Atatürk Ilke Ve Inkılapları

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar
r. Gr. Ali YAYLA
nklp ( Arapa
) =klb=kalb kknden tretilmi bir kelimedir. Bir halden
baka bir hale dnme, biim deitirme anlamna gelir. nklplar, sanayi, bilim, kltr, sosyal, v.b. alanlarda olabilir. Etimolojik anlam olarak deitirmeyi ifade eder. nklp, evrim veya tekml (volution) ve slahattan farkldr. nklp, hkmet darbesinden de farkl anlamlar ifade eder. nklp aamada gerekleir: Birinci aamay oluturan fikr cephe, cemiyette deiiklik fikrinin, yeni fikir tohumlarnn atld ve gelitirildii evredir. kinci aama, hazrlk aamasnn tamamlanmasndan sonra gelir ve aksiyon dnemidir. Basit ekilde bir ihtilli ifade eder. nc aama da yklan, bozulan dzenin yerine bir yenisini kurma aamasdr. te bu yeniden kurma ile inklp baarlm olur. Devrim Devrimin devirmekten geldiini iddia edenler vardr. Halk hareketi eklinde mevcut dzeni zor kullanarak ykmay ve sonra da yklan dzen yerine yeni kurulan dzeni de ifade eder. Devrim, bir halden, baka bir hale gelii deil bu geiin sadece ilk ve balang safhasn, ykc olan yann da karlamaktadr. Devrim, mevcut olan kavram, kurum ve tekiltlar kaldrp bunlarn yerine yenilerini getirmek olarak da ifade edilebilir. Bu anlamda ele alnrsa Trkiyede, Cumhuriyet rejimine gei bir devrimdir. Devrim, sadece siyasal anlamda dnld zaman ihtilal; toplumsal, ekonomik ve siyasal balamda dnldnde ise inklp karldr. Demek ki devrim terimi hem ihtil, hem de inklp anlamnda kullanlabilir. Siyasal anlamda devrim, iktidarn kkeninde deime yaratan bir olaydr. rnein Fransz devrimi, siyasal iktidarn kkenini tanrdan ve gelenekten alp, o dnemin ilerici snf olan burjuvaziye ve kentli halka vermitir. Ayn biimde Trk devriminde de, Atatrk, dinsel-geleneksel kkenli iktidar, millete ya da halka dayal, laik bir nitelie dayandrmtr. ktidarn kkeninde, yani dayand glerde deiiklik yapmayan siyasal olaylar, bu anlamda devrim saylamaz. Hkmet deiiklii, hkmet darbesi, isyan, i sava, Sayfa 1 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
vs. gibi farkl nitelikte olan olaylarn devrim ile kartrlmamas gerekir. Demokratik yolla yaplan btn deiiklikler de, ayn kkene, halk kkenine dayand iin devrim diye nitelenemez. Fakat Trkiye iin dnecek olursak- demokratik dnemin balamas bir devrimdir. rnein, bizde 1950 seimleriyle, Demokrat Parti'nin iktidara gelmesi millet egemenliini ve demokrasiyi kuramdan uygulamaya aktard iin, uygulama asndan bir devrim olarak dnlebilir. te yandan, bir grubu siyasal iktidardan uzaklatrp, baka bir grubu iktidara getiren hkmet darbesi, siyasal iktidarn kkeninde deiiklik yapmad takdirde, devrim olarak nitelenemez. Ancak, siyasal iktidarn dayand glerde deiiklik sonucunu douran hkmet darbeleri, devrim diye nitelenebilirler. Ekonomik ve toplumsal anlamda devrim; siyasal, toplumsal, ekonomik ilikiler dzeninde hzl deimeye yol aan olaydr. Sonu olarak, Trk Devrimi, Trkiye'nin siyasal, toplumsal ve ekonomik yapsnda (yani, ilikilerinde) hzl ve kapsaml bir deime yaratma olaydr1. htill ( Arapa, ) =hal kknden tremitir. htill, bir devletin var olan
siyas dzenini ortadan kaldrmak iin, hukuk kurallarna bavurmadan, zor kullanarak yaplan geni bir harekettir. Genellikle, halk arasndaki siyas, sosyal ve ekonomik dengesizliklerin bymesi sonucunda meydana gelir. htill, inklbn eylem safhasdr. htilllerin ardndan inklplar gelir. htilller ksa sreli ve ok hzl bir geliim gsterir. htillin baars, sonucunda ortaya konan inklplarn baarsyla doru orantldr. htilllere rnek olarak, 1789 Fransz ve 1917 Bolevik htillini gsterebiliriz. Asker Darbe veya Hkmet Darbesi Asker darbelerle, ihtill kartrlmamaldr. Asker darbe ksa sreli fiili durumdur. Genellikle, sosyal dzen iinde aksayan deitirmek yerine, aksakl douran sebepleri ortadan kaldrmak iin yaplr. Trkiye iin rnekler vermek gerekirse, 27 Mays 1960 ve
Emre Kongar, Devrim Tarihi ve Toplumbilim Asndan Atatrk, Remzi Kitabevi, stanbul 19832, s. 8
1
Sayfa 2 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
