TYATRO YNETMENNN

EGTM

Prof. Dr. zdemir NUTKU (Ankara niversitesi)

Aristoteles, insanda temel faaliyet olduunu belirtir: Bunlar srasyla tanma, eylem ve yaratclk'tr. Ona gre bu faaliyet, birbiriyle ilikili olarak ayr alma alan gerektirir: Tanma teoretike, eylem praktike ve yaratclk poetike ile salanabilir. te Aristoteles in szn ettii bu temel faaliyet, insann kendini yanslayp yeniden yaratt ve kendi varoluunun nedenini anlad tiyatro sanatnn douunda bulunur. Bilimsel aratrma ve sanatsal yaratclk alanlarn kapsayan tiyatro eitimi, bylece, temel akademik dzeyde ele alnmaldr: 1) kuramsal dersler, 2) kuramlar tamamlayc nitelikte eitli deneyleri ieren uygulamalar ve 3) yaratcl gelitirecek seminerler. Yksek retim kurumlarnda bu dzeylerden biri savsaklanacak olursa; baka deyile bu dzeylerden biri eitim program dnda braklrsa tiyatro retimi ve eitimi de eksik kalacaktr. Tek bana kuramsal dersler tiyatroyu anlamaya yetmiyecei gibi, yalnzca uygulama da yardmc bilgi daarcn ve genel kltr anlayn eksik brakacaktr. Kuramsal derslerin uygulamasz braklmas ya da tarihsel bilginin tiyatro teknii retilmeaen verilmesi, tpk operasyon zerine bilgisi olup da amelyat masasnda h almam br doktorun dece durumu ortaya karr. Kuramsal bilgi mutlaka deneylerle desteklenmeli ve deneyler de seminerlerde yaplacak yaratc alma ile deerlendirilmelidir. niversitede tiyatro retiminin gelenei -ok uzun olmasa dabizlere ok neml bir ey retmitir: Edebiyat renimi iin kullanlan yntemler tiyatro iin hi mi hi geerli olmamaktadr. Bunun bir nedeni, metin, edebiyat rencisi iin temel malzeme iken, tiyatro rencisi iin ok saydaki malzemelerinden bir tanesidir. Tiyatro rencisinin lleri ve deerlendirme yntemleri edebiyat rencisinin-

54

ZDEMR

NUTKU

kinden tamamen deiiktir. Tiyatro olgusunun varedilmesinde eitli elerin birbiriyle kaynatrlmas, bu elerin uyumlu bir biimde sonulandrlmas gerektiinden, bu alann deerlendirmesi, hem kuramsal, hem deneysel olmak zere, birok adan gerekletirilir. Tiyatro sanatnn kollektif nitelii, edebiyattan daha deiik yntemler gerektirdii kadar, rencileri yetitirmede yeni eitim yollarn zorunlu klmaktadr. Bugn hala -az da olsa- tiyatronun niversitede yeri olmadn ya da niversitelerin teknik uygulamalarla deil, yalnzca "entelleklektel" konularla uramas gerektiini dnenler vardr. Baka bir tipik eilim de, teknik uygulamann, akademik disiplinlerin saygnlnn altnda olduu yanlgsdr. Kanmca, bu tr bir kendini beenmilik, uygulama almalarnn "entellektel" almalarn altnda bulunduunu sanan dnce sisteminden domaktadr. Ama uras kesin ki, bir doktor operatrn pratik bilgisi ve el yetenei, bir trl oyun yazar olamam bir kiinin "entellektel" abasndan daha stn bir itir. Bugn, kimya, diilik, eczaclk, vb. gibi disiplinlerin ancak laboratuvar almalar iinde tamamlanabildii btn niversitelerce kabul edilmi bir eydir. Ama nedense, tiyatro gibi youn bir teknik bilgiyi gerektiren sanat dallarnda genellikle entellektel dzeyde kalnmakla yetinilir ve dikkat tarih ve kuram zerine ekilir. Bu yanl dzeltmek iin niversitelerdeki tiyatro blmlerinin ne amala kurulduunu saptamak gerekir. niversitelerdeki tiyatr.o blmleri ne iin kurulmutur? Kltr ataeleri yetitirmek iin mi? Kltrleri geniletilmi memur imal etmek iin mi? Ya da tiyatro zerine biraz daha fazla konuabilecek eylemsiz aydnlar ortaya kartmak iin mi? Hi kukusuz, niversitelerin tiyatro blmleri bu amalar iin kurulmu deillerdir. Ancak tiyatro alannda yksek deerde kiiler yetitirebilmek iin, o kiilerin sonraki yaamlarnda profesyonel, baka deyile ustalam olmalarna, onlarn bilgi ve becerilerine gidecek yolu niversite eitimi srasnda am olmak zorunludur. Tiyatro eletirmenlerinin yeterli teknik bilgisi, idarecilerin gerekli kltr, ynetmenlerin dnya gr, geni kltr ve teknik bilgisi, oyuncularn bir kltr daarc olmasnda ykmllk tayan en yksek kurum niversitelerin tiyatro blmleridir. niversitelerde tiyatro renimi kapsam iinde kuram ya da deneyden biri savsaklanacak olursa,

