Usaq Psixologiyasi II Nesr

QafqazUniversitetiNri
Bak2012
QafqazUniversitetiNri
:50
Hazrlayan:
HseynXlilov
UAQVYENYETMLRNNKAFININ
SOSALPSXOLOJMSLLR
Ryilr
bdllizad
psixologiyaelimlridoktoru,professor
blfzSleymanov
AMEAFlsf,SosiologiyavHquqiTdqiqatlarnstitutu
sosiologiyabsininbykelmiiisi,sosiologiyaelmlrinamizdi
Korrektorlar
RfiqZeynalova,Nailsgr,ReyhanSlimova
Dizayn
SahibKazmov
apvCildlm
rqQrbMtbsi
Aqlsgrk.,No:17,Xtairayonu,Bak,Azrbaycan
Tel:(+99412)3748343
QafqazUniversitetiElmiurasnn05.05.2011cIil,2011/105.05saylmriil
Universitetnriolaraqapolunmasnaqrarverilmidir.
BukitabnAzrbaycandanrhquqlarQafqazUniversitetinaiddir.
Mllifinicazsiolmadanqismnvyatamamnyenidnnrolunabilmz.
HseynXlilov,2012.
QafqazUniversiteti,2012.
ISBN:9789952468045
IINr:QafqazUniversiteti,2012.
QafqazUniversiteti
nvan:AZ0101,BakSumqaytossesi,16ckm.Xrdalanhri,Bak,Azrbaycan
Tel:(+99412)4482862/66,Faks:(+99412)4482861/67
email:info@qu.edu.az;www.qu.edu.az
Mndricat
Xlas .............................................................................................................vi
zet................................................................................................................vii
.................................................................................................viii
Abstract ..........................................................................................................ix
Giri ................................................................................................................ 1
Mqddim.................................................................................................... 3
Kitab haqqnda ... .......................................................................................... 7
Dnyaya insan glir ..................................................................................... 13
I FSL. Yeniyetmlik dvrn bax....................................................17

1.1. Psixoseksual inkiaf nzriyysi...............................................................................17
1.2. Erik Erikson v psixo-sosial inkiaf qaydas .............................................................20
1.2.1. Eriksonun inkiaf mrhllrinin qarladrlmas........................................................21
1.2.2. Eriksona gr psixo-sosial inkiaf dvrlri ...................................................................21
1.3. Maslov v tlbatlar iyerarxiyas ..............................................................................25

zn yoxlamaq n sual v taprqlar .........................................................................27
dbiyyat .........................................................................................................................27
II FSL. Xarakter v xasiyyt .............................................................29

2.1. Xarakter ....................................................................................................................29
2.2. Xasiyyt.....................................................................................................................34
dbiyyat .........................................................................................................................36
III FSL. xlaq trbiysi.....................................................................37

3.1. Uaq v yeniyetmlrin xlaq trbiysi.....................................................................37
3.2. Uaqlara inam hissi alamaq....................................................................................40
3.3. xlaq trbiysind rol ala bilm (tmsil etm) v Empatiya haqqnda ......................47
Ntic...............................................................................................................................49
dbiyyat .........................................................................................................................52
IV FSL. Koqnitiv inkiaf dvrlri.......................................................53

4.1. Piajey gr Koqnitiv inkiaf dvrlri .......................................................................53
4.2. yalara aid ediln urluluq hissi ...........................................................................55
4.3. Jan Piajenin Koqnitiv mrhllr mliyyat.............................................................57
4.4. Piajenin koqnitiv inkiaf mrhllri ........................................................................58
4.4.1. Sensor-hrktli mrhl .............................................................................................59
4.4.2. mliyyatqaba mrhl..............................................................................................60
4.4.3. Konkret-mliyyat mrhlsi ........................................................................................61
4.4.4. Formal mliyyat dvr.................................................................................................63

dbiyyat .........................................................................................................................68
V FSL. Uaq tlimi............................................................................69

5.1. Uaq tlimi................................................................................................................69
5.1.1. Uaq trbiysind tlim nmunlri..............................................................................70
5.2. Uaq xsiyytin hrmt .........................................................................................71

Nal.......................................................................................................................................72
5.3. Uan inkiafnda psixoloji xsusiyytlrin rolu ......................................................75

5.4. Emosiyalar ................................................................................................................85
5.5. Uaqlar da stres d bilirlr..................................................................................88
5.5. Aildaxili davranlar ................................................................................................93
5.5.1. frat drcd qoruyucu v mdaxil edn ata-ana davranlar......................................93
5.5.2. frat drcd avtoritet v mdaxili ana-ata davranlar..........................................94
5.5.3. caz vern davran.....................................................................................................95

dbiyyat .........................................................................................................................98
VI FSL. Uaqlq dvr davran problemlri ...................................... 99

6.1. Hirs ...........................................................................................................................99
6.2. Qsqanclq ...............................................................................................................101
6.3. Barmaqmm ..........................................................................................................105
6.3.1. Barmaqmm vrdii qarsnda ana-atann edcyi n salam yanama ndir?.........105
ii
6.3.2. Barmaqmmnin aradan qaldrlmas n grln tdbirlr ......................................106
6.4. Drnaqyem .............................................................................................................107

Tkliflr................................................................................................................................108
Valideynin hdsin dn vziflr .....................................................................................109
Alternativ yol ........................................................................................................................109
6.5. Yalan danmaq .......................................................................................................110

Yalann nvlri......................................................................................................................111
Xsusiyytlri .......................................................................................................................112
Sbblr:..............................................................................................................................113
Tkliflr:...............................................................................................................................115
6.6. Valideynlr trbiy il bal tvsiylrimiz ...........................................................117

6.7. Kiik yal uaqlarda traf mhitl tmasdan yaranan suallar ...............................118
6.8. Kiik yal uaqlarda diqqt .....................................................................................123
6.9. Kiik mktb yal uaqlarda idrak proseslri..........................................................124
zn yoxlamaq n sual v taprqlar .......................................................................131
dbiyyat .......................................................................................................................131
VII FSL. Uaq v yeniyetmlrd davran pozuntular....................133

7.1. Qorxu hisslri (sosial fobiya) ..................................................................................133
7.1.1. Sosial qorxunun agirdlrd yaratd ks tsirlr......................................................135
7.1.2. Uanz mktb getmkdn qorxurmu? ....................................................................136
7.1.3. Valideynlr bu vziyyt uaqlardan vvl hazr olmaldr...........................................136
7.1.4. Mktb qorxusu ndir? ...............................................................................................137
7.1.5. Mktb qorxusuna tutulan uaqlar n valideynlr n etmlidir? ..............................138
7.1.5.1. Mktb qorxusuna tutulan uaqlar n aillr n etmlidir?............................................. 139
7.1.5.2. Valideynlrin uaqla birlikd drs girmyi doru bir davrandrm?................................. 139
7.1.6. Mllim n etmlidir? .................................................................................................139

7.1.7. Baada ilk gn stresindn nec yaxa qurtarmaq olar? ..............................................140
7.1.8. Adaptasiya prosesi......................................................................................................140
7.1.9. Tapr hlletm msuliyytinin yaradlmas.............................................................140
7.1.10. Uaqlarn mktb hazrlamaq n aillr n ed bilr? ........................................141
7.1.11. btidai mktb balaman saslar nlrdir?..........................................................141
7.2. Diqqt atmazl v hiperaktivlik..........................................................................142

7.2.1. Xsusiyytlri .............................................................................................................142
7.2.2. Yaranma sbblri......................................................................................................143
7.2.3. DHP-li uaqlarda davran xsusiyytlri ..................................................................144
7.2.4. Diqqt atmazlnn msbt v mnfi chtlri .......................................................146

dbiyyat .......................................................................................................................147
iii
VIII FSL. Yeniyetmlik dvrn bax...................................................... 149

8.1. Yeniyetmlrd tlim faliyyti v idrak proseslrinin inkiaf ..............................149
8.2. Yeniyetm n hiss edr v nec davranmaq istyr?..............................................151
8.3. Yeniyetmlik dvrnd yaranan ruhi sxntlar........................................................152
8.4. Yeniyetmlik dvrnd n ox ba vern hycan nvlri...........................................153
8.4.1. Qorxu..........................................................................................................................153
8.4.2. Hycan:.....................................................................................................................153
8.4.3. Qzb:.........................................................................................................................153
8.4.4. Ruh dknly: .........................................................................................................153
8.4.5. Yax ki etdim mrhlsi .............................................................................................154
8.5. Yeniyetmlik dvrndki emosional davranlarn sbblri ..................................155

8.6. Yeniyetmlikd qli inkiaf .....................................................................................155
8.7. Nsillraras uzlama..............................................................................................157
8.7.1. Yeniyetmnin fikirlri .................................................................................................157
8.7.2. Yeniyetm v valideyn mnasibtlrindki hallar........................................................158
8.8. Mnvi mnasibtlrin yaxladrlmas ................................................................159

Mntiqi testlr (istisnalar yolu)......................................................................................160
dbiyyat .......................................................................................................................163
Uaqlarn yuxulara bax........................................................................... 164

TESTLR.........................................................................................................................187
Test 1.1. rad gcnn znqiymtlndirmsi testi ...........................................................187
Test 1.2. Dzmllyn qiymtlndirilmsi ...........................................................................188
Test 1.3. nadkarln qiymtlndirilmsi..............................................................................189
Test 1.4. srarlln qiymtlndirilmsi ................................................................................190
Test 1.5. Sosial csart metodikas ..................................................................................192
Test 1.6. Aqressiv davran metodikas .............................................................................193
Test 1.7. Mtkkilliyin qiymtlndirilmsi .........................................................................196
Test 1.8. Diqqtsizlik dahilik niansidir ?.......................................................................198
Test 1.9. znz hakim olma bacarn! ..............................................................................200
Test 1.10. znz inam sviyyniz ......................................................................................202
Test 1.11. znz qiymt vermniz .....................................................................................204
Test 1.12. Siz intravertsiniz, yoxsa ekstravert?.....................................................................206
Test 1.13. Siz lidersiniz?.......................................................................................................208
Test 1.14. Siz utancaq insansnz? ........................................................................................210
Test 1.15. Sizin hyat qavraynz........................................................................................212
Test 1.16. Sizin intuisiyanz ..................................................................................................214
iv
Test 1.17. Uura doru motivasiya drcsi .........................................................................216

Test 1.18. Xarakteri tyin etm testi.....................................................................................217
Test 1.19. Uaq v yetkinlik yana atan gnclrd diqqt atmazln
myyn etm testi ..............................................................................................219
Kitabn yazlmasnda istifad edilmi dbiyyat ......................................... 223
vi
Xlas
Kitab uaqlq v yeniyetmlik dvrnn sosialpsixoloji problemlrini
aradran vsaitdir. Burada uaqlq v yeniyetmlik dvr mxtlif inki
af mrhllrin blnb, hr mrhl n konkret problemlr gstril
midir.
Vsaitd nkiafdvrlrin bax,Uaqtlimi,Xarakterv xasiy
yt, xlaq trbiysi, Uaqlq dvr davran problemlri, Uaq v
yeniyetmlrddavranpozuntular,Yeniyetmlikdvrnbaxkimi
biroxhmiyytlimvzulartraflkildzksinitapm,bumvzular
konkretnmunlrl,sadkildizahedilmidir.
xlaq trbiysi v uaq tlimin ayrlm hisslrd dzgn xsiyyt
yetidirmkndyrlimslhtlrverilir.
Kitab nmunlr, illstrasiyalar, killr v cdvllrl zngindir. Hr
fslin sonunda veriln sual v taprqlar oxucunun yrndiklrini mh
kmlndirmyimkanverir.Ayrcabirfsilistestlrnayrlb.
Psixologiyannmasirnailiyytlrindnistifadolunaraqtoplanmv
trtib edilmi vsait ailuaq trbiysind n mhm frdlr olan vali
deynlr,metodistlr,alivortaixtisasmktbmllimlrivgenioxucu
ktlsinnzrdtutulmudur.
vii
zet
Bukitapocuklukveergenlikdnemininsosyalvepsikolojikproblem
lerini aratrmaktadr. Kitapta ocukluk ve ergenlik dnemi eitli aama
laraayrlm,heraamaiinkesinproblemlergsterilmitir.
Kitaptankiafmerhalelerininincelenmesi,ocukeitimi,Karak
ter ve huy, Ahlak terbiyesi, ocukluk dnemi davran problemleri,
ocuk ve ergenlik dnemindeki genlerde davran bozukluklar, Er
genlik dneminin incelenmesi gibi birok nemli konu geni biimde ele
alnm,bukonularrneklerlesadebirbiimdeaklanmtr.
Ahlakeitimiveocukterbiyesineayrlmksmlardadorukiilikye
titirmekiindeerlinerilersunulmutur.
Kitap,rnekler,ilstrasyonlar,resimlervetablolarlazengindir.Herb
lmnsonundayeralansoruvedevlerokuyucununrendiklerinipeki
tirmesinisalamaktadr.Birblmisetmyletestleriinayrlmtr.
Psikolojinin ada baarlarndan yararlanlarak bir araya getirilmi
bilgilerin topland bu kitap aileocuk terbiyesinde en nemli fert olan
ebeveynler, metodisyenler, okul, lise ve universite retmenleri ve geni
okuyucukitlesiiinhazrlanmtr.
viii

,
.
, ,,
,,
,.
a
.
, ,
. ,
.
.
, ,
, ,
,
,.
ix
Abstract
Thisbookcoversresearchstudiesrelatedtosocialpsychologicalproblems
in childhood and adolescence. The period of childhood and adolescence
have been divided into development stages for which concrete problems
havebeenidentified.
Among the subjects included in the book are: An Overview of
Development Stages, Child Education, Character, Moral Education,
BehavioralProblemsinChildhood,BehavioralDisordersinChildhoodand
Adolescence, Overview of Adolescence, etc. The topics, all of which are
obviouslyofutmostimportance,havebeenstudiedindetailwithconcrete
examplesinanuncomplicatedfashion.
The book offers suggestions in order to bring up a wellformed
characterinchaptersMoralEducationandChildrenEducation.
The book is rich in examples, illustrations, pictures, and tables. The
questions and assignments provided at the end of each chapter helps
reinforcetheinformationacquired.Thereisalsoanappendixfortests.
Thebookhasbeenwrittenutilizingcurrentachievementsofpsychology,
and is considered for parents (that play a significant role in childrens
education), curriculum coordinators, secondary and high school teachers,
academicians,andalargereadergroupingeneral.
Giri
nsandnyayagldikdnsonrarngirngdnsediyi,atan,anantan
d,heyvanlarfrqlndirdiyiandanmxtlifpsixolojiproblemlrlqar
lar. Amma uaqlqda valideynlrimiz bizlri inandrmaa alr ki, bel
bir problem yoxdur, hr ey qaydasndadr. Biz bydkdn sonra psixi,
yaxud psixoloji xstliyimizi dil gtirmkdn kinirik. trafdaklarn
tnsindn qorxuruq. nki ksriyytimizd bu cr fikir formalab ki,
psixoloqamracitednlrdlidirlr,onlardanuzaqdurmaqlazmdr.
nsanlarn bu cr tnlrdn kinrk psixoloqlara mracit etmm
lrionlardaolanproblemlriazaltmr,ksingngndndahadadrin
ldirir v sonu he d rkaan olmayan ciddi fsadlara gtirib xara
bilir.Buisbizpsixoloqlarnarahatedir,bizidnmyvadaredir.Allah
insaninsanayardmetmk,xeyirxahliniuzatmaqnyaradb.nsanlar
psixologiya elminin kmkliyi il bu cr blalardan yaxa qurtarmaa a
lrlar. Biz psixoloqlar real hyatda ba vern tinliklri, problemlri, bu
problemlrinnecvndnqaynaqlandnaradrbqrupladraraqvax
tndahllolunmasnehtiyacolanlaraplanlarqurmaakmketmy
alrq. Btn bunlarn sonunda bir d z iimizl, tcrbmizl insan
lardapsixologiyayaqarformalaanyanltsvvrlriaradanqaldraraq
onlarayaxndankmklikgstrbilrik.
Mhz bunlar nzr alaraq, bu kitabn yazlmasna ehtiyac olduuna,
onuninsanlarafaydavercyininanaraqglckdcmiyytimizsalam
xsiyytvvladbxetmkndyrlibirvsaitkimiistifadedildiyi
zamanvaxtnboagetmycyinminolmaqistrdik.
Mqddim
Hrmtlioxucular!
Yaamaq, aradrmaq, yrnmk v grdklrimizi, yrndiklrimizi
baqalarilpaylamaqzmzbaxanynilinsanlmzn,dahageni
mnas il insan olmamzn gryi v tbii nticsi, cmiyyt hyatna
baxanynilisvtndalqborcumuzdur.grbizdnvvlkinsillr
bualimqsd,lviqayylaqeydyanasaydlarondanbugnksosial
elmi nailiyytlr, n d inkiaf etmi insan cmiyytlri olmazd, hr yeni
doulan nsil zndn vvlkilrin kediyi mrhllri yenidn qt etm
zrurti il qarlaar v insanlar illrin, srlrin tb kemsin baxma
yaraqmyynbirsrhddnsonrabirqarbelirligedbilmzdilr.Bu
prinsip bizi hat edn fiziki alml laqdar elmlr aid olduu kimi,
daxiliruhi almimizl laqdar elmlrd d eynidir. nki insan kainatn
kiildilmi bir nmunsi olduu kimi kainat da sanki bydlm bir
insandr.
nsann daxili, hissimnvi almin myyn mhdud bir daird
qiymtvernvbirsryaxnhkmsrnmqsdlimlumidealogiyabir
oxsahdolduukimipsixologiyasahsindddnnbeyinlrimy
yn bir rivy alm, bu rivnin knarndak yeniliklr qaplarn
balamd. Odur ki, uzun illr baqa lklrd bu sahd aparlan tdqi
qatlardan, ld olunan elmi nailiyytlrdn demk olar ki, uzaq qalmq.
Sonillrdbuqaynaqlardanistifadetmnnsibalasada,hlbuisti
qamtdgrlckoxilrvar.
1991ci ilin 18 oktyabrnda lkmiz z tarixi mstqilliyin qovudu.
Mstqillik dvrnn ilk illrind ox ar snaqlarla zz qalan Azr
baycan cmiyytind yeni psixoloji problemlr meydana glmy balad.
lkd gedn uzunmddtli mharib, keid dvrnn acnacaql prob
lemlri, mstqillikdn sonra Azrbaycann dnyaya inteqrasiyas v bu
inteqrasiyaillaqdar,srhdlrindnyayaalmas,dnyadagedns
Uaqvyeniyetmlrininkiafnnsosialpsixolojimsllri
rtli qloballamann mnfi tsirlri cmiyytimizd yeni problemlrin ya

ranmasna gtirib xard. ctimaisiyasi raitin dyimsi il cmiyytd
problemlrinmahiyytidyidi.
Psixoloji problemlrin artd bir dvrd psixologiya elmin olan ehti
yacdahadaartmdr.granadilimizdbuelmsahsininmxtlifprob
lemlriil balkitabv jurnallarapedilms,butlabatdnilmyck
vnticd yaxnglckdyenisosialpsixolojitinliklrmeydanagl
ckdir.
Btn bunlar nzr alaraq, iimdki byk narahatlq bizd milli
psixologiyaelmimizinyeniproblemlrininaradrlmasvyenidnilnil
msifikrinimeydanagtirdi.linizdkibukitabmhzofikirvdnc
lrinmhsuludur.
Bukitabnyazlmasndanmdmqsdlrdnbiri,blkdbirincisi,
maariflndirmmissiyasnzrimizgtrrk,valideynvvladarasn
da nsiyytin mhkmlndirilmsi n dzgn trbiy sullarnn, uaq
v yeniyetmlrd mahid olunan davran pozuntularnn, onlarn ya
ranmasbblrinin,cmiyytdbavernsosialpsixolojiproblemlrinv
onlarnailquruluuna,aillrinidaretmsisteminmnfitsirlrininz
xarlmasvAzrbaycancmiyytintqdimolunmasdr.Mhzbumq
sdlelmiaradrmaaparmaqn2008ciildstanbulhrin getdim.
Biroxuniversitetlrin(stanbul,Fateh,YeddiTpvs.)uaqvyeniyet
mlrl bal kafedra v laboratoriyalarnda oldum. Burada Qrb lkl
rinin, hminin d Trkiynin znn bu sahd alan psixoloqlarnn
tdqiqat ilri v tcrblri il tan olmaq imkan qazandm. Geri dn
dkdn sonra ld etdiyim bilik v tcrblrin toplanmas v mvzu il
balzfikirlrimindlavedilmsiilbukitabrsygldi.
TqdimolunanUaqvyeniyetmlrininkiafnnsosialpsixolojim
sllri kitab cmiyytimizd uaq v yeniyetm problemlrini psixoloji
konteksd aradran bir sr sciyysi dayr. Kitabda iqlandrlm m
sllrzaktuallilmasirdvrmzduaqlarntrbiyysindqarya
xan bir ox problemlrin hllind sas istiqamtlndirici funksiyan ye
rin yetir bilr. srd uaqlq v yeniyetmlik dvr ayrayr mrhl
lr blnm, hr mrhl n xarakterik olan problemlr v onlarn
hlli yollar qeyd edilmidir. Bundan baqa, Jan Piajenin Koqnitiv inkiaf
dvrlrihaqqndanzriyysi,uaqlarnyuxularabax,formalmliyyat
mrhllri, uaqlarn yalara aid ediln urluluq hissi, elc d uaq
tlimi,tlimnmunlri,uaqlqdvrdavranproblemlri,uaqvyeni
yetmlrddavranpozuntular,diqqtatmazlvhiperaktivuaqlar
4
Mqddim
haqqnda mhm mlumatlar verilmi, uaq v yeniyetmlr frdi ya

namatrzikonkretnmunlrlgstrilmidir.Kitabdaksinitapanuaq
lq v yeniyetmlik dvrlrin aid olan psixoloji aspekli mxtlif baxlar
oxucunun bu mvzular trafnda daha geni mlumata sahib olmasna
kmkedir.Bundanlav,yeniyetmlikdvrnkeiddbavernpsixo
loji problemlr, habel bu sahd yaranm atmazlqlar haqqnda elmi
srlr yazm bir ox alimlrin nzriyylrindn, tdqiqatlarndan bh
rlnrkgldiyimmyynqnatlrdkitabdazksinitapmdr.Uzun
illrrzindpedaqojivpsixolojisosialsahdfaliyytimdnvelmiara
drmalarmdanldetdiyimnticlridbukitabdasizlrlpaylamam.
Hmcinin insanlarn psixi salamlnn formaladrlmas, qorunmas
v mhkmlndirilmsi, myyn psixi xstliklrin qarsnn alnmas
yollarndakitabdaqeydetmyalmam.Tlimvtrbiyyayrlm
fsillrvalideynlrvmllimlrnxsusilfaydalolabilr.Kitabnbu
hisssindailuaqtrbiysindvalideyninmsuliyytixsusilnplana
kilmidir.
rqvQrb,elcd Azrbaycanpsixoloqalimlrininmxtlifmv
zulardak fikirlrinin mqayisli kild qeyd olunmas il kitab daha d
yrlihalaglmidir.
Kitabn hazrlanmasnda dnya hrtli mxtlif psixoloq alimlrin
kitablarndan da istifad edilmidir. Trkiynin stanbul Universitetinin
mllimlrindn dosent Gl endilin ocuk, Ergen v Anne Baba,
dosentTevfikaTunaboylukizinPsikanalizKonumalar,nnUniver
sitetininmllimlrindndosentAlimKayannEitimPsikolojisivJean
PiajeninChildConceptionoftheWorldkitablarndanistifadedilmidir.
Busrd,sasn,Azrbaycan,TrkiyvQrbalimlrinin(.Ddyev,R.
liyev, M. Hmzyev, . Aayev, S. Seyidov, . lizad, K.Krimov, .
Bayramov, B. liyev, .Qdirov, . E. zgven, M. Bozda, E. Gngr, J.
Piaje,B.Rogers,S.E.Taylor,D.Sears,V.Quinn,P.Ricevs.)uaqvye
niyetmlrin inkiaf dvrlri il bal apardqlar aradrmalara istinad
edilmidir. Onu da xatrladaq ki, kitabda istifad olunan qaynaqlarn v
dbiyyatlarnrealhyatdaolanpsixolojiproblemlrinhlliistiqamtind
daha dolun v aydn, elc d dyrli fikirlrin formalamasndak rolu
tkzibedilmzdir.
Burada yer alan mvzularn qabaqcl lklrin aparc psixoloqlarnn
tcrb v nzriyylrin saslanmas mid etmy sas verir ki, kitab
cmiyytimizdgedndnyayainteqrasiyaprosesinzmsbtbhrsini
verckvonuninkiafetmicmiyytlrsrasnadaxilolmasndaha
yaxndankmklikgstrckdir.
Buvsaitvalideynlr,trbiyilr,psixoloqlar,alimktbtlblriv
mumiyytl,genioxucuktlsindyrlibirqaynaqdr.
Kitab hm d yeni ail hyat quran, yeni vlad sahibi olan gnclr
vlad bytmkd Yol xritsi olma kimi istiqamtlndirici funksiyan
yerinyetirbilr.
Kitabnrsyglmsinddyrlimslhtvtvsiylriilkmklik
gstrnQafqazUniversitetiAzrbaycandilivdbiyyatblmsininm
diri, filologiya elmlri doktoru, prof. Akif Hseynliy, Thsil Problemlri
nstitutununbmdiri,psixologiyaelmlridoktoru,prof.Ramizliyev,
AzrbaycanDvltPedaqojiUniversiteti,mumipsixologiyakafedrasnn
mdiri prof. bdl lizady, psixologiya elmlri doktoru, prof. Krim
Krimova,stanbulUniversitetipsixologiyafakultsi,inkiafpsixologiyas
blmsinin rhbri, psixoloq dos. dr. Gl ndil v stanbul Universiteti
dbiyyat blmsi, psixoloq dos. dr. Tevfika Tunaboyluya tkkrlrimi
bildirirm. Qafqaz Universitetinin mllim v mkdalarndan Rfiq
Zeynalovaya,Nailsgr,CeyhunMikaylova,SahibKazmova,Heydr
Abdullayev, Azad Himovaya, Reyhan Slimovaya, Afr brahimova
v aada adlar kiln bir qrup tlb heytin Anar Mhrrmliy,
Aytn hmdovaya, Ayaz sdova, Qafur Abbasova, ingiz brahimova,
BaharMustafayevaya,Elinbrahimova,NzrliTurala,AzrMhrrmova,
hmd hmdova, Qiyas Hseynova, Fuad Mmmdova, Knl Hacye
vaya, Nail Mehdiyevaya, ahnaz Qocayevaya, Tnzal liyevaya, Xalid
Nuriyev, Elvin Rhimova, Xdic smaylovaya, Kmal Soltanovaya,
Tran Nrimanovaya,Gll Bayramovaya, XyyamNamazova,Yasmn
SfrliyvQdirZeynalovakitabnhazrlanmasvtrtibatndakyardm
larna gr, elc d kitabn rsm ilrind gstrdiyi kmkliy gr
Qafqaz Universitetinin tlbsi Zaur Abbasova z drin tkkrlrimi
bildirirm.
HseynXlilov
Kitab haqqnda ...
Hr ey zmzdn asldr; glcyimiz bu gnmzdn, vladmz

trbiymizdn,agirdvtlblrimizthsilimizdn.Birszl,sabahnt
mlibugnnnecqoyulmasndanasldr.
Btnhallardamrkzd sabahnqurucusuolanuaqdurur.Hrey
buuanmnviyyatnistiqamtlndirnpsixologiyasndanasldr.
nki bu gn yax trbiy olunmu gnc sabah cmiyyti qabaa
aparan liderdir. Hmin lideri yetidirmks birbaa psixologiya elmi il
laqlidir. Bu mnada hmin liderlri yetidirn valideynlrin zrin
bilavasit msuliyyt dr. gr valideynlr sosialpsixoloji chtdn
mlumatl olsalar, uaqlarla frdi mnasibt asan v daha faydal kild
hyatakeirilbilr.
Uaq v yeniyetmlrin inkiafnn sosialpsixoloji msllri kitab
uaqv yeniyetmlrin psixolojixsusiyytlrindnbhsedir.Bukitabn
olduqca tin bir sahni hat etdiyini nzr alsaq, yazar n byk
fdakarlq tlb olunduu aydn olur. Mhz bu msuliyytli ii zrin
gtrn, onun rsy glmsi n bir ox aradrmalar aparan Hseyn
Xlilov yazlm kitabla zrin byk msuliyyt gtrr. Bu mnada
onunmyiniykskqiymtlndirirvminntdarlmbildirirm.
Burada yer alan mvzularn qabaqcl lklrin aparc psixoloqlarn
tcrbsin v nzriyysin saslanmas onu gstrir ki, kitab cmiyy
timizdgedninteqrasiyaproseslrinidahadasrtlndirckvonunin
kiafetmicmiyytlr srasnadaxilolmasnbykkmklikgst
rckdir.
Prof...lizad
Pedaqojiuniversitetinmumi
psixologiyakafedrasnnmdiri
23.11.2009
HseynXlilovunmllifiolduuUaqvyeniyetmlrininkiafnn
sosialpsixoloji msllri kitab psixoanaliz gz il qiymtlndirmk
istyirm:
xsiyytinformalamasndauaqlqdvrnnnminihrbirsrin
dvurulayanZ.Freydgnclrliaparanpedaqoqlaradatsiretmidir.
O dvrd gnclrl i aparan pedaqoqlar, gnclrin normal v qeyriadi
davranlarilnecbirxsiyytsahibolduqlarnbaadmyalr
dlar. Hr iki metod uaq v gncin davranlarnn baa dlmsind
ictimaiyyt v klinikann birlikd ilmsinin faydal olaca nticsin
glinmivbuistiqamtdaparlanilrgetdikcartmdr.
nsananadanolandanbalayaraquaqlq,hddibludvrn,ora
dan da gnclik dvrn uzanan inkiaf mddtind frqli nqtlrdn
tdqiqednpsixoanalizvthsilpsixologiyasnnortaqobyektivardrki,
budainsandr.
Thsilpsixoloqlaruanoandakhalilmulolarkn,psixoanali
tiklr xsiyytin davran il maraqlanrlar. Z.Freyd pedaqogika il psi
xoanalizin birbirin tsir etdiyindn bhs edrk pedaqoqlarn iiyl d
maraqlanm v 1920ci ildn balayaraq psixoanaliz v mdniyyt ara
sndalaqdndahaoxantropolojibirdnc il laqsiistiqamtind
inkiafetdirmidir.
Bu dnc hr iki metodun ttbiqinin mmkn olmadn irli s
rnlrdbircavabolmudur.xsiyytfikrizrinddayananvbuisti
qamtdbtninsanlarlalandncninnecortaqnqtsiolabilr?
Cavabisoxsaddir:hragirdinbirbirindnfrqliruhdnyasvsinif
xaricindfrqlidavranlarvardr.Elisbufrdlreynitrzdyanama
vonlarlansiyytqurmanecolabilr?sastinlikburadanirliglir.
Hr agird ayr bir dnyadr, amma tin bir vziyyt olduunda: ms
ln,hddibululaglnsxntzaman,mumisbblrsnaraqdavra
nlarn haql gstrmk istyrlr. Burada tlimatnn rolu bir mnada
eyni il psixoanalitikin roluna oxayr ki, hadislr hakim olsun, ruhi
davranlarnda mhkm dayansn. Pedaqoq hm nnvi olan qoruma
a,hmduaqvgncdkiyeniolankfetmyalacaq,frqliolana
dazrrvermyck.Bax,buipsixoanaliziniinoxayr.Tlimatlarn
valideynvuaqarasndakbuvasitilikrolupsixoanalizinnzriyana
mametoduildstklnrs,dahadafaydalolacanainanrq.
Dos.Dr.TevfikaTunaboylukiz
stanbulUniversitetidbiyyatblm
10mart,2009
Kitabhaqqnda
Salam cmiyy yolu

salam uaq bytmkdn keir
Uaqlarbiryandanxsiyytolmaqnbtnpotensiallarnortaya
xarmaaalarkn,biryandandaiindyaadqlarcmiyytinmnvi
dyrlrini v nnlrini yrnmkddirlr. Onlarn gstrdiklri frdi
inkiafsylriilictimaitlblrarasndamxtlifproblemlrinmeydana
xdistisnadeyil.Mhzbubaxmdan,badavalideynlrolmaqrtiil
trbiyilrin, tlimatlarn v laqdar tkilatlarn zrin ciddi bir
msuliyytinddynunutmamaqlazmdr.Bumqamdabirinata
larszn xatrlamaq yerin dr:Uantlimv trbiysidoumun
dan 20 il vvl balayr Bu sz, salam uaq bytmk n vvlc
valideynlrin v cmiyytin urlandrlmasnn vacibliyini vurulayr.
Hqiqtn d, uaqlarn keirdiklri ya dvrn uyun inkiaf xsusiy
ytlrini, onlarn ehtiyac v qabiliyytlrini biln hssas valideyn v
tlimatlar olmaldrki,birtrfdnuaqlarn salambymsin,digr
trfdndsalambircmiyytinformalamasnaxidmtetsinlr.
Uaq v yeniyetmlrin inkiafnn sosialpsixoloji msllri kitab
tambumqsdxidmtedck,uaqvgnclrininkiafxsusiyytlrini,
yaadqlar problemlri v onlarnsbblrini, hlliyollarnortayaqoya
caqvbuproblemlrdnbyklrinxbrdarolmasntminedbilck
sviyydhazrlanmqiymtlibirmaterialdr.Bukitabnbadavalideyn
lr v tlimatlar olmaq rti il, mvzuyla laqdar btn tkilatlarn
uaqvgnclribaadmlrinkmkiolacanainanram.
Hseyn Xlilov bu mvzuda yazlm bir ox mnblr mracit
etmidir.OnunmllifiolduuUaqvyeniyetmlrininkiafnnsosial
psixolojimsllrikitab,eynizamanda,thsilsahsind yetinagird
v tlblrndhatlibirmnb olacaq v busahd mvcudolan
boluu dolduracaqdr. Hseyn Xlilovu gstrdiyi bu vzsiz xidmtin
grsmimiqlbdntbrikedirm.
PsixoloqDos.Dr.Glndil
stanbulUniversiteti,PsixologiyaFakltsi,
nkiafPsixologiyasBlmsininRhbri,
25Yanvar,2009
Bizim Hseyn mllim!

rq sosialflsf tliminin sas mumildirici tezislrindn birin
gr, qeyrikamil mnlrdn(xsiyytsizlik!) ibart kamil cmiyytin
mvcudluuna, htta n mkmml sosialsiyasi v hquqiinzibati tsi
satlar vasitsil bel nail olmaq mmkn deyil. in filosofu An Sinyann
snaye cmiyyti kimi xarakteriz etdiyi Qrb sivililaziyasnn son
yzillikinkiaftarixi,baqaszl,sosialtrqqininQrbmodelivonun
meydanaxardqlobalmnviyyatbhranbutezisindoruluunubir
daha sbut etdi. Daxili insani mzmundan mhrum, yalnz maraqlardan
ibart yeni insan tipinin (flsfi zombi) yaranmas qorxusundan indi
yalnz psixoloqlar deyil, filosoflar, sosioloqlar da hycanla bhs etmk
ddirlr.Briyytinne minilliksosialtrqqisininnticsikimimey
dana glmi unikal xsiyyt fenomeni szn hqiqi mnasnda tarixin
arxivin gmlmk thlksi il zzdir. Bel bir raitd masir
ictimaihumanitar elmi dncnin v oun ayrayr sahlrinin zrin
vvlki dvrlrl mqayis olunmayacaq xsusi bir msuliyyt dr:
xsiyyti bhrandan xartmaq! xiyyt is he bhsiz, myyn m
hitin, sosial sistemin, nisbtn lokal evrd is trbiy siteminin nticsi
olaraq formalar. Onun formalamas n xsiyytdn cmiyyt, c
miyytdn xsiyyt mnvi dyrlrin trlmsini tmin edn geni
mnada gtrln v byk hrifl yazlmaa layiq Milli Mktb ol
maldr. Biz Azrbaycan ailsind doulan krpni kamil bir xsiyyt,
layiqli Azrbaycan vtndana evirmk n lazmi mktbi formala
dra bilmiikmi? Genetik kodunda potensial olaraq etnikmilli dyrlri
dayanAzrbaycanuannhminpotensiyasnnalmas,onunvtn
daxsiyytinin mahiyytini tkil etmsi n mummilli sviyyd
funksional sistem yarada bilmiikmi? Tssf ki, bu suallara tam olaraq
msbtcavabvermkmmkndeyil.
Oxuculara tqdim olunan bu kitab bel bir sistemin yaradlmas mis
siyasnn hyata keirilmsi istiqamtind atlm bir addm olmaqla x
susiaktuallqvmilihmiyytksbedir.
Aradrmann qiymtlndirilmy layiq chtlrindn biri mllifin
uaq v yeniyetmlrin trbiysi il bal masir dnya psixologiyasnda
mvcudolanelmiyeniliklri,glinnnticlriAzrbaycanelmifikirdv
riyysindaxiletmsidir.Buradavahidbirproblemtrafndadnyannn
mxtlifpsixoloqlarnnmlahizlri,nzriqnatlri,praktikinticlri
geniksolunmudur. Mlliffrqlifikirv mlahizlri vahidbirpixo
lojiproblematikatrafnasistemliolaraqtoplamaanailolmudur.
10
Kitabhaqqnda
BizzaramzdabizimHseynmllimdediyimizpsixoloqHseyn
Xlilovuoxdantanyrq.Hseynmllimsadcbirpsixoloqdeyil,dav
ran, rftar, insanlarla mnaibti, arya hssal, insan qlbinin d
rinliklrin nfuz etmk qabiliyyti il xsiyyti iq halsin brnm
birinsansrrafdr.Yaxpsixoloqolmaqnpsixologiyaelmininnzri
bilik arsenalna drindn bld olmaqla yana, smimi insan olmaq da
sasrtdir.BizbunuilknvbdQafqazUniversitetininpsixoloquHseyn
mllimin timsalnda grdk. Ona mracit ednlrin, onunla drdini
blnlrin irisind universitet rhbrliyindn tutmu, mllimlr,
tlblr, texniki heyt qdr n mxtlif zmrni tmsil edn insanlar
vardr.Blio,hamndostu,nsasisqlbsirdadr.Onunlashbtdn
sonra hr ks znd daxili bir rahatlq, yngllk hiss edir. zndn
tbssmhezamanskikolmayanHseynmllimsankihamnndr
dini, problemini, arsn z canna kir. Blk d buna grdir ki, bu
tbssml hrd, xsusn baxlarda bir kdr d sezilmkddir.
Vaxtil Nobel mkafat laureat Markes yazrd ki, insan zab haqqnda
dnmyqoymayanbdbinliklbirlnfrdiyytixudpsndliyinhe
bir faydas yoxdur. ndi biz cmiyytd frdiyyti xudpsndlikdn
qaynaqlanan bdbinliyi dahi kdri, Fzuli mdrikliyi kimi nmayi
etdirnlrteztezrastglirik.Hseynmlliminbuqdrproblemlri
risinddaimnikbinliyiMarkesindediklrinitamamiltsdiqedir.
Btn bu sadaladmz chtlr bir insan kimi d kitabda qaldrlan
problemlrdndanmaamnvihaqqvslahiyytiolduunubirdaha
tsdiqlyir.Nxoki,kitabdabumnvislahiyytvhaqlamnvim
suliyytinsrhdlriharmonikolaraqbirbirinitamamlayr.
SrxanAbbasolu
Filologiyaelmlrizrflsfdoktoru,
AMEAReyastHeytininbaelmikatibi
11
Bu gn dnyada onlarca konflikt vardr, insanlar bu konfliktlrin z

mindbirbiriilinsanlaziddkildrftaredir,bununladaortaqm
dniyytlriqarqaryaqoyurlar.Konfliktlrinortayaxmasbblrin
nzrsalndqdainsanlarnzmnliklrinduzaqlaaraq,birbiriilxla
qaziddolanhrktlrlrftaretdiyini,qarlqlsbir,hrmtvanlay
gstrmkdnoxuzaqdaqaldnnahidioluruq.
Buqardurmalarnsbblriniaradrdqdaslindslqardurmann
cmiyytd v bu cmiyyti tkil edn aild olduu grlmkdir. Hr
gnonlarcaailfacisinin,aildaxiliiddtin,qadnvuaqhaqlarnnpo
zulduununahidioluruq.nsanlarn,insanlnbudrciddtmeylli
olmasnn sbblrin baxldnda daxili iddt zmin hazrlayan xlaq
pozuqluunugrmkmmkndr.
Buprobleminortadanqaldrlabilmsinuaqvgnclrinyetidi
rilmsivonlaraortaqmdnidyrlrinyrdilmsioxhmiyytlidir.
Bu sbbl, bizim glcyimiz olan uaqlarn v yeniyetmlrin bir kadr
kimi yetidirilmsi v glcyimiz n hazrlanmas ox hmiyytlidir.
Xsusilbudvrd,qloballamannzrrlinticlrindnqorunabilmk,
zmdniyytimizisaxlaybglcknsillratdrabilmknuaqla
rnvyeniyetmlrintrbiysinvacibvzifmizdir.Ancaqbusahdox
azkitabyazlm,mqallrapolunmudur.Mnbukitaboxuduumda
bu sahdki boluun aradan qaldrla bilmsi n ox faydal bir sr
hazrlandnnvictimaiyytfaydalbirsrolacangrdymn
adoldum.midedirmki,glckdbutiplisrlrliderlikedckv
btn Trk Dnyasna iq tutacaqdr. srin mllifi Hseyn Xlilova
xsusitkkrlrimibildirmkistyirm.nanramki,busrioxuyanv
istifadednhrbirksmnimsmimitkkrlrimqatlacaq.
Dr.RehaYlmaz
QafqazUniversiteti,BeynlxalqKonfliktlri
AradrmaMrkzininMdiri
12
Uaqlar siz bx olunmu lahi hdiyydir, hr hans

biryavyaxzindeyil.O,Allahtrfindnbizbx
olunan n byk, n dyrli mantdir. Allah dyrli
qonan dnyada sizin evinizd mskunladrd. O,
krpni qorumanz n qlbiniz el bir duyu yer
ldirdi ki, lazm olduu zaman dnmdn cannz
bel,urundafdaedbilrsiniz.zmalnzyox,Allahn
mantini qoruyursunuz. Allahdan mant almaq byk
birrfdir.
MhmmdBozda1
Dnyaya insan glir

Hr bir valideynin n byk arzusu vtnimiz Azrbaycana layiqli
vlad yetidirmk v onu xsiyyt kimi formalam grmkdir. Bunun
n salam mhitin yaranmas, salam trbiynin formalamas vacib
rtlrdndir. Ana v ata arasnda olan qarlql hrmt, uaa mna
sibtd diqqtli v nzaktli, sbrli v fqtli olmaq dzgn trbiynin
sas amillrindn biridir. Elc d, uaqlarn geni potensiala malik x
siyyt kimi yetimsi n onlarn dnyagrn znginldirmk v
real hyatn qanunauyunluqlarna hazrlamaq v dzgn istiqamtln
dirmklazmdr.Uaqdnyasbalbirsandabnzyir.Sandaarkn
grrsn ki, bnzrsiz gzl rnglrl boyanm alm vardr. Uaqlar bu
alminiqlglcyidir.
Tvsiylr. Ail sevgi, mhbbt nuru il dolmu bir ocaqdr. Ailnin
daya v davam vladdr. vladlarnn dzgn trbiy almas hr bir
valideynin arzusu v xobxtliyidir. lk trbiy ana btnindn balayr.
Ana vladn btn ddy gndn iql hyata hazrlamaldr. Bu
hazrlq prosesi salam mhitd keirilmlidir. Doumdan vvl analq
duyusunun yaratd inam hissi valideyn v doulacaq vlad arasnda
msbt mnasibtlrin qurulmasna ynln hrktlrin n vacibidir.
Ynianaolacaqqadnnznmnkimmsualnvermsiyerindr.
Mn ana olacaam, mnim vladm olacaq v mnim ailmin xobxtliyi
MuhammedBozda,SevgiZekas,YAKAMOZyaynclk,1.BASKI,STANBUL,2007
13
mhkmlnck. Hamil qadn analqla bal davranlarn hatsindki

krplrlmnasibtquraraqsnaqdankeirmli,hatsindolanuaqlar
zizlmli, xo szlr deyrk glckd ld edcyi anavlad mnasi
btlrindtcrbqazanmaldr2.
Hamillik dvrnd qadn dnlm bir tlim formas kemlidir.
O, z n psixoloji bir sistem yaratmal v tlimi planl kild hyata
keirmyalmaldr.Msln,insanmnviyyatnsafladrankitablar
mtali etmli, intellektual oyunlarla mul olmal, istiraht edrkn
musiqidinlmlivtrafndakpozitivinsanlarlansiyytqurmaaal
maldr. Grginlik, sbilik, stres, hycan v qorxu kimi hisslr yaradan
mhitdnkinmlidir.Dahaoxaqhavadaolmal,hyatyoldailxo
mnasibtlr qurmaa almaldr. Eyni zamanda, qadn ail iind ba
vermi neqativ hallara qar hssas yanamamaldr. Qadn hvalnda
bdbinlik v ruh dknly kimi hallar pozitiv dnc il aradan
gtrmlidir. El bu nqtd glckd hr baxmdan salam bir vlad
bytmk mvzusunda hans yolu semyin lazm gldiyinin hmiyy
tinglmioluruq.Dahavacibiisuantrbiysiilmhzhansvaxtdan
mulolunmaabalamabilmkdir.Uantrbiysinkrpnindn
yayagldiyiandanetibarn,htta,anabtnindbelolarknbalamaqva
cibdirdesk,hedyanlmarq.Blkd,ilkvvltrbiydeyrknnyin
nzrdtutulduunuqeydetmklazmdr.
Birgnbirnfr,mdrikbirasaqqalnyannaglibdrdinionasy
ldi:Mnimvladmvar.vladlarmnikisiqabiliyytlidir,ncs
is btn kndi cana gtirib. Birinin toyuunu, o birisinin keisini our
layr. He kiml yola getmir. Bilmirm n edim? Asaqqal deyir: caz
verin,uananasyanmaglsin.
Ana asaqqaln yanna glib hadisnin cavabn yrnmk istdikd
asaqqal deyir: Sizin byk bir shviniz olub. Ana etdiyi shvi yadna
salabilmir.Birqdrdndkdnsonrayadnadrki,o,ncua
na hamil olan zaman knlndn nar keib. Evd nar olmadndan
qonununaacnnonlarnhytindnbudandanicazsiznardrib.
Qonuyaisbuhaqdahendemmidir.
Hrbireyinhalallnalmaqvacibdir,deyasaqqaldillndi.
Yuxarda veriln rvaytd sas mqsd odur ki, ana hrkt v dav
ranlarnadiqqtlvmsuliyytlyanamal,atdhrbiraddmnyz
lb, bir bimlidir. Alimlrin tdqiqatlarna gr, krp ana btnind
olduu zaman, onlar arasnda psixofizioloji proses keir. Yni krp ana
A.brahimov,H.Xlilov,Salamvlad,DzgnTrbiy,TmizNitq(sh.5)
14
Dnyayainsanglir...
btnindyalnzbiolojiolaraqinkiafetmir,eynizamanda,ruhiolaraqana
illaqyaradr.
Yuxardaifadedildiyikimi,anaatannsasvzifsifiziki,psixolojiv
zehnibaxmdandasalambirvladbytmkdir.Eynizamandada,ana
yaadcmiyytinmdnidyrlrinivqaydaqanunlarnkrpyy
rtmklglckdyaayacacmiyytinqaydalarnauyunsosialmna
sibtlr qurmann yollarn yrdckdir. Uaqbytm, trbiyetm yol
lar cmiyytdncmiyyt, mdniyytdnmdniyyt frqli olduun
dan eyni cmiyytdki aillr arasnda da frqlr yarana bilr. Msln,
Amerikal v Yapon aillr uaqlarn frqli urla bydrlr. Amerikal
uaqlarnolduqcamstqilvrqabtdzmlbydlmlrininksin
olaraq,Yaponuaqlarmumilikdhatsindolduqlarqruplarnmnafe
lrinidiqqtalaraqvdahaaslolaraqbydlrlr.Ruslarisuaqlarn
hyata individual olaraq yetidirmyi seirlr v onlarn sosial cmiyyt
qatlmasna daha ox stnlk verirlr. mumiyytl, misal kiln xalq
lardauaqlaraitatkarlqurumeyarolaraqalanmrvuaqlardagnc
likyadvrngldikdvalideynlrinitatetmprinsiplrindnyanke
irlr. Yni fqt, fdakarlq v itatkarlq kimi hisslr uaqlara az tbli
olunur.
15
16
I FSL
Yeniyetmlik dvrn bax
xsiyytin ya dvrlrini v psixoloji inkiaf mrhllrini yrnmk

elm n hmi n vacib msllrdn biri hesab olunur. Alimlr ya
dvrlriniaradrm,sonraonlarpsixolojibaxmdanmrhllrblm
v hr biri n ayrayrlqda mrhllr gr thlillr aparmlar. Bu
thlillri sasn Qrb alimlri il Azrbaycan psixoloq alimlrinin fikirl
rini mqayis edrk ortaya maraql faktlar xartdq. Bel ki, bu mvzu
nunhmiyytliliyininzralaraquaqlarnyadvrlrinigeniaradr
ma predmeti kimi semi v burada tqdim etmiik. Uaq v yeniyetm
lrin inkiaf dvrlri il bal aparlan elmi tdqiqatlar, tcrblr gstr
midirki,Z.Freyd,E.Erikson,Maslov,Elkonin,A.Adler,K.Junq,ocm
ldn Azrbaycan alimlrindn M. Hmzyev, . Qdirov, . Bayramov,
. Aayev bu problemlr mxtlif aspektlrdn yanam, z aradrma
vtdqiqatlarilelmbiroxyeniliklrgtirmilr.
1.1. Psixoseksual inkiaf nzriyysi

PsixoanalitikkonsepsiyannsasZiqmundFreyd(1856
1939)trfindnqoyulmudur.Freydintlimininsasnfr
dinpsixoseksualinkiafnzriyysitkiledir.Freydgr,
ursuzluunsasnseksualinstinktlr(libido)tkiledirv
oinsannpsixifaliyytinirtlndirir.
Psixoanalizin yaradcs Z.Freyd 1856c il may aynn
6daFreyburqhrindkasbyuntacirininailsinddoul
mudur.FreydinatasYakobanasAmaliyaNatansondan20
yabykidi.
1850ciildFreydlrailsivvlcLeypsiq,birneaysonraVyanahrin
krvoradadaimimskunlarlar.
Freyd hl uaqlqdan iti al v oxuma il seilirdi. O, 17 yanda olarkn
yunan,latn,fransz,ingilis,italyanvispandillrinibilirdi3.
RamizliyevPsixologiya(sh.5657)
17
Freyd xsiyytin inkiafnda be psixicinsi inkiaf dvrlri zrind

mrhld aradrma aparmdr. Bu dvrlr oral, anal, fallos, latent
(gizli)vgenitaldvrlradlanr.
Birinci mrhl: Oral (krplik dvr) dvr (0 2 ya): Yeni doul
mu uaq kmksiz olub, himayy ehtiyac olduundan, drhal z ha
tsiyl mnasibtlr qurmaa can atr. Qida uan sas tlbatdr. Buna
gr d uan ksr arzular, maraqlar, mllri az nahiysiyl laq
dardr.MhzonagrdFreydbudvrnlatndilindazmnasn
vern oral szndn istifad edir. Oral
Ya
Freyd
dvrd ilk hzz mrkzi az hisssidir.
01ya
Oraldvr
Bzn uaq z tlbatn dy bilmdik
23ya
Analdvr
d(msln,onamzikverilmdikd)q
qrb alamal olur. Bel davran uzun
36ya
Fallosdvr
mddt davam etmzs, zn sakitl
612ya
Latentdvr
dirm vrdilri alayr v qzbdn qo
1220ya
Genitaldvr
runmamexanizmlriniinkiafetdirir.4
Ammaztlbatndybilmdikdondainfantilik,asllqkeyfiyyti
formalar.Buisbydkdnsonraznkonformizmvyaneqativdav
ranformasndabruzverir.
kinci mrhl: Bu mrhl cinsi yetiknliyin balamasna qdr da
vam edir v libido subyekt adlanr. Bu dvr onunla seilir ki, uaq z
instinktivtlbatndmknhebirxariciobyektehtiyachissetmir.
Freyd bu dvr narsizm mrhlsi d adlandrrd. Bu mrhld uaq
zn nzrsalr,trafdakyalardanztlbatndmknistifad
edir.Narsizmzdbirnemrhldnibartdir.Birincimrhl(Anal
dvr: 23 ya) yaa qdr davam edir. Bu dvr ayaqyolu tliminin
baland dvrdr. Ayaqyolu tlimini icra edrkn ua hazr olmad
halda mcbur etmk v ya cza ttbiq etmk onda iki tip tsirdn birinin
inkiafnasbbolur.5
Psixoloji chtdn, Freyd deyir ki, uaqlar istmdiyi ey mcbur
etmkolmaz.Belhaldauamcburednanannhrktiniqnayr.Bel
birxsusiyytglckdyeniyetmlikdvrnddavakar,hirslixarakter
kimi zn bruz ver bilr. Bu xsusiyyt malik olan xslr ziyyt
verm,datmaq,sbilik,pintilik,sliqsizlikkimizahirdngrnndav
ranlarzndksetdirbilr.
N.smailov,F.smailovTibbipsixologiyavpsixoterapiya(sh.86)
EditorAlimKaya,Yrd.Do.Dr.MehmetE.Sardoan,Yrd.Do.Dr.TevfikFikretKarahan
EitimPsikolojisi(sh.139)
4
5
18
IFsil.Yeniyetmlikdvrnbax
Bir baqa halda, Freyd gstrir ki, anann tzyiqlrin v czalarna

mruzqalmamaqnuaqncisibarsaqlarndatutmaastnlkverir.
Bu psixoloji tzyiq nticsind, uaq ayaqyolu ehtiyacn dmmi olur.
Bu xarakteri inkiaf etdirn xslr yeniyetmlik dvrlrind d hisslrini
bruzvermkdnqaan,ifrattnqidi,nizamintizaml,yavpulyan,
lakinxrclmynbirxskimiformalaabilrlr.6
FallosDvr(36ya):Freyd gr budvrcinsikimliyinsasnnqo
yulduudvrdr.Uandiqqtitdricnaznahiysivanusdancinsiy
ytorqanlarnaynlir.Bumrhldcinsiyytorqanlaryenihzzmnb
yin evrilir. Olan v qzlarda cinsi frqlr zn bariz kild gstrir.
Freyd fallos mrhlsini qzlar n daha bhranl hesab edir. Bu mrh
ldvalideynlrlmnasibtdgrginlikyaranr.Bu,qzlardaanalar,o
lanlardaisatalarilmnasibtd xsusilkskinkildmeydanaxr.
Uaq z hmcinsi olan valideynlrdn hm qorxur, hm d onu ks cins
dnolanvalideynlrinqsqanr.3
Artmaqda olan intellektual fallq maraqlar dmk, tbbs gstr
mk,sadmsllrihlletmkimkanverir.Adtnvalideynlrmyyn
rivdbutbbstqdiredirvuaqdalyaqthissinitrbiyedirlr.
Bellikl,fallosmrhlxsinznqarmnasibtinformalamascn
mhm hmiyyt ksb edir. Bu mrhl anormal kers, narsistik tip
xsiyyt formalar. Bu tip qeyriyeniyetmlik hissi, n xrda hadislr
qarhssaslq,baqalarnnryindnhdsizasllqxasdr.7
Latent(Gizli)Dvr(712ya):Cinsimaraqvistklringizldildiyibu
dvrd uaqlar ehtiras v hisslrini nzart altnda saxlamaa alrlar.
Uaq bir trfdn cinsi istk v maraqlar olduunu hiss edck, digr
trfdn d bu enerjisini baqalarna, insanlararas laqlr v drs oxu
maa istiqamtlndirckdir. Bu dvrd uaqlarda zn inam hissi art
maabalayr,dostlarqazanrv bununlalaqdarcmiyytdkirollarn
yrnibmnimsmybalayr.Budvrduaqzn,zcinsininnma
yndlri il eynildirmy alr. Mxtlif oyunlarda itirak edrkn,
qrupdaxilindfaliyytxidmtednmxtlifrituallar,qaydalarilnilir.
Qrupdaxilidavranstandartlarnndnilmsi,nsiyytvrdilrininyax
mnimsnilmsinxidmtedir.8
7 N.smailov,F.smailovTibbipsixologiyavpsixoterapiya(sh.87)
8 EditorAlimKaya,Yrd.Do.Dr.MehmetE.Sardoan,Yrd.Do.Dr.TevfikFikretKarahan
6
19
ncmrhlGenitalDvr(12yadanyuxar):Budvr12yan
danbalaybinsanngncyeniyetmlikdvrn qdrdavamedir.Fizio
loji v psixoloji chtdn pxtlmy balayan gnclrd hormonlarn
tsiriilbirsraproseslrbaverir.
Budvrdkisasproblemlrdnbiriolaraq,anaatailmbahisedn
vladn zn sbut etmk n z yolda evrsiyl daha ox mnasi
btdolmasnzrarpr.Buyadauaqlarsosialfaliyytlrqatlmaa
stnlkverirlr.
Gnczntanybpxtlrkncmiyytdgncdnmyyndav
ranlargzlyir.Gncburollardamnimsmyalr.Cmiyytrolla
rndan biri d he bhsiz, pe roludur. Gnc zn n uyun snti
semknmksrfedir.
Genital dvr mvffq bir kild ken xslr digr insanlarla sa
lam mnasibtlr qura bilir, hyatdan zvq alan, yaradc v xobxt bir
insan olurlar. Bu dvrdki mvffqiyytsizlik is gncin cmiyytd v
frdi sferada salam, bacarql bir xsiyyt kimi formalamasna ngl
olur9.
Budvrmxsusuaqlaryaradc,zgclriniistifadetmyibacaran,
traflanormalmnasibtdolan,insanlarsevnvhrmtedntbiiinsan
tipidirlr.10
1.2. Erik Erikson v psixo-sosial inkiaf qaydas

Psixososialinkiaflabalngenivhatlin
zriyyErikEriksontrfindnortayaqoyulmudur.
Eriksonunbunzriyysi,slind,Freydindnc
lrinistinadedir.LakinEriksoninsanninkiafnda
ictimaiyytin v mdniyytin rolunu sas gtr
mklFreyddnfrqlnir.Freyd,nzriyysinidaha
oxfiziolojivdeterministikistiqamtddrinldir
midir. Nticd Eriksonun nzriyysi psixososial,
Freydinnzriyysiispsixocinsiolaraqyrnilir.11
Yenorada
N.smailov,F.smailovTibbipsixologiyavpsixoterapiya(sh.88)
9
10
20
1.2.1. Eriksonun inkiaf mrhllrinin qarladrlmas

Ya
01ya
23ya
36ya
612ya
1220ya
2040ya
4065ya
65yavyuxar
nkiafmrhllri
namvinamszlq
Avtonomluqvutanc
Tbbskarlqvgnahkarlq
alqanlqvzninamszlq
xsiyytvxsiyytqarql
Yaxnlqvyalnzlq
Mhsuldarvdurunluq
Btnlkvmidsizlik
Erikson insan inkiafn skkiz dvr blr v hr bir dvrd insann

yerin yetirilmsi labd olan bir psixososial vzifsi olduunu bildirir.
grbuvzifuurlayerinyetirilrs,insanamsbtxsusiyytqazan
drar v inkiafnda srtli irlilmy tsir edr. ksin, vzif uurla
yerin yetirilmzs, insan nticd qazand mnfi xsusiyytdn zrr
grr.Bublnmdvrlrdinsannvzifsibirdvrdndigrdvr
kedikc gzl xsiyyt kimi formalamaqdr. Eriksonun nzriyysi,
eynizamandahyatboyu(lifespan)nzriyysiolaraqdaqiymtln
dirilir12.
1.2.2. Eriksona gr psixo-sosial inkiaf dvrlri

