1

OTLUKBEL SONRASI AK-KOYUNLULAR (1473-1478) The Ak-Koyunids after the Otlukbeli Battle (1473-1478) lhan ERDEM zet
Ak-Koyunlular ile Osmanllar arasnda 1473 ylnda Erzincan yaknlarnda yaplan Otlukbeli Sava, Anadolunun olduu kadar Yakn-Dounun ve Akdenizin siyasi geleceini belirlemitir. Savan ardndan Osmanllarn Avrupada gc ve nfuzu artarken, Ak-Denizde de hkm ve varlk alanlarn geniletme sreci balad. Sava kaybeden Ak-Koyunlular ise hzla g kaybedip gerileme dnemine girdiler. Sonunda da imparatorluk ykld. almamzda, Ak-Koyunlularda sava sonras yaanan gelimelerin bir kesiti ele alnm olup, bu zaman zarfnda ke sebep olan tarihi hadiseler zerinde de durulmutur.

Abstract
The Otlukbeli Battle, occurred between Ak-Koyunids and Ottoman Empire near Erzincan in 1473, determined the political future of the Middle East as well as Anatolia. After the battle, the enlargement process of the Ottoman authority begun in the Mediterranean area, while the power and the influence of this empire increased. Nevertheless, Ak-Koyunids who lost in battle, entered to the decline process rapidly. In the end of this process, the Ak-Koyunid Empire collapsed. This study deals with a section of the Ak-Koyunid decline process after the battle, and focuses on the historical events which cause this decline process.

Otlukbeli Depreminin Tetikledii Olaylar 1473 ylnda Osmanllar ile Ak-Koyunlular arasnda Erzincan yaknlarnda yaplan Otlukbeli Sava Anadolu ve Yakn-Dou corafyalarna kimin hakim olacan ortaya koyan; dier bir ifade ile Trk ve slam dnyasnn liderliine tartmasz Osmanllar oturtan ok nemli bir savatr. Denebilir ki, Otlukbeli Osmanllarn gerek manada emperyal g olarak douda ve batda kendini kabul ettirmesini salamtr. te yandan Ak-Koyunlular cephesinde tam bir bozgun havas vard. Sihirli bir el sanki her eyi tersine dndrmt. Bata liderleri olmak zere ynetici elit ile reaya (halk) arasnda derhal bir gven bunalm balad. Yeni araylar ortaya kt. Uzun Hasann liderlii i ve d kamuoyunda sorgulanmaya balad. Zamann aleyhine ilemeye baladn gren Ak-Koyunlu lideri gelimelere mdahale etmek ihtiyacn hissetti. nce mttefiklerine mektup yazarak onlar yattrma yolunu deneyen Uzun Hasan Padiah, Venedik Docuna gnderdii mektupta malubiyetin tesadfi olduunu, ilk frsatta Osmanllarn hakkndan geleceini bildiriyordu.1 Papalk ve Venediklilerin ksmen ikna edilmesine ramen, iteki ynetici eliti ikna etmek o kadar kolay deildi. Halk ve ulema nazarnda Uzun Hasann Mslmanlarn tek ve yenilmez lideri olduu imaj ortadan kalkmt. ktidarnn
Do. Dr. Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Tarih Blm. erafettin Turan, Fatih Mehmed-Uzun Hasan Mcadelesi ve Venedik, DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, s. III, s. 124-125.
1