12 Eyll 1980 tarihinde rejimin tehlikeye dtn iddia eden asker yetkililer, amac cumhuriyeti koruma ve kollama eklinde zetlenebilecek olan darbeler yaptlar. Bu darbelerin ardndan yeni inklplar yaplmak yerine, var olan inklplarn ilerliine kavumas iin aba gsterildi ve gsterilen bu abalarn sonu verdiine inanld yerde de yeniden ok partili demokratik dzene gei saland. Bu ynyle Trkiye Cumhuriyetinde meydana gelen asker darbeler, zellikle geri kalm Afrika devletlerindeki asker darbelerden farkldr. Orada ama diktatrlk oluturmak olarak grlrken, Trkiyede her defasnda demokrasiye yeniden dn salanabilmitir. Islahat ( ) = salh kknden gelir. Ayn kk-
Islahat kelimesi de, Arapa ten treyen slah =
ise, iyiletirme, dzeltme, eksikleri gider-
me anlamlarnda kullanlmaktadr. Islah kelimesinin oulu olan slahat kelimesi ise dzeltmeler, iyiletirmeler, yoluna koymalar anlamndadr. Bat dillerindeki karl reformdur. Islahatta, inklpdan farkl olarak yeni bir unsur getirme yoktur. Mevcut dzen korunurken, dzenin aksayan ynlerinin dzeltilmesi iin almalar yaplr. Bir rnek vermek gerekirse; II. Osman, dzeni bozulan orduyu slaha almtr2. Osmanlnn kn Hazrlayan nedenler ve kten kurtulma almalarna ksa bir bak: 1299 ylnda Bilecikte St dolaylarnda kurulan Osmanl Devleti3, Anadolu Birliini saladktan sonra imparatorluk olarak bymeye balam, Yavuz Sultan Selimin Msr Seferinin ardndan Osmanl padiahlar ayn zamanda halife nvann da tamaya balamtr. Osmanl Devletinin gl olduu zamanlarda Osmanl padiahlar arasnda pek rabet grmemi olan bu nvan, devletin zayflamaya balamasnn ardndan snlacak bir unvan haline dnmtr.
Tkenmi bir kaleme yeni i takarak kullanlr hale getirmek slahat, kalemi atp yenisini almak inklp/devrimdir.
2
Prof. Dr. Halil nalck, Osmanl Devletinin 1300 ylnda ve Yalovada kurulduunu ileri srmektedir.
3
Sayfa 3 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Osmanlda gerilemenin Kanuni Sultan Sleymanla baladn sylemek mmkndr. I. Sleymann 46 yl iktidarda kald bu dnem her ne kadar sonu zaferlerle neticelenen seferler dnemi olsa da, bu seferler hazinenin kayplarn karlayacak ganimet geliri getiren seferler olamamtr. Zigetvar Seferi srasnda Kanuni Sultan Sleymann lm (6 Eyll 1566) ve sonrasnda devletin ynetiminde 14 yl 3 ay 17 gnlk sadaretiyle byk pay sahibi Sokullu Mehmet Paann kayb (1579) gerilemeyi hzlandrmtr. Deneyimsiz kiilerin tahta gemesi sonucu merkezi ynetim bozulmu, devlet ynetiminde otoritenin sarslmas, halkn devlete olan gveninin azalmasna ve i isynlarn kmasna neden olmutur. Yenieriler padiaha kar gelerek, beenmedikleri padiahlar tahttan indirerek, beendikleri veliaht ehzadeleri tahta geirmitir. stemezk yenieri tavr adeta devletin ynetim eklini belirlemitir. Yenierilerde ocak, devlet iindir anlay yerine devlet, ocak iindir anlay gelimitir. Osmanlnn gerilemesi iki ayr balk halinde ele alnabilir: Birincisi batdaki yani Avrupadaki snrlarnn douya doru gerilemesi, dieri ise sosyal, ekonomik ve siyasal gerilemedir. Osmanl Devletinin sosyal, ekonomik ve siyasal alardan gerilemesi toprak kayplarnn glgesinde kald iin sorunun bu boyutu ok ge fark edilmitir. Osmanl Devleti gerilemeyi ve toprak bakmndan daralmay nlemenin yolunun, askeri alanda gl olmaktan getiini dnm ve bu nedenle 17. yy.n balarndan itibaren yaplmaya balanan slahat almalar hep asker alanda olmutur. Avusturya ve ran seferleri sonucu oluan ekonomik sorunlar, tmar sisteminin bozulmas, nfus artnn yaratt sosyal hayattaki skntlar ve an gerisinde kalnmas ile eitim alanndaki bozulmalar sonucu devlet sistemi iyiden iyiye k dnemine girmitir. Coraf keifler sonucu ticaret yollarnn nem kaybetmesi, sk padiah deimeleri sonucu oka verilmeye balanan cls bahileri ve yenierilerin kayt d artyla verilen ulfe4 miktarnn da artmas Osmanl ekonomisini ypratmtr. Osmanl Devleti bu dnemlerde para yokluunu gidermek iin zyf ake ya da krpk ake ad verilen deeri dk paralar basmaya balamtr.
Yenierilere 3 ayda bir verilen aylk. Ulfe dnemleri Masar (Muharrem, Safer, Rebil-evvel, Recec (Rebil-ahr, Cemadl-evvel, Cemadl-ahr), Reen (Recep, aban, Ramazan) ve Lezez (evval, Zilkade, Zilhicce) olarak verildikleri aylarn sembolleriyle ifade edilmitir.