Tmlinamaqarinamszlq(01ya):Salamxsiyytinnvacib
komponentlrindnbirihmbaqalarna,hmdznqarinamhissini
inkiaf etdirmkdir. Bu dvr doumla balayb birinci ilin sonunda bitir.
Budvrrzinduaqtrafnavdigrinsanlarainanmavyainanma
ma yrnir. nam v ya inamszlq sas ehtiyaclarn qarlanbqar
lanmamasyla baldr. Uaq yemk, qay, fiziki tmas kimi tml ehti
yaclarnn qarlanmasnda baqalarna baldr. gr bu ehtiyaclar kafi
sviyydvuyunkildqarlanarsa,uaqdnyanetibarlolaraqq
bul edir. ks tqdird, uaq dnyan v insanlar etibarsz olaraq qbul
edck.Budvrduaaqaygstrnvalideynvyadayyolaninam
vyainamszlqglckdbaqalarnadaynlck.
12
21
Buradak sas mqsd uaa yaad dnyann etibarl bir yer oldu
unu hiss etdirmkdir. Bu zaman uaqda aspekt gr inam hissi ya
ranr. Tanlq, tutarllq v davamllq. gr uaa diqqt gstrn, qay
snaqalanonatandrsa,birbirinitamamlayandavranlargstrirsv
davaml olaraq diqqt gstrirs, onda inam hissi oyatmaq ox asandr.
Bellikl,uaqbirbirin uyunolanhrey inanacaqdr.nkitutarsz
olanlar onsuz da etibarszdr. Uaqlar mhdudiyytlrdn daha ox, bir
birinuyunolmayan,mnaszhrktlrdnyorulurlar,narahatolurlar13.
Avtonomluaqarutanmavbh(23ya):Biryandanya
na qdr davam edn bu dvrd uaqlar avtonomluq v frdilm
chdlrininverdiyiinamvutanmaduyularnbirgyaayrlar.
Bu dvrd anaatann uaa hdsiz nzart etmsi uan z bacarq
larnaqarbhydmsinvbununnticsinddutanmasnasbb
olur.Budvruurlakenuaqlargztoxluq,zninamvznqiy
mtlndirm kimi keyfiyytlr qazanm olurlar. Bunun hdsindn gl
bilmyn uaqlar is kimdns asl olaraq yaamaa vrdi etmkl ya
na, hdsiz utancaq olurlar. zlrin he inanmrlar, bacarqlarna daim
bhylyanarlar.nkisrbstolaraqbiriinhdsindnglmkn
onaraityaradlmayb.
Uaqbudvrd yalnz znnhyatakeirdiyiilrdn,davranlar
danhdsizzvqalr.Grdyihekiminqarmasnistmir.Msln,
pillknlrdn enrkn, ana,ya daata uan yxlmamas n lini tut
maaalanda,o,inadladym,zmdcymdeyir.
Bu dvr rzind uan davranlarna mhdudiyyt qoymaq, onun
znmulolduuiqarmaq,grmliolduuilrionunyerin
hyata keirmk uan z bacarqlarna bh etmsin sbb olduu
kimi, onun davranlarn dstklmk d onda avtonomluq duyusunu
artrr14.
Tbbskarla qar gnahkarlq duyusu (36 ya): Bu ya dv
rnd uaqlar yeniyeni inkiaf etdirdiklri srbstlik duyusunu istifad
edrk traf aradrmaa, dildn istifady, bilik v sosial bacarqlarn
inkiafetdirmybalayrlar.Btnbuchdlr,adtn,tbbskarlqola
raq qiymtlndirilir. Baqa szl desk, bacarqlarn artrmaa, daha ox
13
22
almaavdahayaxetmybalayrlar.Budvrnnthlklichti
gnahkarlqhissininoyanmasdr.Dahasosialv artqbir qrupuntrkibi
olmaa balayan uaq, yavayava z potensialn drk etmy balayr.
Bununla yana uaqda trafda ba vern pisliklrl bal anlay forma
lamaa balayr. Bu dvrd yaxn v ya uzaq traf trfindn dstk
lnn, shvlrini anlamasnda, z xarmasnda kmk grn, hvsln
dirilnuaqlardatbbskarlqhissiinkiafetdiyihalda,ksindavaml
olaraq tnqid ediln, czalandrlan uaqlarda gnahkarlq hissi inkiaf
etmybalayr15.
alqanlq v mvffqiyytli olmaa qar zninamszlq hissi
(612ya):Buyalardauaqlarnmaraqlaroyunayox,artqakademikv
sosial mvzular zrind cmlnmy balayr. Eyni zamanda, uaq bu
meyarlarbaxmndanznhmyadlarylamqayisedir.yrndiyiv
hdsindngldiyiilrgrtrifvdstkgzlyir.Budvrduaqlara
qabiliyytlrinuyunilrverrkonlarazlriylyarmaqyrdilrs,
myyn dvrdn sonra uaqda qabiliyytli olma duyusu yaranmaa
balayacaq.kstqdird,onlardanbacardqlarndanartqnticgzlnil
msi, stlik, eldiklrinin bynilmmsi, htta ondan qabiliyytli uaq
larlamqayisedilmsiuaqdazninamszlqvyaziflikduyusunun
yaranmasna sbb olar. Bu dvr, mlum olduu kimi, uan ibtidai
sinifdoxuduudvrdrvbuzamanuaqlarmllimlrininonlarngr
dy ii triflmsini v qiymtlndirmsini istyir. Bel olduqda, uaq
zn ox byk bir nailiyyt qazanm kimi hiss edr v zninam
artar. ks tqdird, uaq zn uursuz, ibilmz kimi grr v onda
zninamszlqduyusuyaranmaabalayar16.
xsiyytqazanmaaqarxsiyytqarql(1220ya):Yeniyet
mlik dvr uaqlqdan yeniyetmliy doru keid dvr kimi qbul
edilir. Mn kimm? sualnn suveren olduu bu dvrd insan orqaniz
mind hm d bzi fizioloji v bioloji dyiikliklr ba verir. Bu dvrd
yeniyetmanaatasndandahaox,hmyadlarndantsirlnir.1220ya
aras mrhlnin n thlkli dvr 14 16 ya arasnda ba vern orta
yeniyetmlikdvrdr.Ortayeniyetmlikdvrndyeniyetmznhr
bireyinmrkzikimigrrvnticdbaqalarnndnclrinianla
maqda tinlik kir. Son yeniyetmlik dvrn doru bu xsusiyytin
msbtnticydoruirlilmsimidedilir.
16 Yenorada
15
23
Bu dvrdki qarqlqlarn hll olunmasyla yana, gncin xsiyyti

formalar,znuyunpeseirvbupeyhazrlar.Nticolaraq,
yeniyetmlikdvr,cinsuyunsosialrollarninkiaf,znmxsusbzi
dyrlrin yaradlmas, ictimaiyytdki rolunu myyn etmkl inkiaf
etdirilmsi kimi qrarlarn hyata keirilmsi n lazm olan illrdir. Bu
v ya bu kimi hdflr nail olmamaq is xsiyyt qarql olaraq ad
landrlr17.
Yaxnlaqaryalnzlq(2040ya):Gncyeniyetmlikdvrolaraq
adlandrlanbudvrd dostluqlaqlribykhmiyytdamaaba
layr.zninamhissiissosialmnasibtlrinsviyysindnvxsusiy
ytindnasldr.Qarcinslmnasibtlrdartqevlilikdnclrifor
malamaabalayr.
Budvrdnthlkliinkiaf,gncdolanayrsekilikvyayalnzlq
duyusununinkiafdr.grgnctrafndakinsanlarlavqarcinsdn
sevdiyibiriylyaxndostluq,laqyaradabilmirs,o,hmiyalnzqala
bilr.Adtn,tamformalamam,salamolmayanxsiyytsahibgnc
lrmsuliyytdamaqdanqorxduqlarnblmyivyaxnmnasi
btlrqurmabacarmrlar.Bumnadayaxndostluqda,sevgidzndn
min olmayan kslr hr cr laqdn qamaa alacaq, ya da bu la
qlristhiolaraqdavametdircklr18.
Mhsuldarla qar durunluq (4065 ya): Erikson mhsuldarlq
anlayil,xsusil,yeninsillrininkiafylamaraqlanmavonlararh
brlik etmyi nzr atdrr. Yni insan cmiyyt yararl ilr gr bil
diyi,yeninsillrrhbrlikedbildiyimddtdmhsuldarsaylr.
yrtmk v qyyumluu stlmk n geni yaylm mhsuldarlq
v diqqtgstrm formasdr. Onu da demliyik ki, blmyi bilmyn
vbaqalarndnmynbirimhsuldarlqduyusundanmhrumdur.
Bu dvrd problemlr salam bir kild hll olunmaybsa, yaadq
larndan pemanlq duyan, davaml ikayt edn, lml ciddi kild
maraqlananbirxsqarmzdacanlanr19.
Mnlik btnlyn qar midsizlik duyusu (65 ya v yuxar):
Mnlik btnlyn qar midsizlik qarql yallq dvrnd z
xr. Bu dvr, bir szl, yaamla hesablama dvrdr. Salam, mhsul
dar, sakit bir xsiyyt formaladraraq mnal hyat keirn insanlar
Yenorada
19 Yenorada
17
18
24
fiziki, psixoloji v sosial mhdudiyytlr baxmayaraq, hyatlarnn bu

dvrndxobxtvdincdirlr.Ammabundanvvlkidvrlrinisalam
yaamayan insanlar is bu dvrd tndxasiyyt, qeyrisosial biri olaraq
yaayrlar.Nticdmrlrininboakediyinidnslrd,budvrd
lmqorxusuyla,midsizlikhissiylyaamaadavamedirlr20.
1.3. Maslov v tlbatlar iyerarxiyas

Humanist psixologiyann tkkl tapmasnda, inkiaf
etmsind A.Maslovnun (19081970) xidmtlri vzsizdir.
El bu sbbdn d onu humanist psixologiyann mnvi
atas adlandrrlar. Humanist psixologiyann balca ms
llrini: znfalladrma, xsiyytin inkiaf mexanizmlri
vtlbatnnvlriproblemlrinidA.Maslovilmidir.
MaslouViskonsinUniversitetinibitirmiv1934cildpsixologiyaelmlri
doktoru drcsi almdr. Onun psixologiyaya maranda v konsepsiyalarnn
inkiafnda Avropa filosoflarnn, xsusil ABa emiqrasiya etmi alimlrin
byk tsiri olmudur. M.Vertqeymerl tanl is Maslovun xsiyytin z
nfalladrmas ideyasna gcl tkan vermidir. 1951ci ild Maslov Brenden
Universitetin dvt olunur. 1968ci ildn mrnn sonunadk psixologiya bl
msinnsdriolur.21
zn
formala
drma
Dyr,uur,zn
hrmt
Aidolmavsevgi,thlksizlik,
inam,doruluq
Aclq,susuzluq
Yenorada
20
21
25
Maslov salam bir xsiyytin inkiaf ed bilmsi n lazml olan

ehtiyaclardanibartbirtlbatlariyerarxiyasortayaxarmdr.
Maslovagr,insanlarndavranlarnistiqamtlndirnonlarntl
batlardr,ehtiyaclardr.Tlbatlariyerarxiyasndainsannilkvsasmq
sdi, sas ehtiyac olaraq bilinn qidalanma, bslnm v zn thlk
dn qorumaqdr (thlksizlik). Sevgi, kims mxsusolma, aidolma, q
buledilm kimi digr ehtiyaclara is, vacib iki ehtiyacmz (bslnm v
thlksizlik)ddikdnsonrameyiledirik.Buehtiyaclarmzdaddik
dnsonraznhrmtnsasrtolantannma,dstklnm,yararl
olmaq ehtiyaclarmz ortaya xr. Bunlardan da yuxarda znforma
ladrmaehtiyacmvcuddur.
Tlbatlar iyerarxiyasnda znformaladrma sviyysin gln
kimimtlqvvlkitlbatlardmlisnki,sonraklaranailolasande
yilsd,bziistisnalarmvcuddur.Msln,gnlrlacqalaninsanneir
yazmaa, ya da sntin digr sahlriyl mul olmaa mara olmaz
deskd,tarixdhmiyytlidrcdvacib,gzlsrlriolanbzifilo
sofvelmadamlarbuhallarzlrixsusiolaraqistyirdilr.Gnlrcac
olsalarbel,dnyahrtlisrlryaradabiliblr.
Maslov zn formaladrmaqda olan insann xsusiyytlrini aa
dakkimisralayr.
vvlc onu deyk ki, tlbatlar iyerarxiyasnda n st srada duran
znformaladrma anlayna gr, insann davranlarn istiqamtln
dirn sas motiv znformaladrma istyidir. Bu mnada znforma
ladrmahebhsiz,insannhyatboyudavamedir.22
22
26
zn yoxlamaq n sual v taprqlar

1. Erkn uaqlq dvrnn sciyyvi chtlri nlrdir? Fikrinizi nmu
nlrlizahedin.
2. Psixiinkiafnzriyysininbanisikimdir?Onundahahanselmisr
lrinitanyrsnz?
3. Freydgr,insanhansyamrhllriniqtedir?Yamrhllrinin
psixoloqnnkimihmiyytivardr.
4. Psixososial inkiafla bal n geni v hatli nzriyy kim mx
susdur?
5. Eriksona gr, hans ya dvrnd uaq traf aradrmaa, dildn
istifady, bilik v sosial bacarqlarn inkiaf etdirmy balayr?
Yaxn qohumlarnzn uaqlar zrind aradrma apararaq, bu bilik
lrinizitcrbedin.
6. Maslovuntlbatlariyerarxiyasndainsannpsixolojitlbatlarnard
cllqlasayn.
dbiyyat
1. MuhammedBozdaSevgiZekasYAKAMOZyaynclk,1.Bask,
Istanbul,2007
2. A.brahimov,H.Xlilov,Salamvlad,dzgntrbiy,tmiznitq,
Misri,Bak2004
3. RamizliyevPsixologiya,Nurlann.Bak2008
4. N.smailov,F.smailovTibbipsixologiyavpsixoterapiya,
Maarifn.Bak2002
5. EditorAlimKaya,MehmetE.Sardoan,TevfikFikretKarahan
EitimpsikologisiPegemAn.Ankara2007
6. .S.Bayramov,..lizadPsixologiya,Maarifn.1989,
inarap2006
7. FikrtHacyevYaFiziologiyasvMktbGigiyenas,Maarifn
K.Koffka,ZihninkiafnEsaslar,Trcmedn:SuatTavlan,
Hsntabiatn.stanbul1959
27
28
II FSL
Xarakter v xasiyyt
2.1. Xarakter
Sosial Psixologiyada yrniln msllrdn biri d uaq v yeniyet
mlrin xarakter v xasiyytlrinin drindn yrnilmsidir. Xarakter in
san psixikasnda yaranan frdi faliyyt v davran xsusiyytlrinin
mcmusudur. Hr bir insan znmxsus psixikaya v tkrarolunmaz
xaraktermalikdir.Psixikadafrdifaliyytvdavranxsusiyytlrinin
formalamas xsin doulduu el ilk gndn balayr. Bu formalama
yaamaq mrhllri zr insann fizioloji inkiafnn v sosiallamasnn
btnproseslrinihatedir.
Bellikl d, xarakterik faliyyt v davran xsusiyytlrinin forma
lamaspsixikadamrhllifaliyytproseslrinintsirialtndabaverir.
Bu znmxsus frdi formalama xsusiyytlrin psixikann mumi
psixoloji, bioloji v sosial proseslr sistemi daxildir. Msln, psixikann
zehni aktivliyi hmin xsin xarakterind myyn frqlndirici sosial
psixoloji xsusiyytlr yaradr. ksin, psixikas ox olan fiziki faliyyt
aktivliyin meyilli olan insanlarn xarakterind is digr frqli xsusiy
ytlr formalar v sair. Bu formalama proseslri tbii proseslrdir.
nki insan, psixika v xarakter mfhumlar znmxsus tkrar
olunmazxsusiyytlrsistemidir.
Xarakterin yaranb tam tkmillmsi psixikada zehni, fiziki v sosial
faliyyt xsusiyytlrinin artq formalamas demkdir. nki xarakter
bizimfaliyytvdavranlarmznthrikedicisubyektivmotivlrinit
kiledir.Onagrdinsanlarcmiyytdaxilindzxarakterlrinuyun
faliyytgstrirvyaayrlar.
Psixikada xarakterin ya mrhllri zr formalamas aq kild
hiss olunur. Onun n d hr ya mrhlsinin z xarakterik xsusiy
ytlriolur.Psixikatkmilldikc,inkiafetdikcxarakterdmumilir,
btvlir.23
kranDdyev,Psixika(sh393394)
23
29
Xarakterszxsiyytszilsinonimdir.Xarakterinsanxsusiyyt
lrinincmiolub,insannfizikivzehnifaliyytlrincmiyytinverdiyi
dyrdir. Xarakter, iind yaad cmiyytin mentalitetin v xlaq qa
nunlarnagryaranrvqiymtlndirilir.Trbiyliinsandedikd,yax,
gzl,dorunuyerinyetirn,insanlarsevnkimibaadlr.Bunlarn
ksinizndksetdirninsanisxaraktersizhesabolunur.
Bu mslnin tlim psixologiyasnda hmiyyti ondan ibartdir ki,
bunlaruaqvyeniyetmlrinail,mktbvcmiyytiindhrktv
davranlarnformaladrr.Belki,uaqvyeniyetmlrbyklrlm
nasibtd olarkn onlarn davranlarndan tsirlnib zlrini byklr
kimi gstrmy alrlar. Bu hal v davranlar z vladlarnda ma
hidednvalideynlr,belbirhalnvladlarndavrdihalnakemmsi
npsixolojitzyiqgstrmmkrtiiltdricnqarsnalmaaal
maldrlar.
nsanpsixologiyasndavonunxsiyytinininkiafndasasmsl
lrdn biri d xarakterdir. Xarakteri tdqiq etmk chdlri hl qdim
zamanlardanolmudur.XarakterintsnifatzrilkchdPlatonamxsus
dur. O, etik prinsiplr sasnda xarakterin tipologiyasn yaratmdr. Q
dim yunan dbiyyatnda Afina cmiyytind yaylm xarakter tipologi
yasnTeofrasttsviretmidir.Xarakterintdqiqindzahirigrnlonun
myynxsiyyttipinmxsusluuarasndaballqhaqqndaelm,y
nifizionomikahmiyytlidrcdztsirinigstrmidir.
XIX srin birinci yarsnda xarakter haqqnda elmi fikirlr yaranmaa
balad.FrenologiyannyaradcsQallinsanxarakterinintkkltapd
27 elementar psixi xsusiyyti sadalayr. Onlarn arasnda artbtrm
instinkti,vladamhbbt,ballq,dostluq,dadcinstinkt,mbarizv
znmdafiymeyilliliyiqeydetmkolar.24
Xarakterndir?Xarakterirsidirmi,yoxsasonradanyarananhaldr?Xa
rakterinhansxsusiyytlrivardr?Xarakterdyibilrmi?
xsiyytin inkiafnda xarakterin rolu bykdr. Xarakter insanda
irsidir. rsi xsusiyytlr malikdir. Lakin sonradan qazanlma xsusiy
ytlridzndcmldirbilir.Xarakterinidarolunanvidarolun
mayantiplrivardr.
darolunantipmalikolanuaqlaraistiqamtverdikd,onlardaima
zlrini maariflndirmkl bilik toplayaraq, qarlarna xan tinliklrin
hdsindnglmyalrlar.
S.Seyidov,M.Hmzyv,Psixologiya(sh.399)
24
30
IIFsil.Xaraktervxasiyyt
Nmun(uaqlaragr):
Azr,olum,drsdnglndnsonrayemyiniyevdrslrinbala.
Ba st, ana! (Azr drsdn glndn sonra ona veriln taprqlar yerin
yetirdi).
darolunmayanuaqlarisailvcmiyytirisindmslnizbildiklri
kimi hll etmk istyirlr. Mslht v tvsiylr o qdr d nm vermk
istmirlr. nki cmiyyt irisind uur qazanmaq n inad etmy s
tnlk verirlr. dar olunmayan uaqlarda maraql xsusiyytlrdn biri d
onlara qar ediln mracitin hans formada olmasna hssaslqla yanama
lardr.Ynibirszteztezxatrladaraqvonamrformasndagstrive
rilmsinixolamrlar.
Nmun:
lqar,olum,bundir,mnsnntaprmdm?Demmidimmiki,drsdn
glndnsonraryiniyevdrslrinlmulol?Buvaxtaqdrniybun
laryerinyetirmmisn?!
lqar,valideynininbuszlrindnhedtsirlnmir,zbildiyindavamedir.
31
Baqabirnmun:
Rhim, gl, sninl masa arxasnda ylib shbt edk. Rhim, mnim all
balam, sn mktbdn glndn sonra ne vaxtdr ki, drslrinl mul ol
mursan. Drslrinl ciddi mul olmasan, biliyinin sviyysi azalacaq, sinif
yoldalarndan gerid qalacaqsan, drslrinin ziflmsi mni narahat edr,
oxkdrlnrm.nanramki,snbunlardanbirnticxaracaqsan.
Rhim valideyni il etdiyi bu shbtdn sonra diqqtini bir yer cmlyib
drslrininizamasalmaabalad.
Xarakter tiplrinin baqa tsnifatlar da var. Msln, insann hyata,
cmiyyt, mnvi dyrlr mnasibti sasnda qurulmu xarakter
tipologiyas ox mhurdur. Onun mllifi bu tipologiyan xarakterin so
sialtipologiyasadlandranE.From,adamlarbirxsiyytkimidrdtip
ayrr:mazoxist,sadist,konformist,tnha.
E. Fromun fikrinc, mazoxist tip malik olan adam uursuzluqlarla
qarlaanadamdr.Buuursuzluqdaoyalnzzngnahkarsayr.
Sadisttipzuursuzluqlarnnsbbiniznddeyil,baqaadamlar
da,cmiyytdgrr.O,adamlarvdnyandmnkimiqavrayr,on
lar mhv etmy chd gstrir. Daima hakimiyyt, hkmranla, zm
y,datmaachdgstrir.
Konformist tipmumi ktly qarr,baqalarnecdirs, onlarkimi
olmaa, onlardan frqlnmmy chd edir. O, hmi mvcud rait
uyunlar.
Tnha tip hmi mbarizdn, cmiyytdn uzaqlar, situasiyadan
knarolmaa,ondanqamaaalr.
K.Junqtrfindnirlisrlmekstravertvintroverttiplixarakter
lrin tsnifat geni yaylmdr. Ekstravertlr counluq, tbbskarlq,
uyuqanlq,nsiyytcillikxasdr.ntrovertlrnzdaxilialmindba
vern hadislrd xsi maraqlarn gdmk, nsiyytsiz, qapal, zn
thlil meyil, uyunlamada tinlik kmk xarakterikdir. Hminin xa
rakterikonformvsrbst,hakimvitatkar,normativvanarxisttiplr
dayrmaqolar.25
Btn bunlarla yana, insan xarakteri onun dnyagr v qidsi
ilsxbaldr.nsannmnasibtlrsisteminitkiledndnyagrv
qidsi istristmz onun xarakter lamtlrinin formalamasna zmin
yaradr. Adtn xarakter formaladqdan sonra bu v ya digr davran
trzinihyatakeirmythrikedir.
S.Seyidov,M.Hmzyv,Psixologiya(sh.402)
25
32
Hreysndgizlidir:
Yersnikbildiyiqdrarsan
Qanadlarnnrpndqdrsyngl
ryinindyndyqdrcanlsan
Gzlrininuzagrdyqdrscavan
Sevdiklrinqdryaxsan
Nifrtetdiklrinqdrspis
Gznqannrngolursaolsun
Qarndaknngrdydrrngin
Yaadqlarnqazanchesabetm:
Yaadnqdryaxnsansonunavnqdryaayrsanyaa,
Sevdiyinqdrdirmrn
Glbildiyinqdrxobxtsn
Kdrlnm,bilki,aladnqdrdglcksn
Hevaxthreyinbitdiyinisanma,sevdiyinqdrsevilcksn.
Gnindouundadrtbitinsnverdiyidyr
Vqarndaknadyrverdiyinqdrinsansan
Birgnyalandeycksns
Qoyqarndaksngvndiyiqdrinansn
Ayindadrsevgiliyduyulanhsrt
Vsevgilinhsrtqaldnqdryaxnsanona
Unutma,yanyadqdryasan
Gninsniisitdiyiqdristi.
znyalnzhissetdiyinqdryalnzsan
Vgclhissetdiyinqdrgcl.
zngzlhissetdiyinqdrgzlsnbax,budurhyat!
Bax,buduryaamaq,bunuxatrladnqdryaayarsan.
Yox,bunuunutsangr,aldnnfsqdryrsn,
Vqarndaknunutduunqdrtezunudularsan.
Glsulandqdrgzldir,
Qulartbildiyiqdrsevimli.
Uaqalayabildiyiqdruaqdr
Vhreyiyrndiyinqdrbilrsn,bunudayrn,sevdiyinqdrsevilrsn26
CanYcl
http://www.antoloji.com/w/siir/siir.asp?siir_id=5805&adet=0&liste=top100&telem=200&elem=2
26
33
2.2. Xasiyyt
xsiyytinformalamasndaxarakterinyrnilmsikimi,onunxasiy
ytinin d yrnilmsi byk hmiyyt ksb edir. Tlim prosesi zaman
uaqvyeniyetmlrinxaraktervxasiyytlrindcmlnpsixolojix
susiyytlrin yrnilmsi ox vacibdir. Yni burada uan znmxsus
tbiti (tez sbilmk, sxlmaq, sevinmk, kdrlnmk, darxmaq,
hirsli,sakitolmaq)nzrdtutulur.
Xasiyytinsanlarnfrdixsusiyytlriniyrnmk,onlarbirbirin
dnfrqlndirmk,mumiformadaqiymtlndirmknistifadetdiyi
miznpopulyarterminlrdnbiridir.Xasiyyt,sasn,insanlarnfaliyyt
vrftarndaifadolunanmrkkbpsixolojixsusiyytdir.
nsanlarbirbiriilhrhansbirmnasibtdolarkn(aild,iyerin
d,qohumlararasnda,qonuluqda,thsilprosesind,istirahtdolarkn
v i. a. ) ilk nvbd birbirinin xasiyytlri il qarlar v ona mvafiq
hrkt etmk mcburiyytind qalmal olurlar. Bir hqiqt d vardr ki,
yalnz xasiyytlri uyun adamlar konfliktsiz, minamanlq raitind,
uzunmddtbirbiriililyibyaayabilirlr.Paxl,xbri,xsis,qorxaq,
qlbitmiz, liaq, mrd v bu kimi digr ifadlrl biz insanlarn n
xarakterikchtlriniynixasiyytinitqdimedirik.nsanlarxasiyyti
ngrxarakterizedrknonlarntsadfihallardaetdiyivyamcbu
riyyt qarsnda ba vern hrktlrini o xsin xasiyytin aid etmk
dzgn deyil. Xasiyyt xsiyytin myyn ya dvrnd formalaaraq,
onundaimidyiilmzxsusiyytinevrilir.Biroxhallardaxasiyytinin
pis chtlrini hmin xs gizltmy alr, zn yksk mnvi key
fiyytlr malik bir adam kimi tqdim etmk istyir. Bzn o buna nail
olur.27
Yuxarda qeyd etdiyimiz nsan xasiyytini dyi bilr, yoxsa yox?
sualnacavabaxtaraq.
nsan xarakteri dyimzdir, lakin aparlan mahid v tcrblr
sasnonudeybilrikki,insanxasiyytidyibilr.Belbirmexanizm
yalnz psixoloji chtdn mnvi olaraq nfsin istklrin qar xmaq
demkdir.Birzamanlarnfsivhvaniduyularadgnolmuinsann,
myynbirvaxtkedikdnsonra,bumllrdnkilmiolduunug
rrk. Bu cr kskin dyim, ks duyu il hmin istklri islah etmk,
mqddsQuraniKriminifadsiildesk,tvbedibznqnamaqv
Allahsevmklmmknolur.
N.smailov,F.smailov,Tibbipsixologiyavpsixoterapiya(sh.57)
27
34
Xasiyyt anlaynda is irsi bir xsusiyytdn d danmaq lazmdr.

Httaxsiyytisciyylndirnxarakter,frdintbitisasroloynamaqla
xarakterinictimaivxlaqibirdyrqazanmasndadabykroloynayr.
sbilmk,sevinmk,hirsliolmaq,soyuqqanlolmaqkimixsusiyytlr
frdlrdirsiolaraqyaransada,ictimaiyrnmyoluildqazanlabilir.
Tbit, baqa bir ifad il desk, frdin romantik tarazlq vziyytidir.
Duyularnn meydana glmsind varislik v trafn qarlql tsirini
ifad etmmsiyl hr hans bir frd n deyiln o daima ndir, onu
asanlqla sbildir bilmzsiniz v ya ona n etsniz d, xobxt ed
bilmzsiniz klindki ifadlr bu insanlarn xasiyytlri haqqnda m
lumatvermkl,slind,onlarnirsixsusiyytlrivyaadqlarcmiyyt
haqqndadabizmlumatverir.
35

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Xarakterndir?
Xarakternecmyynolunur?
Xarakterdkipsixolojixsusiyytlrhanslardr?
Xarakterirsidirmi,yaxudsonradanyarananhaldr?
Xarakterinhansxsusiyytlrivardr?
Xarakterdyibilrmi?
E.Fromadamlarbirxsiyytkiminetipayrr?
Butiplrhanslardrvonlarhaqqndaqsamlumatverin.
dbiyyat
1) kranDdyev,Psixika,Qanunn.2007
2) S.Seyidov,M.Hmzyv,Psixologiya,Nurlann.Bak2007
3) N.smailov,F.smailov,Tibbipsixologiyavpsixoterapiya,
Maarifn.Bak2002
4) ArifMmmdov,TliminPsixolojisaslar,Maarifn.Bak1993
5) ShelleyE.Taylor,LetitiaAnnePeplau,DavidO.Sears,Sosyal
Psikoloji,Trcmetdi:AliDnmez,mgen.2007
36
III FSL
xlaq trbiysi
3.1. Uaq v yeniyetmlrin xlaq trbiysi

Psixologiyada xlaqa yanama qaydalar, yni xlaqn n zaman v
nec yarand srlrdn bri filosof v psixoloqlar dndrmdr.
Uzunillrgrkmlialimlrbusuallaracavabtapmaaalmlar.Psixolo
giya elmind bu suallar hat edn 4 frqli fikir var. Bioloji yanamaya
gr,xlaqdoudanmvcuddur.Durkinin(1995)dediyingr,Rousseau
insanndoularknpakolduuna,bydkdnsonraiscmiyytqar
mas il bir ox problemlrin ortaya xmasna inanr. Bu fikirl Komski
(Chomsky)drazlar.Onunfikrinc,xlaqdoudanyaranrvgrc
miyytyaxtkiledilrs,uyunraityaradlarsa,xlaqinkiafetdiril
bilr. Nticd insanlarn birbirin olan mnasibti qarlql hrmt
sasndaqurulur.
Psixoanaliz nzriyysinin yaradcs Freydin fikrinc, insanlar xlaqa
doudansahibdirlr.O,dahasonrakyadvrlrindnetibarnmyyn
hisslrin cmiyytin tzyiqi nticsind formaladn deyir.28 Bu msl
ilbalprof.Dr.ErolGngrndfikirlriststdr.Onunyazd
AhlakPsikolojisiveSosyalAhlakkitabndakaradrmalarmqayis
etmydyr.
xsiyyt biz doudan verilir, yoxsa hyatda yaayaraq qazanrq?
nsandavranlarndairsiyytinbir rolu varm?Varsa,bununhmiyyti
v bykly n drcddir? Doudan sonra qazandmz tcrblr
irsiyytin hmiyytini artrr, yoxsa azaldr? Yox, gr xlaqi xsiyyti
mizdoulduqdansonrayaranbinkiafedirs,buinkiafnnhmiyytli
dvrlri hans yalarda zn bruz verir? Hans hyat trzi xsiyyti
mizyaxvyapisistiqamtdtsiredir?Btnbuvbunaoxarsual
lara konkret cavablar ver bilsk, insanlarda istdiyimiz ideal xlaq for
maladrabilrik.29
Glendil,ocuk,ErgenveAnneBaba(sh.127128)Psk.Dr.SevimCesur
ErolGngrAhlakPsikolojiveSosyalAhlak(sh13)
28
29
37
Glin, xlaqn n olduunu yrnk. xlaq maddidirmi, yaxud meta

fizika il laqsi varm? xlaql insan znd hans keyfiyytlri dayr?
xlaqlinsanncmiyytdfaydasndnibartdir?
mumitrifldesk,xlaqbaqalarnnyaxlndnn,htta
onun n frdi msuliyyt dayan msbt insani xsusiyytlr
dndir.xlaq,tbiidirki,maddideyildir.xlaqhmmnvi,hmd
mumbridir.xlaqnmetafizikailballvardr(insannnf
sinisafladran,kamilliyaparanyolxlaqdankeir).N.Tusiygr:
nsann gzl xlaq v gzl xsusiyytlrind olan zifliklrin
kkl kild aradan qalxmas n onun kamillmsi lazmdr.
Hr varln znmxsus xsusiyyti var. O bunun vasitsi il
baqavarlqlardanayrlr,ammaelxsusiyytlridvardrki,on
larnbzisiheyvanat,bzilrinbatat,birqismidcanszcisimlrl
rikdir(hvt,hirsvs.kimi).Lakinonunhekslrikolmayan
xsusiyytlriisdanmaqvdnmkdir.Dnmxsusiyyti
insana yaxn pisdn, gzli irkindn, rfi rfsizlikdn ayrd
etmy, iradnin tsiri vasitsil bunlar dyidirmy imkan verir.
Demli,kimbuqvvdndzgnistifadedibzsyviradsinti
csindarzuedilnsviyyyatsa(elbuqvvsasn,bumqsd
n yaradlmdr) xobxt, bu qvvdn dzgn istifad ed
bilms,yaxudksinistifadets,bdbxtolacaqdr.
Xalqmzn byk astronomu v pedaqoqu N. Tusiy gr, insann
ideallamasnn qarsnda duran n byk mane onun heyvani arzu v
istklrynlmsidir.Belhallarcismaniqvvvhisslrinnoxmeyil
etdiyi eyirt, kef mclislri, qadn dknly kimi xlaqa zidd olan
eylr,rbtgstrmk(buzamanhvtqvvlristnglir),yaxud
hirslnmk,qzblnmk,intiqamalmaq(buzamanqzbhissistng
lir) kimi ilrl mul olduqda ba verir v zifliy dlalt edir. nsann
byklyozamandaxiliqvvdnyanifaliyytevrilbilrki,oz
xsiyytini qorusun v bu mnfi hallardan uzaqlasn. gr insan z
nfsinibukimionuzifldneylrdnqoruyabils,zruriolaraqnfsin
daxili qvvsi hrkt glr, mhz ona lazm olan: elm yrnmk, hqi
qti drk etmk, maarif yiylnmk kimi faliyytlr balar, xobxtlik
v sadt atar. nsanlarn fitrtind yaradldan yaxlq v pislik yan
yana olduuna gr onlarn peymbrlr, filosoflar, imamlar, rhbrlr,
trbiyi v mllimlr trfindn faydal v lazml ilr iradlri il
istiqamtlndirmy,fzilt,elm,thsilldedrksviyyniyksltmy
ehtiyaclarvardr.30
JournalofQafqazuniversity,(sh20)
30
38
IIIFsil.xlaqtrbiysi
xlaqlinsanvalideynvmllimitat,byklrhrmtkimidav
ranlarlasciyylnir.xlaqlinsanimanvurkimidyrlrsahibdir.
xlaql insan trafindaklara nikbinlik, fdakarlq v xeyirxahlq kimi x
susiyytlrialayr.
Uaqvyeniyetmlrinxlaqnnformalamasndaailvcmiyytin
rolu mstsnadr. Frabi, bn Sina v Bhmnyar dnc mktbinin
tmsilisiolanTusininailanlaynnsasnsosialiqtisadiamillrtkil
edir.nsanhyatnndavametdirilmsinilkvvlonunsosialiqtisadi
ehtiyaclarnndnilmsilazmdr.Bunuisinsantkbanahyatakeir
bilmz. Tusiy gr, ideal ail n vacib olan xsusiyytlrdn biri ail
zvlriarasndakmnasibtlriqurarknmumiailmnafeyininstn
tutulmasdr.Diqqtolunandigrbirmvzuisailzvlriarasndam
nasib i blmnn olmasdr. Bundan lav, aild mhkm bir nizam
intizamntminedilmsidailninrtlrindndir.nsonolaraqisTusi
ail n ev, yni bina v yer seiminin d ailnin vziyytin gr edil
msi lazm olduunu irli srr. Onun fikrinc, ailnin, ideal cmiyytin
ehtiyaclarnacavabverbilmsinqadnvuannmliyerivardr.
Tusiy gr, uan xlaq nqteyinzrindn inkiaf etmsi v yaad
cmiyyti dnn, tbbskar v lider olaraq bymsi n o mn
viyyatn poza bilck evrdn uzaq tutulmal, ala v mntiq uyun
kild trbiy edilmli,onasevgiil yanalmal,bahal,brbzklipal
tarlar geydirilmmli, hddindn ox v zorla yemk yedirrk mdsi
dknhalagtirilmmlidir.31
Ona gr d uaqlarn trbiysind n xrda msllr bel nzrdn
qamamal, uan uralt fikirlri daima yrnilmlidir. xlaq trbiysi
kemiin, bu gnn v sabahn n aktual msllrindn biri kimi qal
maqdadr.Uaqlarnmsuliyytliolmasnaciddiyanamaqlazmdr.
HzrtiPeymbr(s..s.)uaqlarilqarladqdayallarkimionlara
iltifatedr,bzisiniiynin,bzisiniqucanaalarvxorftarildemk
olar ki, hamsnn knln alar v onlar raz salacaq trzd hrkt
edrdi.
BznkdnkerknuaqlargrdyzamanAllahrsuluonlarla
bykinsankimirftaredrvonlarasslamuleykmdeyr,onlar
isznvbsindVleykmsalam,yaRsulullahcavabnverrdilr.
Allah rsulu uaqlara olduqca artq dyr verrdi. gr bir uaa sn
filan vaxt bunu vercym dey sz vermidirs, bir byk insanla m
qavilbalamkimi,vdetdiyivaxtdamtlqsznmledrdi.
JournalofQafqazuniversity,(sh2021)
31
39
3.2. Uaqlara inam hissi alamaq

Hzrti peymbr (s.) hmi etimad etmk fikrini tlqin edr v
trafndaolanuaqlaronunlalaqliadtetimadxaricindhenbil
mzdilr. O hamnn, hminin uaqlarn da nzrind etimadl bir in
sand.lbtt,belfrdlrdnibrtalanmilltdetimadlolacaqd.
Bundanbaqa,AllahRsulu(s..s.)Allahuaamrhmtetmyn
mrhmt etmz klamn buyurur v xalqn qlb v knl insan ol
maaarrd:Onlarsevin,onlaraverdiyinizszvaxtndayerinyeti
rin;onlarsizinszlrinizlrftarnzarasndaziddiyytgrmsinlr;uaq
belbiriahidolmasn.
BirhdisdAllahrsulu(s..s.):Sizlrdnbirinizuanabireyvd
edrs, qsursuz olaraq onu yerin yetirsin, buyurur ki, buradan da
grndykimiuaqdr,yalandesmd,aldatsamdaeybiyoxdurfikri
shvdir.
Mhmmd peymbrin (.) fikirlri il desk Bli, hr aldatma v
vdin xilaf xma bir toxum kimi onun beynind, bu gn olmasa da,
sabah bir zqqum aac kimi zhur edck v sizin trbiy chdlrinizi
tsirsizhalasalacaqdr.Uanznsizinhaqqnzdayalandedi,szn
dndnd,dnyamalnatamahsaldvs.kimiszlrdemsinvya
fikirlmsinimkanvermmlisiniz.Onlarsizihmifdakar,sdaqtli,
sbirli v xlaql grmli v tanmaldrlar. Bel tvsiylrl peymbri
miztrbiydnidealnqtlriartedirdi.
Qurannifadsiildesk,Lomanpeymbrolunansihtverrkn
cmiyyt iind inc nqtlri nzr alaraq davran trzini tvsiy et
midir.
Adamlardan tkbbrl z evirm, yer znd lovalova gzib dolanma.
Hqiqtn,Allahhebirzndnrazn,lovalanbfxrednisevmz!
Yeriind mvazint gzl (n ox yeyin, n d ox asta get) v (dananda)
ssiniqaldrma.nkinirkinssuzunqulaqssidir!32
Uaqlarn bydklri mhiti nzr alaraq ya, bilik v mdniyyt
sviyylringr qrupladrlmasdahafaydaldr.Uaqbeyandadr
sa, ona yrdcyimiz mnvi biliklr, eynil qidalanmada izldiyimiz
sulda olduu kimi, frqli ttbiq olunmaldr. Yni uaq yana uyun
vacib olan eylri bilmli, bilmmsi lazm olan eylri is vaxt glnd
yrnmlidir.
QuraniKrim,Lomansursi31,(sh.403407)
32
40
IIIFsil.xlaqtrbiysi
Mahidlrimizgstrirki,mktbqdryadvrnd olan(3,5,7
ya) uaqlar valideynlrin Allah kimdir? v Mn nec dnyaya gl
dim?deysuallarlamracitedirlr.Belsuallarbsitgrnsd,cavab
vermkasandeyil.Bziaillrdvalideynlruaqlarnbukimisuallarna
qaneedici cavablar vermirlr. lk nvbd valideyn bu suallarn cavabn
bilmlidirki.uaqlarnadzgncavablarverbilsin.
Numun:
5yallah:
Allahkimdir?
Atas:
Allahgzgrnmzvarlqdr.
Varlqdr?Gzgrnmzvarlqndir?
Obiziyaradb,ammagzgrnmr.
Grnmr?Niy?Axmndonugrmkistyirm.
Onunsnigrmsikifaytedr.
Mnotaqdatkoynayandadamnigrr?
Bli,grr.
Bsdilrimiyuyanda?
Dilriniyuyandada.
Bsaxamyatanda?
Axamyatandada.
Bsotaninsndrsk,qaranlqdamnigrr?
Qaranlqdadagrr.
Onda,mnarpaynnaltndagizlnsm,yenmnigrr?
Grr.
Necdir?Bykdr?Balacadr?
Bykdr.
Sninboyda?
Yox.Omnimboydaolabilmz.
Ondaanamboyda?
Yox.Allahnbyklyboyagrllmr.
Onda,dnizboyda?
Dnizboydadayox.Dalarboydadayox.
Bsnboyda?
Mndiqqtlqulaqas.Aaclargrrsn?
41
Bli.
Baharda ik ar, yayda yallar, meyv verir, payzda yarpaqlar
saralbtklr,qdalpaqqalr.Bunlarnecbaverir.
Bunlar?Bilmirmki!
Bunlar zzn ba vermir. nki zzn ba ver bilmz. gr z
zn ba versydi, bu qdr zaman kemzdi. Yni bir aac bar vermk
nbuqdrgzlmzdi.BunlarednAllahdr.
Uaq n yeni bir ideya meydana gldi. Diqqtini cmlmy balad.
Atasnanvbtisualnverdi:
Hreyqadirdir?
Bli, qadirdir. Dnizlri, dalar da o yaradb. Ya, qar o yadrr.
stini,soyuuoyaradb.Heyvanlarvbitkilri,mumiyytl,hreyio
yaradb.
Ata,Allahqorxuludur?
Xeyr,O,qorxuludeyil,Ooxmehriban,balayan,sevimlivzizdir.
Mnisevir?
Bli,ohrbirimizisevirvqoruyur.
Mnonusevbilrm?
Snonuhrzamansevmlisn.nkiO,hammznsevimlisidir.
Uaq mktb yana glnd Allah var demyiniz bzn uaqda
Allahaqaryanlfikirlrformalamasnasbbolabilr.Msln,r
yiyer atma,yoxsaAllahgzn der.Sz baxmasan,Allahsni l
drr kimi szlr, uaqda Allaha qar sevgi v mhbbt hissi vzin
ikrahhissioyadabilr.Uanzibtidaisinifdoxuyarkndinlbalm
rkkb fikirlri alamaa ehtiyac yoxdur, sadc, ona bu mvzuda olan
msllridrkedcyisviyyd izahetmklazmdr.sasbirchtd
odur ki, tlqin edcyimiz hr ey uan hazrk ya dvrndn bir
mddt sonraya aid olsun. nki uaq yaad zaman grbgtrck
v yaayacaqdr. Bu nqteyinzrdn, traf mhitin verdiyi, ya da vali
deyninyrtdiyieylryerliyerinddirs,yetrlisaylabilr.Elis,bizim
ona verdiyimiz trbiynin sviyysi onun daha sonra yaayaca hyata
aidolmaldr.
Valideynlr,adtnikimvzunuizahedrknyanl suldanistifad
edirlr.Bumvzulardinivcinsimaariflndirmdir.Ynivalideynlrya
lan uaqlara hqiqt kimi atdrmaq istyirlr. Mn haradan gldim?
sualna Leylk sni qanadlarnda gtirdi, Biz sni bazardan aldq,
Sni xstxanadan gtirdik, Sn zn dnyaya gldin kimi cavablar
verirlr. Bu tip cavablar ua qane etmir. nki uaq sual verrkn, ca
42
IIIFsil.xlaqtrbiysi
vaburaltolaraqhissedirvsiftifadlrindmimikasqmr.Bunun
sbbivalideyninbumslyciddiyanamadnuansezmsidir.Bu
zaman ata v ya ana narahatla qaplr v sn kiiksn, bel suallar
vermkeyibdirkimicavablarverirlr.Ataanannverdiyicavablarua
qane etmdikd uaq dostlarna, kitablara, internet v s. ynlir v bel
qaynaqlarda da hr zaman dzgn v salam mlumat olmur. Bu da ki,
uaqnoxthlklidir.Buradahmiyytlimsl,sualcavablandr
maanqdrciddiyanamatrzidir.
Valideyn uan sualn baa db cavablandrmaa tlsmmlidir.
Msln, cinsi mvzuda sual vern uaqda cinsiyyt hormonlar hl
inkiafetmdiyinvalideynbununormalsualolaraqnzralmaldr.
Valideyn z cavabnda uan dndy kimi dn bilmli v izahat
zaman he bir narahatla qaplmadan normal ss tonuyla cavab verm
lidir.Bumvzudahrzamanmbahislrolmudur.Cinsimaariflnm
aild,yoxsamktbdverilmlidir?,Cinsipedaqogikadanmlumatsz
aillrd yetin uaqlar z atmazlqlarn nec tamamlamaldr?,
Cinsi maariflnm n myyn ya hddi varm?, Cinsi pedaqogi
kadahansnsiyytformasndanistifad edilmlidir?...kimimbahisli
msllr hl d qarmza xmaqda davam edir. Bu mvzuda Ana,
mnharadangldim?kitabnnmllifi,pedaqoqyazAliankrlnn
fikirlri ox maraql v dyrlidir. Pedaqoqun dnclrini sizlrl b
lmkistrdim:
Mndn potla yazb cinsi maariflnmy ne yadan balamaq la
zmdr? sualn soruurlar. Onlara cinsi maariflnmnin ana btnind
olarknbalandndedikdzarafatetdiyimidnrlr.Halbuki,masir
zamanda uan ana btnindki fiziki inkiafyla yana, ruhi v mnvi
inkiafn da izlmy imkan vern texniki vasitlr v cihazlar bu fikri
tsdiqedir.gruaqailtrfindncinsiyytfrqiqoyulmadansevincl
qarlanrsa bunu o, ana btnind hiss edir v daxilind yaamaq arzusu
yaranr. ks tqdird, gr uaq cinsiyytin gr istnmyn uaqdrsa
v ya ana yanllqla hamil qalbsa, bu anan kdrlndiribs, krp
istnmdiyinihissedirvbudaonunuraltnayerlir.Buzamanuaq
hissiolaraqanadanksrvbuhaldoulduqdansonradadavamedir.
Krpdoulduqdansonradacinsimaariflnmsidavamedir.Dzgn
cinsi trbiy v maariflnmnin verilmsi n vvlc valideynin bu
mvzuda mlumatl olma lazmdr. Doru mlumat is mxtlif
sullarla atdrla bilr. mumiyytl, hr bir valideyn vladna dzgn
tlimtrbiyvermkistyr.Lakinbuzamanyaxnticldetmkn
43
tkcistmkkifaytdeyilvbununlayana,doruinformasiyayasahib
olubbunuatdrabilmkdnmlidir.Dvrmzdgnclrmslhaq
qndagenimlumatolmadhalda,bumvzudahebireyoxumadan
evlnibuaqsahibiolurlar.Onlartlimvtrbiynizatavanalarndan
grdklri kild z vladlarna yrdirlr. Bununla da frqind olaraq
vyaolmayaraqgnclrvalideynlrinetdiklrishvlritkraredirlr.33
Erknyadvrlrinduaqlarvalideynlriiloxarchtlrinitapma
a alrlar. sasn qzlar analarna, olanlar atalarna bnzmk istyir
lr. ctimai mnasibt gr, xlaq zamann snandan xm alqanlq
larn,qaydalarnmcmusudur.nsannyrncyihrbireycmiyytv
ictimai qanunlar il laqdardr. Uan bzi davranlarnn qarsn al
maqmmkndr.Msbtbirdavrannqarlndavalideynuam
kafatlandrabilr.inmnfitrfingldikdisvalideynuaczalan
drmaqvzin,onunbumnfidavrannnqarsnalabilmkyollarn
tapmaldr. Buna gr d verilck mkafat v ya cza yerind v zama
nndaolmaldr.zrinddurmaqistdiyimizsasmvzuczavmka
fatn tipi, drcsi, miqdar v onun nec hyata keirilmsi mslsidir.
Lakin cza olmadan uan pis vrdi v hrktlrdn uzaqladrlmas
mmkndeyil.
Czavermkslauadymkvyaqapalyerlrdsaxlamaqmna
sna glmir. Cza vermk uan yemkimk kimi maddi ehtiyaclardan
olduukimi,sevgi,fqtkimimnviehtiyaclardandamhrumedilm
sidir. Aradrmalar nticsind mlum olub ki, mnvi czalar maddi
czalaranisbtndahabyktsirmalikdir.Dylnvigncymruz
qalan uaqlarda vicdan hissi oyanmr, ksin, llrin frst ddy
zaman onlarn da eyni eylri etdiklri grnr. Dorunu uaqlara fiziki
cza yolu il yrtmy alanlar, ksin, psixoloji v xlaqi baxmdan
zif,riyakar,qorxaq,zninamszinsanlaryetidirirlr.34
gr uaq bir eydn qorxacaqsa, ktkdn, hdlmkdn, zabdan
deyil,valideynlrininnvaziiniitirmkdnqorxmaldr.Uaqatasnnz
gzn turutmasn, anasnn smimi znn dyimsini onu tarazla
ynldcknbykbirczakimidrkedbilirs,znnimc,kifaytdir.
Ancaq uan siz etimad etmyi, kdrini, qmini bldynz inan
madaolduqcahmiyytlidir.
UurlyasCanbolatocuklardacinseleitimkonusundayaplanyanllarvedorular
nelerdir?http://www.ugurcanbolat.com/?p=1181#more1181
34ErolGngrAhlakpsikolojisivesosyalahlak,(sh.6061)
33
44
IIIFsil.xlaqtrbiysi
Hrktinxlaquyunolubolmamasilbalcmiyytlfrdinfikri
mxtlifolabilr.xlaqidavranfrdinvicdanilbaldr,ynifrdet
diyi hrkti shv hesab edir v ya bu hrkt gr gnahkarlq hissi
duyursa, bu hrkt xlaqi normalara uyun olmayan hrktdir. xlaq
trbiysi deyildiyi zaman almza gln ey frdi vicdanla ictimai vicda
nn uzlamas, yni cmiyytin mnfi yanad eylr frdin d mnfi
yanamasdr. Bu bir idealdr v he bir cmiyytd tam olaraq hyata
keirilmyib. Lakin xlaqi davranda olan atmazlqlar frdl cmiyyt
arasnda olan ziddiyytlrdn deyil, daha ox frdin xlaqi urundak
qsurlardanqaynaqlanr.35
Bizxlaqauyunolmayanhrhansbirhrktetdiyimizzamanvic
dan zab kirm v ya vicdanm szldayr kimi ifadlrdn istifad
edirik. Burada xlaqi ura bir d xlaqi duyu artrlr. El bizi xlaql
olmaaynldnsasqvvdxlaqiduyumuzdur,ynixlaqiurun
xlaqivicdanlavzolunmasdr.Vicdanlinsanpisolduunainandbir
hrktetdiyizamangnahkarlq hissiduyur v bugnahkarlqhissinin
drcsi insandan insana dyiir. Yni xlaqa uyun olmayan hrkt
yalnz vicdanl insanlarda gnahkarlq hissi oyadr. nsan n qdr drin
birvicdanasahibdirs,pisdavranqarsndaduyacagnahkarlqhissi
d bir o qdr bykdr. Freyd gr, gnahkarlq hissi il pis davran
birbiri il trs mtnasibdir, yni insan n qdr drst v namuslu
dursa, vicdan da bir o qdr qvvtlidir. Buradan bel anlalr ki, n
yaxxlaqasahibolaninsanlarnqvvtlivicdanasahibolanlardr,yni
noxgnahkarlqhissiduyanlardr.Qsacaifadetsk,yaxdavrann
sbbiqvvtlivicdandeyil,lakinqvvtlivicdannnticsiyaxdavra
ndr.36
Valideynlr bilmlidirlr ki, onlar uaqlar n nmundirlr. V
almaldrlar ki, yax nmun olsunlar. nki uaqlar szlrdn ox,
hrktlrdntsirlnir.Valideynlruaqlaqqraraqdananzamanuaq
onlar dinlmk vzin, onlarn etdiklrini gtrr v glckd onlar
kimiqqraraqdanmayrnir.Vyaxuddaksin,onlaruaaailv
cmiyyt iind hrkt v davranlarna diqqt yetirmyi, byklr
hrmt gstrmk, drslrini yax oxuma v nizamintizaml olma
tlqin edrlrs, glckd zldiklri manelri dfetm gcn malik
olarlar. Aradrmalar gstrir ki, bzi aillrd valideyn uana trbiy
verrkn ksr hallarda manipulyasiyadan istifad edir. Manipulyasiya
ErolGngrAhlakpsikolojisivesosyalahlak,(sh.63)
Orada,(sh.6566)
35
36
45
emosiyalardan, hisslrdn, nsiyyt zaman qar trfin hvalruhiyy

sindnistifadedrkttbiqolunanqapaltsirdirvburadamaraqlolan
trfmanipulyasiyaedndir,yniuanemosiyavhisslrintsiredib,
hvalruhiyysinil alaraqzmaraqlarn mnfikild tsirgstr
mkdir.
Manipulyasiyann iki nv var: qapal manipulyasiya v idaretm
manipulyasiyas.37
Bufikirlrarasndafrqolsada,bizonunzralmayacaqvsadc
olaraq onlar birbirin sinonim hesab edcyik. Hissiyyat manipulyasi
yann elementidir. Gman edilir ki, valideyn manipulyasiya ediln uaa
hrhansbirhissi(emosiya,hvalruhiyy)yeridirki,onuznlverili
vziyytgtirsin.Ynivalideynuaahmmnfi,hmdmsbtkild
tsir gstr bilr. Msln, bzi aillrd valideyn, znn doru hesab
etdiyi, slind, yanl olan fikirlrini uaa tlqin etmk istyir v bunun
n alr. Msln, valideyn qatn qara olduunu uana qbul
etdirmy alr. Uaq is onun mahiyytini anlamasa bel, grdyn
sbut etmk istyir. Uaqlar xsusiyyt etibaril iki tip blnr: idar
olunanvidarolunmayan.darolunanuaqlaramanipulyasiyaetmy
ehtiyacyoxdur.darolunmayanuaqlarilbirqdrdahaehtiyatldav
ranmaq lazmdr. nki onlar insandan daha frqli yanama trzi tlb
edirlr.Balqdrinolanyerdzr,insanisonadahayaxolanyerax
tarar.Ynionlarayanamaslubufrqliolmaldr.Uanarahatraitd
saxlamaqoxtindir,nkio,istristmzvziyytdnxyoluaxtar
maa balayr. Yni uan aramsz tzyiq altnda olmas onu psixoloji
chtdnsarsldr.Belhallardauaqlardaznqiymtlndirmdrcsi
aadr.Onagrd,hreydnvvl,valideyngzlnmunolma
ldrki,glcknslinnecolmassualaltndaqalmasn.Yuxardagst
rilnikifrqlifikri,valideynnzrdnkeirrkailiinddahadorusu
nu ttbiq etmk yollarn axtarmaldr. Hr ey ilk vvl gzl nmun
olmaqdanbalanmaldr.
Bu mvzu il laqdar olaraq bir ox alimlr tdqiqatlar aparm v
kitablar nr etdirmilr. Ancaq J. Piajenin Uan xlaqi Hkm adl
kitabnn (1932) nrindn uzun illr kemsin baxmayaraq, onun xlaq
inkiaf modeli inkiaf psixologiyasndak aradrmalar n ox vacib
olanaradrmasuallarnortayaatmvbunagrdbugnqdrbir
oxaradrmayatsiretmidir.
,
http://www.ustinow.ru/?s=1&d_id=11
37
46
IIIFsil.xlaqtrbiysi
J. Piaje v Kohlberq xlaqa bir qdr frqli aspektdn yanarlar. J.

