny Halka bildirmek iin Hazret-i Mevlnay diyelim yeter. Kendi ifadesiyle de; Hamdm, pitim, yandm... Buyurmu ki: - ayet ykseklerde olmak istersen, btn insanlarn dostu ol ve kalbinde kimseye kar kin besleme. Dostundan bahsederken sen memnunluk duyuyorsun ya, bu

bir cennet kadar gzeldir. Halbuki dmanndan bahsederken kalbini dikenler sarar. Byk Fransz muharriri Maurice Barres'in, - Mevlna Celaleddin'in sema ve teganni ykl iirini grdkten sonra Dante'nin, Shakespeare'in, Goethe'nin, Hugo'nun eksik kalan taraflarn farkettim, szleri Alman airi Hans Machzeit'in ufkunda yle yanklanr: - Ey Rum! Ben sen olal, lgnlk sknet haline geldi. Ben sen olal, imal, cenup; cenup da imal oldu... Syle, senin sema tarikatnda mn olmayan bir sz var m!?.. O, hl eteklerinde dolaan garp dnyas iin doudan doan ikinci gnetir. nki bir gazelinde yle diyordu: "Brak beni, gne gibi ateten bir harman giyeyim ve o atele, gne gibi dnyay aydnlataym." Baka bir beytinde "Satranc yle oyna ki ta 700 sene sonra mat diyebilesin!" buyurmutu. Keramet ki ne keramet!.. Unesco 1973 yln onun 700. lm yldnmne adarken iskender pala elbette bu beyitten habersizdi ve o, btn dnyaya yle muhteem bir ah ekti ki sarholuklar gittike byyor, ikbal, akn bir manzumesinde anlatr: - Mevlna, topra iksir haline getirdi. Bir toz kadar deersiz olan bende ne tecelliler gsterdi. Sanki l toprandan bir zerre, gnein n elde etmek iin yola kt. Ben bir dalgaym; parlak bir inci vcuda getirmek iin onun denizine yerlemiim. Onun arabndan sarho olan ben, onun nefesleriyle yayorum. Osman Gazi onun evlatl olmay istemi, Mevlna da Gazi'nin manev babas olmay kabul etmiti. Orhan'n olu Sleyman Paa Konya'ya gidip hayr duasn istedii vakit hazret, bandaki gm ilemeli serpuunu kararak Pa-a'nn bana koymu ve ardndan dualar okumutu. O gnden sonra Yldrm'a kadar btn Osmanoullar Mevl-na'nn bu gm ilemeli serpuunu sarm, askerlerine de niforma olarak daha birka asr onun beyaz skfne benzer balklar giydirmilerdi. Dnya sultan Izzeddin Keykavus bir gn yalvaryordu; - Ey mn sultan! Bana bir nasihat ver ki tutaym. Mevlna, - Ne diyeyim, dedi. Sana oban ol demiler, sen kurtluk ediyorsun; sana bekilik emretmiler, sen hrszla ky-yorsun. Keykavus alad, tevbe etti. Ayn talep karsnda da Vezir Muinddin Pervane'nin yle dikkatini ekti: - Kur'n' ezberlediini duydum. - Evet. - eyh Sadrddin'den hadis telifi Camiu'1-Usul okuyor-musun. - Beli, dorudur. - u halde sen Tanr ile Peygamberinin szn dinlemedikten ve halka zulmettikten sonra ben sana ne syleyeyim; benim szm m dinleyeceksin?!.. 12 [kudemnn krk atls Hicretten sonra 672 yl gemi, Cemaziyelhir'in 4' gelmiti. Son iirlerinde bu alemden uzaklama vaktinin yaklatn telmih ediyor, "Bu gece bana benzeyen bir arkadala beraber imenlerin zerinde meclis kurmutuk. Orada arap, k, mutrib, hepsi vard. Keke yalnz Sen olsaydn da btn bunlarn hibirisi olmasayd." gibi arzularn aa vuruyordu. Seluk sultanlnn iki nl hekimi gelip nabzn tuttular, gsn dinlediler. Hibir hastal yoktu. eyh Sadrddin -ki Mesnev'nin gnll katibi idi- kendisine "Gemi olsun!" dedi ve Cenab- Hak'tan tez ifalar diledi. Ald cevap yle oldu: - Bundan byle ifa sizin olsun. Sevenle sevgili arasnda zardan bir gmlek kald. Nurun nura kavumasn istemez misiniz? Ben benden soyundum; O, hayalden soyundu. Vuslat sahasnn ta sonlarnda salnmadaym. Ertesi gn nurun nura kavutuu gn oldu. Tarih, Hz. Mesih ylna gre 17 Aralk 1273 idi. Beyit onundur: - O klar ki nereye gideceklerini bilerek lrler. Onlar mauklarnn daima huzurundadrlar. nki Bezm-i Elest'ten b- hayat imilerdir. eb-i Arus'un en tatl ifadesi udur: "Essal!" naras gelince, biz raksederek kapdan gideriz. Arif Nihat Asya'nn rubaisiyle hatm-i kelm edelim:

Rhletinden sonra bir ey ey Vel Kalmam dnyada "Maflh" diye Bendegnn, kularn, sakilerin Alar ardnda "Mevlna" diye Kim lrse Bu Gn Diri Ola Bu hadisi buyurdu Peygamber "Kang kii ki dirliin ister Kendzinden gerek kim evvel le Diriliin manisin lp bula lmeden tiz ln aun ge Kim sizi ay ile gne e Ol kim ldi, lmsz; ol kald Uma bu cihanda nakd ald Kim lirse bugn diri ola Ol kim lmez yarn yavuz ola Bu msralar gnmz diline evirirsek aa yukar u tle karlarz: "Hazret-i Peygamber bir hadisinde yle buyurdu: 14 jkudemnn krk atls - Dirliini isteyen kii lmeden evvel lsn ve bylece, hayatnn mnsn lerek bulsun. (Teniniz) lmeden evvel (nefsinizle) lnz ki ge aabile-siniz ve gne ile ay sizi vsn. lmszle eren kii, hayatta iken benliini ldrebilen kiidir. Ancak o kiidir ki bu dnyasnda cenneti kazand (dnyas da cennet oldu). Bugn kim lrse, asl diri odur. Bugn lmeyenin ise yarn (kyamette) vay haline!" Bu beyitler Sultan Veled hazretlerinin Ibtidanme adl mesnevisinin ilk beyitleridir. Btn tarikatlarda lmeden nce nefsi ldrmenin erdemi zerinde durulup derviin mahviyetkr yaamas tlenir ise de Anadolu'daki ilk sistemli tarikat teekkl olan Mevlevliin tarikat mimar olan Sultan Veled'in Ibtidanme'sine byle balamas pek manidardr. Ibtidanme "Balang Kitab, Mukaddime, Giri" gibi mnlara gelir ki onun Divn' dnda kalan dier iki eserinden biri de Intihanme (Sonu Kitab, Hatime, Sonu) adn tar. Bylece Sultan Veled'in Mevlevlik yolcularna ilk tavsiyesi de "lmeden nce lnz (Mt kable en tem-t)" hadisinden ibaret olur. Sultan Veled, bilindii gibi Mevlna hazretlerinin byk oludur. 1226 ylnda Larende'de (Karaman) domu ve Mevlna ocandan hi ayrlmayarak onun ilmiyle bymtr. Genliinde am ve Konya'da baz alimlerden dersler almas ise babasn daha derinlemesine anlamann yollarn arama gayretindendir. Btn mrn babasnn fikirlerini hazmetmeye adamtr. ems-i Tebriz'yi en iyi anlayan da odur. ems 1245'te am'a kat vakit babasnn isteiyle onu tekrar Konya'ya getirme grevini seve seve stlenmitir. Mevlna'nn en sadk takipisi olarak eb-i Arus'tan sonra btn mrn Mevlevi doktrinini oluturmaya adayarak 1285 tarihinde Mevlevlik tarikatnn eyhi olmu ve bylece Mevlevlik onun sayesinde bir tarikat haline gelebilmitir. iskender pala -! 15 Babasnn ak ile yorulmu tasavvuf grlerine dman olanlar ona dost yapmak ve tarikat hakknda ileri srlen bilumum tenkitleri cevaplandrarak susturmak yoluyla Mevlevlii l domu bir ocuk olmaktan kurtaran ve kurulu yllarnn btn buhranlarn sabr ve gzel hareket ile bertaraf eden de yine Sultan Veled'dir. Tabiri caiz ise Mevlevliin ynetmelii onun delaletiyle hazrlanmtr. Mevlna hazretlerinin tamamen vecd ile ve hibir d nizama uymak-1 szn yapt semai ilk defa bir ayin haline getirip kaidelere balamak da keza ona nasip olmutur. Halen semam bir rkn de Sultan Veled Devri adyla anlr. Onun bir dier nemli yan airliidir. Anadolu'da Trk iirinin yerlemeye balad yllarn kltr ortamnda ve bilhassa iinde yetimi olduu Mevlevi muhitinde genellikle Farsa yazyor ve bylece an edebiyat dilini kullanm olmakla pek ok muhatap da bulabiliyordu. an Seluklu idaresinde ilim dili Arapa ve edebiyat dili Farsa idi. Buna ramen halkn byk ounluu Trke konuuyor, ancak okuyup yazma bilmiyordu. Sultan Veled bu insanlar da kendisine muhatap kabul edip arada srada Trke iirler sylemeyi vazife addetmi ve bylece eserlerinde Arapa ve Farsa'nn yannda az da olsa Trke beyitler syleme yoluna gitmitir. Keza Rumca yazd beyitler iin de ayn duyarlln geerli olduu sylenebilir. Bylece bir yandan tpk babas gibi devrinin geleneini devam ettiriyor, ama dier yandan Farsa bilmeyen Trk insann da ihmal etmeyerek mill bir hassasiyet gsteriyordu. Bu hassasiyetin sonucu olarak bugn ilim dnyasnda Sultan Veled'e ait toplam 367 beyitlik kk bir klliyat

bulunmaktadr. Gazel, mesnev, kt'a, beyit, mlemma, msra ve hatta ibareler halindeki bu beyitlerin Mevlevlik neideleri olmaktan ok, Trk dilinin Anadolu'daki en eski yadigrlarndan olmas nemlidir. Yani Sultan Veled bir tarikat messisi olmak kadar bir air olarak da mhimdir ve Trk dili tarihi, Sultan Veled ile daha da zenginleir. iirleri her ne kadar sanat ynnden nem ar16 j~ kudemnn krk atls zetmeseler de XIII. asr Anadolu'sunun lisann ve halk sesini bize duyurmak bakmndan deerlidir. Sultan Veled'in hayat hakknda bugne kadar kkl bir alma yaplm deildir ve onun gayretleriyle tekilatlaan Mevlevlik, asrlardr dnyann her yannda Hz. Mevlna klar ile halkasn geniletip dururken maalesef Sultan Ve-led'i konu alan zel bir alma yaplmamas zcdr. Mevlevlik tarihini inceleyen btn aratrmaclar ondan elbette bahsetmilerdir ve bizce bu aratrmalardan yola klarak Sultan Veled'in hayatn yazmak mmkndr. Ahmed Eflak Dede'den A. Glpnarl'ya, Fuad Kprl'den H. Rit-ter'e, L. Massignon'dan A. Schimmel'e kadar pek ok nl aratrmac Mevlevlie onun penceresinden bakm ama hibiri onun biyografisini kesin izgileriyle karmay dnmemilerdir. imdi Menkib'l-rifn'in, "Sultan Veled, babasnn lmnden sonra temiz bir kalble birok yllar yaad. cilt mesnevyat, bir cild de divn vcuda getirdi. Bilgiler, hakikatler ve garip srlarla dnyay doldurdu. Hayli pis aptal, dnyann arifi ve bilgisine gre amel eden bilgin haline getirdi. Babasnn btn szlerini nadir misaller ve ei olmayan tebihlerle aklad. "El-veled srr ebh (ocuk babasnn srrdr)" hadisi Sultan Veled iin varid olmutur (Tanr bu oul ve babann ruhunu kutlasn, onlarn ltuf ve ihsann klar zerine dksn)"1 dedii Sultan Veled'in hayat hikyesi, mdakkik bir kalemi beklemektedir. 28 yl mddetle Mevlevliin ilk eyhi olarak postniin olan Sultan Veled 9 Kasm 1312 tarihinde vefat edince Mevlna trbesine, babasnn yanna defnedilmitir. Vefatnn zerinden tam 684 yl gemi. Kaddesallahu srrahu. 1 bkz. Ahmed Eflak Dede, Menkib'l-Arifn (Ariflerin Menkbeleri adyla ev. Prof. T. Yazc), c. II, s. 210. istanbul, 1973. branice Okuyan eyh Evvel bize vacib olan Allah adn anmakdurur Ann adn zikredelm Ol kim kamu mtakdurur Oldur ki can virdi tene Oldur ki ten virdi cana Oldur ki renk virdi kana Ol Hakm-i mutlakdurur Ayrlmasuz bulduk an Ayrilmazuz bildik an nden sona k can Annla mstarakdurur Anadolu'yu gezerseniz, ehir ehir, ile ile, ky ky, semt semt trbelere rastlarsnz. Hepsinde tarihin ayak izleri bulunan, hepsine eski kltrn sindii, hepsinden kulaklarmza bir hatrann dolup geldii onlarca, yzlerce trbe18 jkudemnt krk atls ye... ilerinden kimisi dertlere deva, kimisi hastalara ifa, kimisi borlara edalar iin ziyaret edilip tavassut umulur, yakarlara, tazarrulara vesile tutulurlar. Yukardaki msralarn yazar da imdi yle bir trbede medfun. Ta XIII. yzyldan itibaren Osmanl'nn, Anadolu'da kltrel merkezlerinden biri olan Krehir'deki bir trbede. O, bu kadar asrdr topluma daima manev destek olmu, yahut yle kabul edilmi, vellerden bir vel, airlerden bir air, alimlerden bir alim... Ama biz kendisini daha ziyade Trk diline ilikin u msralaryla tanrz: Trk diline kimseler bakmaz idi Trklere her giz gnl akmaz idi Trk dahi bilmez idi bu dilleri tnce yollu ol ulu menzilleri Garib midir bilemeyiz, ama bu msralar 12.000 beyitlik ahlk tasawufi reti kitab Garibnme'de kaytldr. Muhtelif mahiyette dervilik akmlarnn ve rs Trk kltryle yorulmu bir yn ahilik prensiplerinin cirit att XIII. yzyl Krehir'inde, halk Babalik yolunun erdemlerine aran Garibnme'de. Biz aratrmaclar, her ne kadar onu daima dil asndan incelemi ve tasavvuf ynn gzard etmisek de Garibnme mellifi aslen ve neslen bir tekke adamdr

ve bugn trbesi hl ziyaret ediliyorsa bunu tasavvuf yolunda geldii mertebeye borludur. Derler ki, hastalklarn tedavisi ve eitli dileklerinin yerine gelmesi iin onun eiine gelip Allah'a yalvaranlar, baz geceler trbede kandili belli olmayan parlak bir k yandn grrler. Onun geceleri kalkp abdest aldna ve civardaki mezarlklarda bulunan cemaat ile namaz kldna inanlr. Hatta zaman zaman, gzel sesiyle okuduu Kur'n ayetlerini duyanlar da olurmu. Yre halkna gre elbette byle bir velnin atsnn altnda dolu testiler, lamba, kibrit vs. eya bulundurmak gerekir ki gece kalktnda kolaylkla abdest alabilsin; halk uyurken o namaz klp Kur'n okuyabilsin. iskender pala -j 19 Nitekim skntya dtkleri zaman yardmlarna koan da odur. Allah eksik etsin ama, ne zaman sava ksa o, mezarndan kalkp trbede duran mzran alarak cenge katlmakta; hatta mridlerinden bir orduyu da beraberinde gtrmeyi ihmal etmemektedir. Byk dedelerimizin Gali-ya'da, Yemen'de, anakkale'de; babalarmzn ve'arkadala-rmzn da Kbrs'tan tandklar, klc berk sallayan nur yzl ihtiyar da galiba odur. Olu Elvan elebi'nin Menkbu'l-Kudsiyye f Mensi-bi'1-nsiyye1 adn verdii ve byk byk dedesi cad-din Eb'1-Beka Baba Ilyas- Horasan ile slalesinin tarihini menkbelere bryerek anlattna gre o 1272 ylnda Krehir'de dodu. Babas Muhlis Paa (Konya'da alt ay padiahlk yaptktan sonra saltanatn Karamanoullan lehine terkeden Muhlisiddin Paa bu zattan bakas deildir); dedesi de nl tarikat kurucusu Horasanl Baba Ilyas'tr (Anadolu'da mehur Babaler isyann kartarak Seluklu'nun dahil surlarn sarsan Baba Ishak, bu zatn mrididir). Dokuz kardeten biri olarak dedesinin yoluna en fazla sadk kalan kii odur. Oullarndan Elvan elebi ile torunlarndan (torununun olu) biri,olan Tevrih-i l-i Osman yazar kpaazade (Yine gariptir ki biz onu mverrih olarak biliriz ama aslnda o da bir eyhtir.) tarih sayfalarnn bu slaleye ait dier nlleridir. Yani bir bakma Fetret Devri ile Osmanlnn ykseli yllar, bu slalenin tarihiyle yakndan ilgilidir. Krehirli eyh Sleyman'n rahle-i tedrisine oturduktan sonra devrin ne kadar zahir ve batn ilmi var ise deta yutmaya balad. ok zeki idi ve tabi buna bal olarak insanlar ikna kabiliyeti ok yksekti. Hayat boyunca daima ya rendi veya retti, mrnn snr talar olarak Msr'a sefir olarak gnderilmesi, Anadolu Valisi Temrta Bey'e sadakatinden dolay hapsedilii (1332) ve hapisten kp 1 bk. Elvan elebi, Menkbu'l-Kudsiyye fi Mensbi'l-nsiyye (haz: 1. E. Ern-sal - A. Y. Ocak), istanbul 1984 20 kudemnn krk atls Amasya'ya giderken yolda hastalanp Krehir'de vefat etmesi zikredilebilir. Tasavvuf! fikirleriyle bir devre yn veren bu eyhin en fazla itibar ettii gr Vahdet fikri idi. Trke'yi, bilginler ve ediplerden hi kimsenin itibar etmedii bir dnemde gayret kuan kuanuben koruyacak kadar mill birlik fikrine sahip oluu, onda bilahare Osmanl Trklerinin kurduklar cihan devletinin de vahdet esasna dayanmasna rneklik eder ve zaten kendisi de bu kelimeye felsefi mns yannda siyas ve itima mnlar ykler. Hac Bekta, Ahi Evren, Mevlna Celaleddin, Sultan Veled, eyh Sleyman gibi an gnl sultanlanyla daima mnasebette olmu vizyon sahibi bir eyhtir. O kadar ki Arapa ve Farsa ile yetinmeyerek Ermenice ve branice renecek kadar ilm ufku genitir. Hece veya aruz vezniyle yazd iirleri edeb gayretten ziyade fik- r iradlara balanmtr. Garibnme'den gayri Fakrnme ve Vasf- hal isimli iki mesnevisi ile Kimya ve F Beyni's-Sema adl iki risalesi vardr. Doduu vakit babas ona Ali adn koymu ve ilk oul olduu iin Paa < ba aa < bee lakabyla anlmtr. iirlerinde kulland mahlas ise k'tr. Paal bee veya ba aa'lktan dolaydr. Ancak mzran alp cenge gittii vakitlerde deme generallere ta kartan bir paa olduuna da phe yoktur. Hami: Trbesinde ok eskiden beri gen klara ska rastla-nrm. Kavga eden kar kocalarn da gizli gizli buraya uradklar ve kaamak dualar ettikleri

bilinmektedir. Rivayete gre klarn ve ak ile balayan birlikteliklerin tasarrufu ona havale olunmu. Ne de olsa o, klarn en Paa'sdr. Hkmdar Ona Denir ki!.. "Kelm'l-mlk, mlku'l-kelm" diye bir sz vardr. "Sultanlarn sz, szlerin sultandr" demek olur. Tarihin pek ok milletinde szn sultann syleyen hkmdarlar kmsa da bu sz daha ziyade ark milletlerine, Araplara ve Trklere yakr. Araplarda bu sz, Arap dilinin ve edebiyatnn Muallakat's-Seb'a karacak olgunlukta olmasndan ve sz sylemesini bilenlerin reis seilmesinden dolay kabile reislerini hedef almtr. Ancak Osmanl'da bu ifadeyi hak eden hkmdarlar, bizatihi dillerini nce yksek medeniyet dili haline getirip sonra onunla dnyaya hkmeden cihangirlerdir ve saylar hi de az deildir. zellikle Osmanl'nn beylikten cihan devleti olmaya uzanan izgisinde bu sz deruhte eden sultanlarn yaad herkese malumdur. Nitekim bu sayede bir yandan fetihlerle byyen imparatorluk, dier yandan medeniyet olarak geliecektir. Ordusunun banda anl zaferler kazanan bir hkmdar, ayn zamanda sanatkr ruhuyla da onlar perverde etmekte, edebiyat ve iir vastasyla gnllerini fethetmektedir. Askeriyle arasnda 22 |kudemmn krk atls vazife uurundan gayr fark gzetmeyen bu asil silsile, sanatlarn da askerlerine rnek olacak bir uur ile kullanmlar; yeri geldike onlarn ruhlarna hitap edecek msralar sylemekten geri kalmamlardr. Bu ruh onlara, spanya'nn kar sahillerine geldii zaman "ilah! u usuz bucaksz deniz, atllarmn hareketine mani olmasayd islmiyet'i daha ilerilere gtrrdm." diyen Tark bin Zi-yad'lardan; Malazgirt ovasnda srtna beyaz kefenini giyerek cenk meydanna atlarak veciz bir nutuk irad eden Alparslan'lardan tevars olunmutu. Bu iman ve uur iledir ki Murad- Hdavendigr, 1389 ylnn byle bir bahar gnnde Kosova Meydan savandan evvel, sahradaki otann nnde namaza durup bilahare yle bir mncaatta bulunacakt: b- ry- Habib-i Ekrem iin Kerbela'da revan olan dem iin eb-i firkatte alayan gz iin Reh-i aknda srnen yz iin Ehl-i derdin dil-i hazni iin Cana tesir eden enni iin Eyle ya Rabbi ltfunu hemrh Hfzn eyle bize put penh Ehl-i slm'a ol mun nair Dest-i a'dy bizden eyle kasr Bakma ya Rab bizim gnahmza Nazar et cn u dilden hmza Etme ya Rab mcahidini telef Tr-i a'dya klma bizi hedef Bunca yl sa'y u itihadmz Gazavt ire yahi admz iskender pala -j 23 Etme ya Rab kahrn ile tebh Yzm halk iinde etme siyah Rh- din ire ben feda olaym Siper-i asker-i Huda olaym Din yolunda beni ehd eyle Ahirette beni sad eyle Bu dua uzayp gidiyor ve sava sonunda grlyor ki Murad- Hdavendigr'in btn yakarlar makbul olmu, yerdeki kanlara akseden hilal ve yldzlar Trk bayran izerken o, bir Srplnn hain saldrs ile ehadet menzilinden gemitir. Ey koca Murad! Ne mutlu sana ki, halkna ve askerine kar efkatli, merhametli ve cmert olmandan dolay bir baba gibi sevildin ve bu yzden Hdavendigr lakabn alarak tarih nnde yzn ak oldu!.. Aradan 62 yl gemitir ve bu sefer Hdavendigr'n torununun olu Mehmed, henz 21 yanda, Fatih olma yolunda askerine hitaben ideallerini yle dile getirecektir: lmtisal-i "Chidfi'llh" olupdur niyyetim Din-i slm'n mcerred gayretidir gayretim Fazl- Hakk u himmet-t cnd-i riclullh ile Ehl-i kfr serteser kahreylemekdr niyyetim Enbiy v evliyaya istinadm var benim Lutf- Hak'dandr hemati mmid-ifeth nusretim Nefs mal ile nola klsam cihanda ictihad Hamdlillah var gazaya sad-hezrn rabetim Ey Mehemmed, mu'cizt- Ahmed-i Muhtar ile Umarm galib ola a'd-y dine gayretim

24 jkudemnn krk atls Gerekten de Fatih bu dediklerini yapm ve niyyetinde halis olduunu ispat etmitir. Bu ruh, yine tebaasna merhamet hissiyle davranan, ancak sapmalara asla msamaha gstermeyen bir kahramanln mirasdr. Eer asker, ittiba ettii kumandanna gvenir ve onu severse, ehadet kadehini yudumlamak iin gayret sarfetmesi mukarrerdir. Aksi takdirde ne kadar cahil olursa olsun, her asker ardndan gittii komutann idealleriyle kendi ideallerini; onun duygularyla kendi duygularn mukayese edecek ve inanmad bir ideal uruna can vermekten imtina edecektir. Gayesi I'l-y Keli-metullah olan bir kumandan, ancak arkasnda I'la-y Keli-metullah uruna can verecek asker ile baarl olabilir. Gayesi vatan olan bir asker, ancak vatan gayesiyle savaan bir kumandann ardnda cann ortaya koyabilir. Trk askerindeki bu deimez ruha ideallik eden kafilenin sernamesi olan Fatih, sznn eri olarak yaad ve "Chid fi'llah" olup bize bu yurtlar armaan etti. Dnya durduka hayrla yad edilesin Fatih! Allah Trk askerine senin ruhundaki aksettirsin!.. Kahramanlar zincirinin bir sonraki halkas, Fatih'in olu olan Sultan II. Bayezid idi. O da atalar gibi sahib's-seyf ve'1-kalem olarak yaam ve bu yolda m'min bir kul olduunu u mncaat msralaryla ilan etmitir: Hudy Huda'lk Sana yarar Nitekim gedalk bana yarar eh oldur ki kulluun etti Senin Kulun olmayan eh geda yarar u dil kim marz-i gamndr Senin Ana zikrin ile ifa yarar Egeri ki isyanmz okdrr Szmz yine "Rabbena!"yarar iskender pal -j 25 Eer adi ile sorasn Adl'yi Ukbetdr ana seza yarar Sen eyle an kim Sana yarar Ben ettim an kim bana yarar u gnde kim bir aresi kalmaya Ana are-res Mustafa yarar Kulluu sultanlktan nde tutan bu anlaytr ki atalarmzn asrlar boyunca zaferler kazanmasna vesile olmutur. Ne zaman ki bu anlay zayflamaya balam, cihan devleti Osmanl da cihanda kan kaybeden bir hasta mesabesine dmtr. Sultan II. Bayezid'in mahlas Adl (adaletli) idi. phesiz bu mahlas da genlerindeki adalet hissiyle almt. Rabbine yalvarrken "Sen eyle an kim Sana yarar" buyurmas, sultanlk adaletinin bir gerei idi. nanyoruz ki Allah da ona kar uluhiyyetine yarar ekilde muamele etmitir. Btn milletlerin kahramanlar incelense, tebaasna ve bilhassa askerine kar bu anlayla muamele eden hkmdarlarn birer cihangir olduklar grlecektir. stelik, onlar birer sultan olarak da szn sultann sylyorlard. nki herkes bilir ki er ile komutan arasnda bir ak halinde bulunan dnceler, szler ve idealler asndan anlay fark var ise asker bir baardan sz etmek ok zordur, ite bu yzden padiahlara "hkmdar" denilmitir ama her padiah gerek bir hkmdar olabilmi midir? V hayf!.. Murad Efendimiz Byk milletlerin yeniden ycelmesi, phesiz maziden akp gelen byklklerine devamllk verebilecek kii ve hadiselerin, ma'er vicdanda canl tutulmas ve bugnk ocuklarnn, dnk byklerinin dilini, vicdann, imann anlayabilir, duyabilir, hissedebilir, yaayabilir bir seviyeye gelmesiyle mmkndr. znden kopmadan, onu inkara kalkmadan bilgi ve alma meydanna atlan nesillerdir ki milletlerin geleceine mhr basabilirler. Bugn bizim belki de adndan baka bir eyini bilmediimiz pek ok byklerimiz, mefahirimiz, kudemmz var. Belki onlarn hayatlar dikkatle gzden geirilse, bugnk varlmzn da dinamikleri tesbit edilebilir. Bunlardan birisi de Murad Hda-vendigr'dr ve phe yahut karanlklar iinde kvranarak bir k arayan dimalarn, onu tandktan sonra derin bir sezgi ile gnmz devlet bykleriyle kyaslayacaklarna ve sonuta yle diyeceklerine eminiz: - Osmanl'y ayakta tutan devlet geleneinin ilk art olan halka inanmann, halka gvenmenin, halk anlamann iskender pala -j 27 ve nihayet halk sevmenin temelinde Murad'n gerek m-nevverlii var imi, eyvah ki o gelenek kayboluyor. u cmle Yahya Kemal'e ait:

- Annem bana, Peygamber Efendimizi, bir de Murad Efendimizi sev, derdi. Bu Murad adnda Balkanlar'n byk fatihlerinden Birinci ve ikinci Murad'n hatralar ve hizmetleri birleiyordu. Yahya Kemal'in szn ettii iki Murad'dan birincisi Rumeli Trkleri'nin hafzalarnda yakn zamanlara kadar Murad Efendimiz olarak yer edinen, Trkle ebed bir lke bahetmek iin savatktan sonra zaferin bir gn bile srmeyen sevinci iinde ehid den byk Trk hkmdar, I. Murad'dr. Tarihler onu Hdavendigr veya Gazi Hnkr lakaplary-la anarlar. Hdavendigr kelimesi, "sahip, hkmdar" mnlarna gelir. Osmanl'nn ilk tekilatlan ve beylikten devlete uzanan temellerinin atlmas ona nasip olduu iin bu lakab kendisine pek yarar. Sonradan Bursa vilayeti onun bu ismine izafeten "Hdavendigr Livas" olarak anlacaktr. Murad, 1326 ylnda domutu. Orhan Gazi'nin alt olundan ya itibariyle drdncsdr. Annesi Nilfer Hatun'dur. yi tahsil ve terbiye grd, babasnn salnda Bursa sancak beyliini baaryla yrtt, ana-baba bir kardei Sleyman Bey'in Rumeli ftuhatnda etkili rol oynad, orlu ve Lleburgaz' onun fethettii ve Sleyman Paa'nn 1357'de vefat zerine Rumeli'deki ordunun kumandasn ele alarak baarl sevk ve idaresinin bilahare 1362'de babasnn vefat zerine Bursa'ya davet edilerek hkmdar ilan olunmasnda etkili olduunda hemen btn eski kronikler ve tarihler mttefiktirler. 28 |kudemnn krk atls Hayat hemen daima muvaffakiyetlerle geen Murad Hdavendigr'n sava meydanlarndaki en byk baars Kosova meydan savan zaferle neticelendirmesidir. mr boyunca -Ankara'nn zabt haricinde- yzn daima Rumeli'ne dndrm ve Balkanlar'a almtr Tekilatlkta byk vizyon sahibi imi. Yenieri ve Acemi ocaklarn o kurmutur. Kanunlara kendisi gayet saygl olup btn tebaasndan da byle davranmasn istermi. Zaptettii yerlerde nce gerekli hukuk ve idar tekilat kurar, iyice yerleir; sonra yeni fetihler iin plan hazrlamaya koyulurmu. Az konuur, lakin doru, gzel ve inandrc sz sylermi. Orta boylu, iri gzel gzl, geni omuzlu, elik peneli, gr sesli imi. hanm (Gliek Hatun, Bulgar kral Ivan Alexan-der'n kz Prenses Maria ve Kstendil Bulgar Prensesi) ve be ocuu (Bayezid Bey, Savc Bey, Yakup Bey, ibrahim Bey ve Nefise Hatun) vardr. Bunlardan Bayezid, bilahare tahta kacak olan Yldrm Bayezid olup Gliek Hatun'dan olmadr. Kosova'da 9 austos Cumartesi gn (baz tarihilere gre 16 haziran veya 27 austos) ehid olduunda 63 yanda idi ve 27 senedir tahtta bulunuyordu. 37 muharebeye bizzat itirak etmi ve na-malub bir hkmdar olarak tarihe gemitir. Mevla gark-i rahmet eyleye!.. Hdavendigr'n Duas lm hissettiklerinden midir; yoksa istediklerinden midir bilinmez, Allah'n baz sevgili kullarnn lmden evvel sknetle niyazda bulunduklarn hep okuruz. Bunlardan birisi de Murad Hdavendigr'dr. Onun, tarih metinlerde birbirlerine benzeyen kelimeler ve cmlelerle anlatiskenderpala -j 29 lan bu yakar bir tazarru (nesir szle yakar) mudur; yoksa bir mncaat (iir ile yakar) mdr bilinmez. Ancak kaynaklarda bu duann her iki ekline de rastlanmaktadr. Muteber kaynaklarda anlatlr ki, Osmanllar Anadolu'da Karamanolu ile urarken Srp Kral, Rumeli Beylerbeyi Demirta (Timurta) Paa'nn stne yryerek bozguna uratt. Plonik Vak'as olarak bilinen bu geici baar zerine henz Osmanl himayesinde bulunan Bulgar beyi ile dier Macar ve Ulah beyleri Srp Kralna yamanp onun kumandasnda bir Hal ordusu tekil ettiler. Niyetleri Osmanl adn Balkanlar'dan silmekti. Bu arada Sadrazam Ali Paa Bulgar kral Sisman' yenip haddini bildirdi ise de yl 1389 iken Balkan Hal ittifak Srp kral Lazar'n kumandasnda 100.000'in zerinde bir asker ile Kosova Sahrasnda Mu-rad'n askerleriyle karlat. Hdavendigr, karlkl balayan bu amansz ktalin ilk gn akamnda otana ekilmi Allah'a yalvaryordu:

t- Ya ilah! Ya Mevlay! Bunca kerre cenabnda duam kabul edip beni mahrum etmedin. Yine bu yakarm kabul eyle. Eer ben bilmeyerek seyyiatta bulunup gnah iledim-se, Sen an- keim lutfuna layk olan biliyorsun, onu ile. Tanrm! Kt dman islm'n zerine u kara bulutlar gibi kt. Mlk ve kul senindir; kime istersen verirsin. Ben dahi bir aciz kulunum, fikrimi ve esrarm bilirsin. Haa, maksudum mlk ve mal deildir. Bu hengmeye kul, karava iin gelmedim. Hemen halisane Senin rzan isterim. Ya Rab! Beni bu mslmanlara kurban eyle de tek bu mminleri kffar elinde malub edip helak eyleme. Allah'm! Bunca b-gnahn katline beni sebep eyleme. Tek Sen kabul eyle de, askir-i islm iin teslim-i ruha razym. Tek bu mminlerin lmn bana gsterme. Evvel beni gazi kldn; ahir ehadet ruz kl. Tek askerim muzafferiyetle bayram etsin de istersen o bayram gn beni kurban eyle! Mteakip gnde Kosova sahras "Allah Allah" sesleriyle gmbr gmbr yankland. Sava akama kadar srmt. 30 jkudemnn krk atls Gne batt sralarda hilal grnm ve koca vadide ne Srp ne de Hal ordusuna ait bir emare, bir iz kalmt. Geride kalan korkun bir hatradan ibaretti. Bakumandan La-zar da maktul dmt. O gece erefli bayramzn gkte aksettii kutlu geceydi ve Trk cihan devleti, hudutlarn Tu-na'ya kadar geniletmi oluyordu. Ertesi sabah Murad Hdavendigr, btn maiyyeti ve devlet erkan ile birlikte dman cesetleriyle dolu olan sahray dolayordu. Bu arada yaral olanlar varsa tedavi edilmek zere toplattryor, hazin manzara karsnda yava yava ve dnceli bir halde ilerliyordu. Bir ara Srp asilzadelerinden olan Milo Kabilovi adl bir yaralnn devlet erkann yararak padiaha ulamak istedii grld. Muhafzlar kendisini durdurdular ise de padiah onun yaklamasna izin verdi. Gya mslman olmak istiyor, el etek pmesine izin verilirse hkmdara byk bir sr syleyeceini iddia ediyordu. Srnerek hkmdarn dizleri dibine kadar geldi. O kendisini tutup kaldrmak isterken Kabilovi evik bir hareketle, kaftannn yeninde saklad haneri Murad Hda-vendigr'n kalbine saplad. ite Hdavendigr'n duas kabul grm; gazi iken e-hid olmutu. Gaziler onun i organlarn tam ehid dt yere gmmler, na'n da Bursa'daki camii yannda bulunan trbesine defnetmilerdir. * * * Sultan Murad ehadetinden birka dakika evvel veziri Ali Paa'ya sahrada yatan Srp cesetlerini gstererek zgn bir tavrla yle diyordu: - Gryorsun ya Efendi! Hepsi de gepegen yiit kafirler imi. Bunca genci bize kar nasl ifsad etmiler ola! - Hnkrm! Eer bunlarn iinde akll bir ihtiyar bulunsayd; hi sizinle savamaya cesaret edebilirler miydi sanrsnz!?.. Sultann Ruhaniyeti Yahya Kemal bir iirinde, skp ki, Yldrm Bayezid Han diyardr Evld- Ftihn'a ann yadigrdr buyurmutu. Mehmed Akif de Safahat'nda btn Osmanl sultanlar iinde en ziyade Yldrm'n adn anmaktayd. Hakk'n Sesleri'nde, Nerde olsam kyor karma bir kanl ova Sen misin, yoksa hayalin mi? Vefasz Kosova Hani binlerce mefahirdi senin her admn Hani sinende yarp getii yol Yldrm'n diye maziyi hznl bir tahatturdan sonra Fatih Krs-s'nden ii burkularak yle yaknyordu: Ne olmu onca mefahir, ne olmu onca diyar Nasl da bitmi o saymakla bitmeyen sr O, Yldrm gibi sahibkranlarn ebed Sad-y kahr fezasnda nlayan vadi 32 !kudemnn krk atls Asm'da daha da ileri giderek deta btn bir Osmanl'nn matemini tutuyordu: "Bu diyarn hani sahipleri?" dersin, cinler; Hani sahipleri?" der karki dadan bu sefer Nerde Erturul'u koynunda bytm obalar? Hani Osman gibi, Orhan gibi grbz babalar? Hani bir anl Sleyman Paa; bir kanl Selim? Aaah, bir Yldrm olsun gremezsin, ne elimi.. Evet! Konumuz, Osmanl hkmdarlarnn drdncs ve en byklerinden biri olan Yldrm Bayezid Han. Byk bir kahraman, ama talihsiz bir hkmdar! Sultan I.

Murad- Hdavendigr ile Gliek Hatun'un byk olu olarak 1360 ylnda Bursa'da domu. Kk yatan itibaren ilim ve devlet terbiyesi grd, genliinde babasyla beraber btn savalara katld ve Konya muhasarasnda Rumeli askeri kumandan olarak gsterdii sr'at ve celadet sebebiyle kendisine Yldrm lakab verildiini hemen btn kaynaklar tekrarlar. Yldrm lakab (veya ismi) hibir devirde baka hibir kimseye ona yakt kadar yakmamtr. I. Kosova Meydan Sava'nda (15 Haziran 1389) ordunun sa kanadna hkmediyordu ve zaferin kazanlmasnda en byk rollerden birini stlenmiti. Ne var ki o sevinci, babasnn sava meydannda Milo Kabilovi adl bir Srpl tarafndan kallee ehid edilmesi ile glgelendi. O gn, devlet ve ordunun ileri gelenleri tarafndan Osmanl tahtna layk grlr ve dualar eliinde 13 yl srecek zaman- saltanatna balar. Osmanl tarihine en byk hediyesi Nibolu Zaferi'dir. O, nce Anadolu'da Trk birliini salam ve Anadolu beyliklerini tek bayrak altnda toplamt. Sonraki hedefi stanbul'u fetih idi. Bu gaye ile 1391'de ehri muhasara etmiti. Onun bu sr'at ve baarlarna ilaveten gzn batya evirmi olmas, bata Macar kral Sigismund'u telaa drmt. Avrupa devletleri ile birleip yaklamakta olan tehliiskender pala -| 33 kenin nn almak gerektiini dnyordu. Bu gaye ile oluturulan Hal ordusu 1396 Nisan'nda Fransa'dan hareket ile Budin'e geldiler. Niyetleri istanbul'u kuatan Osmanl ordusunu arkadan vurmakt. Bunun iin planlar, stratejik nemi olan Nibolu kalesini zaptedip Bulgaristan' istila ve Balkanlardan istanbul'a inmekti. Fransz, Macar, ingiliz, ek, Alman, Belika, Felemenk, isvire, Iskoya, Lombardi-ya ve Ulah valyeleri ile askerlerini barndran bu ordu, o dneme kadar Hallarn tekil ettii en byk insan seli idi. Hatta Macar kral Sigismund, "Gk yklsa mzraklarmzla tutarz!" diyordu. Nihayet 10 eyllde Nibolu'yu kuattlar. Kaleyi Doan Bey savunuyordu. Bu arada kuatma haberi Yldrm'a ulam ve o da tam lakabna uygun bir abukluk gstererek istanbul'dan muhasaray kaldrp Nibolu dmeden oraya yetimeyi planlamt. Dman onu hl istanbul surlar nnde sanrken 25 Eyll sabah birdenbire arkalarn kuatm olarak buldular. Gnn erken saatlerinde Nibolu sahrasnda kar karya gelen iki ordu, o alarn en kanl mcadelesini verdiler. Ancak akam olduunda zafer Yldrm'n olmu, hallar sayca kendilerinin yarsndan da kk Osmanl askerine malup dmt. O asker ki henz hibir dejenerasyona uramam, tekilatn asla bozmam, hiyerarik dzenin ideal rnei olmu temiz, hassas, ahlkl, ehl-i rz u namus bir askerdi. O zamanlarda yenieri, gerek yenieridir ve Il-y Kelimetullah idealini k-zlelma edinmitir. Rivayet edilir ki Yldrm Han zaferden nceki gece atna atlayp hallara grnmeden tek bana kale duvarlarnn yanna gelmi ve "Bre Doan! Bre Doan!" diye barp baz emirler vererek dolu dizgin dnp gitmitir. Kale muhafzlar Yldrm'n sesini duyunca onun bu akl almaz, tyler rpertici cesaretinden aldklar evk ile zafere komulardr. Bu zaferden sonra Avrupa'nn en nl prensleri, kontlar ve kumandanlar esir alnmt ve Hal ordusunun yarsndan fazlas Tuna sularna dklmt. 34 kudemnn krk atls Yldrm'n bu mutantan zaferden sonraki hayat doudaki mcadelelerle geer. Sivas hkmdar ve nl air Kad Burhaneddin'i malup edip lkesini Osmanl snrlarna katar. ok gemeden Trk-Mool hakan Timur ile yollar kesiir. Timur da tpk Yldrm gibi sava ve zafer iin domu bir hkmdardr. Tabiri caiz ise iki testi birbirine arpm ve Trk cihan hakimiyetini belki birka asr geciktirecek o elim Ankara sava (28 Temmuz 1402) vuku bulmutur. Ve Yldrm, Timur'a esir der. st ba toz toprak iinde Timur'un adrna getirildiinde asla eilmedii, gururuyla bir cihangire yakr ekilde davrand mehurdur. "Yaral aslan" deyimi o gn onu tasvir etmek iin icad olunmu sanlr. te yandan Timur onun yzne baknca glecek ve aralarnda u muhavere cereyan edecektir. Yldrm: - Allah'n bedbaht eyledii birisiyle istihza etmek sultan olana yakmaz! - Haa! stihza etmiyorum; Tanr'nn bu dnyay senin gibi bir kr ile benim gibi bir topala braktna glyorum.

