D.E..lhiyat Fakltesi Dergisi Say: XXV, zmir 2007, ss.

43-58

BR YAHUD OLARAK HZ. SA Bekir Zakir OBAN* ZET Bu makalenin amac; Hz. sann Yahudilikle ilikisini aklamak ve onun aslnda hibir zaman Yahudilikten ayrlmadn, fakat manev anlamda bir ihya hareketi hedeflediini, siyas planda ise Yahudilerin bekledikleri Mesihin zelliklerini tadn, dolaysyla bir bar prensi olmayp aksine siyas bir aktr olduunu, Hristiyan kutsal metinlerinde de bu gerein izlerini bulabileceimizi gstermektir. Anahtar Kelimeler: Hz. sa, Mesih, Yahudilik, Hristiyanlk. ABSTRACT Jesus as a Jewish The aim of this article is to explain the relation of Jesus with Judaism, and to show that he has never deviated from Judaism but his goal was a spiritual renewal, and in the political sense he was carrying the features of messiah which Jews had been waiting for, thus he was not a prince of peace but the contrary he was a political actor, and in the Christian scriptures we can find the evidence of this truth. Keywords: Jesus, Christ, Judaism, Christianity Aslnda tek bir Hristiyan vard, o da armhta ld der Nietzsche, o andan balayarak Evangelium adn alan her ey, daha o anda, onun yaadnn kartyd...1 Nietzschenin bu szleri armh hadisesinden sonra her eyin deitii gereini dile getirmekle birlikte,
* 1

Dr., Dokuz Eyll niversitesi, lahiyat Fakltesi, Dinler Tarihi Anabilim Dal. Friedrich Nietzsche, Deccal, Hristiyanla Lanet, ev. Oru Aruoba, Hil Yay., stanbul, 1985, s.56

43

Bekir Zakir OBAN

ilk ksm, ayn anlam artracak biimde tersine evrilse tarihsel adan daha doru olacaktr: Hristiyan olduu dnlemeyecek tek kii varsa, o da sadr. nk -Bultmannn vurgusuyla- sa, ancak Yahudilik balamnda anlalabilir, zira o Hristiyan deil bir Yahudi idi.2 sa ile ilgili aslnda byle birinin hi yaamad iddiasna varncaya kadar- hemen her ey sylenmitir. Bununla birlikte, kurumsal bir din olarak Hristiyanlk sz konusu olduunda, genellikle iki tr sadan sz edilmektedir: 1) Hristiyan teolojisinin bir unsuru, hatta bu teolojinin merkezi olan sa. 2) Tarihsel sa.3 Ancak, bunlarn birbirinden tamamen bamsz olduunu iddia etmek mmkn deildir. Zira tarihsel sa, teolojideki sann n-artdr. Tarihsel sann yok farzedildii durumda tm Hristiyanlk tarihinin bir vehim veya bir farz- muhal zerine bina edilmi olduunun kabul edilmesi gerekir. Dolaysyla tarihsel sa hatta onun ierisinden geldii Yahudilik- Hristiyanln meruiyet zeminini oluturmaktadr. Peki, sa kimdi? Tarihten gnmze her eilim kendi sa tasavvuruna sahip olmutur. Bununla birlikte, Hristiyanln Yahudilikten ayrlarak mstakil bir din haline gelme srecini gz nne aldmzda, temelde sa ile ilgili iki farkl tasavvurun bulunduunu sylemek mmkndr. lkine gre sa bir Yahudi mesihidir; dierine gre ise insanln kurtuluu adna kendini kurban eden bir kurtarcdr.4 Dolaysyla, aslnda Hristi2

Rudolf Bultmann, Primitive Christianity in its Contemporary Setting, trans. by R.H. Fuller, Meridian Books, New York, 1956, s. 71. Bu ayrmla ilgili ayrntl bir deerlendirme iin bkz. inasi Gndz, Pavlus, Hristiyanln Mimar, Ankara, 2001, s. 121 vd. Joseph Campbell, ilk yzylda, Hristiyanlar ierisinde sann grevine ilikin farkl grlere sahip ayr grubun sz konusu olduunu ifade eder: YahudiHristiyanlara gre sa, Eski Ahitin vaat ettii ve siyas bir lider olan mesihtir. zellikle II. Yzyldan itibaren etkili olan Gnostiklere gre sa, alemdeki iyilik-ktlk ikilisinde, iyilik tarafnda yer alr ve ruhsal bir misyona sahiptir. Sonradan Hristiyanln teolojisini belirleyen Pavlusu Yaklama gre ise Yahudi Kanunu insan iin bir musibettir ve sa kendini feda etmekle insanl bu musibetten kurtarmtr. Bkz. J. Campbell, Tanrnn Maskeleri Bat Mitolojisi, ev. K. Emirolu, Ankara, 1995, ss. 315318. C.C. Rowland da tarihsel sa ile ilgili temel gr u ekilde sralar: a) sa siyas ve din iktidarn tepkisiyle kar karya gelerek idama maruz kalan ve sonrasnda mesaj, taraftarlarnca te dnyaya ynelik bir dine dntrlen tipik bir Yahudi mesihidir b) O, dnyann sonunun geldiini haber veren eskatolojik bir peygamberdir c) sa, vecizelerle konuan ve uygulamalaryla ynetici snf kzdran hik-

44

[Bir Yahud Olarak Hz. sa]

