T.C.

OSMANGAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI

KARAPAPAK (TEREKEME) TRKLER

HAZIRLAYAN Muharrem YILDIZ 512020111004

DANIMAN Yard. Do. Dr. Dilek ERENOLU

KARAPAPAK (TEREKEME) TRKLER Muharrem YILDIZ

ZET Terekeme adyla anlan Karapapaklar, kkeni ok eskilere dayanan bir millet olmalarna ramen haklarnda detayl ekilde pek fazla alma yaplmamtr. Kimi aratrmaclar konularn ilgilendirdikleri lde Karapapaklar hakknda ksa bilgiler vermilerdir. Bunlarn yannda birok yazar ve aratrmac da Karapapaklar zbekistana bal Karakalpakistan zerk Cumhuriyetinde yaayan Karakalpaklarla kartrm, bu iki Trk halkn ayn boya mensup zannetmilerdir. Bu almada, ncelikle Karapapaklarn ne kadar kkl bir tarihi gemie sahip olduu ortaya konulmaya alld. Asya Hun devletinin dalmasyla balayan tarihi sreleri, bu sre ierisinde yaadklar blgeler gnmze kadar aama aama aktarlmaya alld. Bu tarihsel sre ierisinde Karapapaklarn Ermenilerle mcadelesi, Trkmenay Antlamas ve XX. yzylda yaanan Son Karaka adyla anlan g olay ve bunlar gibi pek ok hadise ayr bir aratrma ve belki de birer kitap konusu olduu iin detaylara girilmeden geildi. Dnya ve Trkiye zerinde Karapapak nfusunun youn olarak yaad yerler belirtildi ve haritalar zerinde iaretlenerek gsterildi. Karapapaklarn kkeni elde edilen bilgiler erevesinde aklanmaya alld ve Karapapak ve Terekeme szcklerinin etimolojisine dair aratrmaclarn syledikleri aktarld. Terekeme ifadesi onlarn Mslman olduktan sonra aldklar bir isim olduu iin, bu almada daha eski bir isim alan Karapapak ifadesinin kullanm tercih edildi. Aslnda gnmzde Terekeme sz daha yaygndr. Hatta baz blgelerde Karapapak ifadesi neredeyse kullanmdan kalkmtr. Karapapaklarn tarihsel sre ierisinde benimsedikleri dini inanlar ve bu inanlarn siyasi etkileri deerlendirilmeye alld. Sosyal yaplarna deinilerek genel karakter zellikleri zerinde duruldu. Karapapaklarn kltr ve edebiyat, uzun ve detayl eklide aklanmas gereken bir konudur. Onlarn halk inanlar, yzyllardr asl bozulmadan devam ettirdikleri gelenek ve grenekleri, eine az rastlanr bir incelikte olan szl edebiyatlar aslnda her biri birer tez veya kitap konusu olabilecek konulardr. Nitekim dini yaantlarnn, halk inanlarnn, zellikle alannda usta olarak kabul edilen ve gnmzde de yaayan halk klarnn her biri hakknda kitaplar yazlmtr. Bu almada Karapapaklarn szl edebiyat rnlerine, zellikle de klk geleneine mensup sz ustalarna deinilerek haklarnda ksa bilgiler verildi. Karapapaklarn kltr ve edebiyatlarnda yer alan kaynak zenginlii, ne yazk ki -Boralda yayn hayatn srdren ve daha ok Azeri dil zelliklerini gsteren birka sreli yayn saymazsak- yazl bir edebiyatlar bulunmad iin dil alannda yoktur. Ahmet Bican Ercilasun Karapapaklarn dil zelliklerine Kars li Azlar-Ses Bilgisi kitabnda ses bilgisi zellikleri asndan deinmitir. Karapapaklarn youn olarak yaad Kars, Erzurum, Ar gibi illerimize ait az aratrmalarnda da Karapapaklarn dil zellikleri yine ses bilgisi asndan yer almaktadr. Bu almada, yazlm sz konusu eserlerden yararlanlarak

Karapapak aznn ses bilgisi zellikleri verildi. Bunun yannda Ahmet Caferolunun Dou illerinde yaayan Karapapak Trklerinden yapm olduu derlemelerden faydalanlarak, Karapapak aznn Trkiye Trkesinden gramer bakmndan belirgin farkllklar bu derlemelerden alnan rneklerle ortaya konulmaya alld.

Karapapak Trklerinin Tarihi: Asya Hun Devleti, Mete (Mo-Tun) Hann lmnden sonra ksa sreli bir stnlk yaam ve ardndan da dalma srecine girmiti. M. 58de Hun hkmdar Ho han-ye, inin stnln kabul ederek ine tbi olmay teklif etmi; bu teklife kardei i-inin kar kmas zerine Asya Hun siyasi birlii paralanmt. lkenin dousu in hakimiyetine girmi, in Denizinden Kaskaslara kadar geni bir alanda byk bir otorite boluu meydana gelmiti. Yerleik hayat ve in egemenliini kabul etmeyen zgrlk ve bamszllarna dkn Hun boylar batya g etmeye balamlard. Bu gler esnasnda iki yeni boy, ilk nce Hazar Denizinin kuzeyinden Kaskasyaya, ardnda da arkalarndan gelen gl kavimlerin basklarna dayanamayp Kr rma boylarna inerler. G esnasnda bir ksm Terek nehri vadisinde kalmay srdrm ise de fazla tutunamayp bir sre sonra onlar da Kr rma civarlarna yerlemilerdir (M.S. 150). Boral ve Kazakl olarak anlan bu boylar bugn Karapapak (Terekeme) olarak bilinen Trklerin atalardr. Bu boy Kafkaslarn bilinen en eski boylarndandr.

Karapapak Trklerinin g ettikleri Kr Irma Blgesi

Karapapaklar, yerletikleri blgede komu olduklar Arakllarla sk sk savarlar. Bir sre sonra Araklarn Hristiyanl kabul etmesiyle savalar daha da younlar. Hristiyanln Karapapaklar arasnda da yaylmaya balamasyla da yz elli yl devam eden

savalar son bulur. Bu savalar Dede Korkut hikayelerine de konu olmutur. rnein Dede Korkut hikayeleri kahramanlarndan Salur Kazan Arak boyuna mensuptur. Drdnc yzylda dnya Kavimler G ile alkalanp, kavimler kitleler halinde yer deitirirken Karapapaklar g yollu zerinde olan yaadklar blgeyi, Kr nehri ve Derbent geidini, istilalara kar savunuyorlard. Yzyllarca sren Kavimler G sonucunda dnya zerinde hemen hemen yer deitirmeyen bir kavim kalmamasna ramen, Karakalpaklarn stelik yerleim yerleri g yollar zerinde olduu halde yurtlarn terk etmemeleri bizlere onlarn karakter yaplar ile ilgili ok nemli ipular vermektedir. Bat Hun mparatorluu dneminde, imparatorluun dou kanadnda snr karakolu vazifesi grdler. Atillann lmnden sonra (M.S. 453), Bat Hun mparatorluunun zayflayp yklmasyla Kafkaslarda uzun yllar srecek olan bir siyasi otorite boluu meydana geldi. Bu boluk M.S. 552 ylnda Kktrk Devletinin kurulmasyla dolduruldu. Karapapaklar Gktrklerin hakimiyeti esnasnda da Kktrk Devletinin bat u aknc gcn oluturdu. Kktrk Devletinin 681 ylnda yklmasyla blgede Hazarlar hakim g konumuna gelmi, Kafkaslardan Dou Avrupaya kadar olan blgede hakimiyet kurmulard. Sasani Devleti, Fethul-Fth da denilen Nihavent Sava neticesinde yklnca Mslman Araplar Gney Azerbaycan ele geirmi, Bab- Trk dedikleri topraklara girmi ve neticede Hazarlar Mslman Araplarla kar karya kalmlard. Bylece, Araplarla Hazarlar arasnda yz yl kadar devam edecek olan savalar da balam, bu savalar sonucunda Araplar Kafkasyann tamamna yakn ele geirmilerdi. Karapapaklarn yaad Derbent ve Kr blgeleri de Araplarn hakimiyetine girmiti. Bu blgelerde Arap ynetimleri oluturulmu ve Mekke-Medine civarlarndan Mslman Arap aileler getirilerek bu blgelere yerletirilmiti. Bu aileler vastasyla da blgede slamiyet hzla yaylmaya balad. lerleyen zamanlarda aznlkta kalan Araplar etnik kimliklerini yitirecekler ve yzyllar sonra Kafkaslarda sadece Mslman Trklerden sz edilecekti. Hazarlar, bir yandan Araplarla mcadele ederken bir yanda da Peeneklerin saldrlarna kar koymaya alyordu. Tm bu mcadeleler sonucunda iyice ypranan Hazarlar 965 ylnda Ruslar tarafndan ykldlar. Peenekler de gl bir birlik meydana getiremediler. Bu yzyllarda yeniden hareketlenen g dalgalar Peenekleri de etkiledi. Kpaklar Ouzlar, Ouzlar da Peenekleri batya iterek Peeneklerin Tuna boylarna kadar ilerlemelerine sebep oldular ve blgede Kpak hkimiyeti kuruldu. Kpaklar yz elli yldan fazla bir sre blgeye hkim oldular. Hkimiyetlerini en gl ekilde 1090-1110 yllar arasnda hissettirdiler. Bu sre ierisinde Ruslarn Karadenize inmelerine engel oldular. Ruslara kar gsterdikleri bu baary ne yazk ki Mool istilas karsnda gsteremediler. Mool ordularna 1223 ylnda yenilerek daldlar. Macaristan dolaylarna ekilerek yerleik hayata geip bir sre sonra da Hristiyanl kabul ederek asimile oldular. Kpaklarn hkimiyetlerini tm gleriyle hissettirdikleri yllarda Knk boylarndan teekkl eden Trk boylar Gaznelileri 1040 ylnda Dandanakanda yenmi ve tarihin az kaydettii bir byme hzyla hkimiyet sahasn geniletmilerdir. Kurulan Byk Seluklu Devleti, Turul ve ar Bey zamannda gelimi; sonrasnda ise tahta Alp Arslan oturmutur. Alp Arslan, Anadolunun balayan fethini tamamlamak istemitir. Bu ylarda ise