4
Sayfa 4 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Celli ayaklanmalar5 sonucunda Osmanl toprak dzeni byk lde deiim gstermi, vergilerin arl yznden vergi deyemeyen kylnn ve Byk Kagun srasnda yerlerinden olan iftilerin topraklar mltezimlerin ya da yerel yneticilerin eline gemitir. Vergilerin arl yznden devlete olan borlarn deyebilmek iin tefecilerden bor almak zorunda kalan kyller daha ar bir borcun altna girmitir. Bu durumdaki kyller, iledikleri topraklar sonunda tefecilere kaptrmlar, Osmanl toprak dzeninin belkemii olan tmar sistemi bozulmutur. Byk nfus hareketleri ortaya km ve kentlere byk gler balamtr. Tarmsal retim gerilemitir. Anadoluda ktlk tarm rnleri fiyatlarnn ykselmesine yol am, Rumeliden Anadoluya tarm rnleri nakli yaplmaya alldysa da ordunun tahl ihtiyacnn karlanmasnda sorunlarla karlalmaya balanmas nedeniyle bu sevkiyat da durdurulmak zorunda kalnmtr. On binlerce insan hayatn kaybederken, pek ok yerleim yeri de ykma uramtr. Halkn kar karya kald sorunlar nedeniyle devletten yardm istemesi de sonu vermeyince, Anadolunun belirli blgelerinde devlete kar yeni ayaklanmalar patlak vermitir. Btn bu olaylar olup biterken, Osmanl Devleti Avrupadaki gelimeleri (Reform, Rnesans) takip edememek bir yana; eitim sisteminin (ilmiyenin) bozulmasnn nne dahi geememitir. Beik Ulemal6 denilen sistemin ortaya kmasyla Osmanlda eitim de tam anlamyla gerilemi hatta kmtr. Osmanl Devletinin k srecinden bahsederken din unsuru zerinde, hem i hem de d zihniyetleri gz nne alarak durmamz gerekir. D zihniyetten kastedilen, Ortaadan beri, Avrupada milletleraras mnasebetler demenin, sadece Hristiyan devletler arasndaki mnasebetler demek olduudur. Osmanl Devletinin ortaya k ve Avrupada fethettii topraklardaki birok Hristiyan halk egemenlii altna almas, hristiyan olanlarn bir mslman devletin egemenlii altna girmesi sonucunu beraberinde getirmitir. Hristiyan Avrupa, -Hal Seferlerinin nedenlerini de gz nne alrsak- doal olarak bu durumu yzyllarca hazmeCelli syanlar hakknda ayrntl bilgi iin bak. Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas Celli syanlar, Yap Kredi Bankas Yay., stanbul 2009
5
Bu sisteme gre limlerin ocuklar, doduklar andan itibaren lim saylyordu. Dolaysyla mderrislerin ocuklar da mderris oluyorlard.
6
Sayfa 5 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
demedi. Osmanl Devletinin dinsel hogrsn, birlikte yaama alkanln olgunluk ve hogr anlayyla karlayamad. Bu sebeple, bir yandan Osmanl mparatorluunu Avrupadan kovmann hrsna (bkz. s. 43, ark Meselesi ) kaplrken, te yandan da Hristiyanl slamn sultasndan(!) kurtarmay, 20. yyn ilk eyreine kadar kendisine kutsal bir grev edindi. Btn bunlarn stne, Osmanl imparatorluu ada gelimeleri, ne kltr, ne ekonomik ve ne de teknik alanda, yeteri kadar takip edebilmi deildir. 15. yy.da Batda yava yava balayan, daha sonra eitli ekonomik ve kltrel olaylarn etkisi ile hzn arttran bilimsel, teknolojik ve ekonomik ilerleme, Osmanl toplumuna ok yabanc gelmitir. Yzlerce yl Batdan stn olduu, Avrupadan alnacak bir ey yoktur, ancak verilebilecek bir eyler vardr inanc ve anlay ile yaayan Osmanllar zellikle bilimsel gelimenin dnda kalm hatta biraz ileride aklayacamz nedenlerle kendi kabuuna ekilmi Batda olup bitenlerle ilgilenmek gereini duymamlardr. Bu hal Osmanl mparatorluunu iten zayflatan bir husus olmutur. Avrupa devletleri arasndaki yakn mnasebetler sonucu ve zellikle Hristiyan dinine dayanan bir kltr birlii dolaysyla, herhangi bir teknik bulu, herhangi bir alandaki gelime, btn dierlerine yaylrken, bu yenilikler ve gelimeler Osmanl Devletine yeterli lde yansmamtr. Sz konusu bu yeni gelimelerin Osmanl mparatorluunda da kabul iin yaplan teebbsler ise zellikle banaz din adamlarnn tepkileriyle karlanmtr. Zaten Osmanlnn k srecinde her alanda hkim olan zihniyet de bu banaz zihniyettir. Osmanl Devleti teokratik bir devlet midir? gibi bir soruya birok kesim farkl cevaplar verebilir. nk burada da devreye yine akla Hangi Osmanl? sorusu gelmektedir. Bu soruya cevap verirken Kurulu, Ykseli ve hatta ksmen Duraklama dnemlerini bu soru kapsamnn dnda tutmak gerekir. nk hibir zaman bu dnemler tam teokratik olarak kabul edilmeyebilir. Fakat son dnem Osmanls dine deil, din smrsne, dinin yanl yorumlamalarna dayal anlay ile kesinlikle teokratiktir. Devletin byle bir din karakter arz etmesi, byle bir din anlaynn devlet ilerine karmas slahat ve yenilik hareketlerini baltalyor, gletiriyordu. Islahatn mutlaka bu anlaya uygun olmas gerekiyordu. Osmanl mparatorluunun bu karakteri sebebiyle, bu anlaya sahip din adamlar imparatorluun kaderi zerinde sz sahibi idiler. Son dSayfa 6 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