XXV, zmir 2007, ss. 43-58

yanln mstakil bir inan haline gelii birincinin, yani YahudiHristiyanln ikinciye, yani Heleno-Hristiyanla dnmesi ya da malup olmas biiminde olmutur. te bizim buradaki amacmz Hristiyan Kitab- Mukaddesini temel alarak bir Yahudi mesihi olarak sann Yahudi kimliini mercek altna almak; onun Yahudilikle ilikisini ortaya koymaya almaktr. Mesihin Geliinden nce Filistin Hz. sa ncesindeki siyas ve din duruma gz attmzda yle bir tablo grrz: Filistin blgesi, M.. 332de Byk skenderin igaliyle birlikte Yunan Medeniyetinin etkisini hissetmeye balamtr. M.. 63ten itibaren ise Romaya bal bir krallk haline gelir. sann doduu yllarda bu kralln banda Byk Herod (M.. 37M.S. 4) vardr. Daha sonraki baz gelimeler sonucunda Yahuda ve Samiriyeyi iine alan blge Roma valilerince idare edilmeye balamtr. M.S. 2636 yllar arasnda grev yapm olan ve sann idamn onaylayan Pontius Platus da bunlardan biridir. Bu idare tarz ierisinde Yahudiler bir tr yarglama zerkliine sahiptir. zel mahkemeleri vardr. Ancak, idam cezas iin valinin onay gerekmektedir.5 Anlalan Roma, idaresi altndaki milletlere din inan konusunda belli bir zgr saha brakmaktadr. Renann ifadesiyle isyan bastrmalarda korkun olan bu byk ve hain hakimiyet, korunacak bir akidesi olan devletler gibi vesveseli deildir.6 Fakat otoritesine kar tehdit olarak grd eylemlere ok sert mukabelede bulunmaktadr. Bu artlar altnda -belki de siyasetin ve idarenin gerei olarak- Yahudilere belli dzeyde hogr gsteren putperest Roma ile, tarihleri siyas mcadelelerle gemi ve din anlaylar dnyev hakimiyeti gerektiren Tanrnn seilmi halknn bar ve huzur ierisinde yaamalar imkanszdr. Zaten yle de olmutur. sa ncesi ve sonrasndaki Yahudi isyanlar bunun gstergesidir. Dolaysyla Hz. sa dneminde Yahudiler, boyun emek zorunda olsalar da, Roma egemenliini hazmedemez durumdadrlar. Bekledikleri mesih de -o gn Roma

5 6

metli bir retmendir. Bkz. C.C. Rowland, sa ve lk Kilise, slmiyt, III, 4 (EkimAralk 2000), s. 36. X. Jacob, ncil Nedir? Tarihi Gerekler, Ankara, 1985, s. 172. E. Renan, sann Hayat, ev. Ziya hsan, Ankara, 1964, s. 49.

45

Bekir Zakir OBAN

esaretinde bulunduklar iin- onlar Romallarn elinden kurtaracak bir ahsiyettir. Hz. sa dneminde Filistinin din corafyasna baktmzda ise, Yahudilik ve putperestliin blgede hakim inanlar olduunu grmekteyiz. Putperestler Roma Devletinin himayesi altndadr, ancak nfus asndan blge halknn ounluu Yahudidir. Romallar politeisttir.7 Byle bir inanta bir takm gelenekler var olmakla birlikte, snrlar aka belli bir teolojik ve ritel yap sz konusu deildir. Hz. sa ncesinde Yahudilik ise yekpare bir yap arz etmez. Genel hatlaryla bu yap u ekilde tasvir edilebilir: Mabedi merkez edinmi olan Ferisiler ve Sadukilerden oluan Ortodoks Yahudilik; Esseniler ve dier vaftizci hareketler gibi Filistinrdn blgesinde yer alan ve merkez Yahudilikten ayr gruplar ile sentezci bir nitelikte olup, kendi inanlar ile yerel ve kltrel baz unsurlar birletirmi olan Samiriler, yani Heretik Yahudilik.8 sa'nn, hangi Yahudi akm ierisinde doup byd hakknda farkl grler varsa da, onun hitap ettii kesim Ortodoks Yahudilerdir. Bu Ortodoks Yahudilie inan ve din uygulamalar asndan baktmzda u hususlar dikkati eker: Hz. sann yaad dneme gelinceye dek Yahudilikte yerleik bir credonun, yani zerinde genel mutabakat olumu bir inan sisteminin henz var olmad anlalmaktadr. Bu durum, ahirete inanan Ferisiler ve byle bir inanc kabul etmeyen Sadukiler rneinde grld zere, nemli bir takm konularda dahi birbirine tamamen zt grlere sahip din gruplarn ayn din ats altnda bir arada yaayabilmelerini de aklamaktadr. Bununla birlikte, dnemin Yahudileri arasnda Tevratta ifadesini bulan baz temel inan unsurlarnn varl muhakkaktr. Bunlardan en bata geleni Tanr inancdr. Din hayatn merkezinde ise Mabed vardr. Dier yandan Yahudi Kanunu, zellikle Ortodoks Yahudiliin ana bnyesini oluturan Ferisiler nezdinde hayat bir neme sahiptir. Buna ilaveten, imdi olduu gibi, o dnemde de Ya7

Joseph Campbell Romadaki bu oktanrcl monolatri (kendi tanrlarnn yan sra baka tanrlara da sayg gsterme) olarak tanmlar. Bkz. Joseph Campbell, a.g.e., s. 204. Campbell ayn yerde bir hususa daha dikkat eker. Ona gre Romallarn inanc iin bazen henoteizm tabiri kullanlmaktadr ki bu yanltr. nk henoteizm Max Mller tarafndan Vedik teoloji iin kullanlan bir terimdir ve burada ayn din gelenekteki tanrlara (Vinu, iva gibi) tapnma sz konusudur. Dolaysyla bu kavram Romal putperestler iin kullanlamaz. Bkz. . Gndz, slamda tekinin Bilimi, Tezkire, 1996, say 910, ss. 171189

46

[Bir Yahud Olarak Hz. sa]