Karapapaklar Kr boylarndaki yurtlarnda bulunuyordu ve II. Gurgenin balarnda bulunduu Boral boyu arasnda Hristiyanlk giderek yaylyordu. Anadolunun fethinde Dastan blgesini st olarak kullanmak isteyen Alp Arslan, 1064 ylnda Azerbaycana girdi. Birok Trkmen boylar da kendisine katldlar. Grcistann kuzeyine kadar ilerlediler. Grc Prenslii ile savalar yaptlar. Bu savalar srasnda Mslman olan Karapapaklar Seluklulara katlm, Boral boyundan Hristiyan olanlar ise tarafsz kalmay semilerdir. Ancak Karapapaklar Seluklu gc karsnda boyun emek mecburiyetinde kalmlardr. Alp Arslan, Boral boyunun banda bulunan II. Gurgenin kzyla evlenmi, bir sre sonra da Boral Karapapaklar toplu halde slamiyeti benimsemilerdir. 1141 ylnda yaplan Katvan Sava ile gerilemeye balayan Byk Seluklu Devleti 1157 ylnda Sultan Sencerin lmnden sonra tarih sahnesinden ekilerek arkasnda birok irili ufakl devlet ve atabeylikler brakmt. Karapapaklar 1225 ylna kadar bu atabeyliklerden biri olana ldenizoullar Atabeyliine bal olarak yaamlardr. Bu tarihten sonra da Azerbaycan ve Dastana Harzemahlar hakim olmulardr. Bu yllarda Cengiz Han komutasndaki Mool ordular in ve Orta Asyay hakimiyet altna alm, Kpak bozkrlarn ele geirmi ve Harzemah Devletinin kaplarna dayanmt. Karapapaklar, Harzemahlarn yannda Mool ordularyla savatlar. Cengiz Hann lm sonrasnda blgede Altnordu devleti kuruldu. !391de Timurun Altnordu devletine dzenledii seferler Altnordu devletinin sonunu hazrlad ve blgede irili ufakl hanlklar kuruldu. Bu savalarda ok iyi birer sava olana Karapapaklar Timurun ordularna ok byk kayplar verdirdiler. Timur, savamadan teslim olan kent ve kalelere dokunmaz, onlara bir idareci atar, onlar yllk vergiye balayarak onlarn o blgede yaamalarna izin verirdi. Ancak sava neticesinde bir yeri zapt etmise orada hi kimseyi canl brakmazd. Timur kendi ordularna ok fazla kayp verdirmi olsalar da Karapapaklar stn sava becerilerinden dolay affetti. Onlarn kendi blgelerinde yaamalarna msaade etti. Osmanl Devleti Zamannda Karapapaklar: XV. yzylda Osmanl devleti dnyann en byk siyasi gc haline gelmiti. Douda Safeviler Orta Dou ve Kafkaslara glerini hissettiriyorlard. Altn Ordu Devletinin yklmasyla kuzeyde bymeye balayan Moskova Knezlii hakimiyet sahasn genileterek Rus arlnn temellerini oluturuyordu. Bu dnemde Karapapaklar kuzeyde Kafkas eteklerinden gneyde Revan, Gence, Karaba ovalarna kadar geni bir sahada yayor ve Komular olan Grcistana sk sk yama aknlar dzenliyorlard. Grcistan kral ran ah ile bu yamalarn nlenmesi iin anlat. ran ah, Karapapaklar Horasana mecburi ge tabi tuttu. Ancak bir sre sonra aralarndaki dini yaknlk sebebiyle gten vazgeti. Karapapaklarn Grcistan ile sorunsuz yaamalar iin aba sarf etti. Bu gler sonrasnda Horasanda gnmzde de devam edecek olana Karapapak nfusu olutu. XV. yzyldan XVIII. yzyla kadar Karapapaklar Osmanl ve ran arasndaki ekimelerin ortasnda kald. ki devlet arasndaki bu ekimeler toprak stnl ve mezhepsel faklla dayanyordu. ran, mensubu olduu ii mezhebini blgede yayarak gcn artrmak istiyordu. Bu nedenle Karapapaklar da dahil blge halk zerinde bask uygulamaya baladlar. ran ah Tahmasp basklar giderek artrd. ii olmayanlardan

vergiler almaya balad. Karapapak Han Bedrettini yakalatt. Yerine iilii benimsemi olana Nazar Han geirdi. Karapapaklar mezhep farkllndan dolay iki gruba ayrldlar. Nazar Han ve taraftarlar iiliin sembol olan krmz sark kullanyorlard. Snniler ise siyah brk kullanmakta srar ediyorlard. Bu dnemden sonra Karapapaklarn Sunilerine Karapapak denmeye devem edilirken iilerine ise Kzlba denilmeye baland. XVIII. yzyla kadar blgede Osmanl paalarndan srasyla; Lala Mustafa Paa, Osman Paa, Ferhat Paa komutasndaki ordular ran ordular karsnda zafer kazandlar. Grcistan, Luristan, Siravan ve Karaba Osmanl topraklarna dahil oldu. Tm bu mcadeleler ierisinde Karapapaklar iki taraf arasnda kaldlar. ii olanlar ran destekler gibi grnerek zaman zaman Osmanlnn karlar iin altlar. Hatta Nazar Han iilii brakarak Snnilii benimsediini syledi. Bunun zerine Ferhat Paa tarafndan Loru Beylerbeyliine paa olarak atand. Bu hadiseden sonra Gence ve Karaba dndakiler hari Karapapaklar Snnilii yeniden benimsemi oldular. Bunun zerine Safevi ynetimi Karapapaklar mecburi ge zorlad ve Karapapaklarn bir ksm Rivan, Gence,irvana gtler.1 Netice itibari ile blgede tam bir ran veya Osmanl hakimiyeti hibir zaman kurulamam, XVIII. yzylda ran ve Osmanl zayflam, blge mezhep ayrlklarnn vermi olduu mcadelelerle iyice ypranmt. Bu, glenen Ruslarn iine yaramt. XVIII. yzylda Ruslar Kafkaslar zerinden scak denizlere inme politikalarn sahnelemeye baladlar. 1779da Kabartaylara saldrdlar. Onlar yenerek topraklarn ele geirdiler. 1783te Krm igal ettiler. Ruslarn ilerleyiini durdurmak isteyen Osmanl, Ruslarn himayesini kabul eden Grc kralnn Ruslarla birleerek Osmanlya saldrma giriimlerini engellemek amacyla Karapapaklar savaa ard. Kararpapaklar bunun zerine Grcistana saldrarak Tiflisi kuatrlar. Ancak Osmanldan beklenen ar silah ve toplar gelmeyince kn da bastrmasyla kuatmay yarm brakarak geri dndler. Ancak dn yollar Rus ve Grc birlikleri tarafndan tutulduu iin yirmi be bin kiilik ordu ok byk kayplar verdi. Bu tarihlerde Kuzey Kafkasyada ortaya kan een komutan ve din adam mam Mansur, Ruslarn Kafkaslarda ilerlemelerini durdurabilmek iin Trk glerini birletirmeyi amalar. Ksa srede on bin kiilik bir ordu toplamay baarr. Bu, Ruslarn Kafkaslarda ilerlemesini yavalatsa da durduramaz. 1791de Anapa savan kaybeden mam Mansur Ruslara esir derek idam edilir. Ruslar 1796da Derbent, Bak, Genceyi; 1819da Haydak blgesini; 1820de Akoay, Gazi Kumuku; 1821de de Tarko Hanln alnca Kuzey Kafkasyann tamam Ruslarn eline gemi oldu. ran, blgedeki hakimiyetini kaybetmemek iin Ruslarla Trkmenay anlamasn imzalad. Bu anlama ile Reva ve Nahivan da Rus hakimiyetine girdi ve Azerbaycan bu antlama ile Kuzey ve Gney olarak ikiye blnr. Bu durumun yaratt problemler gnmzde de devam etmektedir. Bu anlama neticesinde Karapapaklar Trkiye ve rana g ettiler. Ruslar ele geirdikleri blgelerde klasik politikalarn uygulamlar, egemen olduklar halklar arasnda snf, mezhep, rk ayrmcln krkleyerek onlar birbirine drmlerdir.
1