meruiyetini salayan bu ideoloji yklnca, ynetici elit -en azndan bir ksm- devleti kurtarmak adna yeni bir lider ortaya kard. Yeni kurtarc Otlukbeli Savanda Osmanllara malubiyeti tattran tek ehzade olan Uurlu Mehmed idi. Hazrlklar tamamlandktan sonra Uzun Hasan devirmek iin harekete geildi. Bu arada iktidar deiikliinde baarl olmann yollarndan biri olan d destek salama yollar da aratrld ve Memlkler ve Osmanllar ile temasa geildi. syann ilk belirtileri Badadda ortaya kt. Kent hakimi Maksud Beyle Dana Halil Uzun Hasandan sonra Uurlu Mehmedin sultan olmas iin anlaarak durumu ehzadeye bildirdiler (879/1474). Mttefikler Kasr- irinde buluup anlama yaptlar. Sonra da hep birlikte sfehana doru hareket ettiler. Halk onlar karlad. ehzade kente girerek yneticileri tutuklatt ve 1.000 Tmen hara ald. Uurlunun hareketi padiaha ulanca ok gazapland ve hemen Halil Sultan idaresinde bir ordu gnderdi. ehzade ulistan yoluna girdi. Halil Sultan Giluye dana kadar kardeini takip etti. Ancak yetiemeyerek geri dnd.2 Uurlunun kamasndan sonra destekilerinden Maksud Bey merkeze arld ve hapsedildi. ehzade Dana Halil ise Irakta yaayan Arap Muaa airetine snd. O bir sre lde yaadktan sonra piman olarak Padiahn huzuruna kt. Uzun Hasan da bu durumdan honut olarak Badad tekrar Dana Halile verdi. Bu arada Uurlu Mehmed de uzun bir yryten sonra Badada ulam oradan da Osmanl topraklarna girmiti. Fatih deerli konuunu ok iyi karlad ve misafir etti. Onu kendine damat edinerek ilerdeki ran politikalarnda nemli bir koz sahibi oldu.3 Bir Dnemin Sona Erii: Hasan Padiahn Son Yllar ve lm Otlukbelinde Osmanllara kaybettikten sonra kendi kabuuna ekilen Hasan Padiahn son yllar olduka snk gemitir. Enerjik ve cesur bir hkmdar gitmi yerine hastalkl ve kendine gvensiz bir kii gemiti. Bu durum lkesinde otorite boluuna yol am olu Uurlu Mehmed isyan etmiti. Boluktan istifade ile glenen dier bir grup da Hasan Padiahn 1453den beri iyi bir iliki ve shriyet bayla baland Erdebildeki eyh Safiyeddin dergah idi. Ak-Koyunlu lideri Tebrizi ele geirip bakent yaptktan sonra o srada Erdebil eyhi olan Haydarn desteini alm, karlnda da kz Alemah Begm eyhe vermiti. Hrsl bir kiilie sahip olan Haydar, kaynpederinin zaafndan yararlanarak kendini saraya ve Padiaha nfuz edebilmiti.4 Alem Aray- Safevie gre eyh Haydar kendi ve mridleri iin niforma olarak skarlet kumandan krmz renkte bir ta icat etmi, Haydar adn verdii bu tac
Hasan Bey Rumlu, Ahsent-Tevrih (Yay. A. Hseyin Neva), Tahran 1349, s. 545-546; John E. Woods, Akkoyunlular (ev. Sibel zbudun), Milliyet Yaynlar, stanbul 1993, s. 199-201. Aslna baklrsa halkn sempati duyduu yeni lidere kar saray hi msamaha gstermemitir. Bilhassa Selukah Begm-Halil klii derhal harekete gemi, yal hkmdarn glgesinde rakibini kolayca alt edebilmiti. Bu eylem Halil Sultann Ak-Koyunlu tahtna kma srecinde bir prova idi. Saltanat aday veliaht ne kadar gl olduunu gstermitir. Hareket baarsz olmu, ideoloji iflas etmiti. Cihangir/Fetihi politika terk edilirken savunucular da tasfiye edilmeye balanmtr. Mcadeleyi kazanan hizbin temsil ettii yeni trent devletin iktidar eliyle yamalanmas idi. Yeni bir dnem balamtr. 3 G. Barbaro, Travels of Yosafa Barbaro, Trans. W. Thomas Travels in Tana and Persia, London 1873 (HSP, Vol. XLIX), s. 64; Osmanl Kaynaklar asndan bak. Hoca Sadeddin, TctTevrih, Haz. . Parmakszolu, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1992, c. III, s. 330 vd. 4 Karlatrmak iin bak. W. Hinz, Uzun Hasan ve eyh Cneyd, Trkeye terc. T. Byklolu, TTK. Yay., Ankara 1948; s. 23 vd.
2