nem devlet ulemas, sadece taassup sebebiyle deil, daha ok menfaatleri dolaysyla tutucu idi ve slahata kar gelirken de, Osmanl Tarihinde saysz rnei bulunduu zere aslnda tehlikeye den devleti deil, kendi menfaatlerini korumaya alyordu. Osmanl mparatorluunun din bir devlet olmas, genel retimin din adamlarnn tekelinde bulundurulmasn gerektiriyordu. Son zamanlarda dneminin en iyi eitim kurumlar olan medreselerden eser kalmam, artk tamamen dini nitelikli retim programlar n plna karlmaya balanmtr. Medreseler adeta Orta a usullerine geri dnm, Orta a anlayna uygun bir ekilde pozitif bilimlere ve felsefeye yer vermemeye balamt. Bu eitim sistemi, rvet, iltimas ve ahlk buhran ile birleince toplumun genel yaps zerindeki olumsuz etkilerinin yansmas tahamml edilemez boyutlara ulamtr. Asker kurumlarn, bata Yenieri Oca olmak zere dtkleri disiplinsiz, kaytsz ve itaatsiz ortam; tmar sistemi yerine kurulan iltizm usulnn insafsz, ar ve basiretsiz vergilendirme tarz; sermaye birikiminin bulunmamas; sna retimin olmamas; sanayi casusluu yaplmad ya da yaplmasna gerek grlmedii iindir ki; teknolojik gelimelerin takip edilememesi; kaybedilen topraklarla birlikte yaanan youn g olgusunun yol at sosyokltrel ve ekonomik sorunlar; dardan alnan borlar; Batdaki gelimeleri yakalamak amacyla yaplan almalarn yetersizlii ve Batdan alnan unsurlarn olduu gibi alnarak taklit edilmesinin getirdii baarszlk vs... siyas, asker, iktisad, teknolojik ve sosyo-kltrel alardan Osmanly ke srkleyen sebeplerdendir7. Osmanl Devleti, zetlemeye altmz btn bu olumsuzluklar sonucunda kanlmaz olan ke areler aramaya balam, daha nce de belirttiimiz gibi esas sorunun toprak kayb olduunu zannettiinden, asker alanda slahatlar yapmaya alm, sorunun asker deil ekonomik, sosyal ve teknik alanda gerileme olduunu ifade edip, dncelerini rislelerle dile getiren fikir erbablarnn fikirlerine itibar etmemitir. Bu durum da kurtulu iin retilen zm areleri ve yaplan almalarn hep asker boyutta kalmas sonucunu dourmutur.
7
Eminalp Malko, T, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Dersi, Baslmam Ders Notlar, bkz: http://www.erdem.theshoppe.com
Sayfa 7 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
XVII. yzyl Islahat almalar: 16. Osmanl padiah olan II. Osman (Gen) (1618-1622)14 yanda iken, amcas Sultan I. Mustafann tahttan indirilmesi zerine Osmanl tahtna oturmu, Fatih Sultan Mehmed devrinden sonra vazgeilen saray dndan evlenme geleneini (cariye ile evlenmeme) yeniden balatm, Lehistan seferi srasnda grd disiplinsizlikler nedeniyle Yenieri Ocan kaldrmay planlamtr. Ancak dndklerini yapamadan yenierilerin isyn sonucu 19 yanda tahttan indirilerek Yedikule zindanlarnda vahice ldrlmtr. 17. Osmanl padiah olarak ve ldrlen II. Osmann yerine tahta geen IV. Murad (1623-1640); tahta getiinde 11 yandayd ve bu nedenle devlet idaresi bir mddet annesi Ksem Sultann elinde kalmtr. Aabeyi II. Osmana gzleri nnde yaplanlara kk yalarnda ahit olmu, bu nedenle de intikam duygularyla yaayan sert mizal bir padiah olarak tannmtr. ktidara tam anlamyla 21 yanda sahip olan IV. Murad, Safeviler'e kar asker harekt yapm, Azerbaycan, Erivan, Tebriz ve Hamedan' ele geirmitir. Son olarak 1638 ylndaki Badat Seferi ile 1624'ten beri ran igali altnda bulunan bu ehri yeniden Osmanl topraklarna katmtr. IV. Murat, bu savalarda Osmanl ordularn bizzat komuta etmi ve byk bir asker deh olduunu kantlamtr. Sefer srasnda, Anadolu'daki tm isynlar ve isyn etmesi muhtemel unsurlar yok etmi, bylece devlet otoritesini yeniden ve kesin bir ekilde tesis etmitir. Safevlerle yaplan savan ardndan 1639 Mays'nda Kasr- irin Antlamas imzalanm, bu antlama neticesinde Mezopotamya Osmanl egemenliine girmi ve I. Dnya Sava'na kadar da Osmanl topra olarak kalmtr. IV. Murat, stanbul'a dndkten sonra saygn devlet adamlarna, imparatorluun eski parlak gnlerine dnmesine ynelik ekonomik ve siyas projeler hazrlanmas emrini vermi ancak gen yata lm8, onun imparatorluu dntrme yolundaki abalarna engel olmutur.