Bu konumadan sekiz ay kadar sonra Yldrm, kendisine reva grlen muamelelere ve esarete dayanamayarak yznn kanda saklad zehiri ierek -bir rivayete gre de kahrndan- lmtr (8 Mart 1403). Timur onun vefat haberini alnca bir gerei dile getirmekten ekinmeyecektir: - Yazk! Cihan bir kahraman kaybetti. Tarih kitaplar Yldrm'n cesurluu, adaleti, devlet etme yetenei, stn bir kumandan olduu, imara nem verdii ve sanatkrlar himaye ettii konusunda hemfikirdirler. O da atalar olan dier Osmanl hkmdarlar gibi sanatla urar ve iir yazard. Bir gazelini okuyalm: Yr rind-i zamanedir sandm Bahsi, vasl- teranedir sandm Ehl-i hicrana fitne-i ayar Ortada bir bahanedir sandm iskender pala -j 35 Gz ucuyla kin kin bak Dil alp kasd- cnedir sandm Kssay anlamam hir-kr An da bir fesnedir sandm Hm ile zahm-nk dil-i sz Ydrm'dan nianedir sandm 1992 Mart'nda Avrupa'nn barnda krpecik bir islm cumhuriyeti ilan eden Bosna-Hersek, vaktiyle bir Osmanl yurduydu ve o yurtlar tarihimize hediye edenler arasnda Yldrm Bayezid Han'n himmeti ve gayreti nemli bir yer tutuyordu. Bizce 600 yl aradan sonra, ada Bosna-Her-sek'te onun ruhaniyeti de ordularyla birlikte sava meydanna atlm ve Srplara kar ikinci zaferini kazanmtr. Allah hepsine rahmet eylesin. Bu Gice Ol Gicedr Kim Milletlerin kltr temellerini oluturan eserler vardr; herkes tarafndan bilinip ma'er vicdanda derin izler brakmlardr. Zaman, bu eserleri asla ypratamaz ve onlar, mill kimliin teekklnde hi eksilmeyen bir rabet ve alaka ile vazife ifa ederek okunurlar. Trk milletinin bu kategoride deerlendirilebilecek pek ok eserleri mevcut ise de ilerinde bir tanesi vardr ki gerek hret, gerekse hitab ettii toplum vs'ati asndan mstesna bir mevkii haizdir. Evet, Sleyman elebi'nin Mevlidinden bahsediyoruz. Trk milleti var olal beri hibir eser, Sleyman elebi'nin bu kk mesnevisi kadar bu milletin lmsz sevgisine ve engin heyecanna tercman olmamtr. Hz. Peygamber'e kar derin sevgi ve sayg ile dolu her mminin gnlnde samimi, berrak ve takn duygular uyandran bu eser, mbalaa ve sun'ilikten uzak, sade bir dil ve derin bir vecd ile yazlm mstesna bir mesnevidir. Sanrz Trk milletinin her ferdi asrlar boyunca bu eseri okurken ve dinlerken Hz. Peyis ken der pala -j 37 gamber'e kar besledii sevgi ve ball en mtekamil ekliyle ifade ediyor, belki de O'na mmet olmann bir vecibesini yerine getirdiine inanyordu. Nitekim zamanmzda dahi durum byledir ve mevlid, kiinin kendince kutsal nem atfettii her gn ve geceye bedi ve vecd damgasn vurmaktadr. Mevlid "domak, doum zaman, doum yeri" demektir ve mevlid diye bildiimiz eserler Hz. Peygamber'in dnyay terifi (viladet) bata olmak zere kendisine peygamberliin gelii, Mi'rac hadisesi, ahirete intikali vb. konular anlatr. Mevlidler din edebiyatn mahsulleri olup bugne kadar pek ok air ve yazar tarafndan kaleme alnmlardr. Ancak hibiri Sleyman elebi'nin mevlidi, nam dier Vesilet'n-Nect' kadar sevilip okunmamtr. Sleyman elebi hakknda biyografik kaynaklarda fazla bir bilgi yoktur. Bilinenler ise farkl rivayetlerden ibarettir.1 Ancak eserine bakarak onun, ehli snnet akidesine sk skya bal (nki Mevlid, ehl-i snnet akidesini ykmak isteyenler ile Btnlik propogandas yapanlarn tesirlerini azaltmak ve hatta ortadan kaldrmak amacyla yazlmtr) mnevver bir^at olduu sylenebilir. Anadolu'da Yunus Emre ve Mevlna ile balayan tasav-vuf edebiyat r, XIV asrda Fetret devrinin getirdii siyas, din ve fikr problemlerle birlikte halk kitlelerinin akidelerine de deiik bak alarn empoze etmeye balamt. Asrn sonlarnda, Sleyman elebi'nin yaad Bursa, bu grlerin serbeste ifadelendirilebildii bir medeniyet merkezi halinde Osmanl kltrn besliyordu. Mamafih 1 Bu rivayetlerden birisi Gelibolulu l'nin Knh'l-Ahbar adl tarihinde kaytldr. Al'ye gre elebi anne tarafndan eyh Mahmud'un torunudur. eyh

Mahmud, eyh Edebal'nn olu olup genliinde Orhan Gazi ile silah arkadal yapm, daha sonra iznik medresesine mderris olmu alim bir zattr. Orhan Gazi'nin olu Sleyman Paa'mn Rumeli'ye geiini tebrik iin yazd duanmede yer alan u nl beyit ona aittir: Velayet gsterp halka suya seccade salmsn Yakasn Rumlli'nn dest-i takva ile almsn 38 Ikudemnn krk atls Trk beyliklerinin baz entelektel muhitlerinde hibir ta-savvuf grn etkisinde kalmadan saf Islm akideleri terennm eden tek tk eserler okunmaktayd ve yazlmaktayd. Ancak ne zaman ki Mevlid yazld (812 h./ 1408-10 m.), istikbale kpr olacak Trk topluluklar arasnda ehl-i snnet akidesine bal Din Trk Edebiyat'nn da temeli atlm oldu. Bu adan Mevlid, devletin bekasna ynelik gerek bir rehberdir ve ilerleyen asrlar ierisinde eitli rnekleri yazlmasna ramen ihtiamn koruyacaktr. Nitekim tezkire mellifi Latf, "Bu fakir hakr dahi yz aded efdali mevlid kitab grdm ve fakat iltifatla her birini gzden geirdm, ill her birinde bu suz u haleti ve bu evk harareti grme-dm ve hem bu mertebede birisi makbul u mehur olmad ve beyne'n-nas biri itibar u itihar bulmad." derken l, "Nice mevlid'n-Nebiy-yi manzum dahi var iken birisi ne ele alnur ve ne kimesnenn gzine doknur; gya ki ta'lim-i Ruh- Kuds (Cebrail'in yol gstericiliinde) sylenmidr." buyururlar. Ziya Paa, Drt yz seneden beri efazl Bir sz dinedi ana mmasil derken Mehmed Akif de "Yetiilmez ki Sleyman Dede ykseklerde" msrayla onu tebcil ederler. Gerekten de Mevlid bir zge szdr ki ok basit grnr, ill ok zor sylenir. Retorik kitaplar buna sehl-i mmten diyorlar. Sleyman elebi'nin Vesilet'n-Nect' (Kurtulu vesilesi) aslen ve faslen 730 beyit kadar tutar ise de eitli yazma nshalarnda bu rakamn 125 ila 1000 arasnda deitii grlr. Bu da bize sonradan baz mstensihlerin esere ekleme ve karmalar yaptn gsterir. Szgelimi nl "Merhaba" blm, yine XV. asr airlerinden Ahmed adl birinin mevlidine aittir. Trk ruhundaki din vecd ve heyecan, bu ate paras beyitleri alp Sleyman elebi'nin eseri arasna yerletirmekte bir mahzur grmemitir. Bu beyitler Sleyman elebi'nin slbunu o kadar kavramtr ki hemen heriskender pala -j 39 kes tarafndan mevlidin aslnda varm gibi benimsenmi ve viladet blmnde evkle okunmutur. Gerekten de her iki airin ilhamnda bir fark yok gibidir. u beyitlerden ilk yedi adedi elebi'nin, dierleri Ahmed'in mevlidindendir: Bu gelen ilm-i ledn sultandr Bu gelen tevhid irfan kndr Bu gelen akna devr eyler felek Yzne mtakdur ins melek Bu gice ol gicedr kim ol erif Nur ile lemleri eyler latif Bu gice dnyay ol cennet klur Bu gice eyaya Hak rahmet klur Rahmeten li'l-lemndir Mustafa Hem efHVl-mznibndir Mustafa Tod ol saatde ol sultan- din Nura gark old semvat u zemin Yaradlm cmle old dman Gam gidp lem yeniden buld can Cmle zerrt- cihan etdi ada aruban dediler kim merhaba Merhaba ey l-i sultan merhaba Merhaba ey kn- irfan merhaba Merhaba ey ems-i tbn merhaba Merhaba ey cn- cnn merhaba Merhaba ey asi mmet melcei Merhaba ey aresizler mencei Merhaba ey padiah- d cihan Senin in old kevn ile mekn 40 Ikudemnn krk atls Evet! Kinatn, yz suyu hrmetine yaratld Efendimiz, miladi 571 ylnn rebilevvel aynn onikinci gecesinde Abdlmuttalib olu Abdullah ile Vehb kz mine'nin ocuklar olarak domutu, islm tarihinde bu geceye mevlid-i Neb denilmitir ve gnllerimiz bu gece, her geceden daha ok mevlid oku(t)maya ve bunu vesilet'n-necat (kurtulu vesilesi) edinmeye muhtatr. Menkpnme Geleneimiz Dnyadaki btn milletler kltrlerinin olumasnda pay sahibi insanlarn hayatlar ve fikirleriyle ilgili eserler kaleme almlar, gerek din; gerekse folklorik adan bu medeniyet mimarlarn nesillerine tantmay gaye edinmilerdir, islm toplumlarnda bu tr eserlerin says, dier milletlerden ziyade olup gerek hamas, gerek tasavvuf ve gerekse menkbev muhteva ile

asrlar boyunca arkn ortak an'ane-sini beslemitir. Siyer ve megazi kitaplar bata olmak zere, ksas- enbiyalar, evliya tezkireleri, tarih ve destan hikyeler, gazavatnmeler hep bu trden eserlerdir. Ancak Trk tasavvuf edebiyatnn konu edindii menkbev islm tarihi ile din-destan anlatmlar, dier ark milletlerinden de tede bir kltr imentosu olarak medeniyet mozaynn teekklne ve Cumhuriyet'e gelesiye dek Osmanl halknn mtemadiyen tezekkr ve ittiba ettii rf kisvesinin biilmesine zemin hazrlamtr, ite bu bakmdan gerek dzyaz, gerekse iir diliyle sylenmi/yazlm menkpnmelerin byk bir nemi vardr. 42 jkudemnn krk atls Allah'n vel kullarnn hayat evresinde teekkl etmi menkbe yahut kerametleri anlatan din-tasavvuf eserlere menkpnme denilmektedir. Bunlar bazen din urunda alan kahramanlar, bazen zhd ve takvasyla hret bulan veller, bazen de bir tarikat kurucusu veya tasavvuf ad altnda siyas bir akmn savunucusu olabilirler ve ekseriya vefatlarndan sonra kendilerine ittiba eden insanlar tarafndan, ok defa bire bin katlarak ve "eyh umaz, mrid uurur" kabilinden mbalaalar ile sylenir veya yazya geirilirler. Daha ok tekke muhitlerinde gelimesi ve halk ynlarna ynelik olmas asndan menkpnmelerin ayr bir nemi vardr. Bugnn aratrmaclar, menkpnme tr metinler sayesinde eski sivil toplum rgtlerinin siyas, sosyal, psikolojik, folklorik deerlendirmelerini yapabilirler. Eserlerin edeb adan nemleri ise Trke'nin tarih tekaml seyrini gsteren ahitler konumunda bulunmalarndan kaynaklanr. Aadaki satrlar Yeniehirli Yahya tarafndan dzyaz olarak derlenen Menkb Emir Sultan'dan alnmadr ve E-mir Sultan hazretlerinin kerametlerinden birini konu edinir: "Bir gn asa-y erf ve ukkaze-i latiflerine dayanup le namazn klmaa mescide gider iken baz kimesneler istikbal idp, yani karlayup; - Sultanum! Ashab u ahbab sizlerden r'yet-i keramete murad idinrler. Yani keramet grmek isterler, didklerinde, Mbarek, asasna dayanup giderken asay berke kakup ge-p giderler. Ol yirden f'l-hl berrak ve ok su kar ki Brusa ehrinde Asa Suyu dimekle mehur ve mtearifdr. Mehur Asa Suyu'nun ayan ehirli alup nice yirlere kpler ve emeler itmilerdr. Hatta imaretn maverasnda ift iki eme eylemilerdr ki Kuz Bunar (Pnar) dimekle mehurdur. Ol Kuz Bunar'da ma'den'l-keramet ve menbau'l-velayet Sultan hazretleri bir gn abdest alurm. Huzur- erifine eimmeden bir kimesne hzr oldukda ol imam kimesneye sual eyler ki: -11 ve avam bizm in ne dirler ve ne sylerler? didk-de, ol imam kimesne dir ki: iskender pala -j 43 - Sultanum! Sizn in kimyagerdr, kimya bilr dirler, didkde buyurur ki: - Bir kimesne er olup nefse kzncak akan suya "Altun ol!" die altun olur, diyicek, mbarek kollarnda ve mnevver yznde olan abdest sular filhal altun olur. Nazar idp buyurur ki: - Hey mbarek, "Altun olur" didk; sana "Altun ol" dime-dk, diyp mbarek kollarn kaldurvirdkde yine su olup akup gider." Bu satrlar bize Bursa'nn XIV asrdan kalma kltrnn bir cephesini vermektedir. Asa Suyu'nun, Kuz Pnar'n sosyal hayata aksedi biimini ve bu cepheden bakldnda Yldrm Bayezid'den itibaren Bursa insannn kltr temeline sinmi tarih uurunu dillendirmektedir. stanbul'un henz dar'1-harb telakki edildii ve kzlelma lksne hedef olduu yllarda Emir Sultan retisinin Osmanl fikriyatna tesirini gsterir. Bugn edeb bir metin hviyetiyle bakldnda, yukardaki satrlarn Trk dili ve ifade slbuna dair pek ok tezi de beraberinde getirmesi tabidir. Tarih boyunca Trk topluluklar arasnda pek rabet gren alp-eren hikyeleri, menkbev detaylaryla bu milletin manev dinamiklerinden saylagelmiVe toplumun belli bir sistem dahilinde terbiyesini stlenmitir. Daha Orta Asya'da iken aman ve budist azizlerin gsterdikleri olaanst halleri szl gelenekte yaatmaya zen gsteren ve slmiyet'i kabul ettikten sonra da bu zemin zerine oturttuu dintasavvuf menkbeleri canl tutmaya gayret sarfeden Trkler, zellikle Pr-i Trkistan Ahmed-i Yesev'nin menkbeleri ile yorularak benliklerini

belirginletirmilerdir. zellikle XIII. asrdan itibaren menkbeler ile ili dl yaayan atalarmz, -tasavvuf! hayatn da gndemde tutulmasyla- ferden ferda il-y keli-metullah fikrini benimsemi ve fetihler ann balamasnda aktif rol oynamtr. XIV asrda Abdaln- Rum denilen gazi dervilerin rnek hayatlar, yalnzca tarikat evrelerinde deil, halk ve asker kesiminde de geni yanklar uyandrarak mstakbel Osmanl medeniyetine ruh flemilerdir. 44 jkudemnn krk atls Trk edebiyatnda deiik asrlara yaylarak manzum ve mensur yz akn menkpnme yazlmtr ve bunlar, dil tarihimiz, edebiyat tarihimiz, tarikat tarihimiz ve kltr tarihimiz asndan en zengin kaynaklardr. Geri klara sla deildir Derdi olan gelsin derman buldum Ah ile vah ile cevlan ederken Canm iind'efendim canan buldum Akar gzlerimden ya yerine kan Zerrece grnmez gzme cihan Deryalar n edip kandrmaz iken klar kandran umman buldum Emir Sultan ne ho yazarlar imi klar seyr edip gezerler imi Cmlenin maksudu o didar imi Hakk'a kar duran divn buldum diyen ve Tanpnar'n deyiiyle "Belki de XV. asr Trkiye'sinin halk muhayyilesine en fazla mal olmu ehresi" olan Emir Sultan'a gelince, o da Anadolu'nun islmlamasnda her biri bir yldz olan alp erenler kervannn nde yryen-lerindendir. Yldrm Bayezid'in fetihlerinde phesiz onun yeil cbbeli, ak sarkl mcahitleri de yer alyordu. Evliya elebi'nin u tesbiti bu bakmdan nemlidir: "Senede bir defa Emir Sultan hazretlerinin Erguvan Cem'iyyeti fasl olup her taraftan deniz gibi insanlar toplanr ki, bu kalabalk cemiyeti anlatmakta kalem acizdir. Byle bir cem'iyyet, ancak Emir Sultan sevgisiyle olur." O, bu topraklar bize miras brakanlardan biri olarak elbette bir Fatiha'y hak etmitir. nki Senay'nin msralanyla, Velayet mlknn sultn olmudur Emir Sultan Marif ehrinin hakan olmudur Emir Sultan Kffar Elinde Zebun Ettirme lah! Kosova'nn Srp igali altnda bulunduu dnemde, Kosovallar'n gsterdii sabr rnei direniin kahramanl ansna... Bugn Yugoslavya topraklarnda bulunan Kosova sahrasnda vaktiyle Trkler ile Hal ordular arasnda iki byk meydan sava vuku bulmu ve her ikisini de Trk askeri kazanmtr. Bunlardan ilki Murad- Hdavendigr'n (Sultan I. Murad), dieri de Sultan II. Murad'n ordularna nasib olmutu. Sultan II. Murad (1404-1451), Osmanl padiahlarnn altncs olup 1421 ylnda tahta kar. Padiahl dneminde Karaman lkesinden gayr Anadolu'daki beylikleri Osmanl idaresi altna alarak Fetret Devri'nin geciktirdii Trk zaferlerinin nn aan ve Anadolu'da Trk birliini ilk defa salayan odur. Rumeli'de Macarlar ve Srplar zerine seferler dzenlemi ve Srbistan'n tam itaatini salamtr. 46 jkudemnn krk atls Sultan II. Murad, "Bu oul devlete byk ve hayrl hizmetler yapacaktr." dedii olu Sultan Mehmed'i bir lk iin hazrlamay ve kendisine nasib olmayan istanbul fethine onun marifetiyle ulamay arzulamaktayd. Ayrca iinde sonsuz bir skn zlemi vard. Bu iki sebebe ittiba-en Manisa'ya ekilip gnl ferahlatan bahelerin ortasnda yaptrd yeni saraynda oturmaya karar verdi. O yl olu ehzade Mehmed henz 13 yalarndayd ve babasndan taht teslim alrken bu yetkiyi hi de yadsmamt. Ne var ki onun gen ve tecrbesiz oluu, Osmanl'ya kar Hristiyan dnyasnn ittifak hareketini hzlandrd. Her ne kadar yeni padiah yal ve gngrm vezirlere, san sakaln gaza meydanlarnda aartm kumandanlara sahip idiyse de ocuk saylabilecek bir yatayd ve bu, elbette dmanlarn kkrtacakt. Nitekim Karamanolu, hi vakit kaybetmeden Macar kralna bir mektup yazp Hallara ibirlii teklif etti. Ardndan Hal ordusu Segedin'den sr'atle Trk topraklarna akmaya baladlar. Bunun zerine Osmanl vezirleri bir araya gelip ordunun banda tecrbeli bir serdar grmek istediklerini ve Sultan II. Murad'n tahta tekrar oturmas gerektiini srarla tekrar ediyorlard. Sultan Murad, bu teklife "Olumuz Mehmed Han'a padiahlk lazm ise din devleti syanet etsin." cevabn verdi. Geri Sultan Mehmed de buna raz ve tarafdar idi ill ki

vezirlerini de haksz grmemekteydi. Nihayet o nl szn syledi: "Saltanat kendisine ait ise dman karlamak farzdr; yok eer bize ait ise emrimize itaat arttr." Sultan Murad bu ferman karsnda hemen Edirne'ye hareket ederek krkbinden fazla askerin bana geer ve nl Varna Meydan Muharebesi'ni kazanr. Ardndan da "Biz, padiahmz efendimiz Sultan Mehmed Han- Sani hazretlerine hizmet eyledik. Bu zafer onundur; biz onun bir serdarndan baka bir ey deildik." buyurur. Bu sz, -imdilerde herkesin unuttuu- evlad da olsa bir devlet reisine gereken saygy gstermenin an'aneleen timsalidir. iskender pala -j 47 Varna'dan drt yl sonra Arnavutlar bakaldrm, Sultan Murad da oray zabt altna almaya uramaktayd. Bu srada Macaristan'da Jan Hunyad idareyi ele alm ve Macaristan tarihinin karabilecei en gzel ve byk orduyu hazrlayp Osmanl'ya meydan okuyordu. stne stlk Alman, ek, Leh, Slav ve talyanlardan da asker destek almaktayd. Asker adedi 100 bin civarnda idi. Tuna'y geerek kendisine iltihak etmeyen Srbistan' igal ile Kosova sahrasnda mevki ald. 59 yl nce I. Murad'a yenilen Hal ordusunun intikamn, imdi ayn yerde Sultan II. Murad'dan almak ve tarihe mill kahraman olarak gemek istiyordu. Sultan Murad, olu Mehmed de yannda olmak zere 70 bin kiilik bir ordu ile Kosova'ya yrmek zereyken iki rekat namaz klm ve ellerini ap yle dua ve mncaatta bulunmutu: - Ya ilahi!.. Bir avu mmet-i Muhammed'i Sen sakla ve onlara afv u inayet eyle. Ol habibin iki cihan fahri Mu-hammed Mustafa hrmetine bunlar syanet buyur. Benim gnahlarma bakp ehl-i islm' kffar elinde zebun ettirme ilah!.. Allah, Gazi Hnkr'in duasn kabul etmi ve gn sren ikinci Kosova Meydan Muharebesi 19 Ekim 1448 gn akamna doru Trklerin kesin zaferiyle sonulanmt. II. Kosova Meydan Muharebesi, Avrupa'nn Trkleri buradan srp karmak maksadyla yapt son byk teebbs idi. Trkler iin ise istanbul'un fethi iin Balkanlar'daki emniyeti temin eden ilk byk adm oldu. Artk Osmanl'nn cihan hakimiyetine greecei gnler balamaktayd ve asr boyunca tartmasz dnyann en byk devleti olarak hkm srecekti. nl tarihimiz kpaazde, bu harbe bizzat itirak etmi ve kendi ifadesiyle "Bir kfir dahi depelemi"tir. Anlatr: 48 p kudemnn krk atls "ek ban (beyi) esir edilip Sultan Murad'n huzuruna getirildikte Sultan ona, - Ben hod sizn ile yalk etmedm; ya siz benm vila-yetme neden gelrsz? dey sual eyledi. Ol dem ban, - Gzmze bunun gibi esirlik grnrm, cevabn verdi." kpaazde, devamla Sultan Murad ile askerleri ve Ko-sova hakknda da yle der: "Hak Tal ol kiiden raz ve honud olsun ve ann her duas ve hacat Allah indinde makbul olsun. Ve dahi bu gaza kim oldu, ana gaz-y ekber dediler. Hak Tal bu gazay l-i Osman'a myesser etdi kim, ta kyamete dein bu le (hanedana) hayr duaya sebeb ola. Bu ben fakir dahi derim. Y ilah duam mstecab eyle!.. Sipah- din-i slm l-i Osman Bularn meddahdur cmle sultan Bu lin din klc var elinde Gazay ana verdi Gan Sbhan" Biz dahi deriz ki, - Allah cmlesine rahmet eylesin. VUcd Fani tmekdr; Ad Ak Klasik edebiyatmzda ak zerine sylenmemi sz kalm mdr, bilmiyoruz. Bu edebiyatta akn her bir cz incelenmi, her meselesine erh dlm, her saliki kayda gemitir. Tabiri caiz ise klasik iirimiz gerek divnlarda gerekse cnklerde ka asr boyunca ak nce halla pamuu gibi atm ve lif lif, lime lime yeniden dokumutur. Ak zerine kitaplar, risaleler, mesneviler, gazeller yazlrken akn keyfiyet ve kemiyeti hakknda pek ok kymetli sz, pek baka biimlerde sylenmi, dinlenmi, yazlm ve okunmutur. Ak ile iir, ki birbirlerine en fazla yakrlar, yekdierinin lazm- gayr- mufarkdr. Ak iirsiz, iiri de aksz dnmek zordur. Belki bu yzden olsa gerek klasik edebiyatmzn hemen btn iirleri ak hamuruyla yourulmutur.

Hatta bunlardan bazlar akn nicelii ve nitelii zerinde hassaten durarak bize eski asrlarn aklaryla ilgili hatralar brakmlardr. 50 jkudemnn krk atls Klasik edebiyatmzda gerek din (tasavvuf) gerekse dind (profane) konularda yazlm iirlerin ak tanmlar, hemen hemen birbirlerinden mlhemdir. "Ak" redifli iirler zerinde yaplacak herhangi bir deerlendirme aa, be yukar bizi ayn sonuca gtrecektir. airler, tek beyte sd-ramadklar ak tanmlamak iin genellikle "ak" redifli manzumeler yazarak orada akn hal ve keyfiyetini beyit beyit anlatma yoluna gitmilerdir. Bylece hakknda hibir szn yeterli saylamayaca akn en az birka ayr cephesini incelemi ve manzumenin imkan lsnde tanmlar yaparak fikirlerini sylemi olurlar. Bilhassa sufi airler bu konuda daha hassas davranp, tarikat dogmalaryla kuatlm ilahi ak saliklerinin zihnine vezin ve kafiye ile nakederler. Hemen pek ok eyh-airin divnnda ak tanmyla ilgili manzumelerin bulunmas belki de bu endieden kaynaklanmaktadr. imdi sz konusu edeceimiz air eyh Erefolu Rum; ak eksenli iiri de bir gazeldir. Burada akn nitelii ve nicelii, ancak sze sd kadaryla aklanmaktadr. Birlikte okuyalm: Cihan hie satmakdur ad ak Dkp varlu gitmekdr ad ak Elinde skkeri ayrua sunup Auy kendi yutmakdur ad ak Bela yamur gibi gkden yaarsa Ban ana dutmakdur ad ak Bu lem sanki oddan bir denizdr Ana kendyi atmakdur ad ak Var Erejzade Rum bil hakikat Vcdfani itmekdr ad ak (skkeri: ekeri, oddan: ateten, demektir) iskender paid -j 51 Erefolu Rum'nin divnn okuyanlar, bunun gibi "ak" redifli daha baka iirlerine de rastlayacaklar ve hatta hibir iirinin aktan vareste kalamadn greceklerdir. Tasavvufun batan sona ak olduunu grmek iin Erefolu'nun eliften ye'ye ak ile dolu olan iirlerini okumak kfidir. O, Yunus Emre izgisinde syledii iirleriyle tam bir halk adam gibi geni kitlelere seslenmi ve iirleri uzun asrlar boyunca Anadolu insannn dimalarnda ayruk lezzetler domasna vesile olmutur. O, gerek, Ben dost nevasna dtm zge heva neme gerek Bamda dost sevdas var Dahi sevda neme gerek diye heceyle ve gerekse, Gel bu akn erbetinden bir kadeh nu eylegil Gel bu ak ile baun t ebed ho eylegil diye aruzla seslenirken hep byk ustas Yunus'layn duyduu ak anlatmaktadr. Akn odu cierimi Yaka geldi yaka gider Garib bam bu sevday eke geldi eke gider diyen bir dava insan elbette akn haricinde dnlemez. Erefolu Divn'n sonuna kadar byk bir lezzet duyarak okurken akn yer almad bir iir aradk, ama nafile! Meer hazret bir ak bidesi imi. Ak arayanlar, bize gre Yunus kadar Erefolu'nun da iirlerini okumallar, ite onun, ak din ve iman olarak gren bir yakar: Ey Allah'm beni Seriden ayrma Beni Sen'in didanndan ayrma 52 jkudemnn krk atls Seni sevmek benim dinim imanm lah din il imandan ayrma Erefolu Rum, 120 yllk mrnn bir asr akn ksmn bu ak ile geirmi alp erenlerden biridir. Msr'dan Anadolu'ya gelip znik'e yerleen bir Seyyid ailesinin henz pek kk bir ocuu iken kapland lah ak, ceste ceste ruhunu aydnlatp ilim ve irfan meclislerine devamn salar. Genliinde medresede okuyup danimend (asistan) olmasna ramen bu ak yznden onun gnl her daim sufle-re akmaktadr. Bir ara medreseden ayrlp Emir Sultan huzuruna karsa da o kendisini Ankara'ya havale eder. Hac Bayram eiine ba koyduu gn artk ilimden aka yol bulmutur. Hela temizlii ile nefis terbiyesine balad bu derghta 11 yl of demeden hizmet grr. Nihayet Hac Bay-ram- Veli hazretleri nu dergha imam tayin edip kz Hay-rnnisa Hatun ile evlendirir. Ksa bir sre sonra da Bayra-miye halifelii ile znik'e gnderilir. Burada manev ilimlerde ilerlemeye devam ederse de karlat baz mkillere cevap aramak zere, kaynbabasnn da izniyle soluu Hama'da, Abdlkadir-i

Geylan'nin drdnc gbekten torunu Hseyn-i Hamav'nin yannda alr. Burada ilesini tamamlayp tekrar znik'e dnnce Kadiriye tarikatna bal Erefiye ubesini kurup irad vazifesine balar, mrnn geri kalan ksm iznik ve Bursa civarndaki halka mridlik ile geer. 1469 ylnda vefat ettiinde, imdi cami olan derghnn bahesine defnedilir. Erefolu Rum'nin hayat, vefatndan sonra menkbelere boularak Trk insannn derun akna tercman olur. Hayat hakknda teekkl eden Menkb- Erefzade, halkn ona olan sevgisini gstermeye kfidir. Erefolu Rumi'nin divnndan baka en nemli eseri, dzyaz olarak kaleme ald ve XTV ve XV. asrlardaki duru iskender pala | 53 Trke'nin rnekleri arasnda saylan Mzekki'n-Nfus'tur. 1448 ylnda yazd bu eseri, daha sonraki yllarda pek ok defa baslm ve halk klasikleri arasnda asrlar boyu Trk insannn rehberi olmutur. Geen asra kadar halkn tevecch gsterdii eserler arasnda nemli bir yeri olan Mzek-ki'n-Nfus, ad stnde nefislerin tezkiye ve arnmas iin bir rehberdir. Sohbet slbu ile kaleme alnm olmas da ona her daim okuyucu kazandrmtr. Sz bu eserden bir pasaj ile bitirelim: "Ola kim, ben dnyay sevmezin dersin, imdi, iy biare! Ya nin gayr nesneye talib olmazsn? Veya gayr nesnenin talebinde olmazsn? Ve gice gndz ann endiesinde olmazsn? Pes malumdur kim seversin; ya sevilmeyen isteni-lr mi? Ya saklanlur m? Ya keselere konulur m? Mhrle-nr mi? Fakir gelp Allah in isteyicek, "Nesnem yokdur!" denilr mi? Yalan sylenilr mi? Dut ki sen bunda sevmezin diyesin; hccet getresin. Hak, hod kullarnun gnline nazar ider. Sret hccetine nazar itmez. Amma bizm maksudumuz hccet degl; belki klara bir nasihat idp hal nitelign bildrmekdr." Bu szler, yaklak alt asrlktr ve hl ki geerliini korumaktadr. Bu, Erefzde'nin za'f deil bizim isyanmzdr. Allah ona rahmet eyleye! Yolda Bir ehzade nsanlarn eserleriyle kaderleri arasnda grlen benzerlikler, ister istemez "Acaba insanlar kaderlerine kendileri mi talip oluyorlar?" sorusunu gndeme getiriyor. Hicran ve hzne dair yle beyitler hatrlyoruz ki, airler onlar yazdktan sonra kader edinip bizzat kendileri yaamlar. te onlardan biri de Cemd Hurd mellifi Cem Sultan'dr. Cemd Hurd, in padiah Fafur'un olu ile Rum (Anadolu) hkmdarnn kz arasnda geen lirik bir ak hikyesini konu alr. Mesnevide in ehzadesi Cemd, hayat boyunca Anadolu gzeli Hurd uruna ne ileler eker, ne skntlara katlanr bilseniz!... Hemen btn mr o gzelin peinde, yollarda tkenir. Tpk Anadolu gzelliine vurgun Cem'in diyar- kfrde her gnn binbir elemle tkettii mr gibi. Yalnz ikisi arasnda mhimce bir fark vardr. Cemd mutlu sona erer; amaya Cem?!.. Vah ki vah!.. Cem, bu hikyeyi 19 yanda bir veliahd iken, 5374 beyit halinde nazma eker. ok deil, yl kadar sonra da kader iskender pala -j 55 yeli onun mr aacn sarsmaya balar. Bir frtna ki, nar gibi heybetli gvdesini kuru yapraklara blerek diyardan diyara savurur. 13 yl hicran stne hicran; hasret stne hasret!.. 25 ubat 1495'te Napoli'de ldnde Yunus'un deyiiyle henz 36 yanda gen iken ekin biilmi gibidir. Eer byle bir konu baka milletlerin tarihinde yer alyor olsayd eminiz ok roman yazlr arka arkaya filmi ekilirdi. nk onun hayat hikyesinde gnmz dnyasn da yakndan ilgilendiren ynla konuya kaplar aralanmaktadr. Ak, ihtiras, macera, entrika, siyaset, brokrasi, casusluk, devletleraras ilikiler, hrriyet mcadelesi, hakimiyet kaygusu, saray hayat, feodal toplum dzeni, valyelik, din, tarikat vs. vs. Ama ne yazk ki o bir Osmanl'dr ve torunlar deil romann yazmak, onun adn anmaya bile erinirler. imdi ise Cem Sultan'n elm hayat hikyesini anlatacak deiliz, isteyenler onu ansiklopedik dzeyde pek ok kaynaktan renebilirler. Biz bu defa onun alad gn size aktarmaya alacaz. Cem'in Avrupa'da o ehirden bu ehire, bu devletten u devlete siyas pazarlk meta olarak gnderilip durduu yllar idi. Uzun zamandr hasret kald annesi,

ei ve evlatlar gznde ttyordu. O gnlerde Papa VIII. Innocent kendisini zel olarak davet etmi ve sohbet esnasnda samimi bir dostluk gsterip sormutu: - Kendi dininizden ayr bir memlekete gelmekliiniz nasl bir mecburiyettir? Bu sual zerine Cem'in teessr btn hcrelerini kaplad, mahzunlat, uzun sre dalp gitti ve nihayet kendini toplayp cevap verdi: - Maksadm baka bir memlekete iltica etmek deildi. Rumeli'ne geebilmek gayesiyle Rodos valyelerinden yol istedim. Fakat sz ve yeminlerine sadakat gstermeyip beni yolda alakoydular. Tam yedi yl oldu, hl yoldaym. Hayatm bir yol oldu. imdi de yannzdaym. Sizin insaniyet ve 56 |kudemnin krk atls adaletinizi daima duyageldim. Umudum odur ki beni yolda brakmayp Msr'da bulunan anamn ve yavrularmn yanna irsal buyurursunuz. Cem, sznn burasna geldiinde gzyalarn tutamad. Fatih'in sevgili ehzadesi imdi bir papann huzurunda alyordu. Ne tac, ne taht! Gznde yalnzca yavrularnn yedi yllk hayali ttyordu. Aabeyi Bayezid'e seslendii, Sen pister-i glde yafasn evk ile handan Ben kl deneni klhen-i mihnetde sebeb ne sorusu ihtimal ki o anda boazna dmlenip kalvermiti. Papa'nn yrei ehzade'nin bu haline dayanamad ve o da alamaya balad. Bir mddet odada derin bir sessizlik oldu. Sonra Papa tatl szler syleyerek misafirini teselli etmeye alt. O gn baka bir konuma olmad ve Cem, binlerce umut yklenerek sureta konuk evi, siret mahpes olan ta kulelerin arasna dnd. Cem mteakip gnlerde, her zamanki gibi Roma caddelerinde dolamaya devam etti ve mahzun gnln elemeye alt. Sokaklarda rastlad fakirlere sadaka veriyor, fta-de haliyle ftadelere yardm ediyordu. Grenler Fuzul'nin "Fakr-i pdieh-s ged-y muhte-emem" msran onun hakknda yazdn sanrlard. Ama ehir halk onun bu tutumundan, kendisinin Hristiyanla meylettii sonucunu kard. Cem'in hayrseverlii eitli yorumlar ile Papa'nn da kulana gitmi olmal ki bir baka sohbetlerinde Papa, - Eer bizim dinimize girersen, dedi, Msr'dan olunu getirir, ona kardinallik veririm. Cem bu teklif karsnda buz kesildi ve belki de hayatnda ilk defa o gn ld. Umutlar bounayd ve kadere bir kez daha sitem ederek Papa'ya u cevab verdi: iskender pala -j 57 - Ben sizden Msr'n yolunu istedim; siz bana btl yol gsteriyorsunuz. Bizlere deil kardinallik, papalk vermek, btn Roma'y ayaklarmzn altna serseniz yine de Mu-hammed'in izinden ayrlas olmayz. Eer Hristiyan fakirlere sadaka vermekliimizi yanl deerlendirdiyseniz; biliniz ki bizim dinimizde sadaka fukaraya verilir; slm yahut isev fark etmez. Cem bu szleri sylerken gzleri dolagelmi; ama kendini tutmutu. Bu sefer Papa krd pottan dolay zld ve o alad. Cem de bilahare ona elik edip alayacakt. Ama o gzyalarnn hangi sebeple dkldn hi kimse asla bilmeyecekti. Belki de hl yolda olduuna; yolculuunun hi bitmeyeceine kanaat getirmiti ve iinden "Daha gzyalaryla sulanp sprlecek nice yollar var!" diye geiriyordu. O gnn akamnda hanesine ekildiinde, yllar nce yazd Cemd Hurdi karp yeniden okumak istedi, ihtimal gnl bir teselli bulur; dimana beyitler arasndan eski gnleri hatrlatan bir koku gelir diye dnyordu. At sayfann ilk dizeleri unlar oldu: Cihan bir gelmek gitmek yiridr Cihan h u fign itmek yiridr Cemd Hurd'i okurken biz de onun iin bir beyit setik. yle demimi: Kan diyen, benmdr bu cihan Yatur imdi, talm sthan Blbl Figan inde Klasik Trk iiriyle ilgilendiim ilk yllardan bu yana, gkkubbenin altnda aks-i sadas hi durmadan nlayacak pek ok iir okudum. Zaman aktka zihnimi sarho eden bu koleksiyona hemen her daim yeni paralar ilave oldu. Bunlara antika diyemiyorum, nki ypranm yahut cilalar bozulmu deildir. Bilakis terkedildikleri yerden, ait olduklar milletin sk deien bedi mevsimlerine meydan okuyarak bir gn Shoteby's mzayedelerinde yad ellere satlmak pahasna zaman eskitmilerdir. Bu koleksiyonda her iir ayr bir mcevherdir ve eer

onlara mineralojinin btn kymetli ta isimlerinden birer ad koysak zmrtler, yakutlar, inciler, la'ller ve mercanlar sandk sandk dizilir, her sandk k k, ule ule gz kamatrrd. Zamann btn insanlara reva grd bir oyun vardr. Adn eskiler 'nisyan' koymular. Unutulmak, tarihin hafzasndan silinmek gibi bir ey. Nedense zaman bu oyunu Trk corafyasnda daha kolay oynuyor ve bizler de bu oyunu koiskenderpala -| 59 laylatrrcasma bazen bir Kak Elmas'na ancak modern sanat mimarimizin temeline dklen harcn iinde bir akl ta muamelesini reva gryoruz. stelik krat terazimiz de yanl tartyor ve gerek kiileri, gerekse eserleri adamna gre deerlendiriyoruz. inanmazsanz bir oyun da siz oynaynz. Hi ad san duyulmam bir airin birka msran bir iir meclisinde okuyunuz ve ilgililerin fikirlerini sorunuz. Hemen herkes ittifakla o iiri gklere karacak, "Mkemmel!, Harika! Fevkalade!" gibi szlerle takdir edeceklerdir. Sonra bunun tam tersini yapnz ve ok nl bir sz ustasnn msralarn, yeni bir aire ait gibi gsteriniz. Bu defa dostlarnzn, zavall stadn yzlerce hatasn bulmakta yartklarn greceksiniz. nki airlerin ve iirlerin birer kaderleri vardr ve zaman her daim ayn oyununa devam etmektedir. Yllardr niversitelerimizde airleri konu alan akademik almalar yaplr. Birka byk airi istisna kabul edersek, hemen btn bilginler, hakknda aratrma yaptklar kii veya iiri, kltr aynamza yanstrken, hakknda verdikleri hkme paralel olarak ona sz kumandan bir kaftan bierler ve faraza mamulatna, I. snf, II. snf gibi etiketler yaptrrlar. Bu adan bakldnda eski sanatkrlara ve sanatlarna, biraz da amzn modern ekspertizleri kymet bierler ki, bu da devrann ayr bir oyunundan ibarettir. Oysa her sanatkrn prlanta deerinde birka nadide eseri yannda abdr billurlar, nazik em-i blblleri, yahut sradan bir zenaat mahsul bardaklar olabilir. Malum ola ki marifet kanununda sanatnn btn eserleri ayn deerde olacak diye bir madde kaytl deildir. Btn bunlar, ark mamulat klasik iir kumann bir zamanlar hoyrat terziler elinde eksik kesilip yanl dikilmi olmasna duyduumuz inkisardan sylyoruz. ok kr ki artk terzilerimiz sanatlarnn ehli olmulardr ve eski sz kuman, mz(ayed)elerden karp gndelik giysilerimiz BO \kudemnn krk atls iin hell brmckler, Lahur allar, elifmend tennureler, yelpazeli kadifeler ve saraykar oyalara tahvil ile grcye karmaktadrlar. Ancak yine de o tezgahlarda dokunmu binlerce nadide kuma vardr ve bunlara rastladka, zerlerindeki kadim zaman trlarn berhava etmeden bedestene arz etmek hepimizin grevidir. imdi szn edeceimiz sanat eseri o hazine sandklarndan bir avu prlanta, o tezghlardan bir takm Eser-i stanbul, o bedestenden bir top amberser kumatr ki zamann airine oynad oyun yznden gzlerden gizlenmi, hafzalardan silinmitir. Bu bir gazeldir ve "Necat Beg Divan^'ninda1 520 numara ile kaytldr. Ayn eserden semeler hazrlayan rahmetli hocamz Mehmed avuolu'nun bu iiri de niin semelerine2 almam olduuna armadk desek yalan olur. Bize gre bu gazel, Trk iirinin XV. asr tekaml vetiresindeki btn estetik zevkini, btn parlak hayallerini, btn musik ve ahenk mkemmeliyetini, hatta Trke'nin btn ifade gzelliini zerinde tamaktadr. Abdr, rengn ve nev-pey-ddr. Bu manzumesiyle Necat bir reh-i na-reftede bir bikr-i mazmun devirmitir ki huzurunda topuk selam vermemek kabil deildir. Edirne'de bir hanm tarafndan kle olarak alnp henz ergenlik anda air diye tannmaya balayan Necat (.1509), ne "budur bu" derken, ne "dne dne" diye tekrarlarken, ne "garib" redifiyle inlerken, ne de sevgilinin "ete-in"i sayklarken bu derece drt ba mamur olamamtr. Onun iin imdi okuyacanz iir, harfleri adedince prlanta deen bir ata yadigrdr ki hrz- can olarak kalb zerinde nsha diye tansa yeridir. Daha da nemlisi, iirimize temel ta koyanlardan biri olarak hakk teslim edilmi olan Necati'den sonra da bu iirdeki baz hayallerin, nazirecilik 1 bk. Tarlan, A. Nihad, Necati Beg Dvan, istanbul 1963, s. 466

2 bk. avuoglu, Mehmed, Necati Bey Dvan (Semeler), stanbul, ts. 269 s. iskender pala -j 61 geleneine tutulan mteakip asrlarda bakir kalm olmasdr ki airin nefesindeki i'caza delalettir. iiri tahlil veya erhetmeyi zaid addediyoruz. Ancak onu da in gzellerimiz arasna katmay temenni ederek ve belki bilmediiniz kelimeler olur diye, beyitleri -bizim anladmz biimiyle- gnmz diline aktarmay uygun bulduk. Ltfen hayallerin derinliine dikkat buyurula! Gazel 1. Gn yznn hayli, peyveste can iinde Aks-i kamer gibidir, b- revn iinde 2. ldr beni desinler, kullarn, ldrc Birpadieh var imi, devr-i zaman iinde 3. Bir elde la'l-i dilber, bir elde dahi sgar ki elim beraber bulundu kan iinde 4. El verdi zlf-i ser-ke, ayana kodum ba Siz secde yetin ho okun Duhn iinde 5. Bin mrde, bir sznden bulur hayt- sermed Bir kez dilini depret, ben ntuvn iin de 6. Bitp eln irelden, ey taze gl buda Servi yrtmez oldun bir bsitn iinde 7. yknd benzer ey meh, la'l-i lebime ngeh Urup ta etmi Allah, ykt kan iinde 8. Sen gl gibi efendi, elden ele revn ol Blbl gibi Necati, kalsn fign iinde 1. (Ey sevgili!) Gn yznn hayali, canmn ta iine ulamtr. Hani dolunay da, rmaklarn iinde (ta derinlere) akseder ya; tpk yle. 2. (Hi ekinme, her gn yeniden) ldr beni de, bundan byle kullarn, "Bir zamanlar kan dkc bir padiah hkm srm." diye anlatp dursunlar. 62 !kudemnn krk atls 3. Bir elimde sevgilinin la'l renkli (krmz) duda; dierinde de (arap dolu) kadeh. (Hlime are mi var,) iki elim kan iinde. 4. Sevgilinin serke zlfleri el verdi (imkn sundu) da, ayana ba koydum. (Ey dostlarm!) Varn artk siz, Du-han suresi iinde geen secde yetini (ekinmeden) okuyun; (nki ben devaml secde halindeyim). 5. (Ey sevgili!) Senin (can balayan) bir tek sznden, llerin binlercesi ebed hayat bulmakta. Ne olur, bir kez de ben gsz ve dknn iin dilini depretiversen! 6. Ey taze gl fidan! Yetiip (serpilip) de elin erince, gl bahesi iindeki serviyi yrtmez oldun (yani onu elinle durdurup salnma nbetini devraldn; veya servi, senin boyundan utanp bir daha salnamaz oldu). 7. Ey ay (sevgili)! Besbelli ki yakut, bir an senin la'l pembesi dudana imrenme gafletinde bulunmu da (bu yzden) Allah, onu gazabyla arpp kan iinde bir ta eylemi (yani kendini ta, yerini de kan eylemi). 8. A efendi! Var sen, gl gibi elden ele dola dur da, varsn Necati (kulun) blbl gibi feryadlar iinde kalsn. Bu Yangn Cafer'in Nefes- tenidir Tacizade Cafer elebi aslen Amasyal olup Kefe Beyler-beyisi olan Hac Beyzade Tacddin bahim Paa'nn oludur. Kaynaklarn Tac Bey veya Taci Bey olarak andklar bu zat, Fatih'in olu ehzade Bayezid'in nianclnda bulunmu, padiahlnda da iltifatn grm olup 1485 ylnda vefat etmitir. Cafer elebi babasnn terbiye ve gzetimi altnda byyp dzenli bir eitim grmtr. Genliinde Hocazade Muslihiddin, Hatipzade Muhiddin, Hac Hasanzade Meh-med ve Kestelli Muslihiddin Efendiler gibi devrin tannm alimlerinden dersler alm, eyh Hamdullah'tan da hat talim eylemitir. Cafer elebi, henz babas hayatta iken Bayezid'in iltifatna mazhar olup Mahmud Paa Medresesi mderrislii ile devlet hizmetine balar ve ksa zamanda ykselir. mrnn tamamn Bayezid ve Yavuz'un hizmetinde geirmitir. ok yetenekli bir kalemi olmas, eski kltrmzde kompozis64 jkudemnn krk atls

yon ve yazma demek olan ina sanatnda fevkalade baar gstermesi sebebiyle Bayezid'in nianclna getirilir. On yl kadar sren bu grevinde niancl, protokolde defterdarlktan ne aldrm ve paalk unvann tamtr. (Mamafih tarih onu hep elebi olarak anmaya devam edecektir.) Yavuz devrinde de bu grevini yrtr ve terfian Anadolu Kazaskeri olur. Yavuz ona itibar eder, gvenir ve en yakn mu-sahibleri arasnda yer verir. elebimiz artk seferlerde bile padiahtan ayrlmamaktadr. Ne var ki bir yandan kader alarn recektir, ite onun serencamndan bir kesit: Yavuz ran'a sefer amtr. Ordu yolda iken yenieriler, erzakn bittii bahanesiyle huzursuzluk karrlar ve hatta celalli hkmdarn otan ok ve kurun yamuruna tutarlar. O koca bahadr, elik gibi bir iradeye sahiptir ve asla seferden caymaz. Nihayet aldran ovasnda ah ismail'e kar bir zafer kazanlr (1514). ah, btn kymetli eyasn ve hatta hanmlarn bile sava meydannda brakp kaar. Bu hanmlardan birisi, dillere destan gzellii iinde mehtaba "Ya do; ya doaym!" diyecek olan Bihruze Hatun'dur. Yavuz, ah' karm olmann znts ile birka gn hiddet ve elem eker. Sonunda ah'n intikamn mut'a nikahl karsndan almak istercesine ay paras Bihruze Hatun'u aslen iekbozuu ve irkince bir adam olan Cafer elebi'ye nikahlar. Cafer elebi zevk safasnda oladursun, k yaklatnda ordu-y hmayun stanbul'a dner. Yavuz, zekice bir siyaset ile yenieri ulularn huzuruna davet edip onlarla sureta sohbet ederek azlarn arar. Konuma ilerledike sz sefer esnasnda ard arkas kesilmeyen fitnelere getirir ve fitneye sebep olanlarn kimler olduklarn sorar. Yenieriler, iin nereye varacan sezip kendilerini kurtarmak iin iskender Paa, Balyemez Osman Aa ve Cafer elebi'nin adn sayarlar. Aslnda bir tala iki ku vurmak niyetindedirler ve bu emellerine de ularlar. Zira adn saydklar kiiler drst idareleriyle yenieriye nefes aldrmayan devlet adamlaiskender pala - 65 rdr. Yavuz gaflete dp gazabna yenilir ve ad anlanlardan ilk ikisini hemen idam ettirir. Sonra Cafer elebi'yi huzura artp sorar: - Efendi! Bir mes'elede fikrine ihtiyacm vardr, islm askerini tahrik eden kimseye er'an ne yapmak lazm gelir? Cafer elebi kendinden gayet emin olarak cevaplar: - ispat edilirse cezas katidir hnkrm. - ite imdi bir kazasker olarak kendi katline fetva verdin. (O zamann hiyerarik yapsnda kazaskerler mftlerden daha st makamda bulunduklarndan mft fetvasyla ldrlmeleri mmkn olmamaktadr.) Cafer elebi tahrik hadisesiyle ilgisi bulunmad halde bir hakszla uradn anlarsa da celalli hkmdara sz anlatmak ve fermann geri aldrmak mmkn olmamtr. O srada PM Mehmed Paa'nn vezir olmas, Cafer elebi'nin de PM Paann adam bulunmas sebebiyle devirme vezirler, sipahiler ve yenieriler hep kendisinin aleyhinde tezviratta bulunmakta ve onu kskanmaktadrlar. Daha dorusu devirmeler, iktidarlarn elden karmak istememektedirler. Cafer elebi di bir sulu gibi ldrtlr. Cenazesini kardei Sadi elebi kaldrtr ve Balat'ta ina etmi olduu mescidin haziresine defnettiririr. elebi'nin lmne tarih dren devrin airlerinden biri, Vh gitdi bu cihandan Ca'fer msran bir eksiiyle syler, ldrld gn, zamann kumlar hicri 921 ylnn 8 Receb Cumartesi gnn elemektedir. Yani efrenci hesap ile 18 Austos 1515. Allah rahmet eylesin. Cafer elebi'nin ldrlmesi daha sonra Sultan Selim'e pek dokunur. Hakikat zahir olunca pimanlndan yanar yaklr. Hatta o devrin tarihlerinde elebi'nin lmnden bir hafta kadar sonra kan bir istanbul yangnnda sadrazama yle dedii kaytldr: 66 jkudemnn krk atls - Bu yangn, Cafer'in nefes-i ateinidir. Nihayet saray, taht ihata ve beni ifna edeceinden korkarm. Rivayet edilir ki Tacizade Cafer elebi siyaset meydanna dp de katlolunduu vakit kardei onu ykatamadan tpk ehidler gibi kanl gmleiyle gmdrtmtr. Meer air lmnden birka gn evvel kehanet-i airane saylabilecek u beyti sylemi imi:

Ben ehd-i t- ak oldukta rh- yrda Yumadan defit eylenz tenden gubar itmesn yle demektir: Ben yr uruna ak klcyla ehid edildiimde beni ykamadan defnediniz ki onun (yolunda eziyetler ekerken zerime bulam olan mahallesinin) topra zerimden gitmesin. Yine mehurdur ki Yavuz Sultan Selim Tacizade'yi ok sever ve itibar edermi. Onun bi-gayr- hakkn katline herhalde herkesten fazla o zlm olmaldr. Nitekim daha sonra yle dedii bilinmektedir: - Saltanata geldiimizde iki kimesne bulduk. Biri Mey-yedzade'dir; amma ne fide prliine irmiz. Dieri Taciza-dedir ki dest-i tehevvrle hrmen-i mrn yele virmiz. Hakikat Oldu Mecaz Osmanl sultanlar arasnda, yaptklaryla efsaneleen ve hayatnn pek ok kesiti neredeyse menkbeleen en ulu padiah, hi phesiz Yavuz Sultan Selim'dir (1470-1520). Gerek ecaati, gerek siyaset etmedeki dirayeti, gerek celalli tabiat ve gerekse devlete mteallik hususlardaki msamahaszl onunla ilgili pek ok vak'ay birer ibret sahnesi olarak tarih sayfalarna naketmitir. Yavuz, at srtnda geirdii saltanat gnlerinin her birinde bir ayr ryay gerekletirmek iin uraan adamdr ve kader onu ekseriya ark milletleriyle uramaya sevketmi-tir. ilgintir ki Yavuz daha ocukluundan itibaren Farsa renimine zen gstermi ve lalas air Halimi ile Farsa iirler okurken bundan ayr bir lezzet aldn sylemekten ekinmemitir. Belki de zaferlerinin srr, bilahare sultan olarak mrnn ksm- azamini geirecei topraklarn corafyasndan evvel sosyolojisini, folklorunu, inancn, rf ve adetlerini vs. renmi olmaktr. Nitekim daha ehzadeli68 'kudemnn krk atls inde ran ile alakal her eye ilgi duyduunu tarih kitaplar ittifakla kaydederler. Selim, Osmanl tahtna ok stn bir eitim ve yksek kltr ile hazrlanm ve hatta kendini yeterli grdkten sonra da fazla sabredemeyip babasn tahttan indirerek yerine gemiti. Onun bilgisi ve kltr kadar zekas da harik- de saylrd. Zuhurat karsnda emrini annda verir ve ekseriya isabetli olurmu. Devlet ilerinde ise uzun dnr ve kesin kararn bildirdikten sonra asla dnmezmi. Celalli olmakla birlikte ekseriya hissi ve romantik olarak bilinir. Farsa yazd iirlerinden oluan divn da zaten bu ynn ispat eder. Belki bu hususiyetinden dolaydr ki aslnda onun olmad halde u kt'a daima ona atfedilir ve gerekten de ona pek fazla yakr: Merdm-i dideme bilmem ne fsun etti felek Giryemi kld fzun, eskimi hun etti felek irler pene-i kahrmda olurken lerzan Beni bir gzleri ahuya zebun etti felek Ben ne zaman bu kt'ay duysam, nc msraa gelince Yavuzun lmn grr gibi olurum. Burada geen ir ile pene kelimeleri nedense bana onun lm sebebi olan irpeneyi hatrlatr ve hayflanrm. Sanki onun gibi bir cihangirin dekte lmesini kabullenemem. Sonra da babasndan ald bedduay hatrlayp bundan ibret devirmeye alrm. Malum a, Yavuz, srtnda kan bir ban yznden lmtr. irpene denilen bu ban has nedimi Hasan an'a gstermi o da bann henz olgunlamadn ve sklma-mas gerektiini sylemi, ancak Yavuz ban kmseyerek sklmasn emretmitir. Sonunda irade-i seniyye icab ban sklr ve mikrop bedene yaylr. ok gemeden Yavuz ateler ve arlar ierisinde Hasan an'a sorar: - Hasan Can halimz nicedr? iskender pala -j 69 Ksack bir cevap: - Devletlm, Allah'la olma zamandr. Yavuz o anda bir sultan iin en geerli olan tarih cmlesini syler: - Ya sen bizi bunca zaman kiminle bilirdin? Evet, o belki bir mr boyu Allah ile idi. Ama babasnn ahm almt ve imdi karln gryordu.