TYATRO

YNETMENNN

EGTM

55

yarm yetimi mezunlar ortal saracaktr ve bunlar ksa bir sre sonra bu alann eitli iilerine yabanclaacaklardr. Oyun yazarlar ve eletirmenler yalnzca kurarnda kalacaklar, br yanda ynetmen ve oyuncu tiyatronun yalnzca uygulama alannda snrlanacaklardr. Bu da bir sarlar svmesini ortaya karacaktr. Bunun iin de, ynetmenler ve oyuncular eletirmeni sularken, eletirmen de onlar seyirci gznde kk drecektir. Kanmca, tiyatro eitiminde ne kuram ne uygulama tekinden daha nemli deildir; bunlar birbirini tamamlayan birimlerdir. nemli olan, rencinin dnce ve hayal etme yeteneini gelitirmektir. Bu da yalnzca kuramsal derslerle zmlenemez; kuramlar, uygulamalarla sahne zerinde canlandrlmak zorundadrlar. Yoksa l kalrlar. rnein, bir oyun zerinde yaplan tartma, sahne zerinde srdrlebilmelidir. Bunun iin de, eitilmi oyuncu gereklidir; metin zerinde ortaya kan sorunlar en doru biimde sahne zerinde zmlenebilir. Oysa bugn iin oyunculuk eitimi henz tam anlamyle niversiteye girmediinden ve uygulamalarda eitilmemi, teknii olmayan renciler kullanldndan yaplan i, Titania'nn o gzel ormannda izcilik etmekten teye gitmemektedir. Oyunculuk eitiminin girmedii tiyatro blmlerinde de uygulama almalar yetersiz kalmaktadr; nk bir oyunun etkili ve anlaml bir biimde seyirciye aktarlmasnda eitilmi oyuncunun katks en nde gelir. Amatr oyunculukla yrtlen uygulamalar seyretmek, kanmca, Mozart' tek parmakla alan birini dinlemek gibi bir eyoluyor. niversitelerin tiyatro blmlerinde kuram ile deneyi baarl bir biimde Yftebilmek iin amatr oyunculuktan kanmak ve 0yunculuk tekniini nemsemek gerekmektedir; ancak eitilmi oyuncuyla yaplacak uygulama almalar ile akademik retim ada yaam koullar ile badatrlabilir. Bu dncelerin nda asl konum olan tiyatro ynetmeninin eitirnire gemek istiyorum. anzn tiyatro tarihinin, sahneye oyun koyma sanatnn tarihi olduu ada incelemecilerle kabul edilmi bir gerektir. Bugnk anlamda tiyatro ynetmeni, yzyl gibi ksa bir gelenee sahip olmasna karn, bugn tiyatroya yol gsteren en nemli g durumundadr. ada tiyatro, varln ve geliimini byk tiyatro ynetmenlerinin almalarna ve yaratclk/arna borludur. Yazar bata olmakzere, o, tiyatronun btn elerini denetleyen, onlara ne yapacaklarn gsteren ve bu eleri uyumlu bir biimde tmletiren bir otorite olmutur.