Piajeygr,xlaqqaydalarsistemindnibartdir.Onunfikrinc,uaqz
dnyasn yeniyetmlrin dnyasndan ayr, z yadlarnn dnyas il
oxar olaraq iki yer blr. Uaqlarn z yadlar il mnasibt qurmas
oxnmlidir.Onagrki,hmyadlarlalaqzamanbrabrlik,yolda
lqmnasibtlriyaranr.Buzamanuaqeqoistolmaqdanuzaqlar,onda
yalnzznfikirlmkvdnmkmeyillriolmur.
J.Piajeygr,xlaqqanunlarsistemidir,xlaqllnsasndafrdin
qanunlar qarsnda hiss etdiyi hrmti drk etmk durur. Uaqlar oyun
qaydalar il birlikd byklrin xlaq qanunlarna bnzr qanunlarla
zlirlrv buqanunlarndayerin yetirilmsind byklrinhkmdar
olaraq uaqlara qarmas v onlar sxmas uaqlar narahat edir. J. Piaje
uaqlarnqaydalardrketmsiniikiistiqamtdthliletmidir.
1. Qanunlarn tcrbsi: Uaqlar oyun oynayarkn onlarn qanunlar
n drcd v nec diqqt aldqlarnmahid etmi v bumahid
lringrqanunlarnyerinyetirilmsinxsusidiqqtyetirmidir,yni
mahid zaman, uaqlarn oyun rzind davranlarna xlaqi yanama
kimigstrmidir.
2. Qanunlarn drki (qanun anlay): Uaqlarn oynadqlar oyunun
qanunlarna dair suallar vermi v buradan onlarn qanunlara dair anla
ylarn(qanunlarn),drksviyylrinimyynetmidir.
J. Piaje n oyun qaydalarna dair drketm (dnc) v oyunun
tcrbsi v yerin yetirilmsi (davran) arasndak laq, xlaqi gerk
lrinpsixolojixarakterinimyynldirmknnmlidir.Qanunanla
yvqanunlarnyerinyetirilmsinindiqqtalnmasnaradrarknJ.
Piaje uaqlarn qanunlar nec yerin yetirdiklrini myynldirmk
n onlar tbii oyunlar srasnda mahid etmi v mahidlrin
gruaqlarnqanunlaryerinyetirmformalarnanalizetmidir.38
3.3. xlaq trbiysind rol ala bilm (tmsil etm) v

Empatiya haqqnda
Uaqlarnoxuempatikqabiliyytsahibdirlr.Empatiyainsan,ba
qaszrrgrdyandaznonunyerin qoyduqdazzn ortaya
xanprosesdir.Belki,uaqbaqasnincitdikd,znonunyerinqo
yur,onundaincidilbilmsidncsixlaqsrtlndirir.Oznzrr
verdiyi insann yerin qoyur v zn gnahlandrr. Uaqlar empatik
AlimKayaEitimpsikolojisi,(sh.179180)
38
47
qabiliyytsahibolmaqlayana,zehniinkiaflabuqabiliyytiildbilir.
kiyaluaqdatmsilidncqabiliyytiinkiafedir.Buzamanuan
hmdzdnyasolur.Birtrfdnuaqxlaqlabalmfhumlardstur
halnagtirmyalr,digrtrfdnzdnyasolduunqaydalarla
davranlar arasndak laqni baa d bilmir. Bu zaman o, qaydalar
asanlqlayoxsayabilir.
Mktb yana glinc, artq uaqlar z dnyalarndan tdricn uzaq
lamaa balayrlar. Frqli insanlarla nsiyytd olduqlar n dnyaya
baxlar da frqli olur. Xyali dnyayla gerk almi ayrmaa alrlar.
Mktbyanaatmuaqlarhmyadlarildahaoxvaxtkeirirvbu
zamanfrqlidnyagrnsahibolurlar.Bu,xlaqiinkiafchtdnzn
ginbirtcrbdir.Mktbqabavmktbandakuaqlarnxlaqnn
inkiaf etmsind istifad ediln yollardan biri d evd v mktbd he
kaylrinoxunmasdr.
Hekaylr uaqlarn xouna glmlidir v onlarn xlaqnn inkiafn
dstklyn olmaldr. Qaydalar uaqlar n mcazi mfhumdur. Szl
ifad edildikd uaqlar bunu baa dmy bilrlr. Ancaq hekaylrd
dil baadln, sad olmaldr ki, uaq bunu anlaya bilsin. Hekaylri
oxuyanzamanfikiraydndeyilmlidirki,uaqlarqaydalardahatezdrk
etsin.Buxsusiyytlrgrhekaylrxlaqthsilincanllqqatabilir.
xlaqn inkiafnda n vacib cht ail raitinin yax olmasdr. Bu
blmdxlaqiinkiafdaailvziyytininmnfivmsbttsirintoxu
nulacaq. Aillrdn daha ox sevgi grn yeniyetmlr zlrini valideyn
lrinqardahayaxnvmsuliyytlihissedirlr.Halsteadndediyikimi,
yeniyetmlrnoxvalideynlrinihmiyytlihesabedirlr.Aillrisz
dyrlrini uaqlara trrlr. Digr trfdn, uaqlarn da z xlaqlarn
mstqil inkiaf etdirmk haqlar var. mumilikd is ail raiti xlaqi
inkiafnsalambirraitdir(Reimer,1993).Ailraitindtkcxlaq
deyil,hyatndigrsahlriillaqlishbtlrdaparlmal,yeniyetm
lrdbushbtlrqatlmaldr.Bu,xlaqiinkiafazmsbttsirinigs
trir.Yeniyetmlrinfikrinidinlynaillrdnfrqliolaraq,grmmz
likdn gln, mvzunu dyidirk kimi yollara l atan aillr d var
(Reimer, 1993). Amma aillr yaadqlar tcrb sasnda uaqlarna yol
gstrnolmaldr.Aillruaqlarnaurluhrktlriilbrabr,ur
suzhrktlriildtsiredirlr.Uaqlarailninmsbttrflrinigtr
dklri kimi, aild ba vern mnaqilri, tcavz, hddindn artq
qorumanvtzyiqlridmahidedirlr(Halstead,1999).
Anaatann mr etmsi, qaydalarn sxsx tkrarlanmas bzi mnfi
hrktlrin sadc mvqqti aradan qalxmasna sbb olur (Smetana
48
IIIFsil.xlaqtrbiysi
1999). Amma anaatann tzyiqi aradan qalxdqda v ya valideynlrdn

uzaqda, uaq yen hmin hrktlri tkrar edir. ndi is, mnfi xlaqn
aradanqalxmasnvalideynlrinsemiolduuczanaqlayaq.Ana
ata arasnda qarlql mnasibt olmaldr. Uan yaxlna gr qrar
vernvalideyn,onunnbundanbaqayolunolmadnailkvvlz
inanmaldr. Daha sonra uaq ataanann onun yaxln fikirldiyin
inanmaldr. Bel olduqda veriln cza mqsdin atar v vladla vali
deynarasndaqarlqlmnasibtqurular.
Veijers (Weijers) gr (2000), veriln cza zaman ya xsusiyytlri
nzralnmaldr.Yaartdqcaczalarazalmaldr.Uaqbydkdona
verilnczayagrutanr.39
Ntic
Uaqlar byklrin hrktlrini mahid etmkl yrnir. Bellikl,
uaqlarmzn nec davranmasn istyiriks, biz d el davranmal v
ykskxlaqluaqlaryetidirmliyik.
Nal
Ata v ana maraql nallar v irin hvalatlar danmaqla ua zn clb
etmlidir.Sylnilnhvalatvnallaruaqnoxmaraqlvczbediciolma
ldr. Bel ki, uaqlar nal dinlyrkn z oyunlarndan l kir, diqqtl nala
qulaqasr,hreyiunudurlar.
Sevim Cesur ocuk ve ergenlerde ahlak geliimi ve eitim, Gl endilin redaktorlu

uylaocuk.ergen,annebaba,(sh.130135)
39
49
Nallar uan qlbindki qzb, dmnilik v nifrt hisslrini ldrmli,

onaxlaqdrsivermlidir.Nallar,sasn,qhrmanlq,csartlilik,qorxmazlq
xarakteridamaldr.Kiikyaluaqlaraqmlinallardanlmamaldr.Nha
yt,nallar,hekaylr,dastanlaruaayaxfikirlritlqinetmli,millipsixolo
giyayayaxnolmal,hvalruhiyysinmsbttsirgstrmlidir.
ndi is nmun olaraq atann vladlarna (qzna) syldiyi gzl bir nal
nzrinizatdrrq.
ahzadvxallceyran.Birivaridi,biriyoxidi.Qdimzamanlardabirah
varidi.Onungznnaqarasbirqzvaridi.Qzhmgzl,hmdallidi.
ahbirgnqznabakrknonuqmligrr.Eymnimahzadbalam,n
nbelqmlisn?deyahzciyrparasnbarnabasr.Qzznatasna
tutaraq:
Ata, yaman darxram, deyir. ah bunu eitck qzna deyir: Mnim
balam,qmyem,gedibrfiqlrinlmnlikd,bulaqbandadinclrsn.Qz
sevinckatasnnboynunasarlb,onunzgzndnpr.
Yazn n gzl a idi. Hr trf yamyal paltara brnmd. Glgl,
blblblblarrd.ahzadzrfiqlriilbulaqbandamnlikdgld,
oynad, doyunca musiqiy qulaq asd. Yemkdn sonra qzlar uzanb dinclmy
baladlar.Ndns,ahzadninyuxusuglmirdi.
50
IIIFsil.xlaqtrbiysi
Bunagrdo,glzarlqdagzmybalad.Birdnmnlikdotlayangzlbir
ceyran grd. Ceyrann tklri boz, qonur, mxmri, xallar is a rngd idi.
Gninparlaqalaraltndaceyranntklriminbirrngalrd.ahzadqz
bugzlliymftunolmudu.O,yavayavaceyranayaxnlab,onututmaqis
tdi. Ceyran onu grb bir ann iind gzdn itdi. Bundan qsslnn ahzad
ceyrannardncabirxeylibaxb,geriqaytd.
Evqaydarknatasonuqmligrb,oxtccblnir,onuzizlyrksoru
ur: Mnim all qzm, gzl qzm, yen n n bel qmlisn, gzinti r
yincolmad?Qzyenidnatasnnboynunasarlb,ceyranlabalhadisniona
dand v lav etdi: Ata, bilirsn nec gzl ceyran idi, nec gzl gzlri var
idi!.ahglmsnd:Qmyem,mnbusaatmredrm,oceyrantutubg
tirrlr.
ah mr etdi: Heyhey, igidlrim, atlann, gedin, Almal mesindki xall
ceyrantutubgtirin,ancaqeledinki,onundrnadaqanamasn.gidlrbir
gzqrpmndaatlarminib,gzdnitdilr.Axamahqznyannaarr.ah
zad qz atasnn yanna glnd, gzlrin inanmr. Hmin xall ceyran grr.
Sevincinigizldbilmir,atasnatkkredirvonunicazsiilceyranzbaa
snaaparr.Ogndnahzadqzqmsiz,nvmehribanyaayr.
51

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Nalnuaqpsixologiyasndakyeri?
xlaqndir?zahedin.
xlaqinsandanecformalar?
N. Tusiy gr, insann ideallamasnn qarsnda duran n byk
manendir?
xlaql agird dedikd n baa drsnz? Biliklrinizi yoldalar
nzlapaylan.
Uaqlardadiniinancnecolurvbuonlaranecyrdilmlidir?
Uaa cza vermk onun xlaqn dzldrmi? Fikrinizi nmun il
izahedin.
J. Piaje uaqlarn qaydalar drk etmsini hans istiqamtlrd thlil
etmidir?
Empatiyaterminisizinnnmnaksbedir?
dbiyyat
1. Glendil,ocuk,ErgenveAnneBaba,Melisan.2003
2. ErolGngrAhlakpsikolojisivesosyalahlak,zenern.stanbul
2000
3. JournalofQafqazuniversity22,2008
4. QuraniKrim,Lomansursi.
5. UurlyasCanbolatocuklardacinseleitimkonusundayaplan
yanllarvedorularnelerdir?
http://www.ugurcanbolat.com/?p=1181#more1181
6. ,
http://www.ustinow.ru/?s=1&d_id=11
7. EditorAlimKaya,MehmetE.Sardoan,TevfikFikretKarahanEitim
psikologisiPegemAn.Ankara2007
8. AabababrahimovSalamvlad,dzgntrbiy,tmiznitq,Misri,
Bak,2004
9. NsirddinTusi,xlaqiNasiri,KieMehrn.2002
52
IV FSL
Koqnitiv inkiaf dvrlri
4.1. Piajey gr Koqnitiv inkiaf dvrlri

Genetikpsixologiyannsasnmhursverpsixoloqu
JanPiaje,(18961894)qoymudur.
Piaje gncliyind biologiya v riyaziyyata drin maraq
gstrmidir. lk elmi srini d 11 yanda biologiya zr
yazmdr.ElovaxtdandaBiologiyaMuzeyindmkfa
liyytin balamdr. Universitetd oxuyarkn o, flsf v
biolologiyanyrnmidir.1918ciildmolyuskalardanbhs
edn dissertasiya mdafi edrk doktorluq drcsi alr.
UniversitetibitirdikdnsonraSrixgedir,K.Yunqunsr
lri v psixoanalizl tan olur. Bu tcrb ona lazm idi.
Bel ki, o, eksperimental labarator metodla psixoanalizd istifad olunan srbst
shbtmetodunusintezetmklbiolojitdqiqatlaraparmaqistyirdi.
Bu metodu ilyib hazrlamaqla o, uaqlarn tfkkrn yrnmk istyirdi.
Sonrlarbumetodklinikshbtmetodukimimhurlad.40
Dvrlr
Mktbqdr
nstinkt
(02ya)
Analizetmdn
vvlkidvr
(27ya)
Krp, bu mrhld xarici dnyan kf etmd duy

ularn v hissetm bacarqlarn istifad etdiyindn
budvrinstinktadverilmidir.
2.Analizetmdnvvlkidvr(27ya)ikiyerayrlr:
a)Simvolikdvr,yadaanlaydanvvlkimddt
24yalarnhatedir.
Budvrduaqlarndili,oxsrtlinkiafedir,ancaq
inkiafetdirdiklrianlaylarvistifadetdiklrisim
vollarnmnalarzlrinyaddr,oxvaxthqiqtde
yil.24yalarndauaqlargznnqarsndaolmayan,
40
53
ya da tamamil namlum olan obyekt, hadis, adam,

varltmsilednsimvollarinkiafetdirmybalayr.
Bu dvrdki uaqlar zlrini baqalarnn yerin qoya
bilmzlr. Dnyan baqalarnn baxndan gr bil
mzlr.
Obyektlri yalnz bir xsusiyytlri baxmndan tsnif
edbilrlr.
Msln,rnglringrtsnifetm,yadaformalarna
grtsnifetmkimi.
b)Hissidvr47yaarasnhatedir.Uaqlarbudvr
d,mntiqqaydalarnauyundnmyerin,hiss
lrinsaslanaraqproblemlrihlletmyalrlar.
Dilbudvrdoxsrtlinkiafedir.
Mktbli
1. Konkret analizlr dvrndki uaqlar, zehni qabi
Konkret
AnalizlrDvr liyytbaxmndanoxsrtliinkiafnmayietdirirlr.
btidaimktbdvrndkiuaqlarndncsimkt
bqdrkiuaqlarndncsindnoxfrqlidir.Uaq
lar, bu dvrd obyektlri myyn xsusiyytlrin
grtsnifedbilirlr.
Konkret mliyyatlar dvrnd uaqlar zlrindki qa
biliyytvbacarqlarnkfetmkdnyaynrlar.Hadi
slrivdnyanbaqalarbaxmndandagrbilirlr.
Uaqlarbudvrd vtn,millt,lkv bukimim
crrdanlaylaranlayabilmirlr.Mcrrdanlayv
tcrblrinkonkretyollarlaaqlanmalarlazmdr.
Mcrrd
Analizlr
Dvr
2. Mcrrd analizlr dvr. Yeniyetmlik dvrnn

balancndan etibarn uaqlarn dnc formalar,
byklrinkin bnzyir. Bu dvrd artq mcrrd
dnmbalayr.Birprobleminhllikonkretyollarla
mhdudladrlmr. Uaqlar mcrrd anlaylar anla
yaraqtsirlibirkild istifaded bilirlr.Budvrd
uaqlarmxtlifidealfikirlri,dyrlri,inanclarinki
af etdirmy balayrlar. Cmiyytin quruluu, fls
fsi, siyasti il maraqlanr, hr hans bir dyrlr sis
temiformaladrmaaalrlar.41
http://www.donusumkonagi.net
41
54
IVFsil.Koqnitivinkiafdvrlri
4.2. yalara aid ediln urluluq hissi42

Psixikann n ali funksiyas ur qli mumildirm il sx baldr.
ur bu ali funksiyas il subyektiv insan faliyytinin saslarn qoyur.
Psixikada urdan ykskd duran tnzimlyici mntiqi szlr yoxdur.
nkipsixiproseslrinrealfaliyytevrilmsindbalcachturdur.
Bu idraki proseslrin birg ii il insan dnyvi anlaylarn, yalarn
mntiqi subyektiv drkini yaradr. Kiik yal uaqlarla aparlan aradr
malar myyn edib ki, tlim prosesi zaman uaqlarn yalara olan
urluluqhissimxtlifkateqoriyalardazksinitapmdr...Qdirov
tdqiqatlarnda kiik yal uaqlarda mcrrdlmnin konseptual sviy
ysi yalarn, modellrin urlu surtd qrupladrmaq, myyn ideya
n,konsepsiyasnsadformadaolsadairlisrbsaslandrmdr.43
.Qdirov kiik yal uaqlarla bal psixoloji tdqiqatlar aparmdr,
JanPiajenindelmitdqiqatlarnaoxyaxnolanbutdqiqataadak
kildaparlmdr.
Grsnmasayaiynbatrsaqobunuhissedrmi?Kiikyaluaqlarn
txyyln gr, bu suala bir ne yolla cavab vermk olar. Maraqldr,
uaqlarn bel cavablar qeyriixtiyari, yoxsa hr hans bir sistem uyun
dur? Bel myyn olunmudur ki, gr uaq bir suala bli demkl
balayrsa, onun digr cavablar da bli olacaq, gr yoxdemkl ba
layrsa,btndigrcavablardatbiiolaraqyoxolacaq.Msln,uaq
dansoruulaniynilbatrdqdastolhissedirmisualnaetirazetmirs,
digrlrin d etmyck. Bu haln mvcudluu sasn yazlar trfin
dniddiaedilir.
mumi halda is yalara aid etdiklri urluluq hissin gr uaqlar
drdkateqoriyayaayrlrlar:
Birinci kateqoriyaya aid olanlar btn yalarn, htta hrktsiz olan
larnbelurluluqqabiliyytinsahibolduunudnrlr.
kincikateqoriyayaaiduaqlarisurluluqhissiniyalnzhrktedn
yalara aid edirlr. Msln, onlara gr, gn v ya velosiped urlu
hesab edildiyi halda, stol v buna bnzr hrktsiz yalar bu imkandan
mhrumdurlar,yniursuzdurlar.
nckateqoriyadakuaqlarisurluluqhissini,sasnzlrihr
ktednyalaraaidedirlr.Msln,Gn,Ay,klkvs.urlu,velo
siped,manvs.isursuzhesabolunur.
JeanPiajeThechild`sconceptionoftheworld(sh.169170)
..Qdirov,.N.MmmdovYaPsixologiyasi(sh.129)
42
43
55
Nhayt,drdnckateqoriyayaaiduaqlarcanllarnursuzolduu
nusylyirlr.
ndiisbukateqoriyalarhaqqndatrafldanaq:
Xatrlayrsnzsa,birincikateqoriyayaaidolanuaqlarhreyiurlu
saydqlarn sylmidilr. Lakin hqiqtd is onlarn gstrmk istdik
lriodurki,hrbiryaurluolabilr.Msln,grbirdaursuzbir
kild dayanbsa, onu hrkt etdirdikd o, bunu hiss edr. Halbuki ol
duu yerd ola bilsin ki, o, bunu hiss etmir. Bu kateqoriyaya adtn 67
yaaqdrolanuaqlardaxildirlr.
Bu baxmdan bir ne kiik uan (bu kateqoriyaya daxil olan) fikir
lrininmunkimiyrnmkmaraqlolar.Msln,liadlbiruaqdan
sabithaldaoturacahissedibetmdiyinisoruduqda,oyoxcavabve
rir.Bsoturacanyandrldqdanshissedibetmdiyinisoruduqdais
ohcavabverirvsbbkimioturacangetdikcbalacaladnsy
lyir.
Rasimadlbaqabiruaqyalaraaidurluluqqabiliyytiniyalarn
zlrininhissetmsiil(ynionlaraxsusitsirinolubolmamasil)izah
edir. Misal n o deyir ki, gr masa aparlrsa, o bunu hiss etmir, lakin
sndrlarsa,masabunuhissedir.
kincikateqoriyayaaidolanuaqlarhaqqndademidikki,onlaryalnz
hrkt edn yalar urlu hesab edirlr. Msln, onlarn fikrin gr
Gn,Ay,ulduz,ayvs.urluhesabedilir.
lqaradlbiruanGniqverdiyinizbilirmi?sualnacavab
bli olmudur. Sbb kimi is onun yanan bir oddan ibart olduunu
sylyir.
saadlbaqabiruaqdaurluluqhisslrinihrktlbirldirir.M
sln,ondansoruulur:Gnnetdiyinibilirmi?bli,nkioistilik
verir.
Velosipedhrktedndnisduyurmu?bli,otorpaqlatmasda
olduunuhissedir.
Bukateqoriyayaadtn67yadan89yaaqdrolanuaqlardaxilolur.
Yuxarda qeyd olunduu kimi, nc kateqoriyaya aid olan uaqlar
urluluq hissini mhz zlri hrkt edn yalara aid edirlr. Msln,
Gn, Ay, ay v s. nc kateqoriyaya aid urluluq hissi ikinci ka
teqoriyadan yalarn ilrinin z (baqa szl desk, felin qayd nv
kimi)zrindicraolunmasilfrqlnir.Bukateqoriyadakuaqlar,ad
tn89yadan1112yaaqdrolandvrhatedirlr.nckateqo
56
riyayaaidolanbziuaqlarnyalarhaqqndaolanfikirlriiltanolmaq
maraql olard. Msln, Vli (9 ya) urluluq hissinin insanlara (canl
lara)aidolmasndaetirafedir.Ondansoruulduqdaki,masayaiynil
batrsaq, o bunu hiss edrmi? onun cavab: masa canl olmad n
bunu hiss etmz olur. Lakin klk sdiyi zaman klyin znn bilib
bilmdiyinisoruanda,Glnarblicavabverirvsbbkimidklyin
urluolduunsdiyinisylyir.
Vsal(9ya)urluluqhissininGn,Aya,buludlaraaidolduunu
sylsdklyinurluolduunuinkaredir.Ogstrmyalrki,k
lyismymcburednbuludlardrvbunagrdurluolanbulud
lardr. Uaqlarda buna bnzr bzi fikir ayrlqlarnn olmasna baxmaya
raq,mumiqnatgrzgclri,enerjilriilhrktednyalar,de
mk olar ki, nc kateqoriyaya daxil olan uaqlarn hams trfindn
urluqbuledilir.
Drdnc kateqoriyada, qeyd etdiyimiz kimi, uaqlar ancaq canllarda
urun olduuna inanrlar v bura insanlar, bitkilr, heyvanlarla yana
Gni, Ay da daxil edirlr. Bu kateqoriya n ya hddi 1112dn yu
xar olmasna baxmayaraq, bir oxuna 67 yalar arasnda olan uaqlarda
da tsadf edilir. Gnin v Ayn urlu olmasna gldikd is onlarn
uzun mddt mvcudluu v hrktd olmas onlar canl kimi gstr
myimkanverir.lbttki,buradashbtuaqtxyylndngedir.Bu
kateqoriyadangtrlmbziuaqlarncavablarbunuaydnkildts
diqlyir.
Nhayt,muminticdnbelxrki,uaqlarbizdnfrqliolaraq,bir
eyminliklcavabvermyqadirdeyillr.Bunagrdonlarzlrindn
aslolmayaraq,bireyh,yadayoxcavablarverirlr.Nhayt,on
laryalnznckateqoriyayaatanda,azdaolsa,zmhakimlrinis
buta yetirmy alrlar. Drdnc kateqoriyada is daha yax, sbut
edil biln fikirlr syly bilirlr v demk olar ki, onlar uaqlq animiz
minisndrrlar.
4.3. Jan Piajenin Koqnitiv mrhllr mliyyat

Drketmnin yrnilmsind sas metod var. Bunlardan birincisi,
yeniyetmlrindnctrzindkeyfiyytdyiikliklriolanPiajekonsepsi
yasdr. kincisi, informasiyann qbul olunmas, qavranlmas, yadda sax
lanmas,dnlmsivistifadolunmaszamanaddmlarn,hrktlrin
v mliyyatlarn ardclln aradran informasiya prosessual metoddur.
ncs, yeniyetmnin intellektind kmiyyt dyiikliklrinin qiymt
57
lndirilmsi n ilnn psixometrik metoddur. Burada sas olaraq Piaje

konsepsiyasndan danacaq. Piaje nzriyysin gr fikir qavranlm
bir hrktdir. Myyn bir xs vvlc hr hans bir hrkti edir: m
sln, su imk n krana yaxnlar. Sonra o dnrk hmin hrkti
alnda edir v bellikl d fikir qavranlm bir hrkt evrilir. Piajey
gr,dzgnistiqamtlnmifikirdyiilbilnqavranlmhrktlrdn
vonlarnyerinyetirilmsindnibartdir.Buodemkdirki,hrhansbir
xsinfaktikietdiyimlalndalvedilmikimiolabilr.Bumrhllr
xsin etdiyi hrktlr uyun adlandrlmdr. Alda yox, praktikada
hyata keiriln mllr sensorhrktli mllrdir. mliyyatqaba mr
hl dahaoxqavramail laqdardr v srtlikonunxarakterikxsusiy
ytidir. Konkret mliyyatlar dyiil biln qavranlm hrktlrdir, am
ma onlarda reallq da var. Formal mliyyatlar faktiki reallqlarn dyiil
msi il, hminin reallqdan asl olmayaraq mvcud olan abstraksiya il
maraqlanr.(Berzonski,1978,p.279)
4.4. Piajenin koqnitiv inkiaf mrhllri

Piajekoqnitivinkiafdadrdmrhlnivurulayr.
ngilisszcognition(lat.tr.cognitodrkedirm)drketm
qavrama akt mnasna glir. Burada da biz yeniyetmlrin bu nqteyi
nzrdn inkiafn yrnrk onlarn idraknn artmasna baxacaq, gn
gndn drketm, dnm v baa dm qabiliyytlrinin artmasn,
hminin gndlik problemlrin hllind idrak v qabiliyytlrini nec
iltmlrinigrcyik.
Piajenindrdmrhlsi
Qeydetdiyimizkimi,Piajekoqnitivinkiafdrdsasmrhlyblr.
Glin,bumrhllrinhrbiriildahatrafltanolaq.
1. Sensorhrktlimrhlanadanolandantqribnikiyaaqdr.
2. mliyyatqabamrhlikiyadanyeddiyaaqdr.
3. Konkretmliyyatmrhlsiyeddiyadan1112yaaqdr.
4. Formalmliyyatmrhlsi.44
,(sh166167)
44
58
Sensor
hrktli
mrhl
mliyyat
qaba
mrhl
Konkret
mliyyat
mrhlsi
Formal
mliyyat
mrhlsi
kil4:Piajenindrdmrhlsi
4.4.1. Sensor-hrktli mrhl45

Sensorhrktli
mrhl
sensorhrktli faliyytl
rin ardcllndan ibartdir.
Uaqlar grm, hissetm,
dadbilm, eitm, iybilm
vasitsiltrafalmlnsiy
ytgirirvbuzamanzl
rini nsiyytd olduqlar
mhitin mrkzind hiss
edirlr v hr eyi zlri il
mqayis edirlr. Ua n
,(sh167168)
45
59
sadhrktlrmaraqlandrr:msln,nyislingtrmk,yastatul
lanmaq,barmaqlariloynamaq.Bumrhldfikirlm(grvarsa)t
rafalmdnglnqcqlaracavablamtikimiuaqlaonuhatednma
terial alm arasnda laqlndirici rolunda x edir. Bununla bel, bu
mrhlninsonetapndasimvolikoyuna,imitasiyayavobyektlrintsv
vrnkeidbaverir.Elkindgrbumrhlninnsciyyvixsusiy
ytiyanndrkedilmsidir.(Elkind,1967).
4.4.2. mliyyatqaba mrhl46

mliyyatqabamrhlbu,uandanmaabaladmrhldir.
Bu mrhld uaq traf almi yalnz hrktetm faliyyti v birbaa
qarlqltsirvasitsilyox,hmininsimvollarnmanipulyasiyasvasit
sil yrnir. Bu zaman simvolik oyun v ya qbulolunmu (daxili) imita
siya balayr. Simvolun zn tabe edilmsi mliyyatqaba mrhlnin
sasvzifsidir.(Elkind,1967).
Bu mrhld uaqlar induktiv v ya deduktiv tfkkr yox, sasn
transduktivdnmtrzindnistifadedirlr.Buodemkdirki,uaqz
dncsindnxsusihaldanmumihalakeir(induktiv),ndmumi
haldanxsusihalakeir(deduktiv).O,xsusihaldanxsusihalakerk
transduktiv dnm trzini istifad etmi olur. Msln, o fikirlir ki,
yaxnlnda olan bck onun stn tullana bilr, hminin balaca bir
piikbalasdabunuedbilr,nkionlaroynamaoxsevirlr.Ammait
bunu ed bilmz, nki o digrlrin nisbtn daha bykdr (amma
slind it d onun stn tullana bilr). Dnm trzind yanllq var:
uaq hl d mumi bir fikr gl bilmyib ki, itlr d insanlarn stn
tullanabilr.
Bumrhlduaqlarbznsinkretikshvlryolverirlr,onlarslin
dbirbiriilhebirlaqsiolmayanhadislrilaqlndirmkistyirlr.
Msln, ken df xstxanaya aparlan anas uaq dnyaya gtirmidi
vuaqbeldnmybalayrki,anasyendxstxanayagets,uaq
dnyayagtirck.
Uanmliyyatqabadnctrzieqosentrikdir;uaqbaadm
ytinlikkirki,axniytrafdaklardaonunkimidnmr.O,vali
deynlrini irklnmi glinciyi yumamaa inandrmaq istyir, amma bu
ondaalnmadqda,omyusolur.Glinciyinbuhaluaadahayaxnglir
v bu ona n vacibdir, valideynlri ns vacib olan glinciyin irkli ol
mamasdr.
,(sh168)
46
60
Bu mrhld dnm n hminin lamtlri yuxarda gstriln

mrkzlmdxarakterikdir.Bu,fikrinbirlamtcmlnmsivonun
digr aspektlr ynlndiril bilinmmsi tendensiyasdr. (Muuss, 1988).
Msln,grbizikistkanaeynimiqdardasulavetsk,uaqfikirl
ck ki, stkanlarda eyni miqdarda su var. Amma stkanlardan birindki
suyudahagenibirqabatksk,uaqelfikirlckki,hminqabdaksu
daha oxdur, nki hmin qab daha genidir. O hmin qabn daha geni
olmanavorayasutklnzamanonunmiqdarnndyiilmdiyinfi
kir vermyck. Uaq bu mrhld z dncsind yalnz bir lamti
saxlayabildiyinoyanllayolverirvonunarqumentlrindkimn
tiqi ardcllq pozulur. Dzdr, o dnr, amma bu, hl mliyyat d
ncsideyil.
4.4.3. Konkret-mliyyat mrhlsi47

Konkretmliyyat(faliyyt)mrhlsinduaqlardamntiqidnc
trzinin bzi lamtlri mahid edilir. Mntiqi dnc trzinin yaran
mas sbblrindn biri d odur ki, indi uaq obyektlri iyerarxik tsni
fatdabirldirmyivonlarnhrhansbirsinfaidolmasnanlayr(ob
yektlrin iyerarxik tsnifatn mxtlif siniflrin eynizamanl aidliyini
frqlndirbilir).Bu,hisslrintama,tamnhisslrvtamnhisslrinin
birbirin olan laqsini anlamaa imkan yaradr. Msln, uaa qarq
kildgyvqrmzkvadratlarvqaraadairlrverk.groiyerar
xiktsnifatbilirs,ondaonaverilnlrarasnda2sassinfin(kvadratv
dair) v onlarn da hr birinin iki lav sinfinin (kvadratlar gy v qr
mz, dairlr is qara v a) olduunu anlayacaq. Bellikl, fiqurlar ara
,(sh169170)
47
61
sndasassinfiformaya,ondantrmsinfiisrnggrqrupladrlan
iyerarxiya yaranacaq. Bu da uaabir ne mntiqi nticy glmy im
kanverck:msln,hrhansbirkvadratyagy,yadaqrmzolabilr,
gykvadratlarnmiqdarbtnkvadratlarnmiqdarndanazdr,grqr
mzkvadratlargtrsk,ondayalnzgykvadratlarqalacaqvs.
Konkret mliyyat mrhlsind uaq hminin obyektlri myyn
lamtlrin gr siniflr blrk tsnifatlandra bilir. Msln, heyvan
lartsnifatlandrarkno,itvpiiyimxtlifsiniflraidedbilr,sonra
is iti nvn (msln, buldoq v tula), rngin v ya lsn gr alt
siniflr ayra bilr. O anlamaa balayr ki, mxtlif obyektlri lsn
dn,lifbasrasndanvyayandanaslolaraqmxtlifsiniflrayrmaq
olarvbuzamaneyniobyektbirnesinfaidolabilr.Yoldankenbir
uaq eyni zamanda hm olan, hm agird, hm idman, hm d sarn
olabilr.Bumrhldsimmetriyavyaekvivalentlikltanlqbaverir:
hr iki qardadan biri digrin qarda glir. Rqmlrl ilyrk uaq
anlayr ki, mxtlif kombinasiyalar eyni bir nticni ver bilr v bu n
ticnidyimyrkproseszamanmyynvzetmlraparlabilr.Brk
v yumaq cisimlrl tmasda olan uaq anlayr ki, he d hmi o d
ndykimiformadyiikliyihcmvktldyiikliyinsbbolmur.
Piajekoqnitivinkiafnbumrhlsinikonkretmliyyatmrhlsiadlan
drb, nki bu cr dnm trzi konkret elementlrdn (obyekt v ya
ldn), mliyyatlardan (toplama v ya xmadan), qaydalardan v ya
mliyyatlarn yerin yetirilm sullarn tsvir edn xsusiyytlrdn
ibartdir. Elkind bu mrhlnin sas koqnitiv vzifsi kimi siniflndirm,
qarlqllaqvkmiyytanlaylarnnyrnilmsiniqeydedir.(Elkind,
1967).
Uaqtrfindngrlnbtnmliyyatlardrdqrupablmkolar:
1. Kombinator mliyyatlar. ki v daha artq sinif zlrindn byk bir si
nifd birlir. Msln, qzlar v olanlar sinfinin birlmsindn b
tnyeniyetmlrsinfiyaranr.
2. evriln mliyyatlar. Bu qrupdan olan hr mliyyata ks mliyyat
mvcuddurki,odabirincininhrktlrinevrilir.sassinfialtsinif
lrblmkolar:buhaldaaltsiniflrinbirlmsisassinfevrilck
ki, bu da birinci hrkt dn demkdir. Btn yeniyetmlr olan
laravqzlarablnr.
3. Assosiativ mliyyat. Assosiativ mliyyatlara (hrktlr) malik uaq
z mqsdin bir ne yolla nail ola bilr. Msln: (3+6)+4=13 v
6+(3+4)=13.
62
4. Eyniqiymtli v sfrla nticlnn mliyyatlar. mliyyat ona ks olan

mliyyatauyunladrldqdasfraevrilir.Msln:0+33=0.(Muuss,
1988,p.185)
Saxlanmaqanununasasn,yalarnxsusiyytlri,ynikisi,hcmionla
rnformalarvonlarsaxlayanqablarnformalardyiildikddyimir.
Saxlanma qanununun vzifsi yann ktlsi v hcmini dyimdn
onun formasnn manipulyasiyasna saslanr. (J. Piaje and nhelder, 1969).
Msln, glin, kil 6.2dki saxlanma qanunu haqqndak tcrby ba
xaq.UaahcmlrieyniolanplastilindndzldilmiAvB1krciklri
verilir. Sonra B1in formasn dyirk B2, B3 v B4 formasna gtirirlr.
UaqdannvbilAnB2,B3vB4lmqayisetmyixahiedirlrvhr
df d onlarn brabr olduu cavabn alrlar. gr mliyyatqaba
mrhlduaqlarbucrtcrbapararkncavablarsasnobyektinfor
masnagrverirdilrs,konkretmliyyatmrhlsindonlarAvBnin
formasnn dyidiyin baxmayaraq, onlarn brabr olduunu nzrdn
qarmrlar.
4.4.4. Formal mliyyat dvr48

Koqnitivinkiafnsondvrvyaformalmliyyatdvrerknyeni
yetmlikyandabalanr.FranszpsixoloquJanPiajebudvraadak
mrhllrblr:
IIIA formal mliyyatlarn tamamil mnimsnilmsi (1112 yadan
1415yaadk)
IIIB formal mliyyatlarn tamamil qavranlmas (1415 yadan
yuxar)
1415yalarndaolanaltmrhllrarasndaksrhdtfkkrdnata
raz yenidnqurma proseslrinin ba verdiyini gstrir. Bu proses byk
yeniyetmlikdvrndtarazlnvintellektualtkilatlnyksks
viyyyatmasnasbbolur.
Erkn yeniyetmlik dvrn tsadf ediln ilkin altmrhl IIIA ha
zrlq mrhlsidir. Bu vaxt yeniyetmlr bir ox gerklri zlri n
kf edir v myyn formal mliyyatlar yerin yetir bilirlr. Lakin
onlar hl ciddi v sistemli kild z dndklrini sbuta yetir bil
mirlr. Bu altmrhl yetin formal mliyyat tfkkr adlandrlr.
Yeniyetmlrbudvrdbtnrtlrdolmasadaartqformalmliyyat
laryerinyetirbilirlr.
,(sh172175)
48
63
IIIBmrhlsinatdqdaonlardahamkmmlmumildirmlrv
dahamumiqanunlarformaladrmaqbacarldedirlr.nbalcas
sistemli mlahizlrin kmyi il z dndklrini anidn olaraq isbat
ed bilirlr. Bu onlarn tfkkr metodunun vacibliyini anlamalarndan
irli glir. Bu altmrhl formal mliyyat tfkkrnn hqiqi v ya
mhkmlndirilmimrhlsidirki,onuyeniyetmyaxudgncnmxtlif
rtlrd nmayi etdirir. ksr insanlar sasn tkrar situasiyalarda for
maldnrkhardasaIIIAaltmrhlsinddayanrlarvIIIBaltmrh
lsinheatmr.
Formalmliyyatlarnmnimsnilmsidrhalvdaimibavermir.11
12 yandan 1415 yaadk tfkkr prosesind hmiyytli dyiiklik,
sistemlm v formalama mahid olunur. Bu illr rzind frdin
hdsindn gl bilcyi msllr xeyli tinlir v IIIB altmrhlsin
atdqdayenidntarazlqbrpaolunur(Miiss,1988).
zmhdudintellektinvzifmdniinkiafnagrbziyeniyetm
v gnclr he d formal mliyyat mrhlsin atmr. Elkind (1967) son
mrhlnifikrinfthiadlandrr.Buzamanyeniyetmnintfkkrua
ntfkkrndnkklsurtdfrqlnmybalayr(Praget,1972).Uaq
konkret mliyyatlar mrhlsini mnimsyir v mnimsdiklrinin k
myi il hadislraras qarlql laq qura bilir, siniflr v saylarla (r
qmlrl) mxtlif mliyyatlar apara bilirlr. Lakin bu mliyyatlarn
mrkkbliyi, mntiqi qruplama v yaxud toplama v vurmann ele
mentar sviyysindn yuxar olmur. Uaqlar he bir zaman bu mliyyat
lar formal mntiqin vahid sistemin daxil etmirlr. Uaqlardan frqli ola
raqyeniyetmlrbavernlrvmnasibtlrmntiqlyanarlar.
Baqa szl, formal mliyyatlar mrhlsind yeniyetm, induktiv
mlahizlrin kmkliyi il z fikirlrini sistemldir, tnqidi analiz ed
v myyn bax formaladra bilir. Bundan baqa onlar z dndk
lrinimntiqivelmimetodlarnkmkliyiilyoxlayabilir,eynizamanda
biroxdyinlrimyynedrkbtnhqiqtielmichtdn,deduk
tivmlahizlryoluilznkfedir(nhelderv,1958).Bumnada
yeniyetmnzriyylrirlisrmkvyoxlamaqbacarnamalikolduu
nznalimkimihissedir.
Aadakgstrilnnmun,problemuanbaxilyeniyetmnin
mntiqi,sistemliyanamasnnfrqininmayietdirir.
E.Piluaqlararasndasorukeirrkbelbirhadishaqqndand
ndklrinisorumudur:Yalnzqorxmaztyyarilrhndrdalarn
zrind umaa icaz verilir. Bir qrcnn pilotu Alp dalar zrind
64
uarkn kanat yolla toqquaraq sas trosu qrmdr. Trosun qrlma sb

bindnbirnekabinabuzlaqlaradmvadamlardanbirnesihlak
olmudur.Konkretmliyyattfkkrnmalikuaqcavabverdi:Mn
dnrm ki, bu tyyari tyyarni yax idar etmyib. Tfkkr
formal mliyyat sviyysind olan uaq is baqa bir fikir sylyir: Ola
bilsin ki, o qarsna xacaq manedn kanat yoldan xbrsiz idi v ya
ox alaqdan uurdu. Ya da ola bilsin ki, uudan qabaq v ya artq uu
zaman onun kompas sradan xd n o z istiqamtini itirmi v
trosarplmdr.
Konkret mliyyat tfkkrl
uaq dnr ki, gr toqquma
ba veribs, demk pilot pekar
olmayb; formal mliyyat tfk
kr olan uaq is qzan trd
bilck btn mmkn sbblri
nzrdnkeirir.Konkretmliyyat
tfkkrluaqzndahaox
ehtimalolunanhipoteziirlisrr.
Formal mliyyat tfkkr olan
uaq is btn alternativlri ara
drrvonlarardcllqlanzrdn
keirir, yoxlayr. (Kohlberg v
Gilligan,1971,sh1061,1062)
Yeniyetmlrin msllri hll
etmd tfkkr strategiyasn y
rnn Piaje mxtlif eksperiment
lrdaparmdr.O,tdqiq(snaq)
olunan yeniyetmlr qrupuna sap
danaslmkfkirgstrmidir.S
naq itiraklar veriln tapra Kfkirl eksperiment: Bu mslnin nmayii
grtxminikfkirintrpnms n el d mrkkb olmayan cihaz, uzunluu
rtinaadak4faktorlardanhan nudyimkmmknolanipdn,mxtlifyklr
snntsiretdiyiniaradrmalidilr: dn ibart dst. Baqa tsir ed biln dyinlr
kfkirindmhndrlyvonavurulantkann
Asqnnuzunluunundyimsi; gc.nheldervPiajenin(1958)tcrbsindn...
yknktlsinindyidirilmsi;
kfkirinrqsihrktbaladandakhndrlyndyidirilmsi;
kfkirinrqsihrktbaladandaonattbiqolunanqvvnindyi
dirilmsi.Problemimxtlifsullarlahlletmkmmknidi.Bumsl
65
nin hllind yeniyetmlrin davrannda 3 xarakterik xsusiyyt qeyd

alnd.Birincisionlarztdqiqatlarnnsistematikplanntrtibetdilrv
kfkirin trpnm srtininin dyimsin tsir edn btn mmkn
sbblriardclolaraqyoxlamaabaladlar:ipuzunvyaqsadr,ykar
vyayngldr,dmhndrlykiikvyabykdrvtkangc.
kincisionlaraparlantcrbdrtlrdyidikcalnannticlrind
qiqvobyektivqeydiyyatnaparrdlar.ncsldolunanlarnsa
sndaonlarmntiqinticlrxarmabacarrdlar.
Msln, onlar grrdlr ki, dm hndrly v tkan gc kf
kirin trpnm srtin tsir etmir. Asqnn uzunluunun v ya kinin
tsir edcyini guman edrk, xarakteristikalar (parametrlri) dyiirdilr
v myyn etdilr ki, trpnmnin srti ykn kisindn asl deyil.
Lakin aydn oldu ki, trpnm srti ipin uzunluu dyiildikc dyiir.
Bellikl,yeniyetmlrbunticygldilrki,trpnmsrtiancaqasma
ipinuzunluuilmyynedilir.Bubirincitdqiqatdansonraondattbiq
olunmu metodlar dflrl baqa alimlr trfindn ttbiq olunmu v
analojinticlrldolunmudur.
Eynil hmin mslnin hllind kiik yallar chdlr v shvlr me
todu il dzgn cavab ala bilrlr. Lakin onlar, sistematik elmi metodlar
danistifadetmirlrvcavablarnnmntiqiizahnverbilmirlr.Faktlar
sasndamlahizyrtmkuaqtfkkrnxarakterikdir.Bznbu
fikirlr tlskn v yanl olur, nki uaq btn faktlar nzrdn keir
mirv onlarhaqqndamntiqifikirsyly bilmir.Httazilkinmlahi
zlrinin sassz olduunu grdkd bel inadkarlqla onun zrind
dayanrvraitibufikruygunladrmaqchdiedir.
Yuxarda qeyd olunanlar mumildirrk demk olar ki, yeniyetm
likdvrndtfkkrnbirbirilbal3xsusiyytlrimeydanaxr:
1) 2 v ya daha ox dyinlr arasnda laqni z xarmaq v ya m
rkkbmnasibtlrdnbaxarmaqbacar;
2) bir v ya bir ne dyinin digr dyin mmkn tsiri il bal
mntiqifrziyylrqurmaqbacar;
3) Daha ox ehtimal olunan haln hl tcrbdn keirilmdn ortaya
xmasna xidmt edn hipotetik deduksiya (mumi olandan konkret,
xsusinticninxarlmas)prosesinddyinlribirldirmkvya
ayra bilmk bacar. Bel ki, yeniyetmlrd tfkkrn sas meyar
real olanla mmkn olan arasndak qarlql laq qurmaqdr.
(GallaghervNoppe,sh202)
66
Bu xsusiyytlr yeniyetmlrin tfkkrnd yeni bir keyfiyyti, zi

rklik v uyunlama qabiliyytini z xarr. Yeniyetm dnmyi,
problemlrihrtrflihlletmyivmahidetdiklrinticlrimxtlif
rhlrl saslandrma bacarr. Yeniyetmlrd hl real hadislr ba
vermmi, onlarn mmkn variantlarn ncdn grmk qabiliyyti ol
duundan, qeyriadi nticlr onlar tcblndirmir. Yeniyetmlik dv
rndhebirqzvolanzilkinkonsepsiyasndakorkoranqrartut
murlar. Bununla onlarn tfkkr gzlnilmz nticlr ld etdikd
zlriniitirnuaqlarntfkkrndnkskinsurtdfrqlnir.
Bizqeydetdikki,mliyyatdanvvlkidvrduaqsimvollardanisti
fad etmy balayr. Ancaq formal mliyyat tfkkrl yeniyetm sim
vollarn ikinci sistemindn istifad edir: simvollar n simvol ym.
Msln:metaforiknitqdanlaylarbaqaszlrlverilir,ammacbrisim
vollar rqmlrl vzlyir. Simvollar simvollarla vz etmk bacar
yeniyetm tfkkrn uaq tfkkrndn daha evik edir. Szlr indi
ikimnal v ya mnal ola bilr. Yeniyetm btv bir hadisni uzun
uzad szlrl izah etmk imkan olduu halda, karikaturann kmyi il
dtsviredbilir.Tsadfideyilki,ibtidaisinifduaqlaracbrdrsike
irilmir.Onlarsiyasikarikaturalar,dinisimvollaryalnzyuxarsiniflrd
yaxanlamaabalayrlar(Elkind,1970).
Uaqlarn konkretmliyyat tfkkr il yeniyetmlrin formal
mliyyattfkkrarasndaolansasfrqondadrki,sonuncularbirbaa
tssratlara deyil, abstraksiyaya istiqamtlnirlr. Onlar konkret reallq
dan imtina edib, abstrakt v mmkn olan bard dnrlr. Bu is on
larazlriniglcyhazrlamaq,mvcudolanmmknolandanayrmaq
v n ola bilck bard dnmk imkann verir. (Bart, 1983). Yeniyet
mlr olanlar ninki qbul edir v anlayr, hminin d ola bilcklri
tsvvredbilrlr.Onlarideyayaradabildiklrinmnimsnilnlri
inkiaf etdirmyi bacarrlar. Onlarn tfkkr daha da orijinal, obrazl,
ixtiraqabiliyytliolurvmmknolannrealolanstlmsifaktt
fkkrnyenikeyfiyytikimiakaraxr.
Yeniyetmlik dvr el bir mrhldir ki, bu mrhld yeniyetm
znbtvlklimkanlara(alternativlrinaxtarlmasna)hsredirSzn
slmnasndasistemlrvnzriyylrqurur(Baker,1982)Bu,z
n glcy hazrlaya bilmk bacar yeniyetmnin hyatnda mhm
nticlrgtiribxarr.
Piajeninformaltfkkrkonsepsiyasnnnticsiolaraqonun4mhm
aspektini gstrk: introspektiv tfkkr (fikirlr haqqnda fikirlr); abs
67
trakt tfkkr (real olanlardan mmkn olana doru srhdlri amaq);

mntiqitfkkr(btnhmiyytlifaktlarnvfikirlrinnzralnmas,
onlardan dzgn nticlrin xarlmas, ms: sbbmqsd nticlrinin
trtib edilmsi); v qipotetik tfkkr (mxtlif dyinlri nzr alaraq
onlarnsbutvfrziyylrininformalamas).

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
JeanJ.Piajekimdirvpsixologiyadahansnzriyysiiltannr?
Drketmprosesininhansmrhllrivardr?
Piajeninkoqnitivinkiafmrhllrinlrdir?
Uaqhansyamrhlsinddanmaabalayr?Yaxnqohumlar
nznuaqlarzrindbelbiraradrmaapararaqbiliyinizimh
kmlndirin.
Piajeygr,uaqtrfindngrlnmliyyatlarneqrupablmk
olar?
Mcrrdanalizlrdvrnnsciyyvixsusiyytlrinlrdir?
yalaraaidetdiklriurluluqhissingruaqlarneqrupa
blmkolar?Sayn.
Hanskateqoriyadaolanuaqlardahasrbstmhakimyrd
bilirlr?
dbiyyat
1.
2.
3.
4.
(http://www.donusumkonagi.net/)
JeanPiajeThechild`sconceptionoftheworld,London1929
.Qdirov,Uaqlardaidrakproseslrinininkiaf,Maarifn.1969
,,
2000
5. DavidWood,HowChildrenThinkandLearn,Blackwell1998
6. MarianDiamond,MagicTreesoftheMind,Adutton1998
68
V FSL
Uaq tlimi
5.1. Uaq tlimi

Uaq xsiyytinin inkiafnda tlimtrbiy hlledici rola malikdir.
nkitlimtrbiyprosesinduaninkiafmyynmqsdmvafiq
olaraqplan,proqramsasndatkilolunurvonarhbrlikedilir.Bunun
saysindduaqdaistnilnkeyfiyytsrtlinkiafetdirilir;uaqtarix
boyubrcmiyytitrfindnqazanlmbiliklryiylnir,zndin
sanikeyfiyytlriformaladrr.Bellikl,uantlimtrbiydnknarda
inkiaf kortbii, praknd halda gedir ki, bu da br cmiyytinin t
lblrinitminetmir.
Budeyilnlrdnaydnolurki,uanhrtrfli,dzgnvsrtlin
kiaf tlimdn knarda mmkn deyildir. Ona gr d xsiyytin inki
afndatliminoynadrolpsixoloqlarndiqqtinixsusiolaraqclbedir.
Hazrda tlim v inkiaf problemi trafnda dnya psixoloqlarnn
fikirlrinimyynqruplardabirldirmkmmkndr.Grkmlisver
psixoloqu J. Piajenin fikrinc inkiaf znn daxili qanunlarna malikdir.
O,nnvitliminsmrsiiluanmstqilqliinkiafarasndaaydn
sdd kir. J. Piajey gr, tlimin tnzim edilmsi n mhz inkiafn
sviyysi sas gtrlmlidir. Bellikl, o, tlimin inkiafetdirici tsirini
klgdburaxr.AmerikanpsixoloquC.Brunerinfikrincishrcrqli
inkiafnsasndayalnztlimolur.C.Brunergr,qliinkiafdrinbili
yvmumildirmbacarnayiylnmkdnibartdir.
L.S.Vqotskinintlimhmiinkiafdanqabaqdagedirvonudaz
arxasnca aparr mddasna saslanan sovet psixoloqlar inkiafetdirici
tliminmahiyytiniamaaalmlar.Buradauaqlarnmnimsmim
kanlarnnakaraxarlmasmhmyertutur.49
Salam uaq bytmk n be sas ehtiyac qarlanmaldr: Ua
sevmk onu n qdr sevdiyini tkrarlamaq demk deyil. Salam uaq bytmk
n be sas ehtiyac var: 1. Sn varsan, 2. Sn nmlisn, 3. Sn inanrq, 4.
.Qdirov,Uaqlardaidrakproseslrinininkiafsh.1819
49
69
Snisevirik,5.Snibslyirvqoruyuruq.Ataanannilkvzifsibuehtiyaclar
vaxtnda, szlri, davranlar il v yerliyerind yerin yetirmkdir. ks tq
dird,uaqnormalolmayanbirxskimibyyr50.
5.1.1. Uaq trbiysind tlim nmunlri

kiyaluaqzgzn,qulan,burnunu,dilrini,dilinibilmli,ail
zvlrini: ata, ana, baba, nn, qarda, bacn tanmal, suyun isti v ya
soyuqolmasnayrmaldr.
yal uaq yalar rnglrin gr birbirindn frqlndirmli, gn
rzind niy?, n n?, hara? suallar il valideynlrin mracit
etmlidir. ntellekti inkiaf etdirn oyunlara hvs v maraq gstrmli,
mxtlif killr gstrdikd onlar ayrmaldr. Msln, bu topdur, bu
dovandr demyi bacarmal, sad cmllri asanlqla sylmlidir. Bu
ya dvrnd uaqlarn nitq inkiafnda pltklik, disloliya, irindillilik
hallarolur.
Drd yal uaqlar znn olan v qz olduunu bilmli, rqmlr
haqqnda tsvvr malik olmaldrlar: ki xttin hansnn uzun, hansnn
qsa olduunu ayrd etmyi bacarmal, drdbucaq, dair killrini tan
maldr. Ona iki cisim verdikd onlarn hansnn ar v hansnn yngl
olduunumyynetmlidir.
Atammniparkaapard.Mnoradamana,gmiymindim,yelln
ckdyellndimkimibykcmllrlfikriniatdrmaaalmaldr.
Sfrarxasndasrbstoturmal,gnrzindonumaraqlandranvya
dndrn100150yyaxnsuallarlaataanasnamracitetmli,srbst
haldazyatandayatmaldr.
qli imkanlarn artran dama, ahmat, konstruktorquradrma oyun
larnamaraqgstrmlidir.qlibacarqlarneir,mahn,rqsyaradcl
baxmndannmayietdirmlidir.Uankollektiv(baada,toyda,nlik
d)arasndaolarknznsrbstaparabilmsimyynolunmaldr.
Beyaluaqlar:shrvgnortantyinetmli,ikikildnhansnn
gzl olduunu ayrd ed bilmlidir. Uaq sol li il sa qulan gstr
bilmlidir.ntellektualoyunlardanolandama,ahmat,dominooyunfiqur
larnndzlnvoynanlmasngstrmlidir.GninvAynhans
istiqamtdn xdn v batdn, trvz, yeyinti v irniyyat mhsul
larnnadlarnbilmlidir.Uaqdivarvqolsaatlarndazamanyrnmy
maraq gstrmli, ild ne ay v ne fsil olduunu demlidir. 4 rngi
MuhammedBozdaSevgiZekasYakamozyaynlar,sh100.
50
70
VFsil.Uaqtlimi
birbirindnayrmaldr.Yaxnqohumlarnadlarnvzlrinitanmaldr:
baba,nn,bibi,xala,mi,dayvs.
Uaqyazstolununarxasndaylibkillrkmymaraqvhvs
gstrmlidir. Hr shr yataqdan qalxb, bzi idman hrktlrini yerin
yetirmlidir.
Altyaluaqlarsadcmllrqurmaqlayana,szehtiyatlarnartr
maldrlar.Yazstolununarxasndaylibyaradclqqabiliyytiniinkiaf
etdirn plastilin, rsm killri kmyi bacarmal v yana uyun olan
maraql ilr grmlidir. Eyni zamanda, yaz stolunun arxasnda dzgn
ylmyvrdietmlidir.
Uaq kollektivd olarkn onun kollektiv tez v yaxud gec uyunla
mas (nsiyyt yaratmas) myyn olunmaldr. O, kollektiv haqqnda
olantssratnsylmlidir.Uandavranvnsiyytformaskollek
tivarasndauaqlarakstsiryaradrsa,uaqdayaranmmnfihallartez
bir zamanda mllim, trbiyi, valideyn v yaxud psixoloq vasitsil
aradanqaldrlmaldr.Uaqkollektivirisindolarknonundinamikliyi,
fall grnmkl yana, introverd qrupa amil olunmas myyn
edilmlidir.
Uaqlarn yalara v hadislr qar olan psixoloji emosionallqlar
z xmal, uaqlarda intellektin inkiaf il laqdar hesablama qabiliy
ytlriyrnilmli,onlarnincsntolanmaraartmaldr.51
5.2. Uaq xsiyytin hrmt

Uaqdnyabaxnnzifliyionungclkil
d tqlid meyil etmsin sbb olur. Buna gr,
valideynvtrbiyilrhmibuxsusiyytin
zralmal,hrktv davranlarnda,adamlara
mnasibtlrind,danqzamanuaqlaranmu
nolmaaalmal,uanyaradclnninkiaf
etmsinsrbstyanamaldrlar.Uaqeitdiyipis
szdoxteztkraredir.Valideynlruayal
nz onunla mul olanda v ya onu yrdnd
deyil,hmdonagstrilrvernd,ibuyuran
dadatrbiylndirmlidirlr.
Trbiy iind uaqlarn qaykeliyin v
adamlarahssasyanamalarnabznbiroqdr
A.brahimov,H.XlilovSalamvlad,dzgntrbiy,tmiznitq(sh.4445)
51
71
d hmiyyt vermirlr. Halbuki, qaykelik v hssaslq insann md

niyytini,sadvtvazkarolmasn,tlimd,idmnasibtlrdnormal
rait, sb sakitliyi yaratmasn nmayi etdirn ox mhm xlaqi gs
tricidir. Bunu uaqlarda kiik yadan trbiy edib adt v vrdi halna
salmaq hr birimizin borcudur. Odur ki, kiik yal uaqlar z oyuncaq
larnsliqlisaxlamal,paltarlarnntmizliyinfikirvermli,evilrind
valideynlrinkmketmli,babavnnlrinxsusiqayilyanama
ldrlar.
BziaillrdisKrpdirlr,qoyhloynasnlardeyuaqlargc
lriatanmitmyindntcridedirlr.Belaillrdoyuncaqlaruaq
larnqarsnatklrki,tkioynasnlar,alamasnvnadincliketmsin
lr.Szyoxki,belataanalartrbiydshvyolverirlrvnticduaq
yaradc my clb olunmur. Msln, yax olar ki, yerdki oyuncaqlar
sonradan uan zn ydrsnlar. Yaxud ana dmni silnd 5 yal
qz l kmir: Mn d silmk istyirm, Ana: Sn hl balacasan,
byynd silrsn, get oyuncaqlarnla oyna, dey istyinin qarsn
alr.Halbuki,kiikbirskiparasnqznaveribonuiclbetsidi,daha
yaxolard.
El buna gr d bzn valideynlrdn gileygzarlar eidirik:
Hebilmirmkimoxayb,oxsliqsizdir.Onuhttazpal
tarlarn bel, ydrmaa aldra bilmirm. Digr qrup
uaqlar taprlan ii lng, sliqsiz yerin yetirirlr. Bzilri
httatapryerinyetirmkistmirlr.52
Uatanmadanonutrbiyetmkolmaz!
Gydnyaanqardnlrifrqlidir,elcduaqlarvonlarnxarak
terlrifrqlidir.Qardavyabacolsabel.
grbumxtlifliyinzralmadanuaqlarmztrbiyetmyal
saq,ahinxarakterlibiruaqorxaqqarayaevirbilrik.Nec!?
Nal
Gnlrin bir gn yaral ahin quu yal bir qadnn hytin dr.
Qadnnahinyazglirvonuevinaparr.
Uaqlarnhazrladbulamaclxmirdnonundaqabanaqoyur.
ahininqabandakbulamacadimdiyinivurmasilkmsibirolur.Ax
ahinlrsadctyeyir.
A.brahimov,H.XlilovSalamvladDzgnTrbiyTmizNitq(sh.4041)
52
72
VFsil.Uaqtlimi
ahinibelgrnqadnnonayazglir;Eh,snindimdiyinnecd
uzanb,yemkyeybilmirsn.Allahvvlkisahibininsafversindeyirv
ktqaynlinalaraqyazqahinindimdiyiniksmybalayr.
ahin rpnaraq yal qadnn lindn qurtulmaa alr, amma aln
mrki,alnmr.
ahin rpnd zaman qadnn gz onun uzun qanadlarna satar:
Eh,sninvvlkisahibinddheinsafyoximi,qanadlarnnbiriuzun,
biri qsa qalb... deyrk yazq quun qanadlarn da ksmy balayr.
ahin rpnr, arsiz qalaraq caynaqlar il yal cahil qadnn qollarn
itlmy balayr.Bunugrnqadn:Eh,sninvvlkisahibinsn he
baxmaybki,drnaqlarndauzanb,deyrkovovlamaqdaonakmk
etdiyidrnaqlarnksmybalayr.Cahilyalqadnnlindoxpishal
alanahiningzlridolur,alamaabalayr.
Bunugrnqadnsndyaxlqyaramrdeyibonuhavayaatr.
ahinrpnaraqumaaalr,ammaolanolmuduartq...ahinbun
dan sonra n ov ovlaya, n ua, n d, yeriy bilrdi. Yer enmk istdi,
ammaalnmad.arsizqalbznbirthrbyrstyeratd.
Bir zamanlar gyd szrk byk ovlar ovlayan, hr ksin qorxub
hrkdy csartli ahin cahil bir qadnn lind qorxaq qaraya evril
midi...
Bir ox valideynlr d bu qadn kimi, uaqlarn tanmadqlar n
ahin kimi onlar qorxaq qaraya evirirlr. Buna gr d, ua trbiy
etmninilkrtionlartanmaqdanbalayr.53
Uaqlardataprlanibelmxtlifmnasibt,hreydnvvl,ail
trbiysindnirliglir.Apardmzmahidlrzamanldedilntc
rbnin nticsi gstrir ki, uaqlarn trbiysi dzgn qurulan aillrd
valideynlrvladlarnasondrctlbkarvmsuliyythissiilyanar
lar.Tlbkarlqazolduqda,glckduaqlarzlrinqarqeyriciddiv
msuliyytsiz ola bilrlr. Bu da onlarn normal insan kimi yetimsin
ngllr yarada bilr. Odur ki, aild uaqlara mit myi xarakterli v
digr taprqlar verrkn, bu iin uan yana uyunluuna xsusi diq
qt yetirmk lazmdr. Bel taprqlar uaa teztez verilmlidir ki, uaq
ail zv kimi hmi msuliyyt hiss etsin, ail qaylarndan knarda
qalmasn.Bu,uaqdavrdivadthalnaevrilck,ondaqrurhissifor
maladracaq, zninam yaradacaqdr. zaman uaqlara hddindn
artqqyyumluqetmk,eynieyiteztezonlaraxatrlatmaqvonlardarx
AdemGneocukTerbiyesindeDoruBilinenYanllar(sh.52)
53
73
drmaq olmaz. Ua grdy ii grrkn hddindn artq triflmk d

mslht deyil. Bel hallar uaqda lovalq, xudpsndlik, zndnrazlq
kimimnfihallaryaradabilr.
Uaaverilntaprq onunyana,biliksviyysin,shhtin,mara
navfrdixsusiyytlrinuyunolmaldr.
Bizbelhesabedirikki,uanciddivmsuliyytliolmasnonun
etdiyineqativhrktlrlzumsuzolaraqdaimniy?,nn?sual
il mracit olunmamaldr. nki uaq trfindn niy sz konkret
olaraq tkrarlq v vrdi yaradan bir cht kimi qiymtlndirilir. Elc
d niy?, n n? suallarn birbaa deyrkn onda bu suallara qar
maraqyaranrvtutduuneqativiiyerinyetirmyalr.
Hadis:
Mehman,ayaqqablarnvannanniinniyatmsan?
styirmgrmayaqqabsudazbilir?
Sudaqayqzr.Mnsnbalacaqayqalaram.Ayaqqabnissuyaatandao,
suyundibingedck.Sndonusonrageyinbilmycksn.
Hadis:
Trlan,torpaniylvininbanatkdn?
O,mnmanoynatmaaverydi,mndonunbanatorpaqtkmzdim.
Snlvidnmanistdinmi?
H,ancaqomnmanvermdi.
Axsnallbalasan.Torpaqonungzlrintklbilrdi.Onundagzlri
aryard.Snistiyirsnlviningzlriarsn?
Yox!
Ondabirdbelhrktetm!
Hadis:
Rddol,gzmsnigrmsinszlrinieidndlinindnyasbanayxl
d. Halbuki mn onu bu dnyadak hr eydn v hr ksdn ox sevirm,
deyirdizzn.Gzyalariindmannnyannaqad.nsadiqdostu
man idi. Yol hrkti qaydalarna v iqforun iqlarna baxmadan tam
srtlhrktedirdi.trafndakbtninsanlarvmanlaronabaxr,siqnal
verrkonudayandrmaaalrdlar.liistrafndaklarsankigrmrm
kimi,tamsrtlirlilyir,qulandanRddol,gzmsnigrmsinszlri
getmirdi.
indnRddolmuram.....snmnisevmsndmnsnioxsevirm,atam
noxdarxmam,kaindiburdaolsayddemkglirdiki,oandaatasnn
74
VFsil.Uaqtlimi
istilionunbansallad.Bunugrnkimi,mannyemkstolununyan
naqoyubgzyalaririsindatasnnqucanaatldvanammnisevmir,
mnrddol,gzmsnigrmsindedideyrkikaytlnmybalad.
Atas anan sni ox sevir, olum deyirdi ki, anas otaa girdi. Dediklrini
eitmidivdrhalolununknlnlalmaqistyirdi:
Ammasndoqdriinarasndaonuver,bunuverdeyrkmnibezdirir
sn,ilrimigrmyimkanvermirsn.
Bu szlrdn sonra olunun yal gzlrini grn ana dayana bilmyib: Sn
haqlsan,bala,snioooxsevirm,birdnm,dedi.
liglmsyrkanasnnboynunaatld...54
5.3. Uan inkiafnda psixoloji xsusiyytlrin rolu