IV. Muratn lm nedeni batl kaynaklara gre siroz, Osmanl kaynaklarna gre ise gut olarak da bilinen damla hastaldr.
8
Sayfa 8 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
IV. Murat rvet ve iltimasla mcadele etmi ve bunu en az seviyeye indirmi, Ksem Sultan zamannda ar derecede artm olan savurganlk ve gereksiz harcamalara son vermi, stanbulda alkol, ttn ve kahveyi yasaklam, yasaa uymayanlarn ldrlmesini emretmitir. Hepsinden nemlisi devleti eski gcne kavuturabilmek amacyla devrinin aydnlarna risleler hazrlatmtr. Bu rislelerden en nemlisi ve gnmze kadar ulam olan Koibey Rislesidir. 19. Osmanl padiah olarak 7 yanda tahta kan IV. Mehmet (Avc Mehmet) 39 yllk saltanatyla Kanun Sultan Sleymandan sonra en uzun tahtta kalan padiahtr. Ava merakl olduu iin avc lakbyla anlmtr. Dneminin en nemli olay, baarszlkla sonulanan II. Viyana Kuatmasdr. ocuk yanda padiah olmas nedeniyle, vasleri tarafndan idare edilen Mehmetin padiahlnn ilk 3 ylna babaannesi Ksem Sultan ve annesi Valide Turhan Sultan arasndaki ekimeler damgasn vurdu. Ksem Sultann Valide Turhan Sultan tarafndan bodurtulmas zerine idare Valide Turhan Sultana geti. IV. Mehmet Dneminin slahatlarda ne kan ismi, Sadrzam Tarhuncu Ahmet Paadr. Tarhuncu Ahmet Paa, son derece drst bir devlet adamdr. ktidar zamannda yapmak istedii slahatlarn baarya ulaabilmesi iin iddet kullanmak zorunda kalmtr. lk i olarak devletin gelir ve giderini renmek istemi; isteinin yerine getirilmesinin ardndan devlet erkn ile grerek fazla masraflar ksmaya balam, sarayn ve dier ileri gelenlerin fazla masraflarn kesmekte de tereddt etmemitir. Bu nedenle hariten ve dahilden epeyce dman kazanan Tarhuncu, fitnecilerin padiah ve valide sultan kendisi aleyhine kkrtmalar sonucu Mart 1653de bodurularak ldrtlmtr. Tarhuncu Ahmet Paa Osmanl Devletinde mal alanda slahat yapan ilk devlet adam olup ancak 9 ay sadaret makamnda kalmtr. Kprl Mehmet Paa, Valide Turhan Sultan tarafndan Sadrzam yapldnda 78 yandayd. Kendisine geni yetkiler ve aleyhinde konuanlarn szlerine itibar edilmeyeceine dair sz verilmesi zerine 15 Eyll 1656'da sadreti kabul etti. dareyi ele alr almaz derhal anariyi bastrma yoluna gitti ve zorbalar yakalatarak cezalandrd. Ordu intizam altna alnmadan Sayfa 9 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
devletin kargaadan kurtarlamayacana ve huzurun salanamayacana inanan Mehmet Paa, ordudaki zorbalar temizleyerek, disiplini salamay baard. stanbul'daki karklklarda, yenieri kyafetine soktuu Hristiyanlar vastas ile Mslman ahaliyi zarara uratan Rum patriini idam ettirdi9. stanbul'daki ulema snf arasndaki kargaal nledi10 ve iyice bozulan bu snfn huzurla hizmet grr hale gelmelerini salad. 1661de Edirnede vefatndan sonra srasyla oullar Kprl Fazl Ahmet Paa ve Kprl Fazl Mustafa Paa Sadrzamlk yapmlardr. Grld gibi Osmanl Devletinin k srecine girdii dnemlerde de gidiatn farkna varan devlet adamlar ortaya km ancak, bu devlet adamlar karlar sarslanlarn kendilerinden daha gl olmas nedeniyle almalarnn bedelini canlaryla demilerdir. XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunda Islahat Hareketleri XVIII. yzylda yaplan Islahat hareketlerine gz attmzda Lle Devri hari, yaplan slahatlarn hemen hemen tamamnn asker alanda olduunu grrz. Batl devletlerle yaplan savalarda art
Kprl Mehmet Paa sadrzaml srasnda, Ortodoks Fener Rum Patrii III. Parteniosun, Eflk Beyi Kostantine yazd bir mektup ele geirildi. Patrik mektubunda: Mddet-i devr-i slm tamam olmaa az kalmtr; Hristiyanlk velvelesi lemi tekrar tutacaktr. Ona gre tedarikte olasnz. Pek yaknda cmle vilyetler mesihler (Hristiyanlar) eline girip ha ve ana (salip ve nakus) mensup olanlar slm memleketlerine sahip olacaklardr. diyordu. Kprl, Rum Patriini ard ve mektubu kendisine gsterip, byle bir mektubun yazl sebebini sordu. Patrik, her sene sadaka iin byle bir kt gnderildiini syledi. Durumun anlalmas zerine hain Patrik Partenios, Parmakkapda idam edildi (1657).