Gnmzde bu blgede halen Karapapak oymaklarnn sprl, Paydar, Glegiven, Uzunlar gibi isimlerini alan ky, da ve nehir isimleri vardr.

Kafkasyann tamamna sahip olmak isteyen Ruslara kar Gazi Mollann nderliinde tarihin benzerini az kaydettii bir savunma mcadelesi balar. Bir sre sonra bamszlk ve zgrlk mcadelesini; hayatn vatannn bamszlna adam, askeri dehasn btn dnyaya ve dman bulunduu Rus yksek makamlarna dahi kabul ettirmi olan ey amil devralr. eyh amil Karapapak, Azeri, een, Lezgi gibi Mslman kavimleri bir araya getirerek yirmi be yl boyunca Ruslarla gerilla savayla mcadele eder. Yirmi be yln sonunda 1859da elindeki pek az bir kuvvetle Rus arna esir der. Rus ar, harp dhisi ve bamszlk a eyh amili muzaffer bir komutan gibi karlar. Dou Kafkasyann dmesinden sonra Ruslar kuvvetlerini Bat Kafkasyaya kaydrdlar ve 1864te Kafkasyann tamam Rus kontrolne girer. 1877de ngilterenin Osmanldan desteini ekmesini frsat bilen arlk Rusyas scak denizlere inme politikasn gerekletirmek amacyla Osmanl Devletine sava ilan etti. 93 Harbi olarak da adlandrlan bu savala Ruslar Dou Beyazt ve Kars ele geirerek Erzurum snrlarna kadar dayandlar. Bu savalar esnasnda Karapapak komutan Binba Mehrali Ali Bey Ruslara ok ar kayplar verdirerek blge halknn gznde destanlat. Osmanl Devleti ile Ruslar arasnda Ayestafanos Antlamas imzalandysa da bu anlama batl devletlerin karlarna ters dt iin Berlin Antlamasyla son durum yeniden belirlendi. Osmanl sava tazminat karlnda Kars, Ardahan ve Artvini Rusyaya brakt. Doksan harbi sonrasnda Kars, Kuzey Azerbaycan ve Grcistan gibi Karapapaklarn youn olarak yaad blgeler Ruslarn eline geti. Uzun sre blgede g, sindirme, Ruslatrma politikalar uyguland. Rus tebaas olmaktansa Anadoluya g etmeyi tercih eden Batum, Kars, Ardahan halk Anadolu ilerine g ettiler. G eden halkn byk ounluunu Karapapak Trkleri oluturuyordu. Muhacirlerin ou Ar, Amasya, orum, Sivas, Malatya ve Yozgat gibi yrelere yerlemilerdir.2 Ruslar; g sebebiyle boalan blgelere Ermeni, Rum, Malakan, Nemis gibi Hristiyan unsurlar yerletirerek blgenin etnik yapsn Hristiyanlar lehinde deitirmei ama edindiler. Ruslar Trklerin sava kabiliyetlerini azaltmak amacyla onlar askerlikten muaf tuttu. Verimsiz topraklar Trk halkna verdi. Trk kelimesinin kullanlmasn yasaklad. Trk kkenli kabile ve boylarn ayr ayr uluslar olduunu telkin etti. Eitim kurumlarn kapatt. Anadoludan kitap getirilmesini yasaklad. smail Gaspralnn Krmda kard Tercman gazetesi gizli gizli okunabiliyordu. Ruslar, ii ve Snni imam klnda yetitirdii ajanlarla halk mezhep ayrlna kkrtyordu.3 Ancak bu abalar binlerce yldr zaman zaman birbirleriyle mcadele etseler de Trklerin arasndaki birlii bozamad. Gnmzde Kafkas Trkleri arasnda mezhep ayrm hemen hemen yok gibidir.
2 3

Karapapaklar Hakknda Baz Notlar/Selahattin Tozlu, Karadeniz Aratrmalar Der. Say. 9 2006 Ruslarn imam klnda gnderdii imamlar, dnemin nemli klarndan k enlikin msralarnda u ekilde anlatlr. Haa alimlerden etmesin keder Olupsan aleme rezalet molla Sana alim deyen hataya yeter Zamana teccali nedamet molla Hiyanetten galbin fask pazar Maymundan oyunbaz simsin sansar Lehende grnr Moskos nazar Oldun benefserden bedsfat molla (Karapapak ve Terekemelerin Siyasi ve Kltr Tarihine Giri, Orhan Yeni Aras, stanbul, 1994)

1917 ylna gelindiinde arlk Rusyas Bolevik htilali ile yklm, Bolevikler Osmanl Devleti ile Brest Litovsk Antlamasn imzalamlard. Bu antlamaya gre; Kars ve yresi Trlere braklmsa da Osmanl Devleti Mondos Atekes Antlamasn imzalayarak 1914te dou snrlarna dnmt. Bylece blge Ermeni ve Kars yresi halkna kalmt. Blgede hak iddia eden Ermenilerle blge halk arasnda kanl mcadeleler ba gsterdi. Ermeniler, Trk halkn sindirip blgeden ge zorlamak amacyla katliamlara baladlar. Kars halk, Kars slam uras adyla bir tekilat kurup bu tekilatn bana Boral Karapapak Trklerinden Kepeneki Emin Aay getirdi. Bu tekilat Kars, Ardahan, Batum, Artvin, Ahska, Ahrkelek ve Ordubad iine alan Cenubi Garbi Kafkas Cumhuriyetini kurdu. Bu cumhuriyetin mr uzun srmedi. ngilizler meclis binasn basp parlamentoyu dattlar. Bu yllarda Anadoluda Kurtulu Mcadelesi balam, Mustafa Kemal Paa Erzurum kongresini toplamt. Bu kongrede Kars, Ardahan ve Batum Misak- Milli snrlar iinde kabul edilmiti. Blgede Ermenilerin yapt katliam dayanlmaz boyutlara ulanca T.B.M.M., Dou Ordular Kumandanlna Kazm Karabekir Paay atayarak blgenin Ermenilerden kurtarlmasna karar verdi. 20 eyll gn balayan taarruzla Ermeniler Gmrye kadar geri ekilmek zorunda brakldlar. Bylece 3 Aralk 1920de T.B.M.M. hkmeti ile Ermenistan arasnda Gmr antlamas imzaland. Bu antlamaya gre bugnk Trk-Ermenistan snrlar belirlenmi oluyordu. 23 ubat1921de Ardahan, 6 Mart 1921de de Artvin diplomasi yoluyla ele geirildi. 1920li yllarda Ermeni saldrlar sonucu Kr boylarnda can gvenlii kalmayan Karapapaklar Boraldan yola karak ge baladlar. G esnasnda Ermeni gleriyle sk sk savamak zorunda kaldlar. Bu ge Son Karaka adn verdiler. etin bir yolculuk sonucu Trkiyeye girmeyi baaran Karapapaklar Karsn ky ve kasabalarna yerletirildiler. Ancak yrekleri her zaman snr tesinde braktklar yaknlaryla birlikte att.