XXV, zmir 2007, ss. 43-58

hudilik bu dnya ile son derece ilgili bir din grnmndedir. yle ki, bu dini asl unsurlar itibariyle tarihten ve siyasetten ayr dnmek neredeyse mmkn deildir. nemli din fenomenler ya tamamen bu dnyaya yneliktir ya da bunlarn bu dnyaya ynelik bir taraf mevcuttur. Yahudi kutsal metinlerine baktmzda da, ounlukla bir milletin din ve siyas mcadele tarihini grrz. Rabbin ve Musann srailoullarna telkinleri ounlukla bu dnyaya dairdir. lah ceza da mkfat da bu dnyadadr. Rabbe itaat veya itaatsizlik, sonularn net bir biimde siyas ve toplumsal planda gsterir. Mesel, Hakimler Dnemi boyunca, srailoullar baka ilahlara taptnda Rab fkelenip onlar dier milletlerin eline verir. Piman olup tekrar Rabbe yneldiklerinde onlar esaretten kurtarr.9 O dnemde Yahudilerin bekledikleri mesih de srf din deil, asker ve siyas bir kiiliktir.10 O, Rabbin, kendisi vastasyla srailoullarn yabanc egemenliinden kurtaraca kimsedir. Genelde, Yahudilerin Babil Srgn dneminde byle bir mesih beklentisi ierisine girdikleri sylenir.11 Fakat gzden kamamas gereken nokta udur: Evet, Hristiyanlk ncesinde Yahudilerce beklenen bir mesih sz konusudur. Ancak, Yahudi tarihinde mesih diye adlandrlan baka ahsiyetler de vardr ve bunlarn misyonu, gelmesi beklenen ile ayndr. Yani Yahudi mesih inanc bir tek ahsiyetle ilgili deildir; sz konusu olan bir mesih gelenei veya kurumudur.12 Bir Yahudi Olarak Hz. sa Shhatleri tartma konusu olmakla beraber, Hristiyanlarn kabul ettii biimiyle, sa hakkndaki bilgilerimiz neredeyse tamamen Drt ncil
9 10

11 12

Bkz. Kitab- Mukaddes, Hakimler blm. Bkz. M. Harris, nekler, Domuzlar, Savalar ve Cadlar, ev. M. Fatih Gm, Ankara 1995, s. 154, 164, 167; E. Sarkolu, Dinlerde Mehdi Tasavvurlar, Samsun, 1997, ss. 78-82. E. Sarkolu, a.g.e., s. 193. Tevratta Musa, Harunun ba zerine mesh ya dker ve onu takdis eder (Levililer, 8: 12); Samuelin annesi Hanna, Mesih iin dua eder (Bkz. I. Samuel, 2. Bap); Samuel tarafndan yala meshedilen Saul Kral olur ve kendisine mesih denilir (I. Samuel, 12: 3); Hakimler dneminde de, Rabbin fkesine maruz kalp esir den srailoullarn, yine Rab, hep bir kurtarc komutanla, yani bir mesihle esaretten kurtarr. Bkz Hakimler, 121.

47

Bekir Zakir OBAN

ile snrldr. Sadece Josephus ondan bir iki yerde bahseder.13 Dolaysyla, Hristiyan kutsal metinleri dnda, sadan sz eden, o dneme ait baka her hangi bir eser mevcut deildir. Bu metinleri esas aldmzda, sann Yahudilikle ilikisini adan deerlendirebiliriz: 1- Hz. sa ve Yahudi nanc sa zamanndaki Yahudilikte yerleik bir akide sistemi olmamasna ramen, Yahudilerin genelinin sahip olduu temel bir inan erevesinin var olduunu belirtmitik. Bu inancn ana unsurlarn; Tanr, (Musa bata olmak zere) dier peygamberler, kutsal metinler, srail halknn seilmilii ve mesih beklentisi oluturmaktadr. ncelikle, Yahudilerin mesih bekledii bir ortamda, beklenen mesih olduu iddiasyla ortaya kan birinin bu inan yapsna muhalif bir sylemde bulunmas, en azndan mantksal olarak imkanszdr. Nitekim ncillerde de sann, yukarda saydmz ana unsurlar asndan, Yahudi inancyla mutabk olduu grlebilir. Drt ncilde sann, daha sonraki Hristiyanlkta var olan ekliyle, bir teslis dncesini aka dile getirdiine rastlanmaz. O, Tanrdan Baba diye sz etmekte ve bir Kutsal Ruhtan bahsetmektedir. Ancak bunlar, Yahudilerin hi aina olmad tamamen yeni eyler deildir.14 Tanrnn olu tabiri de Yahudilerin bildikleri ve bekledikleri mesih iin -mecaz anlamda- kullandklar bir isimdir.15 sann dayand Rab, tm

13

14 15

Josephus, Antiquitieste, sa adnda birinin Pilatus tarafndan armha gerildiini ve onun takipilerine sonradan hristiyanlar dendiini yazar. Bkz. Josephus, Jewish Antiquities, trans. by H.J. Thackeray ve dierleri, Loeb Classical Library, London 1966, i. 110114. The Jewish Warn Slav versiyonunda ise zetle unlar sylenmektedir: O zamanda insan gibi grnen fakat insanst zelliklere sahip bir adam ortaya kt. Bazlar onun lleri dirilttiine ve hastalklar mucizev bir ekilde iyiletirdiine, bazlar ise onun gkten geldiine inanyorlar. Josephus, The Jewish War, trans. by G.A. Williamson, Penguin Books, Great Britain 1969, s. 398, 399. Bununla birlikte, Williamsonun da iaret ettii gibi, ncillerle gsterdii paralellik, ad geen versiyondaki bu ifadelerin esere sonradan eklenmi olduu phesini uyandrmaktadr. Bkz. a.g.e., s. 396. Bkz. Tesniye, 32: 6; II. Samuel, 7: 14; k, 35: 3034. Bkz. Gnay Tmer, Hristiyanlkta ve slamda Hz. Meryem, Ankara, 1997, s. 15. Annemarie Schimmele gre de, Eski srailde Tanrnn Baba sfat vardr, fakat onun daha ok Rab-Kral sfat ne kmtr. sa ise Tanr-Babay ne karm ve