mridlerine giydirmiti. Hasan Padiah durumu haber alnca damad Haydardan tac istedi. Tac gnderilince de onu perek bana koydu. ocuklarna da ayn eyi yaptrd. Ancak Sultan Yakub bunu reddetti. Rivayetin doruluu tartlsa da Erdebil tarikatnn gcn gstermesi asndan arpcdr.5 Venedik Cumhuriyeti, Trkmenlerin saf d olmasndan sonra Osmanllar karsnda yalnz ve aresiz kalmt. Zor durumda kalan bu cumhuriyet Ak-Koyunlu hkmdarlar ile ne pahasna olur ise olsun bir anlama daha yaparak Osmanlnn karsna bir kere daha kmay denedi. Bu amala 23 ubat 1474de Amrogio Contarini, geni yetkilerle Tebrize gnderildi. Kasmda padiahn huzuruna kabul edilen eli derhal ittifak yaplmasn teklif etti. Ak-koyunlu sultan ise nceki ittifaklarna bal olduunu belirterek Venedikin Osmanllara kar harekata devam etmesini istedi. 1474 gzn sfehanda geiren padiah k aylarnda Kuma geldi. Burada kladktan sonra bahar mevsiminde hareket ederek 2 Haziran 1475de Tebrize vard. Burada bir sre ikamet ettikten sonra eliyi huzuruna ararak onu Venedike Osmanllarla savaa hazr olduu mesajn iletmesi iin grevlendirdi. Contarini 28 Haziranda Tebrizden ayrld.6 Bu arada Ak-Koyunlu hkmdarnn hareketsizliinden istifade eden Osmanl Sultan Fatih Sultan Mehmed rakibinin Anadoludaki mttefiklerini birer birer saf d etmeye balad. 1474 yl banda Gedik Ahmet Paay Karaman lkesine gndererek Silifke Kalesinde direnmeye alan Kasm Beyi ele geirmi ve lke tamamen Osmanl hakimiyetine gemiti. Ardndan da o, Venedike kar geni apl bir asker harekata girierek kodra, nebaht gibi mstahkem kaleleri ele geirdi. Ak-Koyunlu hkmdarn hasmna kar koymaktan alkoyan etmenlerin banda halknn ve ordunun byle bir savaa kar isteksiz oluu idi. Nitekim halk Tebrizde barbaro bakanlnda yeni Venedik heyetini grd zaman iyi gzle bakmamlar ve onlar Mslmanlarn arasn amakla sulamlard.7 Otlukbeli Savandan sonra Hasan Padiahn tek seferi Grcistan zerine olmutur. O, 1477 ylnda yaklak 20-24 bin kiilik kuvvetin banda hareket ettiinde herkes Osmanl topraklar zerine sefere ktn dnd. Ancak Padiah herkesi artarak Grcistana ynelmitir. Yannda ok sayda eyh ve seyyid vard. Bu seferde mareti Kral Bagrati ile Same Prensi Kvarkvere (?) vergiye baland. Bir ok esir ve ganimet alarak askerlerinin yannda bunlar meayih ve sadad arasnda da paylatrd. Barbaroya gre Grclerden alnacak yllk vergi 16.000 duka idi.8 Hasan Padiah ayn yln sonbaharnda Tebrize dnerken kendisinden midi kesen Venedik elisi de geri dn hazrlklarna balamt. Barbaronun yola kt sralarda Hasan Bey hasta dm bulunuyordu. Bu durum iten ie iktidar mcadelesini kztrmt. O srada Osmanl lkesinde yaamakta olan Uurlu Mehmed babasnn son gnlerini yaamakta olduunu renmi ve baz Ak-Koyunlu beylerinin davetkar mektuplarndan cesaretle misafiri olduu Sultandan izin almadan Osmanl topraklarn terk ederek Azerbaycan zerine yrmt. Ancak daha Ak-Koyunlu topraklarna girer girmez babasnn sa olduunu rendi. Yine de ansn denemek istedi. Erzincan nlerinde Bayndr Beyin askerleriyle karlat. lk vurumada
lem ry- Safev, s. 30. A. Contarini, The Travels of the Magnificent Ambrosio Contarini, Trans. S.A. Roy, Travels in Tana and Persia, London 1873, s. 127 vd.; Hinz, Uzun Hasan, s. 58. 7 Barbaro, Travels, s. 67 vd. 8 Barbaro, Travels, s. 31-52; Hinz, Uzun Hasan, s. 121. Grc akn ulemann da devlete ortak yapldn gstermesi asndan ayrca zerinde durulmaya deer.
6 5