Karapapak ve Terekeme Szcklerinin Etimolojisi: Karapapah eklinde de sylenen Karapapak terimi bu halkn siyah kuzu derisinden brk de diyebileceimiz bir apka giymeleri sonucu ortaya kmtr. Bu apka Karapapak Trklerinde adeta milli bir simge haline gelmitir. Papak veya kalpak, Azeri Trkesinde ve Rusada apka anlamna gelmektedir.4 ii Mezhebinin ran ahl zamannda Karapapaklar arasnda yaylmasyla ii Karapapaklar Tac Hayderi denilen on iki dilimli krmz sark kullanyorlard. Snniler ise siyah brk kullanmakta srarl idiler. Bu nedenle Terekemelerin siyah balk takanlarna Karapapak denilirken ran yanls kzl brkl iilere ise Kzlba denmeye balanmtr.5

4 5

slam Ansiklopedisi, c.24, sh. 470/ Karapapak, Mirza Bala, MEB yay. stanbul, 1967 Karapapak ve Terekemelerin Siyasi Kltr Tarihene Giri, Orhan Yeni Aras, stanbul, 1994

Karapapaklarn dier bir ad olan Terekeme ad Arapa, Trkmen kelimesinin oulu Terkime 'den gelmektedir.6 Terekeme szcnn kkeni hakknda ise bir dier gr yledir. Bunlardan en kabul edileni, Trkmen szcnn Arapadaki oulu Terakimeden geldii grdr. Prof Dr. Fahrettin Krzolu, ran ve Azerbaycanda ii olanlara Tat, Snnilere ise Terakkime szcnn deimesiyle olumu Terekeme adnn verildiini syler. Bu adn vergi defterlerinde kullanldn belirtir. Baz tarihiler ise Terek rma evresinde oturan Trklere Terek szcnden hareketle Terekeme denildiini sylemilerdir.7 Terekeme szcnn kullanm Karapapak szcnden daha yaygndr. Hatta baz blgelerde Karapapak deyii tamamen unutulmutur.

Karapapak Trklerinin Yerleim Alanlar:

Dnya zerinde Karapapak Trklerinin Yaygn Olarak Yaad Blgeler Karapapaklar gnmzde youn olarak Trkiyenin Kars, Ardahan, Mu ve Amasya civarlarnda; Kuzey Kafkasyann Derbent, Grcistann Boral ve Karap; Azerbaycann Kuzey evresi ile rann Salduz blgesinde yaamaktadrlar.8
6 7

Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, Trk dnyas aratrmalar, 1981 Terekemeler, Zihni Papak, Su yay. stanbul, 2010 8 Karapapah Trkleri,Yaar Kalafat,Yeditepe yay. stanbul,2005

Trkiyede Karapapak nfusunun youn olduu blgeler. Trkiyede en fazla Karapapak younluu %15 ile Kars ilinde mevcuttur. Kars Merkez, Selim ve Kazman, youn olarak da Arpaay ilelerinde bulunurlar. Ardahan ilinin ldr ilesinde Karapapak nfusu olduka kalabalktr. Muta da Karapapak nfusu ok fazladr. Mu Merkez ve Bulank, Malazgirt ilelerine yerlemilerdir. Arda Elekirt, Tutak, Talay ilelerinde varlklarn srdrrler. Erzurum ilinde merkezde ve Horasan ilesinde yaayan Karapapaklar da vardr. Bu illerin haricinde Sivas, Amasya, Adana, Balkesir, Bursa, Kayseride de Karapapaklar yaamaktadr.

Grcistann Marneule diye adlandrdklar Boral blgesinde yaklak be yz bin Karapapak yaamaktadr. Bunlardan Bageitte 40-50, Karayasda 20, Kaspda 4, Karapte 9 Karapapak ky vardr.9 Kuzey Kafkasya (Dastan) Terekemeleri, Derbent'in kuzey tarafnda yaamaktadrlar. Evliya elebi
Grcistanda Karapapaklarn yaad Boral Blgesi

bunlar Kaytag Trkleri olarak adlandrmtr. Derbent blgesindeki Terekemeler, bugn genel olarak Berekey, Velikent, Cemikent, Padar, Memetkala, Delioban, Selik, Karadagl, Tatlar ve Uluterekeme kylerinde toplanm bulunmaktadrlar.10 Azerbaycanda Karapapaklar lkenin kuzeybatsnda yani Boral blgesine yakn 22-24 kyde yaamaktadrlar.
9

Azerbaycan Notlar, Yaar Kalafat , Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi. K 1998 Dastan Derbent Blgesi Terekeme Trklerinin Dini Hayat, Glreyhan Novruzova, Erciyes ni. Sos Bil. Ens. Yksek Lisans Tezi, Kayseri, 2005
10

10

ran Trkleri ierisinde nemli bir yere sahip olan bir baka Trk boyu da Karapapak Trkleri'dir. ounlugu Urmiye Gl'nn alt ksmndaki merkezi ehri Naadey (Nagade) olan Sulduz blgesinde bulunan Karapapak Trkleri ata dede yadigar btn kltrel deerlerini yaatmaktadrlar.11

Karapapak Trklerinin Kkeni: Karapapaklar sk sk zbekistanda zerk olarak yaayan Karakalpaklar ile kartrlmaktadr. Karapapaklar, Ouz Trklerine mensupken Karakalpaklar Kpak karakterli Trklerdir. Karapapak Trklerinin dili Ouz gurubunda yer alrken Karakalpaklarn dili Kpak grubunda Nogayca ve Kazakaya yakndr. 12

11 12

ran Trkleri ve ran Trk Edebiyat, Ali Kafkasyal, A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits, Say 24, 2004 Yaar Kalafat, ran Trkl, Yeditepe, ubat 2005

11

Karapapaklarda Kltr ve Edebiyat: Karapapaklarn yaadklar blgelerin g yolarl zerinde bulunmas, Trk boylar ve dier milletler arasnda kltr alverii ortak bir Kafkas Trkl kltr meydana getirdi. Bu ortak Kafkas Trk kltr ierisinde Karapapaklar son derece gelimi szl edebiyat rnleri ortaya koydular. Seluklular zamannda devletin resmi dilinin Farsa olmas, iir Edebiyat ve bilim dili olarak Farsann kullanlmas Trk kltr ve edebiyatn olumsuz ynde etkiledi. lhanllar ve Altnordu devletleri zamannda ise resmi yaz dilinin Trke olmas, Trk kltr ve edebiyatnn hzla gelimesini salad. Moollar Farsa ve Arapay yasakladlar. Bu ortamda iirleri, hikyeleri, masallar, ninnileri, ataszleri ile Karapapak kltr ve edebiyat hzla gelimeye balad. Karapapaklarn edebiyat szl gelenekle canl bir ekilde devam etmektedir. Fevkalade zengin bir halk edebiyatna sahiptirler. Sayac Szl Gelenei: Terekemeler genellikle koyun yetitiricilii ile geimlerini salyorlard. Bu nedenle koyun hayatlarnda ok nemli bir yere sahipti. Ko katm ve yn krkm mevsimlerinde trenler dzenlenirdi. Bu trenlerde eitli iirler okunarak dualar edilirdi. Sonralar bu trenler, Terekemeler arasnda sayac ad verilen bir edebiyat dourdu. Sayaclar yn krkma ve ko katm mevsimlerinde sr sahibinin yanna gelerek vc ve bereket dileyici iirlerini okurlard. Sayaclarn deeri, zamanla halkn nazarnda oban ve koyunlarn manevi koruyucular olarak artt. Selam Meliy say beyler Birbirinden yey beyler Saya geldi grdz Salam verdi aldz Ann tepe ko kuzu Sayacya verdiiz Siz sayadan korxmorsuuz Safa geldi gou Safa olsun yurduuz Ulumasn gurduuz Bu saya yax saya Hem emeye hem aya Hem lkere hem aya Hem yoxsula hem baya Bu saya kimen gald Adam atadan gald Adam ata gelede Gzl kz durada