Rivayet edilir ki Yavuz, 1512 ylnda babasnn tahtn elinden alrken kolundan tutup tahtndan bizzat indirmi ve o da; - ilahi oul! Beni berbad edip tahtmdan ettin. Dilerim Allah'tan, sen de gen yanda berbad olup ir-peneler elinde gidesin, demitir. Herhalde II. Bayezid bu szndeki ir-pene ile "aslan penesi"ni kasdetmi ve zulme uradn ma ederek daha gl biri tarafndan ayn akbete uramas iin oluna bedduada bulunmu olmaldr. Bu bir baba duasdr ve elbette kabul grecektir. Nitekim Yavuz gen yata ir-peneden lmtr. Bir farkla ki irpene mecaz deil hakikat mansyla tecelli etmitir. Ders alna!.. Yavuz'un iddetine mukabil hissi olduunu sylemitik. Gerekten de o sava yahut siyaset meydannda olmad zamanlarda pek duygulu bir adamdr. Rivayet ederler ki He-vesnme mellifi air Tacizade Cafer elebi ile sohbet ettikleri bir gnde Tacizade, - Ak dedikleri eyin asl yoktur ve kuru bir efsaneden ibarettir. Akll insann aktan dem vurmas cahilane konumak saylr, der ve "Vallahi ben ak inkar ediyorum" diye yemini basar. Yavuz o gne kadar nezaketinden ak etmedii bir tenkit iin frsat fevt etmez: - Yemine hacet yok efendi! Senin ak inkar ettiine, iirlerin zaten ahitlik edip duruyor. 70 !kudemnn krk atls Belki asl yoktur ama Yavuz'un hkmdarl zamannda memleketin bir blgesinde veba zuhur eder ve bir trl n ahnamayp senelerce halk perian eyler. O iddet yllarnda apknn biri, daha nceden gz koyduu, ama kendisine vermeyeceklerini bildii bir kzn evini gzetlemeye balar. Bir gece kzn yalnz kaldn grp eve girer. Kz korkudan barmak zereyken delikanl eliyle azn kapatp; - Vallahi veba dedikleri benim. Eer barr yahut kar koymaya alrsan seni de, anan da, baban da ldrrm, diye tehdit eder. Zavall kz ba emek zorunda kalr ve bilahare olay duyulur. Kz delikanlya verirler. Hadise istanbul'a kadar aksedip Yavuz'a anlatlnca, - Eyvah, der. Biz vebay bekar iken defedemiyorduk; imdi ev bark sahibi oldu, hi kovamayz. 1515 ylnda Dulkadrolu Aladdevle Turnada savanda malup edilmiti. Msr sultan Kansu Gavri Anadolu'daki bu fethi protesto iin Yavuz'a bir eli gnderdi. Eli, Yavuz'a - Hutbelerde sultanmzn ad okunan memleketleri iade ediniz, dedi. Yavuz, mizacndaki hain edasyla cevap verdi: - Var sultanna syle. Hutbe ve sikkede adnn muhafazasn Anadolu'da deil, Msr'da dnsn. Eli ban yere eip, alak sesle yalvard: - Ben bunlar kendi sultanma nasl sylerim; siz bir eli gnderiniz de o sylesin. Yavuz grler: - Eliye lzum yok. Msr'a ben geliyorum. Ve ok gemeden dediini yapar. Ya Hazret-i k- Sdk Bugne dek size hi aka k olmu birinden sz eden oldu mu? imdi size ak olsun deyip aka k olan, ak olmadan olamayacan defaatle dile getiren, hatta aksz nefes alamayacan syleyen birisi vardr desek inanr msnz? Bu yolda can vermek iin mum huzurunda pervaneden fark kalmayan, akn btn hicrann daima ak ile kucaklayan; ak, iirine ruh verdii iin deil, bizzat kendi ruhuna i'riyet verdii iin isteyen; onu aklnn ve varlnn gerek gayesi kabul eden bir k desek... Hayatn btn anlamn, rengini, n akta bulan bir k... Onu mcerred bir kavram olmaktan karp deta ete kemie brndrerek bir heykel-i nuran misali grcye karan, btn zamanlarn eri hicranl akna talip olmakla o ak btn zamanlarn en muteber ak yapan bir k... arkn ak ve iir bitiren corafyasnda yegne-i devran olarak yaam ve henz bir misli daha cihna gelmemi bu 72 ;kudemnn krk atls latif ruh, bu stad- a'zam, btn hayat ve ak tecrbelerinden sonra,

Ak derdinin devas kbil-i derman deil Terk-i can derler bu derdin muteber dermanna diyen bir cevherdir. Akn tabi tezahr olarak genlerinde dolaan duygusallkla, hissiyatn terennmde ol mertebede ustadr ki lirizm vadisinde dnya klasiklerinin en nde gelenlerinden saylr. Velhasl o, akyla Trk edebiyat tarihine eref veren kude-mmz, atamz, bymzdr, asla saygda kusur etmeyiz. Klasik edebiyatmzn ne derece yksek bir medeniyet rn olduunu, ne muazzam bir kltr zerine bina edildiini grmek, anlamak iin Mezopotamya topraklarnn, bilinmez nasl bir kudret, nasl bir feyz ve bereket ile yetitirdii bu airim seve seve okumak, sevine sevine tanmak yeterlidir. Osmanl hilalinin henz iki asrdr gkleri ssledii yle muhteem bir evk ve iclal devrinde, meden nur aydnl merkezden muhite yaylrken Irak'ta, cra bir kasabada, Badat yaknlarndaki Hille'de bir sz ustas skn ediverdi. phesiz bu messir olmasayd o eser de olmazd. Bugn bile o dehann, byle uzak bir iklimin orak bir vadisinde bu mertebe kemali nasl kesbedebildiini dnmek akllara ziyandr. Buna ancak azamet-i Hak, sevaik-i harikuladesi ile tecelli eylemitir, denilebilir. Irak'tan Macaristan'a dek dalgalanarak giden bir parlak Osmanl hilali k verip yol gsterince, bu bar yank lakin fikri amk, hissi derin ve hayali rengin k, bugn dahi hayran olduumuz Trkesiyle btn Trklk aleminin en mstesna ve en sekin airi oluverdi. phesiz yle bir gl, ancak yle bir has bahede yetiirdi ve trlar asrlara yaylp bugn dahi Trkln kenetlenmesini salayabilirdi. O bir pervane iken bir era- ilah oldu ve bir ak- necib onu tututurup nice klan etrafnda pervane eyledi. iskender pala -j 73 Bir deha idi, tarihin cilveli bir kesitinde Trklk adna nice fetihlerden, binlerce zaferlerden, sahibkran kahramanlardan, ihtiaml sultanlardan daha ne geerek hretinin bayra bir milletin sancayla beraber ekildi. Zatndaki cevher, Efendiler Efendisi'ne Sama ey gz ekden gnlmdeki odlare su Kim bu denl dutuan odlare klmaz are su diye balayp Dest bst rzsyla ger lsem dostlar Kze eylen topram sunun annla yre su eklinde haykrlarla dolu bir ak neidesinin mucizev douuna vabeste idi. "Ey gz, gnlmdeki ateleri sndrmek emeliyle, bouna gzyalarndan su serpme; zira bylesi tutuan atelere su tesir etmez." dedii aknn ateinden bir zerresini duyabilseydik eer, her gece Efendimizi ryamzda grmez miydik sizce!?.. Yahut "Dostlarm, eer o Sevgili'nin elini pmek arzusuyla can verecek olursam, ne olursunuz, bari mezarmn toprandan bir kse yapn da onunla Sevg li'ye su ikram edin (ki bylece elini pm olaym)." diyebilecek bir ak ile* dolu olsaydk, buna can dayanr m idi?!.. Ak yznden muhteem bir dilenci gibi yaayp dkn bir sultan gibi hissettiini, Fakr-i pdieh-s, ged-y muhteemem diye terennm eden ve Trke'ye klelik ruhuyla hizmet eden bu bilinli ii Sevdiim kim kurtarr zincir-i zlfnden beni Grmemek yedir grp divne olmaktan seni derken de, Beni candan usandrd, cefadan yr usanmaz m eklinde sorarken de, hatta 74 jkudemnn krk atls Ne yanar kimse bana te-i dilden zge Ne aar kimse kapm bd- sabadan gayr diye ikayetlerde bulunurken de Trke'yi bestelerle sarp namelerle fyonklamaktayd. Ta ki asrlar getike divnn aacak ahfadna birer tuhfe databilsin. Arapa ve Farsa'da manzum ve mensur eserler yazmakla birlikte Trk edebiyatnn btn zamanlar ierisindeki en eriilmez ak ve ztrap mesnevisi olan Leyla ile Mec-nun'u, yahut Kerbela'nn hznl destann nesir ire iir boyutuna karan Hadikat's-Sed's, btn dnya trko-loglarnca kendisi kadar yegne, kendisi kadar ustalkl ve klasik kabul edilir.

Hasretini son nefesine kadar tamakla birlikte istanbul'a hi gelemeyen, ama ard arkasna sadasn gnderen bu hzn airinin her bir dizesi, payitahttan snrlara doru belagat yasasnn hkmleri misillu deveran ettike gzler yalarn tutamam, ruhlar yeni bir terbiye ile szlm, damtlm, incelmi ve billurlamtr. Asrlarca btn sevgililer, kendi en zel aklarnn bile onun msralar arasnda terennm edildiini grerek kerameten ruhuna fatihalar okumular. Meer onun beeriyetten syrd kutlu ak, kendisinin sadaka-i cariyesi olmu. Yreinin en mahrem zerresinde sr edinilmi bir ak tayan herkes bugn onun bir manzumesini okuyup huzurunda mn iklimlerine tenezzhe ksn. nki o "Ya Rasul'allah, ya hayra'l-beer, mtaknam" diye ak susuzluunu haykrdktan sonra veba salgnnda can verirken mezarnn, ak ehlinin geecei yol zerinde yaplmasn, zira ak tankndan bir adm bile sapmas olamayacam syleyen kahramandr: Ey Fuzul, ksa can kmam tark-i aktan Reh-gzr- ehl-i ak zre kln medfen bana iskender pala -j 75 Ya hazret-i Fuzul! Ak ehidi olduun gnden bu yana geen yllar boyunca seni tanmadan yaayanlar ak tanmam demektir. Senin sz erenlerinden olduuna bugnlerde bizi anlatan u beytin bile ahit olarak yeter: Dost b-perv, felek b-rahm, devrn b-skn Derdok, hem-derdyok, dmen kav, tli'zebn Ruhun d olsun!.. Sadrazamn Son Gn stanbul'da iddetli lodos rzgrlarnn esmeye balad bir XVI. asr sonbaharyd. Kadrga srtlarndan Marmara'nn dalga seslerini tayan rzgr, ahap konan cihn-nmasndan ieriye dalyor ve ta haremdeki istirahat odasna kadar perdeleri iiriyordu. O srada horozlar tmeye balam, Paa hazretleri uyanp gece entarisinin zerine kadife kapl samur krkn geirmiti. Yan odadaki tkrtlar, yln her k gecesinde olduu gibi hizmetkarlarn, akamdan kalan mangaln kzlerini eeleyerek odann ayazn krmaya altklarn anlatyordu. Nihayet Paa hazretleri iin ibrik ve leen hazr edilip odasnn kaps hafife tklatld. Yetmidrtlk ihtiyar, huzur odasna geip teheccdn eda ve Kur'n tilavetinden sonra hazinedarn yanna artt. Hazinedar Aa icab eden terifat yerine getirdikten sonra peykenin mukabilindeki mindere usulca oturup gsne yaslad sahtiyan ciltli kalnca kitabn sertabm itina ile ekerek sayfay aralad. Bu, o gne kadar okuyageldikleri tarih kitaplarndan biriydi. Paa hazretleri kayla kk bir iaret iskender paid -[ 77 ettikten sonra Hazinedar Aa yumuak sesiyle kald yerden okumaya balad. Bu geceki konu, Sultan Murad Hdavendigr'm Kosova zaferiydi. Paa dikkatle dinliyor, o satrlardan engin tarih tecrbesine ilave ettii dersleri bir bir zihnine nakederken vaktiyle ocukluunu geirdii iklimlerin havasn da teneffs edercesine deta vecde garkoluyordu. Nihayet Hdavendigr'm ehid edilmesi bahsine gelindiinde ellerini aarak: - ilah! Mevly! Rabb! Bu aciz kuluna da byle bir eha-deti ihsan eyle! diye tekrarlamaya balad. Ak avularna dklen gzyalarn silmeye baladnda sabah ezanlar okunmaya balamt. imdi geriye dnp bakacak olsak o gnn efrenci takvimlerinde 12 Ekim 1579 tarihini bulabiliriz . Paa mutad olduu zre sadaret makamna gitti. Mracaatlarn ilerini yoluna koymak, asla dostluk grmedii dier vezirlere srf devletin bekas iin gler yz gstermek, ziyaret edenlere iltifatlar ederek gnllerini ho etmek derken her zamanki gibi gn akam olacakt. Haddizatnda o gn, ruhunda bir bakalk vard. Sknt desek, deil; inirah desek, yine deil. Galiba bunu kendisi de pek kestirememiti. Kanun'den bu yana devlet umurunu dirayetle idare etmesi, genelde kendisini kskananlarn saysn gnbegn arttrmaktayd. Sultan II. Selim'in hemen btn nemli ilerinde onun parma vard. imdilerde ise Sultan III. Mu-rad'n

sadrazamln yapyor ve yine devlet iin hnkra sadakatle hizmet eyliyordu. Ondrt yldan fazla bir sre bu grevi srarla devam ettirmi ve kimsenin entrika yahut tazyiklerine boyun emeden lkenin kaderine hkmetmiti. Yeri geldiinde: - Koskoca bir devleti ehliyetsizlerin eline brakamam, diyecek kadar rakiplerine stnlk salyordu. 78 p kudemnn krk atls Ne var ki son gnlerde kazan iyiden iyiye kaynyor, hile dz yolda rahvan yryordu. ite bir gn daha bitiyordu. O, divnda gnn son ilerini yapmakla meguld. Perdedarlar, son ziyareti olarak garip tavrl bir adam ieri aldlar. Veziriazam Paa hazretleri bu adam tanrd. Kendisi Bonak olmak dolaysyla biraz da hemehrisi geinir, yolda belde Paa'nn yolunu kesip para isterdi. O da, herkes gibi onu da asla bo evirmez, gnln ho ederdi. Garip tavrl adam, nce istida sunacakm gibi gelip etek pt. Paa da onu iki koltuundan tutup kaldrmak istedi. te ne olduysa o anda oldu ve adam, istida yerine kolunun yenleri iinden bir haner kard. Paa donup kalmt. Tahminen gece ettii duay zihninden geirdi. nki Murad Hdavendigr'n da ehadeti aynen byle olmutu. Vezirin yarm asrdan beri devlet ileriyle iyiden iyiye yorulan zayf bedeni yere yldnda, sol memesinin altnda kanl bir haner duruyordu ve odaya, Ayasofya minarelerinden okunan akam ezann "Hayye ale'lfelah (Haydi kurtulua)" nidas yaylmaktayd. Bu ulu vezirin hayatn ve yaptklarn uzun uzun anlatacak deiliz. lgilenenler herhangi bir tarihten onunla ilgili bahsi okuyabilir ve eski devlet adamlarnn nasl bir heybet ve hey'ete sahip olduklarna dair fikir edinebilirler. Yalnz u kadarn zikredelim ki tarih sayfalarmz dolduran Trk'e has szlerden ikisi ona aittir. yle ki: Donanmamzn Inebaht'da 7 Ekim 1571'de tam mansyla helak olmas zerine devrin kaptan- deryas Kl Ali Paa ile el ele vererek yeni bir donanma kurmaya karar verirler. O gnlerden birinde Venedik balyosu (eli) kendisini ziyaret ederek Inebaht'dan bahsetmi ve maneviyat krc szler sylemiti. ok gemeden Paa'nn u cmlesi, balyosun bana bir balyoz gibi indi: iskender pala -{ 79 - Gryorum ki sen, uradmz u felaketten dolay azmimiz krld sanr ve bundan zevk duyarsn. Fakat bilesin ki donanmamz malub etmekle bizim ancak sakalmz kesmi oldunuz. Biz ise Kbrs kralln fethetmekle sizin bir kolunuzu kestik. Tra olan sakal daha gzel ve gr olarak byr, ill kesilen kol yerine gelesi deildir. Paa, elinin bu cr'etkr tavrnn btn Hristiyanlk dnyasnda ayn heyecanla hissedildiini biliyordu. Onun iin buna elbette bir cevap verilmeliydi ve yeni bir donanma iin kaptan- deryasna hibir destei esirgemedi. Bir vakitler kendisi de kaptan- deryalk yapmt ve ilerin nasl yrdn bilirdi. Bylece stanbul Tersanesi'nde (imdiki Hali Tersanesi) drt ay iinde (baz kaynaklara gre alt veya sekiz ay) yepyeni bir donanma (Bir domanmann o zamanlarda irili ufakl en az 150 gemiden olutuu bilinmektedir.) ina edilmi ve kaptan- derya Kl Ali Paa, 13 Haziran 1572'de 250 para gemiden mrekkep bir donanma ile Akdeniz'e ald vakit btn Hristiyanlk alemi hayret ve dehet iinde kalmt. O gn Paa hazretleri, tarihe geen u ikinci szn syledi: - Bu devlet eyle bir devlettir ki, murad edinirse cmle donanmann lengerlerin (gemi demiri) gmten, serenlerin ibriimden ve yelkenlerin atlastan etmekte glk ekmez. Paa, bir vakitler imparatorluun cra kelerinden birinde; Bosna'da Viegrat ilesine bal Sokulovi kynde domutu. Kader'in ona ykledii misyon, ehadetini Top-kap Saray'nn kubbeleri altna tad. Tarihin gzyalar, bundan 418 yl evvel bu Sokollu cihangir iin akmt. Ufak Tefek Bir Byk Adam Tarihin derinlikleri arasnda, mill hafzann deta alay ettii ve kimliklerini gizli tutarak "Acaba gn olur, ahfd bunu da anar m ki?" diye muzipe bir oyun oynad yle yiitler vardr ki, biyografileri sayfalar boyunca anlatlan

sradan adamlara nazaran ark semalarnda birer seher yldz olarak parlayp dururlar. Ne var ki artk kervanlar onlar grerek rhlet davulunu almaz olmulardr. Hakikat nazaryla bakldnda, bu insanlarn ya adlar, ya amelleri, ya da eserleri kltr atlasnn en kolay bulunan ehirleri misillu gzmzn iine bakar dururlar da biz yine de onlar grp tanmaktan bgne kalrz. Onlar, zamann nabzn her daim ellerinde bulundurduklar halde muhteem bir mahviyet-krlk iinde adlarnn anlmamalarna pek o kadar da aldrmazlar, ite onlardan birini, devletllarn kendisi yerine bakalarn tercih etmeleri zerine "uaryz, gcmz yok nidelm!" tesellisine snan adam anlatmak istiyoruz size. Msralar ile zaman zaman bizlerle merhabalat halde, hakkndaki bilgilerin gizli varakparelerde kalm olmasyla iskender pala - 81 manev dinamiklerimiz arasna szlmekten ciz kalan o mert adam. Kanun Sultan Sleyman, ordularyla Badat'a vardnda, baz sipahilerini orada brakmt. Badat valisi Aya Pa-a'nm (valilii: 1545-1548) kap halkndan olan babas, ite o sipahiler neslinden -Yahya Kemal'in deyiiyle- Rumeli kkenli bir zattr. Osman adn verdii olu dnyaya geldiinde, onun istikbalin keskin dikkat ehlinden birisi olacan henz bilmemektedir. Osman, genlik alarnda sze mzeyyen kisveler giydirmeye baladnda da kimse onu kaale almayacaktr. Nitekim baba mesleine intisab ile vcudu uzun yllar sipahi ocanda; gnl de daima iir vadilerinde dolanp durmutur. Yllar getike sz kemale erdirdiini ve uzun mddet irvan, Necef, Kerbela, Erzurum ve am'da bulunduunu, Koyduk vatan gurbete buflkr ile ktk Kim rene-i sefer, bis ola izz lya Devreylemedikyer komadk bir nice yldr Uyduk dil-i divneye, dil uydu hevya demelerinden anlyoruz. mrnn kilometre talan, her defasnda yeni bir corafyada, baka bir tecrbe ile serpilip kalmtr. Onun bu yllarn gzmzn nnde canlandrrken hep elinde as ile halk arasnda dolaarak hikmetler deviren, ak sakal gsne inmi bir Dede Korkut nesli gelir aklmza. O, eyaya ve hadiselere bakndaki dikkati, sosyal hayatn dzensizliklerine kar taknd tenkid ve her tecrbesini bir hikmet kalbna dkveren keskin szleri ile XVI. yzyl Osmanl ark vilayetlerinin sanatkrn kulland istanbul Trkesi'nin canl renkleri ile! Aksi takdirde, Gr zahidi kim shib-i ird olaym der Dn mektebe vard, bugn std olaym der 82 p kudemnn krk atls Ebn-y zamann talebi nm u nindur Her biri tasavvurda falan ibnii filndr deyiini nasl izah edebiliriz? Bei paas var ise halkn Fukarayz bizim Huda'mz var. dediine baklrsa btn bu yllar boyunca yoksulluk snrnda yaam ve siz deyin derbederlii, ben diyeyim hercailii bir tarz- hayat edinerek, Mesned-i uzleti vermek felein mansbna Attan inip mesela eee binmek gibidir dedii uzlet kesinde gnlnce olmutur. Tam da ona yakr bir tarz!.. Onun devletllarla fazla bir temas yok gibidir. Divnnda her ne kadar Sultan III. Mehmed'in vezirlerine yazlm kasideler, am Beylerbeyi olan ada Osman Paa'ya sunulmu manzumeler var ise de bunlar sanki usulen yazlm manzumeler gibidir ve kendisi ok zaman onlardan uzak kalmtr. Tabi slbu, sosyal hayata ve ann taral ynetim komedisine bir mizah ustas, bir muhalefet lideri gibi veryansn etmesini daha da cazip klar. Karikatr o dnemde icad edilmi olsayd, phesiz biz onu karikatristlerin pri olarak anacaktk. Ne yazk ki onun, her msranda payitahttan uzak yerlerdeki kaht- rical illetinin merkezden muhite doru ileri nasl sarpa sardn, feodal toplum dzeninin, aalar ve ayanlar saltanatnn Anadolu kasabalarn nasl bir kaos emberinde kvrandn, zulm gren reaya ile smr dzenini oturtmu beyler-paalar sultasnn akllara ziyan ilikilerini, medrese yahut tekke muhitlerinin ii boalm basmakalplklarndan fkran taaffn, din adna kurulan tezghlarn snr tanmaz buudlarn anlatrken aslnda Osmanl'nn ini sath- mailine adm atnn reetesini yazdn kimse farketmedi. Mesih takvime gre yl heiskenderpala - 83

saplar tam onalt asr geride brakrken, ne olurdu onun divn bir padiahn eline ulam olsayd da farz- muhal bir arza, bir rapor gibi okunup tesbit edilen illetlerin tedavisine ibtidar olunsayd. Ama heyhat!., istanbul o yllarda skdar'dan tesini grecek durumda deildi. Eer grebilseydi bu korkusuz hikmet fedaisinin, Yuf harna dehrin gl glzrna hem yuf Ayarna yuf, yr-i cefakrna hem yuf Arif ki ola mdbir nadan ola mukbil kbline yuf lemin idbrna hem yuf eklindeki haykrlarna kulak verilirdi. Tarann zvanadan km gidiatna, dzeni bozuk dnyann riyakrlar, gsteri budalalar ve kar havarileri elinde nasl ifal edildiine ahit olunurdu. Ancak o zaman, Dermi bana kefoldu rumzt- hakikat diyen sahte eyhlerin hezeyanlarna, Vallahi yalandr sz billahi yalandr hkmyle muamele edilebilirdi. Yazd terkb-i bendi Trk edebiyatnn aheserleri arasnda yerini almtr ve zamanmza kadar tesir icra eylemitir. Szlerimizin banda onu parlayan bir yldz olarak anmamz bu yzdendir. Hatta o kadar ki aradan geen bunca asr iinde hi ufuktan kaybolmadna, devir devir yazlm nazireleri tanklk eder. nki onyedi bendden oluan bu manzumenin neredeyse bend bana bir naziresi yazlmtr. Eer bu nazirelerin tamam mercek altna alnsa ve zerinde refte refte sosyoloji doktoras yaplsa, gemi asrlarn inhitat maceralar birinci elden ortaya konulabilir. Zira onun Terkb-i Bendine yazlan nazireler, kendi asrlarnn en nemli tenkit vesikalardr. Hele Ziya Paa'nn naziresi!... 84 jkudemnn krk atls Baka hibir iir yazmam olsayd bile, yine de edebiyat tarihimizin en mstesna airlerinden biri olarak anlmay hak edecek bu airin altm yl kadar sren mrne son msra bir dostu yle syleyecektir: Gitdi Ruh adem iklmine h! Bu msra, ebced hesab ile 1024 rakamn verir ki milad 1605'e tekabl eder. Yani ufak tefek ve zayf olduu iin Ruh mahlasn alan airin lm ylna. Ruhunu d etmek iin, o ebed terkibinin bir bendini, yaadmz gnleri dnerek okuyalm: Dnya talebiyle kimisi halkn emekte Kimi oturup zevk ile dnyay yemekte Yok derdine bir re eder mr gedda Sen ekdiin lm gerek sakla gerek de Matbahlarna a varan dem deenekyer Derbanlan var gz kapda el deenekte Bir devrde geldik bu fena leme biz kim sr- kerem yok ne beerde, ne melekte Ayar vefadan dem urur, yr cefdan Ademde vefa olmaya v ola kpekte Evc-i felee basd kadem ch ile chil Erbb- kemlin yeri yok zr-i felekte Y Rb bize bir er bulunup himmet eder mi Yoksa gnmz byle felketle geer mi Allah Bes, Bak Heves Osmanl hkmdarlar zerine aratrma yapanlar, bize gre ok nemli iki hususu gzden karyorlar, zellikle balangcndan XVII. asrn ortalarna gelesiye kadarki dnemin padiahlar hakknda sz konusu edilebilecek bu hususlardan birisi, gazi padiah an'anesinin ayn zamanda air padiah gelenei ile atba yrd; dieri de hemen her padiahn bir eyh eteine yapp sultan iken kul olma sorumluluunu taddr. Birinciyi aratranlar, devlet sahibinin sahib-i seyf ve'l-kalem sfatyla cihad ve gazalarna ilaveten ayn zamanda kltr savalar da yaptn ve bu uurda cehd iinde olduklarn grecekler; ikinciyi aratranlar ise madde sultanlarnn mn sultanlar ile desteklendiini ve sahib st bir sahip ile devletin muhafaza ve tedvir edildiine ahit olacaklardr. Bunlarn her ikisini de biz, Osmanl devletinin fetihler a iin nemli gryoruz. Olgunluunun zirvesinde iken arzettii aaa ile kaygan bir zemine doru srklenmenin 86 |kudemnn krk atls balad hzn yllarnda, padiahlarn bu iki vasftan en az birine itibar etmemeleri, kk bir teferruat olarak grnse de bizce nemlidir. Szmz bu gelenek srecinin sonlarnda yer alan Sultan I. Ahmed zerine olacaktr. Sultan I. Ahmed, kendinden nce dokuz air padiahtan tevars ettii imparatorluun onuncu hkmdardr ve gelenee sadk kalarak hem airdir; hem de Aziz Mahmud H-dai hazretlerinin manev himmetine ittiba etmitir. 1603 ylnda

tahta getiinde henz 14 yandadr ve 14 yl hkmdarlk yaparak 28 yanda vefat eder. Bugn onu hepimiz, istanbul'da adna ina ettirdii Sultan Ahmed Camii ile anyoruz (Sahi kamz bu camiin Sultan I. Ahmed tarafndan yapldnn idrakindeyiz?). Osmanl tarihinin en byk yaplar arasnda yer alan ve mimari zellikleri bakmndan sanat tarihimizde nemli bir yeri olan bu cami, srasyla medrese, imaret, tabhane, darifa, darlhadis, sebil, trbe, odalar, dkkanlar ve byk bir handan mteekkil tam bir klliyedir, inaat 1609'da balayan camiin resmi alnn yapld 9 haziran cuma gn mihrapta tekbir getirip minberde hutbe okuyan zat, Aziz Mahmud Hdai hazretlerinden bakas deildir. Bylece sultan, eyhine olan intisabn, saygsyla da pekitiriyor ve o byk mridin himayesinde olmay bir nevi propoganda vastas yapyordu. Zaten dzenin bozulmaya balad bir devirde kendisinin dzenli ve kontroll tabiat, tamamen onun eseriydi. eyhinden ald emniyet, istikrar ve iman, cemiyetin huzur ve selametine yansyarak deta sosyal hayata intizam veriyordu. Ruh terbiyesini mstesna bir efendiye teslim eden gen padiah, lkenin siyas meseleleriyle ilgilenirken kltr ve sanat muhitlerine de gereken nemi verecek ve kendisi de bizzat bu mahfillerde bulunmaktan zevk alacaktr. ocukluunda sarayda dnen valide sultan entrikalar yznden tahsiline ihtimam gsterilmemitir. Ancak o kendi gayretiyle birtakm bilgileri edinecek ve tahta ktktan sonra da ilim ve sanat almalarna hz vermekle atalarnn geleneine iskender pala -] 87 uyarak iir okumaya ve sylemeye zaman ayrarak alp erenler silsilesine katlmay baaracaktr. anda pek ok air ve sanatkr yetimi, kltr ve sanat muhiti olduka bereketli alarn yaamtr. Uzun soluklu olan saltanat, siyas endielerin dnda bilim ve sanata ynelik almalarn tekamlne zemin hazrlamtr. eyhlislam Yahya ve Baha, Nef', Cevr, Badatl Ruh, Ha-kan Mehmed Bey, Kafzade Faiz, Nadir, Riyaz, Nev'izade Ata gibi airler, Veys ve Nergis gibi mniler, Solakzade, Vecih, Peev ve Karaelebizade gibi mverrihler, Katip elebi ve Mneccim Mehmed elebi, Hoca Sadeddin Efendi gibi alimler, Ankarav ismail, Sar Abdullah, Sivas Abdlme-cid ve Cerrah eyhi ibrahim Efendi gibi eyhler, Kadzade Mehmed Efendi ve eyhlislam Yahya gibi din alimleri, Za-kirba Hafz Kumral, Ama Fedai ve Yusuf engi Dede gibi musik stadlar hep bu devrin adamlardr. Birka zaman sonra sahneye kacak olan Evliya elebi, Lagari Hasan ve Hezarfen Ahmed elebiler de bu zengin ilim ve kltr muhitinin eserleri saylabilir. I. Ahmed'in mahlas Bahti'dir (Bu mahlas ayn zamanda ebced hesab ile clusuna tekabl eder). Bazen Ahmed diye de iirlerine imza koyduu olmutur. Arapa ve Farsa bilirse de iiri genelde Trke syler. Bugn Fatih Millet Ktphanesi'nde bulunan 44 sayfalk divn1 tedkik edildiinde, onun orta dereceli bir air olduu grlr. Bir dava ve devlet adam olarak onun iirinde sanat endiesinin bulunmamas tabidir. Bu onun iir sanatna gerei gibi vakf olamamasndan deil; belki misyonunu sanatnn nnde tutmasndandr (Tpk tasavvuf ehli airlerin manzumelerinde de sanattan ziyade fikr endielerin n planda olmas gibi). eyhlislam Yahya Efendi'nin tesiri hissedilen manzumelerinde tarihe ve tasavvufa olan vukufu hemen 1 Bu dvan, geni bir aratrma ile birlikte neredilmitir, bkz. Kayaalp, Isa, Sultan Ahmed ve Dvan, stanbul, 1994,287 s. 88 kudemnn krk atls hissedilir, zellikle tasavvuf! neve ile kaleme ald ilahilerinde pek samimidir. Daha sonra Neyzen Osman tarafndan hicaz makamnda ve dyek usulnde bestelenmi olan bir ilahisinde, -ki bu ilahi divnnda mncaat olarak kaytldr ve Aziz Mahmud Hdai'nin ayn vezin ve kafiyede bir ilahisine nazire olarak yazlmtr- onun ne derece duygulu bir insan olduu grlebilir: Dil hanesi pr-nr olur Envr- zikrullah ile tklim-i ten mamur olur Mimar- zikrullah ile Her mkil i asan olur Derd-i dile derman olur Canun iinde can olur Esrar- zikrullah ile

Gamgn gnller ad olur Dembesteler azad olur Gmgeteler irad olur sr- zikrullah ile Zikr eyle Hakk' her nefes Allah bes bak heves Bes gayrdan mmidi kes Tekrar- zikrullah ile Baht sana ikrar eder Tevhidini tekrar eder thlasn i'areder E'ar- zikrullah ile Rivayet edilmitir ki, Sultan Ahmed, Hz. Peygamber'in bir ta zerinde bulunan "nak- kadem"ini Kaytbay trbesinden istanbul'a getirtmi ve Eyp Sultan Camii'ne iskender paid -j 89 koydurtmutu. Sultan Ahmed Camii'nin inaat tamam olunca nak- kademin buraya getirilmesini ferman buyurdu. Ancak nakil ileminin yapld gece ryasnda btn padiahlarn toplanp yce bir divn kurulduunu grr. Hz. Peygamber de oradadr. Kaytbay (.1495), Sultan Ahmed'i iaretle, - Ya Fahr-i kinat! mmetinden bu zat, benim trbemi ziyarete vesile olan kademi erifiniz resmini aldrp kendi camiine koydu. Bu amelinden davacym. Alemlerin Efendisi bunun zerine kadem-i erif resminin iadesini irade buyurur. Sultan Ahmed ertesi gn ilk i olarak iade ilemine giriir. Ancak kadem-i eriften ayr kalmaya yrei dayanamaz ve tpk kadem-i erif eklinde bir sorgu yaptrp hilafet sarna takar. Ayrca bir tahta zerine de kadem-i erif resmini izdirtip tahtnn cephesine astrr. Tahtadaki kadem-i erif resminin kenarlarna bizzat kendisi u nl kt'asn yazmtr: Nola tacm gibi bamda gtrsem daim Kademi nakn ol hazret-i ah- Rsl'n Gl-i glzar- nbvvet o kadem sahibidr Ahmed durma yzn sr kademine o Gl'n Sultan Ahmed, 22 Kasm 1617 tarihinde henz 28 yanda iken vefat etmitir. Trbesi kendi camiinin bitiiinde olup halen ziyarete aktr. Allah rahmet eyleye. Bulan Bilen Huda'y istanbul'da bulunanlar iin sylyoruz. Eer bir gn Kz-kulesi aklarndan geen bir deniz vastasna binmi olursanz; skdar'a yaklarken banz kaldrp Salacak srtlarna baknz. Tepede grdnz minarelerin ortasnda yer alan, asrdan ziyade hizmet veren bir derghn yerini gsterecektir size. Hani u cuma ve teravihler bata olmak zere haftann her gnnde ziyaretilerle dolup taan, fukarann a gelip tok ayrld, ellerin bo gelip dolu gittii dergh. 1985 ylnda adna kurulan bir vakf tarafndan klliye haline getirilen cami mtemilat iinde zellikle aevi (imaret) faaliyeti ile ihtiya sahiplerinin ve fakir talebelerin gnl huzuruyla istifade edebildikleri at. Bu klliyenin manev sahibi bir mncaatmda der ki: Alan Sen'sin, veren Sen'sin, klan Sen Ne verdinse odur gayr nemiz var Onun yaad asr, tarihimizde tekke ile medresenin birbirlerine en ziyade muhalif olmaya baladklar, ithamlarla iskender pala -] 91 dolu hararetli tartmalarn yaand Kadzade veya Sivasi-zade taraftarlarnn istanbul sokaklarnda sloganlar atmay yeni yeni rendikleri zamanlara tesadf eder. Saadetlerle felaketlerin iice yaand bir devirde neredeyse bir asra yakn (1541-1628) mr srm ve Kanu-n'den IV Murad'a varasya dek tam sekiz padiahn zamann grmtr. Muhteem Sleyman, Ordu-y Hmayun'un banda A-laman Seferi'ne kt sralarda Kohisar'da domutu. Buradan baka bir hisara, Sivrihisar'a gelip burada tahsil grd bilinir. Zigetvar Seferi'nden iki yl evvel istanbul'a gelip Kk Ayasofya medresesinde derslere devam etmeye balar. Bak'nin hkmdara mersiye yazd zamanlarda henz talebedir. O, Sultan II. Selim devrinde Edirne, Msr ve Hdavendi-gr (Bursa) vilayetlerinde mlazimlik ve naibliklerde bulunuyor, bir yandan da nazar ve tasavvuf bilgisini artryordu. Msr'da iken Halvetiyye tarikatna intisab etmi, Bur-sa'da ilah ak ateinin cezbesiyle kavrulmaya balamt. Otuz alt yandayd. eyh ftade hazretleri ile yollar ite burada kesiti ve rmak denize kart..

Sultan III. Murad devrinde eyhi ona Hac Bayram tac giydirip nce memleketi olan Sivrihisar'a, sonra da Rumeli'ne, Eski Zara'ya halife olarak gndermiti. Ancak o dayanamad ve ver elini Bursa. Daha dorusu eyh etei. Ama ardndan ksmet istanbul olacaktr. Sekiz yl bir zamanlar kendisinin de feyz ald Kk Ayasofya eyhlii ki tam tamna Sultan III. Mehmed'in saltanat yllarna rastlar, ite o devir, eyh hazretlerinin btn Osmanl corafyasnda adnn duyulduu ve itibar kazand zamana tekabl eder. Bir yandan eyhlik, dier yandan vaizlik. Yazmzn banda bahsettiimiz skdar'daki tepeyi imar ve ihyaya balamas o sralardadr. Irad mekn olarak skdar seilmitir. Haftada bir Fatih Camii'nde, bir de 92 kudemnn krk atls skdar Mihrimah Sultan Camii'nde vaazlaryla birlikte kendi derghnda dersler, vaazlar... En fakirinden en zenginine ve en rtbelisine kadar her snftan halk ile dolup taan dergh, o asr din muhitleri iinde tam bir merkez halini almtr. Her canibden akn akn halk, bu kk tepenin srtndaki dergha trmanrken, aslnda ruhlarn dinlendirmek iin yorulduklarnn farknda deillerdir. nki oradan Boaz'n sularna perde perde nameler, msra msra gzellikler aksediyor ve gklere alan ruh iklimi btn istanbul ufkunu kaplyordu: Zkir saf aya eriir Envr- zikrullah ile k Huda'ya eriir tksr- zikrullah ile k olan cananna Girmi fena meydanna Ermi Hakk'n ihsanna tsr- zikrullah ile Diller aceb hayran olur Esrr- zikrullah ile Yollar beyim sn olur sr- zikrullah ile Dilden kederler dr olur Mahzun olan mesrur olur Zulmet Huday nur olur Envr- zikrullah ile Derghn kar yakasna den Osmanl saraynda nev-bet, eyh hazretlerine yaknlyla tannan Sultan I. Ah-med'de idi. eyh efendinin nfuzu Sultan Ahmet Camii'nin temeline ilk harc atan eyh efendi orada ilk hutbeyi de okuyacaktr. Sultann saraynda abdestini, bizzat onun elindeki ibrikten dklen sularla almas dillere destandr. iskender pala -j 93 Tahminen, ftade hazretlerinin tekkesine varp nefis terbiyesi iin omuzuna ald cier srn Bursa sokaklarnda dolatrrken halkn "Hakim Bey ldrm!" tanlamalar-na aldrmadan onca yl nefsini terbiye etmenin semeresini, imdi bizatihi devleti terbiye ederek alyordu. Salacak srtlarndaki dergh en mamur devrini yayordu. Yllar akp gitti. Sultan Ahmed 22 Kasm 1617'de Hakk'a yrd. Yerine kardei I. Mustafa tahta ktysa da babadan oula gemekte olan saltanat bu kardee yaramad ve ay sonra taht ehzade Osman'a terketti. eyh hazretlerinin ahiri mrnde yaayacak imtihan olmal ki yenierilerin Osman' gen yanda ehid ve cesedini rezilane telef etmelerini grmtr. Ardndan ihtiamn yeni ad IV Murad geldi ve ona Eyp Sultan'da saltanat klcn eyh hazretleri kuatmt. Bunlar, onun mrnn en bereketli yllar oldu ve insanlar akn akn gelip onun adyla birlikte anlan Celvetiyye tarikatndan feyz aldlar. air, mutasavvf ve ilim adam olarak 19 Arapa; 7 de Trke eser telif ve tercme etti. Gerek Sevgili'ye kavutuunda byle bir ekim gnyd. Adnda "vlm"lk vard ve halk onu her daim Aziz bildiler; hl da yle bilirler. imdi na', denizden grlebilen o minarenin hemen alt ksmndadr. Ruhu'l-Beyan mellifi Bursal ismail Hakk "Bulan bilen Huda'y / Aziz Mahmud Hudyi" buyurmu. Allah rahmet eylesin. Szn Efendisi Olan eyhlislam Nedim'in bir beyti vardr: Neft vd-i kasidde shan-perdzdur Gelmemi geri gazelde Bak v Yahya gibi Demek olur ki, Nef' kaside vadisinde sznn en gzelini syler; amma gazelde Bak ile Yahya gibisi gelmemitir. O, burada szn ettii Yahya'nn Kanun devrinde yaayan Talcal Yahya Bey mi; yoksa IV. Murad zamannda yaayan,

deme cbbe ve dest keramet mi verir msrann sahibi eyhlislam Yahya Efendi mi olduuna dair bir ipucu brakmamtr. stelik tezkirelerimiz Divn edebiyatnda daha alt adet Yahya'dan bahsediyorlar. Ancak deil alt, Trk dnyasnda altyz tane bile Yahya gelip gemi olsayd; biz Nedim'in yukardaki beytinde yine de kendine rnek edindii eyhlislam Yahya'y kasdettiine inanmak iskender pala - 95 isterdik. Muallim Naci'nin ifadesiyle Yahya, "Tabiatn pek nadir yetitirdii zevattandr. Zamannda her cihetle bnazr addolonurdu. i'riytta, edebiyatta, siyasiyatta birincilik erefini irtihaline kadar muhafaza etmitir. (...) airlike Ebus-suud'a hatta Ibn-i Kemal'e faik olduundan tereddt edilmemek lazm gelir. Bu babda, Devlet-i Osmaniye'de gelen meyih'l-lslmn cmlesine tercih olunabilir."1 Evet. Eski iirimizin pek ok stadlar arasnda yine pek ok eyhlislamlar da vardr ve Yahya bize gre de onlarn en baarl ve en farkl olandr. eyhlislamdr, ama neredeyse din ierikli iir yazmamtr. Belki gazel nazm eklinde gsterdii baary glgeler diye fazla kaside de kaleme almamtr. Divnn kartranlar mteferrik tarih kt'alar, beyitler ve gazellerinden gayr yalnzca 9 beyitlik bir na't, kaside, bir tahmis ve ilgintir bir de sknme ile karlarlar. Sanat ile mesleini daima ayr tutan bu mftnn skinmesi kadar iirlerindeki rind eda da n plandadr. Yetime tarz itibariyle iinde yaad devrin btn uh meclislerinde, iir sohbetlerinde bulunduu, mehtap alemlerine, srgn avlarna katld tarih kaynaklarda yazldr. Osmanl Imparatorlu-u'nun hem parlak hem de karanlk devirlerini grd, hayatn daima dnyann geicilii gereinden ilham alarak yaad sylenebilir. Bir yanda imar faaliyetleriyle ehrin gzelletii ve mesirelerin cazibe kazand bir ehir; dier yanda -gzyalar arasnda cenaze namazn da kldrd- Gen Osman faciasyla ortala ken kasvetli hava; bir devirde iirin ve ilmin merkezinde anlan ad, dier zamanda ayaklanan yenierilerin henz ocuk saylan IV. Murad'dan istedikleri 12 kellenin banda zikredilen ismi. Hlsat'l-Eser'de anlatldna gre "Zorbalar Yahya Efendi'yi katletmek tasavvurunda bulunduklarndan divna gelmesi iin padiahn azndan adam gnderdiler. Yolda Anadolu kazaskeri e-m Mehmed Efendi'yi grnce Yahya Efendi zannyla tevkif 1 Naci'den naklen bk. Rekin Ertem, eyhlislam Yahya Divan, Ankara 1995, S.XLII jkudemnn krk atls eylediler ve o olmad anlalnca braktlar. Mehmed Efendi de Yahya Efendi'ye ana yoldan gelmemesi iin haber gnderdi. Efendi ara yoldan geldi. Padiah Efendi'yi grnce davetin kuvvete mstenid olduunu anlad, adam gnderip saraya aldrd. Asker, Hafz Paa'y kati ve Recep Paa'y sadarete nasbettiler. Ahizade'yi mfti yaptlar. Fitne skn buldu. Padiah Yahya Efendi'ye iltifat etti ve - Bunlar seni azlettiler ama ben etmiyorum. iftliine git, bize dua ile megul ol. Padiahnn padiah olduu vakit sen de kemkn mfti olursun, dedi."2 Gerekten de IV Murad bilahare tahtn dirayetli bir hkimi olunca bu szn tutmu ve Yahya'y eyhlislamla getirmitir, ite ilm ve siyas hayat devaml ini-klar iinde dalgalanan ve bazen, hvn- zamandan seni Yahya bir anar yok Nz eyleyecek deme ahbb m kald diyecek kadar ikayetler ile i dnyasna kapanrken baka bir vakit, Mescidde riy-peler etsin ko riyay Meyhaneye gel ki ne riya var ne mryi arsna snacak kadar rindane ve hane bir mrn peindedir. stelik kendisinden bu tr beyitler duyulduka kfrle itham edilip derhal eyhlislamlk makamndan azledilmesi gerektiine dair kyamlar da olup dururken. zellikle I. Ahmed devrinden sonra istanbul'un en ac ve en facial vak'alarma ahid oldu. Ancak yine de Trk sanatnn dikkatli ve mill nazarlarla gnbegn ykseldii o devrin sz ustalar arasnda ak ve aka bakan yzyle Osmanl irfan ve hikmetini terennmden vazgemedi: Sky mey sun ki ak- yrdan b-tkatim Evveli sn grnd, hiri amma ne g 2 bk. Muhammed Muhibbi, Hlsat'l-Eser, c.IV, s.468