9
Bu dnemde uleme snf iinde en etkin g Kadzdeliler olarak bilinen cemaattir. Bir ara devlete bile hkim olacak derecede glenen ve tarihlere "Kadzdeliler" yahut "Faklar" diye geen bu hareket, 17. yzylda ortaya km ve Trk tarihinin devleti en uzun sre hkimiyeti altnda tutan dini hareketi olarak tarihimizdeki yerini almtr. Kadzdeliler, isimlerini Balkesirli olan ve Kadzde diye tannan Mehmed Efendiden almlardr. Kadzde Mehmed Efendi, zamann en byk limlerinden olan Birgili Mehmed Efendiden dersler alm, sonra camilerde vaazlar vermeye balam ve zamanla stanbulun en mehur vaizi olmutur. Krsye nce Sultan Selim Camiinde km, hreti artnca da Ayasofyay mekn tutmutur. Vaazlarnda slmiyetin ilk zamanlarndaki hayata dnlmesi gerektiini sylyordu. Halk arasnda itibarlar gittike artan Kadzdeliler, zamanla devleti ele geirme abasna girdiler. Oru ve farz namazlar dndaki ibadetlerin hepsini haram sayyorlard. Kendilerine kar gelmeye alan bir hayli tekke eyhini idam ettirdiler. Mevlevilerin sem etmesini yasaklattlar.
10
Sayfa 10 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
arda alnan yenilgiler, Osmanl Devletinin asker alanda Avrupadan geri olduu grn yaygnlatrm; bu sebepledir ki, bu dnem slahatlarnn da arlk noktas asker nitelikli olmutur. Avrupann asker ve teknik alandaki stnl Osmanl Devleti tarafndan ilk defa bu yzylda kabul edilmitir. Lle Devri (1718-1730) Lle devri slahatlar yaplrken ilk defa Avrupadaki gelimelerden yararlanlmtr. Bu almalarla slahatlar balam olmakla birlikte, slahatlara tepki gsteren kitleler de ortaya km, XVIII. yzyl slahat ayaklanmalarla kesintiye uratld iin srekli ve yararl olamamtr. Dnemin padiah III. Ahmed iyi eitim alm bir padiahtr. Hattat ve airdir. Necb mahlasyla iirler yazmtr. Musik ile de yakn ilgisi vardr. Sadece bu dnemde asker alanda slahat grlmez. lk defa yurtdna (Fransaya) eli gnderilir (28 elebi Mehmet Efendi)11. Bu dnemde 1727 ylnda Mtefferrika brahim12 tarafndan ilk Trk matbaas alr. Alan bu matbaa ilk Trk-mslman matbaas olma zellii tar13. Bu ayn zamanda Avrupadan alnan ilk teknik aratr. Din nitelikli eserlerin dndaki eserlerin matbaada baslmasna izin verilmitir. Bunun sebebi ise, el yazmas kitap yazarak
elebi, Paris Sefaretnmesi ile Trk edebiyat tarihine gemi Osmanl devlet adamdr. Edirnede domutur. Doum tarihi belli deildir. Pe seferinde ehit den Yenieri Sleyman Aann oludur. Kendisi de Yenieri ocanda yetimitir. Yirmi sekizinci ortada hizmet grd iin hayat boyunca bu isimle anlmtr.
11
Erdel'in Kalovar ehrinde domutur. 1670 ile 1674 arasnda bir tarihte doduu kabul edilir. 1692 ylnda kinci Viyana Kuatmas'ndan sonraki savalarda Osmanllara esir dt rivayet edilse de yaplan ariv almalaryla kendisi gibi Bogomillerden oluan bir grupla birlikte gnll olarak Osmanl Devleti'ne katld ortaya karlmtr. Mslman olmadan nceki hayat hakknda ok az bilgi vardr. Osmanl hizmetine girdikten sonra ordunun eitli birimlerinde grev almtr. Mslman olmu ve Trke renmitir. Osmanl devletinin kanun ve yntemlerini ksa srede kavrayarak hzla ykselmi ve mtefferika (padiah ve sadrzamlarn buyruklarn gerekli yerlere ileten kii) olmutur. Bir papaz olan brahim Mteferrika, Mslman olmasna sebep olan incil ayetlerini konu alan, ayn zamanda kendi hayatn anlatt "Risle-i slmiye" adl bir kitap yazmtr. 1747 ylnda lmtr. Mteferrika'nn kurduu matbaada 23 cilt tutarnda 17 eser baslmtr. Bu kitaplarn 11 tanesi tarih, 3 tanesi dil ve 3 tanesi de corafya, mknats ve askerlik zerinedir.
12
Bu dneme kadar Osmanl Devleti'nde kurulmu ve sadece gayr-i mslimlerin kulland matbaalar vardr.