radamiliuaqpsixologiyasndasasxsusiyytlrdndir.Aqillrde
yirki,iradinsannvcududur,onunlibasdr.radmhkmliyiinsanda
yeniyetmdvrlrindyox,mhzyanaqdrkidvrdnformalama
abalayr.
A.brahimov,H.XlilovSalamvladDzgnTrbiyTmizNitq(sh.4144)
54
75
nsandnyayairadliglir,yoxsairadsonradanyaranr?lbtt,ira
dnin notlar vvlc ailnin ona tlqin etdiyi tlimd, sonra is yaad
cmiyytd yaranmaa balayr. Uaq psixologiyasnda irad amili zruri
hesab olunan xsusiyytlrdn biridir. Uaqlarda irad mhkmliyinin
dzgntrbiyedilmsionlarnhyatdadzml,tmkinli,sbirli,qtiy
ytliolmas,taprlanhrhansbiriiaxraqdryerinyetirmsidemk
dir.radliinsanhmqarsnaqoyduumqsdlratr,hmdhyatda
rastlad tinliklri asan hll ed bilir. Odur ki, uaqlarda irad mh
kmliyiniformaladrmaqnvalideynuaqlabirlikdkiikhcmlioyun
nvlrihazrlamaldr.Nmunnaadakikioyunverilmidir.
Birincioyun.vvlcyaxolarki,uanqarsnaynglkilikiik
qutulardzsiniz.Sonrabuqutularahmatklinduaqnqurasnz.
Hminanuaqqutularnhamsndrhaldadacaq.Sizisnarahatolma
yn,yenidnbirdahaonlarhvsldzmybalayn.Uaqyendda
dacaq... lbtt, krp uaqla bel bir tin oyunun oynanlmas asanlqla
baa glmyck. Bel olan halda yax olar ki, uan lindn tutub
zizlyzizlyoyunuonayrdsiniz.Grcksinizki,uaqoyunudiq
qtlizlyir.Oyunyaxnticverdikdnsonraqutularnsaynartrmaa
balayn.Birqdrkedikdnsonrauaqqutulartkqurmaahvsgs
trck.
Butiplioyunlaruaqlarnsrbstfaliyytiniformaladrr.Vqabiliy
ytlrinizxarr.Beloyunlarnaparlmasuaqlardayaradcln,sb
rin, zehnin v iradnin inkiafna sbb olur. Yax olar ki, valideyn bel
nvoyunlardanoxistifadetsin.
kinci oyun: Bu oyun gizlnqa (xalq arasnda buna gizlnpa da
deyilir) oyunu adlanr. Uaqlar bu oyunu ox sevirlr. Bu oyunun zn
mxsusxsusiyytlrivardr.
Adtnbirqrupuaqotaatkdaxilolanzamanndnsvahimlnib
alayr,yadaotaqdanqaaraqqorxduqlarnbildirirlr.Belolantqdird
valideyninuaqlakiikhimcim(pantomimika)oyunlargstrmsiyerin
drdi.Msln,uaqlagizlnpaoynayarknuaqqorxduuhadisni
biranlaunutmalolur.Nticdismnqorxdum,qorxuramszl
rini demir. Yni qorxu fikrindn uzaqlar. Uaq gizlnpa oynayan za
man diqqtind sasn kimis axtarmaq v tapmaq komponenti durur.
Oyundavametdikcuaqdamqsdatmaqhallardahadaartr.Uan
iradsiisgetdikcformalarvmhkmlnir.
nadkarlquaqlardaerkndvrlrdnyaranmaabalayr.Bydk
c uan inadndan dnmmsi, trslik etmsi, he kiml razlamamas
76
VFsil.Uaqtlimi
valideynlrd narazlq hissi yaradr. Valideyn alr ki, ua inadndan

dndrsin. O, uan inadnn ksin gedrk hadisni daha da bydr.
Maraqldrki,uaninadksinolaraqdahadaartr...
Hadis.
Mehman,snayaqqabndzgngeyinmirsn.Ayaqqabnnsataynsaaya
a,soltaynissolayaageyinmklazimdr!
Mehmananasnnsznhmiyytvermir.zistdiyikimihrktedir.
Valideynuanstnqqrr:
Karsan?Demdimdzgeyin?
Uaqqorxaraqalamaabalayr.
Yax olard ki, valideyn ayaqqabn ctlyib ua baa salsn. gr

uaqyendtrsgeyins,hebirszdemsin.nkibirazdanuaqz
hiss edck ki, yeriy bilmir. Valideyn onda bir d ua baa salmaldr.
Dzdr, bu valideyndn sbir tlb ets d, hr halda qqrtya, uan
alamanksmydahaoxvaxtsrfolunur.
Hadis.
irniyyat maazasna anas il daxil olan 3 yal Fatim lini bahal torta
uzadbonuistyirmdeyir.Anasbaqairniyyatlargstribdeyir:Opis
dir,bax,bunlaryaxdr,gl,bunualaq.Fatimis:Onuistyirm!dey
77
alamsnr..Grndki,anasbaqairniyyatlaralb,onunistdiyiniyox,tez
linianasnnlindnkir.Banaasalbksdmdeyyerinddurur.
Anasonunlindntutubaparmaqistdikddartnbobiritrfqar.Vziy
ytingrginldiyinigrnanamcburolubFatimistynirniyyatalr
gr bel hallar teztez tkrar olunarsa, valideyn qoxmamaldr ki, bu
hal vrdi v rkynly evrilsin. Uaa oxlu izahatlar verilmlidir.
Yuxardak hadisd is Fatimnin anas nvbti df maazaya daxil ol
mamdanvvlonademlidir:Bax,maazadaalasan,hecnalmayaca
am,zmnlazmdrsa,onualacaam,alasan,birdsninlmaazaya
getmycym. Maazada is Fatimnin xolad irniyyat alr. Uaq
sankibaadr:Anamlazmolanalr.
Hadis.
Vsal paltar dolabn ab paltarlar yer tkmy balayr, sonra znn
istdiyipaltargtrbgeyinmyalr.Anasbuhadisnigrckpaltarlar
Vsalnin lindn alb onu tnbeh edir. Vsal is anasnn tnbehini qbul
etmir,alaybhaykysalr.Anasonusakitldirbilmir,lindntutubbaqa
otaaaparr.Vsalisanasndanayrlbhminotaadoruqar.
Grsn, uan bel vziyytind valideyn n etmlidir? Valideyn
uaobiriotaaaparanda,oradaonadahamaraqlolanmuliyyttap
maldr. Onu baa salmaldr ki, sn hl balacasan, paltarlar datma,
mndnist,byyndzngtrrsn.Httabirnepaltarveribdeyir:
Gl,bunuglinciygeyindirk.
Mahidlrgstrirki,ikivyaluaqlarzlrinidahasrbsthiss
etmkistyir,onlardantlbolunanqadaalarqbuletmkistmirlr.Bu
yadvrndonlarzlrinimstqilkildgstrmycanatrlar.Odur
ki, onlarn inadkarlqlarna qar bir qdr sbirli v nzaktli olmaq la
zmdr.
*Vahim.
Vahimvqorxuanlaylargenipsixolojimnaksbedir.Qorxunun
sasvardr.Bunlarnbirincisidhthissidir.kincisibudhthissinin
sbbolduufizikidyiikliklrdir.Sonsasisbuhaldanqamavz
nqorumahissidir.Qorxununuaqdayaratddhthissidnclrin
dfrqlndirmlrsbbolur.Mnfiistiqamtddnnuaquurqa
zana v he n ed bilmycyini dnr. Bu hal bydr v zn
arsizhissedir.Buhissvdnclrs,ondahadislrnzartedbil
mycyifikrinioyadr.Fizikidyiikliklrindrcsi,eynizamanda,qor
xunundrcsinidgstrir.Qorxunuyaayanuanrkdyntlriv
78
VFsil.Uaqtlimi
tnffs ritminin srti artr, az quruyur, zllri

sxlrvllritrlyir.Budyiikliklrinsbbiua
bu haldan qamaa hazrlayr. Qorxu hissi oyand
andauanfizikivpsixolojichtdnnecreaksiya
vercyinmlidir.Ac,yorunvhssasolduuza
manlarda uan qorxusu da ox olur. Uaqda istr
mrkzi, istrs d periferik sinir sistemi tam forma
lamaabaladndan,mhzbudvrdonlardaya
larna uyun olan hrktlr meydana xr. nsan
beyni ox byk drketm imkanlarna malikdir.
Qeydetmklazmdrki,digrpsixiproseslrkimi,hisslrdbeyinfaliy
ytinin mhsuludur. Onlarn ml glmsind beynin qabqalt sahl
rind ba vern sinir proseslri ox mhm rola malikdir. Bu baxmdan
hisslrin yaranmasnda hippokamp, hipotalamus, talamus mstsna rol
oynayr.
Hmin sahlr ryin, hzm orqanlarnn v daxili ifrazat vzilrinin
faliyytini tnzim etmkl, hal v haltin fizioloji sasn tkil edir. Qa
bqaltsah il beyninqabarasndadaimksmnasibtinolmasinsan
orqanizimindreaksiyalarnnizamasalnmasndamstsnarolamalikdir.
Vahim uaq psixikasnda grginlik vziyyti yaradr. Nticd tez
yorulub, z funksiyasn brpa ed bilmyn v bu grginlikdn fasilsiz
qcqlananbeyinqabvqabqalttrmlrdektopikocaqlarmlg
lir. Glckd hr hans iddtli impuls bu oca oyadaraq uaqda qorxu
hissinioyadr.
*Qorxuvhycan.
Qorxu thlk qarsnda yaranan emosiyadr. Baqa hallardan frqli
olaraq, qorxu real faktorlardan yaranan hissdir. Funksional olaraq, qorxu
insan qardan gln thlkdn xbrdar edir v imkan verir ki, diqqti
onunkkncmldiribxyollarnaxtarsn.Thlkninxarakterindn
aslolaraq,qorxununintensivliyivhycannspesifikasgenidiapazon
dur(ehtiyatetmk,qorxmaq,vahimlnmkvs.).
nsandrketdiyicisimvhadislrlznnvbaqalarnnrftarv
fikirlrin daim myyn mnasibt bslyir. Onun tbit v cmiyytl
laqsininbuformaszifadsinihisslrdtapr.
Hisslrmnfivmsbtolmaqlaikiqrupablnr.Kdr,qzb,nif
rtmnfihisslr,sevinc,sevgi,mhbbtismsbthisslraiddir.Qorxu
vinamszlqdamnfihisslrqrupunadaxildir.
79
Qorxuvinamszlqinsannpsixolojifallnvdinamikliyiniazaldr,
yaradcfaliyytinmaneolur.Odurki,qorxuvinamszlastnglm
uan inkiaf n byk hyati hmiyyt malik olan bir msl kimi
diqqti clb edir. Qorxaqlq v zninamszlq insan n daimi v ya
dyikn keyfiyyt deyildir. Bu nqsanlarn hr ikisi faliyyt prosesind,
xsusninsannhyattrzindsaslsurtddyiiklikyaradabilir.Tlim
faliyyti agirdlrin hyat trzin daha byk dyiiklik gtirir. Bzi
uaqlardabuvziyytqorxuvinamszlqdourur,bzilrindisksin,
hebirhycanyaratmr.Qorxuhissidaimihalalb,insannxarakterla
mtin evrildikd, qorxaqlq formasnda zn bruz verir. Qorxaqlq
is mxtlif cr qorxularn, csartsizliyin, iradsizliyin mcmusudur.
Gstriln qorxaqlq v zninamszlq hissi getdikc davam edrs v
buna qar he bir profilaktik i aparlmazsa, uaqlarda bu hal daha da
drinlrvmxtlifcrpozuntularagtirbilr.55
Bzi qorxular da xyal dnyasnn inkiaf il baldr. Bel ki, uaq
eitdiyi v grdy ya v hadislr haqqnda zn gr iind tsv
vrlr yaradacaqdr. Qorxularn yrnilmsindki digr yol tcrblrdir.
Uaqlqdvrndqorxularnoxugnlktcrblrdnqaynaqlanr.Uaq
ilkdfqarladqorxuoyadanbireyqarzznbzireaksiyalar
verck. Bu reaksiyalardan xard nticy gr oxar hadislrd eyni
reaksiyalar verck. Ntic onu mmnun etmzs, bu reaksiyalar dyi
dirmy alacaqdr. Qorxu tcrblri uaqlarn xsi olaraq yaamasna
baldeyil.trafdakinsanlardagrdytcrblrduaqdaqorxuhis
sini oyada bilr. Qorxular mlumat axn il d ortaya xa bilr. ltaqlq
ednuaqlaraailfrdlriyanlmlumatverrkuaqlarnbunlarainan
masn v qorxmasn tmin ed bilrlr. uluq elm, yoxsa sni hkim
miyverrm,sniynvurarkimiifadlruaqdaqorxuyasbbolur.
Qorxularnoyanmasnavalideynlrinshvdavranlardasbbolabilr.
Uaqlarnoxundavalideynlrinindavranlarndanqaynaqlananqorxular
ortayaxr.Uaqlarvalideynlrininverdiyimesajolduukimiqbuledir,
onlarnglmsn,sniburaxbgedcymkimihdlr,flsn,diqqt
sizsnkimiszlr,mnildrcksn,xstedcksnkimignahlan
drmalar,chnnm,eytankimibaxarabilmycyiifadlr,qama,
yoxsa yxlarsan kimi thlk altnda olma siqnallar uaqlarda qorxu v
inamszlqyaradr.Qorxularuaqdanuaadyidiyikimi,yalararasnda
da dyiir. Bu frqlr baxmayaraq, uaqlarda tipik qorxular var. M
55
80
VFsil.Uaqtlimi
sln, doudan sonra ilk ild btn uaqlar yksk v ani sslr qar
hssasdrlar.Bununlabirlikdvalideynlrdnayrlmaq,tanolmayanyer
v insanlar, yksk yerlr, ani yerdyimlr v heyvanlar da uaqlarda
qorxu yaradr. ki drd ya arasnda itirm v ayrlma qorxusu nzr
arpr. Bu yalarda tk qalma, qaranlq, ilan, it kimi heyvanlar qorxuya
sbbolur.Buyaqrupundakrplikdnvyetkinlikdndahaoxqorxu
yaandgrnr.Bununsbbiisvvlcdnbaadmdiyihadisv
yalarn artq thlkli olduunu bilmsidir. Bununla bel, bu hallarn
frdihdyaratmadnbelbaadbilmirlr.Drdyandanmktb
anaqdreynisbb bal qorxuoyadanyalarnsaynda,eidind
v drcsind d hmiyytli dyimlr olur. Qaranlqdan, tk qalmaq
dan,xyalndayaratdvarlqlardanvonlarqardabilckinsanlardan
qorxmaa balayrlar. Mktbqdrki dvrdn sonra uaqlarda qorxu
hisslrinin azalmas mahid olunmaa balayr. Bunun sbbi uan
mktbbalamasilartqxyalvgerklribirbirindnayrabilmsiv
xyalnticsindqorxduueylriartqdrketmsidir.56
Qorxu hallarnn n ox yaylm nvlrindn biri fobiyadr. Fobiya
daimainsanmayitednsasszqorxuhissidirki,budainsannnormal
hyatfaliyytinmaneolur.Fobiyannaadaknvlrivar:
1. Sudan (akvafobiya); 2. Yksklikdn (akrofobiya); 3. Tk qalmaq
dan (autofobiya); 4. Qaranlqdan (niktofobiya); 5. Qandan (gemofobiya);
6.Heyvanlardan(zoofobiya)qorxmahallardahaoxmahidolunur.57
Msln, bzi uaqlar hamamda imizdirrkn onlar sudan qorxub
rr,sbihallaradrlr.Valideynisbunafikirvermkistmir,ua
nstnqqrr,onutezimizdiribxarmaqistyir.Buzamanvalideyn
bilmlidir ki, uan stn qqrmaq vzin, onu suya aldrmaldr
(mxtlif oyuncaqlar vannaya atb onun fikrini yayndrmal, zizlm
lidir). gr valideyn uan qqrmana fikir vermirs, bu hal nvbti
dfdahadakskinlck.
Baqa bir misal. ox vaxt uaqlar evd olan piiyi grdkd qorxub
valideynlrinin stn qarlar. Hadisni grn valideyn bunun mahiyy
tinvarmr.Nvbtidfuaqpiiyigrndrmaabalayr.Valideyn
uapiiyaldrb,ondapiiyqarsevgihissioyatmaldr.
Qorxu zaman hr hans bir gerk olan v ya tsvvr ediln hadis
hycandanmlglir.
GlendilocukErgenAnneveBaba(sh.9596)
VirginiaQuinn(sh.318)
56
57
81
Hycan konkret hadislrl bal olmayan thlkli bir eyin gzlnil

msiilmvcud,diffuziyaxarakteridayanmnfiemosionalhisskeirm
prosesidir.Hycanoxxoaglmzhissdir.nsanhendnizaholunmaz,
dhtli bir hycan hissi keirir. Uaqlarda is bu hiss daha teztez ba
verir.Buhalonlardanarahatlq,sbilik,grginlikyaradr.
Hadis.
ki yal Orxan be yal bacs Aliy il evd, byk otaqda oynayrdlar.
Valideynlrievdidi.Televizorilyirdi.AliyqfildnqardanaOrxan,qa,
gldi, deyrk atas olan otaa qad. Orxan kimin, nyin gldiyini drk
etmdn vahim irisind bacsnn ardnca qaaraq v byk bir thlknin
yarandn tsvvr edrk oynadqlar otaa baxmaa balad. Atas hmin
anda hadisy mnasibtini bildirrk qzn tnbeh edir. Tkidl oluna:
Olum,buradahenyoxdur.Bacnsnialdadr.Qorxmadeyrkolunun
lindntutub,iriotaaaparrvonagrrsn,buradadahenyoxdur
deyibotanhrkncngstrir.
Hadisdn7ilkediyinvOrxanlamntzmolaraqizahatilriapa
rlmasnabaxmayaraq,ohldotaqdatkqalabilmir.Baqaszl,Orxan
hminhadisnihldunutmamdr.BznOrxanuaqlarlaevdqad
tutduoynayarknvyaxuddaonalazmolanhrhansyangtrrkn
otaatkdaxilolur.Lakinksrhallardao,hadisniunutmadntk
82
VFsil.Uaqtlimi
hebirotaqdaqalabilmir.Bzndqorxduuotaadaxilolur,hadisya
dna dn kimi, n mqsdl gldiyini unudaraq geriy qar. lbtt,
bel bir hadis aild hmi narahatlq yaradr. Hadis ba vern vaxt
Orxan destruktiv stress vziyytini keirmi, onun psixikasnda anormal
birhadisyaranmdr.Hminandauansiftcizgilriavazm,gzlri
brlmihaldaolmudur.Valideynlrlapardmzsorudanmlumolur
ki, hadis uan yadna ddkd o, valideynlrin trf qar, onun
zndyendovaxtkqorxuifadsiyaranr.
Butiplihadislrdqorxusbbininoxdanaradangtrlmsinbax
mayaraq,oxvaxtarvqorxunchadislrdnsonrauaqdaiddtli(va
himli)hycanqalabilir.
Apardmz mahidlr gr, yksk hycan keirn uaqlarda
fizioloji baxmdan trlm, titrm, tngnfslik v rk dyntsnn
artmas,ykskemosionallqlamtlriolur.
Kiikyal uaqlarn bel formalarda qorxudulmas yolverilmzdir v
yuxardagstrilnlrpisnticverbilr.mumiyytl,uaqlarnlzum
suzqorxudulmasonlardakklm,httadilintutulmas,siftsinirtellri
niniflici,arhallardaiskiikyaluaqlardaeklomasiya(qcolma,rk
getm), yeniyetmlrd epilepsiya yarada bilr. Gstriln mnfi hallar
yaranarsa, onlarn aradan qaldrlmas n valideyn: a) uan trafinda
salammhityaratmal;b)uatxirsalmadanmtxssispsixotera
pevt, nevropatoloq, psixoloq v ya tcrbli loqopeddefektoloqa gstr
mlidir.
Vahim yaratmaq kimin ns mvqqti ylncdirs, vahimlnn
uaq n is onun yaddanda, psixikasnda drin iz buraxan, mnfi
nticlr vern psixoloji hadisdir. Vahim v hycan uaq psixikasnda
grginlik, affekt vziyyti yaradr. Nticd tez yorulub, z funksiyasn
brpaedbilmynvbugrginlikdnfasilsizqcqlananbeyinqabv
qabqalt trmlrd ektopik ocaqlar ml gtirir. Bu hal glckd d
hrhansbiriddtliimpulsocaoyadaraquaqdaqorxuhissiniyarada
caqdr.
ndiisikiyaluaqlarniradsinvmnviyyatnakobudtsir
ednbirneneqativhadislrlsizitanedk.
Hadis:23 yanda olan Fuada nnsi, szn baxmadqda deyrdi: Bax,
ayglibsniaparar,ha!
Ntic: 23 yanda olan Fuada nnnin dediyi ay sni aparar szlri
uaqdaqorxuluthlknintmliniqoyur.
83
Hadis:67yanda olanFuad sirkdhlildirilmi aylarnxnabaxar

kn,aynnmotosikletlonatrfgldiyinigrbqqrr.
Ntic: Fuadqorxudan2aydanabilmir,dahasonraiskklmy
balayr.
Normalhal. Eyni hadis. Birinci crgd yln qz ua ayya trf can
atr,sevinir,lalr.nkievdonaaynnallheyvanol
mas,uaqlarsevmsivs.tlqinolunub.
Hadis.
6 yal Aydan knd nnsigil qonaq gedir. Toyuqlara dn verir, iny ot
gtirir. Lakin qfltn sian grnd qqrb kmy arr, alayr. Onun uaq
psixikasnahkkolunub:Siandanqorxuluheyvanyoxdur!
Hadis.
Rhim hr axam z klgsini divarda grnd qorxub alayrd. Anas is
onunlindntutubdivardavyaxudyerdardncaglninnolduunuonaizah
edrdi.
Rhim,divaradnsninklgndir.
Klgdir?
Bli,klgdir.Bax,ananndaklgsivar,divarabax.Klgdnqorxma.
Hr axam ana grnd ki, uaq diqqtl divarda klgsin baxr, z linin,
bannhrktlriilmxtlifklglryaradaraqdeyir:Bax,klgdnqorxma,o
bizimdostumuzdur.
Hadis.
Vsalyxlankimianashaykysalr,qabonuqaldrr.Belhallardauaa
bu cr yanamaq doru deyil. Uaq yer yxlarkn anas v ya trafndaklar:
Vsalbirazdabyd!,yaxudda,7ay,ntapdn?kimiifadlrildibonun
fikriniyayndrmaqlaglglbuvziyytdnxarmaldrlar.
Bir qrup aillrd glinqaynana mnasibtlrinin kskin olmas, rl
arvadarasndaxasiyytlrinuyunglmmsi,sistematikqalmaqaln,hay
kyn,davadalanolmasbymkdolankrplrinxsiyytkimifor
malamasna mnfi tsir gstrir, onlarda mxtlif psixoloji komplekslr
yaradr, ua psixoloji chtdn zifldir. Onun zn qiymtlndirmsi
aasviyydolur.trafndakuaqlarlansiyytyaradabilmir.Yksk
tondadanqeidnkimidaxilitlakeirir.Uaqlarnlnrkno,sakitc
onlar mahid edir. Onda znqapanma hallar yaranr. zninam
hissiziflyir.Uaqlaraildkixoaglmzmhituyunlar,nticdis
84
VFsil.Uaqtlimi
yoldalar il rftarn itirir, xoaglmz szlr danr, hrktlrind aq

ressivlik z xr, vurubsndrma hallarna, dadcla meyillri artr.
Hrbirsualakobudcavabverirlr.Uaqlardaolanemosionallqamiliget
dikcsbevrilir.
Birqrupuaqdavarki,onlarhekimlnsiyytdolmaqistmir.On
larda znqiymtlndirm yksk olur. Elc d, he kimin onlarn il
rin mdaxil etmsin imkan vermir, onlara ns baa salmaq istdikd
hayky salrlar. He kimi zlrin yaxn buraxmaq istmir, z trslikl
rindndnmr,necdnrlrs,elcdhrktedirlr.mumiyytl,
bel uaqlarn etimadn qazanb, onlarn xolad mvzularda shbt
edib,ryindkifikirlriyrnmklazmdrki,zistkvarzularnsiz
aa bilsin. Hminin uaa srbstlik verilmlidir. Ancaq mmkn olan
srbstliyin z d nzart altnda olmaldr. Uaqda zninam hissini
artrmaqlazmdr.
5.4. Emosiyalar
Emosiyalarinsanlarnhyatfaliyytindmhmhmiyytksbedir.
Onlarorqanizminyaamasnoptimalraitinyaradlmasnav btn
tlbatn dnilmsin ynldilmidir. Buna nail olduqda orqanizmd
msbt,kshaldaismnfiemosiyalaryaranr.
Tdqiqatlar nticsind
myynedilmidirki,ba
beyninlimbikbsiilbe
yin qab arasnda, elc
d retikulyar (retikulyar
formasiyababeyninmr
kzi blrinin drinliyin
dyerlntorabnzrsinir
strukturlarnn mcmusu.
Mxtlif istiqamtlr ge
dnkllimiqdardasinirtel
lri il xarakteriz olunur.
sasfunksiyalarsinirsiste
minin mumi oyanqlq v
ziyytini tnzim etmk v
onurabeynininreflektorfaliyytinnzartetmkdnibartdir.Ayqlq,
tvivfaldiqqtvziyytlriillaqdardr.)formasiyavhipotalamus
(hipotalamus grm qabarlarnn aa hisssind yerlir. Bu sah orqa
nizmin vegetativ funksiyalar il sx laqdardr. Hipotalamusun zdln
85
msi v yaxud gcl qcqlanmas zaman, orqanizmd bir sra vegetativ

pozunluqlarbaverir:ya,su,duzmbadilsipozulur,trifrazmeyda
na glir, damarlar bzlr, qan tzyiqi ykslir. Qanda adrenalin v ko
radrekalininmiqdarartr. Mnfiemosiyalarda,noxda vahimd yara
nr) arasnda mvcud olan qarlql laqlr bu mexanizmlrin yaranma
sndasasyertutur.Emosiyalarnyaranmasmexanizmlrininyrnilm
sind P.K. Anoxinin, K.V. Sudakovun v baqalarnn tdqiqatlar byk
roloynamdr.
nsann hyat faliyytind emosiyalarn yaranmas mvcud dinamik
stereotiplrin pozulmas v yeni stereotiplrin ml glmsi nticsind
qaryaxantinliklrdnirliglir.
Emosiya hr hans bir hissin bilavasit keirilmsinin cryandr.
Bznemosiyalarztsirqvvsingrfrqlnir.Belemosiyalarastenik
emosiyalar deyilir. Onlar insan hrkt, dana thrik edir, ona qvv
verir.Sevincindninsandadastnqoymaahazrolur.
Stenik emosiyalar orqanizmin tonusunun v qabiliyytinin falln
artrr.Baqahallardaisemosiyalarpassivliyivfaliyytsizliyiilsciy
ylnir, insan zifldir. Bzn qvvtli bir hissi keirn xs z almin
qaplr,cmiyytdnuzaqlar.Bunlarastenikemosiyalardr.
cra olunan hrktlrin motivi kimi emosiyalar bzn faliyyti tkil
edir, bzn d onu pozur. Emosional ziflik halnda insan faliyyti z
mqsdynllyn itirir, tfkkr v fantaziya zruri stimulundan mh
rumolur.58
Lakin valideynlr qeyd etdiyimiz bu alm bilibbilmdn mdaxil
etdikdsonuhedsevindiriciolmayanhallarbaverir.Uaqpsixikasnda
olanhrhansbirczizdglcknsild,yadaglckdqurulacaqail
hyatnda z ksini tapm olur. Mnfi emosiyalar ardcllqla myyn
vaxtrzindtkrarolunursa,stresreaksiyalaryaranr.
Stres.tinraitlrdmxtlifekstremaltsirlrcavabolaraqyaran
mhrhansbirfaliyytingrginpsixolojihalstressadlanr.Stresfizio
loji chtdn orqanizmin faliyytinin daxili raitinin sabitliyinin pozul
masdr.
StresinilkinmexanizmlriniKanadafizioloquHansSelyeyrnmidir.
O myyn etmidir ki, orqanizm mnfi qcq tsir etdikd, rk dyn
msi, adrenalinin miqdarnn oxalmas v s. bu kimi cavab reaksiyalar
mahidolunur.BureaksiyalarcminiH.Selyestresadlandrmdr.Stres
ingilisdilindgrginlikdemkdir.Bellikl,stressinirgrginliyidir.
.S.Bayramov,..lizad,M..HmzyevmumiPsixologiya(sh.392)
58
86
VFsil.Uaqtlimi
Qcqlarnnvndnvsviyysindnaslolaraqikicrstresnvn
qeydetmkolar:destruktivvkonstruktivstres.Bunlarnhrikisininfizio
lojimexanizmieyni,nticlriismxtlifdir.
Destruktiv stres dadclq xarakteri dayr. Yni insann hval dyi
ir,znnzartitir,onunznurlukildlalmaqabiliyytizif
lyir.
Konstruktivstresdisorqanizmznsfrbredir,yenienerjimn
byitaparaqxilasolur,insanzntezlalabilir.
Reaksiya,mzmununagr,affektivvkoqnitivdavranhisslrikimi
bldrlr.
Koqnitiv reaksiyalar xsin bhli olduu faktlarn aradrlmasna
sbbv sbbkaraxtarmaqlahadislringediiniqurmaaproqnoz ver
myynldilib.
Koqnitiv reaksiyalar astenik xarakterli intellektual xslrd stnlk
tkiledir.
Affektiv reaksiyalar emosional surtd hadisni keirtm vziyytidir.
midsizlik,qorxu,qzb,nifrtbureaksiyalaraaiddir.
Davranlreaksiyaisfizikimbarizvimtinailxarakterizolunur.
Bir xsin davran stres sciyysi dayan yerd qvvtli sinir sistemin
malik olan digr xsd he bir grginlik lamti mahid edilmir. Stres
raitinddavrannpozulmasnnqarsnalannmhmamilmsuliy
ythissidir.
Faktlaramracitedk:
Otuzyalqadnaristeriyadanziyytkir.Belki,gclstressza
man nitqind qrqlq, rabitsiz hrktlr, htta kklm hiss olunur.
Artq ani hycandan v konfliktdn onda qcolma, rkbulanma, qusma,
qarn nahiysind arlar balayr. Bu is onu teztez hkim mracit et
my mcbur edir. Hmin qadnla shbtdn mlum olur ki, krplikd
evin n sevimli vlad olub, gr istyi yerin yetirilmirdis, yer yxlb
ayaqlarndmyvurarvalayarm.Nn,baba,valideynlrisona
hminanistdiyiniverrmilr.
Tklikd v ailsind mahn oxuyan, er deyn 10 yal olan (htta
skripkada ala bilir) mktbd, dostlar, qohumqarda yannda zn
itirir,teztezshvlryolverir.Mlumolurki,o,uaqlqdavalideynlrit
rfindndaimAdamarasnaxabilmirsn!Utancaqsan,qzkimisn.He
bel d olan ua olar? Bir d shv etsn, gr sn n edcym! kimi
danlaqlaramruzqalmdr.Halbuki,valideynlrbilmliidilrki,busz
87
lrluagclstressvziyytinsalrlar.Buzamanisorqanizmdmad
dlrmbadilsipozulur,uanrngiavazyr,llrititryir,rkdyn
ts artr. Bu hal daim davam etdiyi mddtd uan hrktlrind ni
zamszlq,nitqindkklmhallarmahidolunur.
Belmisallaroxgstrmkolar.Onagrdistrnn,baba,istrs
data,ana,yadauaatrbiyverndigrxslrbilmlidirlrki,hrbir
uaqiklrkimirngarngvtkrarolunmazdr.gronlaravaxtlvax
tndaqulluqolunmasa,lbttki,solar,ztravtiniitirrlr.Krplrbi
zim glcyimizdir. Onlarn glckd yax v ya pis olmalar is bizim
zmzdnasldr.59
5.5. Uaqlar da stres d bilirlr

Azyaluaqlardastresdbi
lirlr. Uan depressiyaya dm
sbblrihanslardr?
Adtn, azyal uaqlar olan va
lideynlr bir oxlar kimi uaqlarn
trafda ba vern hadislrl bal
ciddisbgrginliklriyaaya,stres
dolabilcklrinidnmrlr.Bir
oxlarnn beynind uaqlarla bal
bel bir fikir var: Hl n ya var
ki, depressiyaya dsn, Hl o
yada deyil ki, fikir ksin. Ancaq
aparlanaradrmalarbudnctr
zinin tamamil shv olduunu gs
trir. Uaqlar da depressiyaya d bilirlr. Artq formalam v hyatda
qarmzaxantinliklrl azox mbariz etmyibacaranyetkinlrdn
frqliolaraq,azyaluaqlartrafdabavernhadislrdndahaoxtsir
lnir.Budaformalamaqdaolanuanpsixolojiinkiafnamnfitsirgs
trib, onun hyat haqqnda dnclrind ciddi problemlr ortaya xara
bilr. Bu sbbdn glcyimiz (bir ox ataanalar n, htta hyatn tk
mnas, Allahn onlara verdiyi n byk xobxtlik) olan uaqlar depres
siyadan,stresdnqorumaqnlimizdnglnietmli,bununnuaq
lara qar diqqtli olmal, gr bir narahatln olduu hiss olunarsa, vaxt
itirmdn bununla maraqlanmal v ua stres salan sbblri aradan
qaldrmaaalmalyq.
59
88
VFsil.Uaqtlimi
Azyaluaqlarnstresdmsininbiroxsbbiolabilr.Mktbd,
baada, hytd, ail iind ba vern xoaglmz hadislr (valideynl
rinayrlmas,bacvyaqardandnyayaglmsi)vyauanznzil
laqdar olan problemlr (msln, hr hans bir fiziki atmazlq v ya
aclq,hddindnartqyorunluqkimifizikiproblemlr)onundepressiya
ya dmsin sbb ola bilr. Aparlan aradrmalar nticsind stres ya
radan sbblrin az yal uaqlar zrind yetkin insanlara nisbtn daha
byk tsir malik olduu ortaya xr. Qsamddtli stres, adtn el d
bykproblemlryaratmadhalda,uzunmddtlistresinuaqlara,onla
rndnclrin,psixologiyasna,formalamaqdaolanxarakterinbyk
ziyan vurduu v sonralar daha pis nticlr yol ad sbut olunmu
dur.Busbbdnuanznyaadstresidahadaarladransbblri
ortadanqaldrmalvonastresdnqurtulmasnkmketmlisiniz.Bu
msllrd kifayt qdr diqqtli olmamaq, vladnza laqeyd olmaq,
btnbunlaraciddiyanamamaq,qeydetdiyimizkimiuanz(hminin
dznz)illaqdaroxpisnticlrsbbolabilr.Ddydepres
siyayagr,ciddipsixolojizrbalmuansonralarzhyatnqurma
snda, cmiyytd myyn mvqe ld etmsind, istr ail qurmaq,
istrs d dostlar il mnasibtlrd byk tinliklr il zldiyi, htta
uaqvaxtlazmipsixolojidstyin,valideynqaysnnolmamassonralar
srbsthyataatldzamanzldiyidahabykproblemlr,tinliklr
qarsnda aciz qald v bu sbbdn daha byk ruhi iztirablara dar
olduu mahid edilir. Bunun qarsn ala bilmk n valideynlr z
uaqlarna qar daha diqqtli olmal, bunu ortadan qaldrman yollarn
bilmli, bununla laqdar maariflnmlidirlr. str gnc, istrs d yal
atavanalarnksriyytibuhaqdakifaytqdrmlumatasahibdeyildir.
Stresd olanuaqlarndavranlarnda,adi,gndlikba vernhadislr
verdiklri reaksiyalarda dyimlr ba verir. Bu lamtlr n qdr ox
diqqtetsniz,stresinuanzaolanmnfitsirininqarsnoqdrtezala
bilrsiniz.Uanznstresdolmasngstrnbzilamtlrbunlardr:
Yuxusuilbaldyiiklikvarsa,ynigecyuxuyagedirs,yerinuzan
dqdansonrauzunmddtyatabilmirsvyayuxudanoyanarkntinlik
kirs, demli, uanz stresddir. Bzi valideynlr uaqlarnn hddin
dn artq yuxulamasn sblrinin sakit olmas il laqlndirirlr. Ancaq
ksin,hddindnartqyuxulamadastresinlamtidir.
Yemkvrdilrindolandyiiklikmsln,itahaszlq,vaxtndaye
mkistmmkuanznstresdolduunugstrir.Tualetteztezvya
gecgec getmsi kimi tualet vrdilrind olan dyiikliklr d stresin la
mtidir.
89
Drnaqyem, salaoynama, burunem v s. kimi insann sblrin

toxunan vrdilr uan daxili narahatlq keirdiyini, sblrinin grgin
olduunu gstrir. ox zaman valideynlr uaqlarnn drnan yediyini,
burnunuediyinivyapaltarnnqolunueyndiyini,dartdngrnd
drnanyem,llrinipisgnqoyursan,burnunuqurdalama,iyrnc
ilrgrm,tezol,getllriniyu!vyapaltarnqolunugrngnqoy
dun? demkl kifaytlnirlr. Ataanalarn bel hallarda ua danlamaq
vzin, n sbbdn bel etdiyini yrnmlri, ny gr hycan keir
diyiilmaraqlanmalardahayaxolard.
gr uaqlarda znqapanma, qaradinmzlik varsa, trafdan tcrid
olmaaalrsa,bu,onlarnstreskeirdiyinigstrir.
Hrbirinsanhyatdamyynhallardaqorxur,ocmldndazyal
uaqlarnbznqorxmasnormalhalsaylr.Ancaquaq,frqliolaraq,da
haoxqorxursa,bu,onunnarahatolduunugstrir.Uandaxilindolan
narahatlq, hycan, stres bzn zn normal olmayan, hdsiz qorxu il
bruzverir.
O cmldn hddindn artq narahatlq, hr ey gr hycanlanma,
gndlikhyatmzdaba vernhadislr sakityanaabilmmsiuan
depressiyadaolmasn,sblrininsakitolmamasngstrir.
Bzn uaqlarn tcavz meyilli olmas, trafdaklara, o cmldn d
valideynlrinqarsbidavranmalar,kskinreaksiyalarvermsi,sbir
siz hrktlri ataanalarn hvsldn xarr. Bel hallarla qarlaan
valideynlr,oxzamanbsdirzndliliyqoydun,znallapar
demkl, ua danlamaqla, zlrin qar etdiyi hrktlri hrmtsizlik
hesabedibuaqlarczalandraraqmslnibitmihesabedirlr.Halbuki,
bel hallarda uaqlarn bu cr davranlarnn sbbi ox zaman keirdiyi
stresdir(rkynuaqlarnzralnmr).Mslnindanlamaqvczalan
drmaqdandahayaxhllyollarvarki,budauaanlamaaalmaqv
qaygstrmkdir.
Uaqlarhrzamananaqucana,valideynqaysnaehtiyacduyurlar.
Ancaqhddindnartqdrcdvalideynsnmaehtiyacvarsa,bu,stres
vdepressiyadanqaynaqlanr.
Uan barmaqmmk, alt islatmaq kimi krp yalarndak davran
laraqaytmas,onunstresdolduunugstrir.
Stresvdepressiyannbirlamtidhddindnartqdrcdsevdiyi,
balandinsanlardanayrqalmaqqorxusudur.gruaq valideynlrin
dn ox qsa mddt d olsa, ayr ddkd, ataanas harasa gednd
hmidalncaalayrsa,buonunnarahatlq,sbgrginliyikeirdiyindn
xbrverir.
90
VFsil.Uaqtlimi
Uansbbsiz,adieylrgrteztezalamasonunstreskeirmsi
illaqdardr.
Tbiiki,streskeirnuaqlarnhamsndaeynilamtlrinvyabtn
lamtlrinhamsnnbirdnolmasvacibdeyil.Stresinuaatsiretmv
uan davranlarnda zn bruz verm drcsi eyni deyildir. Bu,
uan yana, inkiaf drcsin, yaad mhit, ailsindki vziyyt,
xasiyytinvstreslmbarizetm,vziyytdnxyolutapmaqabiliy
ytingrdyiir.
Belbirfikirortayaxabilrki,daimavalideynlritrfindnqorunan
uaqhevaxtstreskeirbilmz.Ancaqbufikirbiroqdrddzdeyil.
nki bzn uan hddindn artq qoruyan valideynlr uaqlarnn
stres dmsin sbb olur v yenistresqaynaqlaryaradrlar.Uaqlarn
hddindn artq qorunmas, nzart altnda saxlanlmas onlarn srbstli
yini azaltd n, stres salr v sb grginliyi keirmsin sbb olur.
Bunun qarsn almaq n realist olun, uanzn hl balaca olduunu
unutmayn,onunsrbstolmas,oyunoynayabilmsinraityaradn.
ox valideynlr uan alnn he n ksmdiyini v he bir qrar ver
bilm qabiliyytin malikolmadndnr,daimaonan etmklazm
olduunu gstrir, hr id mr edn trf olurlar. Valideynlrin byk
ksriyytind bel bir fikir formalab ki, uaq z n nyin yax,
nyin pis, nyin xeyirli, nyin is zrrli olduunu semk iqtidarnda
deyil, buna gr d hr eyi uaqlarn yerin valideyn semlidir, hr
halda,ataanayacabykdr,dnyagrbvbunagrdnyaxsn
onlarbilir,indiistmybilr,ancaqvaxtglck,mnsaoldeyck.
Bel fikirlr bir o qdr d doru deyil. nki hr eyi uanzn yax
lndnbetsniz,beldaimimrlrvermkvuaistmdiyibir
ii etmy mcbur etmk onun grginlik yaamasna v stres dmsin
sbb ola bilr. Bel hallarda uaqlar bzn daima mrlr yadran ata
analarnnonlarsevmdiklrinibeldnbilirlr.Belhallarnbaver
mmsi n sadc hr hans bir ii grmsi n uanza mr etmk
vzin, ona bir ne variant tklif edin v znn qrar ver bilmsin
raityaradn.ziradsiilqrarvermsivalideynlrininonahrmtetdi
yini, onu sevdiyini dnmsin, zn srbst hiss etmsin sbb olur,
ortadaolanstresiaradanqaldrr.
Valideynlrinqarsndadurandigrvzifdgnmzdoxistifad
olunantelevizoruseyredrknuanzdagrginlikyaradanproqramlarn
izlnilmsin mane olmaqdr. Televizor gcl tsir qabiliyytin malikdir.
O, ninki azyal uaqlarn, htta yetkin, myyn formalam xarakter
sahibinsanlarnpsixologiyasnadamnfitsiredir;televizorhrgrdy
91
eymaraqgstrn,hyatyrnmybalayanazyaluaqlarndn
clrininyaranmasvformalamasndabykrolamalikdir.Odurki,ua
nnqaysnaqalan,onundzgnkildtrbiyalmasnvyaxxsu
siyytlrmalikolanxsiyytkimiformalamasnistynhrbirvalideyn
uann izlycyi proqramlar diqqtl semli, zrrli hesab olunan,
mnfitsirgstrbilckverilivfilmlrbaxmasnamaneolmaldr.
Valideynlruaqlarnstresdnnecqoruyabilrlr?
Bununbirneyoluvar:
Stresiaradanqaldrmaqnuanzakmkedin,bununadibirey
olduunu,zzndnkeibgedcyinidnmyin,sonralarbununar
nticlrininortayaxabilcyiniunutmayn.Uanzstreskeirirs,de
mli,ortadaproblemvar,bunaciddiyanan,stresinuanznzrindki
mnfitsiriniazaltmaqngzlnnlrqaronuvvlcdnhazrlayn.
Uanzla shbt edrk onu sakitldir, zn nec hiss etdiyini daha
yaxbaadbilrsiniz.Msln,aildyeniuandnyayaglmsiv
yayenisadzmstresyaradabilr.Ancaqbucrmsllrihddindn
artqiirtmk,daimastresyaradanhminmvzuhaqdadanmaquan
hddindnartqstresdmsinsbbolabilr.Busbbdnddiqqtli
olmal, vziyyti tarazladrmaa, mslni bytmmy almalsnz.
Bzn znz d stresli olduunuzdan, vladnzla lazmi qdr maraq
lanmaya bilrsiniz. Bel hallarda uanz mant ed bilcyiniz v ya
stresinizi azalda bilck yaxnlarnzn yannzda olmas lazmdr. Ancaq
uanza qay gstrmk kifayt deyil, siz onun yannda olmadnz
hallardadepressiyadanxabilmsinstreslmbarizvproblemhll
ed bilm qabiliyytlrini alayn. Bu ona mr boyu kmk edck,
srbst kild z hyatn qurmasn tmin edckdir. Buna gr d bu
msllrddiqqtliolun.Uanzadstkolunvonaduyularnyaa
maaimkanverin.Streslibiranndauanoyunoynamasvyakilk
msinraityaradn.Unutmaynki,hruaqhyatbaamzdaalmn
gzlgl,Allahnbizlrverdiyinbykhdiyydir.60
29Dekabr2008http://www.mcaturk.com/COCUKLARDASTRESEGIRER_1691.html
60
92
VFsil.Uaqtlimi
5.5. Aildaxili davranlar

5.5.1. frat drcd qoruyucu v mdaxil edn ata-ana davranlar
Bel bir davran mnimsyn ana
atalar,adtnuaqlarnxyalibirdn
yaquraraq,onudnyadakbtnzrrv
pisliklrdn qorumaa alrlar. Demok
ratik davrann ksin olaraq, onlar uaq
larna hr zaman slahiyyt vermirlr,
nki uaqlar bacarmaz, shv edr, bila
vasitzrrgrrdeyfikirlirlr.Uan
ed bilcyi bir ox ey byklr trfin
dn edilir. Uaqlarnn yax qidalanmas
n l il bslmkdn balayaraq (zba
na qidalana bilck yada olmalarna
baxmayaraq), atdra bilmir, ya da yorul
masn dey, ev taprn etmy, htta
ail qurmu vladnn ail hyatn idar
etmy qdr mnasib olmayan mdaxil
lr bel edirlr. V ox zaman bu uaqlar
valideyntrfindndstkolmazsa,birox
ilriedbilmirlr.
ksr hallarda bu cr anaatalarn uaqlar qorxaq, utanan, zlrin
gvnmyn, daim bir baqasnn dstyini axtaran v myyn bacarq
lar baxmndan hmyadlarndan daha az inkiaf etmi uaqlardr. Bu da
uan,xsusilsosialmnasibtlrdpassivolmasnasbbolur.Evxari
cindkidnyaonlarnhqiqtnadaptasiyastinvhttathlklrl
doludur.Xsusildzlrinimdafied
ckyetkinlrinolmadhmyadqruplar
iind, oyun mhitind bel zlrini hiss
etdir bilmz, digr uaqlar trfindn tc
rid olunar v l salna, htta mqavimt
belmruzqalabilrlr.
Hddindn ox mhafizi anaatalar
uaqlarn, adtn zlrinin bir davam ki
mi grrlr v ox zaman da onlarla hissi
atmazlqlarn tmin etmk istyirlr;
uan anaataya olan aslln bir vzif
93
olaraq mnimsmi olurlar. Cinslr arasnda frq gstrirlr, xsusn qz

uaqlarnn mstqil bir frd olmas thlkli olduu n qz zrind
dahaoxnzartetmkistyirlr.
Bucrtrbiysullarnnsasndayatansbblruanlnbirkr
pnin ardndan doulmas; thlkli bir xstliy tutulmas; rarvad ara
sndak konfliktlr; anaatann z uaqlq alarnda kifayt qdr sevgi
mhitindbymmiolmasolabilr.
5.5.2. frat drcd avtoritet v mdaxili ana-ata davranlar

Budavranmnimsynanaatalardemokratikdavranntamksin
olaraqvladlarnnzlrindnfrqlibirfrdolduudncsinsahibde
yillr. Bu davrann sas xsusiyyti uaa qar ediln tsirdir. Anaata
uaqlarna qti olaraq hakim olduqlarna inanrlar. He bir aydnlq gtir
mdnqoyulanqaydavqanunlarvardr.Uaqlaranaatannqoyduubu
qaydaqanunlaraqeydrtsizmlvitatetmlidir.Buradadavamlqiy
mtlndirm,nzartetmvistiqamtvermychdvardr.Eledilmz...
bel edirlr... nec oturursan... kimi. stnilmyn davranlar czalandr
lr. Bu cza ox zaman szl tnqiddn, thqirdn alaldlmaa, htta d
ylmyqdrgedibxabilr.Mnasibtinbirtrfliolmasvmdaxili
davran anaatauaq laqsind sevgi v nvazi bal olan laqni n
gllybilir.Mnasibtlrddahaoxqorxuvhirsduyularhakimdir.
94
VFsil.Uaqtlimi
Buformadatrbiyediln,bydlnuaqlarduyu(xsusildhirs
vsbilikduyularn)vdnclriniasanifadedbilmyn,avtoritet
mhitboyunyn,ammaolmadzamandaqaydaqanunlaraqarxan
insanlardr. zlrindn gcl insanlara qar itatkar hrkt gstrn,
zlrindngcszlrqarisamanszolurlar.
5.5.3. caz vern davran

Bu davran trzini mnimsmi anaatalar, sasn, uaqlarnn hr
etdiklrinixoqarlayr,bznuaqlarilbalhisslrizif,bznison
lara qar isti v sevimli olurlar. Davranlarndak n sas xsusiyyt
uaqlarn he bir trzd idar etmmlri v uaqlarnn istdiyi hr eyi
etmlrinicazvermlridir.Buuaqlarnyemk,yuxuvtelevizorabax
ma kimi istklri tamamil onlarn zn aiddir. Ail daxilind problem
olmayanbudavranlarictimaiqaydalarnbaladmktb,ivdostluq
evrsikimisosialmhitlrdproblemolmaabalayr.Arzuvistklrin
nzart edilmsini, idar edilmsini yrnmmi olan uaq xarici almd
zldiyi tinliklr qarsnda n edcyini bilmir. Bel bir vziyytd
uaqaqressivhrktlrnmayietdirbilr,yadaoxvaxtadaptasiyaola
bilmdiyi n digrlri trfindn tcrid edil bilr. z anaatalarndan
grmolduqlaricazvericidavranlardigrinsanlardangrmmkon
95
larda bdbinlik yarada bilr. Qar xlmaa, elc d arzu v istklrin

nzart etmy yrnmmi olmalar konsentrasiya v bir sra bu kimi
xsusiyytlri inkiaf etdirmlrin manelr trdir. Bu cr anaatalar
uaqlarnn hr istdiklrini etdiklri halda mmnun olmadqlarn, ya da
drslrin maraq gstrmdiklrini anlaya bilmzlr. Halbuki, uaq istk
varzularnnzartdsaxlamayrnmdiyingr,diqqtvchdgs
trmyitlbednilrdntezbezir.3yandadclbiroluolananann
nbykdrdiuannbanhebireylqatabilmmsidir.linveri
ln bir oyuncaqla n oxu bir ne dqiq maraqlanr v hmin an da be
zirdi, he bir eyl mmnun olmurdu. Shbtin sonunda mlum oldu ki,
hl 3 yanda ikn bu uaq uzaqdan idar ediln manlardan robotlara
qdr hr nv qarq oyuncaa sahib idi. stlik d bu oyuncaqlar, uaq
hr istdiyi zaman alnrd. Yen anaata ua il oynad btn oyun
lardauannqalibglbilcyitrzddavranrdlar.Uaqnvaxtists,
o vaxt da yatrlrd. Htta bzi geclr yuxusu glmdiyi vaxtlarda atan
yatanaarrvgecninbiryarsndayataqdaonunlaoyunoynamasn
istyirdi.Tbiiki,buistkdyerinyetirilirdi.Atabuvziyyti,necolsa,
uaqbydyzamanbunlarbaadckvlkckklinddyr
96
VFsil.Uaqtlimi
lndirirdi. Oxar vziyytd olan baqa bir ata da znn uaq olduu
vaxtlar he oyunca olmad v anaatasnn zn lazmi qdr sevgi
gstrmdiyinisassayaraqzvladnabunlaryaatmaqistmdiyiniir
li srrd. Halbuki, istklrinin gecikmsini, bzn d reallamayacan
yrnmksbiretmyivtinliklrqarsndadzmlolmayrnm
ninsaslardr.Anaatalarntsvvretdiyikimiutopikbirdnyadadeyil,
daha realist bir dnyada yaayacaq uaqlar z evlrinin xaricind hr za
manbucrtinliklrlqarlaacaqdr.Dostlariloyunoynayarknnv
bsini gzlmk, qalib gldiyi kimi, mlub olma da qbul etmk, drs
zamanndamllimlrinsbirlqulaqasmaq,httadrsmddtindacd
tqdirdddrsinbitmsinigzlmkkimibiroxmvzulardambari
zyhazrolmaqmcburiyytinddir.
ox zamanbu davran trzin sahib olan anaatalar vladlar il m
nasibtlrini mktb illrin qdr problemsiz davam etdirdiklri halda,
mktbl birlikd problemlr yaamaa balayrlar. Artq daha vvllr
kiikolanistklr(istdiyioyuncaalmaq,televizorunpultunuuaats
limetmkvyavelosipedalmaqkimi)bymyvtminedilmsitin
olmaa balayr. Artq uaq istdiyi yer getmk, istdiyi saatda ev gl
mk kimi anaatan narahat edck, ya da mobil telefon, motosiklet, htta
1415 yalarnda man istmk kimi maddi arl ox olan tlblr edir.
Vanaatanbunlarntminedilmsihrzamanasanolmur.Myyn
bir mvzuya maraq gstrib onunla
mul olmann tin olduu, qeyri
mmnunluun olduu vziyyt
lrd insanlar zlrin daima d
yin maraql yollar axtararlar ki, bu
cr bir axtar yolu da ox zaman
mnasib
olmayan
sullara,
vrdilr sbb olar. Bu kimi h
rktlr, xsusil d yetkinlik dv
rnn balancnda siqaret, iki,
narkotik maddlrdn istifad v
srtli mansrm kimi maraqlara
sbbolabilr.
Yen bu anaatalarn n byk
kdri uaqlarnnmktbd uursuz
olmalardr.61Dahakiikyalardahr
61
97
istyi mtlq yerin yetiriln v idar edilmyn, istiqamtlndirilmyn

uaq artq anaatann nailiyyt istklri il qarqaryadr v ondan, ist
ms d, bzi vziflr ml etmsi istnilmkddir. Anaata uan bu
istklrmletmdiyihallardaoxzamanonubizsninnhrmv
zudafdakarlqetdik,sndnsadcmktbd nailiyytldetmniist
yirikklindgnahlandrr.Ammabuvziyytuaakmkiolmaqdan
ox,onamaneilikedir.nkiuaqnailiyytldetmsinlazmisbi
r, daxili istiqamtlnmy v intizama sahib deyildir. El bu nqtd d
anaatauaqmnasibtlrindqardurmalarartmaabalayr.