Sh

ZDEMR

NUTKU

ada .yazar, oyununu kesin olarak kada geirmeden nce, ynetmenin laboratuvar almas iinde bulunmakta ve onun ynetimi altnda oyununu kurmaktadr. nl ynetmenlerin bir blmnn ayn zamanda oyun yazdklarn da izleriz. Bazan da yazar, ynetmen olarak da almaya eilim duymaktadr. Btn bunlar ynetmenin birletirici, btnleyici estetik gcn temsilcisi olmasndan ileri gelmektedir. Uygarln gittike hzlanan gelimesine paralel olarak gelien tiyatroda da, tiyatro ynetmeninin badndrc bir gelimesi olduu bir gerektir. yleyse, bir lkenin, kendi tiyatrosunu yenilemesi ve onu bir gelimeye sokabilmesi iin en bata dnmesi gerekli olan ii de tiyatro ynetmenin yetimesi olmalidr. "Srekli bir devrim" olan tiyatroda ynetmenin grevleri ve katklar bir haylidir. Onun temel grevi, "gerein grnn deitirmek deil, gerei gizleyen rtleri kaldrmaktr". Bunu yapabilmek iinde, ynetmen olacak kiinin yaamdaki elikilerin bilincine vararak bir esneklie ve ycelie erime si gerekir. Bir yandan kendini gelitirirken, br yandan da yazar, oyuncuyu ve seyirciyi ileriye gtrmek zorundadr. Bunun iin de, gerek ynetmen kendi kiilii iinde ynetmen-eitmen, ynetmen-sanat ve ynetmen-idareci niteliklerini kaynatran kiidir. O, bir yandan yaratrken, br yandan bulgulara ynelen bir bilim adam, tiyatronun btn elerini dzenleyen bir rgt, doruyu ve gzeli kaynatran bir estetikidir. Tiyatro ynetmeni, ou kez bir orkestra yneticisine benzetilir. Orkestray ynetecek kii, nasl d.eiik alglarn yeteneini ve zelliklerini bilmeden onlar bir arada ynetemezse, tiyatro ynetmeni de elindeki eitli sanat dallarnn niteliklerini ve kapsamlarn bilmeden bir tiyatro olgusunu varedemez. Ayrca, eldeki bestenin musiki asndan biimi, blmlerinin birbirleriyle olan balarn bilmeden bir orkestra altrlamad gibi, tiyatroda da eldeki oyunun biimi, bu biimin getirdii zorunlu ilikiler bilinmeden bir uygulama yaplamaz. Hatta tiyatroda oyun sahneye koymann bir adan daha: zor olduu kansmdaym. nk musiki alannda deer birimi olan "nota" saptanm sesleri kapsar; oysa tiyatroda deer birimi olan "szck", szlk anlammda kullanlmad iin, nceden saptanmam olarak ynetmenin karsna gelir. Tiyatroda her szck, o szc kullanan kiiyle, o szcn kullanld zamanda ve o szcn kullanld durum ile anlam ve renk ynnden deiir. Ayrca szcn oyuncunun hareketi ile sinkronizasyonu, ayn szcn eitli oyunlarda, oyunlarn deiik sahnelerinde ayr bir deer kazanmasn getirir.