iskender pala -j 97 yahut, Ders-i akn mskilin Yahya nice haileylesin Syleyenler kendisin bilmez, bilenler sylemez derken onu bir k m; yoksa bir hakm mi grmek gerektiine dorusu insan karar veremez, ikiyi imese de iirlerinde sk sk istimal eden, ttnn haram olmadna ilk defa fetva veren, dnyann zevk safasyla d u hurrem olmay frsat bilen, devrin airleri ile sk sk maare (iirleme, iir dellosu) edip nkteler yadran Yahya Efendi, bugn bize sanki kazara eyhlislam olmu gibi grnrse de o makam alnnn ak, bileinin hakkyla kazanm ve "eref'1-me-kn bi'1-mekn (Bir makamn erefi, o makamda oturan kiiden gelir)" meselini yad ettirmi bir alimdir. Nitekim eyh Mehmed Efendi onun ilminden, ahlkndan, faziletinden ve sanatndan bahsederken, onu zamannn Fahreddin-i R-z'si olarak grr ve varln lke iin bir rahmet telakki ederek ilm mktesebat iin mantk, tefsir, beyan, db ve kelm hususunda asrnn yegnesi olduunu syler: Edb-i Fahr-i Rz-menkabet Yahya Efendi kim Vcudu yet-i kbr-y rahmettir enam zre Beyannda kalem mevkf- tahfir-i Hav'dir Beyn u mantk u tefsir db u kelm zre Hele lemde Bir dem Yo mi Onu tanmlayabilecek ok eitli cmleler bulunabilir. Szgelimi "Klasik Trk iirinin en usta kaside-gsu (kaside syleyen)" dediimizde onu anlatm oluruz. Yahut "vmenin, vnmenin ve svmenin stad" denilse, "Sihm- Kaza (kaza oklar) ile vurulup can veren yiit"ten bahsedilse, "mbalaa" ad anlsa hep onu hatrlar, kulaklarmza Nedim'in "Nef' vdi-i kasidde shan-perdzdr" dedii trden msralarnn dolageldiini vehmederiz. ki mahlasla yazmtr. Nef' ve Darr. Bunlardan birincisi "faydaya mteallik, faydal"; dieri de tam zdd olacak ekilde "zarara ilikin, zararl" anlamna gelir. Tecelliye baknz ki onun mr de bu iki mahlasn merkez dairesinden bir kadem tara kamam, kh zarar ve ziyan, kh fayda ve menfaat etrafnda izginip durmu; hatta en sonunda da bizzat kendisine zarar vermitir. Yaad asrda szn sahibidir. XVII. asrn ilk yllarndan itibaren drt padiah (I. Ahmed, I. Mustafa, II. Osman ve IV Murad) devrinde icra-y san'at eylemi, zellikle kasideleriyle iskender pala -| 99 bize an tanmlamtr. Trke divnnda yer alan 59 adet kasidesi laykyla incelense, phesiz o asr sosyolojisi hakknda hazine deerinde bilgiler elde edilir. vglerinde o kadar baarldr ki msralar arasna sinmi mbalaalar da insana muhteem grnr. ly karm olduu zamanlarda bile onun iirlerinden hakikat saanaklar fkrr. Bir iltifat grme kaygusundadr aslnda. Btn syledikleri, btn iltifatlar, tarihin sayfasna kenar ss olmak iindir. Hele kendisi de kuvvetli bir air olan IV Murad'n, ihtiama dkn mizacna kasideleriyle verdii cila, kenara atlr cinsten deildir. Bu bakmdan birbirlerine pek yaktklarn dnrm hep. Yani bir dereceye kadar marifet ile iltifatn da bulumas. Nitekim syler: ltifat et shan erbabna kim anlardur Medh-i hn- cihnbna veren unvan Kim bilirdi uar olmasa ger sbkda Dehre devletle gelp yine giden sultn Hare dek b- hayt- shan- Bk'dr Andrup zinde klan nm- Sleyman Hn' Sz erbabna iltifat buyur ki, cihan hakimlerinin medhini yaparak onlar lmsz klanlar, onlardr. Eer airler olmasa idi, evvel zamanlarda dnyada devletle hkm srp ylece giden sultanlar imdi kim bilirdi? Bak, Kanuni Sultan Sleyman Han'n adn, ta kyamete kadar andrp yaatacak olan da Baki'nin dizelerinden fkran ab- hayat deil midir? vg konusunda ne derece baarl olduunun farkndadr ve tabidir ki vnr. Medhiyeleri (vgleri) kadar fahriyeleri (vnmeleri) de eriilmezdir. Hele bu vmeye bir rakip kan; vnmeye bir itiraz olan bulunsun; ite o anda hiciv (svg) hazrdr. Hicivleri, yalnzca kendi dmanlarna kar deil, zamannn btn fikir zrllerine kar bir balyemez gllesinin gmbrtsyle hamle yapar. ann devletllar bata 100 [kudemnn krk atls

olmak zere btn insanlar Nef ad anldka vgsne mazhar olmay ne kadar ummularsa; svgsnden de emin olmay o kadar istemilerdir. Kendi zamannda medya diye bir ey olsa idi, phesiz medyann yegne patronu o olurdu. Zira kimin adn ansa gerek iyi, gerek kt, hrete kavutururdu. Svdkleri insan iine kamaz; vdkleri devlete ererdi. Birini gklere karr; dierini yerin dibine sokard. II. Osman'a aferin ekecek kadar kendisinden emin vglere giriir, Aferin ey rzigrn ehsvr- saf deri Ara as simden geril t- sreyyacevheri babasn hicvedecek kadar amansz davranrd. Hatta Saadet ile nedim olal peder, hna Ne mercimek grr oldu gzm ne tarhana diye balad bir hicviyede hi ekinmeden "Peder deil bu bela-y siyahtr bama" deyiverirdi. Nef 1, Trk edebiyatna eref veren kudemdandr. iir diline getirdii zengin d musik, asrlar boyu kulaklarda akisler brakarak sonunda Trk'n ses sanatna dnr. "Tuti-i mcize-gyem ne desem lf deil" derken beyne's-sem ve's-semek (yerden ge kadar) hakldr. Onun her sz bir deer ifade eder ve asla alelade laf gibi grlmemelidir. Biyografik kaynaklarn bildirdiine gre ad mer'dir. 1572 sralarnda Erzurum Hasankale'de domutur. ocukluunda iyi bir tahsil ald ve ran iir kltr ile tant muhakkaktr. Babas Mehmed Bey, Mirza Ali Paa'nn olu olup mer henz ocuk yata iken gidip Krm Han Can-bek Giray'n hizmetine girince ona da kendi gbeini kesmek decektir. Sonra ver elini istanbul!.. Otuz yl sren iskender pala -j 101 hzl bir mr ve Trk iirine yeni bir ehre!.. Sebk-i Hin-d'nin edebiyat muhitlerinde hararetli temsilcilerinin olduu bir dnem ve sz mlknn sultanln deta bir kl hakk olarak ele geirii. Padiah meclislerinde zemin ve zamana uygun sihirli kasideleriyle el stnde tutulduu alar: Esdi nesm-i nevbahar ald gller subh-dem Asn bizim de gnlmz sak meded sun cm- cem Kk memuriyetlerde byk itibar grmektedir. Devlet kademelerinde herkes, "Aman diline dmeyelim." diye hata yapmaktan kanr olmulardr. Sultan Murad'n en zevkle okuduu, hatta emirle birilerini hicvettirdii ve her iirine caizeleri bolca ihsan ettii bir dnem. Ama talih, air iin bu kadar msaid olmayacaktr. Haziran'n sonlar olmasna ramen 1630 ylnda istanbul semalarn neredeyse yere yverecek bir yamur boanr. Bu srada Sultan Murad, babasnn Beikta'ta yaptrd kkte, bilinmez kanc defadr, Sihm- Kaz'y okuyor ve keyifle kahkahalar atyordu. Birden yanbanda iddetli bir alevlenme ve grlt koptu. Bir yldrmd bu. Elini uzatsa yakalayverecek kadar yaknna dmt. Sultan ilk defa korkudan titredi ve bunu ilah bir ikaz olarak anlayarak elindeki kitab orackta parampara ediverdi. Birka saat sonra da huzurda Sihm- Kaza airi Nef''ye ahid verdiriyordu: - Bak a air! Zinhar bir dahi hicivle, kfrle uramaya-sn. Bylece biline ve uyula! Nef', sz verir. Bu kolaydr, ama zor olan, artk padiahn sayesini kaybetmi olmasdr. stelik onca yl syledii hicivlerin de kendisine dosttan ziyade dman kazandrd byle bir zamanda, ite vaktin airlerinden biri, ;Gkten nazire indi Sihm- Kaz'sna Nef t diliyle urad Hakk'n belasna diyerek bunu cmle aleme yayyordu. 102 :kudemnn krk atls Velhasl Nef iin artk hibir ey eskisi gibi olmayacaktr. Nitekim verdii sze, ettii tevbeye ramen gizli gizli, hakszlklara cevap vermekten, evresindeki nasez insanlar yermekten geri durmayacaktr. imdi vicdan bir yandan, pervasz ve amansz kalemi te yandan deta ona "Niin sustun?" diye hesap soruyorlard. Nihayet bir gn, bilahare kubbe veziri olan Bayram Paa'y da hicvetmekten kendini alamad ve olan oldu. Vezir hnkra ikayet etti, hnkr daha evvelki sz ve tecrbeyi hatrlayarak eyhlislama havale eyledi ve o da fetvay yazmakta tereddt gstermedi. Ef-renc 1635 ylnn 27 Ocak gn sarayn

odunluuna gtrlrken azndan kan son msralar, belki de hayatnn en gzel iiri olmaya hak kazanacak u kt'ada bulutu: Ey dil hele lemde bir dem yo imi Var ise de ehl-i dile mahrem yo imi Gam ekme hakikatte eer arif isen Farz eyle ki el'an yine lem yo imi Mustafa'larn Hikyesi "Alem" kelimesinin (a harfi ksa okunur) anlamlan ierisinde en bilineni "sancak, bayrak"tr. Alemdar, bayrak tayan kiiye denir. Osmanl dneminde alemdarlk bir memuriyet ve rtbenin adyd. Saltanat sancaklarn tayan alemdarlara Alem-darn- Hassa denilmitir. Bunlar mrialeme bal olarak hizmet grrler, gerek savata, gerekse barta sancak- erif ve dier sancaklar muhafaza ile protokol usulne uygun olarak tarlarm. Alemdarlarn sancak ve bayran asaletine uygun olarak babayiit, gl kuvvetli dem ejderhalar ve insan gzellerinden seildiklerini tarihler yazarlar. Keza Yenieri ocann muhtelif bayraklar ile orta alemlerini tayanlarn da ayn minval zere nevcivan yiitlerinden seildii bir vakadr. Alemdar ismiyle, tarihimizde bir paa, bir ihtilal, bir destan ve bir gemi vardr. Gemi, 1921 knda, bulutlarn arasndan Boaz sularn stan mehtabn yakamozlar arasnda, 104 !kudemnin krk atls Beikta nlerinde arap alay demirli bulunan igal dretnotlarnn ehre evrilmi namlular arasndan szlerek Anadolu'daki Mill Mcadele'ye katlmak iin gizlice kap Karadeniz'de bir destan yazar ki hikyesi deme Amerikan filmlerine ta kartacak bir senaryo olur. Dier alemdarlarn birbiriyle balantl olarak tarihimizin ayr bir sayfasn oluturur ki iinde ak, ihanet, kahramanlk, kallelik, siyaset, politika, cinayet vs. yanyana bulunur. 1808 ylnn 15 Kasmn takib eden gnden bahsedeceiz. Sultan III. Mustafa'nn, memleketin durumu iin gayet samimi, ak ve ac bir dille, Yklptr bu cihan sanma ki bizde dzele Devleti, erh-i den kamu mbtezele imdi ebvb- saadette gezen hep hezele iimiz kald heman merhamet-i LemYezel'e! eklinde itirafta bulunmasnn zerinden yaklak eyrek asr gemitir. O zaman 22 yanda bir ehzade olan Selim, imdi Osmanl tahtnda oturmaktadr. Ne var ki saltanatnn byk blmnde kara cehalet, evresini ekseriya sefil bir muhit ile recek, hakikat semtine hi uramayacak; samimiyet yaknna hi sokulamayacaktr. 1807 ylnn takvimleri zaman elerken sanatkr ruhlu Se-lim'in kurduu Nizam- Cedid, yukarda bahsi geen o hezele gruhu tarafndan 'istemezk' nidalar ile sahneden zorla kaldrlyordu. Kabak Mustafa namnda baldr plak bir sergerde, Yenieri Oca'nn kaldrlaca ayias zerine 29 Mays 1807 tarihinde Bykdere ayr'ndan 600 ayakda ile istanbul'a yryp de Ortaky'de 900 kii olduklarnda, Sultan'in buna kar koymasn nleyen yegne mil, yine evresini saran o ferasetsizlik ve kandrmaca idi. Levent iftlii'nde padiahn bir parmak klatmasn bekleyen Nizam- Cedit askeri, aslnda tkryle boabilecei bu yrye seyirci kalm ve bunun bedelini 3 Haziran gn aalanarak datlmakla demitir. III. Selim tahttan indirilmi, yerine iskender pala -j 105 IV. Mustafa padiah ilan olunmutu. Hasodal Cennetgl Mustafa Aa'nm yeni padiah tebrie gittii bu srada tarihler yeni bir hreti tanyacakt: Alemdar Mustafa Paa. Vaktiyle Rusuk Ayan Mustafa Aa'nn bayraktarln yapt iin Alemdar lakabyla anlan Tuna Seraskeri Mustafa Paa, Sultan III. Selim'i tekrar tahta geirmek iin ordusuyla istanbul'a doru yryordu. Henz kendisi orlu'da iken adamlarndan Uzun Hasan Hac Aa ile olu Mustafa Aa'y Kabak Mustafa'y ldrmek zere Rumeli Kava-'ndaki kalesine gnderip Kabak zifaf gecesinde iken onu ve ayakdalar Oflu Mustafa ile Pazarl Mustafa'y bertaraf etmekle istanbul'a yryn padiaha ve sadrazam elebi Mustafa Paa'ya bildirmi oluyordu. Ne var ki saray baskn ile gerekletirmek istedii hkmet darbesinde III. Selim sarayda ehid edilecek ve taht, henz pek gen olan II. Mah-mud'un payna decektir.

Alemdar Mustafa Paa, Sultan II. Mahmud'un ilk veziri olarak ancak 3 ay 18 gn mevkiini koruyabilecek; birdenbire ykseldii bu makamn ne olduunu renemeden bir kadir gecesinde Babali'deki konana baskn dzenlenecektir (15-16 Kasm 1808). Tarihlerimiz bu isyan Alemdar Vak'as olarak kaydederler. Elindeki kuvvet, silah ve askeri liyakat bakmndan btn yenierileri tepeleyebilecek iktidara sahip iken tecrbesizlii ve evresini saran ihanet a yznden ve biraz da gururuna yenilerek ban veren Alemdar Mustafa Paa o gnlerde iktidar sarholuu ile silah bir yana brakm bulunuyordu. Ne var ki eskiler, Hazr ol cenge eer ister isen sulh u salh buyurmulardr. Nizam- Cedid yerine, Fransz asker tekilatn rnek alan Sekban- Cedid'i kurmu olmas ve askerlikle ilgileri kalmad halde deftere kaytl yenierilerin kaydn sildirmesi, esame satn yasaklamas, yenieri subaylarnn gedik tabir olunan arpalklarn engellemesi, onlar 106 [kudemnn krk atls iten ie di bilemeye itiyordu. Bu arada ulema, saygnlklarnn azaldndan ikayeti idiler. Bizzat Padiah da tahta knn diyeti olarak imzalad Sened-i ttifak sebebiyle paadan honud deildi. Mhr ald gnlerde yannda olan ayanlar ise dnp memleketlerine gitmilerdi. Daha da kts o gnlerde Alemdar Mustafa Paa'nn kalb gzn kr eden Kamertab isimli fettan bir cariye edindii biliniyordu. Bu gnlerdeydi ki Alemdar ismiyle anlan 30 kt'alk destan da yazlmaya baland: Fransz kafiri tuttu bu ii Ali Efendi'dir fitnenin ba Cihanda gelmemi bunun bir ei Grn gaziler der Yenieri Mustafa Paa fermanlar yazar Defterdar Efendi tedbirin dzer Ocakl kullar hilesin sezer Yrn kelelerim der Yenieri Destanda da sylendii gibi frsat kollayarak tedbir dzen Yenieri, kadir gecesinde buna bir bahane buldu. O gece sarayda iftar eden Mustafa Paa Babali'deki konana dnerken kendisine yol amak isteyen avular halk datrken zor kullanmlar ve dvmlerdi. Yenieri sokaklara dkld. Yenieri Aas Mustafa Aa bir taknla sebebiyet verilmemesini emretmise de bir kere kl kndan syrlmt ve nce onu kesti. Destan yle anlatyor: Geldi Rumeli'den nice bin tak Islmbol iinde kanlar akacak Kadir gecesinde yediler bak Kesin kelleleri der Yenieri Ald bayraklar yrd asker Hac Bekta oca kahraman besler Nizam- cedid'ler bir satr ister Urun arslanlarm der Yenieri iskender pala -j 107 Babali'de Alemdar'n kuatld srada haber saraya ulat. II. Mahmud, vaktiyle IV Mustafa'nn ayn artlar altnda III. Selim'e reva grd akbeti onun iin hazrlad ve ihtilalin kvlcm bymeye balad esnada bodurulmasna ferman kard. te yanda Alemdar Mustafa Paa, aresizlik iinde konana kapand ise de ok dayanamad ve kaps krlp da ilk yenieri ieri girdii esnada konanda depolad cephaneyi atee verip 200 kadar hezele ile birlikte can kuunu uurdu. Ertesi gn Yenieriler Ayasofya'nn minarelerinden sarayn iini kurun yamuruna tuttular ve btn istediklerini birer birer aldlar. Sekban- Cedid tarihine kart. Pek ok kelle yerlere dkld. Bu ihtilal, Yenieri'nin istediini yaptrd son ihtilal oldu. Bu hikye Kabak Mustafa'nn Etmeydan divnnda Nizam- Cedid aleyhine dileke veren Hammalba Krt Mustafa, Dellak Samurka Mustafa, Fahie Bindall Mustafa kz ile yavuklusu kalyoncu neferi Tersane Tazs Benli Mustafa, orap Mustafa Bee ile acemiolan Kz Mustafa'dan itibaren bir adalar hikyesidir ki tarihin hibir devrinde ayn ismi tayan bu kadar insann bir hadise etrafnda dost yahut dman olduklar grlmemitir sanrz. Alemdar Mustafa Vak'as'nn akl hocas Hammalolu Mustafa Efendi, fitne krks Yenieri Kazanc Mustafa, tahrikisi de Kahveci Mustafa Aa'dr. Daha saymaya ne hacet!... Alemdar'n enkaz altndan karlan yanm cesedi Sultanahmet'teki nl ecer-i Vakvak'n dallarnda gn sallandrlp tehir edildi ve sonra Yedikule'de bir kuyuya atld. Sultan II. Mahmud Yenieri Oca'n kaldrnca onu da hatrlad ve kemiklerini kuyudan kartp Yedikule'ye gmdrd. lmnden tam bir asr

sonra da Merutiyet'i ilan edenler, bu kemikleri Glhane parknn karsndaki Zeynep Sultan Camii haziresine tadlar. Allah hakknda hayr takdir eylesin. Halep Kuma "Klasik iirimizde, kendisinden sonra gelen airlere en youn biimde tesir etmi sanatkr kimdir?" diye bir sual sorulsa, biz hi phesiz cevap hanesine Nab'nin adn yazardk. Geri ondan evvel Fuzul, Bak, Yahya, Nef' gibi stadlar yetimi, daha sonra da Nedm ve Galib gibi sanatkrlar yaamtr ama o btn bunlarn arasnda deha mesabesinde bir sistem kurucudur. Bir defa ncekiler eski iirin genel erevesi iinde klasiklemi sanat adamlardr. Gayeleri sanattan ibarettir ve birer ekol sahibi olarak da hepsinin takipileri vardr. Fuzul'nin lirizmi, Bak ve Yahya'nn rin-dane edas, Nef''nin hamas sadas, Nedm'in hane terennm ve Galib'in tasavvuf nevesi hep bu sanat endiesinin arka plannda temsil gcne kavuurlar. Bu belirgin ynleriyle elbette pek ok air tarafndan taklid edilmiler ve edebiyatmza yn vermilerdir ama yine tekrar ediyoruz, hibirisi muakkib ve peyrevleri zerinde Nab kadar tesirli olamamlardr. iskender pala - 109 Nab, bir sanat adam olmakla birlikte bir sistem koyucudur. Yaad a itibariyle dierlerinden farkl bir havay teneffs etmi ve sanat gaye edinmekten te vasta edinmeye gayret gstermitir. Bu idealinde onun baarsn glgeleyen her ey, klasik iirin kendi sisteminden kaynaklanmaktadr. Yani o, dna taamayaca bir ereve ierisinde ibda kabiliyetini sonuna kadar kullanmasna ramen klasik tarzn btn handikaplarnda bir para g kaybetmeye mahkumdur. En azndan, Ey i'r meynnda satan lafz- garibi Dvn- gazel nsha-l kms deildir (Ey iirleri arasnda duyulmadk kelimeler satan malumatfuru! Gazellerle dolu bir divn asla lgat kitab deildir.) derken yine kendisi pek ok iirinde pek ok yakas almadk kelimeler, iitilmedik terkipler kullanmak zorunda kalr. Divn kartrldnda hikem-didaktik syleyileri nisbetinde lirik, hane, rindane beyitlerine de rastlanacaktr. Ancak bunlar, dier stad airler mertebesinde tekrarlanan szler iken hi-kemiyata dair szleri, Trk iirinin semalarnda ilk defa gr bir ada olarak nlayacaktr. stelik de toplumun, bu tr telkinlere en fazla ihtiyac olduu bir dnemde. Yani talebin artt bir pazara airin kymetli metalar sunduu bir ada. Bunun iindir ki onun, Hlkmet-mz gerektir e'r Ki meali ola irada medar (iir, hikmetle dolu gerektir ki onu okuyanlar irad edebilsin.) szleri, hibir stad aire nasib olmayacak derecede nitelikli ve nicelikli sz ustas tarafndan taklid ve tatbik edilmi, onun at bu yoldan yrmek isteyenlerin says mteakip asrlarda daima art gstermitir. Geri bunun bir sebebi de Nab'nin andan itibaren insanmzn daima irada ihtiya duymas ve asla belini dorultamamasdr; ancak onun bu babdaki baars da asla inkar edilemez. Mamafih daha 110 \kudemnn krk atls evvelden de tarihin ktmserlik dnemleri olmu ve hale uygun hikmet dolu beyitler sze dklmse de sz sahibinin sanattaki yeterlilii onu bir ekol haline getirmeye, hatta pek az msralar dnda hayat- cavidaniye kavuturmaya yetmemitir. Daha da nemlisi, Nab bu meydana fikir ve sz bakmndan gl bir temsil kabiliyetiyle atlmtr ki peyk ve peyrevleri de o derece cezbeye tutulup kendilerini bu davaya adamlardr. stelik onun bu meydana Halep'ten katt ses ta stanbul'da makes bulmakta, payitahtn gbeindeki sanat evrelerinin zirvelerini ynlendirmektedir. Peki kimdir bu peykler ve peyrevler? Bunlar daha kendi anda, Kuma- nev-zuhr- ma'rifette imdilik Sabit Bulunmazsa Halep damgas stanbul'da rabet yok (Ey Sabit! imdilerde, marifetin yeni icad edilen kuma zerinde Halep damgas bulunmazsa rabet edilmiyor) diyerek onu tebcil eden Sbit'ten balayarak, Szm odun gibi olsun, hakikat olsun tek diyen Mehmed Akif'e kadar uzanan izginin sanatkrlardr ve her birerleri toplumu derinden etkileyecek bir mevki ve sanatn adamlardr. smen sayacak olursak, Ram Mehmed Paa, Seyyid Vehb, Koca Ragp Paa, Arpaeminizade Sam,

elebizade Asm, Antakyal Mnif, Diyarbekirli Ham, Hamet, Ftnat Hanm, Snblzade Vehb, Ziya Paa, inas, Fe-rid Kam vb. ilk akla gelebilecek isimlerdir. Bunlardan Koca Ragp Paa gerekten de stad kadar baarl olabilmi na-dire-i ftrattandr. Nitekim ona balln: Demsz- tarab oldu Ruhv bize Rgb Dil-beste-i zincr-i ser-i zlf-i Ruh'yz (Ey Ragb! Ruhav makam bize neve veren bir musik oldu. nki biz, Urfa(l)'nn zlf ucunda oluan zincire gnl balamlardanz) diyerek itiraf edecektir. f iskender pala -j 111 air Raid, bir beytinde yle der: Ittihd edemem std- sunanla Rid Hazret-i Nab-i sencde-eddan gayr (Ey Raid! Nab hazretlerinden gayrisi ile ayn yolda olmam mmkn deil. Zira ll ve tartl szn yegne stad odur.) Anlalan air, "hazret-i Nab" tesmiye edecek kadar ona baldr. Ancak bu iddiasnda ona erik olanlar da yok deildir, ite Seyyid Vehb'den bir beyit: Vehb naznda Nab'ye hayr'l-halef benim trs ile girdi zabtma mlk-i shnveri (Ey Vehbi! iirde Nab'nin en hayrl mirass benim. nki onun dzgn konuma mlk, irsiyet yoluyla yalnzca bana miras kald.) nizade At, Nab'nin hreti ve stad kiilii karsnda saygyla eilerek deta arz- bendegn izhar eder ve kymetinin bilinmeyiine hayflanr: imdi bilmezler Ata kadrimiz ebn-y zaman Asrmzda n'ola Nab kadar stad olsak Nab, at yolda ayak izleri hi silinmeyen airdir. Daha sonra o yolda yryenler kadar o yola bir kez bakanlar da bu gl iirden saygyla sz ederler, ite ona nazire yazmak ar-zusundaki iki airin, ona nazire yazmann ne kadar g olduuna dair yorumlar: Ne'et Nab'ye tanzr desem kim dinler Ne kadar mcize-gyem der isem kim inanr (Ey Ne'et! Nab'ye nazire sylesem kim dinler. Onu nazire olarak mucize bile sylyorum desem, kimseyi inandra-mam.) Hazret-i Nab'ye tanzre gelince Es'ad Hme e'rda her vadiyi serke dolanr 112 |kudemnn krk atls (Ey Es'ad! Nab'ye nazire sylemek sz konusu olunca kalemim, iirin her vadisini kendinden geerek dolanr). Nab, yllar yl Halep'ten stanbul airlerini ynlendiren "pr" olarak 1710 ylnda Baltac Mehmed Paa'nn sadarete gelmesi zerine onun tarafndan istanbul'a getirilir. Bu geli Trk iirine hikem bir ehre kazandracak olan mcadelenin son hamlesi gibidir ve airlerce deta ayakta alklanr. Hemen pek ou onun geliine terifiyeler, hoamediler yazarlar, ite Arpaeminizade Sami'nin ifadesi: Smbunev-kumsezfer-ipyola K'itdi o hbender-i taht- hner zuhur (Ey Sami! Hner tahtnn ehbenderi olan Nab grnd vakit, benim bu taze iir kumam, onun ayaklan altna se-rilirse revadr.) Burada air kendi gazelini Nab'nin, ancak ayaklar altna serilecek bir kuma olarak gryor. Zira karsndaki gerek bir Halep kumadr. Tpk Sabit'in dedii gibi: Ykletip taze kum- Haleb-i ma'ny Geldi stanbul'a ehbender-i taht- irfan (Bilgelik tahtnn ehbenderi, taze mnlarn Halep kuman ykletip istanbul'a geldi.). ehbender kelimesi bugn konsolos mnsna kullanlyor ise de eskiden bu mnsna ilaveten hem siyaset hem de ticaretle megul olan tacirleri de anlatm olurdu. Kumalar dokunduklar yreye nisbetle adlandrlr (Musul kuma, Grn al, ile bezi, Nazilli basmas vb.). Zamanla ayn kuma baka bir blgede retilirse ad deimez ve yine retildii ehrin adyla anlr. Nab'nin msralar da peyrevlerinin dedii gibi gerek birer Halep kumadr ve asrlar boyunca baka sanat merkezlerinde retilmi olmakla zellii deimemi, bilakis hreti artmtr. P^'

Kenarn Nazik Dilberi air Sbit'in, Kaldrm talar altnda birer air var msran syledii yllarda idi. Mrekkep yalam pek ok Osmanl ya iir; yahut nesir vadisinde mutlaka eser vermeye gayret ediyordu. airlik asrn bir gelenei, belki zarafetin bir art gibiydi. Bu asrn mellefat, dier Osmanl asrlarna nazaran fevkalade ziyadelemiti. O asr, Nedim'in, eyh Galib'in yetitii asrd ve tezkireler, 200'den ziyade airin adn bu asra yazmlard. iir, hibir devirde olmad kadar mahall ve yerli olmu, dilde sanat kaygs kalmam, artk sradan insanlar bile bir gazeli, bir kasideyi, yazl bir sanat eserini anlayp zevkine varr olmulard. O yllarda bir air yetiip manzum ve mensur sekiz adet eser yazmt. Gldestei Riyz- irfan ve Nuhbet'1-sr adl iki biyografi kitab, Gl-i Sad-berg adl bir yz hadis derlemesi, Sergzetnme adl bir manzum seyahat eseri, 114 jkudemnn krk atls Bursa'ya dair bir ehrengiz, Divn, yedi adet na'tdan oluan Seb'a-i Seyyare ve nihayet fkh, edebiyat ve teracim mecmuas olan Genc-i ayegn. Bunlardan son adedi halen ilim dnyasnn mehulleri arasnda. Bir sanat iin, eserinin kaybolmas ac ise de en elim olan, sanrz mrnn btn semeresini ihtiva eden divnn muahhar nesillere kalmam olmasdr. Bir insan kadar bir kltr iin de ka geceler ve gndzlerin, ka hicranl ve sevinli zamanlarn, ka tarih ve medeniyet belgesi yadigrlarn kaybolmas kadar ac ne olabilir? Ve bizim kltrmz, byle yzlerce eseri sorumsuzca yitirmi nesillerin ceremesini ekmeye mahkumdur. Bahsettiimiz air Bursal Beli'dir ve bir gazelinde yle buyurmaktadr: Sabr mkil ka terk-i diyar etmek de g Knc-i trik-i feragat ihtiyar etmek de g Yr tenha eylemek bigneden asan deil indan b-sebep ey dil firar etmek de g Beynimizde ry- dmenden diir eksik deil Rast geldike o uha i'tizr etmek de g Ser-be-ceyb-i inziva mmkn mi uka Bel Ky- yre b-bahane reh-gzr etmek de g1 1 Deerli meslektamz Prof. Dr. Abdlkerim Abdlkadirolu'nun "Beli" isimli sekin almasnda (Ankara, 1988,120 s.) bu beyitlere u yolda karlklar verilmitir: k iin sabretmek zor, lkeyi (sevgilinin yaad yeri) terkedip gitmek g olduu gibi her eyi brakp feragatin karanlk kesine ekilmek de gtr. Yabanclar arasnda sevgili ile yalnz kalabilmek mmkn deil. Ey gnl, tandklardan sebepsiz yere kamak da g. Aramzda dman (rakip) yznden yalan sz eksik olmuyor. Karlatka o uhtan zr dilemek de gleti. Ey Beli, klar iin (sevgiliden uzak durmaya katlanarak) ban bir keye sokmak mmkn olmad gibi, sevgilinin oturduu yerden sebepsiz olarak gemek de gtr. il iskender pala -| 115 Beli'in asl ad ismail, knyesi ahin Emirzade'dir. 1668 ylnda Bursa'da doduu iin dier Beli'den ayrdedil-sin diye kendisine Bursal Beli denilmitir. Nesli Hz. Peygamber slalesine dayanr. Bursa'da ilim, iir, edebiyat, tarih, arapa ve farsa tahsil etmi, medreseden mezun olunca memleketindeki Mantc Camii'nin imamlyla iktifa ederek mrn okumaya ve yazmaya hasretmitir. Elli yl boyunca yrtt bu grev kendisine ayn camide vazife alan baba ve dedesinden tevars etmi olup vefatndan sonra da olu bu grevi krk yl devam ettirmitir. Ksa bir sre iin Tokat Mahkeme Naiblii'ne giden ve Bursa-lstanbul-nye-Tokat hattnda yapt bu kara ve deniz yolculuunu Sergzetnme adyla ve en sonunda da, Birbuuk ayda bu vech ile tamam Buldu hengm- sefer n encam Bir denbe gn idi rz- necat Rnm oldu seher ehr- Tokat diyerek kayda geiren es-Seyyid Beli smail Efendi, bu ksa grev dnda hemen btn mrn Bursa'da geirmi ve Gldeste-i Riyaz"- rfan adl Bursa tarihi

saylabilecek vefe-yatn yazarak deta ehre borcunu demitir. Keza Bursa'da baka grevler de stlenmi, Emir Sultan imaretine geen hizmetleri yannda tekkelerde zakirbalk da yapmtr. air, nsir, tarih drme ve musik ilminde usta olan Beli, olduka nktedan bir kii imi. Rivayet olunur ki Bursa'nn ehrekst mahallesinde bulunan imaretin vkf, eskiden beri aralarnda dostluk bulunan ve pek hrmet ettii Pars Bey'in evine gitmi ve mimarisini pek beendii evin duvarna gya medhiye kabilinden u kt'ay yazmm: Cenneti grmek isteyen dem Gelip ibu makam seyretsin Kim ki etmezse grmeye rabet Mani olmam, cehenneme gitsin 116 |kudemnn krk atls Yine rivayet olunur ki Bursa'da kaba ve hain tabiatl iki ahbab varm. Ay Pr ve Settriolu lakaplaryla bilinen bu adamlardan birincisi yal ve iman, ikincisi de karayaz ve ince yapl imi. Bir gn bu ikisi kavgaya tutumular. Beli, hale bakp uygun kt'ay sylemi: tbni Settar ile Ay Pr Arbede eyler iken bigne Grp erbab- dilin dedi biri Ayy oynatyor engane * * * Beli, kutlu soydan gelmi olmann hazz ve evkiyle Gl-i Sad-berg (Yz yaprakl gl) adl bir hadis derlemesi de tertib etmitir. Eserde 100 adet hadis'in Trke mealleri ile birer beyitlik manzum tercmeleri alt alta verilmitir, ite o derlemeden hadis: Duann en hayrls gnahlara tevbe etmektir. Crmne nadim olup kl tekrar Oldu n hayr-i dua istifar lm (kiiye) nasihat olarak yeter. bret istersen eer eyle nigh Hl-i mevtaya varp gh-be-gh ok yiyip imek, kalbi (manev olarak) ldrr. Sst ider kalbi dedi nki Rasl Eyleme kesret ile ekli kabul ismail Beli'in (. 10 Nisan 1729) Bursa'nn atalfrn mevkiinde, bugn yerinde yeller esen Mer'a mezarlnda imi. Dnyada kendisinden bir ahide kalmamsa da eserleri onun iyi bir kul olduuna ahiddir. Allah rahmet eylesin. Ey Blbl-i eyda! Her an iinde, zerine tarihin kokusu sinmi kiiler vardr. Ne o kiiyi adan; ne de a o kiiden ayrmak mmkndr. an sruru ile birlikte hznn de tadarak yaayan bu tr insanlarn sesleri, gkkubbede asrlar boyunca nlar durur ve ahfad, onlarn kltr miras zerinde hayat srerek milllik vasf kazanrlar. ifremiz, "Lle Devri" olsun. Bir ipucu olarak da "Sa'd-bd" diyelim ve bir arksndan baz msralar okuyarak tarihte iz brakan sesine kulak verelim: Glelim, oynayalm, km alalm dnyadan M- terim ielim eme-i nev-peyddan Grelim b- hayat aktn ejderhadan Gidelim serv-i revanim yr Sa'dbd'e 118 jkudemnn krk atls zn alp cum'a namazna deyii mderden Bir gn urulayalm erh-i sitemperverden Dolap iskeleye doru nihn yollardan Gidelim serv-i revanim yr Sa'dbd'e imdi kimliini yine mahf tutarak yukardaki msralar-na bir beyit ilavesiyle bu eski zaman elebisinin hayatn istidlale alalm. Ona "istanbul airi" unvann veren beyitlerden biri udur: Bu ehr-i Sitanbul ki b-misl behdur Bir sengine yek-pare Acem mlk feddur Onu hl tanyamayanlar iin yukardaki msralarn deifre etmek yeterlidir sanrz: Glp oynamay kendine hayat tarz olarak seip yeni imar olunmu emelerin ejderha motifli llelerinden akan, ab- hayata tebih ettii leziz sular imek iin selvi boylu gzellere yalvaran uh bir adem. Bu yle zevk dolu uh bir adem ki, tatil saylan cuma gnnde sevgilisinin annesine "Cuma namazna gideceiz" diye yalan syleyerek izin koparp felekten bir gn almak zere gizli yollardan geerek iskelede amade bekleyen ifte kaya kapa atmay hayattan km almak olarak deerlendirir ve tabi olarak yalvarr: Gidelim serv-i revanim yr Sa'dbd'e Fetih gnnden itibaren istanbulluluk zevkini tatm bir ailenin ocuu olarak 1681 ylnda doduunda, gerek ehir, gerekse imparatorluk, muhteem bir mazinin

her trl mirasn hovardaca yemekle megul idi. Delikanllk yllarnn iten ie kaynayan sosyal alkantlar ile zor zamanlarn aclar ona teet geecek ve gerek imparatorluk snrlarnda, gerekse istanbul sokaklarnda dehet hkm srerken o kendisini bir medresenin kuytu kesinde Ibn Sina, eyh-i Ekber, Hafz ve Sadi'nin eserleri arasnda bulacak ve iskender pala -j 119 tefsirden kelma, mantktan hey'ete, belagattan beyana, emsileden binaya pek ok ilim tahsil edecektir. Mezuniyeti mteakip mderrislie balayacak ve hayatn ilme, hassaten de iire adayacaktr. Cokun, iten ve ateli gazeller; uh arklar yazarak adn duyurduu zamanlar ite o yllara rastlar. Takvimler 1710'u gstermeye baladnda devrin veziriazam Damat Ali Paa'nn himayesine girmi, onun 1716'da vefatyla da Nevehirli ibrahim Paa'nn has bendeleri arasna katlmtr, iki yl sonra paa sadrazamlk makamna oturup da "Memleketin inkiaf ancak harp afetinin dnda kalmakla mmkndr." diyerek tarihimizin za'fn gstermekte bir dnm noktas olan Pasarofa bar andlamasn imzaladnda, destekileri arasnda airimiz de vardr. Paaya gre savan bitmesiyle birlikte sra memleketi imara gelmitir. Ne var ki matbaann kurulmas ve iki yeni mektep almasndan gayri bu imar faaliyeti, yalnzca sosyetenin menfaatine inhisar edecek tarzda, istanbul corafyasna yeni kaneler, saraylar, leb-i derya kasrlar ve kkler ilave etmeye mnhasr kalacaktr, ite Sa'dbd denilen elence merkezi ile lle baheleri bu devrin eseridir, imarn meddahlar arasnda ve belki de en n srada, Zahirde egeri cmleden ednayz Erbb- nazar yannda lk a'layz Saymazsa hesaba nola ahbab bizi Biz zmre-i airnda mstesnayz diyen o zarif istanbul airi de vardr. Devrinin rindane gereini ve gerek zevkini, lgn y u iretini ve zengin sefahatini yaayan, hatta yaamakla kalmayp zge edas, dokunakl sesi, nev'i ahsna mnhasr slbu ve bol arml syle-yiiyle terennm eden airin yukardaki msralarda ikayet ettii ey, arkadalk ettikleri airlerin onu sz ustas bile saymamalar, devrin padiahnn da "Sultanu'-uara" unvann baka birine vermesidir. Gerekten de o, dier divn air120 ~ kudemnn krk itlisi lerine pek benzememektedir. Her ne kadar meslektalarnn pek ou gibi o da padiahn ve nl vezirinin meclislerinden telezzz ediyor, Boazii mehtaplarndan Sa'dbd alemlerine; helva sohbetlerinden iret meclislerine, ramazan elencelerinden tebrik trenlerine dek hemen her protokolde yerini alyor idiyse de onun iiri allagelmi klasik iir erevesine bir trl oturmuyor, dili ve syleyii de havastan ok avama has mahall unsurlara taklp kalyor ve tabi ki meslektalar tarafndan alelade ve basit bulunup beenilmiyordu. Asrlar sonra onun bu tavrna biz, nazmn prangalarn krmak olarak baksak fazla yanlm olmayz. Yine de onun padiah ve veziriyle olan iir mnasebeti dier meslektalarndan ileri seviyelerdedir. Hemen her frsat deerlendirerek velinimetlerine sunduu manzumelerin caizesi, her defasnda kendisini devrin sekinleri arasnda nemli bir mevkie getirecek ve o da derin sevinci ile kranlarn bildirmek iin yeni bir kaside yazmakta gecikmeyecektir. Bu samimiyet o derecelere varacak ki, bizzat padiah ve veziri huzurunda kendisine arap sunan gzele, devlet tresini gz ard edip biraz da akrkeyifliin verdii serbesti ile; Bir elinde gl bir elde cm geldin skiya Karsn alsam gl yahud ki cam ya seni deyiverecektir. Ancak ince ve zengin hayalleri, temiz ve ahenkli lisan, hayat zevkini duyuran neeli ve kaytsz hisleri onun bu laubali edasnn gze batmasn engelleyecek; hatta alk almasna bad olacaktr. Herkes bilir ki iinde bulunduklar asrda, her grd gzelden kendince bedi bir hisse karan, stelik de kelimelerle dnce ve duygular arasndaki gizli mnasebeti onun kadar ustaca terennm eden bir baka shan erbab yoktur. Ne var ki o yine de ayrk bir airdir. Ayrkl, hassaten ark formunun o gne dek bakir kalan harim-i ismetinden halkn diline yeni nameler doup geldike daha iyi farkedilir olmu ve an musiksi, onun szleriyle estetiin ahikalarnda terennm edilmeye

iskender pala - 121 balamtr. Velhasl o bir enigirdir ve ii de, Gksu'da, Kathane'de, ubuklu'da, raan'da, Bebek'te, skdar'da ve hane-i virannn bulunduu Beikta'ta gece gndz hayatn her trl tadn almaktan ibarettir. 1730 Eyll ihtilalinin ilk gnlerinde, tahminen 28 eyll gn Sa'dbd'daki lleler Patrona Halil ve ayakdalar tarafndan inendii sralarda, bir gurup hezele de onun kapsna dayanr ve kellesini isteyerek evini yamalamaya yeltenir. ihtimal ki o srada, gz gibi sevip adna yzlerce msran adad ehrin nasl yerle bir edildiinin kederiyle arap kpnn tortusunu da tketmek zeredir ve kaps iddetle vurulmaya balandnda, cann kurtama umuduyla evinin damna karak kamay planlar. Ne yazk ki bir zamanlar "Benim kaderim kaf ile deil kef ile yazlmtr (Kader kelimesi kefile yazldnda keder okunur)." dedii hikmeti kazaya dnr ve evinin damndan derek lr. Kimi anlattmz hl soruyorsanz, onun u beytini okumakla yetineceiz: Ma'lumdur benim shanm mahlas istemez Fark eyler an ehrimizin nktedanlar Bir zamanlar Karacaahmet'te bulunduu sylenen mezar ahidesinde yine kendine ait, Ey Nedim, ey blbl-i eyda, niin hmsun Sende evvel ok nevalar, giift glar var idi msralar yer alrm. Bizim De Hissemize Sabr- Arifane Der Onun divnn okurken her sayfann birka yerinde beyit beyit, msra msra durup dnmek gerekebilir. nki o, Eer maksud eserse msra- berceste kafidir buyurur ve neredeyse her manzumesinin en az bir msra yahut beytini berceste kvamnda ve kemalinde ra'n drr. airaneliinin kafiyesine emanet edip veznine serpitirdii engin tecrbesi ile her a saran ac hakikatlerin mihverine takld m zihniniz; dncelere dalar gidersiniz de alasa-nz m, glseniz mi karar veremeden zihin spazm geirirsiniz. Siz, yolsuzluklar, dzenbazlklar, hakszlklara kar elinden geleni yapt halde yine de aresizlikle entelektel krizlere dr olarak sonunda, Sorsalar madurunu gaddar kendin gsterir diye hayflanan bir Osmanl sadrazamn gznzn nne getirebiliyor musunuz? Yahut, szgelimi hnkr huzurunda iskender pala -j 123 grlen bir devlet meselesi zerine divnda yer igal etmi bir yn ndn ve hamakatzedeye Osmanl tokat vurur gibi, marifet kumann Hint'ten gelmediini, Gelmez ey hce kuma- marifet Bengale'den diyerek haykran bir devlet adamn? Onun, Sandn ey hce meer K'be'yi sen han- Halil? deyiindeki kara mizah kimin suratna aldn hep merak etmiimdir. Bir de artk msra olmaktan kp atasz yahut kelm- kibar gibi dillere perseng olan u nl, ecaat arz ederken merd-i kb sirkatin syler msran acaba hangi sosyolojik artlar altnda sylemitir diye tarih sayfalarna gmlmeyi itiyad edinmiimdir. Mamafih onun yaad devirde K'be'yi Halil'in han sanacak nice basiretsizler ve edepsizler; sirkatiyle (alp rpmasyla) ecaat gsteren nice efendiler, paalar, aalar, beyler bulunduunu; airimizin de devlet kapsnda geen btn mrn bu yanl gidie mani olmak iin harcadn hemen btn kadirbilir tarihiler tafsilatyla yazmlardr. Onun divnn her elimize almzda dncelere dalmamz, o asrdan gnmze, tarihin keza alaka bir tekerrrde berdevam olduunu grmekliimizdendir. Herhangi kasidesini, enva-i eit gazellerini okuduka zihnimizin 18. asrn ortalan ile 21. asrn eii arasnda kh hzn, kh elem dolu zikzaklar izerek karabasanlar yaamakl da bundandr. Ve her msran tahtnda mstetir tarih hve'ler beynimizin kvrmlar arasnda perde perde kefolunduka -yine onun dedii gibi-, Bizim de hissemize sabr- arifane der Onun, kadim zamanlarn merd-i kptlere dair syledii bercestesi, -tpk dierleri gibi- bir beytin irsal-i mesel (rnek