48

[Bir Yahud Olarak Hz. sa]

XXV, zmir 2007, ss. 43-58

zellikleriyle, Yahudilerin ilah olan Rabtr ve doal olarak insanlardan ve sann kendisinden ayr bir varlktr. sa, Ona kar bir kul gibi davranr ve bir insan gibi dua eder: ...Baba, adn kutsal klnsn. Egemenliin gelsin. Her gn bize gndelik ekmeimizi ver. Gnahlarmz bala...16 Renann da iaret ettii gibi, sann kendisini Tanr veya Tanrya eit sayd iddias, Yuhanna ncilinde bile bir Yahudi iftiras olarak gsterilir.17 O, kurtuluun Yahudilikte olduuna inanmaktadr.18 sa, retmenimiz dedii Musa ve dier Yahudi peygamberlerinden her zaman sayg ile sz eder.19 Dahas, muhataplarna ska Musa ve dier peygamberlerin kitaplarndan deliller gsterir.20 ncillerde onun, Yahudi olmayan birka kiiyle dosta diyaloglara girdii ifade edilmekte ise de, yine ayn ncillerde sann, retisi iin Yahudi olmayan kimseleri muhatap kabul etmediini net bir ekilde dile getiren pasajlar mevcuttur.21 2- Din Uygulamalar Asndan sa ve Yahudilik zellikle o dnemdeki hkim eilim olan Ferisilerin Yahudi Kanununa ne derece nem verdikleri gz nne alndnda, sann din uygulamalar bakmndan zamann Yahudileri gibi davranp davranmadn sormak, doal olarak onun Kanuna uyup uymadn irdelemektir. ncillerde, bu adan, baz Yahudilerin zellikle de Ferisilerin- say u konuda eletirdiklerini okuruz:

16 17 18 19

20 21

mecaz manada Onun olu olduunu sylemitir. Bkz. A. Schimmel, Dinler Tarihine Giri, Ankara, 1955, s. 121. Matta, 6: 912; Luka, 11: 24. Renan, a.g.e., s. 184. Burada bahsedilen pasaj Yuhanna, 5: 18dir. Yuhanna, 5: 22. Yeni Ahitte, Eski Ahit peygamberlerinden sadece birkann ismi zikredilmez. Bunun dnda tm Eski Ahit peygamberlerine atflar vardr. Yahya dnda Yeni Ahitte en ok zikredilen peygamber Musadr (89 yerde ismi geer), Onu Davud (66 yerde) ve aya (23 yerde) takip eder. rnek olarak bkz. Markos, 12: 26; Luka, 3: 4. sa On ikileri u buyruklarla halkn arasna gnderdi: dier milletlere ait yerlerin hi birine girmeyin, Samiriyelilere ait ehirlerin de hi birine girmeyin (Matta, 10: 5); Ben yalnzca srail halknn kaybolmu koyunlarna gnderildim (Matta, 15: 24).

49

Bekir Zakir OBAN

a) Sebt Gnne riayet: Sebt gnnde rencilerinin bir buday tarlasndan geerken baaklar koparp yemeleri ve ayn gn kendisinin de baz hastalar iyiletirmesi nedeniyle Yahudiler say Cumartesi yasan ihlal etmekle sular. Fakat sa bu ithamlar karsnda, Cumartesi yasan ihlal etmek gibi bir niyeti olmadn belirtir ve onlara hem Eski Ahitten, hem o dnemin Yahudilerinin uygulamalarndan rnekler vererek, hem de mantksal aklamalarda bulunarak, bunlarn yasan ihlali anlamna gelmediini ifade eder.22 b) Temizlik: sa -tipik bir Ferisi adeti olan- yemekten nce ve sonra ellerin ykanmasna dikkat etmedii iin eletirilmitir. Ona gre ise insan, azndan girenler deil, kanlar kirletir.23 c) Dindar Yahudilerin ho bakmadklar insanlarla diyaloga girmesi: sann itiraz gren bir dier uygulamas da, vergi mltezimleri ve gnahkr insanlarla muhatap olmas ve onlarla yemek yemesidir. Am ha aretz (temiz olmayanlar) ile ilikiye girmesini eletiren Ferisilere sa yle karlk verir: Ben doru kiileri deil, gnahkrlar armaya geldim.24 Grld zere, sann zaman zaman eletiriye urayan bu davranlarndan sadece ilki, yani Sebt gn ile ilgili olan dorudan Kanunla balantldr. Dier iki husus Tevratta aka ifade edilen ve Yahudilerin tamamnn dikkat ettii konular olmayp daha ok Ferisilerin hassas davrand eylerdir. Sebt gn yasa konusunda da, sann bu emre kar gelmek veya onu lzumsuz grmek gibi bir tavr ierisinde olduunu sylemek zordur. nk o hibir yerde byle bir eyi ifade etmez. Onun kar olduu, ekilci davranlmas ve bu yasan insan iin olduunun gz ard edilmesi, yani amala aracn kartrlmasdr: nsan Sebt gn iin deil, Sebt gn insan iindir.25 ncillerde sann sadece Sebt gn iin deil, Kanunun tm hakknda da olumsuz bir sz sylediine ahit olmayz. O, Kanuna uymann ekle indirgenmesine ve iin ruhunun arka plana itilmesine kardr. Yoksa Kanunu ksmen de olsa deitirmek gibi bir niyete sahip deildir: Kutsal Yasay ya da peygamberlerin szlerini ykmak iin geldiimi
22 23 24 25

Bkz. Matta, 12: 15; Markos, 2: 2328; Luka, 6: 111; Yuhanna, 5: 918. Bkz. Matta, 15: 120; Markos, 7: 123. Bkz. Matta, 9: 1113; Markos, 2: 1517; Luka, 15: 17. Markos, 2: 27.