Bayndr Bey tarafndan atlan bir okla yaraland ve atndan dt. Ak-Koyunlu Beyi ehzadenin ban gvdesinden ayrarak Hasan Padiaha gnderdi. Adamlarndan biri olu Gde Ahmedi kard ve Osmanl sultanna gtrd. Uurlunun ortadan kaldrlmasndan sonra Sultan Halil taht iin rakipsiz kalmt. Nitekim Hasan Padiah lmeden nce zevcesi Seluk ahn telkinleriyle ehzade Halil payitahta arld ve dier ehzadelerin nnde veliaht ilan edildi.9 Ak-Koyunlu Padiah nihayet hastal artarak 5/6 Ocak 1478 gecesi 50 yanda hayata gzlerini yumdu. phesiz o Trk tarihinin nde gelen belki de en byk ahsiyetlerinden biriydi. mkanlar ve potansiyeli kt bir beylii 20 yl gibi bir srede cihan imparatorluu haline getirmeye muktedir olmutu. O, Trklerin 3 ktada birden at koturduklar fthat/cihangirlik geleneinin hkm srd bir dnemde dnyaya gelmitir. Yine o, bu gelenekten beslenmi ve buradan ald enerji ile beyliini ksa srede byterek emperyal g seviyesine getirmitir. Hkmdarlk ettii sre iinde devletini yeniden ina etmi, kanunlar karm vergiler koymutur. Bugn Hasan Padiah kanunlar adyla gnmze kadar gelmi ve Gney ve Dou Anadoluda Tanzimata kadar uygulanm olan kanunlar delil olarak bal bana bir vesiledir. Onun devrinde alimler bilginler byk deer grmtr. Sk sk onlar toplayarak dini, siyasi ve teknik konularnda sohbet yaptrm ve zaman zaman da kendisi katlarak fikir beyan etmitir. Ulema ve meayihler byk gelirlere kavumu, elde ettikleri muafiyet ile de devlet iinde nemli bir g olmulard. Tebriz o dnemde bir kltr ve sanat merkezi olma yolunda stanbulla yaryordu. Yaptrd cami, imaret ve saraylar gzleri kamatryor ve devrin ihtiamn gzler nne seriyordu10. Ksacas Hasan Padiah, bir Diyarbekir eyaletiyle snrl olan beyliini Azerbaycan, Irak- Arap ve Acem, Fars ve Kirman gibi lkeleri katarak imparatorluk haline getirmitir. Dengelerin Bozulmas ve Sultan Halilin ok Ksa Sren ktidar Hasan padiahn rahatszlnn artt son zamanlarnda padiahla aday Sultan Halil, Gyaseddin Mesud, Yakub, Yusuf ve Mesih Mirza adlarnda 5 ehzade vard. Trk devlet geleneine gre en byk olun seilmesi gerekiyordu. Bu bakmdan Sultan Halil en ansl olanyd. Kaynan zikrettiine gre hkmdar ehzade Yakuba da meylediyor, en azndan saltanata ortak olmasn arzuluyordu. Ak-Koyunlu hkmdar Grc Seferinin ardndan durumu arlanca, zevcesi Seluk ah, irazda bulunan oluna haber gndererek acele gelmesini istedi. Sultan Halil bakente ulatnda Hasan Padiah henz hayattayd. Onun gelmesinde honut olmad ve Halili azarlad. Ak-Koyunlu hkmdarnn amac Yakuba da vezirlik makamn vermekti. Ancak dndn gerekletiremeden dnyadan gt11. Babasnn lmyle hemen harekete geen Halil annesinin de yardmyla saltanat ele geirerek Ak-Koyunlu tahtna oturdu. Sultan Halil saltanata oturur oturmaz ilk ii olarak Tarih-i Emini mellifinin vasflarn vd ehzade Maksudu ldrtt. Maksud uzun yllar nce daha babas sa ve Badad valisi iken saltanat davasnda Uurlu Mehmedin yannda yer almt. Sultan ehzade Yakub hakknda da iyi fikirler
9

Barbaro, Travels, s. 92-93; Hoca Sadedin, Tct-Tevrih, s. 330-332; Rumlu, Ahsen, s. 566-

567.

Mukayese iin bak. Hinz, Uzun Hasan, s. 87 vd.; Woods, Akkoyunlular, s. 202-203. Eminddin sfehn, Trih-i lem ry-i Emn, ing. Terc. V. Minorsky, London 1957, s. 23 vd.; Woods, Akkoyunlular, s. 203.
11