124 jkudemnn krk atls verme) hkmndeki ikinci yarsdr ve sz konusu beyit de bir gazelde kaytldr. Beytin ilk dizesi ayn mealde sarfedil-mi kat'i ve tecrb bir hkm ihtiva etmek bakmndan hi de ilkinden aa deildir. Ama gazelin tamam okunduunda hangi beytin dierinden gzel olabilecei konusunda bir karar vermek zorlar. nki her merebe, her fikre gre gzelliin izafiyet pervazlar alp bu gazelin beyitleri arasnda yelpazelenir. Tpk, matla'nda, Hrbat grenler her biri bir haletin syler Safsn nakl eder rindn, zhid skletin syler eklinde ifadelendirilen letafet gibi ki aa yukar "Meyhaneyi grenlerin her biri bir baka halini anlatyorlar. Rindlere bakyorsun 'safa'sndan dem vuruyor; sofuya bakyorsun 'bunaltc'l-n sylyor." eklinde bir anlama gelen bu matla'n ufkuma yanstt demokrasi dnyas benim iin pek manidar; dolaysyla beyit pek gzeldir. Ama ihtimal ki demokrasiyi yalnzca kendi hayat tarzlar eklinde anlayan ve bunu dayatan evreler bu beyti beenmeyecek, hatta ihanet yaftasyla onu unutturmaya alacaklardr. Beni ilgilendiren, meyhanenin nitelii deil, niceliidir elbette. Oysa her devir, herkese ve her eye kar bak ufku at gzlnden azad olamam dayatmaclarla dolup tamam m? air istedii kadar diliyle sylesin ve hatta eliyle mdahale etsin; Kays'n ayaklarna vurulan prangalar ile bizim zihinlerimize giydirilen bu at gzlkleri arasnda akp giden alardan gayr ne fark vardr? O halde air bir Osmanl sadrazamnn byle bir aykrl vurgulamas iin ne meyhanenin, ne kzl arabn, ne rindan ve zahidin, ne de klasik iire ait teamllerin neminin kaldn dnrm ben. Binaenaleyh gazelin ilerleyen beyitlerinde de ayn sosyal duyarll grmek mmkndr. Okuyoruz: Tecell ne'esin ehl-i ikem idrk kabil mi Behit andka zhid, eki rbn lezzetin syler iskender pala -j 125 Midesinin derdinde olanlarn tecelli (cennette Allah' grme veya dnyada ilah srlar kefetme) cokusunu anlamalar ne mmkn? Kaba softaya baksana, cennet ad anldka (oradaki) yiyip imenin lezzetinden bahsediyor. Ne diyelim air sana! Szn pek doru amma midesinin derdinde olan asr softalar artk ne tecelliye; ne de cennete aldr ediyorlar. Fettanlkta Iblis-i lane ders okutup pireyi kafese koyuyorlar; kehle fakiri arabaya kouyorlar. Maslahatn vehametini undan anla ki nce hkm yazdrp sonra ahit dinliyorlar. Velhasl, Ne zapt- hkim-i er% ne hkm-i zbit-i akl Cnn iklimini seyreyleyenler rahatn syler Ne kanunlar uygulayan hakimin kontrol, ne de akl denen polisin hkm geerli!.. Delilik alemini seyredenler, orann rahat olduunu syemekteler vesselam. (stad bugnleri grseydi eer, zamane yobazlarnn, akl sahiplerini her gn yeniden ldrttn grp bir de ayrca delilik ihtiyar etmezdi zahir.) Ve ite beyt'l-gazel: Meyn- gft gda bed-menis, hm eder kubhun ecaat arz ederken merd-i kb sirkatin syler Yaratl kt olanlar, havadan sudan sz ederken hemen mayalarnn bozuk olduunu belli ederler. Nitekim ingene beyi de yiitliini anlataym derken ("yle alverdim, byle rp-verdim..." diye vnerek) hrszln ortaya dkmez mi?!.. Paa'nn btn divnlar nesh olunsa, esamisi tarihin hafzasndan silinse, bu bercestesini yine de bir hatrlayan ve bilvesile onun adn bir aratran bulunur. iiri halis hikmetle sylemesi dahi bizzat isminin unutulmasn engelleyememi ama bu msran unutulmasn bertaraf eylemitir. Muallim Naci merhumun "Zamanmzda cereyan eden..." kaydyla rivayet ettiine gre Buharal olduunu syleyen 126 jkudemann krk atls Abdlgaffar isimli bir zat, zarifler meclisinde kendisine ait bir bahis ap vnmeye balam, hezarfen ve mtebahhir grnerek sz uzattka uzatm. Ne yapsn, nakr ktmr bilcmle maddeyi takrir ve davasna perde-i hayalden delil getirmekten bitab dp sylenemez oluncaya dek meclisdeki-lerden hi

kimse kat'- kelm eylememi. Ancak ol merd-i gayur perde-i baldan attka bunlar hicab- verda byk altndan glerlermi. Nihayetinde Abdlgaffar Efendi iyice yorulup da kendiliinden sustuu esnada oradakilerden biri: - Cenb- Hak Koska'da defn-i hk-i tr-nk olan zata rahmet eylesin, demez mi!?... Makaralar ol saat boalm. Koska'nn trl topranda defnedilmi olan bu zat, -siz de anlamsnzdr kiKoca Ragp Paa'dr ve bittabi bu gazelin de mbdiidir. Siz Paa'nn bercestedeki kudretine baknz ki o mecliste bulunanlarn cmlesi "Koska'da defn-i hk" ibaresini duyar duymaz, mecaz- rf misali medlulden delile; messirden esere ulap Paa'nn, ecaat arz ederken merd-i kpt sirkatin syler msran hatrlayarak glmler. Buharal'nn yerinde olmay ister miydiniz? Hayr m? O halde gazeli okumaya ve baka hikmetleri gu- kabule almaya devam edelim: Muvfikdr yine elbet, mizaca ve-i hikmet Tabibin olsa da kizbi, marzin shhatin syler Hikmet dolu syleyiler, elbette insanlk karakterine yine uygun der. Bir hekim yalan sylemek zorunda kalsa bile hastann shhatini sylemez mi?!.. Sylemiyor stad, sylemiyor!.. Hekimler hikmeti kaybe-deli artk her reeteye 'Ne yersen ye!' yazyorlar. Tpk u sylediin gibi: iskender pala -| 127 Perni-i hatr nkte-i ser-beste-ve kald Ne kimse hikmetin anlar, ne Ragb illetin syler Gnl perianl, kapal bir nkte gibi kalakald. Ne kimse hikmetini anlyor; ne Ragp (ltfedip) sebebini sylyor. Benm saadetl ve atufetl vezirim! Bahsettiiniz o nkte 1750'lerden bu yana mill bir miras gibi nesilden nesile devredilmekten lugaza dnm de srrn halledecek bir sahibkran bekliyor. Gelelim szn sahibine: Mehmed Ragb Paa (1698-1763) Defterhane katiplerinden evki Mehmed Efendi'nin oludur. Kk yatan itibaren kaleme devam ile tam bir kalem efendisi gibi yetimi, devlet arknn ve brokrasi dolabnn nasl tedvir edildiini grerek ikbal basamaklarn, dizlerinin derman kesilme pahasna srt terleyerek kmtr. Sultan III. Osman devrine kadar Kell geldi tasarrufdan mm-i dnyay Yeter u Kahire'nin kahr azm-i Rum idelm diye ikayette bulunduu Msr valilii dahil pek ok eyalette yine pek baarl hizmetler grd. III. Mustafa'nn tahta kmasyla birlikte ikbalinin Demirkaz tamamiyle parlad ve mm-i dnyay tasarruf gnahndan syrlp Sultann tmaryla nce Saliha Sultan' sonra da sadrazaml ald. Tarih ahittir ki aralksz be yldan ziyade kald bu vazifede Osmanl devletine pek byk hizmetler eylemi, tabiri caiz ise d sath- mailindeki varlmza birka nefeslik mola hakk kazandrmtr. O air-i hakm olduu kadar bir vezir-i hkimdir de. Divn, Mneat' ve Sefnet'r-Ragb' bir zamanlar elden ele dolarm. Vefat ettii gece Ramazan'n 24' idi. Fani vcudunu, lmnden birka ay evvel inas tamamlanan istanbul'un Lleli semtine dahil Koska'daki mezarna gmdler. Mezar 128 jkudemnn krk atls mrn adad ve her yerden byk fedakrlklarla toplad nefis kitaplar iin ina ettirdii ktphanenin hazire-sindedir. Bugn Lleli'den geen Ordu caddesi bermutad oray da inemi ve ktphane girii ile ittisalindeki eme ve sebile merdivenle inilir olmutur. Ragp Paa'nn ktphanesi halen faaliyettedir ve nadir elyazmalarna sahiptir. Rivayete gre bu ktphaneyi yaptrp halkn istifadesine vakfettii zaman tandklarndan birini de hafz- ktp (ktphane memuru) olarak grevlendirmi. Birka zaman sonra anszn ktphaneyi ziyarete gelen Paa, etraf toz toprak iinde, kitaplar da konulduklar gibi terkedilmi vaziyette grnce cannn skknln szn gcne katarak memura u ta'rizde bulunmu: - Seni tebrik ederim yavrum. ok emniyetli bir adam-msn. Teslim edilen eylere hi el srmemisin, aferin!.. Sohbetimizi onun beyitlerinden biriyle bitirelim:

Efendi, ta'n edenin akl var m Mecnun'a Grh- ehl-i heva ire bir mi bin deli var Sherlock Holmes'in Pri Kimdir? Efendi, ta'n edenin akl var m Mecnun'a Grh- ehl-i heva ire bir mi bin deli var Daha nce Ragp Paa'y konu alan bir yaz kaleme alm ve sze onun yukardaki beytini zikrederek hatime koymutuk. Dorusunu isterseniz byle bir beyti ona syleten artlar dnnce tarihten rktk ve ister istemez Trkiye'nin bugnlerde iinde bulunduu artlarla bir paralellik kurduk. Mverrihlerin yazdklar dnda acaba Paa'nn ka bin derdi vard ve acaba hangi lgnlklarla uraa uraa Koca'lmt? Trk corafyasnda kaht- rical her zaman olagelmitir amma "gruh- ehl-i heva"nn bugnk kadar ziyadeletii, ziyadelemekle kalmayp kendilerine uygun bir sistem kurduklar, stelik dayatmalarla da meydana velvele saldklar bir dnem sanrz pek nadir, belki birka asrda bir gelmitir. imdi o birka asrlk gruhun bin delisinden birinin hikyesini anlatmak istiyoruz. Besbelli ki Paa hazretleri bu delilerle uraa uraa, 130 r kudemnn krk atls Bir kerre dokunsun teline sz- dernun Bin trl nevzile dzelmez bozulunca demek zorunda kalmt. Ragp Paa, XVIII. asrn ehl-i heva gruhuna direnen, tebaaya ve sultana ramen vezirlik itibarn hi ayaa drmeyen ehl-i veg bir Trkmen Koca's idi. Sultan III. Ah-med'in damad; III. Mustafa'nn da enitesi olurdu. Zeki ve kabiliyetli idi. idarecilik yetenei o zamann dnya siyasetinde "fevkalhad (olaanst)" olarak niteleniyordu. En etrefil problemleri usuletle ve suhuletle hallediyor; en mkil siyaset amazlarn bir hamlede bertaraf ediveriyordu. Bir huyu daha vard. Siz deyin bulmaca zmek, ben diyeyim muamma halletmek... Bu onun en sevdii hususlardan biriydi, nne girift bir mesele konulduunda, yle iten ie gizli bir sevin duyduundan phe edilmese yeridir, nnde bulmacay andran bir mesele var ise, onu grenlerin, zledii oyuncaklarna kavumu bir afacan; yahut sakallar erken bitmi, boyu uzam, derisi genilemi bir ocuk zannetmeleri tabidir. Sultan III. Osman'n sadrazamln yapt 1757 ylnn ortalarna doru idi. Bir yats namazndan sonra rahlesinin nnde diz krm, birka akam evvel, P tb- sineden efkr kendin gsterir Cevher-i yneden jengr kendin gsterir Iztrb- na-be-hengm istemez tahsl-i km Mevkiinde b-tekellfkr kendin gsterir diye balayp da yarda brakt gazeli itmam etmeye alyordu. Sra son beyte geldii zaman, birdenbire ruhunda bir elektriklenme olduunu hissetti. Daha evvel, bylesi izah iskender pala -[ 131 mkil bir hal bana hi gelmemiti. Kendini kaybetmi, hani korkulu bir d, yahut bir kabus grdn bildii halde uyanmaya mecali yetmeyen hastalar gibi olmutu. Birdenbire gznn nnde pos bykl, kara gzl, adem ejderhas bir yenieri belirmi, kendisiyle alay edercesine ks ks glyordu. O srada kapnn vurulduunu ve pasaklardan birinin elinde bir sepetle ieriye girdiini grd. Ancak uuru yerinde deildi; ne ona bir ey syleyebilecek; ne de onun szlerini duyabilecek durumdayd. Adam gayet m-eddeb, - Efendimiz! Yenieri aas selam etmi, "Devletl vezirimizin ellerinden periz!" deyu bir adamla turfanda yemiler gndermi. "Paamz asla byle eyler kabul etmez" dedimse de "Mhimdir, zat- devletleri istemiler, bizzat huzuruna karlmas gerekiyormu" diye srar etti; aldm getirdim. Ne buyurulursa yle yapaym!? Hizmetkr bu szlerle birlikte elindeki sepeti gsteriyordu ama Paa, akl iirde, uuru da pos bykta olduundan hizmetkrna eliyle yalnzca bir "ekilebilirsin" iareti yapabildi. Adamck ar-naar sepeti brakp kt srada Paa, zihnindeki son beytin kada harf olarak dklen mrekkebini kurutmak zere idi:

yledir Rgb mczt- amel kimfl'l-mesel Sorsalar madurunu gaddar kendin gsterir Evet bu beyit rn dmt. Peki de o az evvel gznn nne gelen hayal de neyin nesiydi? "Her ne hal ise canm!" diyerek zerinde durmad. Tam kalemdann derleyip yerinden dorulmak zereydi ki eikte duran sepet dikkatini ekti. Hayret, az bir bez ile dikilmi olan sepetin zerinde bir de mhrl nme vard. Teenni ile alp mektubu okudu: "Hametlu vezir! Sana akll diyorlar. Bakalm yle misin? Sepeti a; turfanda yemilerimizden tad ve ban bul bakalm." 132 kudemnn krk atls Paa, bezin dikilerini itina ile skerek sepeti at. Kk bir yemi sand gibi denmi, bademler, cevizler, kuru zm ve incirler, fstk ve fndklar... Eliyle sepetin ortasn bir yoklad. Bir slaklk var gibiydi. Hemen ters yz etti. Aman Allah'm! Bu ne vahet! Sepetten dklen bir kadn ba, halnn zerinden mangala doru yuvarlanyordu. Paa birka saniye iinde aknln zerinden att ve sonra oturup bir eyrek kadar dnd. Sonra yerde duran kelleyi uzun salarndan tutup havaya kaldrarak ehresine dikkatlice bakt. Bu cidden gzel bir tazenin bayd. Yar ak gzlerinden genlik hsrannn son dehet yadigr bir bak, bir ac tebessm okunuyordu. 25 yalarnda ay paras bir letafet!.. Paa ne yapacana karar vermiti bile. Hemen ahs evraknn bulunduu dolab at, iindeki eyalar boaltt ve makasyla, parmaklarna dolanan rgl salardan bir tutamn kesip elindeki gzellie son bir kez daha bakarak sepetiyle birlikte dolaba kilitledi. Ertesi gn odasn temizleyen hizmetkr, gece getirdii sepeti merak ettiyse de asla nasl olup da srra kadem bastn anlayamad. Yalnzca yerde birka kavrulmu fstk krnts ile halda birka damla kan lekesine rastlad. Konaktaki kilercibann ise bu sepet ve iindekilerden hi haberi olmayacakt. * * * O geceden bir hafta kadar nceydi. Langa'da bahar, iret mazmunu olmu, gruh- ehl-i hevay davetle "gel beru" diyordu. Bu emre uyarak zm asmasnn altndaki hasra bada kurup km birka sulu ve azl kabaday, nlerindeki toprak kselere bir yandan arap dolduruyor, dier yandan "Ne olacak bu devletin hali?" sualini henz bilmedikleri iin akrkeyif konumalarn dedikodularla enlendiriyorlar ve devletllar ekitiriyorlard. Konumalarn bizi ilgilendiren ksmlar aa yukar u trden cmleler idi: iskender pala -| 133 - Keskin zeka keramete takla attrr, derler. Bizim devlet-l vezir de Neme elisine, Moskof arna, Venedik balyosuna elpene divn durduruyor alimallah. - Hakkn var Samurka Veli. Baksana o vezir oldu olal Yenieri oca bile trsd, duman pskrmez; alev kusmaz oldu. - yle deil mi Tersane Tazs! Bu bizimki Kprl'y de geti; Sokollu'yu da. Bulutlardan haber topluyor, dumandan ulak gnderiyor. Esen rzgrdan havay kokluyor, yahni hangi evde pimi biliyor. Bu lakrdya tek itiraz, omuzunda 46. ortann pa iaretli dvmesini tayan Odaba Bindall Mahmut a-vu'tan geldi: - Amma uurdunuz keklii. Arslan saydran postudur. Sadaret mektupusu Ragb EfendiJyi aklla nlendiren altndaki minderdir. Hele ekiverin altndan, kaldrma brakn bakalm; ne akl kalr ne fikir!.. - Yanlyorsun Bindall karndam. Akl dediin bir elmas paresidir; nerede olsa parldar. Mahmut iddiasnda direndi: - Yoldalar, Halep orada ise arn burada! Snar bakarz; vezirin akl da lakab gibi Koca m; yoksam kk m? Glmeleri, kahkahalara karan sorular izledi: - Nasl snayacaz bre? - Akrann m bu senin be hey Mahmut avu? - Kseyi fazla doldurdun zahir! Mahmut avu bu szlere iyiden iyiye fkelendi: - Bana bir hafta mhlet verin, imtihanmn neticesini hep birlikte seyredelim.

O gn, meclistekiler ne kadar yalvardlarsa da Bindall Mahmut avu'a imtihann nasl olaca hakknda bir tek kelime olsun syletemediler. 134 jkudemnn krk atls Ragp Paa her sabah olduu gibi Babali'deki sadaret makamna geldiinde nce hrekeli kahvesini getirdiler. ubuunun dumanlar kalemkr desenlerle mnakka tavana ulamaya balad srada btn kavaslarn huzuruna toplam u emri veriyordu: - ehirde kadnlara mahsus ne kadar hamam varsa hepsini yoklayasz ve kadn ba yapan meatalarn tamamn tiz huzura getiresiz. O yllarda imdiki bayan kuafrlerin atalar, hamamlarn sovukluunda hizmet verir ve taze sabun kokulu slak salar dizlerine yayarak dzenler, rer, balarlard. Bunlarn nlleri yle maharet sahibi idiler ki her birinin kendilerine mahsus tarz u trazlar, ayr ba balama usulleri, farkl yz yazlar vard. Paa, gece odasna gnderilen cinayet vesikasnn hangi yz yazc tarafndan dzenlendiini anlamak istiyordu. Dokuz adet kavasn, yanlarnda birer meata ile sra sra dizilmeleri fazla uzun srmedi. Paa hepsini ma-beyn odasnda bekletiyor, ieri ald kadn sorguya ekip arka kapdan dar salyordu. Nihayet orta yal bir Rum kadn, Paa'nm avucundaki sa tand: - Bel Paam, bu rkleri Eyp'te mukim bir oyuncaknn haremine ben yapmsam. te ipin ucu ele girmiti. Paa yz yazc kadn alkoyup hemen oyuncaknn evini arattrd. Ne kadar kadn elbisesi var ise oyuncak ile birlikte Babali'ye getirtti, nce adama sordu: - Hanmn nerededir? - ay nce izmir'deki teyzesine gitmitir. Geenlerde bir haber geldi. ki ay daha kalacakm. Paa kadnn boha ve sandndan kan elbiselerini birer birer adama gsterdi ve eine ait olup olmadn sordu. Adam btn hrkalar, yelekleri, entarileri, alvarlar, feraceleri, skmalar, allar tanyordu. Nihayet: - Bu srmal entari benim hanma ait deildir, dedi. iskender pala -j 135 Paa oyuncaky da alkoyup bu sefer kavaslarn tekrar salarak srmal entari diken terzileri toplattrd. Bunlar da toplam yedi esnaf idi. Yine hepsini tek tek ieri aldryor ve birbirleriyle tekrar grmemecesine istintak eyliyordu. lerinden biri entariyi kendisinin diktiini ve Mahmut avu adl bir Yenieri tarafndan sipari edildiini, hatta bir taksit borcunun da hl denmediini arz etti. O da dierleri gibi alkonuldu. Mesele zlmt. Ancak u na kadar hi kimse paann makamnda neler dndn, bunca insann niin srayla huzura alndn, meselenin ne olduunu bilmiyor, anlayamyor ama meraktan da atlyorlard. Bazlar, Paa' nn zamane dedektiflerine ta kartan iz srmelerini bildiklerinden kendi aralarnda "Yine vardr bir bildii! Herhalde birinin ceza saati yaklat!" gibi lakrdlar ediyorlard. Klhani katil Bindall, derdest edilip huzura getirildiinde ikindi vaktinin rutubetli sca, yerini akam serinliine brakmaktayd. Mahmut avu, bir gece nce yzn pee ile rtp konaa yemi sepetini teslim ettiinde, hemen ertesi gn huzura arlacan elbette hi tahmin edememiti. Ragp Paa, feu Galata bkn zebellah avu'un yzn grr grmez gece zerine arz olan o deiik hali hatrlad. Evet, bu haydut, gece gazelin son beytini yazd srada gznn nnde srtan adamn ta kendisiydi, iinden hayret makamnda "Allahu Ekber!" diye mrldand. Bir mddet oturduu yerde kalakald. Bu yaa gelmi, bunca ey grm geirmi, dinlemi duymutu. Amma hiss-i kable'l-vukuun bylesine hi rastlamamt. Birisine anlatsa inanmazlar, kendisine deli derlerdi phesiz. ubuundan kan dumanlarn gzn yakmasyla birden kendisini toparlad ve karsndaki adama dikkatle bakt, iinde iddetli frtnalar estii her halinden anlalyordu. Mahmut avu onun bu halini grnce hcrelerine varasya dek dehetle rperdi. Sanki imdi de o halden hale giriyordu. Ancak Paa gayet 136 p kudemnn krk atls sakin, hibir fke hali gstermeden, bir arkadayla sohbet edermi gibi yalnzca yle sordu:

- Canm odaba! Oyuncaknn karsn nittin? Mahmut avu, direkt olarak byle bir cmleye muhatap olacan sanmyor, en azndan, nce istintak edileceini ve yaptklarn inkar yoluyla kelleyi kurtarabileceini umuyordu. Ancak Paa'nn yumuak sesinden srrnn btn teferruatyla aikar olduunu, yalan sylemenin bir menfaat salamayacan anlamt. Ak cevap vermeyi yeledi: - Kestim, ban da sana gnderdim. - Ya niin bu ii eyledin? - O, erini koyup yanma gelmiti, illa ben sokaa ktka baka oynalar peydahlad. Suunu sezdim ve cezasn elimle verdim. - Ya ban nin bana gnderdin. - Sana akll bir vezirdir, lleri syletir, kular dillendirir, casuslukta istihdam eder dediler. Aynelyakn snamak istedim. - Peki imdi inandn m? - Hem de hakkalyakn devletlm. Elhak, mrn efzun olsun, akl- evvel bir vezir imisin. Bu devlete de senin gibisi yarar. - Peki, "kil olan, dil olur" dediklerini de duydun mu? -?!.. - imdi ne yapmam beklersin Bindall? - Devletlm, bu ite ben aklanmm. O kahpe bana sadakat gstermedi. Cezas zaten bu olacakt. Benim elimden oldu; ma'zur ve madurum. Paa bu szlerin hepsine okkal cevaplar verebilir, bakasna sadk kalmayandan sadakat beklemenin beyhudeliini anlatabilir, en azndan aklnca kanun yapp tatbik etmenin iskender pala -| 137 eriat uygulamak olmadn syleyebilirdi. Gerek grmedi. Ne var ki akamki beyit bir elim sznt olarak dudaklarndan dklverdi: yledir Rgb mczt- amel kimfi'l-mesel Sorsalar madurunu gaddar kendin gsterir Ertesi gn Mahmut avu'un kesik ba, Atmeyda-n'ndaki gedikli narn dallarnda srtarak sallanrken Lan-ga'da onun akna ilingir sofras kuran yoldalar, Mahmut'un, kendilerine asla sylemedii imtihan kaybettiini, gsndeki yafta ve eyhlislam fetvasndan anladlar. Paa, o gece yeni bir manzume iin kalemini hokkasna ka kez bandrd ise, her defasnda mrekkep kendiliinden kurudu ve kalem elinde bir parmak olup kald. Ta ge vakit, Ayasofya minarelerinden mukabeleli sabah ezanlar okunurken zihninden u dnce geiyordu: - Bu zamana kadar binlerce beyit syledim. Pek ounun hikmetle alude olmasna gayret ettim; tecrbeler edinerek vezne dktm, hikmetini anlattm, illa bu sefer azmdan nce beyit kt, hikmeti de ardndan geldi. Sonra bir lahza dnd; sabah namaz iin abdest ibriini ve leeni nne ekerken bir yandan "Aziz Allah!.. Aziz Allah!..." diyor, dier yandan sadece kendisi duyabilecek kadar mrldanyordu: - Yr bre kahpe dnya, Bindall avu'a da kalmadn!.. * * * Ragp Paa'nn o zaman urat delilere bakarak ilk beytimizi tekrarlayalm: Grh- ehl-i heva ire bir mi bin deli var lm-i Kyafet Biliriz Raviyn- ahbr ve nkiln- ef'l rivayet ederler ki; Bir gn imam afii ile mam Muhammed, K'be yaknnda bir yerde glgede oturup sohbet ederlerken uzaktan bir kiinin gelmekte olduunu grrler, imam afii "u gelen ahs dlgerdir." der. imam Muhammed ise "Hayr, demircidir." itiraznda bulunur. Bu mnakaa srerken yanlarna yaklam olan o adama mesleini sorarlar. Adam cevap verir: "nceleri demirci idi. imdi dlgerlikle itigal ediyorum." Her iki imam hakl karan bilgi, modern zamanlar ncesinin gzde ilimlerinden kyafet ilminin neticesidir, insanlarn vcut yaps, d grn, rengi, ekli, sesi ve dier azalar vastasyla ahlk durum ve karakterini tayin etmeye yarayan ilm-i kyafet (Arapa adyla ilm-i firset), zetle d yapdan i yapy anlama ilmi olarak tarif edilebilir. Kyafet ilmiyle uraan kiiye kyif, yahut kyfetinas denilmitir. Kyafet ilminin ilgi alan her ne kadar ayak izlerini (kyfet'1-isr), bedenin genel grnn (kyfet'l-

iskender pala -[ 139 \ beer), alndaki izgiler ile yz ve vcuttaki seyrimeleri (ilm-i ihtila) kapsyorsa da genelde insan simasndaki zellikleri (ilm-i sima) zerine younlar. Tecrbeler sonucu meydana karlan hkmler, mteaddid rnekler ile pekitirildikten sonra kyafet ilminin temelini oluturan tahminler halinde kayda geirilir ve eski kyfetinaslarn yanlma pay dorusu pek azdr. Beden yaps ile insan karakteri arasndaki mnasebetler ok eski dnemlerden itibaren ilim adamlarnn ilgisini ekmi ve eitli gzlemler ile aratrmalar kk risaleler halinde kayda geirilmitir, insanlar tiplerine gre kategorize etme ameliyesinin ilk defa Hipokrat (I.. V yy.) tarafndan denendii bilinmektedir. Ardndan Eflatun, Bukrat, Galien, Iledus, Oklidis ve Aristo bu konuda aratrmalar yapmlar, dank da olsa elde ettikleri bilgileri kaydetmilerdir. Ssn hkmdar Nuirevan'n bir firset kitab yazdrd ve lkesini buna gre ynettii sylenir. islm dnyas batl filozoflarn eserlerinden etkilenerek uzun asrlar boyu kyafet ilmini zirveye karmlardr, ite imam afii ile imam Muhammed'in yukardaki meslek tartmalar bu geni tecrbenin rndr. islm dnyasnda imam afii'den sonra kyafet ilmine dair eser verenler arasnda Araplardan el-Kind (Risale fi'l-firse), Yuhanna ibn Btrk (Kitb's-siyse f tedbri'r-riy-se), Muhammed b. Zekeriya Rz (Kitab'l-firse), Tlib En-sar (Kitb'1-db ve'1-firse); Farslardan da Kn (kitabnn ad bilinmemektedir), Abdurrahman Mirek (Tuhfet'l-fakr), Seyyid Hemedan (Zhiret'l-mlk) ve Hseyin Vaiz Kifi (Ahlk- muhsin) gibi mellifler saylabilir. Keza Ku-eyr ve Muhiddin-i Arab de eitli eserlerinde kyafet ilmine dair bablar oluturan alimlerdendir. Trkler kyafet ilmine byk ilgi duymular, brokrasiye adam seerken yahut esir alm-satmnda bu ilimden azam lde faydalanmlardr. Trk sultanlar kyafet ilmine 140 jkudemnn krk atls bizzat ilgi gstermiler, zellikle saraya adam alrken ilm-i kyafetten istifadeyi n planda tutmulardr. Trke kyfetnmeler manzum ve sanatkrne formlar ierisinde kaleme alnmlardr. Bunlar ierisinde ilk gzel rnek Hamdullah Hamd'nin 150 beyitlik kyfetnmesidir ve halk kitleleri arasnda dahi hreti Osmanl snrlarndan tamtr, ite o eserden hads-i erife istinad eden iki beyit: Kameti her kimin ki ola uzun Olur ol sf-kalb sft-derun Ksa olursa kibr kine olur Mekr ile hileye hazine olur Osmanl geleneinde kyfetnmeler zellikleXVI. asrda byk gelime gsterir. Bunlar arasnda Sarca Kemal, Firdevs-i Tavl, aban- Sivrihisar!, Uyas b. Isa-y Saruhan, eyh Nasuh, Mustafa b. Evranos, Balizade Mustafa, Lokman b. Hseyin gibi melliflerin eserleri hemen akla gelenlerdendir. Bu asrda kyafet ilmi o kadar ileri seviyeye varr ki asrn airlerinden Ak, Nolafehm eyler isek naka bakp Nakka' Biz nazar-bazlarz ilm-i kyafet biliriz "Tabiattaki naklara bakp Nakka' (Allah') idrak edersek niin alsn. nki biz kyafet ilmine sahibiz, neye nasl baklacan biliriz." demekten kendini alamaz. Trke kyfetnmelerin en muhteem rnei, (22 Haziran 1780) Erzurumlu ibrahim Hakk'ya aittir. Onun Marifet-nme (yazl: 1760) adl eseri ierisinde yer alan ve ayrca da defalarca baslan kyfetnme, geni halk kitlelerininin dilinde asrmzn bana kadar hayatiyetini srdrm ve son dnemlerde de tbbn yardmc bir kolu olarak bilimsel kategoride deerlendirilmitir. Bu kyfetnme, derli toplu iskender pala -j 141 bilgiler vermek bakmndan Krestchmer'in modern bilim yntemleriyle ele ald tipler ile tpatp mutabakat gsterir, ibrahim Hakk hazretlerinin pek ok ilimde yed-i tl sahibi olmas, tek bir uzva bakarak kiilikleri deerlendirmenin tesinde teferruata inerek hemen hemen amaz bilgiler sunar. Geri o bir kriminolojist deilse de ftr ve sosyolojik sulular hakknda

Lombrozo, Karofolo, Ferri ve benzeri bilginlerin ortaya attklar nazariyeler ile onun tesbitleri arasnda byk benzerlikler vardr. Uzuvlardaki kusurlarn, kiilerin karakterleri zerinde birtakm kompleksler oluturduu gz nnde bulundurulduunda, ibrahim Hakk hazretlerinin deerlendirmelerinde psikolojik, pedagojik ve sosyolojik tecrbelerini de ilave ettii dnlebilir. Kim ki sadr kara Sabr var an ara Kim ki sa sardr Kibr gazab krdr Kim ki sa nerm olur Ebleh bi-erm olur Er kii sesli zenan Ekseri syler yalan Kse ki hi rii yok Ann olur mekri ok Hafzam beni yanltmyorsa -ki aramalarma ramen kaynan bulamadm- ibrahim Hakk hazretlerinin bandan yle bir hadise getiini bir yerlerde okumutum: Hazret, bir yolculuk esnasnda maiyyetiyle birlikte bir kasabada konaklar. ehrin erafndan birisi atnn dizginlerini tutar ve ill ki kendi konanda misafir olmasnda srar eder. Maiyyetle birlikte o kiinin konana gidilir. Birka gnler ev sahibi her trl misafirperverlii gsterir, gerek hazretin kendisine, gerekse maiyyetindekilere saysz izzet ikramda bulunur. Ancak bu durumdan ibrahim Hakk Hazretleri'nin 142 Ikudemnn krk atls fevkalade can sklmaktadr. Zira o gne kadar yapt btn aratrmalar ve kyafet ilminde gelmi olduu niha nokta, konak sahibinin ok cimri ve menfaatperest birisi olmas gerektiini gstermektedir. Btn misafirlik boyunca hazret konak sahibini yakndan incelerse de ondaki zellikler kendi aratrmalarn btl karmaktadr. Notlarn tekrar tekrar gzden geirir, ama nafile. Bu konuda yanldna kanaat getirir. Erzurum'a varr varmaz kyfetnme ile ilgili her trl aratrmasn yakmay, yrtmay kafasna koyar. Nihayet misafirlik biter ve yol hazrlklar tamamlanr. Hazret atna binmi veda ve teekkr merasimini yerine getirecei srada konak sahibi ilk gnk gibi atn dizginlerine yapr ve elindeki hesap pusulasn gstererek; - Efendi, u kadar gn konaklama, u kadar yiyecek, u kadar iecek, u kadar... derken hazretin vekilharc itiraz ile zorla kendilerini misafir edindiini, misafirden para alnmasnn ayp olduunu vs. syleyecek olursa da ibrahim Hakk hazretlerinin yznde gller aar, ii ferahlar ve der ki: - Ver khya ver, ka altn istiyorsa ver! kr kyfetn-memiz kurtuldu. * * * brahim Hakk hazretleri, insanln bilim, eitim ve kltr alannda byk ilerlemeler kaydettii bir an Osmanl sahasndaki temsilcisi olarak ilim ve dnce dnyasna damgasn basan byk bir alim ve filozoftur. Osmanl'nn her alanda an gerisine itildii bir dnemde o, mnevver tabaka kadar halk kitlelerine de seslenerek toplumun dert ve problemlerine zmler getirip yeni hamlelerle canlanmak isteyen insanmza saylar elliyi bulan eserleri ile yeni bir ruh ve aksiyon flemeye almtr. Mrifetnme'si kadar Hak serleri hayr eyler Zannetme ki gayr eyler Arif an seyr eyler Mevl grelim neyler Neylerse gzel eyler iskender pala -j 143 diye balad ve birbirinden gzel dsturlarn ve ezcmle, Bir ii murad etme Olduysa inad etme Hak'tandr o reddetme Mevl grelim neyler Neylerse gzel eyler buyurduu Tefviznme'si, divn ve nihayet Kyfetnme'si ile hl hrmet gren o byk filozofun ruhunu bugn her-birimiz Fatihalarla enlendirelim. 1 Deh Hazretleri Galib Dede'nin fani hayat izgisini oluturan kronolojisinde bilinebilen kilometre talar yle sralanr: Doum: 1757 Divnnn ilk tertibi: 1781 (24 yalarnda) Bir deha eseri olarak Hsn Ak'n yazl: 1782-83 (26 yanda iken ve alt ay iinde) ile ekmek iin Mevlna Dergh'na kaplan: 10 Temmuz 1784 Es'ad mahlasn bolay: 1787 ile hcresinden k: 11 Temmuz 1787 erh-i Cezire-i Mesnev'nin ve Sohbet's-Safiyye'nin yazl: 1790 Galata Mevlevhanesi'nde eyh olarak posta oturmas: 11 Haziran 1791

Hakk'a yry: 3 Ocak 1799 (42 yanda) iskender pala -| 145 te krk iki senelik bir mr ve pe pee aheserler. Anlatmakla bitmeyecek harikalar, hayat sahneleri!.. Bu yzden biz imdi o nazik, hassas, zeki, nktedan ve neeli eyhin mrnden ok lm zerinde durmak istiyoruz. Hani cenazesini tabuta yerletirirlerken babas Mustafa Reid Efendi zerine kapanp onun siyah sakallarna bakarak, - Oulcuum! Bu sakal bu tahtaya yakmyor, diye alamt ya!.. Hani bu sz duyan onca insan gzyalarn tutamayp alamlard ya!.. Bu bir gen lm idi ve tabi ki herkese ac gelmiti. Mev-levleri de ta cierlerinden yakt malumdu. stelik bu keder, tam da Selim-i Salis'in btn ilgisini Galata Mevlevha-nesi'ne ynelttii bir srada yaanyordu. Evet, tam krk iki yandayd. Yunus'un syleyiiyle, "Gen ekini bimi gibi" gitmiti. Bu yzden herkes bu lmn zerinde gizli bir sebep aramaya balad. Sapasalam iken bu gidie herkes bir rivayet yaktrd. Aslnda zamann tabipleri onun verem olduunu ve bu illetten ldn sylyorlard; ama kim inanr!.. Mamafih lmnden evvel bir mddet yataklara dt malumdu. Peki ama krk iki yanda, hayat dolu, neeli bir insan nasl olur da birdenbire hayata ksm gibi davranmaya balard? Halkn hafsalas bunu ihatadan acizdi. Bu lmn elbette hikmete mebn bir sebebi olmalyd. eitli evreler bunu durmadan aradlar ve tabi pek ok sebepler de buldular. ite onlardan birka (Hersekli Arif Hikmet anlatyor): Galib, bir cuma gn pahal ve ssl bir semahaneye kt. Biraz sonra eline, zerine oturduu minderinin kenarnda duran bir kat paras taklmt. Ald ve okudu: "Hazret! Masivaya deer verip sakn gsterie kaplma. Buna alanlarn, balarn feda etmeleri gerekir; bilmi ol!" Yaz bundan ibaretti ve Galib Dede o gnden sonra hayata kst, inzivaya ekildi. nki dervilerden hep sayg ve sev146 jkudemnn krk atls gi grmeye alm idi. Byle bir yazy yazan bir derviinin olduunu dnmek, onu pek yaralamt. Acaba gerekten yle miydi? Gnlerce inzivada bunlar dnd ve nihayet hastaland. Hastal ona bir daha geri dnme imkan tanmad. * * * Galib, padiah ile birlikte Beikta Mevlevhanesi'ne gelmiti. Orann eyhi Yusuf Zhdi Dede'nin Mesnevi okumas gerekiyordu. Padiah, bu grevi Galib'in ifa etmesini istedi. Galib de bo bulunup krsye kt. Ne var ki o esnada Yusuf Dede'nin sitem dolu bir bak, tutulup kalmasna yetti. Azn ap tek kelm edemedi ve derhal geri indi. O gn hata ettiini, Yusuf Dede'ye kstaha davrandn dnmekten hastaland ve bir daha yataktan kalkamad. # * * Galib, Yenikap Mevlevhanesi'nde Ali Nutki Dede ile halvet olup otururken Mevlevlik adabna aykr davranarak "eyhim biraz rahat edelim." diyerek henz izin beklemeden sikkesini bandan kard. Bunun zerine Ali Nutki Dede sitem dolu bir sesle, "Evet, uykunuz geldi, istirahat buyurun!" diyerek ekildi. Galib bunun zerine pek ok zld, yataklara dt ve bir daha kamad. * * * Galib, at srtnda Yenikap Mevlevhanesi'ne gidiyordu. Tekkenin kapsna yaklat srada Ali Nutki Dede'nin de eyhi olan aba Salih Ahmed Dede'ye rastlad ve onu yere inmeden, at srtnda selamlad. Bunun zerine Salih Dede sikkesini karp sa eline alarak yere kadar eilip selamna mukabelede bulundu. Galib de biliyordu ki bu biimde selam, yalnz ve yalnz Konya asitanesi eyhi olan elebilere verilirdi. Demek Salih Dede kendisiyle alay ediyordu. Feyz ald dergha yaya girmesi gerekirken at srtnda girmesinin kstahlk olduunu anlad ve buna piiskender pala -j 147 manl kendisini yataklara drd. Bu znt onu mezara da gtrecekti. Dikkat edilirse btn bu rivayetlerin tek ortak noktas vardr: Dervilik adabn inemi olmak. Ancak biz bu rivayetleri phe ile karlyor ve 42 yanda bir eyhin lmnden, kendi retisine ait bir prensip kararak gerek

haleflerini; gerekse mntesiplerini ibrete sevketmeye ynelik bir gayretkelik seziyoruz. Eer gerekten de bu rivayetlerin biri doru olup da Galib Dede gen yata byk mevkilere gemeyi hazmedememi bir ilik ile hareket etti ise hem tarikatn ruhaniyeti, hem de tarih, intikamn ok kt alm demektir. Nitekim u dizelere gre Galib'in direkt olarak Hazret-i Pr'e itibar ettii; aradakileri kale almad pekl sylenebilir. Zaten aksi de pek dnlemez ya: Efendimsin cihanda itibarm varsa sendendir Meyan- ikanda itiharm varsa sendendir Felekten zerre mikdar olmadm devrinde rencide Ger ey mihr-i mnevver ah u zarm varsa sendendir ehid-i akih oldum lale-zr- dadr sinem er- trbetim em'-i mezarm varsa sendendir Niin avare kldn gevher-i gaitann olmuken Gnl ynesinde birgubarm varsa sendendir Sanadr ilticas Galib'in ya Hazret-i Monla Bamda bir klah- iftiharm varsa sendendir lmne Mevlev stlahnca yle tarih drlm idi. Rahmetler okuyarak tekrar ediyoruz: Gd Galib Dede ya Hu! lgintir ama bu Mevlevihane'nin Galib Dede'ninki ile paralellik arzeden bir kaderi vardr. O eyh olmadan evvel 148 jkudemnn krk atls bakmsz, yklmaya yz tutmu bir binas var imi. Matbah- erifinin ve dolaysyla mntesiblerinin de Yenikap Mevle-vhanesi'ne yenik dmeye balad o gnlerde tamamen bir sevk-i tabi ile Galib Dede eyh olarak atanr. Henz gen yata iken iirdeki hreti stanbul snrlarndan taan Ga-lib'in bu atamas ile birdenbire sarayn ve devletllarn ilgisi bu dergha evrilir ve onunla birlikte her bakmdan ykselie geer. Madd ve manev imaryla oras, Galib'in devrinde hakkyla ve doya doya bir mr srmtr phesiz. Belki onun gen yata ebed seferine kmas, herkesten ziyade bu yal tekkenin gzyalarna bais olacaktr. ylesine Bir Hoca (0 XIX. yzyln balarnda, istanbul'un Molla Grani semtinde, btn ehir halknn parmakla gsterdii ve nnden ihtiramla getii fevkan ahap bir konak var imi. Zamann medreselerine gbta ettiren bu konakta Faris muallimi Hoca Ne'et Efendi oturmakta ve her mevki ve yatan talebelerine bil cret ve bil menfaat dersler okutmaktadr. Ama ne dersler! Her oturum bir mahz- irfan!.. Tabiri caiz ise Faris en son renilen lisan. Oraya gelenler asl irfan ve hikmet dilini talim etmekteler. Konan mdavimleri balangta Mesnev okumaya ve Farsa renmeye gelirler ama mteakiben mzmin bir tiryakilik ile Mevlna'nn fikir rgs erevesinde btn beer ve gayb ilimlerin gizli dnyasna adm atarlar. Buras yle bir feyz irfan yuvasdr ki btn istanbul ufkunu aydnlatr; zamann istidatl genlerinden kemale ermi alimlerine varasya dek pek ok insana Hoca Ne'et'in rahle-i tedrisi nnde diz ktrr. Hlasa zamann kalem erbab saylacak hemen herkes bu muallimin talebeleridirler. 150 jkudemnn krk atls Hoca Ne'et, muhit ve tesiri ile tarihin nadiren ahit olduu allmelerdendir. Hoca adyla andrsa da asl hocalk ruhundadr. ifade yerinde olursa, o bu cihna hoca olmak iin gelmitir. Eitim psikolojisi ve retim formasyonu gibi atafatl ilim ve payelerin olmad dnemlerde muallimlie ruh veren adamdr. Yapt ii sever ve severek yapar. O kadar ki eiinden ieriye ilk defa adm atan bir ham ervahn, "-Efendim, Faris cehennem ehlinin lisandr diyorlar; yle midir?" sorusuna hi krlmadan, gcenmeden ve istifini bozmadan, "-yle de olsa renmek lazmdr. Nereye gideceimizi kat'iyyen bilmiyoruz. ayet cehenneme urayacak olursak lisan bilmemek de azaba azap katmaz m?" cevabn verir. Hani, Kim okursa Fris Gitti dinin yars latifesi onun sayesinde aslna yani "Gitti deynin yars"na dnr. phesiz orada her adam, dierleri gibi bu frnda piecek ve ileride memleketin eli

kalem tutanlar snfna dahil olacaktr. Zaten, "Felein ne idn bilerek ikbal peinde koann bu isteine de eyvallah deriz." mealindeki, Felein merebini, mezhebini anlayarak Meyl-i ikbl edenin ilhisine eyvallah msralar ona aittir ve hemen her talebesini bu demokratik muhitte yetitirir; yaptklar ilere veya yneldikleri hedeflere sayg duyar. Bir hoca olarak meziyetleri saylmakla bitmez. Gnmz eitimcileri ibret devirsinler diye o mezydan bazlarn sralamakta fayda mlahaza ediyoruz. O her eyden nce yryen bir ahlk dersidir. Tavr u hareketinden dn ve konumasna kadar her eyi rnek alnr. ilminin bir noktasn dahi kskanmaz; bilakis retmek iin can atar, hatta bu yzden pek ok insan evinde arlar, iskender pala -I 151 cmertlik gsterir. Eli aklkta da devrinin sayl civanmerd-leri arasndadr. Talebelerinin ya veya mevkii ne olursa olsun zel meseleleriyle de ilgilenir, elinden geldiince yardmlama duygusunun tesisine alrm. zellikle fakirlerin ilerini halletmek konusunda pek hhiger davranr, halledemedii bir i olursa gnlerce uykusuz kalrm. Mehurdur ki evresindekiler "-Efendim, unun bunun ii iin yz suyu dkmekliiniz reva mdr?" diye itiraz kayd dtklerinde, "-Canm, yzsu-yu ile deirmen evrilmez ya; byle iler grlr." dermi. Silah kullanmada, ilimdeki kadar maharetli olup eskilerin "shib-i seyf ve'1kalem" meselini temsil edermi. Zeamet sahibi olduu iin vakti geldiinde devlete hem para hem de asker tedarikinde gerekli hizmeti severek yapar, hatta bazen kendisinin de cepheye gittii olurmu. 1768'de alan Rus cephesinde bizzat bulunduu ve oradaki Haydarne cengverliiyle maiyyetindekileri dahi akna evirdiini zamann kronikleri kaydeder. Bu hizmetleri icab olsa gerek ders verirken daima silahl bulunur, deta yanndakilere "Hazr ol cenge eer ister isen sulh u salh" hikmetini hatr-latrcasna belinden harerini, pitovunu hi eksik etmez-mi. Derslerinde bir muallim gibi deil de sanki kl hakk olarak mderrislik makamn zabtetmi bir Osmanl akncs edasyla hareket edermi. Tevazuyu, temiz giyinmeyi, bakml olmay, gleryzle hareket etmeyi, yumuak sesle konumay, bilmedii hibir meseleden bahsetmemeyi ve dnyaya aldr etmemeyi iar edinmi. Kimseyi gcendirmek istemedii, onun u beytinden de bellidir: Tel- va'd-i visale sebep nedir bilmem Yalan m yok gzelim, zr-i arifane mi yok Vuslat vadetme hususunda bunca telaa sebep nedir bilmiyorum. Yalan m yok gzelim; yoksa arifane bir zr m bulunmaz? 152 jkudemnn krk atls Latifeyi pek sever ve nezih latifeler yaparak derslerini canl tutarm. Latifenin didaktik gayesini daima gz nnde bulundurur; yeri geldiinde nazike ta gediine koymaktan ekinmezmi. Rivayet olunur ki cennetin tasvirlerinden bahsettii bir sohbet esnasnda tiryakisi olduu ubuunu yakmak zere iken meclisteki na-puhteler-den birisi atlm; - Efendim! Cennette ate yok, siz orada ubuunuzu nereden yakacaksnz? Hoca ubuundan yle derin bir nefes alm ve uygun cevab tekellm eylemi: - Sizin iin kebap piirilecek ocaktan. Hoca Ne'et edebiyatla ilgilidir; tesbit doru olursa bir edebiyat muallimidir. iiri ok iyi bilir, Trk ve Fars airlerini btn cepheleriyle tahlil edebilirmi. Ne var ki kendisinde airlik kabiliyeti pek yoktur. iirleri ilim ve kltr zoruyla sylenmi olup airanelik ve orijinaliteden yoksundur. Bunun farknda olmaktan nai haddini bilir ve hocalk baka, airlik bakadr dermi. iiri bilmek, elbette air olmaya yetmemektedir. iirlerinde pek ok hatalar ve noksanlklar olduunu hem kendisi, hem de rencileri bilir. Pek ok rencisi ondan daha mkemmel iirler sylerken aldklar terbiye gerei asla hocalarnn yannda iirlerini dile getirmemektedirler. Nadir zamanlarda bizzat onun srar zerine iirlerini inad ederken dahi hocalarn utandrmamaya alrlarm. Trke iirlerinden fark olmayan Farsa msralarn da pek ok kiinin sklarak okuduundan phe yoktur.