50

[Bir Yahud Olarak Hz. sa]

XXV, zmir 2007, ss. 43-58

sanmayn. Ben ykmaya deil bilakis tamamlamaya geldim. Size dorusunu syleyeyim, gk ve yer ortadan kalkmadan, her ey gereklemeden, Kutsal Yasadan ufack bir harf ya da bir nokta bile eksilmeyecek. Bu nedenle, bu kurallarn en kklerinden birini kim bozar ve insanlara yle retirse, Gklerin Melekutunda kendisine en kk denilecektir; ve onlar kim yapar ve retirse Gklerin Melekutunda kendisine byk denilecektir.26 sa Yahudi Kanununa muhalefet etmedii gibi, buradaki kurallara uyma asndan, ahlken daha byk bir titizlik istemektedir: Eski zaman adamlarna ldrmeyeceksin ve kim birini ldrrse hkme mstehak olacaktr [k, 20:3; Tesniye, 5:17] denildi. Fakat ben size derim; kardeine kzan her insan hkme mstehak olacaktr... Zina etmeyeceksin [k, 20:14] denildiini iittiniz. Fakat ben size derim; bir kadna ehvetle bakan her adam zaten yreinde onunla zina etmitir... ve yine eski zaman adamlarna Yalan yere and etmeyeceksin ve andlarn Rabbe deyeceksin [Levililer, 19:12; Saylar, 30:2; Tesniye, 23:21] denildiini iittiniz. Fakat ben size derim; hi and etmeyin...27 3- Siyasi Tavr Asndan sa ve Yahudilik S. H. Nasr, brahimin inanc, Musann kanunu ve sann manevi yolu; slam Peygamberinin ise tm bu zelliklerin bir sentezini temsil ettiini syler.28 Gerekten de slam dnyasnda, Yahudiliin ar ekilde
26

Matta, 5: 119. Ayrca sa, iyiletirdii hastalara dahi Musann Kanunu gereince Rabbe takdime arz etmeleri gerektiini syler, bkz. Matta, 8: 14; Markos, 1: 4045; Luka, 5: 1216. Kuranda bu konuda, sann Tevrat tasdik etmekle birlikte, ondaki baz haramlar helal klmak iin gnderildii ifade edilmektedir (Al-i mran, 50). Fikri Yavuz gibi baz mtercimler ayette geen baz haramlar ibaresinin nne, parantez kullanmakszn i ya ve deve eti gibi cmlesini eklemektedirler, fakat metnin kendisinde byle bir ifade yoktur (bkz. Fikri Yavuz, Kuran- Kerim ve Meal-i lsi, stanbul, tarihsiz). 27 Matta, 5: 2122, 2728, 3334. Josephusa atfedilen The Jewish Warn Slav Versiyonunda sadan bahsedilirken onun birok ekilde eriat ihlal ettii ifade edilmektedir (The Jewish War, s. 398, 399). Bu eer doruysa, dnemin saya kar kan Yahudilerinin; uydurma ise de, zaten Yahudilikle balarn koparm, Kanun kart Hristiyanlarn fikri olsa gerektir. 28 Bkz. Seyyid Hseyin Nasr, slamda Dnce ve Hayat, ev. F. Tatllolu, stanbul, 1988, s. 302.

51

Bekir Zakir OBAN

dnyevletii, ardndan gelen Hristiyanln kar uca geerek tamamen ruhan bir havaya brnd, son olarak gelen slamn ise bu ikisi arasnda bir denge ortaya koyduu eklinde bir forml zaman zaman dile getirilir. Formller caziptir, fakat her zaman fazla genelleyicidirler. rnein, Yahudiliin fazla dnyeviletiini, buna kar karken sann da kantarn topuzunu kardn ifade ederek, sa iin yllk tebliinde yeryz, igdler ve siyaset (dinin temel dinamikleri) hemen hemen yok gibidir. ncilin btn satrlarna sinmi olan semavilik, uhrevilik ve ruhaniliktir29 demek, ancak ncilleri hi okumam biri iin mmkndr. sann yaad dnemde din ve siyaset birbiri ierisindedir.30 Daha nce de belirttiimiz gibi, Yahudilerin bekledii mesih de kendisine din olmaktan ok siyas ve asker misyonlar atfedilen bir kiiliktir.31 Ve o dnemde, sa dnda, kendisinin mesih olduunu iddia eden birok kii ortaya kmtr.32 Peki, Vaftizci Yahyann dahi siyas gerekelerle ldrld bir ortamda Yahudilerin kitabnda yazl olan mesih olduunu iddia eden sa, olmamas gerektii kadar bar birisimiydi? Gnmzde Hristiyanlk her tr iddete kar olan bir sevgi dini olarak takdim edilmektedir. Ancak tarih bunun byle olmadn gsterdii gibi, gnmz Hristiyanlarnn sa hakknda izdii portrenin de tamamyla gerei yanstmad kanaatine varmak iin ncillerde nemli ipular vardr: a) Her eyden nce, sa bir Tanrsal Krallk tan (veya Gklerin Egemenlii) sz eder.33 ncillerde ve geleneksel Hristiyan yorumlarnda bu ifadenin bu dnyaya ynelik olmad, eskatolojik/ahiretle ilgili bir
29