12

Gzl bua pitede Dnya bnya olada Musa oban olada iligiiz erketir. Goyun var kere gezer Goyun var Kre gezer Gider dalar gezer Geler evlere bezer Goyun nerde hasl oldu Kimya yaprannan Bize de getiri Koyurmasnnan yannan Ya vereni oluolsun Doduu olan olsun Yarma vereni gz olsun Gzda gotur olsun Goturuna gurt tsn Gurttan gu taplmasn.13 Hikyecilik ve Masal: Terekemelerde hikyecilik ve masal gelenei de ok gelimitir. lerinde dzgn ve olgun bir ifade ile saatlerce hatta gnlerce masal ve hikye syleyenler vardr. Terekemeler masala nal derler. Padiah ve halk ilikisini anlatan masallar konularn daha ok Sasani Hkmdar Nuirevan, Abbasi Halifesi Harun Reit, ranl ah Abbas, Karakoyunlu hkmdar Cihan ahtan alrlar. Bu masallarda izilen ideal insan tipi ile adalet ve ahlaki deerler n plana kartlr.14 Kahramanlk hikyeleri de sava, cesur kimlikleri ile tannan Karapapaklar arasnda ok fazladr. Anadoluda da sk sk rastladmz Zalolu Rstem, Krl, Hz. Ali, Battal Gazi gibi hikyeler ana kurgu benzer kalmak kaydyla yer ve yresel kltr motifleri deitirilerek anlatlr. Bunlarn yan sra Terekeme halk kahramanlarndan Mehrali Bey, Kaak Nebi, Terekeme Hac ve Kardelerin hikayeleri dilden dile anlatlmaktadr. Bunlardan Mehrali Beyin destans hikyesi Yemen'den Dnemeyen Bir Karapapak: 40. Hamidiye Svari Alay Komutan adyla Cengiz akalolu tarafndan kitaplatrlmtr. Leyla ile Mecnun, Ferhat ile irin, Latif ah ile Telli Mihriban, k Garip ile Senem, Kerem ile Asl, Tahir ile Zhre gibi ak hikayeleri de Terekemeler arasnda dilden dile anlatla gelmitir.

Tepel: Aln beyaz lekeli Avan: Dman, kurt iliyn: Kebaplk etiniz Kre: Kulaksz koyun Kere: Yn Bezer: Ssler Goyurma: Kavurma Gotur: Uyuz Taplmasn: Bulunmasn Birbirinnen: Birbirinde Erke: Koyun srsnde nde giden koyun 14 Karapapak ve Terekemelerin Siyasi ve Kltr Tarihine Giri, Orhan Yeniaras, stanbul, 1994

13

13

Gldr-Mizah Gldr tarzndaki anlatmlarda kahraman Kel adndaki akll ve kurnaz bir keldir. Bu tipleme bizdeki Kelolan tiplemesidir.15 Olaylar kimi zaman bir saray da kimi zaman herhangi bir mahallede geer. Bu hikayeler glerken dndrmeyi ama edinirler.

Garevelli ise Terekemlerde bir baka gldr trdr. Bu trden hareketle Terekemeler arasnda Bana gara veli okuma deyimi yerlemitir. Terekemeler bu deyimi gereksiz ve sama grdkleri bir ii yapmaya alanlar iin kullanrlar. Garevelli kelimesi samalamak ve komiklemek anlamn tayan bir kelimedir ve sama garavelliler ile komik garevelliler diye ikiye ayrlrlar. Komik garavellilerin kahramanlar Kel ve Lotudur. Kel karakteri yukarda da belirttiimiz gibi zeki ve kurnaz bir tiptir, Lotu ise zlmeyen, kzmayan, ineleyici sz ve eletirilere aldrmayan arsz bir tiptir. Sama garavellilerin ise tekerlemelere benzerler. Bunlardaki asl ama en samay bulup sylemektir.16 Bacadan baktm hidri gz Biri keher biri boz Mindim bazun boynuna Srdm uruf yoluna Uruf yolu derbeder inde meymin gezer Meymini rkttler Gulan grpttlar Dada gezen xocalar Vurdu golumu grd Golum gazan yaynad Avaz yanmda oynad Avaz yere vurdum Yer mana yemlik verdi Yemliyi Tata verdim Tat mana yemlik vereli Dary kua verdim Ku mana ganat verdi Ganattandm amaya Mennen kk gardadur Hakkn kelamn oxuyur.17 zm elimi civime soktum baktm ki delik, ordan bir oyuc hava karp satanya verdim. O da m bir yumurtta verdi. Yumurttuyu grdm, iinden bir fil kt. Etten tten Keel ve men file minif utuk. Krk gn sonra fil bir iek dalna kondu. Birden bir ar gelip fili yuttu. Arnn garnndaki denizde gnlece yzdkten sonra karaya ktk. Karada kara bir kitaf bulduk. Atk baktk ki hamisi yalan.

15 16

Masallarn Sembolik Dili Balamnda Kelolan Tipi zerine Bir Deerlendirme, Prof. Dr. Esma imek Karapapak ve Terekemelerin Siyasi ve Kltr Tarihine Giri, Orhan Yeniaras, stanbul, 1994 17 Uruf: Ruh Grptmak: Kesmek Xoca: pek Yolundaki tccarlar Asvar: A Tat: Yerleik yaama gemi yerli Trk

14

Bilmeceler: Tapmacalar (bilmeceler) Terekeme szl edebiyatnn en eski rneklerini yanstr. Sembol, mecaz ve benzetmelerle kurulmu olan tapmacalar kvrak bir zekann rndrler. Haclar haca gder Ceht der ece geder Bir yumurtann iinde Gr elli cce geder (Nar) Ne yrdedi ne ydedi Gendildedi gendilde (Baca) Aym aym ayamat i dolu gyamat Ya vrdim guru t Mehemmede salavat (Frn, ekmek) Abdas almaz namaz klmaz Camahetden geri galmaz (Glge) Dadand kmrdendi Ken gn mrdendi Lle bir yemi ydi Aac demirdendi (Kebap) Dadan gelir Araplar Eyanda oraplar (Ar)18 Ataszleri Ataszleri bir milletin gemi derinliini ve engin tecrbesini yanstr. Terekemelerde de zengin bir atasz varl mevcuttur. Pehlivan glete belli olar . Vuran oul atya bakmaz. Lotuynan gezen Lotu olar. At lr tay kalr, namerdin neyi kalr . Derdini vaktinde ala . Alamayan uaa papa vermezler. Kalkan kz yatan kzn bana pisler. El elinden gl derme, z elinnen diken yon .. Sevildiin yere ok gitme . Kz bibiye, olan dayya benzer.. Herkes kendi evinin kblesini bilir.
18

Dou llerimiz Azlarndan Toplamalar, Ahmet Caferolu, T.D.K, Ankara, 1995

15

Ersiz arvat yularsz ata benzer. Yumurtana gre gglla. Yap ta yerde kalmaz . tinen uyala girilmez . Desinler ki haonun haneri var . Gnl balk isteyen souk suda slanr. Kafiyeli ekilde sylenmi ataszleri de vardr. Bu dnyada ey baa balad Yaman oul, yaman avrat, yaman at, steyirsen gurtarasan elinden Birini bola, birini boa, birini sat. Adam var ki adamlardan nakdr. Adam var ki hayvan ondan yadr. Adam var azndan ya bol damlur. Adam var gonudurmasan yadr. Da da Hbar da da da irkininen piloy yeme Gzelinen da da Karapapak k Edebiyat: klk; halkn gnl duygularn, saz airlerinin ezgileri ile halkn belleine nakederek nesilden nesle aktaran bir gelenektir. k, Trk halk edebiyatnda, aa yukar 16. yzyln balarndan bu yana beliren bir sanat tipidir. rticalen szn syler, sazn alar. Kendi nazarnda halkn derin duyu ve sezilerini son derece sanatsal bir slupla dile getirir. Ayrlk, lm, ak, tabiat, milli his ve heyecanlar klarn szlerinde en gzel ifadelerini bulur. Karapapak szl edebiyat ierisinde k tarz edebiyatn ayr bir yeri vardr. klk gelenei tm canll ile yaatlmaktadr. Usta rak ilikisi ile klk geleneini srdrp bu alanda ok byk baarlar kaydetmilerdir. rnein k enlik Trkiyede bilinen yedi klk kolundan biri olan enlik Kolu diye anlan klk geleneini balatm, kendisinden sonra gelen onlarca k bu koldan devam etmitir. k Kurbni: 16. yzylda Azerbaycann Diri kynde yaad. Azerbaycan klk geleneinin ilk nemli temsilci olarak kabul edildi. n Anadolu ilerine kadar yayld. Kendisinden sonra gelen klarn pek ou onu kendisine bir usta olarak grd. Eserleri halk arasnda szl olarak yaylarak gnmze kadar geldi. Seher blblleri ne figan eyler Derse gzar emenden ayr Seher seher goncasndan ayrlan akayklar glmez semenden ayr