1. Uaqtrbiysindhanstlimnmunlrivar?
2. Uatanmadanonutrbiyetmkolarm:h,yoxsayox?
Fikrinizisaslandrn.
3. Uaninkiafndapsixolojixsusiyytlrinnkimiroluvar?
4. Necrailiidavranlarvar?
5. Sizinailnizailiidavranlardanhansnksetdirir?
dbiyyat
1. .Qdirov,Uaqlardaidrakproseslrinininkiaf,Maarifn.1969
2. MuhammedBozdaSevgiZekasYAKAMOZyaynclk,1.BASKI,
STANBUL,2007
3. A.brahimov,H.Xlilov,Salamvlad,DzgnTrbiy,TmizNitq,
Misri,Bak2004
4. AdemGneocukTerbiyesindeDoruBilinenYanllar,Nesiln.
stanbul2008
6. http://www.mcaturk.com/COCUKLARDASTRESEGIRER_1691.html
7. Prof.Dr.smetBarutugil,EiticininEitimi,Kariyern.stanbul2002
8. ..lizad,A.N.Abbasov,Ail,Maarifn.Bak1989
9. .S.Bayramov,.lizad,SosialPsixologiya,QappPoliqrafn.
Bak2003
10. .S. Bayramov, .. lizad, M.. Hmzyev mumi Psixologiya,
Maarifn.1982
98
VI FSL Uaqlq dvr davran

problemlri
6.1. Hirs
Hyatnerknyalarndayaananhisslrdnbiridhirsdir.Hanss
bblrdn ortaya xd vvlcdn bilinmir. Bunun sbbi frdi frq
liliklr olduu qdr, uaqlarn qarlad frqli hadislr d ola bilr.
Ona gr d uan o andak mvqeyi valideyn trfindn myynl
dirilmy bilr. Ancaq qarmza xan hirsli hallarn ortaq nqtlri bizi
hirsinyaranmasbblribardxbrdaredbilr.Uaqvyeniyetml
rin hirsl bal psixolojiemosional vziyytlrini nzr alb, psixoloqlar
onubirnemrhlyblblr.
Birinci lamt uaqlarda yaranan qorxu
dur. kinci lamt is hirsin yaratd fizioloji
dyiikliklrdir: rk dyntlrinin v t
nffssistemininpozulmas,llrintrlmsi,
qandvrannnsrtlnmsibaverir.Bunlar
xaricdn grnmr, sadc frdin z hiss
edir. Hr iki sas btn insanlarda eynidir.
nc lamt hirs reaksiyalardr ki, eyni
uaqlardafrqlizamanlardavfrqlihallarda
ba ver bilr. Hirsin son sas hirsi meydana
gtirn hadisdir. Hr uaq n frqli olan
bu sas, eyni uaq n iind olduu hal il
bal frqlilik gstr bilr. Hirs sbb olan
nhmiyytlitsir,istnilnhdfatman
qarsnnalnmasdr.Uaqlarnistdiyioyun
caqlaoynamasnaicaz verilmmsi,anasnn
yanndan uzaqlamaskimi bir ox sbb hirs
yaradabilr.
Yaranan vziyytin hirs sbb olubolmamasn myynldirn di
grbirlamtisyadr.Yaabalolaraq,uaqzdnyasndayenibire
yi kf edrkn, valideynin onu qorumaq mqsdi il etdiyi mdaxil
99
uaqda ngllnm hissi yaradr v nticd uursuzluq ba verdikd

uaqsbilir.Yaartdqcahirsinortayaxmatezliyidazalr.
Hirsin gstricisi olan mumi nsrlr var. Bunlardan biri valideyn
lrinuaqyetidirmstimullardr.Valideynlrinuaqlarnaverdiklric
zalaruaqlardakhirsvhirsiniddtinivyaaqressivliyindrcsinid
yidirir.Uaqildiyignahnarxasncaverilnczannsbbinianlama
ldr.kstqdird,haqszlamruzqaldnznnedrkhirsiniddtini
daha da artracaq v knara da ks etdirck. Bel hal da ruh dknl
ynsbbolacaq.Czannhaqszolduunudnnuaqhirsiniyacza
vernin stn, gc atmad halda is zndn zif insanlarn v ya
yalarnstntkck.Ayrca,valideynlrinverdiklriczalaruaqlarn
reaksiyalarn v iddtlrini myynldirir. Uan istyin qar veri
lnczanniddticzanntipindndahahmiyytlidir.Qvvtlibiris
tk qarsnda yngl czaya mruz qalan uaq oxar hallarda da czaya
baxmayaraq,eynihaltkrarlayr.nkialacaczaistyininqarsnala
bilmz.Ammaqarlaacaczanniddtiistyininiddtiileyniolar
sa, bu hal tkrarlanmaz. Valideynlrin stimullarnn hirsin ortaya xma
snaviddtinindrcsintsirliolandigrhalismodelsemkdqar
mzaxr.Uaqlarilkolaraqhrktlrinistiqamtvermknmodel
olaraq valideynlrini seirlr v onlar tqlid edirlr. Valideynlrin hirsli
vaxtlarndaetdiklrihrktlruaqlarnbirmodeltkiledck.Be
llikl,valideynlristmdnduaqlarnatcavzkarlyrdbilrlr.
Valideynlrverdiklriczadaoxsrthrktetdikdvyaortadakhal
qaldrmaqnsrtreaksiyalarverdikduaqdaktcavzkarlniddti
dahadaartar.Bununnduaqlaraqayilyanamalyq.
Hirs frqli killrd ortaya xsa da, uaqlarda mumi grln reak
siyakillrivar.Krplrhirsreaksiyalarnibtidaifizikihrktlrlgs
trir.Drdyandanvvlhirsmqsdynlmiolmaqdandahaox,bir
partlama xarakterlidir. Drd yandan sonra is qazanlan tcrblr
dayanaraq hirs saylarnda azalma grnr. Uaq gstrdiyi reaksiyann
knardaklartrfindntsdiqlnmdiyinigrdyzamanhirsininzart
altna alr v ksm, sift gstrm, mzldanma kimi reaksiyalar gstr
my balayr v hirslndiyi zaman ya il hadisdn intiqam almaa
alr.Bunlaradildlavedilir.Dilininkiafiluaq,hirsinibildirmk
n dilini d istifad etmy alr. Mktb yana atan uaqlarda dil
dahatsirlibirifadklidir.vvlcistifadetdiyifizikitcavzlrinox
reaksiyaya sbb olduunu v tsdiqlnmdiyini grn uaq sy sy
mk, ya da la elmk kimi szl tsirlrdn istifad etmyi se bilir.
Ua ox qzblndirdikd hirsini daha kiik uaqlardan, heyvanlardan
100
VIFsil.Uaqlqdvrdavranproblemlri
vsevmdiyiinsanlardanxmaaalr.Bziuaqlarisbaqalarnade
yil,zlrinzrrvermk,zlrinacmaqvyavalideynlrinievdnqa
maqlahdlmkyolunusebilirlr.
Valideynlrin uaqlarnn hirs partlamalarnn hdsindn glmk
n iltdiklri bir ox yollar vardr. Bu yollarn myynlmsind
hirslrin sxl v iddti rol oynayr. Diqqt kilsi hal, valideynlrin
uanhirslizamanlarndasondrc sakit v mlayimolmalardr. M
hafizkar davranlar gstrrk uaqlarn onlar bir nmun olaraq gr
dklri unudulmamaldr. Bunlarn xaricind uaq qorunmal v hr eyi
kf etmk istynd ngllrl qarlamamaldr. Ancaq aradak balans
tnzimlmklazmdr.62
6.2. Qsqanclq
Qsqanclq seviln bir insann itirilcyi qorxusu nticsind ortaya
xanbirhissdir.Buhalictimaihyatmzdateztezrastglinnhisslrdn
biridir. Bu ictimai hadisnin iind, n az, insan vardr. Uan z,
GlendilocukErgenAnneveBaba(sh.9899)vYaarKuzucuKkleriin
Byklere(sh.4754)
62
101
sevdiyiinsanvsonolaraqsevdiyinilindnalacanainandinsan.Bu
prizmadanbaxdqda,mumiyytl,uaqnsevilninsananavanasn
lindn alacana inand nc insan yeni doulan qardabacsdr.
Ancaqyenidoulanuanyaartdqca,odabykqardabacsnqs
qanacaqvikitrfliqsqanclqyaanacaqdr.Uaqhlmstqilliyiniqa
zanmadna gr qayya, nvazi v sevgiy mhtacdr. z iini z
gr bilmir v ictimaihatsid geni deyil.Btnbunlaruananann
qayvsevgisinmhtacolduunugstrirvuaanayabalayr.Ana
nn itirilmsi ehtiyaclarn grlmmsi mnasna gldiyi n, uaq sahib
olduqlarnitircyiqorxununthrikiilqsqanclqhissiniyaayr.Azyal
uaqlarda grnn qsqanclq, mumiyytl, iki be ya arasndaaily
yeniglnkrpilortayaxr.Yeniuaqvvlconaayrlanzamannv
sevginin blnmsini, ald ail hyatnn dyiilmsini qbul ed bil
mir.Uananlayylazamanszvlazmszglnbuyeniuaqonuqs
qancla aparr. Uaq aily gln yeni uaqla rqabt girir. Uan yeni
krpyl quraca laq, uan valideynlriyl, valideynlrin birbiril,
valideynlrin aildki digr uaqlarla laqsindn tsirlnir. Yeni krp
dnyayaglmzdnvvluananasilolanmnasibtiduaqlarara
sndayaananqsqanclasbbolur.Yenikrpglmzdnvvlanann
uaaayrdvaxtoxdursa,uanqsqancldmniliyevrilbilr.
Bununsbbi,vvlddediyimizkimi,uaaayrlanzamannazaldlma
sdr.
Uaqlarn mnasibti ox zaman da valideynlrin ayrsekiliklriyl
laqlidir. Valideynlrdn biri, ya da hr ikisi bzn uaqlardan birini
zlrindahayaxnhissedirlrvyabirinindahaall,dahaqabiliyytli
olduunu dnrlr. Bu dnclr bilrk, ya da bilmdn uaqlarla
olan mnasibtlrd z ksini tapa bilr. Bu hallarda uaq bac v ya
qardanndahaoxsevildiyihissinqaplacaqvbudncbzntca
vzlnticlnckdir.Buayrsekiliyinuaqlartrfindnbaadlm
sinsbbolanhrktlrdnbiriduaqlarnbirbirilmqayisedilm
sidir.Olabilsinki,valideynuaqlarnyalarnagrdavranmalarnv
ya daha ox almalarn istdiyi n bu sula mracit edir. Ancaq
mqsd n olursaolsun, uaq bu qarladrlman digr uan daha ox
sevildiyi, seildiyi mnasnda baa dck. Bu da uaqlar arasnda qs
qanclnyaranmasnav getdikc bymsin sbbolacaq.Valideynlr
arasndak mnasibt v yaanan problemlr d uaqlarn mnasibtin
tsiredir.Belki,valideynlrdnbirinxarakter,yadagrnchtdn
oxayanuaqqsqanclqsbbkarkimigrnbilr.Valideynlrarasnda
ba vern problemlr zaman suiistifad olunan onsuz da uaq bu
102
xasiyytinisndngtrd,uadaznoxatdnkimiifadlrua
asevilmdiyi,istnilmdiyimesajnatdraraq,digruanqsqanlma
snasbbolabilr.Digrmnada,valideynlrdnonurddetmkdola
nnsevgigstrdiyiobiriuaqonunnrqibhalnalar.
Uaqlararasndakmnasibtivalideynlrin,yadaeluaqlarnzlri
ninxarakterlridmyynldirbilr.Hssasbirana,uanqorumaq
nonunstndoxtitryrs,yeniuandoulmasylabulaqk
silck v uaq, bunda yeni krpni gnahlandracaq. vvllr hr ehti
yacanastrfindnqarlananuaqyenikrpdnyayaglndehtiyac
larn qarlamaqda aciz qalacaq v qardabacsna nifrt bslyck.
Valideynlrqdruaqlarnxarakterlridmnasibttsirgstrir.Zidd
xarakterlr malik uaqlar arasnda dalamalar ox ola bilr. Bu da qs
qanclayolaabilr.Uaqlararasndakyafrqiqsqanclasbbolan
amillrdndir. Byk uaq balacaya gr, daha ox imtiyaz sahibi olmaq
istdiyihalda,balacadabyynsahibolduqlarnayiylnmkistyir.Bu
da onlarn aralarnda qsqancla yol aa bilr. Valideynlrin mdaxilsi
burada vacib olsa da, uaqlar arasnda bu davt bydkd yoxa xar.
Mktbyanaatanuaqnyenibirqsqanclqsbbiortayaxr.Hr
gnmktbgednuaq,anasilyenikrpnievdtkburaxr.Buhal,
uananasilevdkikrpnindahaoxbiryerdolacavaralarnda
dahaoxsevgiyaranacaqorxusunaqaplmasnayolar.Budnclr
uanhirslnmsinvtcavzkarolmasnasbbolabilr.Budnc
ni uaq mktb d dayaraq tcavzkarln yoldalar v mllimlri
ninstntkr,ammavaxtkedikcbunundoruolmadnanlasada,
bu df yoldalarn v mllimlrini qsqanmaa balayar. Hsd, ua
qsqancla aparan sbblrdndir. Uaq znn sahib olduu imkanlar
dan daha ox imkanlara v ya daha byk, daha gzl oyuncaqlara,
yalarasahibolanyoldalarnvqardabacsnqsqanabilr.
Qsqanclqtzyiqildahadabyyr.Bununsasndaduranhissis
zn thlkd hiss etmsidir. Gstriln reaksiyalarn sas zn v
haqlarnqorumaqdr.Qsqanclqfrqlizamanlardaynglnarahatlqdan
baqalarnazrrvermyqdrfrqlikillrdortayaxabilr.Bunun
la yana, eyni insanlar v eyni hadislr qarsnda reaksiyalar frqli ola
bilr.Reaksiyalarzamanvurmaq,tpiklmk,qardabacsnsevmdiyi
ni sylmk, valideyn v krpy szl (sz gzdirmk, la elmk) v
fizikitcavzlrkimibirbaayollardanistifadedbilcyikimi,ncdn
qorxmadyavhadislrdnqorxmaq,altnislatmaq,duruolmayan
yemklri yemyi rdd etmk, barman mmk kimi, vvlc eldiyi
hrktlrkimibilvasityollardandaistifadedbilr.Davranlarrqib
103
kimi grln insana,ya da sevgisin ehtiyac duyulan insana qar day

nldil bilr. Bu davranlarn arxasnda gizlnn mqsd sevginin itiril
msinsbbolaninsandanbunlargerialmaqvyadiqqtkmyal
maqdr. Uaq vvl reaksiyalarn birbaa gstrs d, anasndan gln
reaksiyalardan sonra hdfin ata bilmycyini znn edrk bilvasit
baqayollaralatabilr.Hsdzamanbavurduuyollarisbirazfrq
lidir.vvl grdy v dahayaxolduunainandyav yaimkan
larasahibolmatlbedr.styihyatakemdiyizamaniskrmk,
ourlamaq kimi yollara ba vurar. Ancaq ictimai olaraq bunlarn yax
qarlanmadngrckvmyynmddtdnsonrareaksiyalarnd
yirk slind istifad etdiyi bu sullarn ox da yax olmadn d
nbznsakitldirmyalacaq.
Qsqancl tam olaraq ortadan qaldrmaq mmkn deyil. Ancaq id
dtini azaltmaq v ail iind buna rait yaradan mnfi hallar ortadan
qaldrmaqnvalideynlrbziyollarabavurabilrlr.Aildbavern
dyiikliklr xsusil uaqlara tsir edir. Yeni gln uan sbb olaca
dyiikliklr uaa ox az bir kild tsir etmlidir. Bunun n istifad
edilck x yollarndan biri ua bu hala vvlcdn hazrlamaqdr.
Ancaquangzndoxxobxtbirailmnzrsiyaratmaqdansa,ona
anlaya bilcyi bir kild dzn baa salmaq lazmdr. Doulacaq olan
uan sadc bir oyun yolda olacan baa salmaqdansa, hm mnfi,
hm d msbt chtlri baa salnmaldr. Doudan sonra is, uaa
mhafizkarvyerinddavranmaq,dncliolmaq,yeniuanglmsi
ilonaqarolansevgisininhedazalmadnhissetdirmklazmdr.63
1.
2.
3.
4.
5.
Tvsiylr
vvlc yeni bir uaq dnyaya glmzdn vvl, uaq qarda v ya
bacsnnolacanapsixolojiolaraqhazrlanmaldr.
Son ana qdr gzlmdn ona, aily yeni bir zvn qatlaca izah
edilmli,evdbunagrbzidyiikliklrinolabilcyideyilmlidir.
Atavanauaakrpnindoulmasylaonaqarsevginindyim
ycyinibildirnszlrlbirlikd,bunudavranlarndadagstrm
lidir.Onunlaedilnvvlkifaliyytlryendtkrarolunmaldr.
Yeni doulan krpy istr ail zvlrindn, istrs d qonaqlardan
kimshddindnartqsevgivmaraqnmayietdirmsin.
Krpy zrr vermsin icaz verilmycyi qti bir kild izah
edilmlidir.
63
104
6. Hrikiuaafrdivaxtayrlmaldr.
7. Uaqlardan biri gz bbyi olaraq seilmmlidir. Valideynlr bunu
hissetdirmmyalsalarda,digruaqvziyytibaadck.
8. Doulacaq krpy ediln hazrlqlara onu da dvt etmli, krpnin
yalarn birlikd hazrlamal v krpy yalar alarkn ona da h
diyylralnmaldr.
9. grkrpyonungeyimlriverilcks,buonadeyilmlidir.
6.3. Barmaqmm
Barmaqmm krplikdn 34 yalarna qdr salam uaqlara xas
olanbiradtdir.Krplrinoxubabarmaq,yaxuddadigrbarmaqlarn
mirlr. Ziyansz bir davran olan barmaqmmnin krplrd rast
glinmsinin balca sbbi, onlarn bunu ana btnind ikn yrnmlri
vdoudansahibolduqlarngclvrdilrdnvreflekslrdnbiri
olmasdr. Bel ki, tz doulan bzi krplrin barmaq, ya da
bilklrindrastglinnqabarcqlarbununnticsidir.
Analarn oxu barmaqmmnin aclqdan qaynaqlan
dndnrlr.Halbuki,elmiaradrmalarn5087%i
barmaqmmnibununlalaqlndirmir.1yaluaqlarn
yars barmaqlarn mirlr. 9 aydan etibarn yuxu il
barmaqmmarasndayaxnbirlaqninolduu,yuxu
su gln bir krpnin barman azna apard nzr
arpr. Ua barmaqmmdn kindirmk mqsdil
edilnsylr,3yanaqdruaqlartrfindnmqavi
mtl qarlanr. Bzi krplr yeni dilrinin xmas
rfsind, bzilri d tinlikl qarladqlarnda utan
mavsxlmalamtiolaraqbarmaqlarnmirlr.mu
miyytl,barmaqmmadtinin4yanaatanaqdrit
msi gzlnilir. Aradrmalar gstrir ki, bzi uaqlarda bu adt 56 ya
larnaqdrdavamedbilr,lakinsbutolunmudurki,bu,belolanhal
lardadilrindeformasiyayauramasnasbbolabilr.Davamlbarmaq
mm vrdii d psixoloji problemin v grginliklrin bir nticsi olaraq
inkiafedbilr.
6.3.1. Barmaqmm vrdii qarsnda ana-atann edcyi n

salam yanama ndir?
Hadisni tlaa dmdn, sbirl qarlamaq, uaa bu vrdiin kr
plikdn qalma bir davran olduunu, bunun baqalar trfindn xo
105
qarlanmayacansadbirkildizahetmklazmdr.
Ailiindbuvrdidnbhsedrkailzvlrinindiq
qtiniuaqzrinclbetmk,busbbltlaadb
grginlikkeirmkvbuproblemihlletmkmqsdil
uatnqidetmkdorudeyil.Mktbyandabarma
nmnuaqmlliminxbrdarl,anaatasnntn
qidi,httayoldalarnnlalarnabaxmayaraq,buvrdi
ini davam etdirir. Bu vziyytd uaa ediln msbt
tvsiy v rhlrl onun psixoloji baxmdan uyunla
masnn tmin edilmsi, problemin ortadan qalxmasna
sbb ola bilr. Burada hmiyytli olan, bir gerilm lamti saylan bu
vrdii meydana gtirn lamtlrin ana v ata trfindn kf edilrk
ortadanqaldrlmasdr.Msln,birqardandoumu,uaqdabucrbir
vrdiin balamasna sbb ola bilr. Ssky salan, imklyn, barmaq
mib drnaq yemy balayan uaq trafdaklarn heyrtin sbb olur.
Qardanndnyayaglmsindnvvluanbunahazrlanmas,hyata
glckkrpninonunkmyindehtiyacolabilcyikimimsllrin
uaabaasalnmasvacibmsllrdndir.Bellikl,bucrgrginlikdn
qaynaqlananvrdilrdzamankedikcitir.Altislatmakimi,barmaqm
m d ya artdqca azalr. Xsusil, ilk uaqlq dvrnd malicdn qa
lmaldr. Mktbqdrki dvrd barmaqmm, ya da altislatma halla
rndaekspertlrvalideynlrbzitrbiyvitdbirlrittbiqetmyimsl
htgrrlr.
6.3.2. Barmaqmmnin aradan qaldrlmas n grln tdbirlr

Ana v ataya barmaqmmnin ilk dvrlrd zrrsiz bir adt olduu
izahedilmlidir.Yuxardaqeydolunduukimi,barmaqmmxaricidefor
masiyalara sbb olmayan bir vrdidir. ks halda, bzn valideynlr
uzun mddt davam ed bilck bu pis vrdidn uaqlarn uzaqladr
maqnoxcidditdbirlrlatrlar.Httauaqlarnbarmaqlarnaistiot
srtn,czavern,llrinivqollarnarxadanbalayan,linvbarmaq
larna iyn batrb onlara unuda bilmycklri ziyyt verrk czalar
ttbiqednlrdvar.Btnbunlaruaqdamnfiemosiyalarnartmasna
sbbolavvalideynlridahaoxnarahatetmknbirdavranobyek
tinevrilbilr.
Yadda saxlamaq lazmdr ki, barmaqmmy balayan v ya bunu
vrdihalnagtirmiuaqlarabunutrketmlrinmxtlifczalarn
ttbiq olunmas ntic etibaril bir ox problemlrin ortaya xmasna s
bb ola bilr. Kiik yalarda uaqlar onlara mvafiq kild qidalandrl
106
maldr.Btnyalardauaqlaranadansevgivfqtgrmlidirlr.M
dni insanlarn itlri bslyrkn etdiyi smimiliyi ksr analar doma
balalarndan sirgyirlr. gr uaq gzmy baladqdan v ya 1 yan
dansonradabarmanmirs,bu,uanoxyorun,narahatolduunun
lamtidir.Barmaqmmninslsbblriortadanqalxmadqca,uaqbar
maqmmy davam edckdir. Uaq zn uyun istiraht etmk, geni
v mxtlif faliyyt imkanlar, oyun mhitlrind mul olmaq n
raitiltminedilmlidir.
Anavatannuyunolmayandavranlarislaholunmal,uaqlarbu
vrdidntrqorxudulmamaldr.
Mkafatvdiuanbuadtitrketmarzusunuhrktgtirbilr.
Uaq barman azna apard zaman xbrdarlq edrk zrrsiz ac
mayesrtlmsivgeclri,htta,lazmglrs,llrinlckgeyindiril
msidbuvrdiinsonaatdrlmasnyaxbirxatrladcrolunuoy
nayabilr.
Uaq 45 yalarna atdqda barman mmy davam edirs, zn
xatrlatmaqfaydalolabilr.Uaabununkiikyaluaqlaraxasbirdav
ran, baqalarnn xo qarlamayaca bir hal olduu onun anlaya bil
cyi bir dill izah edilmlidir. Uaqlar bu yalarda, mumiyytl, byk
insankimiolmaa,valideynlritqlidetmy,oxzamanonlarkimidav
ranmaaalrlar.Valideynlruanvziyytinioxyaxqiymtlndir
mlidir.zlrinin barmaqmmdiklrini,bu vziyytinyaxolmadn
sylmlrioxvaxttsirliolabilr.Uanerknsddnksilmsionun
etibarsz,pessimist,gecsddnksilmsiisetibarl,optimistbirxsiyyt
kimiformalamasndamhmroloynayr.64
6.4. Drnaqyem
Drnaqyem xoaglmz bir vrdidir. mumiyytl, uaqlarda 34
yalarnda mahid olunur, amma 15ci aynda da zn gstr bilr.
Bziuaqlardabuvrdiuaqlqvyeniyetmvaxtlarnakimidavamed
bilr.Drnandiilqoparlmas,bznqoparlmparalarnudulmas,
drnan knarndak tin qoparlmas v yeyilmsi kimi mxtlif nvlri
var. Bu uaqlar ya qapal, ya hycanl, ya da tez hirslnn olurlar. Dr
naqyemmumiyytl,uaqlardagrnnbirdavrandr.Aradrmalar6
ya traf uaqlarn txminn 25%inin drnaq yediyini ortaya qoyur. Bu
Glendil,zgnKzldaocukErgenAnneveBaba(sh.157158)v
http://www.hekimim.com/merak_ettikleriniz/parmak_tirnak/parmak_emme.htm
64
107
davranpozuqluuuaahmfiziki,hmd ictimaimnada
mnfitsirgstrir.
Drnaqyemvrdiininsbbillaqdarikitmlrhvar.
lk olaraq, bu davran qayyla laqlndirirlr (Hadley,
1984). Sinirlri grilmi bir uan bunu l drnaq yeyrk
ksetdirdiyisylnilir.
kincisi, ekoloji tzyiq hipotezi (Schendler, 1984). Bu hi
potez is mhrrik hrktlri mhdudladrlm uaqlarn
drnaqyemydahameylliolduqlarnmdafiedir.
Drnaqyemninsbblri:
Buhalanavatannuaqlarilkifaytqdrmnasibtdolmamas
v uaa qay v sevgi gstrmmlri il baldr. Bunlardan aada
klargstrbilrik:
oxdanlanlanvzrindoxtzyiqolanuaqlarda;
Yenidoulmuqarda(bac)qsqanmavyaxudyaxnbirisiniitirm
kimistreslihallar;
Ailiindkiminsdrnaqyemsi;
namszln,grginliyinivhirsinisakitldirmkn;
Drs oxuma sevmdiyi halda, buna mcbur edilmk v cmiyyt
iind danmaqdan qorxmaq kimi sxnt vern davranlar da drnaq
yemkkimivrdilrsbbolur.
Drnaq yemk vrdiini douran sbblrdn biri d aild ba vern
problemlr,qorxuvstresdir.
Ataanasnaactutan,mktbdsinifyoldalarilproblemlriolan,
sevdiyi bir eyi itirn, ailsindn, yaxud mllimindn qorxan uaqlarda
drnaqyemkvrdiidahaoxzngstrir.
Tkliflr
Uaqlarn ana v atas il rahat kild dnclrini, hisslrini bl

mlriddrnaqyemkvrdiiniazaldabilr.
Ailiinduaqlarladahamlayimdavranlmas;
Evdki rahatszl aradan qaldrb sakit, rahat bir rait qurulmaldr
ki,uaqlardainamhissiyaransn.
Ailzvlriuaqlarndrnaqyemsinidaimazvurmamaldr,nki
buvrdidahadaartabilr.
34yanaqdrbuvrdianavatatrfindnhebirreaksiyaveril
mdiyinyaranr.
108
Baqalarbuvrdiinzrriniuaauyunbirdillbaasalmaldr.
Uan drnaq yemsini barmaqlarna istiot srtmk, llrin lck ge
yindirmkkimihrktlrltrketdirbilmzsiniz.nkibuhallarda
uaqlardrnaqyemsinidahadaartrrlar.
Drnaqyemkvrdiidbarmaqsormaqalqanlkimi,yaartdqca
unudulurvbu,valideynlrioxnarahatetmmlidir.Aildnarahat
ln,uaqlarzrindqorxunun,hycannartmasbuadtinuzan
masnasbbolur.
Valideyninhdsindnvziflr
Vrdiitrsinevirmk;
Buvrdiintrkolunmasnuaq67yandaolmaldr.Uanbu
vrdiitrketmkistmsioxvacibdir.
Aadauannarahatlnasbbolanamillrinzralmaq
Uaqlarnzla brabr bu vrdi gtirib xaran sbblri yrnin.
Hansvziyytlronunnproblemyaradr?
Buvrdiinnvaxtvhansvziyytdortayaxdnyrnin.
Alternativyol
Ataanalar bu xoaglmz davrann altnda yatan psixoloji sbblri
yrnib, lazmi tdbirlr grmk n psixoloqlara mracit etmlidirlr.
Hminin, ataanalar aild el rait yaratmaldrlar ki, uaqda xoagl
mzvrdilryaranmasn.nkivalideynlrarasndavziyytindahada
grginlmsiuapsixolojibaxmdandahaarvziyytsalabilr.
Uaqlarnzla razlan. gr uaqlarnz bu vrdii bir daha tkrarla
yarsa, siz d onunla brabr edin. Bu el bir ey olmaldr ki, baqalarna
qribglmmli,uaqlaraxllgtirmmlidir.
Qarsnnalnmas
Yuxardakmetoduyrndikdnsonrabuvrdiinyaranmasnnqar
snaln.
laqlidavran
Uaqlarnzn drnaq yemzdn vvl hans hrkti etdiyini yrnin.
Msln, uaq drnan yemzdn vvl ayaqlarn hrkt etdirirs, bu,
laqlidavrandr.
RahatladrcMqlr
Bir ox rahatladrc davranlar vardr. Psixoloqlardan mslht ala
bilrsiniz.
109
Cmiyytindstyi
Budstyidostunuzdanvyaqohumlarnzdanalabilrsiniz.
Snama
Uaqlarnzaalternativmetodlartklifvttbiqedin.
Qeyd:Nqdrmvffqiyytqazandnzhrgnqeydedin.65
6.5. Yalan danmaq

Nvbtidavranproblemiyalandanmaqdr.Yalandanmaq,qar
sndak insana shv mlumat vermk mqsdil qsdn ortaya qoyulan
aldadcdavrandr.nsandaxilidnyasnthdidednxaricitsirlrdn
qorunmaqnyalandanr.Uaqlarnyalandanmaseynilgnclrin
yalandanmasqdrznvdaxilidnyasnqorumaqndr.66
Uaqlarn xyal il hqiqti ayrmadqlar dvr mktb illrinin ba
lanmas il sona atr. Ancaq bu dvrdn sonra uaqlarn realla uyun
olmayan szlri yalan adlandrlr. dman ayaqqablarnn harada olduu
soruulduqda,Fridonlarkiminsmktbdkibdntrbiysiotandan
ourladn sylmidi. Halbuki, anas biriki gn sonra evi tmizlyr
YaarKuzucuKkleriinByklere(sh147149)
65
66
110
knayaqqablarFridinyatannaltndantapr.Aininanasyoldaqz
nnrfiqsininanasilqarlar.Ondanyrnirki,Aiatasnnpolisol
duunu demidir. slind, Ainin atas polis deyildir. Ail uann
yalan dandn bildiyi anda verilmli bir ox cza nvlri haqqnda
dnbilr.Zruriolanilkeybelbirvziyytdsakitolmaqvuan
bu yalan niy syldiyinin cavabn tapmaa almaqdr. Uaqlarn
yalanlarnnmyyntiplrivardr,noxyaylantipiaradrcyalandr.
Aradrcyalanlaruanmstqilliydoruilkvutancaqbiraddmdr.
Uaq yalan danmann nec bir ey olduunu tapmaqda v srhdlri
yoxlamaqdadr. Uan inkiaf baxmndan bu tip yalanlar normaldr.
Uaqlardadahaoxrastglinnbirbaqayalanis,pisbirhrktetdiyini
gizltmsidir. Uaq dzgn hrkt etmdiyini bilib ortaya xarsa, cza
alacandan qorxduu n yalana mracit edck. Digr yalan tipi d
aldadcyalanlardr.Bu,uandahaoxetibarlolmaqistyindnirlig
lir. Bzn bel uaqlar dost qazanmaq, insanlara tsir etmk niyytind
olurlar.Dahaoxmvffqiyytqazanan,yaxuddadahaoxsevilnbac,
qarda,dostununolduunudnnuaqzndbuhrktietmyeh
tiyachissedir.Sonyalannvisuangrdyyuxuhaqqndadediyi
yalanlardr. Msln, Lal etdiyi hr shv hrktdn sonra bunu grn
myn bir ccnin etdiyini sylyir. Bel bir vziyytd anaatann o
ccnin msuliyyti sn aiddir, bu ii etmyin mane ola bilmirsns, o
zaman onun almal olduu czan sn alacaqsan klind mnasibt
bildirmlrikifaytedckdir.
Yalanortayaxdqdanvsbbiaydnolduqdansonraczamvzusu
balanr. Ana v ata ua intizama dvt etmli, ona xbrdarlq etmli,
buhrktlrtkrarlandqdaonaverilnczalaruanyanavdzm
llynmvafiqolmaldr.Msln,uaxoladbireydnmyyn
mddtmhrumetmkdczanvnaiddir.67
Yalannnvlri
Hqiqtigizltmkndeyilnyalan.Msln,uaq,kitabnzcr
d halda, bunu sinif yoldann boynuna atr. Yaxud xrcliyini itirdiyi
halda,baqabirxsiourluqdaittihamedir.slind,belbiryalanam
racit edn uan problemini anlamaq tin deyil. O, czadan, atasndan
vs.qorxaraqbuyalansylyir.gruaqlarczadan,yadaatasnnqor
xusundanyalanamracitedirs,buiinshvitkcuaqdadeyil.Budav
ran atalarn uaqlar il mnasibtd gstrdiklri srtlik v iddtdn
irliglir.
Glendil,zgnKzlda.ocukErgenAnneveBaba(sh.158159)
67
111
zmnlikvxsiyytinisbutetmkmqsdiildeyilnyalan.Bzi
uaqlar bel bir yalana teztez mracit edirlr. Bu, onlarn zlrini isbat
etmkvvalideynintrifvminntdarlnqazanmaqistyindnirlig
lir.Msln,uaqyalandandrsdnlaqiymtaldnsylybilr.Vali
deynlriyekuncdvliniistdikdis,uaqhqiqtigizltmyalaraq
Cdvlhlverilmyibkimibaqabiryalanuydurar.
Bsbunvyalannmalicsindir?
Bununmalicsibsitvsaddir.Bunvyalanamracitednuan
mehribanlqv mhbbthissetmsin ehtiyacvar.O,dahaoxdavaml
surtdmkafatlandrlmalvruhlandrlmaldr.
rvincidiciyalan.Buradauanvvlcdnplanladrdyalann
zrdtutulur.O,vvlcdnbuyalanndigrxsziyanvercyinibilir,la
kinbunuedir.Msln,zetdiyiiibaqasnnstnyxr,onabhtanatr.
Bu problemi uaqlarn diqqtini daha faydal ilr ynltmkl hll
etmkolar.
Tqlidetmkldeyilnyalan.Uaqlardigrbirsbbdndyalanam
racit ed bilrlr. Msln, valideynlrini tqlid elmy ala bilrlr.
Kiikaillrdbyynuaqlardaimdiqqtmrkzindolmaaaldqlar
n,bydkdvcmiyytdlaqdairlrigenilndikdyalanam
racitedirlr.
Ona gr d uaqlarn yannda yalan danmaq olmaz. Onlar bunu z
lrin qaydaedrkdigrlriild belrftaredckv yadazldiklri
hrhansbirproblemdnxilasolmaqnilknvbdbuyolalatacaqlar.
Xsusiyytlri
2cryalandanmaqvar.
Bilrkyalandanmaq(Patolojiyalan).Buhaldauaqnyisldet
mknyalandanr.Olabilmyckeylribaasalmaq,olmuhadi
snibytmk,heyrtlndiricibireysylmkuasevindirir.
Bir uaq myyn bir sviyyy atmaldr ki, yalan dansn. Uaqla
rn yalan danmaa nec balamalar haqqnda olan fikirlr mubahisli
olsa da bel bir mumi qnat var ki, uaq baqa insanlarn fikirlrini
yrndikdnsonrayalandanmaabalayr.
Bzi alimlr gr, uaq 3 yayarmna qdr baqa insanlarn fikirl
rindn xbrsizdir. Bu ya dvrndki uaqlarn aldadc davranlar b
yklri sevindirmk, ya da czalandrlmamalar ndr. Bir tcrby
dayanaraq trbiyi 3 yandak uaqlara masann stndki oyuncaqlara
baxmamalarntapraraqotaqdanxrv5dqiqdnsonrageriqaydr.
Uaqlardan oyuncaqlara kimin baxdn soruur. Uaqlarn 85%i oyun
112
caqlarabaxmdr.Ancaqsadc,35%baxdnetirafedib.Olanuaqla
rna nisbtn qz uaqlarnn aldatma qabiliyyti daha oxdur. Onlarn bu
aldadcdavranlarntutmaqolanuaqlarnanisbtn,dahatindir.n
maraqls is odur ki, yalan sylyn uaqlarn simas doru dananlarn
kndandahagnahszdr.Cavabvermynuaqlardaqayhissidahaoxdur.
Uaq yalanlar byklrinkindn frqlnir. Uaq yalanlarnn drinliyi
zifdir.Uaqbudavrannnnticsinityinedbilmir.
Balacauaqlarnyalanlarmsumdur,safdr.Syldiklriyalanainanr
lar.Bydkc,evdkiqadaalarartdqcayalanlaroxalr.
Uanmktbqdrkiyalanlarnnarahatolmaadymz.nki
oyaaqdruaqlarnxyalgcoxalr.Uaqxyalidostlarvxyali
hadislryaradabilr.
Mktb ana glmi uaqlar qarsndaknn fikirlrindn xbrdar
olduqlarnonlaristiqamtlndirmyvdahayaxaldatmasullarn
danistifadetmybalayrlar.
7yaluaqlaryalandanmaqlashvhrktiayrabilirlr,ammabu
ikidavranyalandeyqbuledirlr.89yandauaqlarshvivyalan
ayrayr qiymtlndirirlr. Amma 10 yanda uaqlar yalann bilrk v
planladrlaraqilnilnbirshvolduunudrkedirlr.
Uaqmktbgetmybalayandaailninhqiqtlriqbuletmdiyini
grr.O,evdkiyrdilntrbiyninhyatdaziddiyytlrinigrnda
baqalr.Birtrfdndaildkihadislrisirrolaraqtutmayrnir.
Yetkinlikannsonillrindxsiyytolmaaalangnclranav
atasndanaslolmayaraqqrarqbuledrknyalansylyirlr.
Alimlr gr, aldan km olan uaqlar mntiq uyun olmayan ya
lanlar, normal v ox all olan uaqlar is mntiq uyun yalanlar sy
lyirlr.
Yalansylynuaqlarksrhaldaproblemlibyyrlr.Ailsindxo
bxtolanuaqlarcmiyyttrfindnqbulolunmuyalanlardanrlar.
Qzlarnyalanolanlaranzrntrfsizolur.
Tdqiqatlaragr,yaartdqcaolanuaqlarndaourluq,dalamaqv
yalandanmaqkimimnfidavranlarartr.Xsusil,xronikiyalandan
maqonlarnnarkotikmaddlrdnistifadetmsingtiribxarr.
Sbblr:
Tdqiqatlaragr,psixolojichtdninsanlararasndakfrqliliklrh
qiqtlrisylmsviyysintsiredirvyalandanmaqvrdiiirsiyolla
uaqlarakeir.
113
Yalan danmayan, demk olar ki, yoxdur. Yalan uaa yaad c

miyyt yrdir v inkiaf etdirir. Uaq tqlid etmkl, byklri v hm
yadlarnmahidedrkyalandanmayrnir.Anaatabirbirlrin
vyauaayalandanrsa,yalanlaroxalr.
ox vaxt cmiyyt all yalanlar dstklyir, amma yalana mruz
qalminsanlarsadlvholmaqdagnahlandrr.
Uaqlar hsrtl baxdqlarnn doru olmasn istdiyi eylr n ya
lan danrlar. Anasndan ayr yaayan uan anasnn hr gn ona sni
axtarram demsi, atasz byyn bir uan atasyla brabr keirdiyi
vaxtlarndandanmasvs.
Yalandananuaqlarxyallarnngrklmsiniarzulayr.
Hrktlrinqarlan,davranlarmzakiredilnuaqshvetmk
dn, cmiyytd alaldlmaqdan qorxur. Bu vziyytdki uaqlar ailsi
trfindndanlanmamasnyalandanrlar.Msln,arpaynydn?
Bli, ydm, dey cavab vern uaq valideyn trfindn czalandrl
mamaqvmsuliyytdnqamaqnyalandanr.
Uaqaildkifaytqdrsevgigrmyndyalandanmaabalayr.
Triflnmkndyalandanlr.Gnclrzn inamninkiafet
dirmknbaqayollarabavurur.Ammauanyollarazdrvbuv
ziyytlrdyalandanmaabalayr.
Ana v atann gzldiyi mvffqiyyt ld edilmdikd, uaq yalan
danr.
Ailsinbalolanuaqlaronlarincitmmk,kdrlndirmmkn
yalandanr.
Valideynlrin shv davranlarna gr uaq daxilin qapanr. Ona
grdbznhqiqtdeyil,yalansylnilir.
Yalan, z trafnda sviyysini itirm v ya sviyy qazanma n
sylnilbilr.
Tdqiqatlar gstrir ki, sosial v iqtisadi vziyytdn asl olmayaraq,
yalansylmkmmkndr.
Mnlikhrmtiniqorumaqnyalansylnilir.Buvziyytoinsan
nbirnvqorumamexanizmiolsada,slind,insannznaldatma
sdr.
Baqalarna gr, zn gcl v stn hiss etmk n yalan sy
lnilir.
ProfessorDok.stnDkmengris,yalandanmansassbb
lribyklrdir:
114
gruamzyalandanrsa,buodemkdirki,yalandemyckq
dr gcl bnvrsi olan uaq yetidirmmiik. Yalandan istifad etm
yck qdr gcl bnvrsi yoxdursa, bu bir az onun, bir az da bizim
gnahmzdr.
Uaqlarmz bzi shvlrini yalan demdn aq bir kild ifad et
dikd bunu tmkinl qarlayrqm? ox vaxt yox. n azndan, bzil
rimizbusmimietiraflarqarsndayaqqrrq,yadaryimizgedir.Bu
davranlarmzlauaqlarmzistmdnyalandanmaasvqedirik.
Bizbyklrzhaqlsbblrimizsaslanaraqbznuaqlarmzn
nndbaqalarnayalandeyirik.Bzndonlarakiikmqddsyalan
danmaqolar,deyuaqlarmzayalandeyirik.Elgnglirki,bizim
xsusi hallarda yalan dediyimizi baa drlr. Onlar da bzi vziyyt
lrdzhaqlsbblringryalandanmaabalayrlar(uaqlara
kiikmqddsyalandanmaqolarfikrioxshvfikirdir).
Tkliflr:
Valideynlroxvaxtuaqlarnaqar
myyn qadaalar qoyurlar ki, bu
dauaqlarntrafnaolanmaraqtlba
tnn dnilmmsin sbb olur. Ona
gr d almaq lazmdr ki, uaqlarn
hyatna qoyulan mhdudladrmalar
azaldlsn.
Bzn is, uan hanssa hrktini
polis kimi sorulayan valideynlr,
dorusylsn,czavermycmde
yir, lakin uaq dorunu syldikdn
sonra srt reaksiya il qarlanr. Doru
szn qarlnda incidilir v bellikl,
uaqlardadorudanmaaqarmnfi
mnasibtyaranr,yalanisdorudanstntuturlar.
Uaqlarnzartedrkndonlarnyalandanmasnnqarsnalmaq
olar.Msln,uaaevtaprnbitirdinmi?deysorumaqvzin
taprn grmk istyirm deyin. Bel nzart formas uan hm
evtaprndzgnyerinyetirmsinitminedr,hmdnticsindn
kindiyinyalandanmaz.
Bundan baqa, uaqlara tk valideyn yox, hm d onlara dost olma
bacarmaq lazmdr. Uaqlarla el mnasibt qurmaq lazmdr ki, onlar
115
zlrinin istklrini, tinliklrini, narahatlqlarn valideynlri il bl

bilsinlr.Ua dinlmk v hll yollarn znn tapmasna yardm
olmaqlazmdr.
Ana v atann uan yalan dandn bildiyi halda gstrdiklri
reaksiyalar, l atdqlar vasitlr bir davran yox ed, gclndir, yaxud
da hyat boyu davam etdirmsi halna gtir bilr. Uan xyal qurma
snn qadaan edilmsi yalan danma gclndir bilr. Balaca krpl
rinsyldiyiszyalanlabalxlaqibirshvkimigrnmmlidir.
Uaahrvziyytdqbulolunacanvhrzamansevilcyinihiss
etdirmklazmdr.
Uantrbiysindyalansylmsinyolverilmmlidir.
Uaq bacarmad eylr gr gnahlandrlmamaldr. Bzn uaa

hdsindnglbilmycyiilrtaprldqdavbununntzyiqgs
trildikd uaq yalan danmaa balayr. Bunun n d valideynlr
uaqlarnbacarabilcyieylrdmsuliyytlndirmlidirlr.
Uaqlarqorxandateztezyalandanr.Qorxuylatrbiyedilnuaqla
rn yalan danmaq sviyysi o biri uaqlara gr daha oxdur. Ona gr
duaqtrbiysindqorxuyayerverilmmlidir.
Uatriflmkdxsisolmayn.Uaqtriflnmsinyalandan
maabalayr.
Uaadavamlshvvrdilrdndanmaqvzin,ondangzlniln
vrdilrdndanaraquaqtrbiysindmsbtnticalabilrik.
Uaq hqiqti sylmsi n csartlndirilmlidir. Drst davran
dvaxthdiyydvermkolar.
Uanbzishvhrktlrigrmmzlikdnglinbilr.
Uaqyalandanankimiczalandrlmamaldr.nkiczalanmaqdan
qorxanuaqyalandeyir.
Yalan danan uaa qar sbi kild v srt davranlmamaldr.
nkibuyollauaqlaryenidnyalandanmaabalayr.
Uaqlarvalideynhrmtsizliketmkndeyil,teztezshvlrizl
rinvurulmasndeyyalandanrlar.
gruaqyalandanrsa,valideynddorudanmkimidavranr
sa, onda ata v ana uaqlarnn fikirlrini bilmir. Ona gr d uanzn
yalandandnonahissetdirmlisiniz.
116
Uaq yalanla qarladrlmal, amma dediyi yalan qbul etmsi n

tzyiqedilmmlidir.Valideynyalanxoqarlamaqvyaczalandrmaq
vzinuandorunugrmsinalmaldr.68
6.6. Valideynlr trbiy il bal tvsiylrimiz

Evdbtnilrigrnqadnnnvacibproblemlrindnbirianalarn
uaqlarna verdiyi trbiy qanunlardr. Bunu psixoloq Ramazan Boyac
beltsniflndirmidir:
1. Uaqlarn dnyasna girin, onlar dinlyin, hisslrini yrnmy al
n. Onlarn zehni qabiliyytlri, maraqlar v ruh dnyalar yeniyet
mlrdn frqlidir. Ona gr d bu mvzuda sn n fikirlirsn?
kimisuallarveribduyularnyrnmyaln.
2. Mlayimxasiyytlivqrarlolun.Mlayimxasiyytliolmanzuaq
larn zlrini daha yax baa dmsin, srhdlrini bilmsin k
mkedckdir.
3. N n sualn yox, n v nec suallarn soruun. Bunu n
n eldin? Niy sbisn? v bu kimi suallar uaqlar qorxuda v
sbi ed bilr. Onun yerin N oldu? Nec oldu? kimi suallar so
raraq onlarn duyularn v dnclrini yrnib bu problemlrin
hlliyollarntaparaqfikirdnyasninkiafetdirmykmkedin.
4. Uaqlarnza qulaq asn. Mdaxil etmdn onlarn n hiss etdiklrini
bilin,uaqlarnzabzihisslrsahibolmannormalolduunubildirin.
Uaqlarnznszlrininarasndaonlarnduyularnadadiqqtedin.
5. Ail olaraq myyn qanunlara sahib olun. Bu halda uaqlarnz tc
cblnmyck, hr eyi normal qarlayacaq. Myyn zamanlarda
mxtlif qanunlar qbul edirsiniz, gr mntiq uyundursa, uaqla
rnzadeyinki,onlarsiziqrarszbilmsinlr.Msln,yarmsaatv
vlpncrnirtdediniz,ammaindiadeyirsinizs,bununmn
tiqlisbbinisylyin.
6. Uaqlarnz baqa uaqlarla mqayis etmyin. Hr uan ayr bir
dnyasvar.Frqlibacar,frqlialvfrqlimnvidnyasvardr.
Buna gr d onlar baqalaryla mqayis etmyin. Bu, uaqlara pis
tsiredir.
7. Problemlidavranlarnqaynabilinirs,oproblemihlletmkdaha
asan olur. Shv hlli yollar o problemi daha da bydck v baqa
problemlrinmnbyiolacaq.
68
117
8. Shvlrinizlrinvurmaqdansa,onlarayaxnolun.
9. Qarlqszsevin,sevginizihrktlrinizlgstrinvdilinizldsy
lyin.
10.Evinizdkiproblemlrinhllinduaqlarnzdadinlyin.
11.Uaqlarnznxsusiolduunubildirin.
12.Lazmolandaxeyrdemyidyrnin.
6.7. Kiik yal uaqlarda traf mhitl tmasdan

yaranan suallar
kiyauaqlarntrafmhitltanlqdvrdr.Onagrduaq
lar bu yada oxlu urlu v ursuz suallar verirlr. Bu suallar uan
tsvvrndnvgenifantaziyasndanirliglir.Ancaqsizhedelhe
sabetmyinki,uaqsualsizboyerverir.Busuallaruaqxsiyytinin
formalamas v idrak prosesind tfkkrl txyyln normal inkiaf
il laqlndirilir. Tcrblr gstrir ki, ksr valideynlr uan bir ox
suallarnalaqeydvsoyuqqanlyanar,onunsuallarnasbihaldacavab
verir, onu tezlikl zlrindn uzaqladrmaq istyirlr. Msln, bir gn
uaqanasnsuallarlayorur,nadincliketmybalayr.Anadzmszlk
gstribuabirotaasalrvqapnznbalayr.Anannbaevil
rin qarr, uaq anann yadndan xb qaranlq otaqda bir saat qalmal
olur.Bucrsarsntnyaayanuaqqaranlqotaqdayatabilmir,daimgr
ginlikvziyytindolur,httasonradannitqindkklmhallaryaranr.
oxvaxtvalideynuannyorucusuallarnadzbilmyibona:gr
birdmnsualversnki,Buniybeldir?dilinikscym!deyir.
Uaqlar sual vern zaman valideynin mimikasna, ssinin tonuna
xsusidiqqtverirlr.Xsusilzehnivqavramaqabiliyytiyaxinkiaf
edn uaqlarda bu zn daha qabarq kild gstrir. Ona gr d hr
bir valideyn uan bu ya dvrn nzr almal, onun psixologiyasn
yrnmlivbelmsuluyytliidnboyunqarmamaldr.Muahidl
rimiz gstrir ki, bu ya dvrnd uaqlar gn rzind 200 yaxn sual
verirlr. 23 yal uaqlarn verdiyi suallarda tkrarlq xarakteri zn
gstrir,3yandansonraisverilnsuallaryrnmxarakteridayr.
Msln,23yada:
Ondir?
Saat.
H?Saat?Osaatdr?
118
Hd,saatdr.
Vermn.
Ana,ondir?
amdr.
am?
Bli,am!
amdr,am!
3yada:
Bundir?
Alma.
Kimalb?
Ataalb.
Atahan?
Yatb.
Niy?
Yorulub.
Niy?
dnglib.
Ata,bukitabdr?
Bli,kitabdr.
Kitabdr?
lbtt,kitabdr.
Odakitabdr?
Kitabdr.O,bykkitabdr.
Kitab?
Bli,kitab.
Valideyn uaa verdiyi hr bir izahda diqqtli olmal, dzgn cavab
vermlidir.nkihminszlrsankiuanyaddanahkkolunur.Htta
birmddtkedikdnsonrauaqhminizahatbirqanunkimivalideynin
yadnasalr.
Bzn valideyn uan verdiyi sual qarsnda aba qalr. Htta ca
vab vermmidn vvl bir qdr drin fikirlmli olur. ox vaxt vali
deynlr bu suallardan yaxa qurtarmaq n mumi cavab verirlr. Bzi
valideynlrisbusuallaramsuliyytlcavabverir,uaqlarndnyagr
nn znginlmsin kmk edirlr. Bel valideynlr z uaqlarnn
rbt v mhbbtini qazanm olurlar. Msln, 3 yal Bayram iyul
aynda havann temperaturu +37 olan gnd atasna yalvarr: Ata, mn
119
qar istyirm. Allah babaya de, qar yadrsn. Bel vziyytd valideyn
n etmlidir? Uaa hirslnmk olmaz, uan knlndn qar keir. Vali
deynilinfsillrihaqqndamlumatverir.Eynizamanda,uannn
qaristmsiilmaraqlanr.
Hadis.
yalAysugecyatmr.Artqgecsaat11tamamdr.Valideynlrisshr
tezdn i getmlidirlr. Nhayt, atas Aysudan soruur: Qzm, ndn na
rahatsan,ryinnistyir,nverimyatasan?Uaqsakitcdeyir:lik.Ata
v ana pis vziyytd qalrlar, evd is t xryi biirilmmidir. Ata dzgn
yolseir.Byktmkinluahytxarr,onabaasalrki,grrsn,ham
yatb.tsatandamaazanbalayb.Snyat,sabahgedibtalaram,ananda
snin n biirr, sn d istdiyin qdr yeyrsn. Uaq atasnn bu izahn
danrazqalr.
Hadis.
Krp ikn anasn itirn Nailni nnsi v xalas bydr. Onlar uaqdan
hqiqti gizldib deyirlr ki, anan Avstraliyaya ilmy gedib. Uaq daim
Avstraliya haqqnda televiziya15 verililrini izlyir, teztez anas haqda sual
larverir,onunneirlryrnir,killrkir.Uaqbyyr,nnvxala
aqnlqiinddirlr:Uaaslhqiqtinecbildirmli?Onlaroxnarahat
idilrki,uaqdrinpsixolojisarsntkeirbilr.
lbtt, hqiqti uaa birdnbir demk olmaz. Uaq tdricn buna
hazrlanmaldr.Msln,uaabunaoxarhadislrdanlmal,httabu
hadisyoxarfilmlrgstrildikd,hadisuaaizahedilmlidirki,onun
urunda bel hadislr mnasibt formalasn. Uaqlarda iradi keyfiy
ytlrsrtlinkiafetdiyinhrhanssarsntntezbrpaedirlr.Bu
nunlabel,hrbirhadisduanfrdixsusiyytlrinzralnmaldr.
Srbstlikuaqdnyasndamsbtvzrurihesabolunanamillr
dnbiridir.Srbstlikuanpsixologiyasndaistedadvyaradclqqabi
liyytini z xaran, msbt tsir qvvsin malik olan faktordur. mu
miyytl,uaqlarnaildbirgtelevizorabaxmas,otaqdatkolaraqtop
topoynamas,glinciyinlaylaalmas,hytdznotrfbutrf
qaaraqhrktetmsihlonlarntamsrbstolmasdeyil.Biroxvali
deynlr srbstliyi mhz bu cr baa drlr. Bu yalnz srbstliyi yara
danamillrdnbiridir.Srbstliyinbirsranvlrivardr:fizikisrbstlik,
fikirsrbstliyi,danqsrbstliyi.Fizikisrbstlikuaqlardahrkilikqa
biliyytinin, fikir srbstliyi intellektinin, danq srbstlyi is nitqinin,
hrktvdavrannninkiafna,formalamasnatsirgstrir.
120
Uaqlardasrbstliyininkiafnonlarnoyunlara,musiqiy,rqs,
kilkmyolanhvslriniyrnib,onlarhminmuliyytlrclb
etmklazmdr.Hmininaadakoyunlartklifedirik.
Uaqlar Toptop oyununu ox sevirlr. Bu oyun onlarn zvqn
oxayr,hvalruhiyysinidyiir,enerjilriniartrr.Toptopoyununun
xsusiyyti ondan ibartdir ki, uan bdn v l zllrinin inkiafna
msbttsirgstrir.Psixolojinqteyinzrdnisuaqlardaoyunaqar
hvs v maranartmasnasbb olur.Yax olarki, uaqtoptopoyna
yarkn siz d ona qoulasnz. vvlc hr ikiniz yerd oturub topu bir
biriniz diyirldin. Sonra oyunun ritmini intensivldirin. Bir qdr ke
dikdn sonra ayaa qalxb topu ritmik kild yer vurmaqla saymaa
balayn. Bu zaman uaq topu sizdn almaq istyck. Topu ona verib
oyunu davam etdirin. lbtt, uan topla sizin kimi oynamasna fiziki
gc atmayacaq. Hmin an uaq yilrk topla oynayacaq v hm d
sizin kimi saymaa chd edck. Oyunun harmonik v rngarng olmas
neirvmahnoxuyaraqtoplaoynasanzvuadaoyunaitirak
etsniz,dahamqsduyunolar.
Oynaqtopum,oynaqtopum, Atdmgy,ddnyer,
lvanrngliqvraqtopum. Dndnsaa,dndnsola.
Atdm,tutdumddnyer, Uzaqlamamndn,topum,
Qadngetdinbirdnbir. Getm,dayan,snitutum.
121
Buzamanuaqdasizinloxumaaalacaqvonunyaradclqqabi
liyytizxacaq.Bu,hmdonunfantaziyasngenilndirir.Tdqiqat
larzamanmlumolmudurki,musiqitrbiysiuanfiziolojichtdn
yetkinvsalambymsingclbirvasitdir.almaqlazmdrki,
uantrafndateztezmusiqifonuolsun.
Digroyunlar:
1. Gizlnqa
2. Hkimxst
3. Mllimagird (adtn evd mktbli uaq olduqda o, kiik yal
bacqardailoynayr).
Bu oyunlar uaqlar zlri teztez oynayrlar. Yax olar ki, valideyn
zdhrdnuaqlaraqouluboyunuznginldirsin.
4. 24muzunluqdaipivyaxudkndiridmydzistiqamtduza
db, onun stndn vvlc gzaq, sonra is gz yumulu o trf
butrfkemk.69
A.brahimov,H.Xlilov,Salamvlad,dzgntrbiy,tmiznitq(sh.2935)
69
122
6.8. Kiik yal uaqlarda diqqt

Diqqt. Mktb yeni gln uaq baa dvrndn frqli olaraq siste
matik tlim faliyytin clb olunur. Bu zaman birinci gndn balayaraq
agirddn uzun mddt ayrayr cisim v hadislr diqqt yetirmk, z
diqqtinizrurichtlrpaylamaq,lazmgldikddiqqtibirsahdnba
qa bir sahy keirmk tlb olunur. Bu keyfiyytlr olmadan tlim faliy
ytininsmrliliyindnddanmaqolmaz.Mhzbunagrdbucrt
lblrqarsndaqalmalolurvnticdonundiqqtitdricninkiafetm
ybalayr.Gstrilnbuzrurikeyfiyytlruaqlardabirdnbiryaranmr.
Buprosestlimtrbiyiininsmrliliyinticsindyaranmaabalayr.
Mktb prosesind uaqlarda sas etibaril ixtiyari diqqt inkiaf edir.
xtiyaridiqqtinkiafetdikc,diqqtinhcmigenilnir.Diqqtinhcminin
genilnmsi is agirdin tlim faliyytind mvffqiyyt qazanmasna
msbttsirgstrir.
Uaqdadiqqtinhcmiyaartdqcagenilnir.Belki,birincisinifa
girdi lifban oxuyarkn, vvlc ayrayr hecalar qavrayr. Bu zaman
onundiqqtizifolur.Lakinoxumayrndikdszlribirdnqavrayr,
onunsrtlikitaboxumaqiratigenilnir.Bu,uandiqqtinkiafnn
mayietdirir.Mktblilrddiqqtinmrkzlmsivdavamllgetdik
ctkmillir.Kiikyalmktblilrddiqqtindavamllmktbqdr
yal uaqlara nisbtn yksk olsa da, yuxar siniflrd oxuyan uaqlara
nisbtnazdr.711yaluaqlar,xsusil12cisinifagirdlrizdiqqt
lrini eyni obyekt zrind ixtiyar olaraq 1015 dqiqdn artq saxlaya
bilmirlr. Bu vaxt kedikdn sonra onlarn diqqtlri asanlqla baqa ob
yektynlbilir.
Kiik mktb yal uaqlarda qeyriixtiyari diqqt ixtiyari diqqt nis
btn stnlk tkil edir. Qeyriixtiyari diqqtin davamll ixtiyari
diqqtnisbtnykskolur.
Mlumolduukimi,qeyriixtiyaridiqqtnoxuanmarailla
qdardr.Mktbdaxilolmaqlauanmara,xsusiltlimfaliyytin
olan mara genilnir v inkiaf edir. Lakin ilk dvrlr hl azyal mk
tblilrd maraq mrkzlmmi olur. lk dvrlr ua tlim prosesind
qazanaca bilikdn ox, onun n yeni olan mllr clb edir. Ona
grduandiqqtiilkdvrlrqeyriixtiyarikildhminsahlry
nlir.Getged uandiqqtibirsahy doru davaml,baqasahy is
davamsz olur. Bir sah qeyriixtiyari olaraq uan diqqtini zn clb
edir,baqasahisclbetmir.70
.Qdirov,Uaqlardaidrakproseslrinininkiaf(sh.45)
70
123
Diqqt zzlynd mstqil proses olmasa da, hr bir idrak pro

sesininmtkkilsurtdcryanetmsinnzruriamildir.Tsadfi
deyildir ki, K. D. Uinski xarici almdn insann uruna daxil olan n
varsa,onlarnhamsnndiqqtinqapsndankediyiniqeydedir.
Diqqtmvcudandasubyektinfaliyytininhrhansbiridealvreal
obyekt, hadis, predmet zrind cmlmsidir. Diqqt psixi proseslrin
(grm,qavray,hafiz,tfkkr,txyyl)cryanetmdinamikasnxa
rakteriz edir. Uaq xsiyytind qeyriixtiyari v ixtiyari diqqt funksi
yasfaliyytgstrir.Kiikyadvrlrinduaqxsiyytindqeyriixti
yari diqqt stnlk tkil edir. Hr bir yeni, parlaq, qeyriadi grnn
yauaqlarndiqqtiniznclbedir.Clbedicilikonlarnyani,obrazl
tfkkrxsusiyytlriillaqdardr.Msln,lievdmanlaoynayar
kn, atas yaxnlab tzc ald topu ona gstrir. li topu grck lin
dkimanatbtoplaoynamaabalayr.
Tlim faliyyti prosesind uaqlar mhm faliyyti qeyrimhm
faliyytdnfrqlndirmy balamasalarda,sasn,zlrinimaraqland
ran,ruhlarna,zvqlrin,tlbatlarnauyunmsllrdahatezvdaha
oxdiqqtyetirirlr.
Yuxardaqeydedilnlrlyana,uaqxsiyytinduaqlarnglck
tlim faliyyti dvrndk onlarda ixtiyari diqqtin trbiy edilmsin
chd gstrilmlidir. Bunun n uaqlara mqsduyun ilm bacar
n alamaq lazmdr. Tdqiqatlardan mlum olmudur ki, uaqlara n
qdr ox maraql oyunlar, elc d mxtlif fiqurlarla olan qurmalar y
rdilrs, bu, onlarda beynin diqqt mrkzind olan retikulyar formasi
yann normal tnzimlnmsin msbt tsir gstrckdir. Yni diqqtin
xasslrindn olan keiriciliyin, davamlln, paylanmann, hcmin, yay
nln inkiafna sbb olacaqdr. Odur ki, ynliliyin v mrkzlm
ninxarakterindnaslolaraq,diqqtinqeyriixtiyari(niyytsiz)vixtiyari
(niyytli) nvlri ayrd edilir. Msln, valideyn uana deyir: lvi, gl,
birlikdbufiqurlardanevquraq.Bununnvvlcfiqurlarbiryery
maq, sonra is onlar birbir rnglrin uyun qurmaq lazmdr. Bax bel,
grdn?ndiisznymaabala.71
6.9. Kiik mktb yal uaqlarda idrak proseslri