TYATRO

YNET;\fENNN

EGTM

57

Bazan bir szcn, szlk anlamnn tam kart anlamda kullanld olur; tiyatroda hareket, herhangi bir szc, szlk anlamndan ok deiik bir yne kaydrabiliL Seyircinin, genellikle duyduklarndan ok grdkleriyle etkilenmesi dikkate alnrsa, bir oyun kiisinin, bir durumun ya da bir atmann szcklerden nce hareketle anlald bir varsaym olmaktan kar. Ayrca, sahne zerind.e kullanlan szcklerin iki deiik ynde etki alan vardr: Bunlardan biri 0yuncuya, yani sahne zerinde dinleyene ve onunla birlikte yaayana; br de seyirciye, yani salonda oturup dinleyene ve yine onunla birlikte yaayana yneliktir. Ynetmen, birinci etki alan ile br oyuncunun hareketini hazrlayp karakter zelliini ortaya karrken, ikinci etki alan ile salonda oturan yzlerce seyirciye, ayn and.a, doru olan vermek zorundadr. Bu kadar zor bir ii baaran ynetmen bir yaratc mdr, yoksa bir yorum cu mudur? Ynetmenin genellikle yalnzca bir yorumcu olduu zerinde durulur. Y ommcunun yaratc yann burada tartmak istemiyorum. Kanmca, ynetmen, bir yazar, bir ressam, bir air kadar yaratc olmak zorundadr. Bir sahne yaptnn kusurlu yanlarn dzelten, budama ve eklemelerle tamamlayan, estetik btnl ortaya karan bir uzman-sanat olarak ayn zamanda bir yaratcdr da. O bir yazar gibi, sahneleri deerlendirerek, bir air gibi oyunun atmosferini kurarak, bir mimar ya da ressam gibi sahnedeki grnyaratarak grevini yerine getirir. Eer ynetmen yalnzca bir yorumcu olsayd, o zaman Shakespeare'in oyunlar, kendi dneminde nasl oynanyorsa, bugn de yle oynanacak ve tiyatro olarak pek ilgin yan kalmayacakt. nk yalnzca yazara ya da metne bal bir yorumcunun doru yorumu, yzyllar getii halde, ayn kalan edebiyat yorumcusunun paralelinde olacak ve tiyatronun yaamnn srdrmesinin temel nedeni olan "an yaamak" nitelii de ortadan kalkacakt. Bu da tiyatronun sonunu getirecekti. nk tiyatro bys (evrensellii) ile varolur, gncellii (tarihsellii) ile yaar. Edebiyat yorumcusu iin bir yaptn anlam her ada ayndr; ama tiyatro ynetmeni, ikinci bir yazar olarak bir yapt yeniden dzenliyebilir, eklemeler ve budamalar yaparak o yapt iinde yaanan gerekIere en yakn biime getirir. Ynetmenin yalnzca yommcu olmadna baka bir rnek de, onun, eitli sanat dallarn birletirerek bir estetik btnle gitmesidir. Gerek ynetmen, yazarn yaratn aktarmakla kalmaz, ona kendi yaratn ekliyerek seyirci karsna kar. imdi gerek ynetmenin zellikleri zerinde ksaca duralm. nce ynetmenin g kaynaklarn ele alalm. Bunlar dnya gr,