10

beslemiyordu. Ancak annesinden ekindii iin dokunmad. Bununla beraber cezalandrmaktan da geri kalmayarak Diyarbekire srgn etti. K artlarnn yaanmasna ramen onun hemen yola kmasn istedi. Sultan Halilin bir korkusu da annesinin ilere kararak kardeini kendine kar koz olarak tutabilmesi ihtimali idi. Bu amala onun payitahttan bir an nce uzaklatrlmasnda fayda gryordu. Bunu dnda da kendisini istemeyen tecrbeli, bilgili ve devlet iinde byk gc olan Meliklmera Sleyman b. Bieni Yakubdan ayrmay planlad. Bu amala ona ordunun bakumandanl ile yllk 1.000 tmen gelir teklifini yapt. Sleyman bu teklifi, Yakubun doumundan beri lalas olduu gerekesiyle kabul etmedi ve artk daha fazla kalamayaca iin Tebrizi terk ederek kendi kla olan Erci ve Adilcevaz tarafna yneldi12. Yeni Ak-Koyunlu hkmdar devlet mansplarna yeni atamalar yaparken Fars hkmetine olu Elvendi tayin etti. Yanna Hoca Haclu Hseyin Bey, Bayndrl emirlerden Abbas Bey, Yusuf Bey, Bayram Bey, Hasan Ali Bey, Minnad Bey Hazan, Karakoyunlu emirlerinden Alpavutlu Mihmad Bey gibi deerli emirleri verdi. Bunun dnda Fars vezirliine ah erefeddin Mahmud Can Deylemiyi tayin etti ve ehzadeye 3.000 tmen yllk gelir balad13. Kad Alaaddin Beyhakiyi de Osmanl Sultan Fatihe ayn anlamalar yapmak ve eskilerini yenilemek zere gnderdi. Son olarak Fars dndaki btn vilayetlerin idaresini Musullu Bekir Beyin eline verdi ki bu dier airet reislerinin muhalefetine yol aacaktr14. Sarayda Darbe: ehzade Yakubun Diyarbekire Var ve syanlar Devlet ynetiminden uzaklatrlan Yakub ve destekileri, Ak-Koyunlularn beylik dnemindeki merkezleri Diyarbekire doru hareket ettiler. Aslnda Tebrizdeki ynetim tarafndan uzun sredir ihmale uram madur Diyarbekir yneticileri ve halk da yeni efendilerini bekliyorlard. Onlar, belki de talihin kendilerine yeniden gz krptn hissetmiler, kurtarclarna kavumak iin sabrszlanyorlard. Devrin kayna, bu yolculuu ok canl bir ekilde zikreder: ehzade Yakub, Tebrizden daha yeni ayrlmt ki, youn bir kar balad. Ordu ve maiyetindekiler kaynan ifadesine gre siyah ve krmz elbiseler iinde fildii renginde bir sahada satran atlar gibi hareket ediyorlard. Vann Kuzeydousundaki Bend-i Mahiye gelindiinde Sleyman b. Bien ehzadeye katld ve birlikte Bitlis tarafna hareket ettiler. Yolda yine kara yakalandlar ve kendilerini bir ribata zor attlar. Tavacnn yolu atrmasndan sonra hareket ettiler. Yolun iki yanna ylan kar o kadar yksekti ki, develer bile geemiyordu. Bitlis dalarn geip Veysel Karaninin trbesinin bulunduu yere ulatklarnda kar azalmt. Erzin civarna ulatklarnda Karaman olu Kasm Bey ona katld. Beiriye ulatklarnda ise Hsn- Keyfa valisi Mhrdar eyh Ali Bey, Diyarbekir valisi Bayndr Beyin olu Muhammed Bey, Mardin kalesi Ktvali Halid gelerek hediyelerini takdim ettiler. Burada Yakub Kurban Bayramn kutlad (1 Zilhicce 882/6 Mart 1478). Halk ehzade iin meydanlarda kurbanlar kestiler. Beiriden sonra Salad ve Abara gelindi. Burada Diyarbekir valisi Bayndr Bey gelerek kentin anahtarlarn sundu. Ardndan Ergani, Hani, Atak, Eil, Bagin, Silvan,

12 13

sfehn, Trih-i Emn, s. 25-27; Rumlu, Ahsen, s. 569. Rumlu, Ahsen, s. 569; sfehn, Trih-i Emn, s. 28-29. 14 Rumlu, Ahsen, s. 569 vd.

ermk ve Ruha gibi vilayetlerin hneleri gelip hediye sunup ballklarn bildirdiler. ehzade ve maiyeti birka gn sonra da Amide ulatlar15. Tarada Hareketlenme: Murad b. Cihangirin syan te yandan ehzade Yakubu merkezden uzaklatran Sultan Halil, taht merasimi ve mansp datm ardndan her bir grevliyi lkelerine gnderdi. Bu meyanda olu Elvendi kalabalk bir maiyetiyle beraber iraza gnderdi. ehzade 9 Zilhicce 882de (14 Mart 1478) iraza vard. Padiah her ne kadar Farsn idaresini kendisine vermise de mali alanda da tek sorumlu vezir erefeddin Deylemi idi. Bekir Bey Musullu da Padiah adna Fars eyaletinin de vekiliydi. Halilin Ak-Koyunlu tahtna oturmasndan ve devlet iinde grev dalmndan pek ok ehzade ve emir memnun deildi. Bunlardan biri olan Save valisi Murad b. Cihangir isyan etti. Etrafna Karakoyunlulardan, Trk ve Krtlerden kalabalk bir grup toplayarak Tebriz zerine yneldi. Sultan Halil yeenine kar Muzafereddin Mansur Purnak yollad. ki taraf Sultaniye ovasnda 883 Safer (Mays 1478) aynda karlatlar. Yaplan sava Mansur Bey kaybetti. Yenilgi haberini alan Sultan Halil derhal ordusunu toplayarak Murad zerine yrd. Miyaneye ulatnda ehzade Murad savamaya cesaret edemeyerek firar etti. Ordusu ise dald. Sultan yeeninin ardndan erefeddin Osman Beyi yollad. Murad, Firzkh kalesine snd. Kale sahibi Hseyin Kiya Sultan Halilin hmndan korktuu iin ehzade Murat ldrtt ve ban Tebrize gnderdi (14 Rebilevvel 883/15 Haziran 1478). O bu ekilde dllendirileceini umuyordu. Sultan Halil bir hanedan yesine kar iledii suun cezasz kalmayacan gstermek iin Bekir Bey Musulluyu Kiya zerine gnderdi. Bekir Bey Firuzkhu ele geirirken kale sahibini de esir ederek payitahta dnd. Hseyin Kiya her bir uzvu paralanarak feci ekilde ldrld16. syann Yaylmas Murad b. Cihangirin ortadan kaldrlmas hanedan ii mcadeleyi (ekimesi) azaltmad, aksine artrd. Cihangirin oullar Halil Sultana kar tmden ayaklandlar. Bunlardan brahim Bey daha balangtan itibaren ehzade Yakubu destekliyordu. Ancak Halilin tahta k ve ardndan yaplan hakszlklar sonucu brahim yeni hkmdar devirmek iin bizzat harekete geti. Hakimi olduu Kuhbenan ve Sircandan (Kirman) bir ordu ile hareket ederek ehr-i Babeke vard. Kale-i Marjda kardei Kasm Bey kendisine katld. Birlikte iraza doru yola ktlar. Serkahar blgesine geldiklerinde yrenin emir ve beylerine lkesindeki zahire ktlndan buralara geldiklerini bildiren mektuplar yazarak onlarn phe etmemesini saladlar. O Bekir Bey Musulluyla olan eski dostluuna dayanarak erzak istedi. Ancak erzak geldiinde isyan genilemeye balamt. Plan iraza girmek ve ehzade Elventi uzaklatrmakt. ehzade Mehedi Mursaba geldiinde buray kuatmas iin bir mfreze brakt. Hafrak ovasnda Sultan Halilin adamlaryla karlat. Onlar yamalad. Kervanda bulunan Emir Kemaleddin Yahya kaarak emirleri uyard ve orduyu ard. Bu srada brahimin askerleri Bend-i Amir kalesini yeni kuatmlard. irazllar youn bir ok yamuruna baladlar. brahim bir ok denemelerine ramen iraz ele geirmedi. O mitsizlik iinde Sava ve Kuma giderek kardei Murada katlmak istedi. Savaya ulat zaman kardeinin felaketini rendi. akna dnen ehzade Savada ele
sfehn, Trih-i Emn, s. 27-28; Rumlu, Ahsen, s. 571. Kaynan tasvirleri blge tarihi asndan son derece kymetlidir. 16 sfehn, Trih-i Emn, s. 28-31; Woods, Akkoyunlular, s. 233 vd.
15