13
Sayfa 11 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
geimlerini bundan temin eden ve saylar hayli fazla olan hattatlarn tepkisini azaltmaktr. Nitekim, matbaay protesto etmek iin yryen hattatlar, matbaada din eser dnda eserlerin baslacann kendilerine bildirilmesi suretiyle sakinlemilerdir. Yabanc eserlerin baslmasn salamak iin matbaaya bal olarak bir de Tercme Cemiyeti kurulmutur. Bu matbaada baslan ilk kitap Vankulu Lgtidir (1729). lk itfaiye tekilt da Lle Devrinde kurulmutur. lkede ilk defa iek as uygulamas bu dnemde gerekletirilmitir. Lle Devri 1730daki Patrona Halil syan ile sona ermitir. Bu isyn sonrasnda kendisine ve ailesine zarar verilmemesi artyla tahttan ekileceini bildiren Sultan III. Ahmet, 1 Ekim 1730da Osmanl tahtn yeeni ehzade Mahmuta brakmtr. I. Mahmut Dnemi (1730-1754) lk defa bu dnemde asker alanda Avrupa rnek alnarak slahat yaplmaya balandn gryoruz. XVI. Yzylda yani Osmanl Devletinin Ykselme Dneminde kurulan Humbarac Oca, bu dnemde Osmanl hizmetine girerek Ahmet adn alan bir Fransz soylusuna (Comte de Bonneval) yeniden dzenlettirilmitir. Islahat yaplan ilk ocak Humbarac Ocadr. Bunun dnda Hendesehne alarak (1731) ordunun teknik eleman ihtiyac karlanmaya allmtr (Bu kurum daha sonra gelitirilerek Mhendishne-i Berri Hmyun adyla anlacaktr.) Bu dnem slahatlar da grld gibi asker niteliklidir. III. Osman Dnemi (1754-1757) Dneminde slahat yaplmayan tek XVIII. yzyl padiahdr. III. Mustafa Dnemi (1757-1774) Babas Sultan III. Ahmettir. Babasnn 1730da padiahlktan ekilmesinden sonra 27 yl kafes hayat yaamtr. Amcasnn olu III. Osmann lm zerine 1757de tahta gemitir. Dostu sve Kralndan lkesini sve gibi kalkndrmasn salamak iin mneccim isteyecek kadar yldz falna inanan, devlet idaresi konusunda yeteneklerinin gelimemi olduu anlalan bir padiahtr. 1770 ylnda emede Trk donanmasnn yaklmasndan sonra bilgili denizciler yetitirmek zere, Koca Ragp Paa ve Macar asll Sayfa 12 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Fransz Baron de Tottun almalaryla Mhendishane-i Bahr-i Hmyun (Deniz Mhendishnesi) ad altnda bir okul almtr (1773). 1774de Srat Topular ad verilen bir birlik kurulmutur. Top dkmhaneleri yaplmtr. Srat Topular adyla anlan topu oca kurulmu, bu dnemde ilk defa ekonomiyi yola sokmak amacyla i borlanmaya gidilmitir. I. Abdlhamid Dnemi (1774-1789) Tahta ktnda 6 yldr devam eden Osmanl-Rus sava gndemdedir. Bu sava bitiren Kk Kaynarca antlamas, I. Abdlhamidin dneminde imzalanmtr. (21 Temmuz 1774). Bu anlamayla Osmanl Devletinin Gerileme Dnemi balamaktadr. [Bilgi Notu: Ad geen anlamann onay tarihi 17 Temmuz 1774 olmasna ramen, Rus Prens Renin, anlamann imzalanmasn 4 gn geciktirerek, Prut Antlamas (21 Temmuz 1711)nn 63. ylna denk getirmitir.)]. Bu dnemde etkili olan isim padiahtan ok Halil Hamid Paadr. Bu dnemde ulfe alm satm yasaklanm, Yenieri Ocana uzun yllardan sonra ilk defa eitim yaptrlmtr. Yenieri Ocanda saym yaptrm, yenierilikle ilgisi olmayanlar ayklamtr. Humbarac ve lamc ocaklarn iyiletirmitir. III. Selim Dnemi (1789-1807) Babas III. Mustafadr. yi yetimi ileri grl bir padiahtr. Devletin kt gidiatna dur demek iin alnmas gereken tedbirleri belirlemek zere, lkenin ileri gelen devlet adamlarndan bir Meveret Meclisi (Danma Meclisi) toplamtr. Yapaca slahatlar hakknda raporlar (lyiha) hazrlatan ilk padiahtr. lk srekli bykelilik III. Selim tarafndan Londrada alm, Yusuf Agh Efendi de ilk srekli Osmanl Bykelisi olarak atanmtr. (1793) Bunu, Paris'e gnderilen Seyit Ali Efendi ile Berlin'e gnderilen Aziz Efendi izledi. Bu dnemde Yenieri Ocann yannda Nizm- Cedd adl bir ordu (1795) bu ordunun ihtiyacn karlamak iin rd- Cedd isimli hazine kurulmutur. Nizm- Cedd, bu dnemde yaplan slahatlarn tmnn, kurulan ordunun ve ayn zamanda bu dnemin ad olmutur. Bu ordunun subay ihtiyacn karlamak amacyla 1795de Mhendishne-i Berr-i Hmyun (Kara Mhendishanesi) almtr. Snrl olarak da olsa, ilk kyafet inklb bu dnemde yaplm, Matbaa-i mire adyla ilk devlet Sayfa 13 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
matbaas bu dnemde kurulmutur. Bu dnem de 25 Mays 1807de balayan ve 29 Mays 1807de III. Selimin tahttan indirilmesiyle sonulanan Kabak Mustafa syan ile sona ermitir. Bu isyn belki de Avrupa ile birlikte Osmanl Devletinde sanayi inklbn balatabilecek bir byk devlet adamn da yok etmitir. (III. Selim'in yerine geen amca olu padiah IV. Mustafa, Selim'i tekrar kafese geri gndermi; III. Selimi tekrar tahta karmak amacyla Rusuk yn lemdar Mustafa Paann saraya yrmekte olduunu haber alnca 28 Temmuz 1808de bodurtmutur.) II. Mahmud Dnemi (1808-1839) Babas Sultan I. Abdlhamiddir. II.Mahmud, daha tahta kmadan devletin iinde bulunduu zorluklarn farkndayd. III. Selim idaresindeki devlet, bir yandan yenierilerle, bir yandan da Rus Savayla uramak durumundayd. III. Selimin Kabak Mustafa isyn ile tahttan indirilerek kafes arkasna gnderilmesi ve yerine IV. Mustafann padiah yaplmas zerine tahta gemeye alan Mahmud, Rusuk yn14 lemdar Mustafa Paadan yardm istedi. Bu istek zerine lemdar Mustafa Paa stanbula geldi. lemdar tarafndan tekrar tahta karlmasn engellemek iin III. Selimi ldrten IV. Mustafa, tahtta kalmay garantiye almak iin II. Mahmutu da ldrtmek istedi. Ancak, Selimin ldrlmesine engel olamayan lemdar ve adamlar, II. Mahmutu son anda kurtararak tahta geirdi. II. Mahmud tahta geince Alemdarn iyiliini karlksz brakmad. ynlarla Sened-i ttifak imzalayarak ynlarn varln tand. Bununla da kalmayp lemdar Mustafa Paay kendine vezir-i azm yapt. ynlarn varln tanyan Sened-i ttifakn imzalanmas, ayn zamanda Osmanl Devletinde bir padiahn yetkilerinin de kstlanmas anlamna geldiinden ilk demokratikleme abas olarak da kabul edilebilir. Ancak ynlardan yardm isteyecek kadar ciz olan devletin merkez otoritesinin de ne kadar zayflam olduu gereini ortadan kaldrmaz.