ZDEMR

NUTKU

kiisel yarat1Cllk ve bilimsel yetenek'tir. Ynetmenin bu g kaynaklar, edebiyat, musiki, sinema, mimarlk, resim, vb. gibi sanatlarla, psikoloji, sosyoloji, tarih, felsefe, dil, folklor, vb. gibi disiplinlerle ve dekor, giysi, klama, ses teknii, oyunculuk, vb. gibi teknik bilgilerle beslenmesi gerekir. Onun g kaynaklarn vareden yaps da kendine zgdr. Genilemesine bir gr as olan gerek ynetmen evresindeki ve dnya yzndeki olaylar yakndan izleyen uyank ve bunlar yorumlayabilen bir kiidir; bunun iin de geni ve kesin bir kltr yaps!'., dolaysyle stn bir beeni aamasn ierir. Oyuncu ve teki sahne sanatlaryle olan ilikilerinde baar salyabilmek iin sanat karakterinden anlayan bir pedagog ve ayn zamanda onlar ynetebilecek, disiplini getirebilecek bir otorite olmaldr. Bir eitmen, dzenleyici, pedagog, estetiki, yaratc olan ynetmenin en byk gc z-eletiri yeteneinden gelir. annZ1n oyunculuk ynteminde atlmlar yapan Jerzy Grotowski'nin, "oyunculardan yapmalarn istediinin iki mislini ynetmen kendinden beklemelidir, " demesi z-eletirini vurgulayan bir szdr. te bu noktada ynetmenin sorumluluklarna deinebiliriz. Tiyatronun ierii asndan ynetmenin sorumluluu, ynetmenin yazarla, oyuncuyla ve seyirciyle olan ilikilerinde yol gsterici ve eitici oluudur. O yazarn yetimesine ve ustalamasna yardm ettii gibi, oyuncular eitmek ve onlara yol gstermeyi de zerine alr. Seyirciye kar daha byk bir sorumluluu vardr: Gl ve etkili bir sanat yoluyla, ona ann yorumunu yapmak, sorunlarn amak ve insanln gelimesinde en byk etken olan dnme ve duyma alkanlnn yerletirilmesinde katks olmaktr. Tiyatro iindeki grevi ve sorumluluu bu kadar nemli olan ynetmen tiyatromuzun geliimi iinde nereye kadar nemsenmitir? Trk tiyatrosuna herhangi bir biimde damgasn vuran bir ynetmen var mdr? Trk tiyatrosunun gelitirilmesinde en nemli rollerden birini oynayacak olan ynetmen Nasl yetitirilecektir? Son sorumuzu da yle sorabiliriz: Tiyatro ynetmenin yetitirilmesi iin bir eitim ve retim yntemi olabilir mi? Tiyatromuzun geliimi iin, ynetmenin neminin ne kadar byk olduunun bugn de kavrand dncesinde deilim. Genellikle, yorgun oyuncularn ya da bir topluluun bandaki oyuncunun ynetmen olarak kabul edildii bir tiyatro ortamnda, yetenekli, yeteneksiz herhangi bir sanatnn ynetmen olabileceine inananlarn oun-