geirildi. Halil Sultan onun ldrlmesini istedi. Ancak dier kardei Yakubun hareketi buna mani oldu17. Yakubun Harekat, Sultan Halil ile Sava ve Hkmdar Oluu Sultan Halil, Ak-Koyunlu tahtna oturmasndan itibaren yanl politikalar sonucu nce en byk destekisi annesi Seluk ah Begm kstrp ehzade Yakuba kaptrm, ardndan da keyfi hareketleriyle dier saltanat mensuplarn kaybetmitir. Ksacas isyan ve taht kavgalarndan kendini bir trl kurtaramamt. lkedeki honutsuzluk kendi maiyetine de yansmt. Onlar da Halilin devlete hakim olmayacan anlamlard. Sonuta Yakubu Tebrize ardlar. Yusuf ve Mesih Mirzalar da aabeysine destek oldular. Yakub bu srada yazlamak iin Amidden ayrlmt. Yannda Bayndrl Hasan Ali Bey, epnili Elald Bey ve Duharlu Bekir Bey gibi emirler vard. Ordusu Pambuklu ayn getii zaman eliler gelerek Sultan annesinin Bitlise ulatn bildirdiler. Anne Seluk ah Begm olu ile Beiride bulutu. Ardndan onlara Sleyman b. Bien de katld. Yakubun annesi burada bir kenge yaparak emirlerin hepsinin biatn ald. Hac Bey Musullu herkesin Yakuba itaat edip baland hususunu Sultan Halile bildirmesi iin Beiriden yola karld. Bununla birlikte Yakubun genlii bir handikap olabilir ise de o kendini hazr hissediyordu. ehzade ve ordusu Mu sahrasna indii zaman Duharludan Muhammed Bey ve Hurid Beyin olu Yusuf Bey ordugha katldlar. Ak-Koyunlu taras Yakubda karar klmt. Mirat ayna ulaldnda da Sultan Halilin Murad b. Cihangiri yenilgiye uratt ve ehzadenin Firuzkuha kat haberini ald. Hadise ehzade ve maiyetinin neesini kard. Onlar Halilin pozisyonunun glenmesinin Yakubun hareketini zor duruma sokacan ve araya bar temsilcilerinin girmesiyle ehzadenin ikna edileceini dnyorlard. Bu karamsar ortam iinde Yakub korkularnn aksine Tebrize yrmeye devam karar ald. Bala ovasna gelip kamp kurduu srada Diyarbekire giderken souk dolaysyla Tebrizde brakt askerleri Mansur Bey igani ile birlikte ordugaha katldlar. Dier taraftan kardeinin hareketini renen Sultan Halil Sultan Bulakdan hareket ederek Tebrize doru derhal hareket etti. Sleyman Bey, akrlu mer Bey ve Piltan olu skendere btn kuvvetiyle kendilerine katlmas iin haber gnderdi. Btn vilayet yneticilerine mektuplar yazarak onlara kendini destelemek ve gvenliini salamak hususunda tevik etti. Yakub, Erci nehri kenarnda bir ok naml beyle birlikte kamp kurmutu. Burada emir ve askerlere Pervaneciler vastasyla pek ok para datld. Sonra buradan hareketle Bend-i Mahiye gelindi. sfendiyar olu Kzl Ahmed, Emir Aslan gibi beyler burada ehzadeye iltihak ettiler. Yakub ve ordusu Div-Kanaya doru hareket ettii zaman Musullu Hac Bey, Halilin yanndan dnm ve yolda onlara katlmt. Abaka Saray civarnda da Bayramlu Cemaleddin Bayram Bey bekliyordu. Yakub onu nc (munkalay) tayin etti. Yakub Bey emin fakat yava admlarla ilerlerken, Sultan Halilin Tebrizde olduunu ve zerlerine bir kuvvet gnderdiini haber ald. Bunun zerine Bayndr Bey emirleri toplayarak dman nasl yenebilecei hususunu tartt ve birlikte bir plan yapld. Skmen-Abad'a gelindiinde Purnaklu eyh Hasan Bey de Yakuba katld. Bu olay ehzadenin gcn ve moralini artrd. O ileri harekatna devamla Hoy ay kenarlarna ulam iken Sultan Halilin Tebriz ile Merend arasndaki Yam Geidinde18 bulunduu haberi geldi. ehzade Hoyda kamp kurup ordusunu dinlendirirken nc birliklerini de geri ordugha ard. Halil ise Merend
17 17 18