30 31

32

33

lhami Gler, Dnyann Bana Gelen Derin Sapknlk: Dnyevileme, slmiyat, IV, 3 (Temmuz-Eyll 2004), s. 38, 39. Bkz. M. Harris, a.g.e., s. 141. Bultmannn ifadesiyle srail Halknn milliyeti bir inanc olarak varolan mesih fikri, Davud Krallnn ihyas anlamna gelir ve beklenen Mesih de Davud gibi bir kral, bir sava kahramandr. R. Bultmann, Primitive Christianity, s. 81. Harris, Josephus gibi baz yazarlara dayanarak M.. 40 - M.S. 70 yllar arasnda yaam en az be Yahudi asker-mesihten sz eder: Athrongaeus, Theudas, Felix tarafndan idam edilen adsz hain, Msrl yahudi sahte peygamber ve Menahem. Bkz. M. Harris, a.g.e., s. 149. Bu tabir daha ziyade Mattada youn olarak geer (bkz. Matta, 3: 1; 4: 17; 5: 19,20; 13: 33, 44, 45, 47, 52 vd.) Ayrca Matta ncili, gsterdii Yahudi eilimi asndan dier incillerden belli lde farkldr.

52

[Bir Yahud Olarak Hz. sa]

XXV, zmir 2007, ss. 43-58

anlam haiz olduu sylenmektedir. Ancak, ayet o dnem artlar dikkate alnr, hem Yahudilerin hem de Romallarn psikolojisi gz nnde tutulur ise bu kavramn yukarda yorumland ekliyle anlalmasnn ok zor olduu grlr. b) Kudse geldiinde, sann Mabede girii olayl olmutur. O, Mabede girdiinde oradaki btn satclar ve al veri yapanlar kovmu; para bozanlarn masalarn, gvercin satanlarn sehpalarn devirmitir.34 c) ncillerde, tutuklanma annda bir atma olduuna ynelik iaretler vardr. nk sa, tutuklanmasnn ncesinde havarilerine klc olmayan abasn satp bir kl alsn35 der. Tutuklanmas srasnda da sann yanndakilerden biri askerlere saldrarak onlardan birinin kulan uurmutur.36 d) nsanlardan bazlar (bunlar tabi ki Yahudidir) ona alenen Yahudilerin kral diye hitap eder ve sann buna hibir itiraz olmaz.37 e) Vali Pilatusun nnde iken, Pilatus ona sorar: sen yahudilerin kral msn? sann cevab sylediin gibidir eklindedir.38 sa armha gerilirken de, alay etmek iin Romal askerlerce bana dikenden bir ta konur ve zerine bir su taftas aslr: Bu, Yahudilerin Kral sadr.39 Grld zere, zellikle sann armha gerilme tablosu tamamen siyas bir anlam tar. Ayrca onun, Romallarca Yahudilerin kral denilerek armha gerilmesi (armha gererek idam etmenin Roma mparatorluunda ancak devlete bakaldranlara verilen bir ceza olduunu hatrlatalm) ayn zamanda tm Yahudilere hakaret anlamna gelmektedir. Zaten, Yuhannadaki anlatma gre, bu durum sann tutuklanmasn salayan Yahudi din adamlarnn bile kanna dokunmutur. Onlar, su
34 35 36 37 38 39

Bkz. Matta, 21: 1213; Markos, 11: 519; Luka, 19: 4548; Yuhanna, 2: 1322. Luka, 22: 36. Matta, 26: 51; Markos, 14: 47; Luka, 22: 50. Bkz. Luka, 19: 3741; Yuhanna, 12: 12. Matta, 27: 11; Markos, 15: 2; Luka, 23: 3. Matta, 27: 3244; Markos, 15: 2132; Luka, 23: 2643; Yuhanna, 19: 1727. Kiliselerdeki armha gerilmi sa tasvirlerinde yer alan INRI harfleri bu yaftaya iaret etmektedir ve Latince IESVS NAZARENVS REX IVDORVMun, yani Yahudilerin Kral Nasral sa ibaresinin ksaltlm eklidir.

53

Bekir Zakir OBAN

yaftasndaki ibareye itiraz ederek, Pilatusa Yahudilerin Kral diye yazma, Ben Yahudilerin Kralym dedi diye yaz derler.40 Valinin cevab u ekildedir: ne yazdmsa yazdm.41 sann hibir Yahudinin olamayaca kadar bar birisi olmadnn en nemli kant, herhalde, Yahudilerin onu eletirirken sylemedikleri bir eydir: Ferisiler ve dier baz Yahudilerce sa eitli ekillerde eletirilmitir, ancak bir kurtarc-mesih bekleyen Yahudiler, saya hibir zaman sen bizi bu (barsever) halinle mi kurtaracaksn? eklinde bir itirazda bulunmamlardr. Kald ki, say bir bar elisi eklinde tasvir eden ncillerin anlatmn pek inandrc bulmayanlar hi de az deildir. rnein, ncelikle biz der Marvin Harris, sann ne zaman konutuu konusunda yanlg ierisinde olmayabilirsek de onun ne konutuu hususunda yanlg ierisinde bulunduumuzu varsaymak iin pek ok neden vardr.42 Ayrca unlar ekler: Hristiyan ncilleri sann Yahudi kurtulu sava ile olan ilikisini yorumlamadklar gibi onun szn bile etmezler. Siz eer yalnzca ncillere dayanrsanz, sann yaamnn byk bir blmn tarihin en yabanl ayaklanmalarndan birinin tam ortasnda geirmi olduunu bilemezsiniz... ve sann Yahudi ihtilalcilerin askersel-Mesihsel bilinliliini yok etme yolundaki Roma giriiminin bir kurban olarak lmesinden en az kuku duyan siz olursunuz.43 Harrise gre sann gerek retilerinin, Yahudilerin asker mesih geleneinden kopmu olmas imknszdr. ncillerin bu anlatm, M. 70 ylnda Kudsn dmesinden sonra meydana gelen bir nevi tepkinin rndr ve eer sava Romallar aleyhine sonulansayd bar bir mesih inanc gelimeyecekti. Havarilerin hibiri br yanan evirmeye hazr olmad gibi, onlara iddet artran lakaplar vermi olan sa da Mabedde insanlara kamyla saldrmaya kadar ii ileri gtrmtr. O, yeryzne bar deil kl getirmeye geldim diyebilmi biridir.44 Ferisilerin kendisine sorduklar Kaysere vergi verelim mi? sorusuna
40 41 42