TYATRO YNETMENNN

EGTM

59

lukta olduu bir tiyatro evresi iindeyiz. Dnya tiyatrosunun geliiminde ok gerilerde kalm olan "yldz oyuncu ynetmen olur" anlay tiyatromuzda hala yaygn bir uygulama alan bulabilmektedir. Bunun iin de, genellikle tiyatro yaptnn deerini ykseltmek yerine, o yaptn ok altnda kalan sahne almalar tiyatromuzun atlm yapmasn engellemektedir. Bir oyunu sahneye koyan kimse, ou kez seyirciyi, oyuncuyu ve yazar pek dikkate almadan yalnzca perdenin almas iin alagelinmj, kalpl bir almann tesine gidememektedir. Duyarl ve baarl oyun dzenleri ise pek seyrek karmza kmaktadr. nk dnya grnn nda duyarl sanatlarn tm sahneye oyun koyma yeteneinde olmadklar gibi, yetenekli olanlarn elinde de ou kez gerekli olan malzeme yoktur. Malzeme derken, en bata ada bir teknikle yetimi oyuncuyu kastetmekteyim. Bylece, Trkiye'de baarl ve seyredeni etkiliyen bir oyun dzeni ok seyrek ortaya kmaktadr. Yntemin ve tekniin geri dzeye atld byle bir tiyatro ortamnda, tiyatromuza damgasn vuracak, kiiliini kabul ettirecek bir ynetmen elbette var olamaz! Bu noktada, tiyatro ynetmeninin nasl yetitirilecei, onun n nasl bir eitim ve retim yntemi uygulanabilecei sorusunun yantn vermek gerekiyor. 24 mays 1940 tarihinde yrrle giren 3829 sayl Devlet Konservatuvan Yasas'nda, iki ana blm zerinde durulmutu: Musiki ve TemsiL. Bu yasaya gre, Konservatuvarda tiyatro renimi, biri hazrlk, ikisi orta ve ikisi yksek olmak zere be yld. br yanda, Konservatuvar iin yaplan tzk'te Tiyatro Blm deil, drt ana blme ayrmt. tzn 9. maddesine gre, bunlar Opera, Tiyatro, Balet ve Rejisrlk blmleriydi. Yasa'da gremediimiz Rejisrlk Blmnde, opera ve tiyatronun yksek ksmndan mezun olanlara zg iki yllk bir uzmanlk almas yaptrlmas istenmekteydi. Ne yazk ki, gnmze dein, nemi Trk tiyatrosu iin byk olan Rejisrliik Blm eitli ihmal ve olanakszlklar nedeniyle altrlmam ve yine bugne dek hi bir konservatuvar rencisi, tiyatro ynetmenlii alannda, Trkiye snrlar iinde, uzmanlk eitimi grmemitir. Bunun iin de, Reinhardt'n yetitirimelerinden nl oyuncu Carl Ebert'in btn abalarna karn, bu blm kurulamam,. o gittikten sonra bu blmn kurulmas iin zaman zaman gsterilen abalar eitli nedenler yznden gerekleememi, hatta bir ynden engellenmitir. Bu yzden, devletin denekli tiyatrosu yalnzca bir "aktr tiyatrosu" olarak kalm ve bu alanda yetimi uzman ve yetenekli y-

60

ZDEMR NUTKU

netmenler olmad iin bu kurum, baka nedenlerin de zorlamasyle, gerilerneye balamtr. Ancak kanmca, Devlet Tiyatrosu'nun estetik alanda ileri bir atlm yapamamasnn en nemli nedenlerinden biri gerek ynetmenin yetitirilmesinde konservatuvarzn gsterdii ihmal ve vurdumduymazlktr. Tiyatro ynetmeninin eitimi konusunda, lkemizdeki ilk atlm 1964/1965 ders dneminde almaya balayan Ankara niversitesi, DTC Fakltesi, Tiyatro Krss ile geldi. Sekiz smestirlik, yani drt yllk bir eitim progr.am iinde, tiyatro ynetmenlii uygulamal olarak "Sahne almas" dersleri iinde gerekletirildi. Ayrca, bu sahne zerindeki laboratuvar almasna yardmc olarak drt smestir sren "Reji Problemleri" ile yine sahne zerinde altrmalarla alt smestirde gerekletirilen "Reji Deneyleri", tiyatro ynetmeninin eitimini btnleyen konulardr. "Sahne almas" drt yl iinde, evrede tamamlanmaktadr. Bunlar: 1- Organik Deerlendirme, 2- Plastik Deerlendirme, 3- Teknik Deerlendirme evreleridir. Birinci smestirden itibaren sahne st uygulamal almalarnn balad bu eitimin Organik Deerlendirine evresinde "Yorum Yntemi", "Sahneler zerinde alma", "Budama" ve "Oyun Dzeni Defteri" konular yer alr. Plastik Deerlendirme'de "Oyuncunun Ynetmen tarafndan sahne zerinde deerlendirilmesi," "Kiiletirmenin lkeleri", "Sahne-Seyirci likisi", "Sahnenin levi Asndan Deerlendirilmesi" , "Oyuncu Seimi", "Provalar", ayrca ynetmenin oyun dzeni iin gerekli olan "Tasarm", "Optik Yorum", "Hareket Yapm", "Hz-Tart m-Zaman ls," "Szsz Oyunla Dramatizasyon" bu blmde yer alr. Oyun d.zeni zerine yaplan almalar yalnzca ereve sahne kapsam iinde d.eil, ayn zamanda ortada oyun kavram asndan da ele alnarak uygulanr. Teknik Deerlendirme evresinde "Dekor ve Iklama Teknii-Estetii", "Aydnlatma Aralar", "Karartclar", "Giysi ve Makyaj", "Makyaj Ara ve Gereleri," "Makyaj Yapm", "Sahne Etmenleri", "Oyun Musikisi", "Aksesuvar-Butafor" gibi konular yer alr. Yukarda da belirttiim gibi, bu evrelerdeki btn almalar gerektii biimde uygulamalarla ortaya karlr ve renciler yanllarn bu uygulamalarda grerek dzeltirler. Ayrca, bu evrelerin tmnde srayla ve daha ok kendilerini ilgilendirdii konularda hem kafayla hem de bedenen alrlar. Szgelimi, dekorda alacak olanlar, bu dekorun yapm iin yorumlarn ynetmenle tartrlar, gerekli pl-