Evet, iiri gzel deildir; ill hocal iir gibi yapar. Hatta meccanen ders verdii gen talebelerinden iire hevesli olanlar karsa onlar taltif, tevik ve tahrik iin mah-lasnme yazmay vazife telakki eder. O kadar ki bu grev iskender pala -j 153 uuru, onu ileride Klasik iirimizin en ziyade mahlasnme yazan airi yapacaktr. Gen airlere bir manzume ile mahlas verme iini, hi phesiz, hocalk hakkna istinaden byk bir stad edasyla yapyordu. Yirmiye yakn mahlasnmesi ierisinde henz Mehmed Es'ad diye bilinen eyh Galib'e Es'ad; ileride bey-liki olacak olan Mehmet Efendi'ye izzet (Beyliki zzet), brokraside nemli rol oynayacak Osman Efendi'ye Pertev mahlaslarn verdii manzumeleri clib-i dikkattir. imdi siz, bir rencinin hocasndan byle bir iir almasnn psikolojik ferahln gz nne getiriniz ve msralar gzel olmasa da bu mahlasnmelerin Trk kltrne ne byk hizmetler eylediini tefekkr ediniz. Hoca Ne'et'in asl ad Sleyman'dr. Musahib-i ehriy-r olan babas Ahmed Ref'a Efendi'nin syledii Hudy iki lemde azz eyle Sleyman' tarih msrana gre -ki Hoca Ne'et bu msra bir mr boyu yznde tayacaktr- 1148 (1735-36) ylnda Edirne'de domutur. Gen yata babasn kaybettii sralarda Farsa renmeye ve zellikle de Mesnevi'nin inceliklerini anlamaya alyordu. alt, abalad, hibir zorluktan ylmad ve otuzlu yalarnda Mevlevi kltrnde kl krk yarar bir zeyrek olup Mesnevhanlkta devrin hretini eline geirdi. Asrn son eyreine girildiinde istanbul ilim ve kltr muhitlerinin itibar ettii bir allme olarak tannd. Yukarda anlatlan muallimlik hizmetleri de bu minval zere hemen bir eyrek asr srd. Garip tecellidir ki herkesin medhettii bu adam hayatnda yalnzca bir tek kii hicvetmitir: Devrin nl mizah ustas Srur. Talihe bakn ki lmne en gzel tarihi yine ayn geveze adam drecektir. yle: 154 jkudemnn krk atls Ne'et Efendi gdi, cinn ola menzili "Ne'et'i kaybettik; inallah mekn cennet olur." demeye gelen bu duann ebced ile verdii rakam toplam 1222 hicri, yani 1808 miladi ylna tekabl eder. inallah XXI. asr bu corafyada, mrekkebi ehidlerin kanyla tartlan alimlere karmasn temenni ettiimiz bu adamn kopyalarn yetitirir de Trk irfan bir para ihya olunur. imdilerde yeni Hoca Ne'et'lere olan ihtiyacmz, ekonomimizdeki aklar kapatmaya olan ihtiyacmzdan daha oktur ve bu insanlar yetitirmek, duyn- umumiye-mizi edadan daha vahim bir bortur. Biline!.. aiben damna! nce ak zerine bir beytini okuyalm: imdilik ak bana, hsni sana vermiler Ariyettir bu da cn, ne senindir ne benim Ey sevgili! imdilik ak bana, gzellik de sana nasib olmu. Bilmi ol ki bunlar bize dn verilmitir, yoksa ne o gzellik senindir; ne de bu ak benim. Belli ki zamann Ferhd yahut Mecnun'luk nbeti ondadr. Neden derseniz, merhametsiz bir sevgiliye dmtr ve hatta eziyet olsun diye bir de onu kinayeli sorularla canndan bezdirmektedir. Der ki: nki yoktur sende zalim, rahme dair bir cevab Derdimi artrma bari, hl-i zarm sorma hi A zalim! Madem ki sende acma hissine dair bize bir tek karlk yoktur; bari inleyilerimi sorup da derdimi arttrma!.. 156 |kudemnn krk atls Sevgiliden midini kesmi bir k ne yapsn, kime iini dksn!?, yle her yerde srda bulmak kolay bir ey mi? O da bu mitsizlik iinde hyla dostluk kurar, illa bir art vardr: Yksek perdeden ses verip sevgilisini incitmemek! ite kelm: Yri incitmeme artyla gelirsen ne gzel Yoksa dilgr ederim sinede ey h seni Ey h! Sevgiliyi incitmeme artyla gelirsen ne l! Aksi takdirde barmda seni pek gcendiririm, bilmi ol! iyi de, kimdir bu sevgili? Kolay! Bir beytiyle hemen zetleyelim:

Nerm iken tnd olup ol h nermn grnr Perveri kldm h bee arslan grnr h sevgilim, gerekte yumuak (ve merhametli) iken sert davranp cengver gibi grnyor. Akmla besleyip byttm o ceylan yavrusu imdi bir arslan grnyor. Muallim Naci merhum onun iin "airlerin ehitlerin-dendir. (...) Henz gen iken vefat etmeyeydi, -tabiatnn kuvvetine nazaran- asrnn pek parlak bir airi olurdu." der.1 Hayat hakknda mufassal bilgiyi Maktul airler'den edinmek mmkndr.2 O zamanlar kafakad kartlyor olsayd, hakkndaki u bilgileri orada kaytl bulurduk: Ad: Mehmet, memleketi: istanbul, baba ad: Defteremini Benli Arif Bey, tahsili: Hoca Ne'et'in rahle-i tedrisinden iir icazeti (nki kendisine mahlasnme yazmtr) almtr, meslei: Beyliki, mahlas: izzet. Bu kafakad bugn herhangi bir arivde yer alyor ol1 bk. Osmanl airleri (Hazrlayan: C. Kurnaz), Ankara 1986, s. 179 2 bk. Cemil ifti, Maktul airler, stanbul 1997, s. 545 vd. iskender pala -] 157 sayd, zerine krmz (srh) ile arp ekilmi, altna da "sal-ben (aslarak) idam" yazlm olduunu da grr ve hi phesiz alardk. Pakaln'a gre3 beyliki, Divn- Hmayun Zabiti'nin addr. Divna gelen fermanlar ve iradeleri kaydetmekle; yahut sadrazam tarafndan kendisinden istenilen evrak bilgisini huzura arz ile grevlidir. Bilumum kanunlar ve kararlar onun elinin altnda bulunur; bilcmle fermanlar ve beratlar onun marifetiyle temize ekilirdi. Dolaysyla yazsnn gzel olmas lazmd. Devlet adna yaplacak grmelere katlr ve zabtlar tutar, muahedenameleri kaydederdi. Beylikiler, imdiki hariciyecilerin atalar idiler. Nitekim Beyliki izzet Mehmet Efendi de mrnn nemli bir blmn hariciyede geirmi, pek ok muahedenmeyi kaleme alm, hatta altna mhr koymutur. 330 bin vatan evladmz kaybettiimiz 1787-1792 Trk Rus Harbi'ne son veren bar belgesini (Ya Muahedename-si) imzalamak zere Romanya'nn Jassy (Ya) kentine gittiinde, istanbul'da brakt o gzel sevgiliyi zlemi olmal ki, Eller hayller kuruyor hem safda ok Ya'da bizimse bir kuru elencemiz de yok demekten kendini alamaz. Beyliki izzet Bey'in lm hikyesini Cevdet Paa'dan zetleyelim:4 Sultan III. Selim'in ehid edilip II. Mahmud'un tahta karld Alemdar Vak'as'ndan hemen sonra imzalanan ittifak Senedi'nin altndaki rakmu'l-huruf (bunu yazan) hanesinde Izzet'in ad bulunmaktadr. Sultan II. Mahmud bu senede muhaliftir ve Izzet'in de bu belge altna pervaszca imza koymasndan alnmtr. Bir mddet sonra sulh mzakeresi iin 3 bk. M. Z. Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. I, istanbul 1983, s. 220 4 bk. A. Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, c. IX, istanbul 1309 h., s. 121 vd. 158 |kudemnn krk atls zzet Bey'in, Beyliki sfatyla Rusya'ya gnderilmesi icab eder. Ne var ki o, verilen harcrah az bulmutur ve ileri geri konumalar ile devletin erefine sz getirir. Hkmdar, onun ina (nesir, dzyaz) sanatndaki kabiliyetini bildiinden byle bir kabiliyeti harcamaya kyamaz, nseza hareketlerini genliine ve toyluuna vererek ikaz edilmesini ister. Baz dostlar, tavrlarn dzeltmesi konusunda kendisini uyarrlar. Ancak o bunlara aldr etmemektedir. Yine Cevdet Paa'ya gre, zamann Devlet-i liyye aleyhine yldrm hzyla akt yle bir dnem geldi ki Sultan, sk sk halk cihada davet iin hatt- hmayunlar yazdrmaya balad. Burada cihadn yalnzca asker iin deil, islm olan herkes iin geerli olduunu vurguluyor, buna eitli ayet ve hadislerden deliller getiriyordu. 1809 Ekim'inin altnc gn byle bir hatt- hmayunun yeniden yazlmas iin padiahtan emir geldi. Izzet'in vadesi dolmu olmal ki dilini tutamad ve "Yine ne tr vaazlar yazlm!.." gibi szler etmeye balad. Bu szlerin II. Mahmud'a ulamas uzun srmedi ve ayn gn ikindi vakti Kad-ky'nde idam edildi. Birka gn sonra da cesedi daraa-cndan indirilip Ayrlk emesi'ne defnedildi.

* * * Yllar sonra onunla ayn akbeti paylaacak olan merhum Ali Kemal Bey, Lokma-i gam ki gul-gr-i melal oldu bana r-i mder gibi mey imdi hell oldu bana beytini ona atfeder.5 Beyit, "Gam lokmas boazma dizildi. Bunun iindir ki iki imdi bana annemin st kadar hell saylr." anlamnda airane bir muziplikten ibaret olup zarif bir nkteyi tazammun eder. Malumdur ki lokma boazda kalp da yaknda su da bulunmazsa, boulmamak iin o anda ikiyi imenin er'an hell olduuna dair hkmler vardr. Bu durumda zzet, boazna dizilen gam lokmasnn ikiyi kendi5 bk. Ali Kemal, Makaleler (Hazrlayan, H. Pala), istanbul 1997, s. 74-75 iskender pala -j 159 sine hell saydracak kadar peklik gsterdiini ve yutkuna-maz olduunu, nihayet nefesinin kesilme noktasna geldiini anlatyor ki bu, fevkalade zekice yaplm bir nktedir. Ancak onun ikiye dknl konusunda baka kaynaklarda herhangi bir kayda rastlayamadk. Ne var ki Laleli semtindeki Encmen-i uara mnasebetiyle ikinin her trl halini yakndan biliyor olmaldr. Izzet'in divnesi 1258 h. ylnda, talebesi Resay Efendi tarafndan bastrlmtr. O divnenin en gzel gazellerinden birisi udur ve gariptir ki bugn dahi hakikatleri beyan eder: Mey o mey, sak o sk, lk mestn ol deil Dil o dil, dilber o dilber, h u efgn ol deil Kalmam blbllerin te'sri feryadnda hi Gl o gl amma ne hikmettir glistan ol deil Yok revc- rif'ati imdi met- dniin Geri var dd u sited amma bedestn ol deil Etmiyorlar ka hayf nigh- rabeti Baka olmu anladm tavr- civnn ol deil Eski resm zre yanar klhanda ki can u gnl Lk zzet neyleyim etvr- cnn ol deil Gazelden mn murad olundukta, aa yukar yle demeye gelir: iki ayn iki, sk de ayn saki, ama kendinden geenler ayn kiiler deil. Gnl eski gnl, dilber ayn dilber, ancak ahlar ve figanlar ayn deil. Blbllerin feryadnda nedense hi tesir gc kalmam. Gl o gl, amma ne hikmettir bilinmez, glistan ayn glistan olmaktan km. imdilerde bilgelik (ve ilim) kumann pazarda hibir stnl yok. Geri ahmsatm yine var; ama artk bedesten ayn deil. 160 jkudemnn krk atls Yazk ki, artk ka rabet edip yle gz ucuyla dahi bakmyorlar; anladm ki gzellerin gidiat da deimi, eskisi gibi deil. Ey zzet! Canm ve gnlm, ak klhannda hl o eski minval zre yanmaya devam ediyor; lakin neyleyeyim ki sevgilinin tavrlar aykrlam, eskisine benzemiyor. Nur ol std! Baka ne diyelim!... Bir Mevsim-i Baharna Geldik ki lemin Sultan Mahmud ile zzet Molla arasnda: - Molla! Yesarizade'ye ne derece mahabbet!.. Her yerde ikinizi beraber gryorum. - Hak mr-i evketinizi ziyade klsn hnkrm! Yesari d-iniz gzel yaz yazar. Kulunuz da biraz medrese grdm. kimiz yanyana gelince ancak okur-yazar bir adam oluyoruz. Klasik Trk iiri XIX. asrda kendini aamayacak derecede tkanm, mkemmellikten dolay bir kmaza girmiti. Artk nazireler, tanzire konu olan iirin yanna bile yaklaa-mamakta, Fuzul, Nedm, eyh Galib gibi zirve sz ustalarnn manzumeleri tanzir edilmek istenirken yalnzca taklid edilebilmektedir. Gelinen bu nokta iirdeki yeni araylar hzlandrm, o gne kadar bilmediimiz tarzda ve bambaka bir edebiyatn kaplarn aralayacak air ve muharrirlerin filizlerini tmarlamt. Tanzimat yllarna gelindiinde bu filizler meyvaya duracak, ark formundaki manzumelerde bilumum Garpl fikirler skn edip gelecektir. 162 jkudemnn krk atls

Asrn ilk eyrei son bulurken airler, alkantl bir sosyal hayatn insanlar olarak dikkatleri muhit ve mahfele evirince; Klasik iirin gzlemci sanatkrnn aksine birdenbire kendilerini sahnede buldular. Artk seyirci deil; bizzat akt-rist kimlii tayacaklard. te tam o yllarda, ad siyaset muhitlerinde olduu kadar edebiyat muhitlerinde de sk sk anlan bir adam, Keeciza-de izzet Molla, hayatnn en hazin zamanlarn yaayaca, ve yldznn bir daha eski taravetine eriemeyecei gnlerin balangc olarak Kean yollarna dklm, srgn acsnn ok tahassrlerini yaamaktadr. Molla, Sultan I. Abdlhamid devrinde kazaskerlik yapan Salih Efendi'nin oludur. Dedesi, yirmi yalarndayken evden kap taradan stanbul'a gelen Mustafa Efendi, onun babas da Konya'da keecilik mesleiyle uraan bir imamdr. Keecizade lakab buradan gelir ve Molla'dan bir batn sonra, olu Fuad Paa ile ayyuka kacaktr. stanbul'da 1806 baharnn bir kuluk saatinde, Sirke-ci'den gl-i rn motifli bir sandal avara olur. Bazusunda-ki akrep dvmesi grnsn diye mintannn yenini omu-zuna dek svam olan kara kuru kayk, henz yirmisinde ama enine doru pek iri csseli olan yolcusundan "stikametle Gksu'ya!" talimatn almtr. Kayk Fndkl aklarna vardktan az sonra bir binlik rak alm, delikanlnn elinde zehir gibi, mezesiz ve susuz dibine vurulmaya hazrlanmaktadr. Sandaldaki mteri, 13 yandayken hzn ve matemden baka bir miras brakmadan len babasnn ardndan tahsili yarda brakp maiet kaygsna den, ancak gen omuzlarna ar gelen hayat yknden dolay imdilerde koltukalt meyhanelerine dadanan ve ruhu derin bir bolua dm bulunan Izzet'tir ki bkn ayakdalar, yeni geldii bu alemde ona Molla demektedirler. Mamafih o da Moliskender pala -j 163 lahn hakkn vermekte, mektep olmasa da zeka ve gayretiyle bu bitirimler dnyasnda herkese Aristo mantndan, Jan Dark efsanesine; Hal seferleri tarihinden metafizik problemlerine dek pek geni bir yelpazede ilmini konuturmakta, hatta syledii iirler ile de hayli hret edinmi bulunmaktadr. O gn Gksu'ya irete deil, intihara gitmektedir. 13'nden beri tad aile ykn artk kaldramaz olmu ve nefret hissiyle besleyip bytt aresizliklerini sona erdirmeyi dnmtr. Zaten tam da, Kimse km alm deil; ya km- lem kimdedir diye mrldand gnlerdedir. Kayk, Kurueme aklarna geldiinde gen Izzet'in ilesini erteleyecek, hatta bir gz yumup amlk da zevk tahsil ettirecek bir hadise zuhur eder. Kurueme'de muhteem bir yalnn sahibi olan devrin gayri mslim zariflerinden, lgat mellifi Hanerli Bey, penceresinin nne oturmu Saib Divn'n okumakta ve anlayamad bir beyte dalm, bo gzlerle denize bakmaktadr. Birden yalnn nnden geen kayktaki gencin, iir dnyasnda ad ska anlan izzet Molla olduunu farkederek mkilini ona sorar. Molla biraz da akrkeyifliin verdii cesaretle beyti pek rindane bir tarzda izah eder ve Hanerli Bey'i skntsndan kurtarr. Kayk yolculuu orada bitmi ve mezara dek srecek bir dostluk balamtr. Tahminen Molla, Tabib-i hazk bul da ila kolaydr msran o gn syleyecektir. Hanerli Bey'in himmeti onu devrin fevkalade renkli, biraz haris, ikbalperest ve dzenbaz ama buna mukabil gl, kltrl ve nfuzlu, brokraside eytana klahn ters giydirecek denli baarl bir Mevlevi olan Halet Efendi'nin ellerine kymetli bir hediye olarak takdim eder. Halet o gnlerde Paris Bykelilii'nin tecrbesi ile Sultan II. Mahmud'un 164 Jkudemmn krk atls gizli mavirliini yapmaktadr. Daha dorusu Sultan II. Mahmud onun kurmal bebei gibidir. Bu mnasebet ileride izzet Molla'nn hayatn deitirecek ve felein germ serdini retip tuzlusunu tatlsn tantacaktr. nki gam u ad ile dolu bir mr yeniden balamtr.

iyi gnler, 1823 ylnda Halet'in boynu vurularak ldrlmesinden sonra mes'ud zamanlara tahvil olunur. yle ki II. Mahmud, izzet Molla'ya deer verip grlerini almaya balamtr. Tarada keecilik yapmaktansa istanbul'da debbal ye grp evden kaan bir dedenin torunu olarak Molla, Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn soyundan Hibetul-lah Hanm ile bu yllarda evlenir, ileride Keecizade lakabn tarihin ktne kazyacak olan ocuk (nl Tanzimat paas Fuad) bu evlilikten doacaktr. Dier ocuklarn isimleri Sedad, Murad ve Read'dr. Rivayet ederler ki Sultan Mahmud, oullarnn "-ad" kafiyeli isimlerini renince hayret etmi ve bir gn Molla'ya, - Bir olun daha olsa ne ad koyacaksn? diye sormu. Molla nkteyi anlayp cevab yaptrm: - Imdad, efendimiz. Molla'nn geri kalan hayatnda macera pek oktur. Kean srgnnden sonra bir de haksz yere Sivas'a gnderilir. Btn bunlar onun sanatna da yansr ve iirlerinde Nab'den, Koca Ragp Paa'dan akp gelen hikmet sznts yeniden gr rmaklara dner. Her ac tecrbe onun iirine pastoral bir senfoni, natrmort bir tablo gibi nakedilir. Kalemle hukukum sahavettedir Yanmda ruz u eb sohbettedir buyurduu o sabavet zamanndan beri i'ri, kh r-i mder gibi btna sunmu; kh r-i ner misillu zahire vurmutur. Gerek Bahar- Efkr tesmiye eyledii genlik iirlerinde; gerekse Hazan- sr buyurduu Sivas srgn ate tecrbelerinin hikmetlerini tefekkr eyledii manzumelerinde, vaktiyle I iskender pala -j 165 velinimeti Halet Efendi'den dinledii eyh Galib edasyla nlayan msralarn nevesini bulmaya alm; ann btn airleri iinde dikkatleri zerine toplamakla beraber Klasik iirin son byk stad olma gayretleri netice vermeyerek tarihin klleri arasna karp gitmitir. Bugn ondan bize, birka gzel manzumeden ve son zamanlara kadar sk sk duyulmakla beraber artk o eski zevkin taliplilerince de unutulmaya balayan mteferrik beyitler ve msralardaki hikmetlerden gayri bir ey kalmam saylr. Oysa Glen-i Ak ve Srgn hatralarn ihtiva eden Mihnet-i Kean tezekkr olunmadan eski iirin Fatiha's okunmu saylamaz. Nesir eserleri arasnda yer alan Lyiha'lar ile Devhat'1Meh-mid'i ise Tanzimat hazrlayan yllara k tutacak tarih belgeler niteliindedir. Molla'nn lm de ibrete deer derecede hazindir: 1828 Mora isyan zerine eyhlislamlk dairesi'nde sava meclisi toplanr. Molla savaa taraftar deildir, ama ne var ki meclisten sava karar kar. O da bunun zerine, iinde bulunulan durumda (O devrin hadiselerinden bazlar: Vahhab hareketi, Eflak ve Bodan isyan, Tepedelenli vak'as, Msr ve.Akka'nn ba kaldr, Anadolu ve Rumeli'de sk sk grlen tenkil hareketleri, yenierilerin azgnlklar, kaht- rical-i devlet vs. vs.) savan faydadan ziyade zarar getireceine dair bir lyiha yazar. Lyiha hnkr huzurunda grlr ve Molla'nn aleyhinde bozgunculuk sulamasna badi olur. Karar, Molla'nn aiben idamdr. Ancak ocuklarna merhameten bundan vazgeilip Sivas'a srgn uygun bulunur. Talih!.. Bu srgn mre srecektir. Molla Sivas'ta saln kaybeder ve Austos 1829'da henz 43 yandayken ailesi ve ocuklarndan uzakta Rahmet-i Rahman'a kavuur. ld gn terekesinden 36.048 kuru kmtr. Buna mukabil borcunun tutar 193.948 kuru olarak hesap edilmi. Onu, birka ehibba, Sivas Garipler Mezarl'na defnederler. 166 p kudemnn krk atls Garip bir tecellidir ki Molla'nn ld gnlerde Mora sava aleyhimize sonulanr ve Molla'nn Lyiha'snda yazdklar aynen vuku bulur. Hakll ortaya knca aff iin ferman karlp Sivas'a gnderilir. Yazk ki ferman, Azrail'den iki saat sonra gelecek ve Molla, affedildiini bilemeden, Devlet-i Aliyye'ye kskn gidecektir. Dostlarnn, aziz hatrasna hrmeten af fermann gs zerine koyarak cesedini ylece defnettiklerinden ruhu mutlaka haberdar olmutur sanrz. Btn bu kadar sz ediimizin sebebi, Molla'nn, bizi daima dncelere sevkeden bir gazelini sizinle beraber okuyup tarih koridorunda biraz alamaktan

ibarettir. Bizce her airin byle bir tek eserinin bulunmas, defter-i amalinin ilanihaye ak kalmasn salayabilir ve onu snf- a-iranda seramed diye andrarak ruz- kyamette zmre-i a-iran meyannda harolmasn inta edebilir. O gazelin batan sona hayat tecrbeleriyle dolu u beyitlerini sylemek ka faniye nasib olur ki!?.. Mehurdurfisk ile olmaz cihan harb Eyler an mdhane-i limn harb Bilmez ki iki katyklur kendi halkdan ster cihan ykldn hnmn-harb A'ml-i hayr sllemidr kasr- cennetim Mmkn m kma, olsa eer nerdbn harb Bir mevsim-i baharna geldik ki lemin Blbl ham, havz teh, glsitn harb kmaz bahre demede bre andelb Pejmrde bal, vaktit, iyn harb Elbetde bir stunu olurd bu kebbenn zzet nihayet olmasa kevn mekn harb iskender pala -j 167 Mehurdur, dnya sefahate dalma ve Allah yolundan sapmakla yklmaz. Ne zaman ki alimler (devlet adamlarna) yaltaklanmaya balarlar; ite dnyay bu (tr gidiat) ykar. Evi harab olan, dnyann da yklmasn arzular. Zavall bilmez ki bu durumda kendisi halka gre iki kat harab olacaktr. Cennet kklerinin merdiveni, hayrla yaplan ilerdir. (Peki o halde,) eer merdiven harab ise o kke kmak nasl mmkn olabilir ki!?.. Bu dnyann yle bir (son)baharna geldik ki artk blbl suskun, havuz boalm ve gl bahesi de harab!.. Zavall blbl!.. Besbelli ki bu gidile (bir sonraki) bahara eriemeyecek. Zira kanat krk, mevsim k ve yuva da harab olmu. Ey zzet! Eer sonunda u kainat denen varlk alemi de (bamza) yklmayacak olsayd, elbette u gkkubbenin de (onu ayakta tutan) bir stunu olurdu. Kuu Mevlna bir beytinde "Satranc yle oyna ki ta yedi yz sene sonra mat diyebilesin." buyurmu ve keramet gsterir-cesine 700. lm yl Unesco tarafndan Mevlna Yl ilan edilmiti. Ona intisabndan dolay Dede lakabyla anlan musik stad da 1996 ylnda (vefatnn 150. sene-i devriyesi dolaysyla) "ah!" dedi, ama ne yazk ki hamlesine stanbul Bykehir Belediyesi'nden gayr sahip kan olmad. Yksek bir edebiyat bilgisi ve engin bir musik kltrne sahip olan Tanpnar'n "O, Trk musiksinin, bir inkraz muhteem bir zafer yapan dehasdr." tesbitini estetik ve belagat mimar Beir Ayvazolu dikkate ald ve "Musik, onunla birlikte dier sahalardaki zln tam aksine, artc bir ykselie geerek be yz yllk maceraya harikulade bir temmet iareti ekmek ister gibidir. Kuu son arksna balamtr."1 diye ie balayp bir senaryo yazd. amzda, 1 bk. Beir Ayvazolu, "Dede'ye Dair", Alt izili Satrlar, Tima Yaynlan, istanbul 1997, s. 223 iskender pala -| 169 klasik musikmizin nabzna yapp kalb atlarn duyan sevgili Mehmet Gntekin bata olmak zere pek ok dostun himmetleriyle de Kuu'nun Son arks'n seyrettik, dinledik ve tabiri caiz ise sarho olduk. Ardndan Belediye birka CD ve kaset hazrlatt. Milli Eitim ve Kltr Bakanlklar bata olmak zere dier kurum ve kurululardan ise hibir ada yok. Velhasl Trk musiksinin 150 sene sonra "ah!" diyen oyuncusu, hepimizi mat etti ve biz oyunu kaybettik. Oysa sanatkr ruhlu Selim-i Salis bir ikindi vakti onun, Zlfndedir benim baht- siyahm Sende kald gece gndz nighm ncitilmi seni meer ki ahm Seni sevdim odur benim gnhm diyen puselik arksn dinlediinde Yenikap Mevlevhane-si'nde ilesini doldurmakta olan bu gen derviin deha mertebesinde bir sanat olacan kestirmi ve daha iin banda onu himayesine alarak devletllar usulnce mrvvet gstermitir. Tpk, henz 14-15 yalarnda bir gen iken onu tekkesinin musik halkasna dahil eden nl eyh Ali Nutk Dede; yahut 8-9 yalarnda bir ocuk iken ilk mektebin ilah gurubundan alp zel dersler veren Anadolu Kesedar Uncuzade Mehmed Emin Efendi gibi. O gnlerde Ragp Paa'nn Elde isti'dd olunca kr kendin gsterir msra henz kulaklardan silinmemiti ve her marifet bir iltifatta ma'kes buluyordu.

Tekke hayat bu gen derviin btn dnyas idi. O kadar ki babasndan kalan hamam satp Mevlevhanedeki dervilere balamakta bir mahzur grmedi (Bu yzden kendisine gcenen annesinin gnln bilahare hnkrdan ald bir kese altn hediye ederek alacaktr). ileye soyunup kendini i dnyasna hapseden gen dervi, bu hapislikte zgrln gerek mnsn bulmakta gecikmedi ve kafesteki ku 170 jkudemnn krk atls iken denizdeki balk oluverdi. erilere doru yapt fetihler dimanda ahenk kesilip de ayin'lerin, kr'larn, beste'lerin evc-i asumannda hzzamlar, sabalar, suzidiller, hicazlar ve ferahfezalar; na'tlar ve miraciyelerin ahenkli kanat sesleri gelmeye balaynca btn sanat muhitleri gibi batan baa stanbul ufkunu kaplayarak hnkrn da dikkatini eken bu puselik nameler btn bir a doldurur ve gen dervi suzidil bir hret olup btn gnlleri kavurur. Yine o gnlerdedir ki Yenikap Mevlevhanesi'nin kaps akn akn, - Burada bir dervi varm... diye balayan tecessslerle srlanr. ok deil, ertesi yl ile tamam olmu ve dervi hicaz makamnda Ey em-i ahu hicr ile tenhalara saldn beni n nfe barm hn edip sahralara saldn beni Ey kamet-i serv semen sallanmada ellerle sen Har olalm dedike ben ferdalara saldn beni diyen lirik bir ak arks hazrlamt. O ne ruhnvaz bir terennm idi ki btn istanbul halk aylarca yana yakla namelerini mrldand. O gnlerdeydi ki yeni eseri dinleyen Selim-i Salis kendisine, - Yanlmamm, stadlk yollar sana artk kdedir, diyecek ve haftada iki defa saraydaki huzur fasllarna davet ile onu musahibleri arasna dahil edecektir. Bu dostluk hnkrn hal'ine dek srer ve bu arada dervi de ev-bark sahibi olur. Bir mddet her ey yolunda gider. Ne var ki Yenicami muvakkithanesindeki Ulu Bey ziyc'inde 1219 yl belirdiinde (1804), dervi iin hzn yl balamtr. nce annesini, ardndan stad ve eyhi Ali Nutk Dede'yi, en son da 3 yandaki olu Salih'i kaybeder. Sonsuz teessr, kalbinde frtnalar koparmaktadr. Nihayet elemini "Bir gonca femin yresi vardr cierimde" msrayla balayan bir murabbaa alar. Bu onun bayat arks olacaktr. iskender pala -] 171 Saraydan ayrldktan sonra mevlevhaneye dnp eyh Abdlbaki Nasr Dede'den ney talim eder ve pazartesi/perembe gnleri na'thanlk vazifesini yrtr. Ancak mevcut ayinler ona yeterli gelmez. nl saba ayini ile dier ayinleri bylece bestelenir. Sultan II. Mahmud Yenieri Oca'n kaldrp da devlet bir para nefes alnca, bir akam mevlevhaneyi ziyaret edip onu tekrar saraya ararak bamezzinlik vazifesine getirmitir. Ferman padiahndr elbette ve onu Sultan Abdlme-cid zamannda da bu vazifede grrz. Ancak yeni hkmdar ile musik zevkleri farkl gibidir. O da hacca gitmek zere izin isteyip beraberinde Mutafzade Ahmed ve Dellalzade ismail Efendiler olduu halde yola kar. Meer bu onun son yolculuu olacakm. 500' akn bestesi arasndan gnmze ulaabilenlerin says 267'dir. Bunlardan 59'u tasavvuf zelliktedir. arklarnn pek ou hl sevilerek dinlenir. "Sana ey canmn can efendim", "Bir gonca-femin yresi vardr cierimde", "Ey gl-i nev-eda", "Yine zevrak- dernum krlp kenre dt", "Ey gonca dehen har- elem canma geti" benim en ziyade sevdiklerimdir. Bir kurban bayram namaznn salalar okunurken doduu iin adn ismail koymular. Mevlev klah giydii iin Dede dey ardklar malum. Babasnn bir mddet hamam ileterek geimini salamasndan dolay da Hamma-mizade lakabyla tannd bilinir. En byk eseri, rencisi Zekai Dede idi. Dnyada hicri yl ile tam tamna 70 yl (1192-1262) yaayarak yine bir kurban bayramnn ilk gnnde K'be'de vefat etti. (30 Aralk 1778 - 29 Kasm 1846) Hl ekilen Derd Meakkat Enderunlu Vasf Bey'e yazd bir nazirede, ncitme sen ahbabn incinmeye senden Bu lem-i fnide zarafet budur ite Bir gn ben o mehpareyi ayar ile grdm Hl ekilen derd meakkat budur ite

diyen airin kadn olduunu sylesem inanr msnz? Hem de hatr saylr gazeller, arklar, tahmisler, terkibler, mersiyeler syleyen; tarih msralaryla XIX. asr Istanbul'undaki pek ok semti imar eden bir air. Daha dorusu bir aire. Babas kazasker Moralzade Hamid Efendi, annesi, nl air izzet MoUa'nn ablas olan bir hanmdr. Molla daysnn iirlerindeki ritmik ahengi duya duya bym olsa gerek ki gen kzlarn brmcklere ine oyalar nakettikleri zamanlarda o mn ipliine sz incileri dizmeye yeltenmiti. air domu, iir gibi bym, airane bir hayat srmt. Kocasn gerdek gecesinde terk edecek kadar airane bir ruha iskender pala - 173 sahip olduu Fatma Aliye Hanm'n "Namdrn- Zenn- Is-lmiyn" adl eserindeki yle bir rivayetten anlalyor: Dn gecesinde gelinlii ve telli duvayla zifafa girmi yz grml beklemektedir. Kocas, galiba ilk geceden gelini kendine altrmak ve zerinde otorite kurmak iin olsa gerek -hani u kedinin bacan ayrma faslndan- nohut yaks bulunan kolunu burnuna uzatp, - Hanm, kalk unu deitir, demez mi?! Taze gelinin feryad basmasyla darya frlamas bir olur. Akraba ve taallukatn srarlar duvarda yank bulur ama bu taze gelin kalbine tesir etmez ve "mr boyu beni nohutlu yahni yemekten irendiren bir adamn yzn grmee imkan yok tahamml edemem!.." diyerek kestirip atar. Bu evlilik onun ilk ve son tecrbesi olacaktr. Bask altnda yaamaya isyan eden air ruhu, artk msralarn kanatlar zerinde bir mr boyu rpnacak, dalgalanacak, hayal-lenecektir. Mevlna mntesibi ve Galib Dede kdr. iirlerinde bu yann hemen sezebilirsiniz. Mevlevlik onu mezara kadar yalnz brakmayacak; hatta kabri Galata Mevlevhanesi naziresine kazdrlacaktr. Velhasl btn bu ruh hallerine, Sultan II. Mahmud ile kardei Esma Sultan'a ithaf ettii iirlerin semeresi olarak ainalk kesbettii devrin sosyete kaprislerini de ilave edersek mrn kh yoksul, kh zengin; ama daima airane yaadn grrz. Kendisi iirleri kadar gzel olmamakla birlikte ruhu asil ve rndr. Bu yzden "blbl"e benzetildiini Sicill-i Osman yazar. Bir aralk balmumcu bir yiide dildade olup sk sk balmumu dkkanna gider gelir ve o genten alveri eder olmumu. Bunu hisseden zariflerden biri delikanlya bir msra ezberletip, o hanm gelince okumasn ve verecei cevab unutmadan kaydetmesini tenbihlemi. Msra u imi: 174 jkudemnn krk atls em'-i ruhuma dikkat ile bakma yanarsn Beklenen an gelmi. Dkkandan ieri onun girdiini gren delikanl talim edilen msra manl manl okumu. O anda hanm, elindeki balmumlarn tezgahn zerine frlatp ayn vezin ve kafiyede cevap yaptrm: Hattn gelicek sen de beni mumla ararsn u hale baknz; birincisi yanann mumuna dp yanmay, ikincisi a geince mumla aratmay dillendiriyorlar. Eh! Mumcu dkkannda baka ne sohbeti yaplr ki zaten?!.. Doruluundan phe ettiimiz bu rivayetin, hemen btn eski kadn airler gibi onun hakknda da toplumun bir uydurmasndan ibaret olduunu sanyoruz. Ama eer rivayet doru ise biz onun hazrcevap, zeki, iirde gayet yetenekli bir kadn olduunu kabul etmek durumundayz. Div-nmdaki iirlere bakldnda lirik bir air olduu, kadn ruhunun zarafetinden kaynaklanan zge hayalleri msralarna kolaylkla nakettii grlr. Ekserisi, days zzet MoUa'nm tenkid ve kontrolnden geen bu iirlerde Klasik edebiyatmzn pek ok hususiyetini idrak mmkndr. O yllarda sekerat- mevte hazrlanan klasik iirin bu mark kz, 1847 istanbul'unun buz kesen gnlerinden birinde son yolculuuna karken baka bir meslekta ve hemcinsi eref hanm ardndan u tarih msralarn inad etmekle meguldr: Sa olayd derdi Mecnun fevtinin tarihini Adne ald gitdi Leyla Hanm' Kays- ecel O, msralar ile nice Kays'lan Mecnun'a dndren bir Leyla'dr ki kadnln verdii nazenin eda ile nice gazeller yannda nadide na'tler, mncaatlar tertib

etmi, hatta bir gece ryasnda grd Hz. Fatma'dan yle bir istimdad-da bulunmutur ki, dorusu samimiyette eine ender rastlanan iirlerdendir: iskender pala -j 175 Ey mder-i h- heda hazret-i Zehra Maherde mun-i fukara hazret-i Zehra Her bir kavlime Hazret-i hak Udi bir ihsan Sensin bize ihsan- Huda hazret-i Zehra Arz eyledim ahvl-i perianm rahm et Bin erm ile rii'yada sana hazret-i Zehra H ki hilaf ola senin va'd-i kermin Va'd etdin inytn ya hazret-i Zehra Sultn- rsl vlid-i znuna arz et Bu zerreyi ey kn- at hazret-i Zehra Redd eyleme durdum der-i lutfunda "Dahlek" Leyla'y kl ihsana seza hazret-i Zehra Tam birbuuk asr sonra bu msralar huzurunda bize de ancak amin demek dyor. 6 Aralk 1997 onun vefat tarihidir. Devletten, hkmetten getik, hi olmazsa feminist dernekler olsun kabri banda bir ihtifal dzenleyemezler miydi? Bir millet Leyla gibi ka air yetitirebilir? V hayf!.. Azb- Ak Kim Anlar Kiminle Syleelim? Demi ki: Meyi eylemez ashb- hner lft gzfa Mhiyyetini, var ise, bildir kaleminle Bizce bu ok basit gibi grnen beyit, aslnda btn Osmanl asrlarnn kltr ve sanat adna en ac gereini aa vurmaktadr. Atalarmz, devleti ilgilendiren hususlarda her eyi yazya geirmiler, ama ilm almalarna ve sanat dallaryla ilgili teorik ve pratik gelimelerine dair el ayas kadar olsun kat paras yazp brakmay, ne yazk ki, yk ve zl addetmilerdir. Mahviyetkrlkta bu derece ileri gitmek, onlarn da zamanla -btn ark milletleri gibi- az yazan ama ok konuan bir millet olmaktan yakalarn kurtarama-malarna yol amtr. Bir gn bir kltr adamnn kp yukardaki beyit misali rakibine, "Herhangi bir konuda hneri olanlar, hi kuru szlerle vakit geirmezler. Sen de, -eer var ise- deerini kaleiskender pala -j 177 minle ortaya koy (bo laflarla vakit geirme)!" demesi iin 5 asr beklemek zorunda kalmam olsak neler deiirdi? Ah keke eski mimarlarmz izimlerini, kadim hrfet erbab ze-naatlarnn inceliklerini, en azndan testi ustas iinin pf noktasn yazya geirmi olsaydlar. Hi olmazsa geleneksel sanatlarmz el mizan gz terazi anlayndan karp bilimsel hale getirmi olsaydlar!.. te yukardaki beyit bu bakmdan bize manidar grnd, hakikatin sehl-i mmtensi gibi geldi. Ancak ne var ki bu beyit dillendirildiinde, efrenci takvimler 1850'leri gstermektedir ve artk yazmak iin i iten gemitir. Yine de bu fikir, edebiyatmz iin bir beraat-i istihlal mesabesindeydi, ama ilmimiz iin henz ayn ey syle-nemiyordu. Yukardaki beyti hcrelerinin gergefinde hissederek ve hakikatine inanarak syleyen kii, XIX. asr yenileme devri edebiyatmzn nemli simalarndan biri olarak hem edebiyatta, hem de fikriyatta nemli roller stlenmiti. Klasik iirimizin son hamle-i savleti olarak, bir dnemin iir zevkini tekelinde bulunduran Encmen-i uara'nm eski iir ve kadim zevklere alan kaps, Tanzimat'n Batllama adna getirdii yeniliklere ite buradan geit vermekteydi. zellikle 1861 ylnn hemen btn cuma akamlarnda Hersekli Arif Hikmet Bey'in evinde toplanp iir tenavl eden zevk-i selim sahibi airlerin ve iir ftadelerinin serritesini elinde bulunduran da oydu. Yeniehirli Avni, Osman ems, Lebib Efendi, Kazm Paa, Manastrl Hoca Nail Efendi ve Recaiza-de Celal Bey'ler ile ileride Tanzimat'n misyonuna bayraktarlk yapacak olan Ziya Paa ve Namk Kemal de onun rah-le-i tedrisinde gazel takti etmi demlerden olmulard. Hatta baz aratrmaclar Tanzimat Edebiyat fikrinin ilk defa bu haftalk iir oturumlarnda ve onun huzurunda tartldn, szgelimi Namk Kemal'in hrriyet fikrine onun babalk ettiini yazarlar. Btn bunlara ramen kendisinin, 178 'kudemnn krk atls Hitab- ak kim anlar, kiminle syleelim Cevab- ak kim anlar kiminle syleelim Meali hikmet-i srr- vedddur yekser Kitab- ak kim anlar kiminle syleelim