16

Yannda dayanan yoldalarn var Sinini saklayan srdalarn var Senin elin gnn kardalarn var Benim kimsem yoktur yar senden ayr Dedim peri ne elersin mehpare Benim hasret gzm hi uymaz nere Bir katre ya dktn bir de dubara Akikten yakuttan yemenden ayr Kurbani der meer ahir zamandr Sevgi sevgisinden ayr yamandr Barm delik delik sinem peykandr Benim zm glmez vatandan ayr Hasta Kasm: 1702 Erzurumda doan Hasta Kasm 1778 yllar arasnda yaamtr. Mezar buradadr. Hayat hakknda kesin bilgiler bulunmamaktadr. Ezelden okudum zikr-i hudam, Dilimde ezberdir hakkn kelam, Mbarek destinde billurdan cam, Bir kedehde iki cre ab mene. Bam belaldr, gz yalyam, Kulak assaz men derdimi balyam, Atam brahimdir, Tikmedalyam, Orda salnbdr rehtihab mene. Heste Kasm deyir destrest oldum, ah elinden bade iib mest oldum, Bir nee gn eyh Sefide best oldum, Onda beyan oldu drd kitab mene k Tccari: 1720-1805? Yllar arasnda yaad. Yaam zerine fazla bilgi yoktur. Dneminde ba k saylmtr. Hicren oranda gam kesinde Geldi dert benimle imtihan oldu Yldlar hicran seyircileri Ald bir dkkan, bir divan oldu. k enlik: Asl ad Hasan olup 1850'de ldr'n Suhara (Yaknsu) kynde domutur. k enlik Terekeme (Karapapak) boyundandr. enlik Kolu olarak da bilinen klk geleneinin kurucusudur. y felek sen bir adam yra mhec yleme Blbl lden ayrf ara mhtec yleme Yz yirmi drt pygamber Mustafann z hrmeti n y Allah Sen bir adam esde drf ter mhte eyleme

17

Biz n olur bu fani dnyeden sreler km menim Den olur turb iine tklr sam menim Sen de bir edil pdiahlar pdiahsan aff ele suum menim ldrsen z ldr zalm gula mhtec eyleme Dyer enniim haggn divannda zm grad Eyip pygamber kimi var cesetim badan baa yrad Gla gizdin sirim y udam sene erdi Derde dermen vren sensen toorlr mhtec yleme19 ldrl k Sedayi Baba: Prof. Dr. Fahrettin Krzolunun notlarna gre ldrda 18231888 tarihlerinde k enlik ile ayn dnemde yaamtr. Dalp fikri hayalm urar nereyinen Tabibsiz dert ekerem velhemsiz yaraynan Arzulayp pirim diye gitsem z mekanma Menzilim bin yllk yoldur tkenmez bir aynan Deli gnl abdal olmu dnyay bir ba bilir Hesap etsen secerini bu tahbe butah bilir Kef ile nurnan yaratt Ar- azim bilir Yeddi iklim ar keyi dolandm sr aynan Kazmanl Hfz:1893-1918 yllar arasnda yaamtr. Asl ad Recep olan Kazmanl Hfz, Mevlevi'dir. Kazman'da bir Ermeni soykrmnda ehir olmutur. 15 yalarnda iir sylemeye balayan Hfz'nn dizelerinde duygusal eler ar basar. Gen yata len amcakz Ziyade iin syledii at nldr. Koma, semai, destan trnde yazd otuz deyii Kazmanl Recep Hfz adl kitapta toplanmtr. Sefil bayku ne gezersin bu yerde? Yok mudur vatann, illerin hani? Ksm msn selmm almadn, eyd blbl irin dillerin hani? Ecel tuzan aamaz msn? Ap da iinden kaamaz msn? Azad eyleseler uamaz msn? Krk m kanadn, kollarn hani? Her gelip getike selm vereyim, Niangh tana yzm sreyim. Kaldr nikabn yzn greyim, Ne ok sararmsn hallarn hani? Sen de Hfz gibi tezden uyandn, Uyandn da ta yasta dayandn. Asl Hanm gibi kavruldun yandn, Yeller mi savurdu kllerin hani?
19

Dou llerimiz Azlarndan Toplamalar, Ahmet Caferolu, T.D.K, Ankara, 1995

18

k eref Talova: 10 Nisan 1938de Karsa bal ldr ilesinin Glyz kynde dnyaya geldi. lkemizin yaayan sayl klarndan biridir. eref Talova, klk gelenei temsilcisi olarak "UNESCO Yaayan nsan Hazinesi" seildi. Hakknda yurt iinde ve yurt dnda yazlm pek ok kaynak bulunmaktadr. Azmza lezzet veren, Bal gibidir benim Trkem. Nak nak, ren ren, Gl gibidir benim Trkem. Kyde ninemin iinde, Yakt ocak tanda, Gelinlik kzn banda, Tl gibidir benim Trkem. Yeri var gzm stnde, Sylenir szm stnde, eref der, sazm stnde, Tel gibidir benim Trkem. Murat obanolu:1940'ta Kars'n Arpaay ilesinin Koky beldesinde dnyaya geldi. obanolu, k iiri, saz airlii geleneinin nemli bir ismi olduu gibi halk hikyecilii geleneinin de en gl temsilcilerinden birisidir. O, hem usta mal eserleri yaatarak ve yayarak hem de yeni eserler reterek bu gelenei srdrmtr. obanolu'na ilikin Ali Kafkasyal'nn hazrlad k Murat obanolu, HayatSanat-Eserleri adl bir kitap bulunmaktadr. 26 Mart 2005 tarihinde Ankara'da vefat etti. Karsta her sene 6-7-8 Mays tarihlerinde ansna Murat obanolu klar Bayram dzenlemektedir. Sevdiim yar bana gndermi name Rzgar dokunmam dal ister benden Bir lezzet olmasn onun tadnda Hi ar grmemi bal ister benden obanolu'yum ben iz bulabilmem Kn ok ararm yaz bulabilmem nsanlarda doru sz bulabilmem Yalan sylemeyen dil ister benden Terekeme klk geleneini ve klarn anlatmak iin neredeyse her bir k iin bir kitap yazmaya ihtiya vardr. Ksa da olsa tantmaya altm klar haricinde Terekeme kkenli pek ok k vardr. k Sabri imekolu, k Veli Celni, k Maksut Koca, k Yener Ylmazolu, k lkin Boral, k Bayram Denizolu, k Mrsel Sinanolu, k Zikri Topal, k Tuncay afak, k Korkmaz nan, k Harun Kaya bunlardan sadece birkadr.