Qavray:Qavraymrkkbidrakprosesiolubbiz xaricialmhaq
qndatamvgenimlumatverir.
A.brahimov,H.Xlilov,Salamvlad,dzgntrbiy,tmiznitq(sh.3233)
71
124
Qavrayda biz kemi biliklrimizdn v tcrbmizdn d istifad

edirik. Kemi bilik v tcrbmiz qavrayn tam, dolun, mzmunlu,
dqiqolmasnatsiredir.Adtn,qavrayzamanbuvyadigrhissz
vnnstnlyndnaslolaraqbizdgrm,eitmvs.qavraynv
lrizngstrbilir.Btnhallardaduyulardanfrqliolaraq,cisimv
hadislrindrkolunmastamkildbaverir.
Bunlarlayanaolaraq,qavraybizcisimlrinmkanvzamanxsu
siyytlrini, onlarn byklyn, formasn, msafsini, fzadak vziy
ytini, hadislrin ardclln v mddtini v s. drk etmk imkan da
verir.72
Tdqiqatlar gstrmidir ki, cismin uaqlar trfindn qavranlmas,
birincinvbdonunformasnasaslanr.Formauanqavrayndasas
rol oynayr. Tdqiqatlarn ksriyyti 5 aylq uaqlarn forman qavraya
bildiklrini qeyd edirlr. Uaqlar forman ilk zamanlar llri il praktiki
yoxlamaqlaayrr,httaonunbzimhmfrqlrinidgstrirlr.
Uaqlaryandanyavivhndsifiqurlarfrqlndirbilir,onlar
tanyrlar. 34 yaadk olan uaqlar, sasn mxtlif fiqurlar, forman
(kvadrat, dairni, buca v s.) praktiki yolla, 5 yadan is gzn gr
myiilayrmaamvffqolurlar.Tdqiqatlargstrirki,34yaluaq
larformanvvllrlamis,sonraisgrmildahayax,567yallaris
vvlgrm,sonralamisilyoxladqdayaxayrrvqavrayrlar.
M. N. Volokitina qeyd edir ki, forman qavramada 67 yal uaqlara
toxunma hrkt akt lazm deyil, onlar forman gzl analiz edirlr.
Qeydetdiklrimizsasndemkolarki,baayaluaqlaraformanqav
rayarknvvllrtoxunmahrkt,sonrais grmduyularndanisti
fadetmklazmdr.Onagrdbelbirmslvar:lgzyrdir.Bir
oxhallardalgzyrdir.
A. R. Luriya v V. P. Soxinann tdqiqatlar gstrir ki, mvafiq tlim
almadan37yaluaqlargrmvasitsiilmrkkbformalarayrabil
mirlr. Daha dorusu, mrkkb fiqurun hans nsrlrdn ibart oldu
unugstrmkdtinlikkirlr.Lakinuaqlarmyyntlimaldqdan
sonra srf grm vasitsi il fiqurun thlilini ver bilrlr. 3 v 4 yanda
olan uaqlar vvlc fiqurun mumi formasn, xsusi tlimdn sonra is
onunsas,mhmlamtlrini ayrabilirlr. Amma57yaluaqlarfor
mancisminmhmlamtikimimcrrdldirirlr,baadrvmu
mildirirlr.
.QdirovUaqlardaidrakproseslrinininkiaf(sh.5)
72
125
Psixoloji tdqiqatlar gstrmidir ki, mktb daxil olmaqla uaqlarda

qavramasrtitdricndyimybalayr.Sinifdnsinfkedikdbusa
hdyksliaydnkildnzrarpr.gr1cisinifagirdlrininqav
rama srti saniylrl llrs, 4c sinif agirdlrinin qavrama srti
saniynin onda bir, yzd bir hisslri il llr. Qavrama srtinin bu
cr inkiafnda mtkkil kild tkil edilmi tlim faliyytinin rolu
bykdr.
Tlimprosesindagirdlrinqavraynnseiciliyiinkiafedir.agird
knar eylrdn uzaqlaaraq, lazmi msllr ynlnmyi yrnir. z
diqqt v qavrayn idar ed bilir. Qavrayn idarediciliyini tmin et
mk, mahidilik qabiliyytini inkiaf etdirmk n mntzm tlim
trbiy ii aparlmaldr. M. H. Skatkin tcrb zaman myyn etmidir
ki,uaqlargstrilndlklinsadcbaxmaqlahedonunbtnc
htlriniqavramrlar.Onagrdtliminilkpilllrindkligstrrkn,
uanqavrayntkiletmklazmglir.Buzamanieltkilolunma
ldrki,agirdlrklsadcbaxmayb,hmdonunmxtlifchtlrini
qavrasnlar.Buprosesdzgntkiledildikduaqdaqavraynseiciliyi
dinkiafedir.Lakinkiikyalmktblilroxvaxteylrinxaricichtini
sra il qavrayrlar. Kiik yal mktblilrd qavrayn seiciliyinin aa
sviyydolmasonlardamaraqvmeyillrindavamszl,digrtrfdn
is onlar dzgn qavramaq n smrli yollar bilmmlri il izah
olunur.73
Hafiz.Hafizdigrpsixiproseslrimizininkiafnaimkanverir.Mhz
bunagrd.M.Seenovhafiznipsixiinkiafngudahesabedirdi.
Adtnduyu,qavrayvtsvvrmzksetdirdiklricisimvha
dislroxarolur,yanisurtxarakteridayrlar.Bununlayanaolaraq,
duyu, qavray v tsvvrlrimiz ks etdirdiyimiz cisim v hadislrin
hisszvlrintsiriilbalolur.Onagrdbucrinikasvasitsizinikas
vyahissiidrakadlandrlr.Lakininsannxaricialmiksetdirmsihissi
idrakla mhdudlamr. Hyat insanlarn qarsna el vziflr qoyur ki,
onlardolayyolla,cisimvhadislrlbalolandigreylrvasitsiil,
ld ediln biliyin kmyi il drk v hll etmk mmkndr. Varln
insanbeynindbucrvasitlivmumilmiinikasmntiqiidrakolub,
bizimtfkkrmztkiledir.74
Kiik mktb yal uaqlar konkret cisimlri, faktlar, zlrinin bilava
sitqavradqlarhadislridahayaxyaddasaxlayrlar.Buhmindvrd
73
74
126
uaqlarda birinci siqnal sisteminin hl stnlk tkil etmsi il laq

dardr.Kiikmktblininhafizsibykyallaranisbtndahaoxobrazl
olur.Hafizninyaniobrazlchtiniinkiafetdirrknyalnzgrmyyox,
hmdeitm,hrkt,dadbilmtsvvrlrinstnlkvermklazmdr.
Tliminmzmununundyimsiillaqdarolaraq,uaqdaikincisiq
nalsistemiinkiafedir.Bu,hafizninszlmntiqlinvngenilndirir.
Tlim prosesind v uan qli inkiafnda szlmntiqli hafiz sas rol
oynayr. Uaqlarda hafiz srtl v geni kild mktbd, mllimin
rhbrliyi altnda mntzm tlimtrbiy saysind inkiaf etmy bala
yr.Mktbyadvrnduaqlardahafizninhcmixsusilgenilnir.
M. N. ardakov hafiznin hcminin sinifdnsinf kedikc nec dyi
ildiyiniyoxlamaqn14csinifagirdlrin10dqiqmddtindbir
eiri zbrlmyi taprmdr. Bununla yana, agirdlr myyn szlri
yrnib yadda saxlamal idilr. Tcrb nticsind mlum olmudur ki,
yaartdqcaagirdlrinyaddasaxlamasnnhcmigenilnir.
N. M. krovann tdqiqat gstrmidir ki, 1 2ci sinif agirdlri
konkretxsiyytitirakednmtnlridahayaxyaddasaxlayrlar.Mt
nin emosional boyall, xsusn itirak edn qhrmana qar oyanm
maraqagirdlrinyaddasaxlamalarndahadamhsuldaredir.Hmzif,
hmyaxoxuyanagirdlrbelmtnlrinhdsindnyaxglirlr.Tlim
prosesind emosional mzmuna malik olan material yadda yax qalr v
hafizniyaxinkiafetdirir.Buradaqlii,adtnhisslrlmayitolu
nur.Bunagrdagirdlreynizamandakeirdiklrihisslrixatrlayrlar.
Buhisslrbiliklrkimihafizdqalrvagirdlrbunlarbiliklrlbirlikd
yada salrlar. Hafiznin inkiaf qanunauyunluu yrnilrkn myyn
edilmidir ki, material mnimsdikdn sonra bzi hallarda drhal yada
salma,birmddtkedikdnsonranisbtnazmhsuldarolur.Tdqiqat
lar bu hal n ox mktbqdr v kiik mktb yal uaqlara amil
edirlr. Tlim prosesind ixtiyari v qeyriixtiyari yaddasaxlama inkiaf
edir. Amma bunlarn inkiaf brabr getmir. Mktb dvrnd sas eti
barilyaddasaxlamasrtlinkiafedir.
Kiikmktblilrdhafiznininkiafdaonlarntlimfaliyytinms
bttsirgstrir.Hafiznininkiafinda,hreydnvvl,yadasalmabaca
rnn byk hmiyyti var. Uaqlar mktb yax oxumaq arzusu il
glir, mllimin rhbrliyi altnda onlar n aydn v maraql olan drsi
yaddasaxlayrlar.75
A.brahimov,H.XlilovSalamvlad,dzgntrbiyy,tmiznitq(sh.3233)
75
127
Tfkkr: Bizim tfkkrmzn mnbyini duyular v qavray

tkiledir.Mhzbunagrdmntiqiidrakprosesiolantfkkrhmi
hissi idrakla (duyular, qavray v tsvvrlrimizl) qrlmaz vhdtd
olur. Mlum olduu kimi, duyular, qavray v tsvvrlr, baqa szl,
hissi idrak gerk alm haqqnda biliklrimizin balancn tkil edir.
Mntiqi idrak prosesind biz hmin biliklr saslanrq. Varl bu yolla
drkedrknduyubqavradmz,tsvvretdiyimizcisimvhadislri
hafizmizdsaxlayb,halhazrilkemiimqayisvthliledir,birbiri
il laqlndirir, onlarn arasndak mmi chtlri, laq v mnasibt
lrimyynldirir,birszl,onlarhaqqndafikirlirik.76
Tfkkrnbuykskpillsiardcltlimtrbiyvictimaisosialfa
liyytlr prosesind itirak edir v z nvbsind biliklr yiylnmy,
mfhumlarsisteminimnimsmyimkanyaradr.Mktbyadvrnd
uaqdatfkkrninkiafndahageniimkanyaranr.Bununlabra
br, kiik mktb yal uaqlar tfkkrlrinin bir sra xsusiyytlrin
gr, sonrak ya dvrlrindn frqlnirlr. Kiikyal mktblilrin tfk
krndkonkretvemosionallqhldgeniyertutur.Onlarnapardq
larfikrimliyyatlardahaoxmyyn,konkretcisimlrl,hmincisim
lr arasndak laqlrl bal olur. Eyni zamanda uaqlar, zrind fikri
mliyyatapardqlarcisimlrbardoxparlaqtssratamalikolurlar.
Kiikyal mktblilrd n ox xarici lamtlr saslanma mahid
olunur.Budvrduaqlarvarlqdakcisimvhadislrizkonkretyani
tcrblri il drk edirlr. Getged bu mktblilrd mumildirm
prosesixeylitkmillir.Onlarnbiliyinin,tcrbsininartmasmumil
dirmlrzamantsvvrmateriallarnasaslanmaqimkanverir.
Mktblinin tfkkr onun nitqi il vhdtd inkiaf edir. Uan
tfkkr nitqi saysind kamillir, nsiyyt prosesind daha da tkmil
lir. Bu mktblilr ox zaman ucadan danmaqla fikirlirlr v yaxud
fikirlrkn danrlar. lk zamanlar mktblinin tfkkr ifahi nitqin
kmyiilformalar,ancaqagirdinfikrifaliyytinddaxilinitqidm
hm rol oynayr, mktbli daxili nitqin kmyi il fikirlir. Sonra onu
ifahivyazlnitqilifadedir.agirdlrfikirlrinindolunvaydnol
masnyazlarnalavedirlrvtkmilldirirlr.Y.A.Samarinintd
qiqatlargstrirki,mktblininurundabavernobrazlarcisimvhadi
slrdkimumivmhmlamtlritapmaavayrmaakmkedir.
Mktblilrmfhumlar,qanunqaydalarmnimsyirvmumintic
xarr. Bu, nzri tfkkrn inkiaf saysind mmkn olur. Nzri t
76
128
fkkrninkiafiskonkretlm,nzribiliklripraktikayattbiqetmk
llaqdargedir.
Aparlantdqiqatlargstrirki,buuaqlarcisimvhadislrdkioxar
chtlr nisbtn frqli chtlri daha yax mqayis edir v asan drk
edirlr.4csinifagirdlriarasndaaparlanbirtcrbgstrirki,uaqlar
atlakzyrnrkn7frqlichtigstrdiklrihalda,yalnzoxarolan
2chtiayrabilmilr.
N. Kazmovun tdqiqat sbut etmidir ki, mqayis prosesind ox
arln v ya frqin seilmsinin stnlk tkil etmsi mqayis olunan
obyektlrarasndakoxarlndrcsindnasldr.Mqayisolunanob
yektlr birbirin az oxadqda frqin seilmsi, birbirindn az frqln
dikdisoxarlnseilmsistnlktkiledir.77
Nitq. Nitq insan hyatnda mhm rol oynayb, insan baqa canllar
danfrqlndirirvhyat,elmidrketmyimkanverib,mbarizvin
kiafmrhlsiolmudur.
Tbitqvvlrinqarmvffqiyytlmbarizaparmaqnkol
lektiv mbariz lazmdr. Bunu drk edn ibtidai insanlar birg faliyyti
mmknetmknqarlqltlbataehtiyachissetmilr.Butlbatis
nitqin,dannmeydanaglmsiiltminolunabilmidir.Bellikl,nitq
insanlarn uzun mk faliyyti prosesind tkkl edib, hazrk inkiaf
sviyysin glib atmdr. Nitq bizi hat edn cisim v hadislr haq
qnda mlumat vermkl brabr, eyni zamanda, faliyyt d thrik ed
bilir.Bunlarnitqinsasvziflrihesabolunur.78
Kiikyal mktblilrin ifahi v yazl nitqi vhdt klind inkiaf
edir. Yazl nitq yiylnm prosesind uaqlarda hm oxu, hm d yaz
vrdilri inkiaf edir. Yazl nitq yiylnmkd qrammatik v orfoqrafik
qaydalarn mnimsnilmsi mhm rol oynayr. agirdlr yazl nitq
birdnbiryiylnmirlr.Onlardayazlnitqininkiafoxuprosesinyiy
lnmkdnbalayr.
Aparlm psixoloji tdqiqatlar agirdlrin oxu vrdilrin yiylnm
lrininmrhlsinigstrmidir.
Birincimrhlanalitikmrhldir.Bumrhldagirdhrflrl,onlar
danyarananhecalarla,hecalardanisszlrinmlglmsiiltanolur.
Bu mrhld hrflrdn hecalar, hecalardan szlr dzltmk prosesi
nisbtnlnggedir.
77
78
129
kincimrhlsintetikmrhldir.Bumrhldagirdszlrinnsrl
rinitinlikkmdnvnisbtntezsintezedir.Ancaqbumrhldd
birsratinliklrzngstrir.Belki,buzamanuaqlarszlrintrkib
hisslrinimyynldirmdnoxumaatlsirlr.Onagrdoxvaxt,
xsusiloxarszlrinoxunuunuqardrrlar.
ncmrhlanalitiksintetikmrhldir.Buradaagirdsznnsr
lrini srtl myynldirmy v birldirmy saslanaraq oxumaa
balayr.Bumrhlsrtliqiratmrhlsihesabedilir.Bundansonraa
girdlrtdricnifadlioxu vrdilrin yiylnmy balayrlar. agirdlr
oxuvrdilrinyiylnmklyana,yazvrdilrindyiylnirlr.Bu
zamanbirincinvbdqrafikvrdilrformalar.
Yaz vrdilrinin tkkl mrhldn keir. Birinci mrhl ele
mentar mrhl adlanr. Bu mrhld agirdin diqqti hrfin ayrayr n
srlrinin yazlna, yaz zaman dzgn oturmaa, lin hrktin, q
lmdnvdftrdndzgnistifadydoruynlmiolur.
Ikinci,hrfimrhldir.Bumrhldhrfintamvdzgnyazlmasna
vyaztexnikasnayiylnmydiqqtyetirilir.
ncmrhldlaqliyazvrdiitkkltapr.Hrflrszlriin
dlaqli,stirzrindbirbyklkdyazlr.Aparlantdqiqatlargst
rir ki, hrflri laqli yazdqda, yaz vrdii ayrayr yazmaa nisbtn
srtlmlglir.Rabitsizhrflryazmanilkbaxdanyazvrdiinin
yaranmasnda daha yax ntic verdiyi mahid olunur. Rabitli yazda
isyazvrdilriilkbaxdagecmlglir.Yazqeyridqiq,sliqsizv
pis grnr. Ancaq ikinci sinifdn balayaraq yaz mnzrsi dyiir. a
girdlrin xtti ox dqiq v qng xr, htta 34 c sinif agirdlrinin
xttin oxayr. Hrflri ayr yazdqda agirdlrin xtti myyn md
dtdnsonra,yni4v5cisiniflrddqiqvqngolur.Adtn,uaq
larszlrindzgnyazlnayiylnmmidnvvldanqvrdilrin
yiylnirlr. ox vaxt onlar tlffz etdiklri kimi yazmaa meyil gst
rirlr.Onagrdyazdashvlrzngstrir.79
79
130

1. Uaqlarnnhirslnir?
2. Qsqanclquaqlardahanspsixolojitsirlroyadr?
3. Barmaqmmvrdiiqarsndaanaatannedcyinsalam
yanamandir?
4. Barmaqmmninaradanqaldrlmasnhanstdbirlr
grlmlidir?
5. Uaqlarnnyalandanrlar?
6. Necryalanvar?
7. Sizuaqlqdayalandanmsnz?
8. Yalannnvlrihaqqndadahanlribilirsiniz?
9. Kitabdaklarlasizinbildiklrinizarasndankimifrqliliklrvar?
dbiyyat
2. YaarKuzucuKkleriinByklere,Nobeln.Ankara2008
3. http://www.hekimim.com/merak_ettikleriniz/parmak_tirnak/parmak_
emme.htm
4. A.brahimov,H.Xlilov,Salamvlad,dzgntrbiy,tmiznitq,
Misri,Bak2004
5. .Qdirov,Uaqlardaidrakproseslrinininkiaf,Maarifn.1969
6. K.Koffka,Zihniinkiafnesaslar,trcmedn:SuatTavlan,
Hsntabiatn.stanbul1959
7. Editor:rvinD.Yalom,HansSteinerMktbqdrUaqlarn
Terapisi,Prestijn.2007
8. JeanPiaget,ChildsConceptionoftheWorld,London1929
9. Yanstmajurnal,34,2005
131
132
VII FSL
Uaq v yeniyetmlrd
davran pozuntular
7.1. Qorxu hisslri (sosial fobiya)

Qeyd:Uaqvyeniyetmlrinsosialmhitdmvffqiyytqazanma
namaneolanamillrdnbiridsosialfobiyadr(qorxu).
Bel bir psixoloji kompleksi yaayan uaq, yeniyetm, gnc cmiyyt,
ailvidarilrinddtinliklrlqarlar.Msln,sinifdagirdilv
hyararkno,drsiyerindndanmaxahiedir,lvhyxmaqdan
kinir,digragirdiislvhyxararknhycandanzprtr,boaz
quruyur,llrininiitrlyir,rkdyntsartrvyaxuddadrsiifahi
kilddeyil,yazlkildmllimvermkistyir.Belolanhaldaml
limagirdinpsixolojichtdnvziyytininzralmalonafrdiyanaa
raqshbtetmli,mktbpsixoloquilgrmyitvsiyetmlidir.
Mahidlr:Bzisosialqorxuhis
sikeirnuaqvyeniyetmlrdm
ahid olunanpsixoloji hallaraada
kkildbaverir:
rpnt
Titrm
Trlm
zlnarahatl
Mddnarahatlqhissi
Sindsxnthissi
sti,yadasoyuqtrbasma
Baars
Btn bu hallar insanda drin bir qorxu v hycan hissi il birlikd
yaranr.
Qorxulu vziyytlrdn qama xsusiyyti sasn ox rast glinn bir
haldr.Vbznbu,tambirsosialyalqzlqlanticlnbilr.
133
nsanlar,sasn,aadagstrilnvziyytlrdsosialqorxuhisslrini
yaayrlar;
Cmiyytiinddanmaq
Baqalarnnqarsndayemkyeyibimk
Nfuzluinsanlarlatmasdaolmaq
Qonaqqbuletmk
Baqalarildalamaq
Cmiyytiindtelefonladanmaq
Tanmadinsanlarngznniinbaxmaq
Gznndolmaq
Baqalarnnqarsndayazyazmaq.
Sosialqorxudayamfhumudaazroloynamr.Bumsldyanaz
olmas ciddi problemlr yaradr. Bzilri mktbi buraxmaq mcburiyy
tindqalrvyaxudbiroxpsixolojitinliklrlqarlar.
Bunlarniindnoxrastglinnhallarruhdknly,ikivnar
kotikmadddnasllqdr.Xsusil,Qrblklrindaparlanaradrma
larasasn,sosialqorxuyamalikolanxslrarasndaikialudiliyi,nor
malcmiyytzvlrinnisbtn2,5dfartqolmasbhdourmur.ki
dknlri arasnda sosial qorxunun normal xslr nisbtn 9 df ox
olduumyynedilmidir.ntiharfikirlrivtbbslrisosialqorxuda
yaanan sxntyla, narahatlqla bal olaraq sosial qorxuya baqa psixoloji
narahatlqlarlavolunduqdadahadaartmaqdadr.Bellikl,sosialqorxu
akaredilibmalicolunmaldr.
Sosialqorxusuolaninsanlardanzrarpanxsusiyytlrbunlardr:
Yalnzyaamaastnlkverirlr.
Thsilsviyylriaadr.sasnoxerknyalardamktb
qorxusumvcudolduundan,thsillrinidavametdirbilmirlr.
sasniqtisadibaxmdanasldrlar,onlardamvcudolanqorxu
hisslriillaqdarhqiqibacarqlarnnmayietdirbilmirlr.
Baqapsixolojiproblemlrimvcuddur.
Sosialnqteyinzrdncmiyytdnayrlmvziyytddir.
Keirdiklrinarahathisslronlarnintiharnasbbolabilr.
Qorxularnecmeydanaglir?
Qorxularuaatrbiyverrknyanlszlrdnistifadetmklya
ranr (yemyini yemsn, hkim mi sn iyn vurar; gr uzaa getsn,
qaralarsniqarar,szmqulaqasmasan,xalasnhirslnrvs)
134
VIIFsil.Uaqvyeniyetmlrddavranpozuntular
Srtrftaramalikolanvalideynlrinuaqlarfrdilmproblemiya
ayabilcyin,uaqmktbbalamadvrndnarahathisslryaaya
bilr. Hminin mktb hyatna uyunlamaq prosesind d ciddi tin
liklryaayabilr.
1. Uaqdan ed bilcklrindn dahaox vziflr gzlnilirs v ya ail
uanmvffqiyytqazanmasnahddindnoxhmiyytverirsvbu
mvzu zrind ox dayanrsa, uaqda btn bunlar icra etmk qays
meydanaglbilr.Xsusil,mktbdimtahanqaylar,mvffqiyyt
sizlik qorxusu, drslr xaricind d ailnin ox xbrdarl varsa, uaqda
shvetmqorxusuortayaxabilr.
2. Uaq ani bir qorxu hissi keirmi, hqiqtn zrr grm, ya da gz
lmdiyibirhadisnigrms(itdilmsi,evorugirmsi,yolqzas,
adam ldrlmsi, zlzl v s.) onda bu hadislrdn v insanlardan
qorxuhissimeydanaglbilr.
3. Valideynlrinnarahatlyksksviyyddirs,vdavamlolaraqevd
problemlrhaqqndadanlrsa,belbiraildaxilindyaayanuaqdada
qorxuhisslrimeydanaglbilck.
Qorxularnmvcudluunormallamtsaylr,lakinuaazrrver
cklddirs,mtlqbirpekarmtxssismracitedilmsizruri
dir.Uaqpsixiatrvpsixoloquilmkdalqedilmlidir.
Uan verdiyi siqnallar urlu bir kild qiymtlndirmk vacibdir.
Btnbunlarahmiyytvermmk,laqeydyanamaq,onalaetmk,ua
mhakimetmk,yadadahaoxtzyiqedrksnkiiadamsan,qorx
mamalsan kimi mlahizlr irli srmk problemi hll etmir,ksin
mvcudolanproblemidahadaartrr.
Aillr,hansqorxularnnormal,hanslarnnismtxssiskmyin
mhtacolduuldolduunanzartetmlidirlr.
7.1.1. Sosial qorxunun agirdlrd yaratd ks tsirlr

agirdlrtanmadqlaryerdoxrkk,sssiz,hrktsiz,utancaqbir
davrangstrirlr.Yadlarnnoyunlarnaqoulmaybuzaqdanbaxmaq
lakifaytlnir,httabirkncsnbgizlnrk,onlarseyredirlr.Oyun
laraqatlsalarbel,balqedbilmir,oradaarxaplandaqalrlar.Mktb
getmkistmyib,mxtlifbhanlrlevdqalmaqistyirlr.
Anavatatrfindndaimadanlanma,yaxuddaoxkdrlibirhadi
sninahidiolmaquaqlardabuqorxuhissiniyaradabilr.Bziinsanlarda
hiss olunan sosial bacarqlar ziflyir, bu nvdn myyn laqlr yol
135
ab, sonrak dvrlrd sosial qorxuya gtirib xara bilir. Bzn gnclr
sosial hyatda z inkiaf n msbt addmlar atmaq fikrin ddkd
ana v ata trfindn fikir v hrkt srbstliyinin verilmmsi onlara
iindmaneilikyaradrvbuqorxuhissiniartrr.
Bziaradrmalaragr,sosialqorxusuolaninsanlaraillrinidahaaz
ittihamedn,ailrfininykskdrcdqoruyucusurolunuoynayrlar.
7.1.2. Uanz mktb getmkdn qorxurmu?

Uaqnqorxuhissitanmadbirxsqargstrilnreaksiyadr.
Normal inkiaf dvrnd uaqda qorxu hisslrinin mvcud olmas tbii
prosesdir. Bu, mdafi olunma mexanizmlrinin inkiaf baxmndan da
lazmldr.
Tbiiolaraquannecbirqorxuyaadn,onundrcsinivsbb
lrini yax analiz etmk v ailni dzgn istiqamtlndirmk mhm
msldir.
Krplik dvrlrind ani ss v yaxud tanmad xslrdn qorxan
krp, sonrak dvrlrd ilk df qarlad adam v vziyytlr qar
qorxu reaksiyasn gstr bilr. Uaq mxtlif qorxular, yni hkim, sto
matoloq, heyvan, zrr grm, mktb, ataanaya v zn bir ey olacaq
kimiqorxularyaayabilr.
Qorxular, htta, fobiy evril bilr. Fobi qorxu hissinin adamn gn
dlik hyatna mnfi istiqamtd tsir edn, qeyriidar vziyytini alm
haldr.Uaqlardadanoxmahidolunanictimaihyat,mktb,qaran
lq,tbiiflaktlr,heyvan,qapalyerdqalma(liftvs.)vtkqalmafobi
nvlridir.
Mktblrinalrfsinduaqlarbirincisinfqdmqoyanhrbir
valideyn,sankiilksinfindkihycanyenidnyaayr.
Rahat ev raitin alm hr uan nizamintizamla hat olunmu
mktbhyatnabalamasmvqqtivpsixolojitinliklryaradabilr.
Yenidostlarnhatsindolmaqv mxtlifpaltarlar,rngarngqlmlr
v dftrlr, habel frqli oyunlar uaqlar n yeni bir dnyaya alm
pncrdemkdir.
7.1.3. Valideynlr bu vziyyt uaqlardan vvl hazr olmaldr

nki uaqlarn bu dvrd qarladqlar problemlrin vvlcdn
myynldirilmsivonlarnhlliyollarnntaplmasvacibdir.
136
7.1.4. Mktb qorxusu ndir?

Mktb qorxusu, mktb yeni gedn ua
n mktb getmmkd inad etmsi, dostla
rnqbuletmmsi,alamasvs.kimidavra
nlarnmayietdirmsidir.
Buqorxuhissiolanvqzlardaeynidr
cddir v bu, uaqlarn thsil alaca mhit
yrmsini ngllyir. Uaqlara gr qorxu,
rait uyunlaman, narahatlq douran v
ziyytlrinhdsindnglmyinbiryoludur.Bu
qorxuyatezmdaxiledildikd,ounudulur.
mumiyytl, yeni bir vziyytl qarla
dmz zaman problemlrin olmas normaldr.
Bu vaxtlarda uaqlar mktb yola salmaq
tindir, ona gr ki, uaq ilk df anasndan
ayr qalacaq. Normal inkiaf prosesind bu v
ziyytlrin yaanmas tbiidir. Bu problemlrin
yaranmasnauananailolanmnasibtid
sbb ola bilr; anann uan xsiyytinin
formalamasnaimkanvermmsi,birnv,ana
nn da uaa bal olmas, evd tzyiqli v narahat raitin mvcudluu,
yeni bir uan dnyaya glmsi v uan bu prosesi hl drk ed
bilmmsi, ata v anann narahat insanlar olmas, ail zvlrindn birinin
itirilmsi v ya xstlnmsi kimi faktlar buna tsir ed bilr. Uan
mktbbalamazdanvvlkidostluqtcrbsininkeyfiyyti,duyularn
v dnclrini atdrmaqda rahat olmas bu dvrdki problemlrin
hdsindnglmykmkedir.
Baqalaril mnasibt qurabilmyn,ailsin bal,dostlaril oyun
oynamaqdan qaan, anas il normal mnasibti olmayan uaqlarn mk
tbbalarknproblemyaamasgzlnilbilnbireydir.Beluaqlarda
enerji itirilmsi, mhdudlama, ba v qarn arlarndan ikaytlnm d
qaryaxansasproblemlrdndir.
Uaqdamktbqarmsbtfikirlroyatmaqnonamktblbal
real mlumatlar verilmli, mktb dvrndn vvl ana z uan yeni
dostluqlar qurmaa ynlndirmlidir. Bundan lav, ailnin digr zvlri
dmktblbalyaanmhekaylriniuaadanabilr.
137
Hrvalideynuanznngeyinmsin,yeyibimsinraityarat
mal v hr ya dvrnd onlar dinlmli, problemlrinin ola bilcyini
unutmamaldr.80
Uaqlardamktbqorxusu2crolur:
1.Akut(irlilmi,iddtli)
Akut(irlilmi,iddtli)mktbqorxusuolanuaqlarevdqaldqlar
mddtd xobxtdirlr. Yolda laqlrind v ictimai faliyytlrd tez
tsir drlr. Htta, bu uaqlar evd qaldqlar mddt iind ev tap
rqlarnyerinyetirirlr.
2.Xroniki
Xronikimktbqorxusuiszamanlameydanaglir.Buqorxununmey
danaglmsindgncinuaqlqillrindkiproblemlrininrolubykdr.
Xronikimktbqorxusu,akutmktbqorxusununtamtrsinbirsrauy
unlama tinliklrini ehtiva edir. Xroniki mktb qorxusu olan uaqlar
yalnz mktbdn deyil, eyni zamanda, vvllr zvq aldqlar faliyyt
lrdn d uzaqlamaa balayrlar. Bu uaqlar n drs hazrlar, n d
myynbirmaraqsahsindfaliyytgstrirlr.
Mktbqorxusununilkinlamtlriaadaklardr:
Baars
Qarnars,bulantqusmahissi
tahaszlq,kefsizlik
Yuxunizamndapozuqluq
Mktbmsuliyytlrininyerinyetirilmsindaxsamalar
Ortadabirsbbyoxkngzyalarnaboulmaq
Ksynvsbiolmaq.81
7.1.5. Mktb qorxusuna tutulan uaqlar n valideynlr n

etmlidir?
Valideyn,ilknvbduanniymktbgetmkistmmsiilbal
narahatlqlarna qulaq asmal, bununla bal duyu v dnclrini de
msin rait yaratmaldr. Unudulmamaldr ki, bu problem mktb v
mllimin ucbatndan da ola bilr. Buna gr d ail v mktb daima
ortaqolmalvuanmktbgetmmsinimkanverilmmlidir.
http://okulfobisi.net/
http://www.kendinigelistir.com/
80
81
138
Hr ataana uan narahatln baa ddyn v bunun zamanla

kecyinivurulamaldr.Bundanlav,ailyballnazaldlmas,tk
oynayabilcyioyunlarndstklnmsilazmdr.
Valideynlr mktb n bazarl uaqlarla birg etmli, bu dvrd
qaryaxabilckproblemlrivvlcdnyrnmlidirlr.
7.1.5.1. Mktb qorxusuna tutulan uaqlar n aillr n etmlidir?

1. Uan qorxusu bard danaraq,
sbbiniaydnladrmaaalmaldrlar.
2. Mktb getmdiyi n ona hd
qorxu glmmli v onu qorxutmama
ldrlar.
3. Mlliminuanvziyytinidan
malvlazmglrs,mllimlbirlikd
uaqlabalbiriitkiletmlidirlr.
4. Uan mktbdn uzaq qalmamas
nadiqqtyetirmlidirlr.82
7.1.5.2. Valideynlrin uaqla birlikd drs girmyi doru bir davrandrm?

Mktbd, xsusil sinifd mhitin
tkiledicisi,idarisimllimdir.Ml
limin mvqeyi, qrar hmiyytli yer
tutur. Xsusil mktbin ilk gnlrind
israrla anasndan ayrlmaq istmyn v
sinif mhitin qar reaksiyal olan ua
nyannda,sinifiindshbtolunabi
lr.Ancaqbu,vziyytindavamlolmas
deyil. Bu davran bir ne gn kem
mlidir.
7.1.6. Mllim n etmlidir?

Mllimuaqlaraqarhssasolmalvveriln
taprqlarmtlqyerinyetirmlrinuaqlar
damsuliyythissioyatmaldr.Uaqlaraqarsrt
davranlmamal, problemlrinin n olduu dinl
nilmlivhrzamanonlarnyanndaolduuhissi
http://www.okulfobisi.net/
82
139
alanmaldr.Mllimuaadrsglmyinvacibolduunuvonadyr
verdiyinibaasalmaldr.
Qorxuhissibaauaqlarnda35yalararasvibtidaisinfgedrkn
mahidolunur.Szgednproblem1214yaarasndadamahidolu
nabilr.83
7.1.7. Baada ilk gn stresindn nec yaxa qurtarmaq olar?

Baaya ilk df gedn uaqlarda zaman v mkan mfhumlar tam
formalamadnproblemlryaranr.
- Evimizburadannqdruzaqdr?
- Anammniglibaparacaqm?
- Buradakuaqlartanmram.
- Ehtiyaclarmkimdnistycym,kmkedrlrmi?
- Evdqanunlaryoxdur,buraisqanunlarladoludur.
Uaq bu suallarn cavablarn yaayaraq yrncyi n narahatl
yksk olur. lk gn ana mktbd 12 saat qalb onu mlliml tan et
mli,netmliolduunubaasalmaldr.Birnegnuangrbilcyi
yerdoturmaqdafaydalolabilr.
7.1.8. Adaptasiya prosesi

gruaq1525gnrzindmktbalmasa,mktbdnxarlmas
mslhtdir.nkibunahlhazrdeyil.Lakinvvlbaayagednuaq
larda mktb qorxusu olmur, olsa da tez unudulur. nki o buna bnzr
mhitltandr.
Uaa laqeyd yanamaq v ya bunun tam ksini etmk onda hissi v
xsi inkiaf lngitdiyi kimi, hm d yrnm v adaptasiya problemlri
dyaradr.
7.1.9. Tapr hlletm msuliyytinin yaradlmas

Hrbirvalideynuanntaprilmaraqlanmal,yarananproblem
lribirlikdhlletmlidir.Bu,uaqlarnxounaglck.
gr anlamadqlar yerlr varsa, kinmdn kmk isty bilcklri
deyilmli,onlarabldilikedilmlidir.Taprqlarnetmknuaqox
mcburolunmamaldr.Uaqmktbdngldikdnsonrailkikisaatiind
evtaprqlarnyerinyetirmlidir.
http://www.cpinarcengiztopel.com
83
140
7.1.10. Uaqlarn mktb hazrlamaq n aillr n ed bilr?

Uaqlardiqqtlizlmkvonlartanmaa,anlamaaalmaqlazm
dr.Buhaqdamxtlif qaynaqlardanmlumat alnabilr(mllimlr
dn,mtxssislrdnvs.).
lk vaxtlardan balayaraq hr axam kitab oxumaq, sadc oxumaa
olanmaranyox,dilinkiafndaartrr.
ziinizgrmbacaralanmaldr(zgeyinmsi,yemsikimi).
Valideynlr mktbi seir, lakin uan da gedcyi mktb v alaca
thsililbalfikirlriyrnilmlidir.
Mktb n bazarlq edilib, ota onu oxumaa svq edck kild
dmli, ba verck yenilik hycan il birlikd msuliyytlri d
paylalmaldr.
Bilik sadc mktbd qazanlmr. Bzn uaqlarnza onlarn bilik s
viyylrinilmknsuallarverinvonlardasualvermytviq
edin.
Baladiibitirm,istklrinitxirsalma,oyunlarnqanunlarnauy
mabacarqlaralanmaldr.
7.1.11. btidai mktb balaman saslar nlrdir?

Mktb balamazdan vvl thsil alan uaqlarn bacarqlarn inkiaf
etdirmydahameyilliolduqlargrnr.
Masaarxasndaoturmaq,deyilnlridinlmkvonlardzgnolaraq
hyatakeirmk,baladiibitirmkdoxvaxtbacarqlardr.
Qaydanistifadnin,hrflriyazmanvs.hdsindnasanlqlagl
bilirlr.
Duyu v dnclrini ifad etmy meyillidirlr v suallara cavab
verbilirlr.
Saymabacarrvtoplamaxmannsasnqoyurlar.
Rnglrivsasmfhumlarbilirlr.
Gnlkhadislrizamanagrdoruifadedbilirlr.
Msuliyytlivetdiklrininnticlrindnxbrdardrlar.
Hmyadlar il problemlrini zlri hll ed bilrlr. Duyularn da
idaretmyibacarrlar.
Qrup oyunlarna qatlmaa, oyuna qbul edilmy, qanun v haqlara
hrmtlyanamaaistklidirlr.84
http://saglik.milliyet.com.tr
84
141
7.2. Diqqt atmazl v hiperaktivlik

Diqqt atmazl v hiperaktiv pozulma insanda ya v inkiafna
uyunolmayanifrathrktlilik,istklrinhakimolabilmmkvdiqqt
problemlrinizndgstrnpsixolojigrginlikdir.Belbirpsixolojigr
ginliy uaq v yeniyetmlrd d rast glmk olur. Grndy kimi, bu
problemaildvmktbddahatezznbruzverir.Glin,buprob
leminpsixolojixsusiyytlriilyaxndantanolaq.
Masir dvrd diqqt atmazl ninki uaqlq dvrnd, hminin
insannsonrakyadvrlrinddmahidolunur.Bunamxtlifcmiy
ytlrd,insanlarnaktivifaliyytind,insanlarnbirbirilmnasibtl
rind rast glirik ki, bu msly diqqt verilmsi v bu narahatln ara
danqaldrlmasvacibdir.Diqqtatmazlnmyynldiribonunvax
tnda qarsn almaq n sy gstrilmdikd bu, hmin insanlarn qar
snathsilviprosesinduyunproblemlrinxmasnasbbolabilr.85
7.2.1. Xsusiyytlri
DHPin(diqqtatmazlvhiperaktivpozulma)sasxsusiyyti,
sabit v davaml diqqtsizliyin olmas v daimi hrktlilikdir. Yerimy
tz balayan bir v ya ikiyal uan ox hrktd olmas uan inki
afndagzlnilnhaldr.Ammaonbiryandauansinifd1015dqiq
bel otura bilmmsionuninkiafndagzlnilmzhaldr. Lakinayrayr
hallarda bu kimi hrktlr edn uaa bu problem aid edil bilmz. Aid
olma mrhlsind deyilnlr daha ox v ya mxtlif halda ola bilr,
sadc,unutqanvyadostlarnaqardrstolmaqbuatmazlauyun
saylabilmz.
Problemi daha drindn aradrarkn onun n qdr byk problem
olduunu grm oluruq. DHP problemi n uan inkiaf mddti,
tibbivziyyti,DHPinaildkivziyyti,elmimlumathaqqnda,sosial
iqtisadivpsixolojixsusiyytlr,uanvvalideynlrinbirlikdnzart
etmsi,testvmayinlrinedilmsinbalcamsllrdir.
Probleminoxhisssinineynixsusiyytlrmalikolmasnabaxmaya
raq, uaq v yeniyetmlr n malic mddti frqli ola bilir. Uaq v
yeniyetmlrd mahid olunan DHP hallarnn aadak kild gs
trmkolar.86
http://www.donusumkonagi.net/problem.asp?i=hiper_Aktivitev
http://www.donusumkonagi.net/problem.asp?i=dikkat_eksikligi
86 http://www.mcaturk.com/Dikkat_Eksikligiiperaktivite_9_kategori.html
85
142
oxdananvsskylolurlar.
Ailiindbuprobleminolmasnormalhaliygrdahaoxdur.
Anaatalarnda spirtli ikilr hrislik, xsusil d psixi v depressiv
hallardahaoxmahidolunur.
Boyuvkisiyanagrazolur.
Dzmlolurlar.
Xrdavhssasolurlar.
Xtlripisolur.Sinifdqalmaehtimalnormaluaqlardandahaoxolur.
Mrkzisinirsistemidahaazinkiafedib.
Frdi olaraq istifad olunan Q testlrind zehni inkiaf olduundan
dahaazgrnr.Bunundasassbblrindnbirizehnitnbllikdir.
Dahaoxolanuaqlarndabuxsusiyytlrrastglinir.
Uaqlq vaxtlarnda dcl olanlarn hamsna rftar v davranlarn
dakpsixolojixsusiyytlrgrhiperaktivadveribonlaraproblemkimi
yanamaqdzgndeyildir.
Buxslrd,naz,yeddixsusiyytzngstrmlidir.
Ev taprqlarnda, digr faliyytlrd elementar shvlr edir v z
rin gtrdy vziflrd, yaxud da mxtlif faliyytlrd diqqtli
olmurvlazmolaneylriitirir(msln,oyuncaqlar,mktb,evtap
rqlar,qlmlr,kitablarvyaxudbaqadrslvazimatlar);
Birbaazildanldzamanqulaqasmrkimigrnr.
Tlimatlarizlmyhvslsiatmr.
zringtrdyivmsuliyytlriyerinyetirmkdtinlikkir.
Uzunsrnzehnifaliyyttlbednilrdnimtinaedir,bunlarxo
lamr,yaxudbelilrditiraketmkdhvssizolur.
Diqqtidanqolur.
Gndlikfaliyytlrindoxzamanyaddazifolur.
7.2.2. Yaranma sbblri

DHP irsi v fizioloji bir mfhumdur. Valideynlrin davran uan
DHP davranlarna, nzart bacarqlarna tsir ed bilir. Bzi aradr
malargstrirki,hamilvaxtanannyaadpsixolojigrginlik,hycan,
sxntlar,ailiindsistematikqalmaqalvyaxuddaanannspirtliikilr
v narkotik maddlrdn istifad etmsi dnyaya glck uaqda DHP
yyolaabilr.
143
DHPliuaqlarnbirbirindnhebirfrqiyoxdur.Hrbiruaqdiq
qtinibiryerclbetmkdvyerindoturmaqdatinlikkir.Odurki,
buproblem37yaarasndabalaybsavonlarnyadlarnanisbtnla
mtlri artq v iddtli olursa, bir ox vziyytd eyni lamtlr, davra
nlaruanfiziolojivsosialhyatndavacibproblemlryolar.Lakin
bunubtnuaqlaraamiletmkolmaz.
sasn aild v mktbd DHPli uaqlar hrktlrind bir ox
problemlr yaratdqlar zaman zlrini tqsirli bilmk yerin, sadc zr
istyibbhanlrgtirmyixolayrlar.Malicninpsixisosialtrfibucr
problemlrin qarsn almaqla yana, onlarn buraxdqlar kobud shvl
rinvrdievrilmsininqarsnalmaqndr.87
7.2.3. DHP-li uaqlarda davran xsusiyytlri

Hddindnartqhrktlidirlr;
Sinifdbiryerdoturmur,teztezyerlrinidyimyixolayrlar,lv
ayaqlarndavamloynadrlar;
zbanaqrarvermkd tinlik kirlr.Durmadandanr,qqrr,
baqalarnbiriigrdkdsaxlayrlar;
Nizamszolduqlarnyalarn,kitablarn,qlmlrinivoyuncaq
larnteztezitirirlr;
Taprqlarn v faliyytlrin tkil edilmsind sxldqlar zaman
tinlik kirlr, dftrlrinin basonu myyn deyil, antalarn ni
zaml bir kild hazrlamazlar. Mktb aparlmas lazm olan ya
larnoxuantasndayoxdur,yadalazmszlarvardr;
stklrinitxirsalabilmirlr;
Soruulansuallara,tamamlanmadanvvlcavabvermymeyillidirlr;
Yalandanavourluqedbilrlr.
Sosial
Dosttapmaqdavoyunoynamaqdatinlikkirlr;
Sinifiind,ailvmktbdkiqaydaqanunlaratabeolmaqdatinlik
kirlr;
Diqqtlribaqabiryerdolur,fikirlrinibiryercmlybilmirlr;
Baqalarnaqarbirqdrkobud,hrmtsizvdiqqtsizdirlr.
86cdipnotabax
87
144
Zka
Zkalar normal, ya da normadan artq olmasna baxmayaraq, mumi
drsgstricilriaaolur.nkidiqqtdanqlvoxhrktlilik
uandrsyrnmsindtinlikyaradr;
Diqqtlrioxqsaolur,fikirlritezdalr.mumiyytl,baladqlar
iibaavurmaatinlikkirlr;
zlrin veriln bir tapr istdiklri kimi yerin yetir v ya bitir
bilmirlr. Bu tinlik baqa sbblrl deyil, sadc diqqtsizlikl ba
ldr;
Diqqtlrinilazmolanyerynltmirlr;
Zehintlbednilrdnqarlar.sraredilrs,dahabykproblem
lrxarabilrlr;
Gndlikilrindunutqandrlar.stirahtsaatlarn,yalarn,mlli
mninvalideynlrgndrdiyimesajlaryaddanxarrlar;
lriniplansz,qaydaszvqarqbirkildedirlr;
Dnclriinkiafetmyib.Davranlarnnsonunudyrlndirmirlr.
Fiziki
Smkinkiafgeriqalabilr;
Ortaqulaqiltihab,sttnffsyoluinfeksiyasolabilr;
Sidikqarmaolabilr;
Allergiyalarolabilr;
Mhrrikkoordinasiyaszifolabilr;
Yuxumddtlriqsalar.
Qzuaqlarndahiperaktivlik
Hiperaktivlik zn qz v olan
uaqlarndafrqlikildbruzverir.
Hiperaktivliyin pozulmas cinsiyyt
grfrqlilamtlrsahibdir.
Xsusil qz uaqlarnda hiperaktivlik
problemi olmadan bel diqqtsizlik, fikir
danqlolabilr.nkioxvaxtbuha
dislr qapal, qaradinmz qz uanda
gizli qalr. Uaq diqqtlrini toplamaqda
tinlik kir v bu xsusiyytin hiss olunmas myyn zaman alr. Be
llikld,oxqsamddtddiqqtitoplama,danlanhreydiqqtl
qulaqasmatlbednmktbmhitionlarnqarsnaproblemlrxarr.
145
Qzuandahiperaktivliyinlamtlribunlardr:
Qzuaqlarndafikirdanql(diqqtatmazl)vhiperaktivliyin
sas lamti, baqa uaqlardan gzlnilmyn ilrin onlar trfindn ba
vermsidir. Msln, hndr bir divardan tullana bilirlr. Hrktlri
qeyriiradidir,hddindnartqfalolurlar.Thlklioyunlaramaraqgs
trirlr.Qzuaqlarnnoynadqlarsasoyunlarnvzinfutbol,orupo
lis, atma kimi oyunlar oynayrlar. Digr qz uaqlar il laqd, mna
sibtlrd ciddi problemlri vardr. Hmyadlar il laqd kskin reak
siyalarverir,gzlnilmzhrktlredirlr.Ammabuxasiyytdolanqz
uaqlarndacinsimnsubiyytilbalhebirproblemyoxdur.Httaox
inc, nzaktli, xanm kimi d ola bilirlr. Bu tip problemi olan uaqlar
oyun oynadqda is, hr zaman aparc olmaq istdiklrin gr problem
lrlqarlarlar.Buqzuaqlaryetkinlikdvrlrinddoxhnrliolur
lar. Bu da yetkinlik dvrnd riskli hrktlr etmlri ehtimaln artrr.
Koyunlarnaoxhvsli,sasnolanlarladostluqetmk,evgecgl
mkkimixsusiyytlrvhekimmnhenedbilmzkimidn
cysahibolurlar.
7.2.4. Diqqt atmazlnn msbt v mnfi chtlri

Uaqhrikiimtahanaeynikildhazrladhaldabirindn5,dig
rindn 3 qiymt alr. Burada, el bil, uan beyni ikinci imtahanda ttil
xm kimidir. Hm ail zvlri, hm d mktbdki mllimlr uan
ld etdiyi bu nticlr qarsnda heyrt edirlr. Kompyuter oyunlarna
byk hvs gstrir v diqqtlrini bir nqtdn digrin keirmkd
tinlikkirlr.Onlarmktbddrsidinlmkdeynihvsigstrbil
mirlr.Bziuaqlarsadrsprosesindqanunlarpozmadanyerlrindotu
rur,xyallaradalrvsssizolurlar.Aillruaqlarnntnhalqlarndanv
sssizliklrindnnarahatolurlar.Xsusil,qzlarbuuaqtiplrinaidolub,
tnbl,depressivvxyalprstolurlar.
oxzamandiqqtatmazlolanuaqlartraflarndabavernpro
seslrdn xbrdar deyillr. Bu uaqlar ox vaxt sssiz olur, zlrini idar
edbilmirvknarxslrinkmyinehtiyaclarolur.
146

1. Uaqvyeniyetmlrdnoxrastglinnpsixolojidavran
pozuntularhanslardr?
2. agirdlrixtalaradoruaparanbalcasbblr?
3. agirdlrinizinxtaetmlrininqarsnalmaqnhanstdbirlr
hyatakeirrdiniz?
4. Hanssosialqorxunvlriiltansnz?Sosialqorxununqarsn
sizc,necalmaqolar?
5. Diqqtatmazldedikdnbaadrsnzvlamtlrin
nlrinmunolaraqgstrbilrsiniz?
dbiyyat
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
http://okulfobisi.net/
http://www.kendinigelistir.com/
http://www.cpinarcengiztopel.com
http://saglik.milliyet.com.tr
http://www.donusumkonagi.net/problem.asp?i=hiper_Aktivite
http://www.donusumkonagi.net/problem.asp?i=dikkat_eksikligi
http://www.mcaturk.com/Dikkat_Eksikligiiperaktivite_9_kategori.html
hsanKurt,,Asiln.Ankara2008
S.Seyidov,M.Hmzyv,Psixologiya,Nurlann.Bak2007
M..Hmzyev,YavPedaqojiPsixologiyasnnsaslar,Bak2000
Editor:BirolVural,NitelikliSnfveStressizEitimOrtam,Hayatn.
stanbul2004
12. S.Xlilov,Thsil,Tlim,Trbiy,AzrbaycanUniversitetin.
Bak2005
147
148
VIII FSL
Yeniyetmlik dvrn bax
8.1. Yeniyetmlrd tlim faliyyti v idrak

proseslrinin inkiaf
Yeniyetmlik uaqlqla byklk arasndak ruhi inkiaf v hyata ha
zrlq dvrdr. Yeniyetm dvr hm d keid dvrdr. nki yeni
yetm n uaq, n d bykdr. Bu yada fiziki inkiafda da mrkkb
dyiikliklr ba verir, orqanizmd lazmi mhkmlik gedir, sb sistemi,
zldamarsistemisrtlinkiafedir.Bunlarnhamsyeniyetmninpsi
xologiyasna tsir edir. Keid dvr olan bu mrhld gncd fizioloji,
biolojivpsixolojisahlrdolduqcasrtlidyiikliklryaranr.Busrtli
dyiikliklrl laqli olaraq yeniyetmnin ruhi v emosional dnyas da
bzi dyiikliklr mruz qalr v buna yrmy alan yeniyetm d
tbiiolaraqtinliklrkeirir.
Hrkeiddvrndolduukimi,yeniyetmlikdtinbirkeidinya
andmrhldir.
Yeniyetmlik dvr 1121 yalar arasnda dalalanmalarn ox grn
dytinbirdvrdr.Bumrhlhmdfrtnagrginlikdvradlanr.
Yeniyetmlik dvr hm yeniyetm n, hm d yeniyetmnin ailsi
n tin bir mrhldir. Ail yeniyetmni baa dmkd tinlik
kirs,yeniyetmtrafndaklarnonubaadmdiyinidnr.Valideyn
budvrduannqdrtanyarsavbumrhlninxsusiyytlrinin
qdr drindn bilrs, valideyn yeniyetm mnasibtlri bir o qdr
mlayim olar. Yeniyetm bu mrhld fiziki, cinsi, sosial v hissi sah
lrd frqli bir dvr girmidir. Bu inkiaf dvrnd yaad hadislr
sbbi il yeniyetm zn frqli hiss edir v ox zaman zn ifad et
mkdtinlikkir.
Budvrdemosionallq,fallq,oyanqlqdahaoxstnlktkiledir.
Yeniyetmlr ox hssas v mstqil olmaa alrlar. Lakin bunlara
baxmayaraq, sadlvh, ryiaq olurlar. Onlarn psixoloji hvalruhiy
ylrimnasibtlrgrdyikndir.Nitqlri,xaricidavranlarclbedici
149
voyanqdr.Onlarzlrindqtiyytlilik,csartlilikvmhkmlikkimi
xsusiyytlri bruz vermy alrlar. Yeniyetmnin xsiyytinin for
malamasnda tqlidetm myyn stnly malik olur. Bel ki, onlar
bykxsiyytkimi,mhkmxarakterlixslrkimizlrinigstrmy
alrlar.Yadvrlrinqteyinzrindngednfiziolojivpsixolojiinki
afsonralaryuxarsinifyalarndaznmxsuskeyfiyytlriksetdirir.
Tlim faliyytinin tsiri altnda yeniyetmlrin idrak proseslrinin
inkiafndadadyiiklikbaverir.
Tlimfaliyytiyeniyetmlrinqavraynasasltsirgstrirvonla
rn inkiafn srtlndirir. Bu dvrd agirdlrin qavray geni hatli
olmaqlaardcl v seicixarakterdayr.Onlarnqavray noxmaraq
landqlar cisim v hadislrl bal olur. Yeniyetmlrd zaman, mkan,
hrkt qavray da xeyli inkiaf edir. Yeniyetmlik dvrnd hafiz d
xeyliinkiafedir.Mntiqihafizfalkildinkiafetmybalayr.Yeni
yetmlr mntiqi, elc d ixtiyari hafizdn istifad etmy stnlk ve
rirlr.Bununsaysindmexanikihafiznininkiaflngiyir.Yeniyetmlr
dyaddasaxlamanyaxladrmaqyollarnamaraqartr.
Kiikyal mktblilrdn frqli olaraq, yeniyetmlr maraql material
mumildirmy v sistemldirmy daha ox yer vermy alrlar.
Tdricnyeniyetmlrbelbirqnatglirlrki,mnalyaddasaxlamav
yadasalmadahastnhmiyytmalikdir.bhsiz,hlelmateriallar
daolurki,onlarhrfnyaddasaxlamaqvyadasalmaqlazmglir(trif
lri,teoremlrivs.).Bukimihallardamexanikiyaddasaxlamaaehtiyac
hiss olunur. Lakin bu zaman mexaniki yaddasaxlama myyn drcd
mnalaqsilrtlnir.Msln,tarixignlriyaxyaddasaxlamaqn
agirdlronlarmyynhadislrllaqlndirirlr.
Tlim faliyytinin tsiri altnda mntiqi hafiz fal bir kild inkiaf
etmybalayr.Yeniyetmlrmlliminkmyisasndayaddasaxlama
nnsmrliyollarndanistifadetmybalayrlar.
Yeniyetmlikdvrnddiqqtininkiafndadaznmxsusxsusiy
ytlrmahidolunur.Budvrddiqqtinteztezyaynmashallarz
ngstrir.Uantlimfaliyytindkisasldyiikliklrtlbatvma
raqdairsinidyimsi,agirdinayrayrfnlr,mllimlrmnasibti,
keirdiyipsixihallar,yenivrngarngtssratbolluu,cinsiyetimnin
balanmasillaqdargcltssratlar,yallqhissiilbalproblemlr
v s. diqqtin tzahr v inkiafna, burada mnfi hallarn zn gstr
msinsbbolabilir.
150
VIIIFsil.Yeniyetmlikdvrnbax
Tlim v trbiynin tsiri altnda yeniyetmlrd sabitixtiyari diqqt

inkiaf etmy balayr. Yeniyetmlik dvrnd txyyln inkiafnda
xeyliirlilyibaverir.Brpaedicitxyylykskinkiafsviyysina
tr.Romantik,fantastiksurtlrinyaradlmasnameyilykskolur.Yaart
dqca yeniyetmlrin txyyl dyiir. 1415 yalarda txyyl surtlri
daharealvdahatnqidixarakterdamaabalayr.Bununlayanaola
raq,hmindvrddyeniyetmlrromantiksurtlrdntamyaxaqurtara
bilmirlr.
Yeniyetmlrd yaradc txyyl xeyli inkiaf etmi olur. Yeniyetm
lrin txyylnn inkiaf tlim materialn daha smrli v yaradc
kildmnimsmlrinimkanverir.Yeniyetmlrldetdiklribiliklri
yenisahyttbiqetmybalayrlar.
Yeniyetmlrdtfkkrninkiafndaxsusilirlilyibaverir.On
larn tfkkr kiikyal mktblilrin tfkkrndn sasl kild frq
lnir.Budvrdtfkkrdahamumilmi,dahadrinvmcrrdxa
rakter dayr. Adtn kiikyal mktblilr sasn konkret cisimlri m
qayisedir,frdihkmlrinifadsinstnlkverir.Balcaolaraqmumi
tsvvrlrvmitanlaylarnasaslanrlar.Yeniyetmlriselmian
laylar mnimsyir v onlara istinad edirlr. Daha ox mumi hkmlr
dn istifad edir, onlarn tfkkr n ox mcrrd xarakter damaa
balayr.
Budvrmcrrdtfkkrninkiafnsensitivdvrhesabolunur.
Konkretvyaniobrazltfkkrzyerinimcrrdnzritfkkrverir.
Yeniyetmlrintfkkrgenimumildirmychdgstrmklsciyy
lnir. Hans davran formasn semsindn asl olmayaraq, yeniyetm
lrdtfkkrnmstqilliyivtnqidiliyizngstrir.88
8.2. Yeniyetm n hiss edr v nec davranmaq istyr?