43 44

Yuhanna, 19: 1722. Yuhanna, 19: 1722. M. Harris, a.g.e., s. 153. Annemarie Schimmele gre de sann hayat ve doktrinini Drt ncilden tamamyla anlayamayz (A. Schimmel, a.g.e., s. 117). Bu ncillerdeki anlatm farkllklar ve elikili ifadeler hakknda ayrca bkz. aban Kuzgun, Drt ncil Farkllklar ve elikileri, Ankara, 1996. M. Harris, a.g.e., s. 139. Matta, 10: 34

54

[Bir Yahud Olarak Hz. sa]

XXV, zmir 2007, ss. 43-58

karlk, onun Tanrnn eylerini Tanrya, Kayserin eylerini Kaysere verin eklindeki cevabnn Galileli Yahudann vergi isyanna katlm olan- Yahudiler iin tek bir anlam olabilirdi: VERMEYN. Ama ncillerin yazarlar ve onlarn okuyucular byk bir olaslkla Galileli Yahuda hakknda hibir ey bilmiyorlard, bu nedenle de onlar sann ok kkrtc olan yantn yanl bir varsaymla, Roma ynetimine kar gerekten uzlamac bir tutumu gsteren bir yant olarak kabul ettiler.45 Oysa Resullerin lerindeki ifadelere gre, sann ldkten sonra dirilmesinin bile havariler iin siyas bir anlam vardr: Onlarn dirilen saya ynelttikleri ilk soru sraile imdi sen Krall geri verecek misin? olmutur. Vahiy Kitabnda ise sa, beyaz bir at zerinde, batanbaa kanl bir giysi iinde Tanrnn dmanlaryla savamak ve milletleri demirden bir asa ile ynetmek zere geri dnen bir komutan olarak tasvir edilir.46 Yahudi, ama Hangi Mezhepten? Hz. sa genellikle, dnemindeki din akmlardan biriyle ilikilendirilmeye allmtr. Hatta bazen onun balantl grld gruplar ierisinde, Zealotlar ve Esseniler gibi, birbirine zt yaam tarzlarn benimsemi olanlar vardr.47 Bununla birlikte, dnemin, sa ile balantl olduu dnlen Yahudi grubu Zealotlar, Esseniler ve Ferisilerdir. Bazlar, sann ar milliyeti ve iddet yanls Zealotlarla pheli ilikiler ierisinde olduu kanaatindedir.48 Kimilerine gre ise zaten sann havarilerinden en az alts Zealottur. Bunlara ln olu anlamnda Bar Yonim dendii gibi, bir ksmna da sann muhafzln yap-

45 46 47

48

Bkz. M. Harris, a.g.e., ss. 160163, 174. A.g.e., s. 166. Bkz. F.E. Peters, Children of Abraham, Princeton University Press, New Jersey, 1984, s. 19. Genel tasvirleri itibariyle Esseniler ve Zealotlar ayr dnyalarn insanlar gibi grlebilir (Aytun Altndal bu iki topluluun o zamann Yahudiliinde iki ar ucu temsil ettiini syler, bkz. Aytun Altndal, sa, ev. S. zbudun, stanbul, 1993, s. 31). Ancak bu iki grup arasnda zellikle her ikisinin de Massadada nemli faaliyetlerde bulunmasndan dolay- bir iliki olabileceini dnenler de vardr. Bkz. Geza Vermes, The Dead Sea Scrolls in English, Penguin Books, Great Britain, 1977, s. 273. Bkz. F.E. Peters, a.g.e., s. 18, 19.

55

Bekir Zakir OBAN

tklar iin Bar Jesus (sann oullar) denmektedir.49 Eer bir bar prensi deil de tipik bir Yahudi mesihi ise ve siyas bir mcadelenin bakahraman ise, bir Zealot olmasa da, sann bu grupla bir takm balantlarnn olduu dnlebilir. sann bir Esseni maarasnda doup yetitii iddias ise daha ok ruhulua ve ezoterizme eilim gsterenlerin bir fantazisidir. Evet, birok yazar Essenilerin Hristiyanlk ile bir takm benzerlikler gsterdii dncesindedir. 1947de bulunan ve Essenilere ait olduuna inanlan l Deniz Yazmalarnn kefi ile bu irtibatlandrma daha da artmtr.50 Fakat hakl olarak, sann ve Hristiyanln Essenilik ile bir ilgisi olmadn, hatta bunlarn birbirine kart eilimler olduunu savunanlar da vardr.51 Zira Essenilerin asketik yaam tarz ile sann mesihliini telif etmek olduka gtr. Ferisilere gelince; sann, Ferisilerle srekli mcadele ettii ve onlara ar ithamlar ynelttii ncillerde kaytldr. Ancak bu, ayn tabana hitap eden siyas partilerin dmanl veya ayn kitleye hitap eden sanatlar arasndaki rekabet gibi anlalmaldr. Zira yle grnmektedir ki, sann kendisi de -daha sonraki Ortodoks Yahudiliin atas olan- Ferisi geleneine mensuptur. S.W. Barona gre, eer sa Yahudi ise ki Yahudilikten hibir zaman ayrlmamtr- o bir Ferisi Yahudisidir.52 Ayrca
49