19

Dini Hayat: Karapapaklar btn Trkler gibi ilk bata Gk Tanr inancna mensuptular. M.S. III. yzylda Karapapaklarn komular olan Araklar arasnda Hristiyanlk yaylmaya balaynca Karapapaklardan Hristiyanl seenler oldu. Bunlar Hristiyan inancnn yannda Gk Tanr inancnn motiflerini de beraberlerinde yaattlar. 642 ylna kadar Karapapaklar Gk Tanr inanc ve Hristiyanl devam ettirdiler. Bu ylda Araplar Sasanilerle yaptklar Nihavent Sava ile Azerbaycana girdiler. Bu tarihten itibaren de blgenin Mslmanlama sreci balam oldu. Hz. Osman dneminde Mekke ve Medineden hicret eden sahabelerin bu topraklara yerlemeleri blgenin Mslmanlamasn hzlandrd. Blge, Trklerin arasnda slamiyetin yaylmasnda merkez grevi stlendi. Ahmet Yesevi bu topraklarda neet ederek slamiyetin hzla yaylmasna katk salad. Onun retileri Anadolu ve Balkanlara kadar tand. Bu blgelerde kendinden sonra gelen mutasavvflar hep onun gittiler. Hristiyanln insana kendini dnyadan soyutlamasn tleyen inanc Trklerin sava kiiliklerine uymuyordu. Kuranda ise imanszlar birer kafir olarak grlyor ve onlarla cihat edin emri bulunuyordu. Bu da tarih sahnesinde hep yaylmac bir politika izleyen Trklerin karakteriyle rtyordu. slamiyetin Trkler arasnda hzla benimsenmesinin en nemli sebeplerinden biri bu yaylmac anlaytr. Terekemeler arasnda Ali Muhammed bin Nurl Halveti tarafndan Halveti tarikat kuruldu. Bu tarikat eitli kollara ayrlarak gnmze kadar geldi. XV: yzylda blgeye ranllar hakim olmaya baladlar. Osmanlya kar bir g oluturabilmek amacyla Karapapaklar arasnda ii Mezhebini yaymaya altlar. Karapapaklarn bir ksm ii mezhebini seerken byk ounluu Snni olarak kald. Tarihsel geliime srecinde halkn dini duygularnn gl olmas nedeniyle ok sayda medrese ve cami yaplmtr. Ancak Sovyet hkimiyeti dneminde bu eitim kurumlar devreden karlmtr. Bu srete dini hayat gerekli kurumsal ve resmi destei alamad iin, ok snrl ve yetersiz bilgi imknlar iinde srmtr. Sovyet dneminde btn dini eserler ve Kuran- Kerimler yok edilmi, btn din adamlar Sibirya ve Orta Asyaya srgne gnderilmitir. Din adamlarnn hatalar bytlerek dine mal edilmi ve halk dinden soutulmaya allmtr ve zellikle de maddi konulardaki zaaflar onlar gln duruma drecek ekilde abartl olarak sinema, tiyatro gibi, kltr faaliyetlerinde dile getirilmitir. Bu ekilde bir taraftan dinden soutulan, dier taraftan da eitimin her kademesinde ateizm dersini okumak zorunda kalan insanlar dinden uzaklamlardr. 20 Sovyetlerin yklmas ile gelen zgrlk ortamnda dini bilgi ihtiyalarnn giderilmesi gayreti artm, zellikle genler arasnda dini merak ve yaay artmtr.

20

Dastan Derbent Blgesi Terekeme Trklerinin Dini Hayat, Glreyhan Novruzova, Erciyes ni. Sos Bil. Ens. Yksek Lisans Tezi, Kayseri, 2005

20

Sosyal Yap: Karapapaklar gz pek, cesur, sava, Kafkaslarn sert koullarna dayanabilen bir millettir. lerinden Mehrali Bey gibi bir kahraman karm, eyh amille silah ve dava arkadal yapmlardr. Erkeleri kadar kadnlar da yiittirler. O kadar ki; tarih, baz savalara Karapapaklarn eleriyle katldn kaydeder. Terekemelerde soysal yapda boy ilikileri geerliydi. Aileler urular, urularda boylar meydana getirirdi. Bu yap arasndaki iliki ok kuvvetliydi. Herhangi bir olay karsnda boy ierisinde birliin salanmasnda glk ekilmezdi. Mcadele edilecekse toplu halde mcadeleye giriilirdi. Karapapak Trkleri boylardan meydana geldii halde hibir zaman feodal bir yap egemen olmamtr. Boylar kararlarn aile veya uru temsilcileriyle alrlard. Terekemeler geleneklerine son derece bal idiler. Bir olay karsnda geleneklerine gre nasl davranmalarn bilir yle davranrlard. Cinayetlerde ksasa ksas uygulanr, ldrlen kiinin c alnmadka ruhunun dnyadan gitmeyeceine inanlrd. Bu nedenle bitip tkenmek bilmeyen kan davalar uzar giderdi. Drst ve mert insanlardr. Sosyal ilikileri gl bir toplumdur. Onlarn karakterini yanstan Dz ol, Allah dziylendir.(Sen drst ol, Allah drstn yanndadr.) sz ok yaygndr. Karapapak bayatlar onlarn ruh hallerini anlatmaya yeterlidir.21 Karapapah elimdi Trki ana dilimdi Aadeyin galas Menim enli belimdir. Bir Karapapakn en deerli eyas silahdr. Giysileri ve silah grene heybet verecek kadar ssl ve almldr. Konukseverlilikleri ile nldrler. Evin her zaman en gzel odas konuk iin ayrlmtr. Konuklarna ayr bir deer verirler. Konuklar Terekemeler iin bir vn kaynadr. Karapapak Trklerinin Dili: Karapapak Trklerinin dili Ouz Trkesinin dou grubuna girer. Bu grubu oluturan Azerbaycan Trkesinin bir az niteliindedir.22 Terekemelerin yaygn bir yazl edebiyat olmadndan haklarnda pek fazla dil aratrmas bulunmamaktadr. Aslnda, dil zelliklerinin byk blm yaadklar blgelerin iveleri iinde eridii iin haklarnda dil zelliklerini tamamyla yanstan bir alma yapmak da ok zordur. Kars, Erzurum, Ar azlarn anlatan eserlerde Terekemelerin dil zelliklerine yer verilmitir. Yaplan almalar daha ok sesbilgisi zellikleri zerine younlamaktadr. Ahmet Bican Ercilasun da Kars li Azlar adl eserinde Terekeme Trkesinin ses zelliklerine deinmitir.
21 22

Karapapak Trklerinde Halk nanlar, Haydar etinkaya, Karadeniz Aratrmalar II Terekemeler, Zihni Papak, Su yaynlar, stanbul, 2010

21

Ses Bilgisi: * Kalnlk-incelik uyumu, Karapapak Trkesinin bir zellii olan son ses ilemesi sebebiyle kaln nl bulunduran kelimelerde grlmez. Grlen gemi zaman, imdiki zaman, geni zaman ve belirtme hali eklerinin de kelime sonunda veya ortasnda ince biimlerinin kullanlmas bu uyumu bozar.23 ocuklar>ocuhlari, datt>datti, kzn>gzni, doland>dolandi, oldu>oldi, aa>aai, vuruyorum>vurirem, lryorum>lirem, salardk>salrdik restlar>rastlir * Yabanc dillerden alnan baz kelimeler ise karmza kalnlk-incelik uyumuna uygun ekliyle kar. selam>salam, mbarek>mberek, ehzde>ahzde * Dzlk-yuvarlaklk uyumu Karapapak Trkesinde kalnlk-incelik uyumu gibi tam bir kurala bal deildir. Baz kelimeler, son ses ilemesi veya yuvarlaklama sebebiyle bu kurala uymaz. Sevdim>sevdm, doru>dori, evir>evr, ocuu>ocui vurdu>vurdi, doldurur>doldurir, gtr>gtir,

* Farsa veya Arapa kkenli kelimelerdeki uzun nller ksalmtr. ifa:de szc ifade eklinde uzun nl ksaltlarak sylenir. a:ret - iaret, ada:let adalet, a:re are * Yabanc kelimelerde a sesi incelerek e sesine dnr. Ma:rifet>mrfet, acep>ecep vb. aza:met>ezimet, mezar>mezer, dane>dene, mahalle>mehelle,

* Trkiye Trkesinde varl uzun zaman tartma konusu olmu olan kapal e () sesi Terekeme aznda kullanm ok sk bir ekilde karmza kmaktadr.24 htiyar > htiyar, iyilik > ylik, hibir ey > hbie, byle > ble git > gt, tez > tz, hayran > hyran, ge > g * Dme temaylnde olan y, l, h, , r sesleri drlerek nlerindeki nl uzatlr. da > da:, bir > bi:, byle > be:le, aada > aa:da, vallahi > valla: * Dz nller yuvarlaklama temaylndedir. sabr>sabur, Sivas>Suvaz, dervi>devr