1. mumiyytl, yeniyetmnin hisslrind sabitlik olmad grnr. Bir
gnvvlsevincliv enerjiliolanyeniyetm,ertsign oxmyusv
zgn ola bilr. Hisslr qsa zamanda da dyi bilr. Bu sbbl d
valideynin bunu qbul etmsi v hr df Dnn ox yax idin, indi
n oldu sn? kimi sorusual etmmsi v tzyiq xarakteri dayan
yaxnlamalardanistifadetmmsilazmdr.
2. Bu dvrd yeniyetm hisslrini ox dolu v coulu yaayr. str ss
tonu olsun, istrs d mimikalar vvlki mrhllr gr, hisslrini
dahaoxistifadetdiyinigstrmkddir.
S.Seyidov,M.HmzyevinredaktorluuilPsixologiya(sh.502505)
88
151
3. Digr dvrlrdn frqli olaraq, bu dvrd daha ox xyal qurur v

reallqdan myyn mddt uzaqlar. Bu xyallar glck planlarla,
yaxuddaqarcinsllaqliolabilir.
4. Yetkinxsmyynmddtyalnz,tkqalmaadastnlkverbi
lr.zotanakiln v yalnz,tkqalmaistdiyinisylynyeni
yetmninciddibirproblemiolduunufikirlibnarahatolmamaqdaha
mqsduyundur.
5. Bu dvrd dost ox vacib bir amildir. Bu
sbbl dost seimi mvzusunda yeniyet
mninoxdiqqtliolmasvailninonun
lahssasdavranmaslazmdr.
6. Budvrdyeniyetmninfrqlndirilmv
tqdiredilm ehtiyac ortaya xr. Bu ehti
yacn ail iind qarlaya bilmyn yeni
yetm, onu frqli dostluq mnasibtind
olduuqruplardadmyalr.
8.3. Yeniyetmlik dvrnd yaranan ruhi sxntlar

Mahidlrimiz gstrir ki, bu dvrd bir qrup yeniyetmd depres
siya hallar daha ox zn gstrir. zninam problemi, qar cinsl
yaanan problemlr, mktb v ail iindki problemlr buna sbb ola
bilr. mumiyytl, bu tip depressiyalar qsa mddt rzind yaanr v
mdaxil etmk el d vacib deyil. Yeniyetm zn zgn v pis hiss
edir,ancaqgndlikhyatnadavamedbilr.Ruhisarsntkeirnyeni
yetmlrdisdepressiyannarformalaryaranarsavbelbirpsixoloji
vziyytin qars alnmazsa, yeniyetm intihar ed bilr. Msln, zn
mnvi chtdn dyrsiz hiss edir. Bunun sbblri arasnda yaxnlarn
incitmk,lmnnolduunubilmkistyi,yalnzlqhissi,uaqlqdang
ln sevgi skikliyi, lmayrlq v s. kimi travmatoloji mrhllr vardr.
Bundan lav, yeniyetm myyn zaman sbi chtdn grginlck
hallara d bilr. Bu zaman onunla shbt etmk mnaszdr. Bel olan
hallarda yeniyetmnin sakitlmsini gzlmk mslhtdir. Digr bir
problemdyemkyemqaydalarnnpozulmasilbaldr.Xsusil,ox
yemkvyayemyirddetm,hmininkkolduunufikirlmkyeni
yetmninhllivacibolanproblemlrindndir.89
http://www.pdrciyiz.biz/ergennehissedernasildavranmakistert1196.html
89
152
8.4. Yeniyetmlik dvrnd n ox ba vern hycan nvlri

8.4.1. Qorxu
Yeniyetmlikd qorxu hissi bir mnada uaqlq dvrnd yaanan
hallarileynidir.Gncfrdlrnxsusilbilinmyneylrqorxunun
ml glmsin sbbolur.Yeniyetmninmaraqgstrdiyifaliyytlrin
nticsinitxminedbilmmsidonunqorxmasnasbbolabilr.Yeni
yetmlikd btn hissi mvzularda frdin zn nzart ed bilmk
vrdiiniqazanabilmsivacibdir.
Yeniyetmlikdqorxuhissisasmrhldbaverir:
1. Obyektlr qar hiss ediln qorxular: lan, it, piik, sian, su, tyyar,
frtna,odvsair.
2. Sosial mnasibtlr qar hiss ediln qorxular: digr insanlarla tan
olmaq, lalaa edn insanlarla bir yerd olmaq, ictimaiyyt qarsnda
danmaq, ya da ksriyyti byklrdn ibart bir qrupa zv olmaq
gnclrdqorxumeydanagtirbilr.Bucrsosialqorxuutancaqlqv
yatccblkklindgrnr.
3. Yeniyetmninzillaqliqorxular:yoxsulluq,lm,znnvya
ailsindn bir frdin ciddi bir xstliy tutulmas, mktbd v ya
iinduursuzluamruzqalmasyeniyetmdqorxuyaradabilr.Ye
niyetmqorxuvziyytindqamavyavcuduntaqtininksilmsi,
titrmsi, trlmsi kimi fiziki hadislrl qorxduunu bruz verir.
Ya artdqca, traf mhitl olan mnasibtlrin artmas nticsind
qorxularnyavayavaazaldgrnr.
8.4.2. Hycan:
Hycanlar real sbbdn ox, xyali sbblrdn ml gln qorxu
tiplridir. mumiyytl, hycan qorxudan daha uzun zaman hat edir.
Hycan,kemidfrdimmnunetmynbzihadislrnticsindm
lglbildiyikimi,frdinglckllaqlifaliyytlrinddyaranabilr.
8.4.3. Qzb:
Yeniyetmlik dvrnd qzb sbb olan hadislr, mumiyytl,
sosialtrkiblihadislrdir.gryeniyetmylaedilrs,onayalandan
larsa,ondaqzbhallarbaverbilr.
8.4.4. Ruh dknly:

grbiryeniyetmninarzuvyamqsdininqarsnaxanxariciv
yadaxilimanelrvarsa,ozamanyeniyetmdruhdknlybaver
153
ckdir.Belpsixolojihallarnbirqismiqzbdn,ammaksriyytipsixo
lojigrginlikvsxnthallarndanmeydanaglir.Mahidlrimizgst
rirki,birqrupruhdknlyyaayanyeniyetmzntlriniinsanlara
gstrmkl traf mhitin diqqtini clb edib onunla maraqlanmalarn
istyir. Frdin ruh dknly annda gstrcyi davran onun yana,
ictimai kemiin, tcrblrin v bu ruh dknlynn sbbini qav
ramalsnbaldr.
1. ctimai v bri faktorlar yeniyetmd zn inamszlq hissi yaradr
ki,budaemosionalgrginliysbbolur.
2. Ailiindemosionalvsosialchtdnmkmmlbiruaqlqdvr
keirnfrd,yeniyetmlikdvrnnmnfiliklrinidahaasanbirkil
d hll ed bilr. Uaqlq illrind vladlaryla dostcasna dialoq qur
mabacaranvalideynlr,budialoquyeniyetmlikdvrndddavam
etdirrkgncnlazmolanrhbrlikmissiyasndayerinyetirmi
olurlar.90
3. Sosial tzyiq nticsind ml gln inamszlq v bhlilik hissl
rinin yerin, yeniyetmy, bir xsiyyt sahib olduu hiss etdirilmli,
iind v sosial hyatnda arzularn, bacarqlarn v ehtiyaclarn uy
unbirkildhyatakeirbilmsinkmklikgstrilmlidir.
4. Yenibirmhituyunlamaqhryadatinolduukimi,yeniyetm
lik dvrnd uyunlamann daha da tin hyata keirildiyi mahi
dlrimiznticsindmlumolmudur.Bununbalcasbbi,yeniyet
mdnqsabirvaxtiindbiroxyenimhituyunlamasnngzl
nilmsidir.
8.4.5. Yax ki etdim mrhlsi

Balacabirqsbnindrdmxtlifmhllsivaridi.Birincimhlld
Bliammalaryaayrd.BuBliammalareldnrdlrki,hrza
mandzgnqrarverirvnedcklrinibilirlr.Hrhansbirprobleml
zldiklri zaman is verdiklri cavab Bli amma olurdu. Tbii ki, bu
cavablar da hmi yaln idi. Gnah da baqalarnn zrin atmaqda
ustalamdlar.
IkincimhlldEdcymlrmskunlamd.Nedcklrinibil
diklrininanrvzlrinibuedcklrieyyavayavahazrlayrdlar.
Tam edcklri vaxtda anslarnn trsin dndyn iddia edirdilr. Bu
mhlldyaayaninsanlarndizlridylmkdnyaraolmudu.Yaama
larnvacibolanqrarlarbeltxirsalrdlar.
http://www.donusumkonagi.net/makale.asp?id=4084&baslik=ergenlik_doneminde_en_
sik_rastlanan_heyecan_bicimleri&i=ergenlik_sorunlari
90
154
ncmhlldyaayanKakilrhyatoxgzlanlayrdlar.N
yinnecedilmsigrkliyinioxgzlbilirdilr,lakiniidnkedikdn
sonra.Bunlarndabalarhmiqaniindolurdu,divaravurmaqdan.
QsbnintbitininvevlrininngzlolduumhlldisYax
kietdimlryaayrdlar.Kakilrbumhllygzintiyglrvonla
raheyranlqlabaxardlar.EdcymlrdKakilrlbirlikdbum
hllyglmkistrdi,lakinhecrvaxttapabilmirdilr.Bliammalar
ismhlldkigzlliklrigrmkvzin,aaclarnklglrininkifayt
drcdsxolmamasndan,gnindahatezdomasgrkliyindnika
yt edrdilr. Yax ki etdimlrin n byk atmamazl is beyinl
rindbhanuydurmamrkzlrininolmamasidi.Bunagrdyaadq
larmhithmigzl,nizamlvrahatidi.
Ndeyirsn?!BizdbuhftYaxkietdimlrmhllsinkkmi?91
8.5. Yeniyetmlik dvrndki emosional

davranlarn sbblri
1. Hr yan znmxsus uyunluq dvr var v bu uyunluq dvr
psixoloji chtdn emosional grginliyi d z il bir yerd gtirmi
olur. Yni sonrak ya mrhlsinin gtirdiyi yeni vziyytlr uyun
lamaq, hm zehni, hm d hrktl laqli davranlarda dyiiklik
lrsbbolur.
2. Yeniyetmuaqlqdvrndkivrdivfikirlrininartqznki
fayt olmadn fikirlir. Emosional grginlik mnimsnmi olan bu
vrdilrinyerinyenilrininqazanlmasnticsindortayaxr.
8.6. Yeniyetmlikd qli inkiaf

Yeniyetmlrd fiziki v cinsi dyimlrl birlikd, zehni bacarqla
rnda da dyiikliklr ba verir. qli inkiaf yeniyetmlrin yalnz zlri
nin,aillrinin,yoldalarnnvmllimlrinindeyil,dnyagrlriz
rind d uzun mddt tsirli olur. Yeniyetmlrin dnm prosesi dyi
ir. Getdikc daha ox glck haqqnda fikirlir v mcrrd dnc
lrin tsiri altna drlr. dealizm, cinsilik, xlaq, din v s. mvzularla
laqli zlrin aid dyrlr qazanrlar. 1112 yalarnda balayan mntiqi
dnmninyeniyetmlrsviyysinatdbuzamanamcrrdfaliy
ytdvrdeyilir.Mcrrdfaliyytdvrndolanbiruaqslproblem
lrini hll etmk mcburiyytind olduu halda (nki onun dncsi
ZiyaBaran,CantenKayalhamverenBaarykleri(sh.8384)
91
155
indiki zaman il mhduddur), mcrrd faliyyt dncsin sahib olan

yeniyetm, trafn nzri bir kemi, ya da glcy balayan ehtimal
daxilindolanproblemlrlmulolur(glcyinzralabilir).Mcr
rd faliyyt dvrnd bir uaa bilik mcrrd olaraq verildikd, biliyi
sistemli v mntiqli bir ld qbul ed bilir. Yeniyetm is hadis ba
vermdnnticlrinitxminetmkbacarninkiafetdirir.Zehnindbir
oxalternativlrigzdnkeiribanalizetmbacarnasahibolanyeniyet
m mntiqinticlrld ed bilirv istrmcrrd,istrkonkretld
olsun,mrkkbproblemlrisistemlikildhlledbilir.
Sonnticetibaril,yeniyetmlrglcyiproqnozladrdistiqamt
dgrm vreal,yadaehtimalolunanproblemlralternativhllyollar
fikirlmklbacarqqazanrlar.
Yeniyetmnin glcy meyilli planlar qura, davranlarn tnqid ed,
dyrlrsisteminiinkiafetdirbilmsivzntanyaraqqbuledbil
msimcrrdfikirlmbacarnnqazanlmasnasbbolur.Busbbl
mktblrimizd ua maraqlandran mvzular zrind mcrrd d
nm bacarnn srhdlrini genilndirck debatlara yer vermk, on
lar drsdn lav mtaliy istiqamtlndirmk, oxunanlar dyrlndir
mkkimifaliyytlrolmaldr.92
Valideynlrtvsiylr
vladlarnznmktbhyatilmaraqlann
vladlarnznyoldalarilsizddostolun
vladlarnzarasndaayrsekiliksalmayn
vladlarnzdabyndiyinizchtlrisylyinvonadyrverin
vladlarnztezteztnqidetmyin
Televizorabaxmaqlarndavladlarnzayaxvrdilrqazandrn
vladlarnzn mllimlri haqqndak fikirlrini v yaxud narahatlq
larndinlyin
vladlarnza ehtiyac olduu qdr pul verin, digr bac v qarda,
elcdagirdyoldalarilmqayisetmyin
vladlarnznvaxtlvaxtndadrsgedibglmsinnzartedin
Mktbinictimaihyatndaitiraketmsinicazverin
Aildmaddivziyytinyaxolmadnagr,vladlarnzasoyuqv
laqeydmnasibtgstrmyin
http://www.donusumkonagi.net/makale.asp?id=4080&baslik=ergenlikte_bilissel_gelisim
&i=ergenlik_sorunlari
92
156
Atailvladarasndakmnasibtahilvzirarasndakmnasibt
bnzmlidir
vladlarnzacavabdeholun,msuliyytdnboyunqarmayn
vladlarnzlatmnnalrtlrksmyin
vladnzndrsvsediyiixtisasamaranartrn
Aildvladnistisevgiy,nvazi,diqqtehtiyacduyduubirvaxt
daonaqarsoyuqvkobudmnasibtgstrmyin
vladnzgclviradliolmaaarn
vladlarnzabahalhdiyylralmaqla,onlarbunavrdietdirmyin.
8.7. Nsillraras uzlama

Psixoloqlaryeniyetmlikdvrn2frqlihaldamahidetmilr:1ci
halda,uaqlardahahssas,emosionalvduyularylahrktedn,traf
dakhadislrdndaha teztsirlnnv xarakterlrihl formalamayan,
2cihaldaisfikirlrindqrarlvqtiyytli,zlrinibykkimigstrn,
rftar v davranlarnda, elc d nsiyyt zaman zn oxbilmi kimi
gstrmyalanvzlrinixarakteriformalamkimigstrirlr.
8.7.1. Yeniyetmnin fikirlri

Yeniyetmlrzlrininbucrhrktlrinibeletirafedirlr:Yallar
mniml balaca uaqla olduu kimi rftar edirlr. Mn onlarla razlaa
bilmirm. Mni hr dqiq izlyir, addmba irad tuturlar: bunu elm
ona dym, ora getm, kiminl gedirsn?, n zaman gedirsn?,
niygecgldin?vs.
Yeniyetm ninki bu v ya digr mhdudiyyt z etirazn bildirir,
eyni zamanda, mxtlif msllrin hllind z mstqilliyini brqrar
etmy alr; N vaxt, harada, n qdr v kiminl gzmk, drslri n
vaxthazrlamaq,nvaxtoxumaq,sannecdaramaq,ngeyinmk,nec
hrktetmkvs.
Ya artdqca bu xsusiyyt daha qabarq kild nzr arpr. El bil
ki,yeniyetmznqsdnszbaxmamaobyektinevirir.Eynizaman
da, baqa adamlarn yannda ona irad tutulanda, yeniyetm hr eydn
imtinaetmybalayr.Yaddasaxlamaqlazmdrki,belbirxsusiyytox
hssaslqla drk olunan xsi lyaqt hissindn, yeniyetmnin, bir nv, z
xsiyytininalaldlmasna,thqirolunmaa,mstqilliyininlindnaln
masnahebirvchlrazlamadndanirliglir.93
.Qdirov,.N.MmmdovYapsixologiyas(sh.154)
93
157
8.7.2. Yeniyetm v valideyn mnasibtlrindki hallar

Birincihalda,zhquqvvziflrinindaimsxdrldnhissedn
yeniyetm yallarn qadaa, gstri v tlblrini yerin yetirmmk
nmxtlifyollaraxtarr,hiylgrlikedirvyalandanr,birszl,z
hrktlrinhaqqqazandrmaaalr.vvllryallarntzyiqinveri
lncavabkimiqiymtlndirilnbucrxoaglmzdavranxsusiyytlri
getgedmhkmlnirvuanxarakterlamtinevrilir.Uaqyalnn
daltsizliyin dz bilmir, z daxili almin qapanr, zn tnha hiss
edir. Yeniyetmnin fikrinc, valideynlr baqasn baa dmk iqtidarna
malikdeyillr.Mhzbunagrdyeniyetmonlarnhrcrry,tlbv
szlrinimahiyytinvarmadandrhalrddedir.lbtt,valideynlrn
bundan dhtli he n yoxdur. Onlar yeniyetmnin rftar v davranla
rnidaretmkdtamamilacizqalrlar.
kinci halda, yal yeniyetmnin tzyiqi altnda z xsi grlrin
ziddgedrkvvlicazvermdiklrinindiicazverir.Lakinyalbucr
hrktind he d ardcllq gstrmir. Dorudur, bu vaxt yal il yeni
yetmarasndakziddiyytlrinsaybirqdrazalr,ancaqonlarba ver
dikd valideynlr xlmaz vziyytd qalr, yeniyetm hr df onu get
diyi gzt gr tqsirlndirib nvbti gzt nail olur. Qeyd etmliyik
ki,hadislrinbucrgediihedxoaglndeyildir.Buradablalcht
orasndadrki,nyal,ndyeniyetmnyietmkolar,nyietmk
olmazmslsinidqiqdnmkistmir.
nc halda, yallar zaman kedikc yeniyetmni daha uaq hesab
etmir, bir nv onunla hesablar v davran trzlrini mvafiq surtd
dyiirlr.Belolduqdatinliklrazalrvdemkolarki,myynmd
dtdnsonratamamilaradanqalxr.Yallarlayeniyetmarasndaziddiy
ytin ba vermmsi v uan mstqillik meylinin dzgn istiqamt
ynldilmsinvalideynvmllimlryeniyetmninxsiyytin,onun
statusuna, mnliyin, xsi lyaqtin hrmt hissi il yanama bacarma
ldrlar. Yeniyetmlik dvrnd mhm xlaqietik gr v tsvvrlrin,
habelxsiyytinsosialxlaqiquruluununsasqoyulduundanalmaq
lazmdr ki, yeniyetm il yal arasndak btn ziddiyyt v mnaqilr
qarlqlrazlama,qarlqletimadsasndaaradanqaldrlsn.94
Valideynlrtvsiy
Yallar,hreydnvvldrketmlidirlrki,yeniyetmilzlriara
sndak mvcud mnasibt qaydalar pozulmudursa, demli, yeni tipli
.Qdirov,.N.MmmdovYapsixologiyas(sh.156157)
94
158
mnasibtqaydalarnakemklazmdr.gryallarbunubaadmr
s, onda iin tbbskar rolunda yeniyetm z x edir. Tbiidir ki,
belmnasibtlrinhyatakeirilmsintdricnbalamaqlazmglir.95
Yeni tipli qarlql mnasibtlrl laqdar qeyd etmliyik ki, bu cr
davran formasnn ilk tbbskar yallar olmaldr. Bel olduqda vali
deynvmllimlrhmuaqlarlayenimnasibtlr,hmdonlarda,ya
llninkiafnarhbrlikvnzartetmkimkannayiylnirlr.grya
llar uaqla khn mnasibti dyidirmirs, hadislrin sonrak gediind
bilavasityeniyetmninzmnasibtlrinyenitipdolmasnachdgstrir.
Buradamxtlifhallarznbiruzverir.vvla,yeniyetmilyal
lar arasndak tinlikr artr, ziddiyytlr durmadan kskinlir. Yal
inadlazvvlkimnasibttrzindnkinmir.Buis,yeniyetmninciddi
etirazlarna,szqulaqasmamasnagtiribxarr.Yallarnuaabucr
mnasibti uzun mddt davam edrs, onda bu ziddiyytlr yeniyetm
xsiyytinintkklndmnfiroloynayr.96
8.8. Mnvi mnasibtlrin yaxladrlmas

Burada yeniyetmnin mstqillik v msuliyyt hissini artrmaq da
bykroloynayr.Bsbununechyatakeirmklazmdr?
vvla,almaqlazmdrki,yeniyetmevdmxtlifilrinicrasnda
yallarnnyaxnkmkisiolsun.Belolduutqdird,yeniyetmolan
anann yaxn kmkisi v mslhtisin evrilir, onun qaysna qalr.
Yeniyetmqzisznevinbalacasahibsihesabedir.Yallarlabucr
nsiyytraitindyeniyetmyallqhissindahatezyiylnir,gcatan
hrbiridyallarnkmkisinevrilir.Nticd,bucrqarlqletimad
raitindyeniyetmilyallararasndahebirziddiyytyerqalmr.
kincisi,qarlqlmnasibtlrovaxtsmrliinkiafedirki,yalye
niyetmni znn n yaxn dostu hesab edib onun btn ilrinin bila
vasit itiraks v mslhtisi olur. Eyni zamanda, yal yeniyetmnin
mslhtvtkliflrinimmnuniyytlqbuledir.
ncs,yalmyynhddigzlmkl,znnrftarvdavra
nndauaqnxsinmunyevrilmkl,onuzmuliyytvma
raqsahsinthrikedir,faydalbacarqvvrdilryiylndirir,mxtlif
tinliklriaradanqaldrmaaaldrrsa,qarlqlnsiyytlazmisviyy
dinkiafedir.97
Orada(sh.155)
Yenorada(sh.156)
97 .Qdirov,.N.MmmdovYapsixologiyas(sh.157158)
95
96
159

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Xtalgnclrinsasortaqxsusiyytlrinlrdir?
Yeniyetmlr,adtnnecdavranmaqistyirlr?
Yeniyetmlikdvrndyarananruhisxntlaranmungstrin.
Yeniyetmlikdvrndnoxbavernhycannvlrihanslardr?
Gnclrinartqemosionaldavranlarnnsassbblri?
Mcrrdfaliyytdvrhansyadvrlrinihatedir?
1121yaarasdvrnmnfichtlrihanslardr?
Yeniyetmliyininkiafnhanstiptdbirlrihyatakeirrdiniz?
Mntiqi testlr (istisnalar yolu)

1. Birnfrbankyarb.QartiyaZahid,yaNcf,yadalidir.Onlarifad
verirlr.Mstntiqbilirki,onlarndyalandanr.
klbaxnvdeyingrkbankyarankimdir?98
MlikBaxBabayevZkaoyunlar(sh.8)
98
160
2. Hrportretinaltndaolannadnyazn.Sizmlumdurki:
MehdiilBilaleynktaxr.
BilalDmirlQasmnarasndadr.
Fazilllrizrinddayanmayb.
SahiblDmirinlindhenyoxdur.99
99
161
3. AltyeniyetmArzu,Vahid,Tural,Sfr,RamilvPaayataqxanannikinci
mrtbsind,ayrayrotaqlardayaayr.Sizmlumdurki:
SfrPaannotanagirmkndrdqapdankemlidir.
Ramilincmibirdivarqonusuvar;
PaavannaotanagetmknTuralnotandankemlidir.
RamilinotavannaotanaVahidinkindndahayaxndr.
Arzununotann
ikiqapsvar,
onlarnhebiri
Paannotana
almr.
Sfrinota
Paannkndan
bykdr.
Kimhansotaqda
yaayr?100
4. Sinifpncrsininsinikims
sndrb.BuzamanotaqdaNatiq,
ZrifvKamilolublar.Mllim
bilirki,Natiqhevaxtyalan
danmr,Zrifhmiyalan
danr,Kamilisbznyalan,
bzndorudanr.
Natiq:Kamildgnahyoxdur.
Kamil:niNatiqsndrb.
Zrif:Gnahmnddir.
klbaxnvpncrnikiminsndrdntapn.101
Orada(sh.6)
100
162
dbiyyat
1. S.Seyidov,M.Hmzyv,Psixologiya,Nurlann.Bak2007
2. http://www.pdrciyiz.biz/ergennehissedernasildavranmakister
t1196.html
3. http://www.donusumkonagi.net/makale.asp?id=4084&baslik=ergenlik_
doneminde_en_sik_rastlanan_heyecan_bicimleri&i=ergenlik_sorunlari
4. Ziya Baran, Canten Kaya lham veren Baar ykleri, Kariyer n.
stanbul2007
5. http://www.donusumkonagi.net/makale.asp?id=4080&baslik=ergenlikte
_bilissel_gelisim&i=ergenlik_sorunlari
6. .Qdirov,.N.MmmdovYapsixologiyas,Maarifn.Bak1986
7. MlikBaxBabayevZkaoyunlar,AltunKitab,Bak2005
8. S.Seyidov,M.Hmzyv,Psixologiya,Nurlann.Bak2007
9. .S. Bayramov, . lizad, Sosial Psixologiya, QappPoliqraf n.
Bak2003
10. Prof.Dr.brahimEthemzgven,BireyiTanmaTeknikleri,PDREM
n.Ankara2007
11. JeanPiaget,ChildsConceptionoftheWorld,London1929
101
163
Uaqlarn yuxulara bax*

Uaqlq illrind insan trfindn hadislr subyektiv, yaxud da ob
yektivqiymtverilmsi,zdaxilialmininbaadlmsiqeyrimmkn
dr.Onagrduaqzyuxularnnsubyektivchtdnizahndabyk
tinliklrlqarlar.Uaqlarnyuxunuanlamadrraksizrindkiara
drmalar, onlarda ikili grn v ikili izah, yni daxili v xarici izah il
aqlanmas,ikincifikrinmvcudluuillaqdarbykmaraasbbol
mudur.
Butdqiqatmsbtqiymtlndirsk,ondabizzmznprimitivd
nctrzimizivLevgBruhlininbuhaqdasyldiyifikirlrinhamsnbir
knara qoymalyq. Biz uaq analogiyalar il primitiv addmlar arasnda
laqlr he bir bh il yanamayacaq. Burada uaqlar z arzular,
yuxular il laqdar suallar verir v fikirlrini tinlikl izah edirlr. Biz
dkrplrqayilyanabonlarnsuallarncavabszqoymaqistmirik.
Bizimkafibildiyimizbuaradrma,drdsualdanibartdir.Birincisual:
Narahatlq xyaln mnbyidir. Xyal ndir v harada yaranr? ksr
uaqlarxyalnbadayarandnbildirirlr.
Bzilriisxyalnancaqgeclryarandnsylyirlr.Digruaqlar
iseldnrki,gecvaxtbirixyalednddigridxyaledirvya
xud,yuxununformalamasnasbbolanqaratstdr.
Uaqlarayuxununvaxtgrrsn?vyuxununiygrrsn?kimi
suallar da vermk olar. Alnan cavablar aid olma xsusiyytlrin gr 3
sahyblnr:
1. 56yaluaqlarinanrlarki,yuxuevdnknarbiryerdnglir,otaqda
ba verir v onlar da bunu gzlri il grrlr. Onlar hycan il bil
dirirlrki,yuxuonlaretdiklrishvlrzndnevdnknaraatacaq.
2. 78yaluaqlarisdnrlrki,yuxuonlarnbalarnda,fikirlrin
dvgzlrinddir.Yuxunuonlarotaqlarnda,qarlarndagrrlr.
*
Dyrlioxucularmz,Uaqlarnyuxularabaxmvzusuyenivmaraqlolduundan,
JanPiajeninChildsConceptionOfTheWorldkitabnnDreamsbalaltndakhis
ssini(shif88112)olduukimisiztqdimedirm.
164
Uaqlarnyuxularabax
3. 910yaluaqlarnfikrinc,yuxufikrinmhsuludurvbeyininiind
baverir.
Birinciblm:Yuxuxaricdnglirvxaricdqalr.Buonagrdirki,
uaq birinci df yuxunu reallqla qardrr. Oyandqdan sonra da yuxu
baverirvrealolur.Onlaryaddailyuxuyaddanqardrrlar.Ham
bilirki,qarabasmailoyananuasakitldirmknectindirvbunun
real olmadn anlatmaq qeyrimmkndr. Biri uaqlqda grdy yu
xunu nql edir: Uaq vaxt inanrdm ki, qatar hqiqtn d mnim z
rimdnkeir.Bushnnitamolaraqxatrlayabilirm:qatarrelsivalideyn
lrimin yaad yer kifayt qdr yaxn idi. Anam ua beiy qoyub
qatar yolunu tzc kemidi ki, qatarn mnim zrim gldiyini hiss
etdim. zm gcl arxaya atdm v hl d qarmdan srtl ken
qatargzmnnngtirirm.Sondamnoyandm,anamssldimv
onayenidnqovudum.12yamaqdrbushvdnclrinanrdm.
Baqa vaxtlar is xyal sadc, bizim qarmzda olmaq n dn
lr. Eyni kild, bizim mkdalarmzdan biri uaqlnda valideynl
rininonudnizdbomaqistdiyininanb.Buradayendyaddandak
ogrntyuxunuifadedir.
MilleFeiginuaqlarnyuxunureallqdannecayrdnaradrr.Obu
nticyglmidirki,9yanakimiuaqlarnmhakimsindsasyuxu
larncfngiyatdeyil,tamksin,reallnfaktlarilziddiyytvbaqa
larnnfikirlrinqarxmaqalr.Bu,erknyalardadahaoxhmiyyt
dayr.Ancaqsoruhmdonugstrirki,reallqvyuxunufrqlndir
mkasandeyilvxsusilemosionalyuxularreallqlateztezqardrlr.
Bsondailkdfyuxuilreallnfrqinvardqdauaqonunecizah
edir?bhsiz,oyuxuyaaldadcreallqdrdeyckdirepinalkillr
dolduukimi.Bukillrdolmayaneylrgstrilibyuxu.Ancaqonun
tsviretdiyivarlqlarkazvboyasrfreallqdr.Sullyqaranlqolanbir
otaagetmkistmynuanqeyriiradireaksiyasnqeydedirnki
ootaqyuxularladoludur...
Banf: yuxu iqlardan dzldilmidir, deyir. Bu iqlar kiik lam
palar, kiik velosiped kimidir (yni axamlar velosipedlr zrind olan
iqlarkimi).Buiqlaraydanglir.Baqaszl,Banfyuxularnmlg
tirniqlar,ayilngzarpaniqqaynaileynitutur.
HAD(6;6):
Snbilirsnyuxundir?
Snyuxudasan.Nsgrrsn.
165
Haradanglir?
Smadan.
Snonugrbilirsn?
Yox(!)....h,yuxudaolanda.
Mndyatsaydm,yuxununharadangldiyinigrrdim.
Yox.
Niyyox?
nkisnyuxudaolmayacaqdn.
Snonatoxunabilrsn?
Yox.
Niyyox?
Ona gr ki, o bizim qarmzdadr. Sn yuxuda olanda yuxu grrsn,
ayqolandaisyox.
KUN(7;4):
Yuxulargecdnglir.
Onlarharagedir?
Hryer
Snnilyuxugrrsn?
Azmil.
Yuxuharadadr?
Gecd.
Yuxuharadabaverir?
Hryerd,otaqlarda,evlrd.
Dahadqiqharada?
Yataqda.
Snonugrbilrsn?
Yox,yuxutkcgecolur.
Baqakimsbilrmiki,snyuxugrrsn?
Yox,obizoxyaxndr.
Snonatoxunabilrsn?
Yox,hminvaxtmnyuxudaoluram.
Yuxufikirlrdnmlglir?
Yox.
Oharadadr?
Gecd.
Gecdharada?
166
Uaqlarnyuxularabax
Yaxnda.
Obizimdndymzfikirlrdeyilki?
Yox.
Kimsonugrbilr?
Yox,nkisnonabaxsan,oyoxolacaq.
SC(6):
Yuxuharadanglir?
Gecdn.
Ondir?
O,axamdr.
Gecnecdir?
Qara.
Yuxularnecmlglir?
Sngznyumandayuxugrrsn.
Nec?
Bilmirm.
Yuxularharadadzldilir?
Bax,orada(pncrnigstrir).
Yuxularndnmlglir?
Qaradan.
Bli,ancaqndn?
qdan.
Onlarhardanglir?
ldkiiqlardan.
qlarharadadr?
Orada(kiqlarngstrir).
BOURG(6):
Snnvaxtyuxugrrsn?
Gec.
Snyuxunuharadagrrsn?
Smada.
Bssonra?
Yuxugeclrglir.
Yuxuyatoxunabilrsn?
Yox,sngrbilmzsn...sonradaki,yatrsanax...
167
Yax,bsyuxudaolmasan?
Ondayuxugrbilmzsn...
Snyatarkngrdynyuxularbaqalargrbilr?
Yox,nkiondayuxudaolursan.
Niysnonugrbilmzsn?
nkigecdir.
Yuxularharadanglir?
Smadan.
Yuxugrmknotaqdansolmaldr?
Snonuaydngrbilmzsn,nkisnhminvaxtyuxudasanvgec
dir,yniqaranlqdr.Ancaqkimsonugrbilmlidir
BARB(5.1/2):
Snheyuxugrrsn?
Bli,mnyuxudagrmdmki,liminiinddeikvar.
Yuxularhqiqtdir?
Yox,onlarbizimgrdymzkillrdir.
Onlarharadanglir?
Allahdan.
Snyuxugrndaznaqolur,yoxsabal?
Bal.
Mnsningrdynyuxulargrbilrm?
Yox,nkihminvaxtsnoxuzaqdaolacaqsan.
Bssninanan?
Bli,ancaqo,iyandrr(ynimnimyuxumugrnd).
Yuxuotaqdadr,yoxsasniniind?
Omnimiimddeyil.Necolabilrki?Olsayd,mnonugrbilmz
dim(!)
Bssninananonugrbilr?
Yooox,omnimlyatmr,tkcbalacabacmmnimlyatr.
Zenq(6):
Yuxularharadanglir?
Onlargecdnglir.
Yuxuzznglir?
Yox.
Yax,onumlgtirnndir?
168
Uaqlarnyuxularabax
Gec.
Yuxuharadadr?
Onlarotaqdadzldilir.
Yuxularharadanglir?
Smadan.
Yuxularsmadaduzldilir?
Yox.
Onlarharadadzldilir?
Otaqda...
RIS(8.1/2,qz):
Yuxularharadanglir?
Gecdn.
Snyuxugrnd,yuxunharadaolur?
Yatamda.
Yatandaharada?
Otaqda,oxyaxnda,mnimyanmda.
Yuxuharadanglir,(yuxununmnbyindir)?
Gecdn.
Mngryanndaolsaydm,grdynyuxunugrmliidim?
Yox.
Bssnonugrrsn?
Yox.
Yax.Bsondaondir?

Ondnsmlglir,yoxsahendnmlglir(ynifizikibirvarl
var?)
Yox,ndnsmlglir.
Kazdan?
(Glr...)Yox.
Bsndn?
Szlrdn.
Bsszlrndir?
(Danr...)
Yuxudadanrsan,dzdr?Bsodanqndnmlglir?
Smadan.
Smadaharadan?
169
...
Osmadanecdzldilir?

Yuxularzznglir,yoxsaonlarkimsgndrir?
zznglir.
Nnyuxugrrk?
nkibizbireyhaqqndadnrk.
Rissingrlrindisdanqillaqdarbiroxfikirlrmvcuddur:
Danqndnmlglir?
Havadan.
Bsharadanglir?
Havadan.
Bsyuxu?
Smadan.
Mont(7;0):
Mnoradaolsaydm,sninyuxunugrbilrdim?
Bli.
Onlarharadanglir?
ldn.
Onlarngndrir?
nsanlar.
Snyuxundangrrsn?
zrindnmankenadam.
Yuxunsninqabandadr,yoxsaiind?
Qabamda.
Harada?
Pncrminaltnda.
Mnoradaolsaydm,onugrbilrdim?
Bli.
Shronugrbildin?
Yox.
Niyyox?
nkioyuxuidi.
Bs,oyuxuharadanglirdi?
...
Onusndzldirdin,yoxsabaqas?
170
Uaqlarnyuxularabax
Uaqlarla aparlan sorusuallar gstrir ki, onlarn fikirlri birbirin

dnfrqliolsada,anaxttietibarilonlareynidirlr.Buuaqlarnyuxu
xaricdnglnvgzlrininnndcanlanankillrvyaiqdr.killr
realhadislriksetdirmbaxmndanxyalolaraqqalr,ancaqfizikivar
lq etibar il onlar mvcuddur. Yni onlara gr, bu grntlr srf fiziki
varlasahibdirvhebirkildqlivarlyoxdur.
sassualbelverilirdi:grsndnbaqabirieyniotaqdaolsayd,o
da snin grdyn gr bilrdi? n realist uaqlar bu suala msbt
cavabverdilr.nkionlarfikirlirlrki,yuxuitirakednobyektlrdn
tryn v fiziki varl olan grntlrdir. Bu grntlr gec vaxt glir
vonlarnxaricindbiryerd,msln,otaqdayr.Onagrdbaqa
lar onu gr bilr. Ancaq digrlri bu fikri rdd edirlr. Maraqldr ki,
onlarzlrinindbuyuxularayqhaldagrbilmycklrininanrlar.
Ona gr ki, suala cavab verdiklri zaman yuxuda grdklri haqqnda
yox,yuxunumlgtirnsbblrhaqqndadnrdlr.Bourgagr,
gec olduunagr,yuxunugr bilmzsn.. Onunotandadrdey,fi
kirldiyieyyuxununsbbidir.Buodemkdeyilki,o,yuxununbeynin
dolduunudnr.Onlaryuxugrdklrizamangzlrininqapalol
duunu bilslr d, yen d yuxunu gzlri il grdklrin inanrlar.
Montunnmayndsiolduuqrupdakuaqlardanfrqliolaraq,buqrup
dak uaqlar subyektivliyin balancndadrlar, ancaq onlar yen d rea
listdirlr.kinciqrupuaqlardanfrqliolaraq,birinciqrupuaqlarhld
sadrealizmintsirialtndadrlar.Dzdr,ikinciqrupuaqlardadabuvar,
ancaqifadetmkistdiklrizamantinlikkirlr.
Yuxununyerinibilmkddikiqrupunfrqlicavabvar.Birinciqrup
dakuaqlaryuxununonunbaverdiyiyerdolduunainanrlar.Msln,
gryuxukdkiadamhaqqndadrsa,ondayuxukddir.Ancaq,o,
realdeyil,yniillziyadr.Ancaqgrntnnfizikivarldamvcuddur.
nki onlar olmaqla grnmk arasndak frqi tam drk etmirlr.
Yni yuxuda kni grrm, ona gr d yuxu kddir. Ancaq yuxu
nunillziyaolduunubilnuaqlardabubirazfrqlidir.Yni,onlarhm
d yuxunun z otaqlarnda olduunu dnrlr. Bunun sbbi is mn
tiqlrininonlaraqalibglmsidir.
kinciqrupis,sadcolaraq,yuxununotaqlarndayerldiyininanr
lar. nki bu uaqlarn dncsi yuxunun real olmadn anlayacaq
drcdinkiafetsd,grntnndaxilibirtsvirolduunubaad
ck qdr inkiaf etmyib. Ona gr d yuxunun yerinin otaq olduuna
inanmaqrealizminsubyektivizmilvzolduunainanmaqdr.Hqiqti
grntdnayrabilnbuqrupuaqhldgrntnnmahiyytinitam
baadbilmir.
171
Grnty xarici, fiziki varlq kimi baxmaq ox maraqldr v uaqlar

buna inanrlar. Msln, yuxunu grdyn killr olaraq baa dn
Barb, bizim tklifimiz baxmayaraq, yuxunun z daxilind olduunu he
crqbuletmirOmnimiimdolabilmz,nkielolsayd,mnonu
grbilmzdim.
Metr(5):
Yuxusninbanniinddir?
Yox,mnyuxununiindym,yuxumnimbamdadeyil.
Bu, ox maraqldr. Yni yuxu sanki mni iin alan bir eydir v o
mnim iimd ola bilmz. Metr yataqda olmaq v yataqda olduunu
bilmkarasndakfrqitamanlayrSnyataqdasanancaqbunubilmir
sn. O, yuxunun real olmadn tam anlayr. V znn d yuxuda g
rntsiltsvirolunduunuqbuledir.Ancaqyendbugrntnn
qayna,ynitrdiyisubyektzdr.Buodemkdirki,o,yuxudagr
dklri grntlr il hmin grntlrin sli arasnda bir ballq oldu
unainanr.
Bu misallardan anlayrq ki, bu qrup uaqlar yuxularn zlrindn k
nardabiryerdgrntdnibartolduunavbugrntnndaimiola
raqonlarnfizikivarlndantrdiyininanr(ynicanlyayndaolduu
kimi).
Sonrakmaraqlmqamyuxununmaddsihaqqndauaqlarnfikir
lridir.Bubardhrikiqrupuaqlarnfikirlrioxardr.Ancaqbirindn
baqaburadauaqyuxunungecdnvyaqaradanibartolduunainanr.
Bu inanc yuxunun xarici varlna inanmaqla baldr. Yuxu ldn glir.
Yni gecdn. Ona gr d yuxunun maddsi d gecdir. Baqa hallarda
isyuxununmaddsiolaraqonuntkiletdiyisasobyektlrgstrilir.Yu
xuda olan vizual grntlrdn tsirlnn uaqlar hans ki, ksriyyt
tkil edir yuxunun maddsinin iq olduuna inanrlar. Yuxusunda ss
eidnlronunszlrdn,ynihavadanibartolduunainanrlar.
Yuxunun qaynan aradrdqda iki tip cavab grrk. Birinci qrup
uaqlaryahebirizahvermir,yadaonlarnizah,sadcolaraq,yuxunun
maddsi kimi dndklri ey il eynidir. Msln, uaq dey bilr ki,
yuxuldn,smadan,gecdnvyaotaqdanglir.Bunlarnhamseyni
eydir.gruaqyuxununparlaqolduunuvurulayrsa,tbiikild o,
yuxusununqaynakimiay,gni,kiqlarngstrir.
nmaraqls,bziuaqlaryuxununonlarnyuxudagrdklriadamlar
trfindndzldildiyininanr.Msln,Montagr,yuxusununqayna
yuxudagrdyadamdr.Butipuaqyuxularnnqaynanyuxudagr
172
Uaqlarnyuxularabax
dklriobyektlrbalayrlar.Bununsbbiniaxtardqdabunticygl
mkolurki,bziuaqlaryuxularbirczakimigrrlr.Ynionlarbirya
ramazietdikdyuxugrrlrvbununladaonlarczalandrlrlar.Aa
dakimisalbunanmundir.
BAG(7):
Yuxunukimgndrir?
Allah.
Nec?
Ogecnimlgtirirvbizimqulamzapldayr.
Yuxularnecdzldilir?
Szlrl.
Bsonlarnmaddsindir?
Hrflr.
Bobbiryuxusunudanr.O,yuxusundaorugrr.
Buyuxuharadangldi?
Allahgndrdi.
Nn?
Mniczalandrmaqn.nkimnanamincitmidim.
SC(6):
Bizniyyuxugrrk?
nkiiqonlardzldir.
Nn?
Bizczamzvermkn.
Nn?
Bizialletmkn.
Bu misallardan grrk ki, uaq n onun yuxusu tsadfi hadis
deyil,dahaoxhisslrininnticsidir.Bzivalideynlruaqlarnbuinan
cndanistifadedrkyuxularnnonlarnetdiklrininczasnkdirmk
olduunainandracaqqdrshvhrktedirlr.
Msln, Sci, yuxularnn he bir mnvi nticsi olduuna inanmasa
da bir sbbi v hdfi olduuna inanr. Giamb is yuxusunun sbbinin
yuxudagrdklrixslrinetdiklrignahilrolduunainanr.Giamb,
Mont v Metr yuxuda grdklri grntlri onlar tsvir etdiklri real
varlqlarillaqlndirirlr.Giambyuxularntrmyerininbaolduu
nainansada,yuxusununotaqdavyabaverdiyiyerdolduunuqbul
edir.Sonradao,yuxununsbbininyuxudagrdyxslrinetdiyih
rktlrolduunudeyir.
173
Biz bel bir nticy glirik ki, bu uaqlar yuxulara xyal v illziya
olaraqbaxsalarda,grntnnfizikivarlnainanrlar.Vbufizikivarlq
tsvir etdiyi obyektdn tryir. Nec ki, szlr aid olduu obyektlr v
eyni zamanda, biz yaxndr, elc d grntlr tsvir etdiklri otan
iinddir.Buodemkdeyilki,buqrupuaqlaryuxudagrdklrigrn
tlri canl v urlu varlq olaraq qbul edirlr. Yox, sadc, onlar hl
grntnnfikrinmlgtirdiyibirvarlqolduunainanacaqsviyyd
deyillr. Uaqlar grdklri yuxunun tsadfi deyil, onlar czalandrmaq
nolduunainanrlar.
Yuxununemosionalaspektiondanibartdirki,uaqlaryuxudagrdk
lriyalardeyil,xslriyuxularnnsbbikimiqbuledirlr.Msln,
uaqgraynvyagecningnigndrdiyininanrsa,buonlarnyu
xuda ay v ya gecni grdyn dlalt etmir. Ancaq yuxunu filan xs
gndrdi deyirs, demk hmin xsi yuxuda grb. Bu daha realist bir
baxdr.nkigrntinsanqaynaqldrsa,ogrntnnfizikivarlna
inanmaq daha asandr, ninki grntnn digr yalardan trmsin.
nkiinsanngrnmsihissvemosiyalarildahaoxlaqlivrealdr.
mumiyytl,grnthaqqndauaqlarnfikirlrimaraqldr.
14 yal Dan uaqlqda heykllrin canl olmad haqqnda ancaq d
n bilrdi. V ya killi otaqda insann tk olmadna inandn xatr
layr.
2yalDardivardanaslmrsmyerdndalayb,nkidnb
ki,kildkiqzlarzdalblar.
Buuaqlartrfindngrntilgrntnnqaynaarasndakilaq,
hmdadlarvadlarnverildiyiyalararasndaklaqkimibaadlr.
Btnuaqlarilkdfyuxugrdkdonunreallnainanrlar.Sonra
trafndaklar v valideynlrinin tsiri nticsind onlar bu fikirdn da
nrlar.
14 yal Dann ailsind inanclara yer yoxdur. O deyir ki, yuxu onun
nrealbireyidi.Baqabirdnya...Hrksyuxuyagedndnsonrao
dnyaya syaht edir. Fiziki olaraq yatanda qalsa da, z btnlkl o
dnyadadr.
Msln,o,yuxudadflrlpiiklrigrdynxatrlayr.Bupiiklr
onunarxasncaglirdilr.Bu,onuoxqorxudurdu.Ancaq realhyataqa
ytmaqnonunbirsilahvaridi.Oznyeratrdvsonraaylrd.
Aylan kimi hl d qorxu iind olan Dan piiklrin onu yediyini d
nrd.
174
Uaqlarnyuxularabax
UaqvaxtDanksruaqlarnhissetdiyizn qriblik, xsiyytin

itirilmsi,hreyinmcburibirsbbdndolaybavermideyas,hre
yinncdnqrarladrld,insannetdiyihrktgrmsuliyytda
madvbusbbdndczalarnolmamasfikrinidayrd.Eynixsu
siyytlri,o,yuxun d fikirlirdi.Sankiyuxu ikinci birdnyadr. V
budnyadahreyyuxugrniniradsixaricindbaverir.
Danndediklrindnqdrhqiqtolduunudemktindir.Ancaq
buqraraglmkolarki,uaqlnbirincidvrndonlaryuxudakgrn
tlri aln xaricind v grntnn mnbyindn tryn fiziki varlq
kimiqbuledirlr.
kinci dvr. Yuxunun mnbyi bizik, ancaq yuxu yen d bizim xari
cimizddir.
Bumrhlbirincidndahamaraqldr.nkiuaqrealizmininnks
kin formasn ks etdirir. Bu sviyyd olan uaqlar artq yuxunun da
xildn tryn bir ey olduunu anlayrlar. Ancaq onlar yuxuya xarici bir
varlqverirvonunotaqda,onlarnyanndaolduunainanrlar.
ksr hallarda uaqlar mstqil olaraq bu qnat glirlr ki, yuxu
grmlrininsbbionlarnfikirlrivyabalarillaqdardr.Yuxularn
reallqla olan ziddiyytin gr, onlar yuxular ruhi ey olmasa da, n
azndanreallqdanuzaqolanvdahaoxdanq,grntvdncil
balbireykimiqbuledirlr.
Aadakmisallarbirincivikincidvrarasndakeiddvrnyaa
yanuaqlaraaiddir.
HORN(5;3):
Snbilirsnyuxugrmkndir?
Bli.nsanlargrndyuxugrrsn.
Yuxuharadadr?
Tstd.
Hanststd?
Yataqalarndanglntstd.
Yuxularharadanglir?
Buradan(mdsinigstrir)
Bsondanecolurki,yuxugrndonlaryataqalarndaolur.
nkisnelbilirsn.
Hornonudalavedirki,yuxugznqarsnabirnesantimetraral
glir.O,dncninazilaparlmasnainanmasada,onudqfsind
175
yerldirir. Bs Hornun yuxunu tst il laqlndirmsi nfs almaqla

laqlndirmkleynidirmi?RisvFaqndediklriilmqayisetdikd,
elolduunainanarq.
DUG(6):
Yuxundir?
Yuxunuaxamgrrlr.Snnshaqqndafikirlirsn.
Yuxuharadanglir?
Bilmirm.
Sninfikrinc?
Mnimfikrimc,onlarbizdzldirik.
Snyuxugrndohardadr?
Evdnknarda.
Nnorada?
nkisnozamanayqolursan.
Bssonra?
Yuxuitir.
Snyuxugrndoharadadr?
Bizimlbiryerd.
Harada?
Yataqda.
Harada?
Yaxnda.
Mnoradaolsaydm,onugrbilrdim?
Yox....Bli,nkisnyataayaxnolacaqdn.
Yuxuharadanglir?
Hebirtrfdn.
Nyiniindnxryuxu?
Yataniindn.
Bso,orayanecgirir?
Onagrki,snyuxugrrsn.
Yuxuharadadzldilir?
Yataqda.
Nec?
Havail.
Havaharadanglir?
ldn.
Nn?
176
Uaqlarnyuxularabax
nkipncraqdr.
Snnnyuxugrrsn?
nkidnnbizimmygetmidikvoxqorxmuduq.
Yuxunugndrnnsvar?
Bli,qular.
Niy?
nkionlarhavanxolayrlar.
Dugsonradediki,o,yuxusundasgrlrigrb.
Buyuxuharadanglmidi?
ldn?
Haradan?
ooxooxuzaqlardan,oradan(pncrdnlgstrir).
Niy?
Onagrki,oradaklkvar.
Yuxunungndrir?
Hava.
Bssonra?
Qular.
Bssonra?
Gyrinlr.
Bs,sonra?
Elbuqdr.
Niygyrinlr?
Onagrki,klksndgyrinlrsevinirlr.
Gyrinlryuxularhrhansbirsbbgr,mqsdlikildgndrirlr?
Yox.
Onlaryuxulargndrdiklrinibilirlr?
Yox.
Bs,niyonlaryuxulargndrirlr?
Klksirdey.
Gyrinlryuxunuzlridzldirlr?
Bli.
Nec?
Klyigtirmkl.
Klkolmasayd,yuxugrbilrdik?
Yox,onagrki,yuxuglbilmyckdi.
177
Bu iki maraql shbt, birinci v ikinci dvr arasnda keid dvrn

yaayan uaqlarn dnc hadissi haqqnda dediklrini xatrladr. D
ncssdir,ynitstvhavadantkilolunmudur,hmdaxili,hmd
xaricidir.
Maraqldrki,Dugadlarnzehnivarlqolduunudrketmybalayan
uaqlarkimi,yuxununheyerdnglmdiyiniqbuledir.
Aadaklarbirincivikincidvrarasndaolanuaqlarlaolanshbt
lrdir.
Pig(9):
Yuxularharadanglir?
Yuxudayknsnkiminsyanndaolduunudnrsn.Gndzbirey
haqqndaoxfikirlnd,axamonuyuxudagrrsn.
Yuxundir?
O,hen.
Oharadanglir?
Bilmirm.Mnc,zznglir.
Haradan?
Heyandan.
Yuxuharadadzldilir?
Otaqda.
Harada?
Snyatarkn.
Oharadadzldilir?Otaqda,yaxudsniniind?
Mnimiimd..ld.
Snc,hansdr?
ld.
Yuxuharadanglir?Sniniindn,yoxsaldn?
Mnimyanmdan.
Harada?
Otamda.
Nqdruzaqda?
O,30cmnngstrir.
Dus(9)txminneynivziyytddir.Odainanrki,yuxununmnbyi
hm daxili (azda), hm d xaricidir. Bu, az il dndklrin inanan
vdncnihavaileynitutanuaqlarnvziyytinbnzyir.Pigbiraz
daha irli gedrk grdymz v dndymz eylr haqqnda yuxu
178
Uaqlarnyuxularabax
grdymz, yni yuxugrmd zmzn d hmiyytli rol oynad

mzdeyir.Ancaqo,hldyuxununbizimiimizdngldiyinivslin
dqaynanndaxiliolduunuqbuletmir.
Aadak misallar aydndr ki, ikinci sviyyy aiddir. Bu sviyyd
kilrininancnagr,yuxubizimiimizdnglir,ancaqyuxunugrrkn,
o,xaricdyerlir.
Schi(6)oxallbalacaolandr.O,bizimsuallarabykmaraqlaca
vabverirdi.Onagrdonuncavablaroxdyrlidir.
Snbznyuxugrrsn?Yuxundir?
Sn,gecyarnshaqqndafikirlirsn!
Yuxununilgrrsn?
Ruhunla,dncnl.
Yuxuharadanglir?
Gecikn.Yuxunubizgstrngecdir.
Bunmnayaglir?Yuxunugrrkno,haradaolur?
O(aznnucundabamdaszvar),o,gecilbamarasndadr(!)
Snyuxugrrkngzlrinbalolur,yoxsaaq?
Bal.
Bsondayuxuharadadr?
Qaranlqolankimiyuxuglir.
Oharadadr?
Ayqkn bandadr. Yuxudaykn l xr (!). Gecykn gec olur. Sn
yatandansonraartqgecolmur.
Yuxuglndoharadaolur?
Gzlriminnndvondansonradivaradorugedir.
Sninatanonugrbilr?
Yox.
Tkcsngrbilrsn?
Bli,nkiyatanmnm.
Sci yuxunun dncdn ml gldiyini v onun sl qaynann z
mz olduunu bilir. Ancaq o hl d yuxunun bdn nisbtn daxili bir
eyolduunudrkedbilmir.Yuxunugrbilmkngzlrbalolsa
bel,o,gecilgzarasndaolmaldr.BusbbdndSciyuxuyagedr
knyuxununlxdndnr.Scininfikrinc,bireyingrnbil
msi n onun mtlq ld olmas grkdir. Onun realist dnclri,
xaricd olmaq, vxaricd grnmk arasndak frqi baa dmy
mane olur. gr o, yuxunun sl mahiyytini baa dsydi, onu divarn
179
qarsndadeyil,yabanda,yadagrdyobyektlrd(mktbd,gld)
yerldirrdi. Btn bunlara baxmayaraq, Sci baa dr ki, tkc z z
yuxusunugrbilr.
Aadakshbtisbirrsmillaqdaraparlr.
Fav(8)mlliminintaprilmktbdnknardaonunbanagln
hadislriMahiddftrinqeydedir.Qeydlryaz,yaxudrsmola
bilr.BirshrFavdftrinbelbirqeydyazr:Bugnyuxudaeytann
mni yandrmaq istdiyini grdm v yaznn aa hisssin yuxusunu
tsvirednbirrsmkir.RsminsoltrfindFavyataqdauzanb,orta
daeytanvar,sadaisgecpaltarlarndaFavayaqstnd,onuyandr
maqistyneytannqarsndadr.Favnbursmiuaqrealizmininbariz
nmunsidir. Yuxu arpaynn knarnda cryan edir. Ona gr d Fav
gecpaltarndadr.Sankieytanonuyatandanxarb.
YuxununqaynailinancdaFavdaScikimidnr,yuxunund
ncdnmlgldiyininanr.
Yuxundir?
O,dncdir.
Yuxuharadanglir?
Snnisgrrsn,sonraonunhaqqndafikirlirsn.
Bizyuxularzmzdzldirik?
Bli.
O,ldnglir?
Yox.
Favhmdonubilirki,bizzbeynimizvurumuzil dnrk.
Bundanbaqa,o,yuxusunu,tkcznngrbilcyinibilir.Nbiz,n
d bir baqas onun otana gln eytan gr bilmzdi. Onun baa
dmdiyieyisyuxunundaxilimahiyytidir.
Snyuxugrrkno,haradadr?
Gzmnqarsnda.
Harada?
Snyataqdaikn,gznnqarsnda.
Harada,oxyaxnda?
Yox,otaqda.
BizrsmdFavnportretinigstrdik.
Bundir?
Mnm.
Hanssnsnbu(|)yoxsabu(||)?
180
Uaqlarnyuxularabax
Yuxudabu(||nugstrir).
Bu(||)ndir?
Bu mnm. Mnim gzlrim xsusil orada (|) qalmd ki, baxa bilsin
(yuxuya)(!)
Sningzlrinordaydi?Necordaydi?
Mnbtnlkloradaidim,xsusil,mnimgzlrimoradaidi.
Bssninbdnininbaqahisssi?
Odaoradaidi(yatagstrir).
Onecolabilrki,snhmyataqdaolursan,hmdayaqst?
Mndnikidnvaridi.Mn,eynizamanda,hmyataqdaidim,hmd
ayaqstbaxrdm.
Gzlrinbalidi,yoxsaaq?
Bal,nkimnyuxulayrdm.
BirazsonrasankiFavyuxunundaxilimahiyytinibaadd.
Snyuxudaiknyuxusniniinddir,yoxsasnyuxununiind?
Yuxubizimiimizddir,nkiyuxunugrnbizik.
O,baniinddir,yoxsalnd?
ind.
Elindicsndemidinld.Buiinddedikdndemkistyirsn?
Snyuxunugznlgrbilmzsn.
Yuxuharadadr?
Gznnnd.
Gznnndnisolur?
Bli.
N?
Yuxu.
Favbaadrki,yuxunundaxilimahiyytivar.Oanlayrki,yuxunun
xaricdgrnmsiillziyadr.Ancaqo,yenddeyirki,illziyannyaran
masnxaricdnisfizikibirvarlnolmaszruridir.
Snhqiqtnoradaidin?(||)
Bli,ikiqatoradaidim(|v||).
Mnoradaolsaydm,snigrbilrdim?(||)
Yox.
Snmnikiqatordaydmdemklnyinzrdtutursan?
Mnyuxudaiknhmhqiqtnoradaidim,hmdeytanlaidim.
181
Veriln cavablardan aadak nticlri xarmaq olar. Fav yuxunun

xaricdgrnmyiilxaricdolmannfrqinibaadmr.Obaadr
ki,yuxununbailbirlaqsivar,nkiyuxunugrnbizik.Ancaqo,
yuxununxaricindfizikiolaraqmvcudolduunabhetmir.Onagr
d Fav n yuxu, sanki gzgd grnn xyaldr. Fav keid dvrn
yaadnziddiyytlifikirlrdeyir.Tbiiki,obundanxbrsizdir.
Fav ikinci klin fiziki olaraq onunla laqli olduuna inanr. Hmi
nin,hmyataqda,hmdayaqstolmanmmknlyFavnrealizmi
nin mhsuludur. kinci rsmin birinci rsm il laqsi realist inanc sbut
edir. Biz gr, kil il onun tsvir etdiyi insan arasnda he bir laq
yoxdur.Ancaqrealistbeyinlrnotaqdaolanxyalvrsmin,onunts
viretdiyiinsanlayaxndanlaqsivardr.
Bumlahizlrinfantastikolmadnsbutetmknbirbaqaua
nfikirlrinbaxaq.
Mos (2: 6) yuxunu sn yuxulayarkn ns haqqnda fikirlirsn v
onugrrsnkimitsviredir.
Yuxuharadanglir?
O,sninbtngnrzindhaqqndafikirldiklrininnticsidir.
Yuxuharadadr?
Sninnnd.
Kimsonugrbilr?
Oh,yox.
Nnyox?
O,grnmzdir(Buifadoxinandrcdrvonugstrirki,Mosld
grdymz grntlr haqqnda yox, grnmz, dncnin proyeksi
yasolangrntlrdndanr.)
Yuxugznnnddir?
Yox.
Bsharadadr?
Birazuzaqda.
Haradauzaqda?
Yuxuglibgednvgrbilmdiyineydir.
Mith(7):
182
Snbilirsnmiyuxugrmkndemkdir?
Bli.
Biznilyuxugrrk?
Uaqlarnyuxularabax
Gzmzil.
Oharadanglir?
rkdn.
Snyuxunugrrknoharadaolur?
Yuxununznd,almda.
O,hqiqtnvfizikiolaraqoradadrm?
Yox.
Bsharada?
ld.
ldharada?
Otaqda.
Card (9 ) Yuxu onun n Sn fikirlnd ki ev yanr, sn yana

caqsankimidir.
Yuxudorudur?
Yox,nkisnyuxudaolursan.
Bsondaondir?
Alovdur.Snnsfikirlndonugrrsn.
Yuxuharadanglir?
Badan.Aldan.
Snnzamanyuxugrrsn?
Fikirlnd.
Nil?
urunla.
Yuxuharadadr?
Yataqda.
Obizimiimizddir,yoxsanmzd?
Otaqda.
Harada?
oxyaxnda.
Snindiconubildin?
Yox,mnoxdanbilirdimki,yuxuotaqdadr.
Gren(13;6):
Yuxuharadanglir?
Snnsfikirlnd.Obizimzmzdnglir(Alnngstrir).
Yuxuharadadr?
Burada(30smgznnnngstrir).
183
Kenn(7)Yuxusnnyisalndaqurandamlglir.Vbizaz
mzlayuxugrrk.
Yuxugrndsningzlrinbaldr,yoxsaaq?
Bal.
Mnoradaolsaydm,sningrdynyuxunugrbilrdim?
Yox.Snonugrbilmzsn,nkiosnyaxnolmayacaq.
Nngrbilmrm?
nkiobizyaxndeyil.
Ondaharadadr?
Bizyaxnolmayanyerd.
Harada?
Uzaqda.
Sninfikrincharada?
Obizdoruglir.
Haradanglir?
Azdan.
Snyuxudamktbinigrrsn?
nkisnozaman,sanki,mktbdolursan.
Yuxuhqiqtnmktbddir,yoxsatxyyld?
Hqiqtnmktbddir.
Yzfaiz?
Yox.
Yuxumktbddir,yoxsasninaznda?
Mnimazmda.
Sndemidinki,o,uzaqdadr.Budediyindorudur,yoxsayox?
O,uzaqdadr.
Yuxardak misallar yuxunun n olduunun kfinin onun harada ol
masnaolaninancnqdrkkldyidiyinigstrir.Kennyuxunuaz
ilgrdyndesd,onuhekimingrbilmycyindlilolaraqyu
xunu mktbd, yni ba verdiyi yerd yerldirir. Kenn yuxunun onu
mktb gtrdyn inanmr. Sadc olaraq, yuxuda grdy grnt
nnmktbdolduunainanr.Onunyandaolanuaqlarndannda,
gnin adnn gnd olduuna inandqlar kimi. Buna baxmayaraq,
ikincisviyyninuaqlarnnksriyytiyuxunugzlriil30smmsafd
yerldirir.
Mlahizlrin100faizdoruolduunudemknbiz,ilkncdaha
ykskinkiafednuaqlarsorusualetmliyik.
184
Uaqlarnyuxularabax
Drap(15):
Sndncnigrbilrsn?
Bli, yuxuda. Yuxu grmzdn vvl sn ns haqqnda fikirlirsn v
onugrrsn.
Snnilyuxugrrsn?
Yaddamla.
Yuxuharadadr?
Heyanda.
Oharadadr,sninnnd,yoxsabanniind?
nmd.Onugrbilrsn,ancaqtoxunabilmzsn.
Niynnd?
nkiosniniindolsayd,onugrbilmzdin(Birincisviyydnolan
Barbnfikrinineynisi).
Drapdahadzgnfikirlir.nkionagryuxuhebiryerddeyil.
Yniyuxufizikivarlqdeyil.Ancaqo,hldyuxununonunnndoldu
unainanr.
BizyuxunundaxilimahiyytiniDrapabaasalmaaaldq.
Snindimnigrrsn?Kenilmnigrdynxatrlayabilrsnmi?
Bli.
Sninxatrladnoeyharadadr?
Gzmnnnd.
Niy?
nkisnbanniinigrbilmzsn.O,sankimnimgzmnnn
ddir.
Olmaqla grnmk arasnda frqi baa dndn sonra (sanki), Drap
sondarazlarki,yuxuonunbandadr.O,yuxununbanniindoldu
unubaadr.
Onaverdiyimizizahataolantccbaydnkildgstrirki,o,vvl
lrolmaqvgrnmkarasndakfrqibaadmyib.
Pug(7;2):Yuxu,onagr,gerkolmayaneylrigrmkdir
Snbunukimdeyib?
Hekim.
Yuxularharadanglir?Baniindn,yoxsaldn?
Bamdan.
Yuxuharadadr?
nnd.
185
Harada?
oxyaxnda(30cmgznnnniaredir).
Yuxuhqiqtnoradadr,yoxsatxyyld?
Bilmirm.
Mnoradaolsam,onugrbilrdim?
Yox,nkisnyuxudaolmayacaqdn.
Bufikirlrdolanuaqlarayrdq.Budaqeydolunurki,buuaqlar10
11yandadr.
Ross(9;9):YuxuSizinbireyhaqqndafikirldiyinizzamandr.
Oharadadr?Osizinqarnzdadr?
Mnimbamda.
Sizinbanzdakillrinolduuyerd?Onecbaverir?
Xeyr,sizvvletdiyinizmlinklinigrrsnz.
Visc(II;I):Sizyuxunubavasitsilgrrsnzvyuxubadadr.
O,qabanzdadeyil?
O,sankisizgrdynzbireydir.
Qarnzdahrhansbireyvar?
Hen.
Banzdanvar?
Dnclr.
Gzlrinizbanzdaolaneylrigrr?
Xeyr.
Bouch(11;10):Sizgrznzyuxudageyinmivziyytdgrsniz,
bu,odemkdirki,sizkilgrrsnz?Oharadadr?Mndigrinsanlar
kimi geyinmi vziyytdym, demli o (kil) mnim bamdadr, siz
fikirlmyinki,osizinqarnzdadr.
CELL(10;7)hminindeyir:Elgrnrki,mnonuqarmda(evd)
grdm,ancaqomnimbamdadr.
Bunmunlruaqlarneynivyahttadahamnalsuallarlaqarla
d zaman zlrindn aa ya hddind olan uaqlara nisbtn nec
frqlicavabverdiklrinigstrir.
Yuxunun qeyritbii grnn formasn tsvir etmk n lazm olan
Sn fikirlirsn ki, el grnr ki, sanki eldir ki kimi ifadlrdn
istifadetmkbuyahddinxasolanxsusiyytdir.
186
Uaqlarnyuxularabax
Nticlr.
Bizimhalhazrdaanalizetdiyimiznticlrilzalmamznnticsi
birbirin ox oxardr. V iki qrup arasnda gz arpan paralellik var.
Uaqlarnfikirvszlrlifadolunanideyalarrealizminfrqliliyiv
yabeldemkolarsa,adualismilxarakterizedilmikimigrnr.
Btn lklr yuxu zaman mvcud olur v yavayava digr adlar
kimiyoxolur.
Birinci,uaqlariar il gstrilmieyv yazehniobyektlr v onun
tqdimetdiyieylriqardrrlar,onunmnbyinimyynldirmya
lrlarr.
TESTLR
radliliyinqiymtlndirilmsivznqiymtlndirmsullar
MetodikanN.N.Obozovhazrlayb.
Test1.1.radgcnnznqiymtlndirmsitesti
Tlimat
Cavablarnqiymtlndirilmsiaadakkimidir:bli2bal,bilmi
rmvyaolabilr,bznolur1bal,xeyr0bal.Cavabverrkn
ballardrhalqoymaqlazmdr.
Suallar
1. Baladnziinsizmaraqszolduuhalda,bunabaxmayaraq,sizinon
danayrlaraqistirahtetmkvyenidnidavametmyvaxtnzvarsa,
onubitirmkiqtidarndaolursunuzmu?
2. Sizxoolmayanhrhansbirii(msln,bazargnnvbygetmk)
etmk istmdiyiniz halda daxili mqavimtiniz asanlqla qalib glrk
onuedbilirsinizmi?
3. Mktbdvyadigrbiryerdmnaqilibirvziyytdrkn,sizz
nzlalaraqmaksimaldrcdobyektivqrarqbuledbilirsinizmi?
4. grsizphrizsaxlayrsnzsavqarnzdanxoladnzyemklrvar
sa,onlaryemybilrsinizmi?
5. Lazm glrs, shr tezdn adt etdiyiniz vaxtdan daha tez qalxa bilrsi
nizmi?
6. Qzayerindqalaraqahidliketmkistyrsinizmi?
7. Mktublaratezmicavabverirsiniz?
187
8. grsiznyisetmkdnqorxursunuzsa,(msln,tyyardumaqvya
di hkimin getmk) z daxili hissiniz qalib glrk onu etmyi v son
andaqrarnzdyimmyibacarrsnzm?
9. Hkiminsiztyinetdiyixoaglmzdrmanqbuledirsinizmi?
10. gr sz verdiyiniz ii yerin yetirmniz tindirs v oxlu problemlr
yaradrsa,sizonunyinbahasnaolursaolsunhlledirsinizmi?
11. Tanmadnzhr,grsizlazmdrsa,trdddszgedirsinizmi?
12. Gnlkplannzaciddiriaytedbilirsinizmi?
13. Kitabxanayakitabborcluolanlaramnasibtinizmnfidirmi?
14. n xoladnz verili bel, sizi vacib v mhm iinizi txir salmaa
mcburedbilmz.Dorudurmu?
15. Sizmnaqizamanqardaknnsizdediyithqirediciszlrbelbax
mayaraq,mbahisetmyidayandrbsusabilirsinizmi?
Ylan ballarn qiymtlndirilmsi: 012 bal irad gc zif, 1321
baliradgcorta,2230baliradgcyksk.
Test1.2.Dzmllynqiymtlndirilmsi
MetodikaY.P.lyinvY.K.Feenkotrfindnhazrlanb.
Tlimat
Deyilnfikirlrlrazsnzsa+,razdeyilsinizsiarsiniqoyun.
Test
1. tinbirigrrknyoruluramsa,onudrhalatram.
2. Maraqszhekaynisonaqdroxumaasbrimatmr.
3. Nvbddurmahexolamramvoxhallardasonakimidayanmayaraq
xbgedirm.
4. Mnaryauzunmddtdavamgtirbilrm,msln,diarsna.
5. ksrhallardasusuzluadavamgtirbilirm.
6. Arqlamaq n v ya xstlikdn malic olmaq n lazm olan uzun
mddtliaclatabgtirbilmrm.
7. dmandrsindyorulduqdadrhalidmanetmyidayandrram.
8. Httadarxdrciidoxnadirhallardasonaatdrmamatmayram.
9. Bacarmaramdediyimiietmyzmoxtinliklmcburedbilirm.
10. Yorunluumabaxmayaraq,iiyaryoldaburaxmram.
11. Mnfizikichtdnariverdikd,onudahaoxgcttbiqedrkgr
mkxoumaglir.
188
Uaqlarnyuxularabax
12. minlikldeybilrmki,mnsbirliym.
13. Qaarknyorulmamabaxmayaraq,vargcmltempisaxlamaaal
ram.
14. Htta tlsmdikd bel, dayanacaqda uzun mddt dayanaraq nqliyyat
gzlmkmnihirslndirir.
15. Aryaqardzmszm.
16. zm iradsi zif hesab etmk istmdiyim n hr df ar fiziki ii
sonaatdrmaaalram.
17. Biriinaltnagirdins,onuntinliyiniunutprinsipinsasnhrkt
edirm.
18. Hesabetmirmki,dzmvmkhreyihlledckifadsidorudur.
ksin,allailmklazmdr,znyormaqyox.
Cavablarn qiymtlndirilmsi: 4, 5, 8, 10, 11, 12, 13, 16, 17d veriln
hrblicavabnav1,2,3,6,7,9,14,15,18dverilnhrxeyrcava
bnagr1balhesablanr.
Ballarn say cmlnir. 6 baldan aa olduqda dzmllk zif, 12
baldanyuxarolduqdaisgclhesabolunur.
Test1.3.nadkarlnqiymtlndirilmsi
Test
Sizmxtlifvziyytlrtqdimolunur.znzhminvziyytlrd
hissedrkverilnlrlrazsnzsa+,razdeyilsinizsiarsiniqoyun.
1. grvacibdirs,mndarxdrciidaxraqdrgrmyalram.
2. sasnhvsimolandailyirm.
3. tinmsllri,tapmacalar,mumiyytl,tindeyilnhreyihllet
myixolayram.
4. gr baladm id hr ey yolu il getms bel, yaranan problemlri
hlledrkonudavametdirmyalram.
5. oxvaxtgnmplanladrram,ammariaytedbilmirm.
6. Mmknqdrtinidnqamaaalram.
7. grmndnsalnmrsa,onuyendvyendetmyalram.
8. Gnmplanladraraqonaciddisurtdriaytedirm,bznistmdik
lrimietmklazmolduqdabel.
9. tinliyddkdmnteztezbhlnmybalayram:grsnbalad
mdavametdirmydyrmi?
189
10. gr kims mn nyis etmy icaz vermirs, mn yen d onu etmy