sfehn, Trih-i Emn, s. 31-32; Rumlu, Ahsen, s. 569-571. Tebriz ile Merend arasnda bir yer.

civarndan Yakuba ok sert ve aalayc bir mektup gnderdiyse de Yakub bunu dikkate almad, hatta kardeinin telaa kapldna hkmedip kazanacana olan gveni daha da artt. O tecrbeli komutanlar Bayndr Bey, Kzl Ahmed ve Elald Beyden Sultan Halil ile vuruacaklar yeri semesini istedi. O da en uygun yerin Hoy kprs olduunu bildirdiler. Yakub ertesi gn ordusunu kprden geirdi. Bu esnada Kemah valisi Maksud Bey hazinelerle birlikte geldi. Sultan Halil de Marende ulamt. ehzade ordunun arlklarn geri koyup kprnn gerisinde mevzi almalarn emretti. Sultan Halil Valdiyan mevkiinden19 zerlerine gelirken Yakubda etraf dalarn eteini tutmutu. Sabahleyin iki ordunun keif birlikleri karlatlar ve birbirlerini ok yamuruna tuttular. leden sonra Halilin sava alanna indii haber verildi. Ordu sava tertibi ald. Emirlerin ou gne batarken savaa girmek istiyordu. Ancak Elald Bey vaktin ge olduunu bildirerek savaa engel oldu. ki taraf 14 Rebilahir 883/ 15 Temmuz 1478de davul, ks ve zil sesleri arasnda kar karya geldiler. Yakub merkezde yer alrken, sa kanat Sleyman Bey, Mahmut Bey, Piltan olu Pilten ve Bayramlu Bayram Beye, sol taraf ise Bayndr Bey, epnili Hasan Aa, Tavac Yusuf Bey ve Maksut Beye emanet edilmiti. nc kuvvetler akrlu mer, iganili Mansur Bey, Hurid Beyin olu Yusuf Bey ve Cemid Beyin oullarnn komutasndayd. Buna karlk Halil Sultann yannda nc komutan ereffeddin Osman Miranahi, sa kanatta Purnakl eyh Ali Bey ve sol kanatta Sufi Halil gibi naml emirler vard. nce Yakubun avclar (arkaclar) harekete geerek Halilin toplarnn bulunduu tarafa ulatlar. Sultan merkezini top ve tfenklerle takviye etmiti. Topular atklar atele Yakubun kuvvetini datt. Ardndan Halilin nc emirleri saldrya geerek Yakubun arkaclarn Mhrdar Ali Bey, Koca Hseyin Bey, Purnakl Sidi Ahmed ve Purnaklu eyh Muhammed Beyin komutasnda bulunan mujilerin20 bulunduu yere kadar srdler. Hatta Yakubun mujilerini de bozguna urattlar. Karaman emiri Hseyin yaraland ve atsz kald. ehzadenin sol kanadnda bulunan Bayndr Bey saf deitirip ihanet etmeyi dnyordu. Ayn zamanda Sultan Halilin de kaynpederi olan ve Bayndr Beyin idaresindeki sol kanatta tip ve koun arasndaki mfrezesiyle yer alan emikezekli Suhrab Bey aniden kllarn ekerek Tipe arkadan saldrdlar. Ancak Yakubun kuvvetleri bu hamleyi savuturdu. Korkun bir bouma yaanyordu. Halilin nc birlikleri komutan Osman Bey Yakubun ordugahna kadar girdi ve Bayndr Beyin haremi esir edildi. Bayndrl Yusuf Beyin bulunduu sol kanat Yakubun sa kanadn bozdular. Sadece Melikl-mera Sleyman Bey ve Seyfeddin Bayram Bey dayanyorlard. ok gemeden onlar da esir dtler. Sultan Halil rakibinin sa kanad ile nclerinin daldn grnce sava kazandna hkmederek derhal bulunduu yeri terk ile Yakubun bulunduu merkeze saldrd. Ancak arpma esnasnda kolunu kaybetti. Ardndan eyh Ali Bey Mhrdarn olu ile Emir-i Ahur Satlmn kl darbeleri altnda hayata gzlerini yumdu. Yakub yanna geldiinde oktan lmt. Savan ertesi gn Yakub Han- Nemekte ordugh kurdu. Halilin emirleri gelerek pimanlklarn af dileklerini ilettiler ve ballklarn bildirdiler. Yakub hepsini balad. Sonra da Merend zerinden Tebrize hareket etti ve ayn gn AkKoyunlu tahtna kt (15 Temmuz 1578)21.
Merend ile Hoy arasnda bulunmaktadr. nc kuvvetlerin arkasnda bulunan ihtiyat kuvvetleri. 21 sfehn, Trih-i Emn, s. 32-40; Rumlu, Ahsen, s. 571-583; Yakub Mirz ile Halil Sultan arasndaki sava ran kaynaklarnda olduka ayrntl bir ekilde anlatlmaktadr. Sultan Yakubun Sava kazanp Ak-Koyunlu tahtna oturma baars gstermesinin bir sebebi de kukusuz saraydaki Seluk ah Begmn Sultan Halil kliinde meydana gelen atlaktr. Bunun sonucu Seluk ah Yakuba katlr ve
20 19