Huruf- d- mahabbet dilimde kald nihan Hisab- ak kim anlar kiminle syleelim Ne bm-i duzaha benzer, ne hevl-i cana firak Azb- ak kim anlar, kiminle syleelim Firk-yr ile Glib misl-i Mecnun'um Ukb- ak kim anlar kiminle syleelim dediine baklrsa zamann nl muztariplerinden olduu anlalr. Mamafih o bir msra syleyince, evresindekiler onu beyit yapar; o bir beyit yaznca, muhit onu tazmin eder; o bir gazel inad etse, airan onu tanzire koyulurlard. Bu elbette bir saygnn emaresiydi ve stadn azndan kan her sz, gnllerde makes bulur, gazete stunlarnda tartlrd. Filvaki o ve evresindekiler, iir ile mey'i birbirinden hi ayrmamlar, her msra syleyite bir kadeh parlatmlar, her kadeh parlatta yeni bir beyit inad etmilerdir. Sanki ikinin bir art iirdir; yahut iir ikisiz okunmaz! Meylere msralar meze edilince nihayet o dev gibi adamlarn da mahvolup gitmeleri kanlmazdr. Nitekim yle de olmutur. O ki yer yer evresine bakp, Mni-i rzk olann rzkn Allah kessin Kendini bilmeyen dem gibi ndn olmaz Halini herkes beyan eyler lisan- hal ile Srr- insaniyyete gelmez eref emval ile iskender pala -j 179 gibi hikmetler irad etmekten geri durmam, toplumun derdini de dermann da, illetini de mdavatn da ekinmeden sylemitir. O, iir ile ciddi muaakalar yaayan nadide tabiatl fanilerden biridir ve heybesinde iir olduktan gayri hibir eyin eksikliini duymaz. Syledii, Esr-i dm- gurbet blbl-i ikeste-ehblim Cdaym aiyanmdan garb fteahvlim beytini Namk Kemal pek beenir ve btn manzumelerine bedel grd bu iki inci dizesini, her mahalde ve herkese okurmu. Rumeli'nin Leskofa kasabasnda 1828 ylnda ismail Pa-a'nn olu olarak doar. Ad Mustafa'dr ve zel hocalar elinde yetitirilir, istanbul havasn teneffs etmeye baladnda 18 yalarndadr. Birok memuriyetlerde bulunmusa da birincisi iire merak; ikincisi de ikiye dknl yznden harabat bir mr tercih etmitir. Klasik iirin seke-rat- mevtinde onu nefes darlndan kurtaracak kadar hazk hekim roln stlenen ve vazifesini bihakkn yerine getiren kiidir. Hazindir ki o ldkten sonra babas, vaktiyle onun meclisinde bulunmu olan Mcib Bey'e alayarak yle dert yanacaktr: - Olum'un vefatn haber aldm, mkedder oldum. Biare iret yznden mahv oldu. Ben bilmezdim, meer air imi. air olduu halde yine benden para ekerdi. Bana divnn verdiler; ben de sana vereyim, sahibi gibi zayi olmasn. Bir aralk bastrrsn. Sz konusu eser divn deil divne saylacak kadar kktr ve Mcib Bey onu bastramadan lr. Msvedde defter Mcib'in oluna kalr. Bilahare Mabeyn-i Hmayun ba180 jkudemnn krk atls katibi Ali Fuad Bey'in olu li Bey vastasyla da Maarif Nazr kr Bey'e ular. O dasr- Mfide Ktphanesi serisinden olmak zere baslmasna himmet eder. tbnlemin M. Kemal inal kerem gsterip iirleri kontrolden geirir ve Leskofal Galib Bey Divn ta 1917 ylnda Trk kltr hayatna kazandrlabilir. Yani lmnden (12 Aralk 1867) tam elli yl sonra. Syledii onca gzel beyit akna, Hak Taala taksiratn hasenata tebdil eyler inallah. Zira buyurmutur ki: Mest-i bezm-i hicr-i yrim, n-senc-i memat Her habb- cm- mey bir sgar- semdir bana u demeye gelir: Sevgilinin ayrlk meclisinde lmn tadna bakarak mest oldum. imdi iki kadehindeki her kabarck, bana balbana bir zehir kadehi gibidir. Tarih Mellifi Bir air Hafzamda pek az beyit tutabilirim. Ancak bunlarn hemen pek ou, ilk karlatm zamanki hatralarm ve o ann halet-i ruhiyesiyle birlikte yaarlar. Belki de hafzamda yer edinmelerinin asl sebebi, bu tanklk

anmzn nemidir, bilemiyorum. te o beyitlerden Sadi-i iraz'ye ait olan bir tanesi: Bum nevbet mi-zened ber-tarem-i Afrasiyab Perdedari mi-kuned der-kasr- Kayser ankebud Tercmesi aa yukar yle yaplabilir: "Efrasiyab'n kubbesinde (mehter) nbetini bayku vuruyor; Kayser'in saraynda ise rmcek bekilik yapmakta!" Beyti ilk duyduumda niversiteyi yeni bitirmitim ve Fars lisanna hakimiyetine daima gbta ettiim rahmetli Ce-vat Izgi dostuma (kendisini elim bir tarfk kazasnda Hakk'a smarlamtk, inallah mafurn zmresindendir) okumu, anladklarmn doru olup olmadn kontrol ettirmitim. 182 !kudemnn krk atls Sonra ikimiz de beytin gzellii karsnda arplm vaziyette bir saate yakn tarih ve edebiyat sohbeti yapm, Efra-siyab'tan, kayserlerden ve tabi tarihten, edebiyattan bahsetmitik. Ancak asl konumuz stanbul'un fethi idi. Zira ben bu beyti Namk Kemal'in Barika-i Zafer adl seci harikas makalesinde grmtm ve o, stanbul'un fethini mteakip ehre giren Fatih'in, bir yandan Bizans'n ihmalkrl, dier yandan gazilerin hcumlaryla yerle bir olmu ehrin halini grnce gayr-i ihtiyari bu beyti terennm ettiini yazyordu. Hakknda byle bir beyit reva grlen stanbul'un o gnk halini ve yerleimini, Bizans'a ait binalarn neler olduunu, bu beyti duyduktan sonra Cevat ile beraber aratrmtk. Barika-i Zafer, Tanzimat Efendisi Namk Kemal'in eski nairlere ta kartan slubuyla ve konusunun tarih hakikatlere dayal oluuyla beni pek etkilemiti. Barika-i Zafer, bir gecede yazlm mensur bir fetihname ve istanbul Fethi zerine kaleme alnan fevkalade duygulu bir eser idi. Kendi tarihimizi Namk Kemal'den okumak bana bir hayli zevk vermiti ve beni, onun dier tarih eserlerini de aratrmaya ve okumaya sevketmiti. Evrak- Perian (Selahaddin-i Ey-yubi, Fatih, Yavuz), Devr-i stila, Emir Nevruz ve nihayet Osmanl Tarihi. Bunlarn tamamnda Kemal, daha evvelce kaleme alnm btn Osmanl tarihleri yannda baz batl melliflerin eserlerini de tenkit szgecinden geirerek her bir konuya yeterince aklk getiriyor, Osmanl'ya iftira atanlarn hezeyanlarn delillerle rtyordu. Kendisi, "Tarih ki mazinin mstakbele nkil-i ahbardr; zahirde bir hikyeden ibaret grnr, fakat hakikatte fenn-i ahane vasfyla tebcil olunan ma'rifet-i hkmetin en byk hdimlerin-dendir."1 der ve ilave eder: "Bu kitap meydana karsa Dev-let-i Aliyye'nin elde bir doru tarihi bulunacaktr." Bu hayallerle yola kt eserini, maalesef tamamlamaya mr vefa etmemi ve ancak iki cildini yazabilmitir. Bizce o iki cilt bile vatana hizmet iin onun yzn ak etmeye yeter. 1 Osmanl Tarihi, cz I., s. 3, stanbul, 1888 iskender pala -j 183 lttihad- slm adl makalesinde "Maksad bir kerre hasl olursa ikiyz milyon kadar nfus, dderne ve yek-vcud-ne birbirinin terbiye-i efkr ve muhafaza-i menfine alacaklarndan Asya iin ne revnakl bir devr-i saadet zuhura gelecei tarife muhta deildir. Binaenaleyh biz de bu fikr-i mukaddesin tervicini arzu eden ashab- hamiyyete peyrev-lii medar- mefharet bilenlerdeniz."2 dedii iin tarihten seip biyografilerini yazd btn kahramanlar, ila-y keli-metullah ve ittihad- islm ideali urunda cihad etmi kiilerdir. Onlar allagelmi kalplara smazlar. Tanpnar'n ifadesiyle "Mcadeleleriyle Hallar istilasn karlayan Selahaddin-i Eyyub islm birliinin bir kahramandr. Fatih'in dehas ona gre, bir istilann kazanlarn bir vatan haline getirir. Sultan Selim, Safevlerle olan mcadelesiyle, Msr ve Arabistan fethiyle, hilafetin istanbul'a nakli ile yine slm birliinin esiz mcahididir. Bu suretle biri garpla arkn byk karlamasnda zafer temin etmi, biri bir vatan kurmu, br bir ideal tayin etmi bu kahramandan sonra Kemal, Hallarn istilasna arkta deta muvazi yryen Mool istilasna geer ve Moollarn islmlamasn temin eden Emir Nevruz Bey'i bulur."3 ilhanl emiri Nevruz'un rnek hayatn Namk Kemal'in kaleminden okurken gzyalarm tutamadm hl hatrlarm. Nerede okuyucuyu alatan bir yaz varsa, yazarnn yreini kan alam grrm. Namk Kemal'de de ayn zt-rab hissettim. ahsliini kendi varlnn hiliine ykleyip tpk adn and

kahramanlar gibi hayatn bir ideal uruna harcam olmas, bana onun byk muztariplerden olduunu, entelektel seviyede tarih buhranlar yaadn vehmettirdi. Eer mrnn tesadfleri frsat verseydi, phesiz onu, ortak paydas vatan olan bir edb, bir air, bir fikir adam olarak tanmak yannda bir de tarihi olarak tanyacaktk. 2 ibret, nr. 84, 2 Zilkade 1289/ 1 Ocak 1873 3 A. H. Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, s. 413, stanbul, 1976 184 jkudemnn krk atls 1 21 Aralk 1840'ta doan, 8 yanda annesi lnce dedesinin yannda, nce tasavvuf renip 14 yanda Krm Har-bi'ni yaayan, 15'inde 4 lisan konuup yazarak Divn edebiyat ve Osmanl kltrn zmseyen, 16 yanda evlenip 17 yanda Tercme Odas'na memur olarak bir yandan vazife yaparken dier yandan din ilimlere (tefsir, hadis, fkh vs.) vukuf kesbeden bu insan, 19 yanda tam bir alim olmutur. Ardndan, yolu Ziya Paa ve inasi ile akr. Sonra bat kltr ve Gen Osmanllar ideali ve daha gerisi hl tartma gtren bir mr. Bir mr ki yars zindanlarda gemi. Ancak yine de o, ad stnde bizim ilk Vatan airimizdir ve vatan urunda bizzat sylediklerinin ideal kahramandr. Der ki: Felek her trl esbab- cefasn toplasn gelsin Dnersem kahpeyim millet yolunda bir azimetten Bize iir, hikye, roman, piyes, tenkit, makale, tarih ve biyografi sahalarnda yirmiden fazla aheser brakan Namk Kemal, bundan 108 sene evvel, 2 Aralk 1888 tarihinde vefat ettiinde, cenazesi Bolayr'a gtrlp Rumeli fatihi Sleyman Paa'nn trbesi yanna gmld ve mezar tama u beyti hakkedildi. lrsem grmeden milletden ilmmid etdiim feyzi Yazlsn seng-i kabrimde vatan mahzun ben mahzun Bugn, onun hemen her antolojide yer alan Hrriyet Ka-sidesi'ni, gnmz ideallerini tefekkr ederek okuyunuz ve ruhuna bir Fatiha balaynz. Adl Kz dile 1899 senesinin Ocak aynn 12. gn kurban bayramna rastlamt. stanbul, gndr aralksz yamakta olan kar ile bembeyaz bir rtye brnm, saaklar ve yollarn buzlanmas sebebiyle sokaa kmak cesaret ister bir hal almt. Sabah ezanlar okunurken Fndkl'daki sahil saraynda titreyen bir ses, hizmetkrlarna hitaben, Bb- lutfun keri uk- sevdadan geer Milk-i bakden gelen bu fani dnyadan geer beytini tekrarlyor ve son nefes iin ehadet getirmeye hazr* lanyordu. O gn gnein douunu gremeden kapanan bu gzler, her ikisi de air ve sultan olan Adl kz dile'ye ait idi. Adl'yi hepiniz bilirsiniz. Hani u bir ksm tarihlerimizin "Gavur padiah" diye yazdklar, Osmanl'nn en dirayetli sultanlarndan biri. Nam- dier, Sultan II. Mahmud Han hazretleri. Zamannn artlarna gre az zamanda ok iler baarm bir hkmdar. Her ey bir yana bak srtnda bir 186 jkudemnn krk atls icraat eseri olarak- Yenieri Oca'n kaldrmas -imdinin artlarnda TSK'ni tasfiye etmek gibi bir ey- bile onun ne apta bir hkmdar olduunu gstermeye yeter. Kald ki o bir sanatkrd. Tanbur alp ney flediini ve besteler yaptn tarihler yazar. Tasvire iyi gzle baklmad bir dnemde portresini yaptrp resm devlet dairelerine astracak meden cesarete sahiptir. Mustafa Rakm'dan ders; Mehmed Vasfi'den de icazet alan bir hattat olarak baz camileri hl onun cel yazlar sslemektedir. dile'ye gelince. O, Adl'nin en uzun mrl ocuu ve Osmanl saraynn ciddi biimde iire meyleden yegne hanm sultandr. Osmanl'nn i ve d gailelerle sarsld yllarda, Vak'a-i Hayriye'den 17 gn evvel, yreklerin Islahat ateleriyle kavrulduu bir gnde domu, Tanzimat devrinde mrnn kemalini idrak etmi ve imdi Fndkl Sahil saraynda Merutiyet yllarnn l-i Osman'a verdii hzn tadarak tabiattaki kar beyazna tenasp iin beyaz kefenler giymeye hazrlanmaktadr. Garip tecellidir ki onun beyazlar giydii zamanlar, Osmanl tebaasn daima yakndan ilgilendiregelmitir. Sadece 13 gn stn emebilecei ve ileride asla

yzn hatrlaya-mayaca Zernigar Kadn'n kz olarak Topkap Saray'nn Harem Dairesi'nde dnyaya geldii gn onu bembayaz rtlere sarmlar ve beyaz katlara fermanlar yazdrp halkn yedi gn enlik yapmasna vesile klnmt. Aradan yirmi yl geip de Mehmed Ali Paa'nn ei olarak al gelinliine beyaz tller sardklar gn, halk yine resmi emirle yedi gn yedi gece lenler yapmtr. Son defa beyazlara brnecei bugn, onun hakknda emir ve ferman, en yce kapdan gelmektedir ve halk bu defa yedi gn matem tutmaya ahdetmi gibidir. Tekfin ve tehiz ileri tamamlandnda le ezanna daha iki saatlik bir zaman vard ve saray hafzlarnn sra ile hzzam ve hseyniden okuduklar salalar yrekler paralamaktayd. iskender pala -\ 187 Yollar buz ile kapl olduundan cenazesi nce Salpazar Iskelesi'ne tand. Burada 5 adet yedi ifte ile bir adet 13 ifte saltanat kay onu son tenezzh seyrine gtrmek zere beklemekteydi. Canfes kuma demeler zerine konulan tabutu, gelin olurken eyizini tayan kayklardan daha ihtiaml grnmekteydi. Babas Mahmud, aabeyi Abdlmecid, 4 ya kk kardei Abdlaziz, yeenleri Murad (V) ve Abdlhamid (II) zamanlarnda sarayn her trl sevin ve kederiyle gergef gibi rlen ruhu o gn kendi cenazesini temaa etmi olsayd, phesiz saltanat ailesinden pek az kadna nasib olacak byle bir mahabbet tufann gzyalar iinde izlemi olacakt. Kayklar Eyp Sultan'da Bostan Iskelesi'ne aborda olduklarnda Eyp Sultan minarelerinden mukabele usul faslasz salalar okunmaktayd. Cenaze namaz klnaca vakit camiin i ve d avlularndan taan cemaat btn bir Eyp meydann doldurmu, karsnda saygyla el balamlard. O gnlerin tiraj en yksek gazetesi Ikdam'da neredilen mtekerrir murabba tarznda bir mersiye, Kalb-i niznnatem ile hemdem eyledim Seylb- dem'i c-be-c-yem eyledim Endielerle kendimi vakf- gam eyledim Duydum peym- rhleti ben matem eyledim kt'asyla balayp hazin msralarla devam ediyordu. Cenaze namazndan sonra onun tasavvuf akla meml bir gazeli ile bu mersiye, ulema, eyh, derviler, nazrlar, mabeynciler, enderun mensuplar, resmi erkan, patrikler, hahamba, ecnebi konsoloslar, din adamlar, ehzade ve damatlar ile geni halk kitlelerince elden ele dilden dile dolatrlm, na' Bostan iskelesi Soka'ndaki trbesine gidesiye dek hemen herkes tarafndan ezberlenmiti. Dtan pek zarif grnen iki daireli bu trbeye, daha yakn zamanda kocasnn defnediliini grmt. Ondan ev188 !kudemnn krk atls vel Kardei Abdlaziz'in intihar perdesine brnm irtiha-li iin yanp yaklm, trajik bir mersiye bile yazarak felee itibardan vaz gelmi idi. Sonra srasyla yaknlarn kaybetmesi, daha 15 gn evvel de kzkardeini topraa vermi olmas ondaki lm hassasiyetini inkiaf ile lmn yzn gzelletirmi, onu derviane bir teslimiyetle kucaklamasna zemin hazrlamt. Cenazesini tayan titrek eller sandukasn kapatp da zerine Sami Efendi'nin srma ilemeli ce-l ta'lik hatt ile "Dahlek y Rasulallah" yazl puideyi yaydklarnda, sanki ruhunun tam bir huzura kavutuu ve dnyann gam u dsine eyvallah dedii belli olurcasma trbeyi uhrev bir tr kaplamt. Vakfiyesinde "Eyp Iskelesi'ndeki merkadlerimiz zerinde mefru olan srmal kadife puideler harab oldukta derhal tamir oluna." ibaresi bulunmasna ramen vakf artlan hilafna bu puideler -geen sene bu vakitler- tavan akan trbede nemden harab ve el srdke paralanan bir halde idi. dile Sultan, dnya nimetleri arasnda mistik bir evrenin insan olarak nefsine hakim olma imtihan vermi ve bu imtihan yz aldyla srdrmtr. O, mr boyu kendisine denen maalar ekseriya hayr ilerine harcayarak pek ok vakf ve hayratn sahibi olma gayreti ierisinde yaar. ehrin eitli semtlerinde emeden sbyan mektebine, sarntan namazgaha, camiden itikaf odalarna varasya dek pek ok bina ina ettirip vakfetmitir. Ancak onun bizce en byk vakf, atas Kanun'nin divnna gsterdii himmettir. 1890 ylnda (h.1308) Matbaa-i Osmaniye'de 236 sayfa halinde ve Divn- Muhibb adyla nerolunan bu eser o gne kadar bir hanm sultann Trk kltrne gsterdii en byk tevecchtr. Kendisinin de iirle itigali ve Tanzimat'n umum gidiine hi itibar etmeden klasik tarz iire reva vermesi, bilhassa devrinin sade diliyle

yazd iirlerinde atalarnn yolunu izliyor oluu ve birok gazellerinin de Muhibb'ye nazire olarak kaleme alnmas, onunla bu byk byk atas arasnda bir sz yaknln dourduunu iskender pala -j 189 gsterir. htimal ki onun divnn bastrmakla aradaki bu tanklk ban salamlatrmak ve sk sk ziyaret ettii Sley-maniye'deki trbesinde onunla lisan- hal sohbeti yapabilmek emelini tayordu. Hayatn her cephesinde olduu kadar fikir ve sanat kanadnda da yeni cereyanlarn ba gsterdii, edebiyatn ise eskisinden tamamen farkl bir mecrada akp gitmeye balad o deiim yllarnn eskiye sadk kalan bu mistik air, hanedan iinde yetien ve divn tertib eden hem ilk; hem de son iir temsilcisidir. apkn bir kocann taknlklarna tam eyrek asr derviane bir tahamml ile saltanatn adn daima korumaya gayret eden ve lmnde gayet samimi olarak elm bir mersiye kaleme alacak kadar da onu seven; Nakibend eyhlerinden Mehmed Can Efendi halifelerinden Bl tekkesi eyhi Ali Efendi'ye intisab ile her hale teslimiyet ve rza gsteren, ah- Nakibend adna birok kereler manzumeler tertipleyerek ruhunu teskine yeltenen, bu arada samimi hissiyatn mncaat ve ilahiler eklinde terennm ile kendisine bir necat kaps aralayan dile, bize gre kelimenin btn ihtiamyla bir sultandr, hem de bir air sultandr. Sultan olmakla trl nimet iindedir ama bestekr Edhem ve Faik Beylerin ehnaz makamnda besteledikleri bir ilahisinde; Yzn mir'at- kibriydr ya Rasulallah Vcudun mazhar- nur- Huddrya Rasulallah Kabul eyle onu akndan azad eyleme bir an Kapnda Adile kemter geddr y Rasulallah dedii gibi kemter ged olmaya namzettir. Divnnda elbette bir Galib yahut bir Nail Dede nevesi-ni ve ahengini bulamayz, ancak grdmz ak hi de onlardan aa kalr deildir, ite size birka beyit: arab- ak Hak'dan n eden derd bela ekmez Olan mest-i Elest her ne bela ekse safa syler 190 !kudemnn krk atls 1 Ne zilletden ne mihnetden ne lemden hazer eyler Umurun Hakk'a tefviz eylemi gnlm rza syler Eder sevda-y vasln flkr- i la'linle dili hayran Derununda olan esrar mest-i pr-cefa syler Zebn- hal eder tayr ederse yet-i ak Ne g u h olur mahrem ne bir harfin hata syler Nigah tercemn- halidir dilhaste-i akn Lisan- gaybdan syletsen amma ol daha syler O uh vasf edenlerdir bilen ktib deil vkf Harem srrn yine mahrem bilir hcib riya syler O eni- i hsni yad etdike artar u'le- i ahm Dil-i eyda o pertevle yanp srr- Huda syler Ham ol dile gftr hodur kn geri Cenb- Pr o feyzi ltfeder bir gn sana syler Ak arabn Hak iradesinden ienler, ne dert ne de bela ekerler. Elest bezminde ak ile sarho olanlar, bu dnyada (bencileyin) her ne bela ekseler onu canlarna safa bilirler. Gnlm, btn ilerini Allah'a havale etmi ve her hale rza gstermi. Artk ne zilletten, ne eziyetten, ne de dnyadan ekinmesi kald. Senin vuslatn uruna ektiim sevda ile la'l pembesi dudan (ilah srlar) dnmekten gnlm kendinden geti, hayran dt. Cefalarla yorularak kendinden gemi olanlar, ite byle bencileyin iinde olan srlar bir bir ortaya dkverirler. Ak yetini tefsir ederse ancak hal dili tefsir edebilir. Bylece ne sz, ne fikir gizli kalr; ne de (o akn) bir harfini hatal syler. Ak ile gnl yaral olanlarn mahzun baklar, hallerinin tercmandr. Ama eergayb dilinden syletecek olsan, daha neler neler syler!.. (Daha nice srlar anlatrlar.) O sevgiliyi anlatanlar onun tecellilerine vkf olanlardr; yoksa yazan katipler deil. Nitekim haremin srrn yine ha-remdekiler bilir; perdedar ise ancak yalan yanl eyler syler. iskender pala -] 191

O gzellik saan mumu yad ettike, hasretle ettiim ahlarn atei artar ve o alev ile deli gnlm yanar, yanar da sonunda Huda'nn srlarn sylemeye balar. Ey dile! Geri kn sz sylemesi hotur amma sen artk susmay tercih et. nki kimbir belki Cenab- Pr (eyh Ali Efendi) hazretleri bir gn ltfedip o ak srrn sana da syleyiverir. Kaynaklar: Hikmet zdemir, Adile Sultan Dvan, Ankara 1996, s. 31 vd. M. aatay Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, Ankara 1985, s. 120 vd. A. Hamdi Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1967, s. 30 vd. Elif Naci, "Trk Saraynda Mstesna Bir Prenses: Adile Sultan" Hayat Tarih Mecmuas, Yl I, Cilt II, stanbul 1965, Say 10, s. 27 vd. tbnlemin M. K. inal, Son Sadrazamlar, cz I, stanbul 1969, s. 59 vd. Ne Esir-i Lutfunam; Ne Tlib-i hsannam Klasik iirimizin klleri arasnda kzl gller gibi parlayan kor paralar vardr. Hani insan duyunca ii yanar gider ya! ite ne zaman okusam zihnime bir ate gibi den ve airine acdm bir tanesi: Heva-y akdan ey dil kell gelmedi mi Kuv-y hhiine ihtill gelmedi mi Ne anladn bu siyeh-perde-i alkdan Cihan dil eminezll hayal gelmedi mi Demek olur ki, "A gnlm! Aktan hl m bkmadn ve hl ak isteine bir ihtilal gelmedi mi? u dnya denen kara perdeden (hayal perdesinden) ne anladn? Artk cihann, iki gzn nnde glge ve hayalden ibaret (bir Karagz perdesi) olduunu idrak etmez misin?!.." Bu msralarn sahibini aratrmadan evvel XIX. asrda Divn iirinin geldii noktay bir byk ustann kaleminden dinleyelim. Bu satrlar yazldnda artk Bak'ler, Galib'ler, iskender pala - 193 Nab'lerin a gerilerde kalm, airlik haysiyeti ne "sultanlk, ne "eyh"lik ve ne de "pr"likten behresiz perianiyan arasnda top gibi atlr olmutur, ite o zamanlarn kompetan olan Ibnlemin Mahmud Kemal (inal) stad yle diyor: "Bizim diyarlarda garib bir itikad var. Gya iir sylemek mutlaka sarholua, pejmrde-kyafet dolamaa vabeste imi. (...) Hokka ile kalemi bir tarafa; ie ile kadehi br tarafa koyarak derya-y tefekkre dalyorlar. Bir msra syledike bir kadeh de parlatyorlar. Syledike parlatyorlar; parlattka sylyorlar. Yirmi-otuz gazel vcuda gelince zavall air de vcudunu kaybediyor." Bu satrlar stadn "Kemal'l-Hikme"1 adyla kaleme ald ve Hersekli Arif Hikmet Bey'i anlatt biyografi ve hatrat kitabndan alnmtr. imdi, yukardaki beyitlere, Ey felek bilmem nedir her dem bu azarn bana Ne esir-i lutfunam, ne tlib-i ihsannam msralarn da zammediniz ve Ibnlemin'in anlatt ereve ierisine oturtunuz, karnza Hersekli Arif Hikmet Bey kacaktr. Hele stne de, mmid-i ch ile arz- rica nedir bilmem Hazin isem deyine istika nedir bilmem beytini okursanz, Divn iirinin son demleri iinde pek ok airi -ki ou Encmen-i uara sohbetlerinin ocuklardr-grp tanyabilirsiniz. Leskofal Galib'ler, Yeniehirli Av-ni'ler, Osman Nevres'ler, Lebib Efendi'ler, Hakk'lar, Le-bib'ler, Memduh'lar vs. Bunlara Namk Kemal ile Ziya Beyleri (sonra Paa) de eklemek mmkndr, ite btn bu neslin en usta Divn airi Hersekli'dir ve dierleri deta onun rahle-i tedrisinde yetiirler. Ama ne yazk ki hemen hepsi i1 Tercman- Hakikat Matbaas, Dersaadet, 1327, s. 39-40. 194 jkudemnn krk atls ire arab arkada etmeyi bir zarafet sayarlar ve pek ounun mr rmaklar byle orak vadilerde topraa karp kaybolur. Arif Hikmet 1840'ta Mostar'da doar. Babas Hersek valisi Zlfikar Nafiz Paa'dr. Babasn kaybedince gen yata istanbul'a gelip ilimle megul oldu. Hukuk tahsilini bitirince imparatorluun pek ok yerlerinde, Erzurum, Bursa, Manastr, Yanya, Kastamonu, Adana, Akdeniz Adalar ve istanbul'daki mahkemelerde azalk, mmeyyizlik, reisliklerde bulundu. Felsefe ve tasavvuf ile yakndan

ilgilendi. Her gn toplandklar iir encmeninde szn stad ok zaman kendisi oluyordu. Hersekli Arif Hikmet, yaad an icaplarn grebilen, Yaar gider mi sanrsn bu tarz ile lem Cihn- kevn fesd inklbsz yaamaz dedii gibi hrriyet fikirlerine katlan, hatta gizliden gizliye bu fikirlerin ateleyicisi olan adamdr. O, edebiyat en iyi bilen kii olarak devrinin zeki ve istidatl genlerini iir vadisinde yolculuklara hazrlamakla kalmam iiri yazmak kadar okumann da bir maharet istediini her frsatta kafalara yerletirmeye almtr. imdi onu, yle bir eb-zinde-dr- ak u sevdaym ki h emim rker cnb-i reftr- py- mrdan Ak ve sevda yznden geceleri gzne uyku girmeyen yle birisiyim ki artk gzlerim karnca ayann hareket ederken kard sesten rker ve o ses bile uykumu karr oldu. beytini nasl jest ve mimikler ile, hangi vurgu ve tonlamalar arasnda, fesli ban nasl da sallayarak okuduunu hayal etsek bile tam mansyla gzmzde canlandranlayz. Halbuki o, her iirin mnsna uygun ekilde okunmas gerektiini mteaddid defalar tekrar ve tenbih eden airdir. Aada onu bir fikir adam olarak tanyacak ve nesir eserlerinde sk sk gndeme getirdii batllama fikirlerini bulacaksnz: iskender pala - 195 "(...) Tevs-i malumat iin bir ecnebi dilini taallme sa'y edenlerin himmetleri ayan- tahsin ise de, mehudatmza gre annla tevaggul edenlerin ekseri her nedense lgn bir hale giriyor; islm'a su-i nazarla bakan bir ecnebi gibi deta husumet gsteriyor (Levmi'l-Efkr'dan)." "Sad hayf ki bu yollara slk edilmeyip Avrupallar su-i taklid yznden birtakm he/esta derek yalnz frenkleri medh sitayi ile deta frenklie meyi edildi. Bu ise, el-ya-zu billah, irtidada kt bir istidad eylemektir. Ulm u fnn baka, frenklik baka eydir. Ulm u f-nn alelumum nev'-i beere mahsus olan avtf- ilahiyye-dendir. Frenklik, baz tevif-i malmenin dt- kavmiyye-sinden ibarettir. dt- kavmiyye elbiseye benzer. Her kavmin vcuduyla mtenasib olarak temekkn eder. Mesela uzun boylu, iman bir adamn zerinde biimli grnen bir palf oyu kas-r'1-kame zaf'l-vcud bir kimse beenip de ayniyle yle bir palto kestirecek olsa yakmaz; hem irkin durur, hem ie yaramaz. Demek.isterim ki temylat ya klne, ya ahmakane olur. Temyl-i klane bir ahsn zerinde biimli grnen bir paltonun terzilike cihet-i snaiyyesini ve kumann su-ret-i maliyyesini renip kendi vcuduna gre bir palto yaptrmaa heves etmektir. Avrupa medeniyetine taklidi tervic-den murad- ciznem budur. Temyl-i ahmakane, bir kimsenin stndeki libas bi'l-istihsan, kendi ahsiyetini dnmeksizin, yle bir libas bitirip giymee zenmektir. Bizim frenklie zeniimiz temyl-i ahmakaneden ne'et etmi bir suitakliddir ki bizi pek fena suretlere koydu; milliyetimizi berbad eyledi. Ne olduumuzu, ne maksada hizmet edeceimizi ardk (Misb-hu'1-zah'tan)." Hersekli 22 Mays 1903'te vefat etti ama biz hl onun brakt yerdeyiz. Aradan geen bir asra yakn zamandr kafa196 jkudemnn krk atls ca Avrupallaamadk ama oumuz zihniyete frenkleme-yi baard. imdi de onun dedii gibi zerimizden kavere-cekmi gibi duran, kuma ve terzisini tanmadmz bir kisve ile alemi kendimize gldrmekle megulz. Dnydan Bir Heccv Geti Toplumlarn sosyal buhranlarla alkand dnemlerde, edeb trlerin yelpazesi de birdenbire geniler ve zellikle mizah ve hiciv gibi satirik yazlar bu dnemlerde reva bulur. Toplum vicdanndaki lklar ve ynetimdeki aksamalar dillendiren airler ve yazarlar da bu dnemlerde ziyade-leir. XIII. asrda Hoca Nasreddin, XV. asr Anadolu'sunda eyh, XVII. asr istanbul'unda Nef , bir asr sonra Srur ve Kan vs. hep bu ortamlarda nev nema bulmu zeka prltlardr ve gerek ahs, gerekse itima problemlerini mizah ve hiciv yoluyla anlatmlardr. Dier milletler iin de durum bundan farkl deildir. Araplarn Cuha's; Amerika'nn Mark Tvvain'i hep byle gei dnemlerinin zekalardr.

Hicv, medhiye (vg) karldr ve kurum, olay, toplum veya kiilerin aksayan ynlerini iir yoluyla dile getirerek onu yermek ve kk drmek mnsnda kullanlr. Halk airlerinin talamalar ile Divn airlerinin hicviyeleri, bu yerginin edeb slba brnm halleridir. Hicv, mizahtan bir gmlek daha serttir ve artk airin egosu msralarnda 198 [kudemnn krk atls daha ar bir dil kullanmasna yol aar. Ancak btn bu hain tavr ierisinde asla dili irazesinden karmaya, argo ifadelere yeltenilmez, bilakis kelimelerdeki incelikler kullanlarak deta topluma bir lisan ve hmor dersi verilir. Gnmzde sk sk karlalan di kfrler, dili eip bkerek kelimelere birtakm mstehcen mnlar yklemek yahut edeb snrn zorlayan ifadelere ynelmek asla bir heccav'n (hiciv syleyen, hec-g) tenezzl buyurmayaca bayalklardr. Heccav her eyden nce edbtir ve edebiyat kelimesinin edeb kknden trediinin farkndadr. Onun msra veya szleri muhataba ynelik bir terbiyeye ma'tuftur ve usland-rc, doru yola getirici, yerine gre de teskin edici mahiyet tar. Onun sanat, bir eyi olduundan byk yahut kk gsterme esasna dayanr ve mbalaa, cinas, kinaye gibi edeb sanatlar yardmyla nkte yaparak meramn anlatmasn inta eder (Bu bakmdan gnmzn karikatristleri, hicvi sz ile deil izgi ile ifade eden sanatlardr). Trk edebiyatnn en usta heccav hi phesiz, Eylemem lsem de kizbi ihtiyar Doruyu syler gezer bir airim Bir gzel mazmun bulunca Eref a Kendimi hicv eylemezsem kafirim diyen air Ereftir (1846 - 22 Mays 1912). Eref, XVII. asrn nl matematiki ve mutasavvf Gelenbev ismail Efen-di'nin beinci batndan torunu olarak tam bir kltr evresinde yetimi keskin zekal bir brokrattr. Genliinde Arapa, Farsa, matematik ve tarih renmitir. Osmanl m-paratorluu'nun en frtnal devrinde, lkenin pek ok yerinde kaymakam olarak bulunmu (1879-1902) ve gerek halkn, gerekse brokrasinin iyzn laykyla tanmtr. Parlak zekasna keskin dili ilave olununca onu siyas yorumlarn dnda tutmak elbette ki mmkn olamayacaktr. Nitekim o da gaflet ve dalaletini grd herkese, her kuruma satamaktan kendini alamayacaktr. Bir ara yedi aylk siyas tuiskender pala -j 199 tukluluk devri yaar ve Msr'a kaar (1904). Oradan ver elini Avrupa! Burada Curcuna ve Zuhur adl iki gazete karr. Sultan Abdlhamid Han'n aleyhinde bulunmay deta meslek edinmi gibidir. Nihayet Merutiyet'in ilan ile (1908) istanbul'a dner. Ittihad ve Terakki ynetimini grdkten sonra temelli ileden kar ve iyiden iyiye kendini hicve kaptrr. Zeki, nktedan, hazrcevap, drst, hakszla tahamml olmayan mizac ona ne kadar dost kazandrd ise devrinin siyas ve ahlk dengesizlikleri de ona o kadar dman kazandrr. Padiahtan en kk memura; nfuzdan yek zerre acze varasya dek kimde, nede, nerede bir aksaklk, hakszlk ve zulm grse haykrr. Arada srada fkesini yenemeyip mstehcen syledii de vkidir amma dorusu onun msralarndaki mstehcenlik bile gnmzn mlyani kfrlerine nazaran pek zarif ve estetik rneklerdir. Hicivlerinin hreti yaylp da kt'alar, beyitleri dilden dile dolamaya balaynca btn heccavlarn ortak kaderine o da giriftar olur ve herkes kendisinden ekinmeye; bylece onu yalnzlk kesinde kendi haline brakmaya balarlar. Yine de Eref, toplumu terbiye etmek ve aksayan ynlerini sergilemekten geri durmay baaramaz. Kendini topluma adam bir adam olarak bu dnyadan gp gittiinde, ardnda yzlerce kt'a ile o devrin btn sosyal vakalarn, siyas dengesizliklerini, izgiden tam idarecilerini, velhasl btn cepheleriyle bir gei devrini bulmak mmkndr. Yaad yllara ait kaynaklar yitirilse de yalnzca Erefin msralar, bu arada Dec-cal, Istimdad, ah u Padiah gibi mizah ve hicv derlemeleri kalsa; sanrz XIX. asrn son eyrei ile XX. asrn ilk oniki ylnn tarihi, felsefesi, siyaseti, hkmeti, psikolojisi ve sosyo-lojisiyle ilgili zengin aratrma eserleri yazlabilir. 22 Mays 1912'de vefat etmitir. Allah rahmet eylesin. air Mehmed Eref Efendi'den bahsedip de onun birka hicvini yahut nktesini tahattur etmemek ihtimal ki ruhani-yetine saygszlk olur. ite onlardan bazlar: 200 kudemnn krk atls

Encmen-i Maarifin (Milli Eitim st Kurulu) birtakm eserlerin baslmas yahut yasaklanmas iin kararlar ald dnemlerdir. Adanal Hayret kurulun azasdr ve pek ok eser onun himmeti ile basm karar almaktadr. Hayret'in yokluunda bir gn bu kurula Halil Edib Bey'in iir mecmuas gelmi. Cahil azalar da anlayamadklar pek ok yeri yanl yorumlayp eseri batan sona izmiler. Halil Edip durumu anlatnca Eref, onu teselli babnda u dtl sylemekten kendini alamayacaktr: Ale'l-amya izerler her kitaptan birtakm yerler Edib'im sanma ki yalnz senin divn izmiler Geen gn encmende yok imi Hayret, btn hey'et Arapa bir shan zanneyleyip Kur'n' izmiler ittihat ve Terakki'nin lkeyi iyiden iyiye bataa gtrd gnlerde be bendlik bir muhammes (beleme) yazmtr. Rya baln tayan bu muhammesin iki bendini birlikte okuyalm: Musibetten beladan ibret aldk y Rasulallah Uyandk imdi, evvel hba daldk y Rasulallah Aceb dergh- Hak'dan biz ne aldk y Rasulallah Meded kl biz nasl ellerde kaldk y Rasulallah Bugnlerde bunaldka bunaldk y Rasulallah Utanmaz birbirinden hepsi bir gn bin yalan syler Biraz namuslular gizli, edepsizler ayan syler Eer varsa lzumu sahiden bunda cihan syler Meded kl biz nasl ellerde kaldk y Rasulallah Bugnlerde bunaldka bunaldk y Rasulallah Eref bir aralk isiz ve tabi parasz kalm. O kadar ki be-on kuru karlnda unun bunun lleri iin dua etiskcnder pala - 201 meye balam. Devrin eyhlislam bunu duyup Erefi yanna getirterek km: - Ayp deil mi; be-on kurua dua olur mu? Eref ii nkteye vurmu ve cevab yaptrm: - Aman efendim; siz bu dualar bir iitseniz, on para bile vermezsiniz. * * * Eref mr boyunca hemen herkesi hicvetmi. Bir tanesi mstesna: ran'da merutiyeti ilan eden Muzafferddin ah. air, biraz da caize midiyle ilk defa bir medhiye kasidesi denip aha postalam. Ne var ki ertesi gn ah lm. Eref bu hadise zerine arkadalarna; - Hicvettiklerini yayorlar; medhettiim ise ld. Ne dersiniz, acaba bizim vkelaya (milletvekillerine) da birer kaside yazsam nasl olur?!... * * * Garip tecelliyattandr; air Eref lmnden sonra mezar tana kazdrlmak zere u drtl yazp vasiyet eylemi: Kabrimi kimse ziyaret etmesin Allah iin Gelmesin reddeylerim Billah z kardam Gzlerim ebna-y demden o rtbe yld kim stemem ben Fatiha, tek almasnlar tam Ne var ki onun salnda korktuu da ldnde bana gelmi ve belki de muzip bir okuyucusu onun mezar tan alp gtrm. Manisa'nn Krkaa kazasnda bulunan imdiki ta daha sonra yaplmtr. Szmz onun bir mncaat kt'as ile bitirelim: Ruz- maherde Muhammed'le Ali hrmetine Dilerim ns btn mazhar- gufran eyle Yeter insanlara dnyann azab ya Rb te-i dzah sndr de glistan eyle Ezan Sesine Hasret phesiz her edebiyat, artlara gre ekillenen konulan ve mecras ile kendi devrinin aynas durumundadr. Bu bakmdan edeb eserlere bakarak alan anlamak mmkndr. Szgelimi klasik iirimizin onca airi iinde bir tanesi kp da ezan sesi duyamamann strabn, yahut dinledii ezan sesinde vatan hasretini terennm etmemitir. Onlar iin ezan sesi bir estetik kaygu yahut airane bir anekdot iin tebihlere konu olabilir; ama asla hasreti ekilen bir maneviyat deildir. Zira dolu dolu gnde be vakit onu dinlerler, onunla kh uyanr, kh randevularlar. Onlarn ezan sesi dinlemek gibi bir hasretleri hi olmamtr. Hatta ihtimal ki ziyadece ezan sesinden rahatsz olanlar bulunsun. te Talcal Yahya Bey, XVI. asr ezanlarndan ancak byle bir espri vesilesiyle bahsetmektedir: Gam deil hak szn dinlemese ehl-i nifak Fsk mztarib'l-hl eder vz- ezan iskender pala - 203

Halbuki tarihimiz boyunca bu vatan evlatlarnn ezan sesine hasret kald ksa bir dnem de yaanmtr ve ite o devrin airlerinden bazlar, herkesin acsna tercman olarak bir hasreti terennm etmekle milletin iman sesi olmulardr. Ancak yine de bunlarn says fazla deildir. Aruzun son muhteem temsilcileri saylabilecek olan Tevfk Fikret, Mehmed Akif ve Yahya Kemal, ezan zerine bu hislerle manzumeler yazan airlerindendir. Onlarn ruhlarnda ezan bir ulvi hazdr ve insan dinledike dinleyesi gelir: Allhu ek-ber!.. Allhu ekber!.. ok kr o gnler tarih olup gitmitir, ama bu sefer de insanmz estetik adan ezan hasreti yaar olmutur. Zira ezanlar, imdilerde insanlar ibadete koturmuyor, deta karyorlar. Hani Mevlna'nn Mesnev'de anlatt bir hikye vardr. Bed sesli biri bir kye imam durmu. Ancak kyller onun ezan okuyuundaki halavetsizlikten o derece ikyet eder olmular ki nihayet bu sesi duyup ibadetten souduklarn farkederek imama bir teklifte bulunmular: - Bir yllk cretini pein verelim, baka bir kye imam olarak git! Adamck bu teklifi kabul etmi. Parasn alp baka bir kyn imamln stlenmi. Birka ay sonra ehrin Pazar yerinde eski kyn erafndan birisi ile karlam. Sohbet esnasnda aralarnda yle bir muhavere gemi. Kyl demi ki: - Rahatn iyidir inallah! - yi olmasna iyi de, u gnlerde kyllerin bir teklifi var; onu dnyorum. - Nedir o? - Diyorlar ki, iki senelik cretini pein deyelim de baka bir kye git! - Vallahi azizim, bence sen bu teklifi hemen kabul etme; zira biraz zaman sonra be senelii bile pein demeye raz olacaklardr. 204 jkudemnn krk atls imdi size ezan hasretiyle istanbul hasretini birlikte yaam bir airden bahsedeceiz, ama nce soralm; hsan Raif adn kamz duymuuzdur? Yahut kamz bu ismin bir hanmefendinin ad olduunu bilebiliriz? imdi okuyacamz msralar ona ait: Sen anl zamanlarn yreinden geerek Dedelerimin ruhlarn titreterek emerek Ondan bana, benden ona szlerek giden ses Tarihlere baka bir z, baka bir gz veren ses Sen ey hazin, sen ey l uzun nefes... Ey cihan Ey dinin nurlu sesi, ey ulu ses, ey ezan Senin sesin gn domadan tan yerine ykselir Tekkelerden camilerden iman ak ses verir Bu lk ses mitlerin mabedini str Vicdanlara skn serper, fikirleri str Senin sesin airlerin kaleminde inledi Seni genlik ihtiyarlk, seni varlk dinledi Ey yurdumun mfik sesi ey ilah gr nefes Ey dinimin canl sesi, ey mukaddes nurlu ses Ey hak sesi, insanl grbzletir, grletir Kanllar karde eyle, cihanlar birletir Ey ulu ses, ey ezan!... Bu msralar, hsan Raif Hanm'n ezan balkl iki ayr iirine aittir ve Paris'te, ezan sesine hasret kald gnlerde yazlmtr. Hakikatte ezan sesinin duyulmad bir yerde yaamann ar yk altnda ezilmeden, ezana hasretlik ne demekmi anlalamaz. Ecnebi diyarlarda insanlarmzn neden abucak yitirildiini ve eer gl bir iman yok ise nasl da heder edilmi mrlere srklendiklerini sylemeye bilmem gerek var m? Belki bu yzden dualarmza bir tekerleme halinde "Rabbim! Ezanmz dindirtme, bayramz indirtme, vatanmz bldrtme..." temenni iskender pala -| 205 leri szlp gelmitir, ihsan Raif Hanm'n Paris'te dinledii kilise anlar arasnda ayn duay gnlerce tekrarladn duyar gibiyim. ihsan Raif, Osmanl vezirlerinden Kse Raif Paa'nn kzdr. Beyrut'ta domu ve Paris'te lmtr. Mamafih daha sonra na' istanbul'a getirilip Rumeli Hisar mezarlna defnedilerek Boaz'n dvud ezanlaryla sla hasretini giderecektir. Kk yalardan itibaren Franszca ve musik dersleri alan ihsan Raif, edebiyata ve iire yakn ilgi duyuyordu. Rza Tevfik'in iirleriyle karlatnda da sanatkr ruhu onu iir yazmaya evketti ve Trk edebiyatnn hece vezniy-le yazan ilk kadn airi oldu. Daha ziyade ak konularnda yazd iirlerini bazan kendisi, bazan baka musikiinaslar besteledi. "Gzyalar" adn verdii iir kitab daha ziyade muztarip gnlnn gzyalaryla nemlenmitir. Evlilikleri -ki izdiva yapm olup ikinci kocas yazar

ahabeddin Sleyman'dr- sla hasreti ve talihinin nnde savrulan hayat onu daima aka, zleyie ve acya sndrm, benliini msralara ykletmitir, istanbul balkl iirinde baknz bir ehri nasl bir sevgili hissiyle anyor: Yllarca aladm gldm dizinde klarn sesi hep ah u zardr Gnller alkayan ak denizinde Kocam Bizans'n glgesi vardr Canma can katan ah stanbul'um Perian hsnne k bir kulum Hasretinle inler evli bir dulum Gnlmde kanmn gr sesi vardr stanbul, ey garbn gizli beresi Syle ak ilinin yolu neresi? Akam gurubunda Gksu deresi Kayktan kaya sine kabarr 206 [kudemnn krk atls Hsnn sylerler hep dilden dile klarn ekmi nice bin ile Gsnde yetien gllerde bile Ezel bir sevda kokusu vardr istanbul'a ve ezan sesine hasret, henz 49 yanda iken gurbet ellerde hayata veda eden bu hanmefendinin vefat tarihi 4 Nisan 1926'dr ve Akam Gazetesi'nin 28 Mays 1926 tarihli nshasnda kan cenaze namazna davet ilannda u cmleler yer alr: "Ayandan merhum Raif Paa kermesi ve Fzl Kibar Bey'in kaim-i validesi olup ahiren Paris'te vuku- irtihalini ke-mal-i teessrle haber vermi olduumuz muhterem airemiz ihsan Raif Hanmefendi'nin cenazesi, zevci Hsrev Bey vastasyla ehrimize getirilmitir. Cenaze, cum'a gn saat birde Nianta'nda, Tevikiye Camii'nde le namaz ba'de'1-eda merhumenin vasiyyeti mucibince Rumeli hisar'nda veda-y rahmet-i Hak klnacaktr." inallah o gn Tevikiye Camii'nde verilen salalar \e okunan ezanlar baka bir edaya brnm ve bu hisli hanmefendinin yllar sren hasretini dindirmitir. Allah gark-i rahmet eyleye!... Sana Dar Gelmeyecek Makberi Kimler Kazsn? ite size ondan birka beyit: Cehennem olsa gelen gsmzde sndrrz Bu yol kiMak yoludur, dnme bilmeyiz, yrrz Der mi tek ta sandn harm-i namusun; Meer ki harbe giren son nefer ehid olsun u karmzdaki maher kudursa, ldrsa Denizler ordu, bulutlar donanma yadrsa Bu altmzdaki yerden btn yanar dalar Tap da kaplasa fk bir kzl sarsar Deil mi cephemizin sinesinde iman bir Sevinme bir, ac bir, gaye ayn, vicdan bir Deil mi sinede birdir vuran yrek... ylmaz, Cihan yklsa emin ol bu cephe sarslmaz Btn Safahat' ayn gr sesin, sanatkr edann, rakik kalbin ve mazlum vicdann sesi olan bu airin adn gizlemek mmkn deil. O bizler iin o kadar aikar ki her msrandan bir anakkale'nin, bir Seyf Baba'nn, bir Kse imam, yahut 208 jkudemnn krk atls sm'n; Sleymaniye yahut Fatih Krss'nn heyecann, cokusunu duyarz. Ama gen nesil iin yle mi ya!.. Kimdir? stiklal Mar'n hangi artlar altnda yazmtr. Dier iirlerinde neler anlatmtr. Nasl yaam, nerelerde bulunmutur? Dostlar, dmanlar kimlerdir? Ve daha bir yn soru!.. Acaba diyorum, byklerini bizim kadar abuk ve kolayca unutuveren baka bir millet olabilir mi?!.. Biz bu illete ne zaman giriftar olduk? Bu millet, deil bu gr sadann sahibi misali dile ve mill vicdana hamle yaptrm bir airini; bu kltre en ufak bir emei dokunmu fani bir sanatkrn dahi unutmad o eski zamanlarn vefa duygusunu ne zaman kaybetmitir? Hangi asrdr bizim gerek nisyanmz!?.. Bugn, ite o pek abuk unutturulmaya allanlardan birinden, Mehmed Akif ten bahis aacaz. Hani inandn hayatnda yaayan, prensiplerinden asla taviz vermeyerek ban dik tutan ve sahip olduu her eyini vatan, milleti ve iman uruna feda etmekten ekinmeyen, btn mcadelelerinde ufack bir karlk dahi almayan, kendine has hibir eyi dert edinmezken milletinin ztrabyla sonsuz aclar eken, milletinin sevinciyle mutlu olan nadide yaratll o heyecan ve iman adamndan. Yegn yegn btn manzumeleri ile bir milleti yzyllarca ayakta tutabilecek olan o byk heyecan ve mcadele insan, Trk-lslm sentezini uurlu bir iman olarak kabul etmi ve slm imanndan ayr bir Trk milliyetinin mmkn olamayacana inanm, her eyini bu uurdaki mcadelesine adam bir dava eri'dir. O, bir mr vererek, karlnda bin mr verilse deen bide eser

Safahat' meydana karan adamdr. Daha 1911 ylnda Safahat'n ilk kitabnn basksn grd zaman sevinecei zannolunurken zlm ve Midhat Cemal'e hediye ettii nshaya, daim slbu olan gnlk konuma dilini, aruz gergefine nak nak ileyerek yle yazmtr: iskender pala -[ 209 Safahat'mda evet i'r arayan hi bulamaz Yalnz bir yeri hakknda "Hazin ite bu." der Kfe? Yok! Hasta? Deil! Kahve? Hayr. Hangisi ya? buuk nazma gmlm koca bir mr-i heder! Bizce o yaad iki vakaya pek ierlemiti. Birincisi Safahat'n kendinden evvel ldn grmekti. Yukardaki dizeleri sylemesinin stnden yllar geip de Msr'da vatan hasreti ve derun ztraplarla bitab ve bi-ilac iken 1930 ylnda kendisine Safahat'n alt kitaplk yeni basks gelir. O gn duyduu hzn ona u hazin msralar yazdrtacaktr: Arkamda kalrsn, beni rahmetle anarsn Derdim, sana baktka, a biare kitabm. Kim derdi ki; sen k de senin arkana kalsn Urunda harab eylediim mr-i harabm Elbette insanlar yazdklar eserler kendilerinden sonraya kalsn ve gelecek nesillerce okunduka kltr iinde yaamaya devam etsin isterler. Akif de byle ummakta iken 1928 Harf nklab ile birdenbire eserinin kendisinden evvel ldn grp zlr ve bu zntsn kendisi ile birlikte hu-zur- Ilahi'ye kadar gtrr. Ta ki 1943 ylnda Safahat'n tamam Latin harfleri ile baslana kadar. Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki feda hed fkracak topra sksan hed diyen o pehlivan ruhlu ve cengver kafal adamn ne kendisi ve ne de eseri, Trkiye Cumhuriyeti'nin hibir dneminde gndemin dnda brakl (a) mam ve asla unutul (a) ma-mtr. Ve hibir zaman da unutulmayacaktr. Kendisi, Toprakta gezen glgeme toprak ekilince Gnler, bu heyulay da er ge silecektir Rahmetle anlmaktr amma ebediyyet Sessiz yaadm, kim beni nerden bilecektir demi olsa bile. 210 jkudemnn krk atls Vatanperverdi. O kadar vatanperver idi ki vatan her gn onun dizelerini tekrarlayacak ve bununla mill kimliini hatrlayacakt. Ama ne yazk ki o mrnn en deerli 11 yln bu heyecandan uzak, bir zamanlar, Can, cnn, btn varm alsn da Huda Etmesin tek vatanmdan beni dnyada cda dedii vatanndan ayr geirmek zorunda kalacakt, ite bizce onu zen ikinci tecrbesi de bu idi. 1925'ten 1936'ya kadar sren bu ile ve imtihan devresini geride brakp da yurda dnerken gazetecilere verdii beyanatta; - Vatanm ok zledim. Msr'dan gecede geldim. Bu gece, otuz asr kadar uzun srd. Orada onbir yl kaldm. Fakat bir an oldu ki onbir gn daha kalsaydm, muhakkak ldrrdm. * * * O fazilet ve ahlk , tevazu bidesi, ashab numunesi insan, yurda dnnn altnc aynda aramzdan derin bir yalnzla ve nisyana boularak ayrlmtr ama geride brakt eseri hayatna inat her gn, her sayg duruunda asil milletin vicdanna gmbr gmbr ilham vererek onu daima hatrlatmaktadr. Dou ve Bat'nn edebiyat ve fen bilimlerinden pek ouna hakkyla vakft. Fen tahsili yapm, Bat'yi yakndan tanm, tahlil edebilmiti. Dou'ya kt. Camilerde vaaz verecek kadar dou kltrne hakim, o vaazlarda fen ve teknolojiyi gndemde tutacak kadar Bat'nn ulat yerin farkndayd. Aralk 1873'te domutu; 27 Aralk 1936'da ilah kelmn ifadesi ile "Fedhulh hlidn" zmresine iltihak etti. Bir Bilen imek akar, gk grler, ufuklar birbirine giriyor sanrsnz!.. Filler, arslanlar haykrrlar, kkrerler; zaman ve mesafe inim inim inler. Bunlarn yannda sesleri kulaklarmzn duygu hududuna gidemeyen karncalar da vardr. Onlar da ses karrlar, nki yayorlar.