TYATRO

YNETMENNN

EGTM

61

anlarn hazrlarlar ve bunu sahne zerinde gerekletirmek iin marangozhanede, boyahanede arkadalaryle birlikte, baka deyile imece ile almaya girerler. "Sahne almas" dersleri kapsam iinde, deneysel almay btn rencilere salyabilmek iin ders dnemi sonlarna doru oynanmak zere bir oyun seilir ve renciler eitli grevleri zerine alrlar. Bu almalarmzda tek aksayan, oyunculuk eitimi olmadndan, yetenekli amatrleri kullanmamz ve doal olarak bir btn olan tiyatroda, oyunculuk konusunda aksamamz, bu aksamayla teki alanlarda yaplan baarl almalara glge drmemizdir. Bata da sylediim gibi, sahne zerinde yaplan her alma iin oyunculuk teknii en bata gelen gereksinme olduu iin, ynetmenin eitiminde de teknii olan, konumasn, hareketlerini ve dikkatini toplamay belli bir uyum iinde getirebilen elemanlara mutlaka ihtiya olmaktadr. Tiyatro ynetmeninin eitimi iinde, bu eitime katlan her rencinin tiyatro ynetmeni olaca da savunulamaz. Bu eitim iinden yine en yetenekli ve sorumluluklarnn bilincine varm, kendini yetitirmek iin gstermelik olarak deil de, inanarak bu ie emek vermi kiiler ilerinin ynetmeni olarak yetiebilirler. Ynetmen olamayanlar ise tiyatronun mutfanda alm kiiler olarak ileriki yaamlarnda tiyatroyu daha tutarl ve bilerek deerlendirme yoluna gidebilirler. Szgelimi, tiyatro eletirmeni, dramaturgu, tarihisi ve incelernecisi olarak laboratuvar eitimi grm kiiler olarak ayaklarn daha salam yere basabilecek kiiler olarak ortaya karlar. Burada bir noktaya ksaca deinmeden geemiyeceim. Her alanda olduu gibi, lkemizde, bu alanda da bir g kayb olmaktadr. Tiyatro Krss mezunlarnn byk bir blm televizyonda grev almakta, onlarn asl yeri olan Devlet Tiyatrosu ise baz brokratik ve keyfi nedenlerden dolay kaplarn bu deerli genlere kapal tutmaktadr. Oysa sekiz smestir, teki derslerle birlikte, tiyatro ynetmeni iin gerekli eitimi olduka youn bir biimde gren bu mezunlarn baarl olanlarnn en azndan Devlet Tiyatrosu'ndaki "Reji Asistanl" kadrosuna alnmalar gerekir. Ne var ki, tiyatro ynetmeninin nemini henz hakkyle anlyamam bir evre iinde, doal olarak "ynetmen yardmcl" grevinin nemi nasl anlalabilir ki? Bu anlay srdke Devlet Tiyatrosu'ndaki "Reji Asistanl" gstermelik olarak kalacak ve bu kii bugnk gibi, sahneye oyun koyanlarn ayak ilerine koacaktr. nk bu kii,ilerinin incelemeellerine