alram.
11. imdzgtirmyndmnsbirsizoluram.
12. Mn ahmat v ya digr bir oyun oynadqda, son gedi kimi mbariz
aparram.
13. Mbahiszamanmnsasndigrlrininfikrinidyimyalmram.
14. Hr zaman mn taprlan ii sona qdr etmy alram, htta tin
liklryarandqdabel.
15. grdzolduumubilirms,hrzamanzfikrimdqalram.
16. tinmslninhllindyalnzzmarxaynoluram,digrlrinyox.
17. Mbahiszamanopponentimintzyiqiqarsndatabgtirbilmrm.
18. grdzyoldaolmamaminms,doruluumusbutetmknhr
eyetmyhazram,httamnmaneolsalarbel.
Cavablarn qiymtlndirilmsi: 1, 3, 4, 7, 8, 10, 12, 14, 15, 16, 18d
veriln hr bli cavabna v 2, 5, 6, 9, 11, 13, 17d veriln hr xeyr
cavabna gr 1 bal hesablanr. N qdr ox bal toplanlarsa, insan bir o
qdrinadkardr.
Test1.4.srarllnqiymtlndirilmsi
Test
1. Mn glck n z mqsdimi tyin etmim v artq onun hyata ke
msinigrrm.
2. Mn qarma qoyduum mqsd doru onun n qdr uzaq olmasndan
aslolmayaraqplanlkildirlilyirm.
3. Uzaqolanmqsdnailolmaqyolundaqarmaxanmanemnihvs
dnsalrvmnfitsirgstrir.
4. Httauursuzluqlaqarlaandabel,mnbilirmki,mqsdimnailola
caam.
5. Qarma uzaq mqsdlr qoymamaa alram, nki dnrm ki, bu
gnlyaamaqdahaasandr.
6. Birnedfznmkmmlldirmilmulolmuam,ammahebir
nticldedbilmmim.
7. Uursuzluqlar mni hvsdn salr v mn qarma qoyduum mqsd
nailolmaqdanimtinaedirm.
190
Uaqlarnyuxularabax
8. gr qarma vacib bir mqsd qoymuamsa, mnim qarm almaq ox

tindir.
9. Mlubiyytimmniikidfdahaoxqvvilfaliyytgstrmysvq
edir.
10. Mn bir ne df hftmi planladrmaa almam, amma onlarn he
birindziftkilatlagr,planladrdqlarmariaytedbilmmim.
11. tinliklryarananzamanmnbaladmdavametmkdbhlnmy
balayram.
12. gr baladm i hft v aylarla srrs, onu sona atdrmaa tinlik
kirm.
13. Ailmmnidivan(dli)adlandrr.
14. Qarmdak manelr baxmayaraq, mqsdim atmaq mn byk zvq
verir.
15. Teztezbaladmii,mnmaraqszolduunyarmqatram.
16. Gzlmyi v sbir etmyi bacarram, ona gr d uzaq mqsdlr mn
qorxuludeyil.
17. Manelrmnidahadahvslndirirvqrarlarmdahadamhkmedir.
18. Uura inamszlq yox, sadc tnbllik mni mqsdim nail olmaqdan
imtinaetdirir.
Cavablarnqiymtlndirilmsi:1,2,4,8,9,13,14,16,17dverilnhr
blicavabnav3,5,6,7,10,11,12,15,18dverilnhrxeyrcavabna
gr1balhesablanr.
N qdr ox bal toplanlarsa, insan bir o qdr israrl v balad ii
sonaatdrmaameyillidir.
191
Test1.5.Sosialcsartmetodikas
VerilmimetodikaR.Kettellinfrdinoxfraqmentliaradrlmasmeto
dikasndanbirfraqmentdir(faktorH).
Test
1. nsanlarlalaqzamanmn:
a) drhalnsiyytqururam
b) bzn
c) qraqdaqalmaastnlkverirm.
2. Mn qfltn bir qrup insann diqqt mrkzind qalanda zm pis hiss
edirm:
a) bli
b) bzn
c) xeyr
3. Hmi insanlar arasnda olma sevirm, msln, qonaqlqda, dostlarla
grdvs.
a) bli
b) bzn
c) xeyr
4. sasnzmdnyacabyklrin,tcrblilrinyanndasusuram:
a) bli
b) bzn
c) xeyr
5. Mnbykauditoriyaqarsndadanmaqtinglir:
a) bli
b) bzn
c) xeyr
6. oxinsanqarsndaxedrknhycanloluram:
a) hmi
b) bzn
c) demkolarki,hevaxt
7. nsanlar arasnda olarkn, daha ox, susmaa stnlk verirm v digr
lrindanmaaimkanyaradram:
a) bli
b) bzn
c) xeyr.
192
Uaqlarnyuxularabax
8. ctimaitdbirlrzamaninsanlarlaasanlqlansiyytgirirm:
a) dzdr
b) bzn
c) shvdir
9. Nvaxtsasiyastiltmklazmolduqdavyadigrinifikrindndndr
mklazmolduqdamnmracitedirlr:
a) dzdr
b) bzn
c) shvdir
10. Mnzmnsiyytcilinsanhesabedirm:
a) bli
b) bzn
c) xeyr
11. nsiyytzaman:
a) zhisslrimisrbstifadedirm
b) bzn
c) zhisslrimidaxilimdsaxlayram.
12. lyrknkiminsmnbaxmasxoumaglmir:
a) bli
b) bzn
c) xeyr
13. Mnhmimulolanaktivinsanam:
a) bli
b) bzn
c) xeyr.
Cavablarn qiymtlndirilmsi: a v c cavablarna 2 bal, b cava
bnais1balhesablanr.1,2,4,6,8,10,12,13dblicavab,3,5,7,9,11
dxeyrcavabhesablanr.Ballarncmihesablanr.
Ntic
Ballarncminqdroxdursa,biroqdroxsosialcsartgstrilir.
Test1.6.Aqressivdavranmetodikas
MetodikaY.P.lyinvP.A.Kovalyovtrfindnhazrlanbvtmkin
liliyin,aqressivdavrannakaraxarlmasnildilir.
193
Tlimat
Msahibaadakfikirlrdnhansilrazdrsa,cdvldhminnm
rnin qarsndak bli xanasna +, hans fikirl razi deyils, cdvld
hminnmrninqarsndakxeyrxanasndaiarsiqoymaldr.
Test
1. Kimsmnimlrazlamadqdazmsaxlayabilmyrkonaacszde
yirm.
2. Bznxolamadminsanlarhaqqndaqeybtedirm.
3. Mnhevaxtqarmdakyalarkiminsstnatmaqdrcsindhirs
lnmirm.
4. Nadirhallardakimsmnivuranda,onaqarlqverirm.
5. Bznoxciddikildhquqlarmahrmtedilmsinitlbedirm.
6. oxzamanhirsimdnhirslndirninnvannasysyrm.
7. Elvaxtlarolubki,hirsimdnliminaltnakenisndrmam.
8. grhirslnsm,kimisvurabilrm.
9. Kims mni qcqlandrrsa, onun haqqnda btn dndklrimi zn
deyirm.
10. d konflikt yaranan zaman mn, sasn, dostlarmn v yaxnlarmn
danqlarnasbilirm.
11. Bznhirsimistolayumruqvurmaqlagstrirm.
12. grhquqlarmnqorunmasnfizikigcttbiqetmliyms,mnel
dedirm.
13. Kimsmnqqrrsa,mndcavabolaraqonaqqrram.
14. Teztezevd,mnitnqidedniyoldalarmnnqsanlarhaqqndadan
ram.
15. Hirsimdnayamnaltndakhreyitapdalaybkeirm.
16. Uaqikndalamaxolayrdm.
17. Mnteztezinsanlarahdqorxuglirm,ammaslind,hdlrimireal
ladrmaqfikrimolmur.
18. Mn teztez zlymd risim ns demyi planladrram, amma bunu
hldetmmim.
19. Mn insanlarn stola vurmasn dbsizlik sayram, htta onlar ox hirsli
olsabel.
20. grkimsmnimyalarmgtrbvqaytarmaqistmyirs,onaqar
gcttbiqedbilrm.
194
Uaqlarnyuxularabax
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
Mbahiszamanmntezzmdnxramvqqrmaabalayram.
Dnrmki,kiminsdalncadanmaqetiknormalaraziddir.
Heelolmaybki,hirsimdnnssndrm.
Mbahisliproblemlrinhllizamanhevaxtfizikiqvvttbiqetmirm.
Hirslnnddacszlrkemirm.
Qeybtetmirm,httaonlardanxoumglmsbel.
Qarmdakhreyidadacaqdrcdqzblnbilrm.
Hevaxtinsanvurabilmrm.
nsanlara yerlrini bilmyi yrd bilmirm, htta onlar haqsz olsalar
bel.
Bznrisiminqrarndanrazqalmadqda,onuzlymdsyrm.
Hirslrini uaqlarnn stn tkrk, onlar vuran adamlardan xoum
glmir.
Sizihirslndirninsanlardylmylayiqdirlr.
Nqdrhirslnsmd,digrlrinithqiretmmyalram.
dbavernproblemlrdnsonraevddavasalram.
Hirslnibgedndqapnbrkdnrpram.
Davaetmyihexolamram.
Xoumglmyninsanlarlakobudoluram.
gravtobusdakimsayamtapdalaybsa,zlymdonusyrm.
Uaqlarnpishvaldaolduqlarndynvalideynlriqnayram.
nsannysinandrmaq,onufizikimcburetmkdndahayaxdr.
Cavablarnqeydolunmasncdvl:
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Bli
Xeyr
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Bli
Xeyr
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
Bli
Xeyr
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
Bli
Xeyr
195
Cavablarnqiymtlndirilmsi
1,5,9,13,17,21,37dverilnbli,25,29,33dverilnxeyrcavab
soruedilninverbal(ifahi)aqressivliymeyilliolduunu;2,6,10,14,18,
30,34,38dverilnbliv22,26daverilnxeyrcavabqismnverbal
(ifahi) aqressivliy meyilli olduunu; 7, 11, 15, 27, 35d veriln bli
cavab v 3, 19, 23, 31, 39da veriln xeyr cavab qismn verbal aqres
sivliymeyilliolduunu;8,12,16,20,32dverilnbliv4,24,28,36,
40da veriln xeyr cavab birbaa verbal aqressivliy meyilli olduunu
gstrir.
Ntic
Ballarn cmi n qdr oxdursa, insann aqressivliy meyilliliyi bir o
qdroxdur.
Test1.7.Mtkkilliyinqiymtlndirilmsi
Tlimat
Aada veriln fikirlri oxuyun, raz olduunuzun qarsna +, raz
olmadnzaisiarsiniqoyun.
Test
1. Axamdansabahkgnnilriniplanladrram.
2. Hmidigrlrininuurunasevinirm.
3. oxhallardaplanladrdmilriyerinyetirbilmirm.
4. Hesabedirmki,eynizamandabirneihazrlamaqqeyrimmkndr.
5. Mnimistolumsasnsliqliolur.
6. Verdiyimszlrihmiyerinyetirirm.
7. Birqaydaolaraq,mngndrilnmktubageccavabyazram.
8. Evirkliayaqqabdagldikd,drhalonutmizlyirm.
9. Bznelolurki,bilmdiyimeylrhaqqndadanram.
10. Bugngrbilcyimiisabahasaxlamram.
11. Sosialfaliyytlrl,evilriil,idmanlavs.mulolmaqmnimih
yatmamnfitsirgstrir.
12. grsabahilrimoxolacaqsa,bu,mnioxdaqorxutmur,nkivvl
cdngnmplanladrram.
13. stnilnhaldaiiylncdnstnsayram.
14. oxhallardaishryemyiyemmigedirm.
15. ciddisbbolmadandagecikbilrm.
196
Uaqlarnyuxularabax
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
stnilnmvzudamzakiraparabilrm.
griduursuzluqzolailqarlaramsa,oragetmkhvsimitir.
Hreyizyerinqoyuram.
Bzndndklrimidorukildyox,dyidirrkdeyirm.
Httavacibolmayantdbirdgecikndzmgnahkarhissedirm.
Mnimyolummdirintaprdilrivaxtndavciddikildyerin
yetirmkdir.
hmi10dqiqtezglirm.
ctimaiyerlrdbtnqaydaqanunlarariaytedirm.
Shrlridmanedirm.
grsaslkildbirihazrlaramsa,digrilrimyarmqqalr.
Hmiyolukeidolanyerdnkeirm.
Bzniyatamydrmamgedirm.
ctimaisosialilrigecikdirmdnyerinyetirirm.
Cavablarnqiymtlndirilmsi
Mtkkillik1,5,8,10,12,18,20,22,24v28dverilnbliv3,4,
7, 11, 14, 15, 17, 21, 25 v 27d veriln xeyr cavablarnn cmini
hesablamaqlaqiymtlndirilir.
2, 6, 9, 13, 16, 19, 23 v 26 cavablarn smimiliyini yoxlamaq ndr.
grryisoruulanxsbtnsuallarablicavab(19danbaqa,orada
xeyr cavab olmaldr) verirs v 4 baldan ox toplayrsa, onun anketi
analizyararlolmayacaq.
Ntic
Ylan bal n qdr oxdursa, ryi soruulann mtkkilliyi bir o
qdrykskdir.
197
Test1.8.Diqqtsizlikdahilikniansidir?
Bli
Xeyr
Otaqdasizlazmolan
yalarteztaprsnz?
Pulunuzuvaarnz
teztezitirirsiniz?
Yenisiftlriyaxyadda
saxlayrsnz?
Diqqtsizliyinizdn
teztezpisvziyyt
drsnz?
Medistiqamtinizi
yaxmyynedirsiniz ?
Siznvaxtsa
kdnpul
tapmsnz?
Qaranlqda
vahimy
drsnz?
Yeniavtobusun
istiqamtiniyadda
saxlamaqdatinlik
kirsiniz?
Dostlarnzndoum
gnlrinidey
bilrsinizmi?
Tanlarnzsizinl
oyunoynaya
bilrmi?
Eynizamandaikiiigr
bilrsinizmi?
Pitaxtalardan
uzaqlamam,sat
qalnyoxlayrsnz?
Dnnbaxdnz
filmintfsilatlar
yadnzdadr?
Birilbundanqabaq
olduunuzeviasanlqla
tapabilrsiniz?
Knikendtrafnza
diqqtlbaxrsnz?
Biridndigriasanlql
keirsiniz?
Loxotronularn
qurbanolmusunuz?
198
Sizioxumaqdanayranda
hirslnirsiniz?
Borclarnzhaqqndatez
tezunudursunuz?
Gzlnilmzyaaltna
teztezdrsnz?
Yuxudantez
oyanrsnz?
Dostlarnznevindki
divarkazlarnn
rnglrini
xatrlaysnz?
Divararxasndakmusiqi
siziiinizdnayrabilirmi
?
gnbundanqabaq
shrnyediyiniz
yadnzdadr?
Shbtbanzqataraq
dayanacaqda
avtobusunuzu
qarmsnz?
nsanbirbaqasyla
teztezshv
salrsnz?
Uaqlarnyuxularabax
Aar
1. Siznadirgrnndiqqtcil,sayqvhqiqtngzaqinsansnz!Bucr
diqqtcilliyancaqpaxllqetmkolar.Blk,sizbucrmkmmlnticy
inadclmqlrlatmsnz?
2. Siz z ilrinizi aparmaq n v vacib eylri unutmamaq n yetrinc
diqqtcilsiniz. Ancaq hr bir insann shvi olur diqqtsizlik gstrrk n
is fikrinizdn yan ke v ya nyis itir bilrsiniz, bu da z nvbsind
xoaglmz anlalmazlqlara yol aa bilr. Ancaq yen d siz msuliyytli
anlardaznzlalrvciddishvburaxmamabacarrsnz.
3. Siz ox diqqtsiz insansnz v bu da sizin hyatnzda bir ox xoaglmz
hadislrsbbolur.Sizibubardtnbehedndissizbunaglmsyrk
cavabverirsinizsankisizxyalprst,fikirliinsansnzvbucrboey
lrfikirvermirsiniz.Ancaqgrsnbunlarboeylrdir?Axsizinbudiq
qtsizliyinizdn ba vern xoaglmzliklrdn trafnzdaklar da ziyyt
k bilr. Misal olaraq, siz su krann balama, birindn gtrdynz
kitabqaytarmavyabirininborcunudmyiunudabilrsiniz.Sizmt
lqdiqqtinizimqetdirmlisinizvyablk,psixoloqunmslhtvkm
yinmracitedsiniz?
199
Test1.9.znzhakimolmabacarn!
Bli
Xeyr
Siziznzdn
xarmaqasandr?
Glhissin
maliksiniz?
trafnzdaklarnsizi
qsqandnhiss
edirsiniz?
Sizsrtliv
ykskdn
danrsnz?
Xyalprstsiniz?
atmazlqlarnz
laaqoyabilirsinizmi?
Hrzamansakityuxu
grrsnz?
Yersizgllrsizi
qzblndirir?
nsanlarn
gecikmsindnnifrt
edirsiniz?
Mntiqzr
birincilikdminsiniz
?
Mbahisdnqaa
bilirsiniz?
xsihyatnzdan
razsnz?
Teztez
qzblnirsiniz?
Dostluqedbilirsiniz?
Hmshbtinizjestlrl
oxdananda
hirslnirsiniz?
Dinclmkn
zamantapabilirsiniz?
Detektivvdy
filmlrinisevirsiniz?
Uaqlar
czalandrmaqsizc,
lazmdrm?
Kimssiziyrdnd
hirslnirsiniz?
Kinaylisiniz?
Baqalarnl
salmasevirsiniz?
Sizoxdinamiksiniz?
Sevgiromanlarn
sevirsiniz?
hrtprst
insansnz?
Teztezbaqalarn
qsqanrsnz?
Xoaglmz
hallarnztezunuda
bilirsiniz?
Sbirliinsansnz?
200
Uaqlarnyuxularabax
Aar
1. Sizi sbirli, sakit, tmkinli insanlara aid etmk olmaz. Sizi hr ey, htta
xrdalqlar da qzblndirir. Siz qzbli insansnz, znzdn tez xrs
nz,sizinmnfiemosiyalarnzdanbaqalarziyytkbilr.Psixizn
tnzimlm xsusiyytin malik olmaa aln v sakitldirici bitki dr
manlarnnistifadsinbalayn.
2. Sizidahaoxrastglinn insantipin aidetmk olar.Xoaglmzhadis
lrqarsizarxanzevirbilirsiniz,onlarbardasanlqlaunuda,hir
siniziasanlqlabaqalarnnstntkbilirsiniz.
3. Siz sakit insansnz, asan olmayan hyata real baxa bilirsiniz. znida
rniz o qdr ykskdir ki, sizi znzdn asanlqla xarmaq olmaz, ona
gr d trafnzdaklar yannzda zlrini rahat hiss edirlr. Sizi yalnz
dostlarnzdeyil,hmkarlarnzdaoxsevir.
201
Test1.10.znzinamsviyyniz
Bli
Xeyr
Hrdnzm
itirirm,n
deycyimibilmirm
Mbahisyyalnz
saslsbutlarla
balayram
Mnbazarlqed
bilmyn
insanlardanam
nsanlarmniz
mqsdlrin
istifadedirlr
Emosiyalarmaq
kildbildirirm
Mnqrarszlq
xsusiyytiuyundur
zfikirlrimi
gizltmmy
alram
znqteyi
nzrimimdafi
edbilirm
Sfehgrsnmkdn
qorxuram
Hrzaman
mdiriyytin
fikirlriyl
razlaram
Yoxcavab
vermkmnim
ntindir
Mnsevgisinibirinci
etirafednlrdn
deyilm
Hmiyardma
glmyhazram
Liderolmaacan
atram
Mbahiszaman
hmihirslnirm
Borcuxatrlatmaqdan
utanram
Hrzamanzfikrimi
bildirirm
Yadinsanlarla
nsiyytqurma
sevirm
nvanma
iltifatlardanutanram
nsanlararasnda
zmsxlmkimi
hissedirm
Pisxidmtdn
ikaytlnbilrm
nsanlarnhisslrinto
xunmamaaalram
Nvbdnknar
girnlretirazm
bildirirm
Digrlrindndaha
pisgrndym
hesabedirm
Rahatcafikrimi
bildirirm
Mnlazmszmal
srmaqolar
zmhaqda
dediqodulara
sakityanaram
202
Uaqlarnyuxularabax
Aar
1. Sizin znz inamnz yoxdur v bu da siz mkmml yaamanza v
planlarnz hyata keirmniz mane olur. znz daha tnqidi yana
maaaln.
2. Sizinkifaytqdrfaliyytvimkanlarnzainamnzvardr.Buinamsiz
hyatnzndadcdalalarqarsndazmkimkanverir.
3. Sizin hddn artq znz inamnz vardr v bu da siz ox vaxt ziyan
verirxsusntrafdaklardanuzaqladrr.znztnqidetmyibacarn
bhsiz,bununsizziyanyoxdur.
203
Test1.11.znzqiymtvermniz
Bli
Xeyr
nsiyytcil
insanam
Mndteztezthlk
hissioyanr
atmazlqlarma
glbilrm
zxtalarm
dzldbilirm
Teztez
trafdaklarnmni
anlamamasyla
qarlaram
Ktlqarsnda
xetmy
hazram
Shbti
dstklmyi
bacarram
nsanlarnmn
mnasibtimni
maraqlandrr
Cmiyytd
zmsxlm
kimihissedirm
Asanlqlatanlq
qururam
zm
tvazkarhesab
edirm
Xarici
grnmdn
mmnunam
Zarafatasakit
reaksiya
gstrirm
Hvslndirilmy
laqeydm
Mhitdzm
yaxhissedirm
Hvsl
fikirlrimi
blrm
Teztez
sbilirm
Asanutanram
Hmiqlby
midedirm
Mhitinqlbi
olmabacarram
Glcyimmni
narahatedir
Diqqtlibaxlar
saxlayabilirm
Pessimistm
Uzunuzad
zmqar
tnqidi
davranram
Glmli
grnmkdn
qorxuram
Asanlqla
msuliyytaltna
girirm
Sfeh
grnmkdn
qorxuram
204
Uaqlarnyuxularabax
Aar
1. Sizdznzqiymtinizykskdir.Aydndrki,sizkeyfiyytsizlikkomp
leksindnziyytkmirsiniz,tnqidifikirlrsakitreaksiyagstrirsinizv
nadirhallardazhrktlrinizdqrarszsnz.
2. Sizd znz qiymtiniz orta sviyyddir. Siz nadir hallarda bhilik
dn ziyyt kirsiniz, ancaq hrdnbir siz el glir ki, trafdaklar sizdn
ndns stndrlr, ona gr d hrdn znz onlarn fikirlriyl qu
rursunuz.
3. Sizd znz qiymtiniz aa sviyyddir. Siz tnqidi ox tin qbul
edirsiniz,hmialrsnzki,znzbaqalarnnfikirlriylqurasnz
vkeyfiyytsizlikkompleksindnziyytkirsiniz.
205
Test1.12.Sizintravertsiniz,yoxsaekstravert?
Bli
Xeyr
Tnhalqdan
qarsnz?
Yenimhittin
alrsnz?
Bykauditoriya
qarsndax
etmyisevirsiniz?
Sizhadislri
btvlkddahayax
yaddasaxlayrsnz,
ninkihisslrl?
Sizinsanlarpis
yadda
saxlayrsnz?
Yemkbiirmyi
sevirsiniz?
Yadvziyytlrdz
istiqamtinizmy
ynedbilirsinizmi?
Salqdemyi
sevirsiniz?
Baqalarnngznd
nectssrat
balamanzsizin
nvacibdir?
Hdiyyvermyi
sevirsiniz?
Planlarnzoxdur?
Gzlmlrirahat
keirirsiniz?
Yervtssrat
larnzdyimk
siziyorur?
Hrdnbirznzl
tkbanaqalmaq
istyirsiniz?
Mzlidanma
sevirsiniz?
Sizqrarlartezqbul
edirsiniz?
znqapanm
insanlardan
qarsnz?
Sizsbirsizv
hvslsizsiniz?
Dostunuzazdr?
Sslimhitlri
sevirsiniz?
Syahtxmaq
bardxyal
qurursunuz?
Sizigndlikeyni
tipliizr?
Salamlnzdan
bhedirsiniz?
Sbirliliksizxasdr?
tinvziyytdsakit
olmabacarrsnz?
Hrzamanz
prinsiplrinizi
mdafiedirsiniz?
Danqzaman
jestlrdnazistifad
edirsiniz?
206
Uaqlarnyuxularabax
Aar
1. Siz ekstravertsiniz, yni sizin dnclriniz xarici dnyaya ynlikdir.
Sizinnsashrktetmkdir.Sizdaimnsiyytqurmaa,laqlri
nizigenilndirmyvhyatdansizverbilcyihreyigtrmycan
atrsnz.
2. Sizidahaoxrastglinninsantipinaidetmkolaramberttipin,yni
sizhmekstravert,hmdintravertxsusiyytlrinmalikinsansnz.
3. Sizintravertsiniz,ynidalnfikirlisiniz.Sizinnsasidnyanz,z
dnc v duyularnzdr. z laqlrinizi mhdudladrmaa, znz
qapanmaa meyillisiniz. Ancaq htta qat intravertlr bel bu dnyann
reallqlarndangizlnbilmzlr.
207
Test1.13.Sizlidersiniz?
Bli
Xeyr
Baqalarnnfikirlrin
nmverirsiniz?
Sizpullarnzyalnz
hzzn
xrclyirsiniz?
Sizmbahislr
teztezqarrsnz?
Sizkreditinaddan
stntutursunuz?
nsanlarnxahilrin
rddcavabver
bilirsinizmi?
Sizz
uursuzluunuzda
baqalarn
gnahlandrmaa
meyillisiniz?
Hyatnzdanmli
qrarlarsizinvziniz
baqalarqbuledir?
Tnqiddn
inciyirsiniz?
Dblgeyinmy
alrsnz?
Teztezzrxahlq
edirsiniz?
Sizgeryiinsann
zndey
bilrsiniz?
Mdirlmnaqiy
girbilrsiniz?
Sizelgeyinirsinizki,
diqqtclbedsiniz?
Sizzmvqeyinizi
mdafietmy
alrsnz?
Qayda v mrlr
asantabeolursunuz?
dbsizkild
sylbilrsiniz?
Baqalarndinlmyi
sevirsiniz?
Uursuzluqsizidaha
datoparlayr?
Sizsznznsahibi
olabilirsiniz?
Siznarahatolanda
ancaqvziyytiniz
uyunpaltar
geyinirsiniz?
208
Mbahisd(oyunda)
uduzduunuzzaman
qcqlanrsnz?
Baqalarnsfehhalna
salmasevirsiniz?
Sizdiplomatik
insansnz?
Sizhmi
dndynz
deyirsiniz?
ctimaiyerlrdteztez
mbahisygirirsiniz?
stidznzrahat
hissedirsiniz?
Sfehinsanlaraqar
sbirlisiniz?
Uaqlarnyuxularabax
Aar
1. Sizin amiran xasiyytiniz var. Siz anadanglm lidersiniz v ox gman
ki, siz n edilmsi lazm olduunu deynd, ox tez qcqlanrsnz. Siz
insanlaridaretmdyksknailiyytlrldedbilrsiniz.
2. Siz dyin xasiyyt maliksiniz. Siz idar tkil ed bilrsiniz, n v nec
etmk bard baqalarna mslht vermyi sevirsiniz. Ancaq sizi lider
evirbilckmhkmlikxsusiyytiatmr.
3. Sizyumaq,asantabeolaninsansnz.Sizbaqalarnnfikirlrizmvqe
yinizdn daha yaxndr. Thlkli vziyytlrd is siz baqalarnn idar
iliyinvfikirlrin etibaredirsiniz. Hamidariolabilmz ki...Sizox
qiymtlivyaxicrasnz.
209
Test1.14.Sizutancaqinsansnz?
Bli
Xeyr
clasagecikdiyiniz
zamanzalagirmy
kinirsiniz
ziimqar
mmnuniyytl
fikirlridinlyirm
Hvslltif
danram
Tanmadmoyunda
oynamaqdanimtina
edrm
trafdaklardann
ilsfrqlnmy
alram
Bykauditoriya
qarsndax
etmkdnutanram
Diqqtmrkzind
olmamaaalram
Xaricigrnmdn
mmnunam
Zarafatasakit
reaksiya
gstrirm
Mndiqqtl
baxandasxlram
Asanlqlatanlq
qururam
Tzpaltar
geyinmyisevirm
Digrcinsin
nmayndsiyl
mnasibtd
tbbsszm
Kyxmamdan
vvlmtlqgzgy
baxram
Nisalanda
qrarszlqkeirirm
gzargrd
gzlmkmni
hvsldnxarr
Hminyis
anlamasam,yenidn
soruuram
Hmizmdn
narazyam
Yadinsanlabirinci
nsiyytqura
bilrm
Tnqiddninciyirm
Baqasnnyannda
utanmadan
soyunuram
Nvaxtsakims
hirsliyms,onu
bildirirm
Hrbireydz
fikrimibildirirm
Fiqurumdaha
yaxolabilrdi
210
Uaqlarnyuxularabax
Aar
1. Siz ox utancaq insansnz. Narahatlnz ondan ibartdir ki, insanlarn
sizin haqda n dnmyi, sizi rahat hyat srmy v znz, he
olmasa,digrlrindndahapishissetmyckbirkomplekshalnagtirib.
Yaxolardki,psixoloqunkmyiilznzqiymtvermniyksltmy
kmkedckbirsistemhazrlayasnz.
2. trafdaklarnsizmnasibtivacibdir.Vbznbucrasllqsiztb
bslrinizin hyata kemsin mane olur v xoaglmz hadislr sbb
olur. Ona gr d bir az peman olma yrnin v znz daha ox
inann!
3. Siz trafnzdaklarn fikirlriyl hesablarsnz, ancaq bunun yannda z
mvqeyiniz d hrmt edirsiniz. Siz z atmazlqlarnza adekvat yana
rsnz(kimdatmazlqyoxduki?),bununyanndaninkibunlarta
razladrbhamarladrrsnz,hmininznznyaxxsusiyytlrinizi
dgstrirsiniz.
4. Sizi qtiyyn trafnzdaklarn siz mnasibti maraqlandrmr. Siz hyat
dnizinzistiqamtinizdzrsnz.Ancaqbucrmvqenyaxdeyil.
Digrinsanlaradiqqtsizinhyatnzdaharahatvmaraqledckdir.
211
Test1.15.Sizinhyatqavraynz
Bli
Xeyr
Sizhyatnmnasz
olduunu
dnrsnz?
arsizlikhissisiz
tandr?
trafnzdaklarn
hyatnzkorladn
dnrsnz?
Sizhmiyuxudan
trstrfinizdnmi
qalxrsnz?
Xyalprstsiniz?
Hamnn
gldklrinsizd
glrsnz?
Tanlarnzkimi
sizd
xobxtsiniz?
Olubmuki,znz
sbbsizbdbxthiss
edsiniz?
itzarfatlarsizioxmu
qcqlandrr?
Sizcinsanlarhm
etmydyr?
Sizdnrsnzki,
ancaqbaqalarnn
bxtigtirir?
Narahatlqlardan
znzayra
bilirsniz?
212
Hyatnsizqar
daltsizolduunu
dnrsnz?
Dnrsnzki,
rhmixeyir
qalibglir?
Qorxuluqlar
sevirsiniz?
Mhitinqlbiolmaq
istyirsiniz?
Sizglqoruya
bilirsiniz?
Yuxudauursunuz?
Sskysizi
sbildirir?
Fantastikan
sevirsiniz?
Sizsbbsiz
sbilirsiniz?
Qismtinanrsnz?
Hrdnbirsizel
glirmiki,sizhr
eyqadirsiniz?
Sizdsbbsiz
yorunluqolur?
Siziuursuzluqlar
zrm?
Dostunuzoxdur?
Hyatdabalca
eyinhzz
olduunuqbul
edirsiniz?
Uaqlarnyuxularabax
Aar
1. Sizdhyatamsbtyanamanzrarpr.Grnr,sizinhalhazrkv
ziyytinizkemidkiuursuzluqlarnztsiredib.Vbumnfiqabarma
lar ninki siz, htta trafdaklarn da siz qar mnasibtlrin msbt
tsirgstrir.
2. Sizmsbtalarladnmyalrsnz,ancaqbusizdhrzamanaln
mr. Hyat zlmt rnglrl qavramanz, siz bu hyat tam mnas il
yaamaa imkan vermir. Ancaq trafda olanlara qar baxnz dyimk
sizinzlinizddir.
3. Sizisalamdnctrzivmsbtdnyayabaxnzlatbriketmkolar.
Sizinanrsnzki,talesizdaltsizolduuzamanbel,hrzamanoptimist
olmaqlazmdr.Elbuoptimizmsizinglckuurlarnzntminatdr.
213
Test1.16.Sizinintuisiyanz
Bli
Xeyr
Sizzissinizqulaq
asrsnz?
Astrolojiproqnozlar
nzrdnkeirirsiniz?
Tztanolduunuz
insannznzqar
hisslrinihmindqiq
hissedirsiniz?
Siztapmaca
oyunlarnyax
oynayrsnz?
Almammktubun
irisibardvvlcdn
txminedbilirsiniz?
Yuxuyozma kitabnbo
bireyhesabedirsiniz?
Frastsizc,hyat
tcrbsininnticsidir?
Siziteztez
yaxnlarnzaldadr?
Telefonacavab
vermmidnqabaq
kiminzngeldiyini
txminedbilirsiniz?
Elolurmuki,zgev
girndoevsiz
xobxtgrnr?
Yaxnadamn
xstlndiyinihiss
edbilrsiniz?
Utancaqlnzks
cinslolanmnasi
btinizmaneolur?
Sizqismt
inanrsnz?
Sizteztezkartda
uduzursunuz?
Elhallarolurki,olan
hadislrsizolmukim
grsnir?
Msahibinizinndemk
istdiyinihissed
bilirsiniz?
Sizc,alintuisiyadan
gcldr?
Glcyinizdairyuxular
grrsnz?
Sizdinsanaqarkin
tezmiyaranr?
Elolubmuki,tra
fnzdaolaninsanlarn
fikirlrinioxuya
bilsiniz?
Sizteztez
loxotronularn
qurbannaevrilirsiniz?,
AiqliksizHsrt
obyektini
myynldirmd
problemyaradr?
Siznadirhallardabuv
yadigrinsanlarla
grhissedirsiniz?
lkbaxdansevgiy
inanrsnz?
Sizbxtigtirmyn
insansnz?
214
Falsizc, yalandr?
Msahibinizinfikrini
oxuyabilirsiniz?
Uaqlarnyuxularabax
Aar
1. Sizinintuisiyanzqeyriadidir.oxhadislrivvlcdnbaadmkqa
biliyytinmaliksiniz.Alimlrinfikrinc,sizdorunusbutolmadans
butedbilrsiniz.Onagrdzdaxilissinizqulaqasmaaqorxmayn,
osizinlaydndilddanacaq!
2. ntuisiyanz pis inkiaf etmyib. gr sizi maraqlandran problem qeyri
realdrsa,ondaonunhllindsizhefikirlmdnzdaxilissinizinana
bilrsiniz. gr problem vacibdirs, onda vvl sakitlin: gzin, vanna
qbuledin,qsas,fikirlrinizicmlyinvsizbirneqrarlartapdnza
mttlqalarsnz.
3. zintuisiyanzaarxalanmaynosizitezaldadabilr.Onagrhrhans
bir qrar qbul etmzdn vvl yaxca fikirlin. Sizin deviziniz mdrik
szlrolmaldr:yzl,birbi.
215
Test1.17.Uuradorumotivasiyadrcsi
Bli
Xeyr
zuurlarmaaz
diqqtyetirirm
Hyatdapuldanvacib
oxazeyvar
Dostlarmmnitnbl
sayrlar
znil
yklmyninsanlara
paxllqedirm
Qrarqbuletmyi
bacarram
ryimcolanilr
albnailoluram
Qnamamnidaha
oxstimulladrr,
ninkitrif
Hrzamaniisonuna
kimiatdrmaa
alram
zmlilmkmn
xasdeyil
radmqarhe
vaxtmqavimt
gstrmirm
Mniindikiiimdn
ox,baqasclbedir
Mnimuurlarmdaha
oxmnim
hmkarlarmdan
asldr
Gcnailolmaq
istynlrpaxllq
etmirm
nadlailyn
insanlarlansiyyt
qurmaqmn
asandr
stirahtistniln
idnvacibdir
Ancaqzm
gvnmyalram
Btn
nailiyytlrimeyni
ziyytliolmur
Hyatmdanzamansa
nisalnmadqda,
mnsbirsizlik
gstrirm
igrbilmdikd
tezsbilirm
Mndigrlrindndaha
oxhrtprstm
sizqalanda
hycanlanram
Uzunuzadvariantlar
arasndanseimedirm
Hammnibacarql
birisihesabedir
Mndigrlrin
nisbtnzmqar
dahaoxciddiym
Mndigrlrindn
dahaxeyirxaham
zqlbimd
olmadmgnlr
olur
Manelrmnidaha
daqvvtlndirir
216
Uaqlarnyuxularabax
Aar
1. Sizd istniln hyat uuruna qar zif motivasiyanz vardr. Grnr,
vziyytiniz sizi narahat edir, i siz almrsnz v tam minsiniz ki,
he ny baxmayaraq, hr ey z qaydasnda gedckdir. Yen d tbit v
thsilinizinsizverdiyinihyatakeirmknchdetmydymzmi?
2. ox insanda olduu kimi, motivasiyanz orta sviyyddir. Mqsdyn
llkvnsbykbireyldetmkarzususizddvrixarakterdayr.
Hrdnbirhreyiatmaqistyirsiniz,nkisizelglirki,getdiyinizh
dflatmazdr.
3. Uura qar motivasiyanz yksk drcddir. Siz o insanlardansnz ki,
dabel,armaahazrsnz.zhdfinizatmaqdaoxisrarlsnzvo
hdfatmaqnistnilnmanenidfetmyhazrsnz.
Test1.18.Xarakterityinetmtesti
Tlimat:
Verilmi5fiqurabaxn.Bufiqurlarstnlkverdiyinizardcllqladzn.1
ci yer sediyiniz fiqur sizin xsusiyytlrinizi v stnlk tkil edn xarakteri
nizibildirir.5ci,ynisonuncuyerqoyduunuzfiqursizinnqarlqlmna
sibtlrdtinlikkdiyinizadamlarbildirir.
217
ndiissein.
Kvadrat:grsizilknvbdkvadratsemisinizs,demli,yorulmaqbilm
ynzhmtkesiniz.
lamtlri:Tkilatlq,baladiisonaatdrmaqsyi,alqanlq,dzm
llk, sbir, sistemlilik. Adtn, bu keyfiyytlr kvadratlarn z sahsind yksk
ixtisaslmtxssisolmasnaimkanverir.
grminliklsemisinizs,ondasizisolyarmkrliinsanlaraaidetmkolar.
Kvadratlarhddindnartqdiqqtcildir,adtolunmuhyattrzinidyimyisev
mir,sliqsahmansevirlr.
Kvadratlardan yax inzibat, icra, nadir hallarda menecer olur. Emosional
quruluq,soyuqluqinsanlarlansiyytyaratmasnamaneolur.Riskisevmirlr.
bucaq:Liderliklamtidir.Qarlarnamqsdqoyanvnailolanmhkm
xsiyytlrdir. Sol yarmkrli insanlardr, lakin kvadratlardan frqli olaraq,
fikrinixrdalqlarayox,sasmqsdynldirlr.zlrininananvhmihaql
sayan adamlardr. hrtprstdirlr. Teztez risk edirlr. z shvlrini etiraf et
mkdtinlikkirlr.Hrbiridstnlktkiledirlr.Onlarnmqsdiqlb
almaqdr.
Dzbucaql:Bufiqurusenlrhalhazrdakeirdiklrihyattrzindnnaraz
olub,dahayaxhyatraitiaxtarilmuldurlar.Bufiqurkeidvdyiiklik
simvoludur,demkolarki,problemlririsindbanitirib.
Xarakteriklamtlri:gnbgndyiirlr.zlrini bynmirlr, lakinbu,ke
icidir.Hrcryeniliyiasanlqlaqbuledirlr.Hddindnartqtezinanan,tsir
lnn,sadlvholurlar.Lakinbu,keicihaldr.
Dair:Dairbeformairisindnxeyirxahdr.nsiyytgirmyidahatez
bacarrlar.Yaxdinlyicidirlr.Ykskdrcdhssasdrlar.Baqalarnndrdin
rikolmaqhissigcldr.Onagrdinsanlaronlaracanatrlar.nsanlarox
gzloxuyabilirlrvyalanndrhalifaedirlr.Mbahisnisevmirlr.Biznes
sahsind zifdirlr v rhbrlik onlarlq deyil, zifdirlr. Qtiyytsizdirlr, saya
rmkrliinsanlardr.
Ziqzaq: Yaradclq simvoludur. Sayarmkrli dnc trzin malikdirlr,
ynionlaramntiqdnoxintuisiyaxasdr.Mbahislrdgztgetmir,ksin,
kskinldirirlr. Myyn qaydaya salnm raitd mhsuldar ilmyi bacar
mrlar.Dqiq,qtimyynedilmivzifvisullaronlarqcqlandrr.Kim
dns asl olma xolamrlar, daha ox reallqla deyil, ideyalarla maraqlanrlar,
hyatnn myyn bir hisssi ideyalar dnyasnda keir. Coqun, sbirsiz, sz
zdeynolurlar.
218
Uaqlarnyuxularabax
Test1.19.Uaqvyetkinlikyanaatangnclrddiqqt
atmazlnmyynetmtesti
Test, he bir zaman, rastlanmayan, ox az, bzn, davaml,
olduqca davaml olmaq zr 6 blm ayrlmdr. Uanz n n
doru blm iar edin. Sonra, veriln xallar toplayaraq 110a bln.
xan ntic gr 70100 hat edirs, diqqt atmazlnn yksk
olduutxminedilir.
I.Diqqtatmazl
zyldanldzamanqulaq
asmrmkimigrnr
Evtaprqlarndadiqqtsizolur,
shvlredir
Diqqtgrktirntaprqlardan
qaar,yadasevmz.
Diqqtiniqsamddtverbilir
Tkilatolabilmz
yalarnitirr
Sxsiyalarnqorumaqdaziyyt
kr
Asanlqladalr
Gndlikaktivitlriniasanlqla
unudar
Verilntaprqlarbitirmkd
ziyytkr
Coxtezsxlar
Gniindxyallaradalar
Aagenerjisivardr
Enerjivmotivasiyasaadr
Davamlolaraqbiraktivitni
bitirmdnbaqasnaker
Konsentratolmaqdatinlikkr
Mulolarknyuxuyagedr
Muliyytinidavam
etdirmkduursuzdur
Verilntlimatlartqibetmkd
uursuzdur
vvlchycanlgrnmsinbax
mayaraq,verilntapr
bitirmkdtinlikkr
yrnmtinliyiyaayar
Olduqca
Hebir Rastlan
oxaz Bzn Davaml
Davaml
zaman mayan
219
Aadaktestsizin,sasn,hansqrupamnsubolduunuzu
meydanaxaracaq.Bunagrdtesticavablandrarknhalhazrda
sahibolduunuzdyrlriqeydedin.
1.
Aadakbndlrdnhanssizuyundur?
a)Gcl,qrarl,nsiyytcilmvanadanglmliderm.
Yxlaram,qalxaram,yolumadavamedrm.
b)Hyatmgzlldirirm,ylncnisevirm.Hamnmrboyu
xobxtvsevincligrmkistyirm.
c)Hranmnrahatvsakitkemsiniistyirm.Davadala,ssky
sevmirm,ilrimdnasanyoluseirm.
d)Hreyinmkmml,dzgn,qsursuzolmasnistyirm.nsanlarla
nsiyytimd,hrmtcilvmsafsaxlayanolmaxolayram.
2.
mumiyytl,hanstempdvnecdanrsnz?
a)Srtlivnticyynlik
b)oxsrtli,hycanlveynizamanda,ylncli
c)Dahayava,sakit
d)Normalvdeycklrimialmdalbbirk
3.
Birimotivolmanztminednnnmlinsr.
a)Nticlridnmk
b)Qbulvtqdiretmk
c)Qrupdakyoldalarmndstyi
d)Tsirlilik,sliqlilikvintizamllq.
4.
almatrzinizhansnauyundur?
a)Grginvsrtliym.Eyniandabirneiigrbilrm.
b)Mstqilbirmhitdalram.nsanlaqlrinidiqqtmrkzind
saxlayram.
c)nplandaolmayan,ammaqrupahrcrdstyivernbiriym.
d)Xrdalqlaradiqqtyetirnmvtkbirmvzuyaynlrkalram.
5.
almatempinizinecdyrlndirirsiniz?
a)Srtlibirtempdalb,qsazamanrzindqrarqbulelmyi
sevirm.
b)lrinrutinvdarxdrcolmadmhitlrdykskmotivasiyail
alram.
c)Nadirvaxtlardatlsnm.Gecdolsa,hdmgtrdymii
qurtaranam.
d)ncliklrinqdrdnrkqrarverirm.imibitirbilckbir
templalram.
220
Uaqlarnyuxularabax
6.
Hanssizidahaoxnarahatedr?
a)Zamanisrafvilringecikmsi.
b)Tkrartlbednilrvmonotonluq.
c)Baqalartrfindnanlalmamaq.
d)Yanlmaqvedilnxtanntkrarlanmas.
7.
Olduunuzqruplardahansvziflrddahamvffqolarsnz?
a)Hadislristiqamtvernvxsinfuzunuistifadedn.
b)nsanlarmotivasiyaednvnlndirn.
c)Bardrcvqrupdaxilindistiqamtvern.
d)Mlumattminedn,aradrcvhadislritqibedn.
8.
Hanssizidahaoxstressalar.
a)Hadislrzrindgcvnzartiminazadlnhissetmk.
b)Sxc,rutinilrgrlnbirmhitdolmaq.
c)hdsindnglbilmycyimilrinmsuliyytinihdmgtrmk.
d)Nizamszmhitvtamamlanmamilr.
9.
Sizagirdolsanzvmlliminizsizinimtahankaznzikincidf
yoxladqdasizinqiymtinizinartdnsylsnecreaksiyaverrsiz.
a)Buonsuzdahaqqmidi.
b)oxsevinrmvsevincimibruzverrm.
c)Mllimimtkkredrmvhrmtedrm.
d)Mllimiminharadaxtaetdiyilmaraqlanaram,kazmgrmyi
arzuedrm.
10.
oxuzundavamedckolanillaqliiclasdaitiraketmyinizvacib
olduqdaaadaklardanhansnmnimsyrsiniz?
a)Mvzununanaxtlrizrinddyrlndirilmlraparlmasn,
nticninmyynolmasndandrhalsonraxmaastnlkverrdim.
b)clasylnclibirkilddavamedrs,sonunaqdrqalma,
darxdrcolduutqdirdtrkelmyiserm.
c)Yncansakitkemsivgzlqrarlarnqbulolunmasn
hdmdniedrdim.
d)Toplantyavaxtndanvvlglr,btndetallarqeydedrvbir
dyrlndirmetmkngecxaram.
11.
znzdgrdynzngclynnzhansdr?
a)Qsazamanrzindqraralanvfaliyytalanvfaliyytken.
b)tiraketdiyimmhitlrhycanvnlikqatantrf.
c)Hrcrmhituyunlamamvqardurmalarnqarsnalmaq.
221
12.
znzdgrdynznzifchtinizndir?
a)nsanlar,ilrimiistdiyimkimietmdiklrindvsrtli
olmadqlarndahirslnmk.
b)Dznsiz,danqvproqramszolmaq.
c)Hekimxeyrdemmkvbaqalarnniinkmygedrknz
iiniaxsatmaq.
d)Hreyinqsursuzvmkmmlolmasnistmk.nsanlarbuna
tabeolmadqdahirslnmk.
Dyrlndirm:
Aldnzballarntoplamnkalayagraadaqeydedin.
A...............................................................
B..............................................................
C..............................................................
D..............................................................
Testindyrlndirilmsi
Abndindkiballarnzoxluqtkiledirs,sizgclqrarlqurulua
sahibqrmzxarakterlibirinsansnz.
Bbndindkiballarnzoxluqtkiledirs,sizmhurnsar
xarakterlistnlktkilednbirinsansnz.
Cbndindkiballarnzoxluqtkiledirs,slhsevryalxarakterli
birinsansnz.
Dbndindkiballarnzoxluqtkiledirs,sizidnizamintizaml
quruluasahibmavixarakterlibirinsansnz.
222
Kitabn yazlmasnda istifad edilmi dbiyyat

1) MlikBaxBabayev,Zkaoyunlar(mntiqdnmsllr),Bak,
AltunKitab,2005
2) .S.Bayramov,..lizad,Psixologiya(Alimktblrndrslik),
Bak,NARAPNriyyatPoliqrafiyamssissi,2006
3) A.Hsnov,.Aayev,Pedaqogika(drslik),Nasirnriyyat,2007
4) ..Qdirov,.N.Mmmdov,Yapsixologiyas(drsvsaiti),Bak,
Maarif,1986
5) A.brahimov,H.Xlilov.Salamvlad,dzgntrbiy,tmiznitq.
Bak,Misrinriyyat,2004
6) ZiyaBaran,CantenKaya.lhamVerenBaarykleri,stanbul,2007
7) Gnendil.ocuk,ergenveannebaba.MelisaMatbaaclk,2003
8) OuzSaygn.Renklerleinsanlartanmaklavuzu.Hayatyaynclk.
stanbul,2007
9) .Aayev,Y.Talbov,A.Eminov,.sayev.Pedaqogika(drslik),
AdiloluBak2006
10) brahimEthemBaaran,EitimPsikolojisiGeliim,renmeveOrtam.
Nobelyayn,Ankara2005
11) DavidWood.HowChildrenThinkAndLearn.Blackwell,Second
edition1998
12) smetBarutugil.EiticininEitimi.Kariyeryaynclk.stanbul2002
13) MarianDiamond,JanetHopson.MagicTreesoftheMind.Adutton
book.1998
14) RobertL.Leahy.CognitiveTherapyTechniques.TheGuilfordPress.
2003
15) TevfikaTunaboylukiz.PsikanalizKonumalar.Balamyaynclk.
2005
16) BirolVural.NitelikliSnfveStressizEitimOrtam.Hayat.2004
17) BirolVural.HerretmenRehberdir.Hayat.2004
18) ..
.2000
19) ....2000
20) ....2004
21) ....2003
223
22) Prof.Dr.brahimEthemzgven.BireyiTanmaTeknikleri.
PdremYaynlar.2007
23) Dr.FatihKalkn.OkulEvdeBalar.zmir.2008
24) K.Koffka.ZihninkiafnEsaslar.stanbulHsntabitMatbaas.1954
25) Dr.AlfredAdler.EitimiZorocuklarnPsikolojisi.KariyerYaynclk.
2000
26) NsrddinTusi.xlaqiNasiri.KieMehrNriyyat.2002
27) LaurenceSteinberg.Ergenlik.mgeKitabevi.2007
28) .....
.1979
224

Usaq Psixologiyasi II Nesr

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Usaq Psixologiyasi II Nesr

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

QafqazUniversitetiNri

I FSL. Yeniyetmlik dvrn bax....................................................17

1.3. Maslov v tlbatlar iyerarxiyas ..............................................................................25

II FSL. Xarakter v xasiyyt .............................................................29

III FSL. xlaq trbiysi.....................................................................37

IV FSL. Koqnitiv inkiaf dvrlri.......................................................53

zn yoxlamaq n sual v taprqlar .........................................................................68

V FSL. Uaq tlimi............................................................................69

5.2. Uaq xsiyytin hrmt .........................................................................................71

5.3. Uan inkiafnda psixoloji xsusiyytlrin rolu ......................................................75

zn yoxlamaq n sual v taprqlar .........................................................................98

VI FSL. Uaqlq dvr davran problemlri ...................................... 99

6.3.2. Barmaqmmnin aradan qaldrlmas n grln tdbirlr ......................................106

6.4. Drnaqyem .............................................................................................................107

6.5. Yalan danmaq .......................................................................................................110

6.6. Valideynlr trbiy il bal tvsiylrimiz ...........................................................117

VII FSL. Uaq v yeniyetmlrd davran pozuntular....................133

7.1.6. Mllim n etmlidir? .................................................................................................139

7.2. Diqqt atmazl v hiperaktivlik..........................................................................142

zn yoxlamaq n sual v taprqlar .......................................................................147

VIII FSL. Yeniyetmlik dvrn bax...................................................... 149

8.5. Yeniyetmlik dvrndki emosional davranlarn sbblri ..................................155

8.8. Mnvi mnasibtlrin yaxladrlmas ................................................................159

Uaqlarn yuxulara bax........................................................................... 164

Test 1.17. Uura doru motivasiya drcsi .........................................................................216

Kitabn yazlmasnda istifad edilmi dbiyyat ......................................... 223

rtli qloballamann mnfi tsirlri cmiyytimizd yeni problemlrin ya

haqqnda mhm mlumatlar verilmi, uaq v yeniyetmlr frdi ya

Kitab haqqnda ...

Hr ey zmzdn asldr; glcyimiz bu gnmzdn, vladmz

Salam cmiyy yolu

Bizim Hseyn mllim!

Bu gn dnyada onlarca konflikt vardr, insanlar bu konfliktlrin z

Uaqlar siz bx olunmu lahi hdiyydir, hr hans

Dnyaya insan glir

mhkmlnck. Hamil qadn analqla bal davranlarn hatsindki

Yeniyetmlik dvrn bax

xsiyytin ya dvrlrini v psixoloji inkiaf mrhllrini yrnmk

1.1. Psixoseksual inkiaf nzriyysi

Freyd xsiyytin inkiafnda be psixicinsi inkiaf dvrlri zrind

Bir baqa halda, Freyd gstrir ki, anann tzyiqlrin v czalarna

1.2. Erik Erikson v psixo-sosial inkiaf qaydas

1.2.1. Eriksonun inkiaf mrhllrinin qarladrlmas

Erikson insan inkiafn skkiz dvr blr v hr bir dvrd insann

1.2.2. Eriksona gr psixo-sosial inkiaf dvrlri

Bu dvrdki qarqlqlarn hll olunmasyla yana, gncin xsiyyti

fiziki, psixoloji v sosial mhdudiyytlr baxmayaraq, hyatlarnn bu

1.3. Maslov v tlbatlar iyerarxiyas

Maslov salam bir xsiyytin inkiaf ed bilmsi n lazml olan

zn yoxlamaq n sual v taprqlar

Xasiyyt anlaynda is irsi bir xsusiyytdn d danmaq lazmdr.

zn yoxlamaq n sual v taprqlar

3.1. Uaq v yeniyetmlrin xlaq trbiysi

Glin, xlaqn n olduunu yrnk. xlaq maddidirmi, yaxud meta

3.2. Uaqlara inam hissi alamaq

emosiyalardan, hisslrdn, nsiyyt zaman qar trfin hvalruhiyy

J. Piaje v Kohlberq xlaqa bir qdr frqli aspektdn yanarlar. J.

3.3. xlaq trbiysind rol ala bilm (tmsil etm) v

1999). Amma anaatann tzyiqi aradan qalxdqda v ya valideynlrdn

Sevim Cesur ocuk ve ergenlerde ahlak geliimi ve eitim, Gl endilin redaktorlu

Nallar uan qlbindki qzb, dmnilik v nifrt hisslrini ldrmli,

zn yoxlamaq n sual v taprqlar

Koqnitiv inkiaf dvrlri

4.1. Piajey gr Koqnitiv inkiaf dvrlri