Yakubun saltanata gemesi Ak-Koyunlu hanedan ve devletinin gelecei asndan ok byk deiiklikler getirmedi. Devletin istikbali belirsizliini korumutur. Onda babasnn enerjisi ve yetenei yoktu. Aslnda devlette feodal unsurlarn glenip merkezi otoritenin kaybolduu bir dnem balyordu. Bunun yannda glenen dier bir kuvvet de Erdebil tarikat idi. leride mcadele bu gler arasnda geecekti. Yakub lkeyi 12 yl sknet iinde idare edebildiyse bunu kendi icraatndan ok atabeyi Bienolu Sleymann denge siyasetine borludur. Kendisinde fetihi veya cihangirlik gibi hasletler yoktu. Babasndan devrald topraklar muhafazaya alm buna da dnemin konjektr iinde baarmtr. Bir noktada hakkn verelim: O da yeni hukuki dzenlemeler yapma abasdr. Fakat feodal unsurlar o kadar glenmiti ki, tam bir baarszlkla sonulanacaktr. Buna karlk onun dneminde sanat ve edebiyatn byk bir gelime gsterdiini syleyebiliriz. Sultan Yakub bizzat airlerin koruyucusu olmutur. Byk Trk airi ve dilcisi Ali ir Neva de ondan destek ve himaye grmtr. Kaynaka Barbaro, G.; Travels of Yosafa Barbaro, Trans. W. Thomas Travels in Tana and Persia, HSP, Vol. XLIX, London; 1873. Contarini, A, The Travels of the Magnificent Ambrosio Contarini, Trans. S.A. Roy, Travels in Tana and Persia, London; 1873. Eminddin sfehn, Trih-i lem ry-i Emn, ing. Terc. V. Minorsky, London; 1957. Hasan Bey Rumlu, Ahsent-Tevrih (Yay. A. Hseyin Neva), Tahran; 1349. Hoca Sadeddin, Tct-Tevrih, Haz. . Parmakszolu, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara; 1992, c. III. Turan, erafettin; Fatih Mehmed-Uzun Hasan Mcadelesi ve Venedik, DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, Ankara; s. III. Woods, John E., Akkoyunlular (ev. Sibel zbudun), , stanbul; 1993, Milliyet Yaynlar,

ftuhat gelenekle bir uzla salanr. Ardndan da sava kazanlp Halil altedilince kliin dier mensuplar da balanr. Sultan Yakub dnemi, bu uzlann bir rndr. Ayrca unu belirtmek de yararl olacaktr. Sultan Halil ile Yakub arasndaki savan getii yerler ve savan cereyan, en geni ekliyle ilk defa tarafmzdan ilenmitir. Bu detaylarn Dou Anadolunun ve Azerbaycann tarih corafyas kadar sava sanat tarihine de katk yapaca inancndayz.