50

51

52

Muhammed Ataurrahim, Bir slam Peygamberi Hz. sa, ev. Krat Demirci, stanbul, 1997, s. 40. Ayrca, yazara gre sann tutuklanmas olay da Romallarla giriilen byk bir atma akabinde meydana gelmitir. Bkz. a.g.e., s. 41 vd. say veya Hristiyanlkla Esseniler arasnda benzerlik veya iliki grenler iin bkz. Bkz. Y. Kutluay, slam ve Yahudi Mezhepleri, Ankara, 1965, s. 172; Geza Vermes, a.g.e., s. 71; H. rs, Musa ve Yahudilik, stanbul, 1966, s. 5; M. Harris, a.g.e., s. 166; D. Cannon, Jesus and the Essenes, Ozark Montain Publishing, United Kingdom, 1998; M. Ataurrahim, a.g.e., s. 27, 28, 32, 40. Esseniler ve l Deniz Yazmalar ile ile mstakil bir alma iin bkz. smail Kazez, Esseniler ve l Deniz Yazmalar, baslmam yksek lisans tezi, O.M.. Sosyal Bilimler Enst., Samsun, 2001. Burada Hristiyanlk-Esseniler ilikisi tartmas iin bkz. s. 216 vd. Sz konusu yazmalarn Trkeye olduka zensiz yaplm bir evirisi iin bkz. Geza, Vermes, l Deniz Parmenleri, Kurman Yaztlar, ev. Nurfer elebiolu, stanbul, 2005. Bkz. A. Edersheim, The Life and Times of Jesus the Messiah, Mac Donald Publishing Company, Virginia, iii. 325 (eserin basm tarihi yoktur, ancak yazarn nsznden ilk kez 1883te basld anlalmaktadr); A.R.C. Leaney, The Jewish and Christian World 200 BC to AD 200, Cambridge University Press, Cambridge 1989, s. 36; A. Altndal, a.g.e., s. 52; Joseph Campbell, a.g.e., s. 242, 298. S.W. Baron, A Social and Religious History of the Jews, New York, 1958, II, s. 67.

56

[Bir Yahud Olarak Hz. sa]

XXV, zmir 2007, ss. 43-58

Geza Vermes ve Paul Johnson gibi yazarlar da sann Hillel ekolne bal bir Ferisi olduunu sylerler.53 Ve bazlarna gre, ncillerde Ferisilere ynelik olarak saya syletilen irkin szler, gerei yanstmad gibi, ayn zamanda sann misyonunu simgelemesi gereken yardmseverlik dsturunun irkin bir ihlalidir.54 Tm bunlarla birlikte bizim iin nemli olan, hangi ekole mensup veya yakn olursa olsun, sann ncillerde hibir zaman toplu olarak Yahudileri hedef alan bir sz sylememi olmasdr. Yahudilerden de saya kar kitlesel bir eylem meydana gelmediini biliyoruz. Hatta, Chancenin de ifade ettii zere, Yeni Ahitteki anlatmn aksine, sann armha gerilmesi hadisesinde Yahudi halknn bu olaya tepkisiz kalmam olmas gerekir.55 Kald ki pek ok Yahudi yazarn dile getirdii zere, armh hadisesi aslnda din (yani Yahudi etkisiyle) deil, siyas (Roma mparatorluu ile ilgili) bir olaydr.56

53

54 55

56

K. Armstrong, Tanrnn Tarihi, ev. O. zel-H. Koyukan-K. Emirolu, Ankara, 1998, s. 116. Renan da sann Hillelden etkilenmi olduu fikrindedir. Bkz. Renan, a.g.e., s. 33. K. Armstrong, a.g.e., s. 117. Chanceye gre Lukann, armh olay ile ilgili olarak, Resullerin lerindeki anlatm (genellikle Resullerin lerinin yazar Luka kabul edilir) birok adan tutarszdr. Burada, Yahudi liderlerinin yan sra, sann lmne, sanki Yahudi halknn da tepkisiz kald ima edilmektedir ki gerek din gerek siyas durum gz nne alndnda- bu mmkn deildir. Bkz. J. Brodley Chance, The Jewish People and the Death of Jesus in Luke-Acts: Some Implications of an Inconsistent Narrative Role, Society of Biblical Literature, 1991 Saminar Papers, ed. E.H. Lovering, Atlanta, ss. 5081. Bkz. Solomon Zeitlin, The Ecumenical Council Vatican II and the Jews, The Jewish Quarterly Review, vol. 56, no. 2 (Oct. 1965), ss. 9397.

57

Sonu Sonu olarak diyebiliriz ki; Hz. sa hakkndaki bilgilerimiz tamamyla kutsal metinlere dayanr. Bu kutsal metinler de Hristiyanlar iin nciller, Mslmanlar iinse Kuran- Kerimdir. sa, sonradan Hristiyan teolojisinin tasvir ettii biimiyle kurtarc bir bar elisi deildir. Yahudi mesih gelenei ile uyum arz eden siyas ve din bir aktrdr. ncillerde de bunun izlerini grmek mmkndr. Dnemin baz Yahudileri ile atmaya girmise de, o aslnda Ferisi geleneine mensup bir Yahudidir ve Yahudilikten hibir zaman ayrlmamtr. Onun amac yeni bir din kurmak deil, var olan inanc ihya etmektir. Bu dnce, Hz. sann nceki peygamberlerin izgisini devam ettirdiini ve Tevrat dorulayc olarak gnderilmi olduunu beyan eden Kuran- Kerime de uygun bir yaklamdr.57

57

Bkz. Al-i mran, 50; Maide, 46; Saff, 6.

58