23

Erzincan (Merkez) Aznn Ses Bilgisi ve Sz Varl, Mehmet Cihat stn, Kaskas ni. Sos. Bil. Ens. Baslmam Yksek Lisans Tezi 24 Ar li Azlar, Sleyman Efendiolu,

22

* Sert nszlerden sonra gelen d sesi deimez. sabahtan > savahdan, dantm>dandm, dattlar>datdlar, girftar>girifdr * Karapapak aznda ou kelimede genellikle ilk hece nls geni-yuvarlak olarak kullanlr. gzel>gzel, usand>osand, hkmdar>hkmdar, iin>n, yr>yr
* ve sesi Karapapak Trkesinde ska kullanlr.

vaktinde>vatunda, yakla>yala, k>, yok>yo kz>z, gece>eje, gel>el, gir>ir * nsz ikilemeleri grlr. onlar>onnar, bunlar>bunnar, yedi>yeddi, kk>gah, azk>azzh * Karappapak Trkesinde bir hecede iki nsz yan yana sylenmez. Bu durumlarda ses uyumuna gre araya bir nl alnr. Trk>trk, kalkt>kalt * Karapapak Trkesinin en belirgin zelliklerinden bir tanesi de b>v deimesidir. Kelime ortasndaki b sesleri v sesine dnr. kurban>kurvan, sabah>savah, berber>berver, nbet>nvet, baba>bava * b-m deiimi de Karapapak Trkesinde belirgin bir zellik olarak grlr. ben>men, atlarna bindiler>atlarna mindiler * c-j benzemesi de ska grlen ses olaylarndandr. kacaksan>hajaksan, a>aj, gece>geje, gideceiz>gdejik, bav>baj * - benzemesi baz kelimelerde ortaya kar. kl>l, kat>gat, * k-g ses benzemesi kelime balarnda ok fazla grlr. krk>grg, karde>garda kayk>gayk, ku>gu, kavga>gavga, kuyu>guyu, koy->goy-,

* nl>nn benzemesine ska rastlanr.25 bunlar>bunar, onlar>annar, konuanlara>gonuannara, onlar>onar

25

Erzincan (Merkez) Aznn Ses Bilgisi ve Sz Varl, Mehmet Cihat stn, Kaskas ni. Sos. Bil. Ens. Baslmam Yksek Lisans Tezi

23

* k sesi szclaarak birok kelimede h sesine dnr.26 bakt>baht, oku>ohukorkmuyor>korhmur, akam>aham, kalkt>galht, kayk>gayh,

* nl ile balayan bir szcn bana bazen h sesi getirilir. Oluk>holuk, mmet>hmmet, r->hr* Kelime banda dme temaylnde olan y sesleri genellikle der. yldz>ildz, yiit>iit, yrek>rek, yzk>zk, yzm>zm * Metamez (gme) Karapapak Trkesinde nadir de olsa karmza karmaktadr. avrat>avrat, rya>rya, dervi>devr ahs zamirleri: Azeri sahasnn bir zellii olarak sadece I.tekil ahs zamiri Trkiye Trkesinden farkllk gsterir. men, sen, o, biz, siz, onlar I. ve II. Tekil ahslarn ynelme hali eki alm ekilleri sadece ince nlleler sylenir. bene, sene * Dnllk zamiri kendi z eklinde de kullanlmaktadr. Burada arvat z tacn goyur erinin bana z de itir gedir. ahs ekleri: Zamir meneli I. tekil ahs ekleri m, -im, -um, -m Karapapak Trkesinde bazen -am, -em eklini alr. okuyorum>ohuram, biliyorum>bilmirem, oturacam>oturajaam, gideyim>gidem, gelmiim>gelmiem, alamam>alabilmerem Zamir meeli II. Tekil ah eki sn, -sin, -sun, -sn bazen san, -sen eklinde kullanlr. konumusun>konumusan, gezersin>gezersen, olmusun>olmusan, vurmayacaksn>vurmyajasan, gelirsin>gelersen, durmusun>durmusan getireceksin>getirecesen, gideceksin>edejeksen,

26

Mu Merkez Az (nceleme-Metin-Szlk), eyda zmen, Frat ni. Sos. Bil. Ens. Baslmam Yksek Lisans Tezi

24

I. oul ahs eki -Iz, -nIz eklinin yan sra Ik eklinde de kullanlr. adamyz>adamyk, dnrz>dnrk, yaparz>yapark, gidiyoruz>gidirik bilmiyoruz>bilmerik, gittik>gettik, yolcuyuz> yolcuyuk, Trkz>Trkk, vermisiz>vermiik,

Hal ekleri: Trkiye Trkesinden farkl olarak sadece ayrlma hali eki nn biiminde sylenir. Tarafndan>terefinnn, dkkandan>tkennn, einden>einnn, atlastan hal>atlasnan hal yer yznden>yer yznnn,

Zaman ve kip ekleri: * imdiki zaman olumlu ve olumsuz ekimi Azeri sahasnn bir zellii olan (y)Ir, (y)Ur ekiyle yaplr.27 gelrem gelrsen gelr gelrik gelrsiz gelrler bilmirem bilmirsen bilmir bilmirik bilmirsiz bilmirler

* Duyulan gemi zamann dr ekiyle yaplm birleik ekiminde -mI eki -f eklinde kullanlr. eylemitir>yleyifdi, kmtr>ft, bitirmitir>bitirifti, kalmtr>galfd Nadir de olsa bu kullanm duyulan gemi zamann dz ekiminde de grlr. Telli Mehriban, le bir derde iriftar oluftur ku h znde renk galmayf. * Soru edat mi genellikle ahs eklerinden sonra kullanlr. gidiyor muyum>gdrem mi biniyor musun>minersen mi * ile bala ve edat Karapapak Trkesinde nen,nan eklindedir. parmayla>barmanan, ayayla>ayannan seninle>seninen, onunla>onunan, eliyle>elinen

* Yeterlilik birleik fiilinin olumsuzunda bilmek yardmc fiili drlmez. vuramadlar>vurabilmediler, bulamadlar>tapabilmediler, kyamad>gyabilmedi

27

ada Trk Yaz Dilleri-I., Prof. Ahmet Duran-Do. Ercan Aklaya, Anadolu niversitesi Yay., Eskiehir, 2011

25

KAYNAKA Karapapak ve Terekemelerin Siyasi Kltr Tarihine Giri, Orhan Yeni Aras, stanbul, 1994 Terekemeler, Zihni Papak, Su yay. stanbul, 2010 Karapapaklar Hakknda Baz Notlar, Selahattin Tozlu, Karadeniz Aratrmalar Der. Say. 9 2006, s. 90-110 Karapapak Trklerinde Halk nanlar, Haydar etinkaya, Karadeniz Aratrmalar Der. Say 2, 2004, s. 49-72 Karapapah Trkleri, Yaar Kalafat, Yeditepe yay. stanbul, 2005 Azerbaycan Notlar, Yaar Kalafat, Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi. K 1998 ran Trkl, Yaar Kalafat, Yeditepe Yay., ubat 2005 Dou llerimiz Azlarndan Toplamalar, Ahmet Caferolu, T.D.K, Ankara, 1995 Trk Kavimleri, Ahmet Caferolu, Enderun Kitapevi, stanbul, 1988 Karapapak, slam Ansiklopedisi, c.24, sh. 470 Dastan Derbent Blgesi Terekeme Trklerinin Dini Hayat, Glreyhan Novruzova, Erciyes ni. Sos Bil. Ens. Yksek Lisans Tezi, Kayseri, 2005 ran Trkleri ve ran Trk Edebiyat, Ali Kafkasyal, A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits, Say 24, 2004 Erzincan (Merkez) Aznn Ses Bilgisi ve Sz Varl, Mehmet Cihat stn, Kaskas ni. Sos. Bil. Ens. Baslmam Yksek Lisans Tezi Mu Merkez Az (nceleme-Metin-Szlk), eyda zmen, Frat ni. Sos. Bil. Ens. Baslmam Yksek Lisans Tezi ada Trk Yaz Dilleri-I., Prof. Ahmet Duran-Do. Ercan Aklaya, Anadolu niversitesi Yay., Eskiehir, 2011 Nevzat zkan, Trk Dilinin Yurtlar, Aka Yaynlar, Ankara, 2002 Trkmenay Antlamas ve Sonular, Okan Yeilot, A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Say 36, Erzurum, 2008

26