Yaradl muazzam bir orkestradr ki onu idare edenin elindeki denek, muhakkak ki bazen bu karncaya da emir verir. Ama orkestra iindeki onun yeri nedir, biz bilemeyiz; bestekr bilir. Her ey konuuyor, dili var. nki yayor. Biz duymuyoruz, anlamyoruz diye bunlar nasl inkar ederiz? Ayamzn altnda ezilen bir ottan, bir toprak zerresine kadar her ey konuuyor. nki hayat nizam iindedir. Baka trl yaanmaz. 212 |kudemnn krk atls Srrna eremediimiz ve eremeyeceimiz bir alemin iindeyiz ki, sade hayat!... lmn, yokluun nam ve nian yok. nki var olan her ey yayor. Msaade ederseniz ben de yayorum. Bu satrlar, byk edebiyat tarihisi ve Divn Edebiyat mtehasss Ali Nihad Tarlan'a ait. Kuular adl kitabnn nsz. Bugnk nesil, Ali Nihad Tarlan adn yalnzca Divn Edebiyat ile mnasebetdar olarak duyuyor ve onu Divn iiriyle aramzdaki balan tesis eden birka staddan biri olarak tanyor. Elhak byledir. Ancak onun edebiyat dnyamza katks bu kadarla bitmez. Divn Edebiyat ile ilgili olarak yaynlanm otuz kadar eseri yannda Farsa'dan ve zellikle Ikbal'den yapt evirilerle kltr mirasmza nice kymetli eserler de kazandrmtr. * * * Onun iyi bir air olduunu, hem aruzla, hem de serbest vezinde iirler yazdn biliyor muydunuz? Gne Yaprak (1953) ve Kuular (1970), onun iirlerini toplad kitaplarnn adlar. O, Servet-i Fnun'da balayp Edebiyat Gazetesi, Gndz ve Genlik mecmualarnda devam ettirdii iir almalarnda 30'lu yllarn Trkiye'sini pek mkemmel ekilde tasvir ve tahlil etmitir, ite "Siz de mi?" balkl bir iiri: Bir talebeme dedim ki bir gn sz arasnda - Peki yavrum, nallah Hafife glmsedi, hayretle dedi bana - Siz de inanrsnz demek hocam, Allah'a Ben de glerek dedim: -Yanl sordun sanrm yle sormal idin: - inanr msnz siz bir eye O'ndan baka? iskender pala -j 213 Hayr yavrum inanmam Ne bana inanrm, ne sana inanrm Ne de bu kainata nanrm nki ben o bir olan Allah'a Birden ard sordu: - Peki nerde O amma? - Gznn nndeki perdenin arkasnda Trkiye'nin inan ve iman mcadelesine bilimsel eserleri kadar iirleriyle ve kk denemeleriyle de katlan ve o uurda yllarca brokratik engellerle karlaan Ali Nihad Tarlan'n, gerek Muhammed Ikbal'den ald ilham ve gerekse Divn iiri dnyasndan devirdii salam itikad, ocukluundan itibaren tad inancn kuvvetlendiriyor ve eserlerine ylece yansyordu. Baknz "Yaratl" balkl iirinde yksek kltrn ve mtebahhir bilgisini nasl da gzel vaz'ediyor: Yaradl bir cmle Fiil, me ful yerinde Failine gelince: Tahtnda mstetirHu. Akolsun okuyana Yaradl bir kitab; fasl fasl, bab bob "Ra"yazlm, "Be" de var Hecele oku ahbab Getir unu yan yana, Rabbin ksn meydana. Biz okuruz kelm ile I Sen okursun hece Tann ite onun elli yllk hocalk hayatnn dnda, urat, didindii, alp abalad baka dvalar ve ayrk idealler. niversite snflarna asla girmemi bu dnceler ve bedi deerler manzumesi, onun sanatkr cephesine ayr bir g214 jkudemnn krk atls zellik ve renk vermitir. Zaten bilimsel aratrmalarndaki ve Divn iiri metin erhlerindeki lezzet biraz da onun air ruhlu olmasndan kaynaklanr. Bunlar,

bir mr boyu petee doldurulan usarelerin, taliplere bal olarak ikram edilmesinden baka bir ey deildir. Yaratlmlar konuturarak Yaratan' arad, bulduu ve gsterdii iirlerinde, varlk sebebini idrak etmi bir m'min tavr vardr. nsanolunun zaaflar ve stnlklerine, ruh yaplar ve hayatlarn dair felsef sorulara cevap aranan bu iirler hakikaten okunmaya de" er. Hele gzel dili, berrak ve seyyal slb ile insana verdii zevk, onun hi de kmsenecek bir air olmadn gsterir. Mamafih alimlii airliini gemi durumdadr; ama bizce bu, onun az ve z iirler yazmasndandr. Eer henz onun iirleriyle tanmadysanz, belki bir ktphane rafnda sizi g mseyerek bekleyen Kuular'n, yahut Gne Yaprak'n, eski kltr kokusuyla dolu tozlarn yuttuunuza piman olmayacaksnz. Bir himmet ehli yaynevi kp o i-i leri yeniden kitaplatrsa ne ho olur. Kald ki bu, eslafa kar topyekn bir kltr borcumuzdur. "Msaade ederseniz ben de yayorum." diyordu Ali Ni-had Tarlan. Gerekten de kitaplaryla, fikirleriyle, eserleriyle hl yayor ve ilelebed de yaayacak. Ama biz onun fani vcudunu, gn gnne bundan tam 18 yl nce, bir ikindi vakti erenky'ndeki kabrine defnetmitik. Namazn klan kalabalk arasnda talebeleri dnda, yurdun her yanndan gelmi dostlar vard. Asistan ve rencisi Mehmed a-vuolu rahmetli de o gn ir'nin u beyti ile anyordu: Kabrim stne licek dem ola ayed gelesin Kim bile ben yitii bulmaa toprak dkesin O gn biz onu yitirdik. imdilerde ise onun gibileri bulmak iin toprak dkerek remil atmamz gerekiyor. Allah rahmet eyleye!.. iskender pala -j 215 Nedim'e Nazire Serde c- badeden dvne clar var idi Dtde-i mtakmzda cst clar var idi Can verirken huvn birgamze-i dil-szuna Dilde can vermek iin ok arzular var idi Cme-hb- sinemizde h ederdi cm- subh Dilbernda gh gh byle hlar var idi Olmamd byle pml-i hazn glzr- mr Blbl hkister eyler reng bular var idi Eyledim air* szyle vasf- mz ey Nihad Eskiden dvama hid nkte-glar var idi * Fuzu'nin "Aldanma ki air sz elbette yalandr" msran kasdediyor. Kiiler Dizini r Hazret-i Mevlana, 9 Sultan Veled, 13 Ak Paa, 17 Murad Hdavendigr, Fatih Sultan Mehmed, II. Bayezid, 21 Murad Hdavendigr, 26 Yldrm Bayezit, 31 Sleyman elebi, 36 Emir Sultan, 41 Sultan II. Murad, 45 Erefolu Rumi, 49 Cem Sultan, 54 Necati Bey, 58 Tacizde Cafer elebi, 63 Yavuz Sultan Selim, 67 Fuzl, 71 Sokullu Mehmet Paa, 76 Ruh, 80 Sultan I. Ahmed, 85 Aziz Mahmud HUday, 90 eyhlislam Yahya Efendi, 94 Nef', 98 Alemdar Mustafa Paa, 103 Nab, 108 smail Beli, 113 Nedim, 117 Koca Ragp Paa, 122,129 Erzurumlu brahim Hakk, 138 eyh Galib, 144 Hoca Ne'et, 149 Beyliki zzet, 155 zzet Molla, 161 Dede Efendi, 168 Leyla Hanm, 172

Leskofal Galib Bey, 176 Namk Kemal, 181 dile Sultan, 185 Hersekli Arif Hikmet Bey, 192 ir Eref, 197 hsan Raif Hanm, 202 Mehmet Akif, 207 Ali Nihad Tarlan, 211 Dizin 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, 183, 191 A. Cevdet Paa, 157,158 abdaln- Rum, 43 Abdulgaffar Efendi, 126 Abdullah (Abdulmuttalib olu, Hz. Peygamberin babas), 40 Abdullah (Sar), 87 Abdurrahman Mirek, 139 Abdlaziz (Sultan), 187,188 Abdlbaki Nasr Dede (eyh), 171 Abdlhamid (Sultan, birinci), 162 Abdlhamid (Sultan, ikinci), 187,199 Abdlkadir-i Geylan, 52 Abdlkadirolu, Abdlkerim (Prof. Dr.), 114 Abdlmecid (Sivas), 87 Abdlmecid (Sultan), 171,187 Abdulmuttalib, 40 b- hayat, 12, 99,117,118 Acem,118 Acemi ocaklar, 28 Adile Sultan, 185,186,188,189,191 Adli (Sultan ikinci Mahmud'un mahlas), 25,185,186 Afrasiyab bkz. Efrasiyab Ahlk- muhsin, 139 Ahmed (Mustafzade), 171 Ahmed (Mutafzade), 171 Ahmed (Sultan, birinci), 86,87,88,89,92, 93, 96, 98 Ahmed (Sultan, nc), 130 Ahmed elebi (Hezarfen), 87 Ahmed Eflak? Dede, 9,16 Ahmed Refi'a Efendi, 153 Ahmed (15. yy. airi), 38, 39 Ahmed-i Yesev (Pr-i Trkistan), 43 Akdeniz, 79,194 Akka, 165 Akam Gazetesi, 206 Alauddevle (Dulkadirolu), 70 alem, 103 Alemdar Mustafa Vak'as, 105,107,157 alemdar, 103 220 !kudemnn krk Atls alemdarlk, 103 l (Gelibolulu), 37 Ali (Hz.), 201 Ali Efendi (eyh), 191 Ali Efendi, 106 l-i Osman, 48,186 Ali Paa (I. Murad'n Veziri), 29, 30 Ali Paa (Kl) 78, 79 Ali Paa (Mirza), 100 Ali Paa (Damat), 119 Alman, 33, 47 alp eren, 44, 52, 87 Alparslan, 22 Alt izili Satrlar, ISZ mine (Vehb'in kz, Hz. Peygamberin annesi), 40 Anadolu Kazaskeri, 64, 65 Anadolu, 10,14,16,19, 29,32,37,44,45, 51, 52, 54, 70, 82, 165,197 Ankara sava, 34 Ankara, 28, 52 Arabistan, 183 Arap dili, 21 Arap, 21,139,197 Arapa, 15, 20, 74, 87, 93,115,138,198, 200 Arif Bey (Defteremini Benli), 156 Arif Hikmet Bey (Hersekli), 145, 177, 193, 195 Ariflerin Menkbeleri, 16 Aristo, 163 Arnavutlar, 47 arpalk, 105 aruz vezni, 20 Asa Suyu, 42 Asm (Safahat'n blmlerinden biri), 32 Asm (elebizade), 110 k (Ali Paa), 17, 20

kpaazde (tarihi), 48 ak, 49, 51, 71, 74, 75 Akt, 140 At (nizade), 111 Ata (Nev'izade), 87 Atmeydan, 137 Avni (Yeniehirli), 177,193 Avrupa, 32, 35,47, 55,199 Avrupal, 195 Ayasofya minareleri, 78 Ayasofya, 107,137 Ay Pr, 116 Ayrlk emesi, 158 Ayvazolu, Beir, 168 Aziz Mahmud Hdai, 86, 88,93 Babaler isyan, 19 Babalik, 18 Babali, 105,107,134 Badat, 72, 81 Bahaeddin Veled, 9 Baha (eyhlislam), 87 Bahan Efkr, 164 Bahti, 87 Bak, 91, 94, 99,108,192 Bl tekkesi, 189 Balat, 65 Balkan Hal ittifak, 29 Balkanlar, 27, 29, 33,47 balmumcu, 173 balmumu, 173,174 Mehmed Paa (Baltac), 112 balyemez, 99 Barika-Zafer, 182 Barres, Maurice, 10 Btnlik, 37 Bayat arks, 170 Bayezid (Sultan, ikinci), 24, 25, 56, 63,64, 69 Bayezid (Yldrm), 11, 28, 31, 32, 35, 43, 44, Bayram Paa (Vezir), 102 Bayramiye, 52 Bebek, 121 Belika, 33 Belh, 9 Beli (Bursal), 114,115,116 Bengale, 123 iskender pala -| 221 beraat-i istihlal, 177 berceste, 123,125,126 Beikta Mevlevhanesi, 146 Beikta, 101,104,121 Beyrut, 205 beyt'l-gazel, 125 Bezm-i Eest, 12 Bihruze Hatun, 64 bikr-i mazmun, 60 Bizans, 182, 205 Boaz, 92,103,120, 205 Boazii: bkz. Boaz Bodan isyan, 165 Bolayr, 184 Bosna: bkz. Bosna-Hersek Bosna-Hersek, 35, 79 Bostan skelesi Soka, 187 Bostan skelesi, 187 Bonak, 78

Bfilkba, Rza Tevfik, 205 Budin, 33 Buharal, 125,126 Bukrat, 139 Bulgar, 29 Bulgaristan, 33, Burhaneddin (Kad, Sivas hkmdar), 34 Bursa, 27, 30, 32, 37, 43, 52, 91, 93,113, 116,194 Bykdere, 104 Cafer elebi (Tacizade), 63, 64, 65, 66, 69 Camiu'l-Usul, 11 canfes kuma, 187 Canbek Giray (Krm Han), 100 Cebrail (Melek), 38 Celal Bey (Recaizade), 177 Celaleddin: bkz. Mevlna celta'lik, 188 Celvetiyye, 93 Cem (ehzade, Sultan), 54, 57 Cemaziyelhir, 12 Cemtd Hurd, 54 Cemd, 54 Cenab- Hak: bkz. Mevlna Cevr, 87 cinas, 198 cnkler, 49 uha, 197 Cumhuriyet, 41 Curcuna, 199 aldran Ovas, 64 anakkale, 19, 207 atalfrn, 116 avuolu, Mehmed, 60, 214 ek ban (beyi), 48 ek, 33, 47 em-i blbl, 59 enigir, 121 raan, 121 ifti, Cemil, 156 in, 54 orlu, 27, 105 ubuklu, 121 danimend (asistan), 52 Dante, 10 Darr, 98 Deccal, 199 Dede Korkut, 81 Dede'yeDair, 168 Demirkazk, 127 Demirta Paa (Rumeli Beylerbeyi), 29 Dersaadet, 193 destan hikyeler, 41 Devhat'l-Mehmid, 165 Devlet-i liyye, 158,182 Devr-i stila, 182 Din Trk Edebiyat, 38 din-tasavvuf menkbeler, 43 0/VAi (Bursal Beli'in), 114 Divn [Ma Ragp Paa'nn), 127 Divn (Sultan Veled'in), 14 0/V%(Beyliki izzet Mehmed Efendi'nin), 159 Divne (Mcib Bey'in), 179 Divn- Hmayun Zabiti, 157 222 |kudemnn krk atls Divn- Muhibbi, \%Z Doan Bey, 33 Duanme, 37 Duhan suresi, 62 dyek usul, 88 ebced hesab, 87

Edebal (eyh), 37 Edhem Bey (Bestekr), 189 Edirne, 46,153 Eflak, 165 Eflatun, 139 Efrasiyab, 181,182 elifmend tennureler, 60 El-Kind, 139 Elvan elebi (k Ali Paa'nn olu), 19 Emir Sultan, 43,44, 52 Encmen-i Maarif, 200 Encmen-i uara, 159,177,193 Erguvan Cem'iyyeti, 44 Ermenice, 20 Ertem, Rekin, 95 Erturul Gazi, 32 Ernsal, I. E., 19 Erzurum, 81,100,142,194 Es'ad (eyh Galib'in mahlas), 144, 153 Es'ad, 111,112 Esma Sultan, 173 Eref (air Mehmed), 198,201 Erefiye, 52 Eref olu Divn, 51 Etmeydan, 107 evc-i asuman, 170 Evliya elebi, 44, 87 evliya tezkireleri, 41 Evrak- Perian, 182 Eyp skelesi, 188 Eyp Sultan Camii, 88 Eyp, 134,187 ezan, 202, 203, 204, 206 Fafur (in Padiah), 54 Fahreddin-i Rz, 97 fahriye, 99 Faik Bey (Bestekr), 189 Faiz (Kafzade), 87 Fakrnme, 20 Faris: bkz. Farsa Fars, 139,152,181 Farsa, 15, 20, 67, 68, 74, 87, 115, 149, 150,152,153,198,212 Fatma (Hz.), 174 Fatih Camii, 91 Fatih Krss (Sefahat'n blmlerinden biri), 31, 208 Fatih Millet Ktphanesi, 87 Fatma Aliye, 173 Fzl Kibar Bey, 206 Felemenk, 33 ferahfeza, 170 Ferhd, 155 Ferri, 141 fetihname, 182 Fetret Devri, 19, 37, 45 Fndkl Sahil saray, 186 Fndkl, 162,185 Ftnat Hanm, 110 FiBeyni's-Sema, 20 Firdevs-i Tavl, 140 Fransz, 105-106 Frenklik, 195

Fuad Paa (Keecizade), 162,164 Fuzul, 56,74,75,108,161,215 Galata Mevlevhanesi, 144,145,173 Galata, 135 Galib (Dede, eyh), 108, 113, 144, 145, 146, 147, 148, 153, 161, 165, 173, 178,189,192 Galib (Leskofah), 179,193 Galiya, 19 Galien, 139 Garibnme, 18, 20 Gavur padiah: bkz. Mahmud (Sultan ikinci) gazavatnmeler, 41 gazel, 10,15, 34, 49, 50, 60, 94, 95, 109, 112, 114, 119, 123, 124, 126, 130, iskender pala -j 223 159, 166, 172, 174, 177, 178, 187, 188,193 ' Genc-i ayegn, 114 Gen Osmanllar, 184 Genlik Mecmuas, 212 Goethe, 10 Gksu, 121,162, 205 Glpnarl, A., 16 Gzyalar, 205 Gliek Hatun, 28, 32 Gldeste-i Riyz- rfan, 113,115 Glhane park, 107 gl-i rn, 162 Gl-i Sad-berg, 113,116 Glen-iAk, 165 Gndz Mecmuas, 111 Gne Yaprak, 212, 214 Gntekin, Mehmet, 169 Grn al, 112 Hac Bayram- Veli, 52, 91 Hal ordusu, 30, 33, 45, 46,47 Hal seferleri, 163 Hadikat's-Sed, 74 Hafz Kumral (Zakirba), 87 Hafz Paa, 96 hafz- ktp, 128 Hafz- irazi, 118 Hakk'n Sto//(Safahat'n bir Mlmu), 31 Hakk, 193 Halep, 110,112,133 Halep Kuma, 108,112 Halet Efendi, 163,164,165 Hali Tersanesi, 79 Halil (Patrona), 121 Halil Edib Bey, 200 Halil'in han {han- Halil), 123 Halimi (Yavuz'un lalas, air), 67 Halvetiyye, 91 Hama, 52 hamas, 41,108 Hamdullah Hamd, 140 Hamdullah (eyh), 63 Ham (Diyarbekirli), 110 Hamid Efendi (Kazasker, Moralzade), 172 Hanerli Bey, 163 Harem Dairesi, 186 Harf nklab, 209 Hasan (Lagari), 87

Hasan Can (Yavuz'un has nedimi), 68 Hasankale, 100 Hasanzade Mehmed (Hac), 63 Hamet, 110 hat (sanat), 63 hattat, 186 hatt- hmayunlar, 158 Hayat Tarih Mecmuas, 191 Haydarne cengverlik, 151 Hayrnnisa Hatun (Hac Bayram Veli'nin kz), 52 Hazan-sr, 164 Hazinedar Aa, 76, 77 Hazret-i Pr: bkz. Mevlna hec-g: bkz. heccav heccav, 198,199 hece (vezni), 20 helli brmckler, 60 Hemedan (Seyyid), 139 Hersek, 194 Hevesnme, 69 Hristiyan, 46 Hristiyanlk, 56, 79 hrz- can, 60 Hibetullah Hanm, 164 hicaz makam, 88,170 hiciv, 99,197,199 hicviye, 100,197 hikem-didaktik, 109 hilal, 23, 30, 72 Hille, 72 Hint, 123 Hipokrat, 139 Hugo, 10 Hurd, 54 Hdavendigr Livas, 27 224 !kudemnn krk atls HOlsat'l-Eser, 95, 96 Hnkr: bkz. Mevlna Hrriyet Kasidesi, 184 Hseyin Vaiz Kif, 139 Hseyn-i Hamav, 52 hseyni, 186 Hsn Ask, M Hsrev Bey (ihsan Ralf'in kocas), 206 hzzam, 170,186 Innocent (Papa VIII.), 55, 56, 57 Irak, 72 Islahat, 186 l'la-y Kelimetullah, 33, 24, 43 ibn Sina, 118 Ibn-i Kemal, 95 Ibn-i Settar: bkz. Settariolu brahim Bey (ehzade), 28 brahim Efendi (Cerrah eyhi), 87 brahim Hakk (Erzurumlu), 140, 141, 142 ibrahim Paa (Damad, Nevehirli), 119 ibrahim Paa (Tacddin, Kefe beylerbeyi Hac Beyzade), 63 Ibranice, 17, 20 bret (gazetesi), 183 Ibtidanme, 14 Ierenky, 214 hsan Raif Hanm, 204, 206 kdam (gazetesi), 187 ilahi, 189 ilm-i firset, 138 ilm-i ihtila, 139 ilm-i kyafet, 138,140 ilm-i ledn, 39 ilm-i sima, 139 llyas b. isa-y Saruhan, 140 ilyas (Baba), 19 imam afii, 139 nal, Ibnlemin Mahmud Kemal, 180,191, 193 Inebaht, 78 ngiliz, 33 Intihanme, 14 Iran, 201 irsal-i mesel, 123 isev, 57 Ishak (Baba), 19 iskender Paa, 64 skoya, 33 slm cumhuriyeti, 35 Islmbol: bkz. stanbul slmiyet, 22 smail Ankarav, 87 smail Dede Efendi (Hamamizade), 171 smail Efendi (Dellalzade), 171 smail Efendi (Gelenbev), 198 smail Hakk (Bursal), 93

smail Paa, 179 smail: bkz. Beli spanya, 22 stanbul Bykehir Belediyesi, 168 stanbul fethi, 46,182 istanbul airi, 118 stanbul Tersanesi, 79 stanbul Trkesi, 81 istanbul, 32, 33,43,47,60,64,65,70, 74, 76, 83, 86, 88, 90, 92, 96, 100, 101, 104, 105, 106, 110, 112, 115, 118, 119, 127, 148, 149, 153, 156, 157, 162, 164, 170, 172, 174, 179, 182, 183, 185, 194, 197, 199, 204, 206 stanbulluluk, 118 stiklalMar, 208 Istimdad, 199 isvire, 33 ittifak Senedi, 157 ittihad ve Terakki, 199,200 ittihad- slam, 183 Ivan Alexander (Bulgar kral), 28 Izgi, Cevat, 181,182 zmir, 134 znik, 37, 52 izzeddin Keykavus, 11 zzet Mehmet Efendi (Beyliki), 153, 156, 157, 158,160 zzet Molla (Keecizade), 161, 162, 163, 164,165, 166 167,172,174 iskender pala -j 225 Jan Dark, 163 Jan Hunyad, 47 Jassy (Ya), 157 K'be, 123,138,171 Kadem-i erif, 89 Kadky, 158 Kadrga, 76 fediriye tarikat, 52 Kathane, 121 Kahire, 127 kaht- rical, 82 Kam, Ferid, 110 Kamertab, 106 Kan, 197 Kansu Gavri, 70 Karacaahmet, 121 Karaelebizade (mverrih), 87 Karadeniz, 104 Karagz perdesi, 192 Karaman, 14, 45 Karamanoullar, 19 Karofolo, 141 kaside, 82, 94, 95, 98, 99,113,120, 123, 201 kaside-g, 98 v Kastamonu, 194 Kn, 139 Kak Elmas, 59 kat'- kelm, 126 Katip elebi, 87 Kayaalp, isa, 87 Kaytbay Trbesi, 88 Kaytbay, 89 Kyif, 138 Kays, 124,174 Kazm Paa, 177 Kefe, 63 Kemal (Sarca), 140 Kemal'l-Hikme, 193 Kerbela, 22, 74, 81 Kean, 162 Kbrs, 19, 79 Krm Harbi, 184 Krkaa, 201 Krehir, 18,19 Krehirli, 19 ksas- enbiya, 41 kt'a, 15, 68,102,115,116,187,199

Kyafet ilmi, bkz. ilm-i kyafet Kyafetnme (Erzurumlu brahim Hakk'nn), 143 Kyafetnme (Hamdullah Hamdi'nin), 140 kyafetnme, 140,142 kyfetinas, 138,139 kyfet'l-beer, 138 kyfet'l-isr, 138 kzlelma, 33, 43 Kzkulesi, 90 Kimya, 20 kinaye, 155,198 Kitb'l-db ve'l-firse, 139 Kitab'l-firse, 139 Kitb's-siyse f tedbri'r-riyse, 139 Kohisar, 91 Konya, 10,11,14,19,32,146,162 Koska, 126,127 Kosova Meydan sava, 22, 28, 32 Kosova Sahras, 29,47 Kosova, 28, 31, 45, 47, 48, 77 Kprl, M. Fuad, 16 Kse mam, 207 Kstendil Bulgar Prensesi, 28 kudem, 7, 8, 26,72,100 kuu, 168, 212,214 Kuu'nun Son arks, 169 Kuntay, Midhat Cemal, 208 Kur'n- Kerim, 11,18,76,200 Kurnaz, C, 156 Kurueme, 163 ks- rhlet (g davulu), 7 Kueyr, 139 Kuz Bunar (Pnar), 42, 43 Kk Ayasofya medresesi, 91 Kltr Bakanl, 169 226 !kudemnn krk atls Knh'l-Ahbar, 37 Lahur al, 60 Lle Devri, 117 Lleli (semt), 127,128,159 Langa, 132,137 Larende, 14 Latf (tezkire mellifi), 38 lyiha, 165,166 Lazar (Srp kral), 29, 30 leb-i derya kasr, 119 Lebib Efendi, 177,193 Leh, 47 Leskofa, 179 Leskofal Galib Bey Divn, 180 Levmi'l-Efkir, 195 Levent (iftlii), 104 Leyla Hanm, 174 Leyla ile Mecnun, 74 Leyla, 174,175 Lokman b. Hseyin, 140 Lombardiya, 33 Lombrozo, 141 lugaz, 127 Lleburgaz, 27 Mabeyn-i Hmayun, 179 Macar, 29, 33, 45 Macaristan, 47, 72 Machzeit, Hans, 10 mahlas, 25, 84, 87, 98,121 mahlasnme, 152,153,156 Mahmud (Sultan, ikinci), 105, 107, 157, 158, 161, 163, 164, 171, 173, 185, 187 Mahmud (eyh), 37 Mahmud Paa Medresesi, 63 Mahmut avu (Odaba, Bindall), 135, 137 Makaleler, 158 Maktul airler, 156 Malazgirt, 22 Manastr, 194 Manisa, 46, 201 Mantc Camii, 115 manzume, 50, 74, 82, 83, 87, 120, 122, 137, 153, 161, 164, 165, 179, 189, 203, 208, 213 Maria (Bulgar kral Ivan Alexander'in kz, prenses), 28 Marifetnme, 140,142 Marmara, 76 Massignon, L, 16 Matbaa-i Osmaniye, 188 matla, 124 mecaz- rf, 126 Mecnun, 129,155,174,178 medhiye, 99,197, 201 megazi, 41 Mehmed (Fatih Sultan), 23, 24,46, 47, 56, 63,182,183

Mehmed (Sultan, nc), 82 Mehmed Akif, 31, 38, 110. 203, 208, 209 Mehmed Ali Paa, 186 Mehmed Bey (Hakan), 87 Mehmed Bey (Karamanolu), 29, 46 Mehmed Bey (Mirzanli Paa'nn olu, Nef'nin babas), 100 Mehmed Can (Nakibendi eyhi, Efendi), 189 Mehmed elebi (Mneccim), 87 Mehmed Efendi (Anadolu kazaskeri, em), 95, 96 Mehmed Efendi (Kadzade), 87, 91 Mehmed Efendi (eyh), 97 Mehmed Emin Efendi (Anadolu Kesedar, Uncuzade), 169 Mehmed Eref (air), 198,199 Mehmed Paa (Kprl), 133 Mehmed Paa (Piri, Yavuz'un veziri), 65 Mehmed Paa (Ram), 110 Mehmed Vasfi (Hattat), 186 Memduh, 193 menkb, 9 Menkb- Emir Sultan, 42 Menkb- Erefzade, 52 Menkbu'l-Kudsiyye fi' Mensbi'l-nsiyye, 19 iskender pala -j 227 menkpnme, 41,42,44 Menkib'l-rifn, 16 menkbe, 19, 42, 43, 52 mersiye, 172,187,189 Mesih, 12 Mesih takvim, 82 Mesnevi (Cem Sultan'n), 54 Mesnevi (Mevlna'nn), 9, 12, 146, 149, 153, 203 mesnev, 14,15, 20, 36, 49, 74 Mesnevhanlk, 153 Merutiyet, 107,186,199 meata, 134 Mevlna Dergh, 144 Mevlna Yl, 168 Mevlna, 9, 10, 12, 14, 16, 20, 37, 147, 149,168,173, 203 Mevlevi, 14,15,145, 153, 163, 171 Mevlevihane, 147,169,171 Mevlevlik, 14,15,16,146,173 Mevlid (Sleyman elebi'nin), 37, 38, 39, 40 Mezopotamya, 72 Msr, 19,52,56,57,70,91,127,165,183, 199, 209, 210 Mi'rac, 37 Mihnet-i Kean, 165 Milli Eitim Bakanl, 169 Milli Eitim st Kurulu, 200 Mill Mcadele, 104 Milo Kabilovi, 30, 32 miraciye, 170 Misbhu'l-bah, 195 mizah, 197,199 Mool, 183 Molla Grani (semti), 149 Monla bkz. Mevlna Mora isyan, 165 Mora, 166 Moskof, 133 Mostar, 194 muahedenme, 157 Muallakat's-Seb'a, 21 Muallim Naci, 95,125,156 muamma, 130 Muhammed (s.a.v.), 47, 57, 201 Muhammed b. Zekeriya Rz, 139 Muhammed ikbal, 11,212,213 Muhammed Muhibbi, 96 muhammes, 200 Muhibb, 188 Muhiddin (Hatipzade), 63 Muhiddin Arab, 10 Muhlisiddin Paa, 19 Muinddin Pervane, 11 mum, 71,191 murabbaa, 170 Murad (Keecizade), 164 Murad (Sultan, beinci), 187 Murad (Hdavendigar), 22, 23, 26, 30, 32, 45, 47, 48, 77, 78, 164 Murad (Sultan, drdnc), 91, 93, 95, 98, 99,101 Murad (Sultan, ikinci), 45,46 Murad (Suttan, nc), 77, 91 Muslihiddin (Hocazade), 63 Muslihiddin Efendi (Kestelli), 63 Mustafa (Balizade), 140 Mustafa (Dellak, Samurka), 107 Mustafa (Fahie Bindall), 107 Mustafa (Hammalba, Krt), 107 Mustafa (Kabak), 104,105,107 Mustafa (Oflu), 105 Mustafa (Pazarl), 105 Mustafa (Sultan, birinci), 93,98 Mustafa (Sultan, drdnc), 105, 107

Mustafa (Sultan, nc), 104, 127, 130 Mustafa (Yenieri, Kazanc), 107 Mustafa Aa (Hasodal, Cennetgl), 105 Mustafa Aa (Kahveci), 107 Mustafa Aa (Rusuk ayan), 105 Mustafa Aa (Uzun Hasan Hac Aa' nn olu), 105 Mustafa Aa (Yenieri Aas), 106 Mustafa b. Evranos, 140 228 jkudemnn krk atls Mustafa Bee (orap), 107 Mustafa Efendi (Hammalolu), 107 Mustafa Efendi (Keecizade zzet Molla'nn dedesi), 162 Mustafa Kz (Acemiolan), 107 Mustafa Paa (Alemdar), 105, 106, 107 Mustafa Paa (Merzifonlu, Kara), 164 Mustafa Rakm (hattat), 186 Mustafa Reid Efendi, 145 Mustafa: bkz. Leskofal Galib Musul, 112 mutasavvf, 8,10, 93 Muzafferddin ah, 201 mbalaa, 98, 99 Mcib Bey, 179 Meyyedzade, 66 mlemma, 15 mncaat kt'as, 201 mncaat, 22, 24, 29, 90,174 Mnif (Antakyal), 110 mneat, 127 maare, 97 mtekerrir murabba, 187 Mzekki'n-NOfus, 53 na't, 95,114,170,174 na'thanlk, 171 Nab, 108, 112, 164,193 Nadir, 87 Nafiz Paa (Zlfikar), 194 Nail Efendi (Manastrl Hoca), 177 Nail Dede, 189 nak- kadem, 88, 89 Nakibend, 189 Namdrn- Zenn- Is/miyn, 173 Namk Kemal, 177, 179, 182, 184, 193 Napoli, 55 Nasreddin Hoca, 197 Nasuh (eyh), 140 Nazilli, 112 nazire, 83,111-112,161,172 nazirecilik, 60 Necat Beg Divn, 60 Necat Bey, 60, 62 Necef, 81 Nedm, 94, 98,108,113,121,161 Neft, 87, 94, 98,100,102,108,197 Nefise Hatun, 28 Neme, 133 Nergisi, 87 Ne'et Efendi (Hoca), 111, 149, 150, 152, 153,154,156 Nevruz Bey, 183 Nibolu kalesi, 33 Nibolu Zaferi, 32 Nibolu, 33 Nilfer Hatun, 27 Nianta, 206 Nizam- Cedid, 104,105,106,107 Nuhbet'l-sr, 113 Nuirevan, 139 Ocak, A. Y., 19 Oklidis, 139 Ordu caddesi, 128 Ordu-y Hmayun, 91 Orhan Gazi, 11, 27,32 Orta Asya, 43 Ortaky, 104 Osman (Gen, Sultan ikinci), 93, 95, 98, 100 Osman (Neyzen), 88 Osman (Ruh), 81, 84 Osman (Sultan, nc), 127,130 Osman Aa (Balyemez), 64 Osman Efendi (Pertev), 153 Osman Gazi, 11,32 Osman Nevres, 193 Osman Paa (am Beylerbeyi), 82 Osman ems, 177 Osmanl mparatorluu, 198 Osmanl airleri, 156 Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, 157 Osmanl Tarihi, 182 Osmanl Trkleri, 20 iskender pala -[ 229 Osmanoullar, 11 zdemir, Hikmet, 191 Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, 191 Pakahn, M. Z., 157 Pala, H., 158 Paris, 163, 204, 206 Pars Bey, 115 Pasarofa, 119 Peev, 87 pervane, 71, 72 postniin, 16

puselik name, 170 puide, 188 Ragp Paa (Koca, Mehmed), 110, 126, 127, 128, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 137, 164,169 Raif Paa (Kse), 205, 206 rakmu'l-huruf, 157 Raid (air), 111 Rebilevvel, 40 Recep Paa, 96 remil atma, 214 Resay Efendi, 159 Read (Keecizade), 164 retorik, 38 rindane, 108,109 * Risale fi'l-firse, 139 risale, 20, 49 Ritter, H., 16 Riyaz, 87 Rodos, 55 Roma, 56-57 Romanya, 157 rubai, 12 ruhav makam, 110 Ruh- Kuds: bkz. Cebrail Ruh (Badatl), 87 Ruhu'l-Beyan, 93 Rum,134 Rum: bkz. Anadolu Rumca, 15 Rumeli Hisar, 205, 206 Rumeli Kava, 105 Rumeli Trkleri, 27 Rumeli, 27, 28,32,37,45, 55, 81, 91,106, 165,179, 184 Rum (Erefoglu), 50, 51, 52, 53 Rum: bkz. Mevlna Rus, 151 Rusuk Ayan, 105 Rusya, 158 Sa'dbd, 117,118,121 saba ayini, 171 Sabit (air), 110,113 sabr- arifane, 122123 sad-berg, 113 Sadeddin Efendi (Hoca), 87 Sadi (elebi), 65 Sadi-i iraz, 118,181 Sadrddin (eyh, Mesnev katibi), 11 Safahat, 31, 207, 209 Safevler, 183 sahibkran, 31, 73,127 Saib Divn, 163 sak, 12, 96,159 sknme, 95 Salacak, 90, 93 Salpazar skelesi, 187 Salih (Hammizde'nin olu), 170 Salih Ahmed Dede, 146 Salih Efendi (Kazasker), 162 Saliha Sultan, 127 Sam(Arpaeminizade), 110,112 Sami Efendi, 188 saraykar oyalar, 60 Ssn, 139 Savc Bey, 28 Schimmel, A., 16 seb'a-i seyyare, 114 sebk-i Hind, 101 secde yeti, 62 Sedad (Keecizade), 164 Sefnet'r-Ragb, 127 Segedin, 46 230 |kudemnn krk atls sehl-i mmten, 38,177 Sekban- Cedid, 105,107 Selahaddin-i Eyyubi, 182,183 Seluk sultanl, 12 Seluklu, 15,19 Selim (Sultan, ikinci), 77, 91 Selim (Sultan, nc), 104, 105, 107, 145,169,170, Selim (Yavuz Sultan), 32, 63, 65, 66, 67, 68, 69, 70,182,183 sema, 15 Senay, 44 Sened-i ittifak, 106 Sergzetnme, 113,115 Servet-i Fnun (dergisi), 212 Settriolu, 115,116 Seyfi Baba, 207 Sherlock Holmes, 129 Srbistan, 45, 47 Srp, 23,30,32, 35,45 Siclll-i Osman!, 173 Sigismund (Macar kral), 32, 33 Sihm- Kaza, %,\0l Sirkeci, 162 Sisman (Bulgar kral), 29 Sitanbul: bkz. stanbul Sivas Garipler Mezarl, 165 Sivas, 34,164,165 Sivasizade, 91 Sivrihisar, 91 siyer, 41 Sohbet's-Safiyye, 144 Sokollu (Mehmed Paa), 79,133 Sokulovi, 79 Solakzade, 87 Son Sadrazamlar, 191 Sultan Ahmed Camii, 86, 89, 92 Sultan Ahmed ve Divn, 87 Sultan Veled Devri, 15 Sultanahmet (meydan), 107 Sultann, 127 suzidil, 170 Sleyman (Kanun Sultan), 77, 91, 94, 99, 188 Sleyman (Krehirli eyh), 19, 20 Sleyman elebi, 36, 38, 39 Sleyman Paa (Rumeli Fatihi, Orhan Gazinin olu), 11,27,32,37,184 Sleyman: bkz. Hoca Ne'et Efendi Sleymaniye, 189, 208 Srur, 197 aban- Sivrihisar!, 140 ah smail, 64 ah u Padiah, 199 ahabeddin Sleyman, 205 ahin Emirzade: bkz. Beli am, 14,81-82 aman, 43 ark, 172 eb-i Arus, 12,14 ecer-i Vakvak, 107 ehbender, 112 ehrekst (mahallesi), 115

ehrengiz, 114 ems-i Tebriz, 14 eref hanm, 174 erh-i Cezire-i Mesnev, 144 evki Mehmed Efendi, 127 Ali Nutk Dede (eyh), 169,170 eyh-i Ekber, 118 eyh, 97 eyhlislam fetvas, 137 eyhlislam Yahya Divan, 95 ile, 112 inas, 110,184 irT, 214 irvan, 81 uh arklar, 119 hane, 108-109 caddin Eb'l-Beka Baba llyas- Horasan, 19 kr Bey (Maarif Nazr), 180 Tac Bey: bkz. Cafer elebi tahmis, 95,172 iskender pala -j 231 Tlib Ensar, 139 Tanpnar, A. Hamdi, 191,183 Tanzimat Edebiyat, 177 Tanzimat Efendisi, 182 Tanzimat, 161, 164, 165, 177, 186, 188 tanzir, 161 Tark bin Ziyad, 22 tarih kt'alar, 95 tarih, 172 Tarih-/ Cevdet, 157 tarikat, 14,15,19, 42, 43, 93 Tarlan, Ali Nihad, 60, 213, 214,215 tasavvuf, 18, 42, 51, 87,184 tasavvuf? edebiyat, 37 tasavvuf neve, 88 talama, 197 Tefviznme, 143 tekke, 18, 42, 82, 93, 115, 146, 148, 169, 204 telmih, 12 Temrta Bey (Anadolu valisi), 19 tenasp, 186 Tepedelenli vak'as, 165 teracim mecmuas, 114 Tercman-,Hakikat Matbaas, 193 Tercme Odas, 184 terkib, 84,172 terkb-i bend, 83 tebih, 16, 202 terifiyeler. 112 Tevikiye Camii, 206 Tevrih-i Al-i Osman, 19 Tevfik Fikret, 203 tezkire, 38, 94,113 Timur, 34 Timurta Paa: bkz. Demirta Paa Tokat, 115 Topkap Saray, 79,186 Tuhfet'l-fakr, 139 Tuna, 30, 33, 47,105 Turnada, 70 Trk Rus Harbi, 157

Trk Saraynda Mstesna Bir Prenses: Adile Sultan, m Trk tasavvuf edebiyat, 41 Trke, 15, 20, 42, 60, 72-74, 87, 93,116, 140,152 Trkistan: bkz. Ahmed-i Yesev Trkiye Cumhuriyeti, 209 Trkiye, 213 Trkler, 21 Trkmen Kocas, 130 Trk-Mool, 34 Twain, Mark, 197 Uluay, M. aatay, 191 Unesco, 168 Urfa, 110 ifte kayk, 118 ftade (eyh), 91, 93 Onye, 115 skdar Mihrimah Sultan Camii, 92 skdar, 83, 90-91,121 Vahhab hareketi, 165 Vak'a-i Hayriye, 186 Varna Meydan Muharebesi, 46 Varna, 47 Vasf- hal, (Enderunlu), 172 Vecih, 87 vefeyat, 115 Vehb, 40 Vehb (Snblzade), 110 Vehb (Seyyid), 110,111 Veled (Sultan), 14,16, (Samurka), 133 Venedik, 78,133 Vesilet'n-Nect, 37, 38, 40 Veys, 87 37, 39 Viegrat, 79 Yahya (Yeniehirli), 42 Yahya Bey (Talcal), 94, Efendi (eyhlislam), 87, 94, 96, 108.197 232 jkudemnn krk atls Yahya Kemal, 8, 9, 27, 31, 81,203 Yakup Bey (ehzade), 28 Yanya, 194 Ya Muahedenamesi, 157 Yazc, T., (Prof.) 16 Yedikule, 107 yelpazeli kadifeler, 60 Yemen, 19 Yenicami, 170 Yenieri oca, 103, 104, 107, 133, 171, 186 Yenieri, 28, 33, 64, 93, 95,105,107,131, 135,165 Yenikap Mevlevhanesi, 146, 148, 169, 170 Yeniehirli, 42 Yesarizade, 161 Yugoslavya, 45 Yuhanna ibn Btrk, 139 Yunus Emre, 7, 8, 37, 51, 55,145 Yusuf engi Dede, 87 Yusuf Zhdi Dede, 146 Zara, 91 Zhiret'l-mOlk, 139 Zakirbalk, 115 Zehra, 175 Zekai Dede,171 Zernigar Kadn, 186 Zeynep Sultan Camii, 107 Zigetvar Seferi, 91 Ziya Paa, 38,83,110,177,184,193 Zuhuri, 19 L&M k i t P 1 Ansiklopedik Divn iiri Szl Kronolojik Divn iiri Antolojisi Akademik Divn iiri Aratrmalar

20 Vasf 20 Veli viladet, 202 Yahya

 Divn Edebiyat Ataszleri Szl Mstesna Gzeller airlerin Dilinden in Gzeller h Mine'l-Ak Efsane Gzeller Kudemnn Krk Atls Krklar Meclisi iirler airler Meclisler i'r-i Kadm ... Ve Gazel Yeniden Peran Gazeller Per-an Gzeller ki Dirhem Bir ekirdek yine Gzg Tavan Aras Kahve Molas Gldeste Gl iirleri Hayriyye Hilye-i Saadet Bu kitapta krk sekin atamzn zamanndan kesitler bulacaksnz. Devlet adam, air, mutasavvf vb. kimlikler tayan bu krk insann hayatnda bizler iin ibret sahneleri sakl. Her bir makalede, tarihin derinliklerine inerek kltr iksirlerinin deiik lezzetlerini tada tada kitabn sonuna gelen bir okuyucu, sanrz ki krknc kapnn sihirli anahtarn da elde etmi olacaktr. nki orada, z kimliimizle yeniden uyanmann hikyesi balar.