62

ZDEMR NUTKU

k tutacak, tiyatro tarihimizin en nemli konularndan biri olan uygulama tarihi iin gerekli olan Oyun dzeni Defteri tutmasn bilmedii iin de sahneye oyun koyann buyruklarn yerine getirecek bir emireri durumundan ileri gidemiyecektir. Oysa gerekte, ynetmen yardmcl ilerinin tiyatro ynetmeni olacak kiilerine deneyleri getiren bir hazrlk dneminden baka bir ey deildir. Ancak ynetmen yardmcs olacak kiinin de belli bir sre bu eitimi grm, gerekli laboratuvar almasn tamamlam olmas gerekir. Birok kavramn birbirine kartnld, yntemin ve tekniin anlalmad, belli bir disiplinsizliin egemen olduu bir evrede nasl ynetmenler duygusalolarak seiliyorsa, ynetmen yardmclna getirilecek kiiler de ayn ciddiyetten uzak bir anlay iinde seileceklerdir. Trk tiyatrosunun daha birok alnnda grdmz yntemsizsizlik ve danklk kendini en ok tiyatro ynetmeninin almasnda hissettirmektedir. nk btn tiyatro birimlerini bir araya toplayan, eitli sanat kollann, bir ama iin, uyumlu bir biimde ve estetik bir btnlk iinde kaynatrmas gereken ynetmen henz ortada yoksa, o tiyatronun birok yan da aksayacaktr. Buna bir son vermenin zaman gelmitir. retimi bu topluma yararl bir duruma getirebilmek iin, bir fabrika grnmnde olan tiyatronun kollektif almasn artk bilime, teknie ve ynteme dayamann zamandr. stn ve sekin sanat olaylar ancak bilimle, teknikle ve yntemle gelebilir. Ynetmen, tiyatronun yol gstericisi, yetkileri ve sorumluluklan snrsz; Marko Paa olmak istemedii halde, oyuncularn, teknik adamlarn ve tm tiyatro grevlilerinin dert babas; bir oyunu sahneye koyarken diktatr olmak istemedii halde, diktatr olmak zorunda . olan; balangta yolun sonu nereye gidiyor, onu tam olarak gremedii halde, yol gstermek zorunda olan bir sanatdr. Byle bir sanat, uzun yllarn sahne deneyleriyle ustalam, sahne zerinde ortaya kabilecek her sorunun yantn bilen bir kimsedir. Ancak teknik adan ustalam byle bir ynetmen yaptnn bilincinde deilse, an kovalamyorsa, bir sanat olarak evresindeki olaylara, dnya yzndeki sorunlara kar duyarlln yitirmise, her almasyle yeni bir kap amyorsa, tiyatroya olan zarar yararndan daha oktur. nk teknii bilen, deneyi olan, ama her eye ve her olaya kar nasrlam bir kii, olsa olsa ldrd tiyatronun lsn ykayabilir.

TYATRO YNETMENNN

EGTM

63

Peter Brook, bu tr ynetmenler iin yle der: "ldrclk her zaman tekrarla birlikte gelir; ldrc tiyatronun ynetmeni eski formlleri, eski yntemleri, anm esprileri, eski etkileri, khnemi sahne balanglarn ve bitiIerini kullanr." yleyse, sahneye oyun koymann temel ilkelerini bilmek ynetmen olmak iin yeterli deildir. Hi bir ey varolmadan yenilenemez, yenilenmedike de varln srdremez. Bir eyin yenilenebilmesi, gelitirilebilmesi ve yeni bulgularla deitirilebilmesi iin her eyden nce varolmas gerekir. Onun yaamas iin de srekli olarak kendini yenilernesi ve deitirmesi zorunludur.