XVIII. yzyldan itibaren Osmanl Devletinde g kazanmaya balayan, bulunduklar blgelerde devleti temsil eden yerel yneticilerdir. Dirlik sisteminin bozulmasndan sonra devletin, asker ve vergi toplama ilerini stlenen bu kiiler zamanla g kazandlar. Kazanlan bu g daha sonra ailelere ve soylara da intikl etmeye balad.
14
Sayfa 14 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Asker ve idar alanda slahatlar yapmaya alan Sultan II. Mahmut, Sekbn- Cedd ad verilen yeni bir askeri tekilat kurdu (14 Ekim 1808), ancak kendilerine alternatif bir asker kuvvet istemeyen yenierilerin basklar sonucunda Sekbn- Cedd kaldrld. Bu sefer Ekinci ad verilen yeni bir asker tekilat kuran Sultan II. Mahmut buna kar da bir yenieri ayaklanmas kmas zerine, artk Osmanl Devleti iin kanayan bir yara haline gelen yenieri ocaklarn kaldrd (16 Haziran 1826). Tarihte Vaka-i Hayrye (Hayrl Olay) ad verilen bu olaydan donra Asakr-i Mansre-i Muhammedye (Muhammedin Kahraman Askerleri) ad verilen yeni bir asker tekilat oluturuldu. mparatorluu bir yandan da bat tarz dzene uydurmaya alan II. Mahmut kartt Kyafet Kanunuyla (3 Mart 1829) devlet memurlarnn kavuk, sark, alvar ve ark giymelerini yasaklad. Bunlarn yerine fes, pantolon, ceket giyilecekti. Buna kar kanlar iddetle cezalandrd. Saray yaayn deitirerek Avrupal hkmdarlar gibi davrand; setre pantolon giydi, sakaln ksa kestirdi, resmini devlet kurumlarna astrd. II. Mahmut, bu deiiklikleri farkl yorumlayan halk tarafndan gavur sultan; baz aydnlar tarafndan da Trklerin Deli Petrosu olarak anlmtr15. Bu dnemde yalnz erkekleri belirten nfus saym yaptrtt (1831). Bylece yeni kurduu ordunun devamn salayacak insan ve servet durumunu rendi. II. Selim zamannda aksayan srekli eli gnderme ii, II. Mahmut dneminde dzene sokuldu. 1834 ylndan sonra da, fevkalade bykeli, bykeli, orta eli adlaryla Berlin, Londra, Petersburg, Tahran ve Viyana'da yeni elilikler kuruldu. lk resm gazete olan Takvim-i Vekyi baslmaya baland (1 Kasm 1831). Medreselerin yannda Avrupa tarz eitim veren yeni okullar ald ve Avrupaya renciler gnderildi. Avrupa hkmet dzeni benimsenerek divn tekilat kaldrld ve onun yerine bakanlklar (nzrlk) kuruldu. Divn ayn zamanda yksek mahkeme grevini de stlenmi olduu iin, kaldrlmasyla doan bu boluu gidermek iin Meclis- Valy Ahkm- Adliye kuruldu. 30 Mart 1838de Sadrzamlk makamna Baveklet, Sadrzama Bavekil denilmesi kararlatrld. len ya da azledilen devlet memurlarnn mallarna el konmas anlamna gelen msdere usul kaldrld. Ayrca devlete
15
Keml Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, s. 14, stanbul 1967
Sayfa 15 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
slahat hareketlerinde yardmc olmak, yeni teklifler getirmek, memurlarn terfi ve yarglanmasyla uramak zere bugnk Dantayn benzeri Dr ury- Bb- li, asker konular grmekle grevli Dr- ur-y Asker, sivil grevlilerin yarglanmas ve hkmetle halk arasndaki davalarn grlmesi iin Meclis- Val-y Ahkm- Adliye kuruldu. lkrenim stanbulda zorunlu ve parasz hale getirildi. Ancak bu karar Anadoluya yaygnlatrlamad. Rtiyeler (orta okul) ve devlet memurlarnn yetimesi iin Mekteb-i Maarif-i Adliye kuruldu. Yksek okullara renci yetitirmek iin, Mekteb-i Ulm-u Edebiye (Lise); Harbiye ve Tbbiye okullar ald. Ayrca bu okullar iin yabanc kaynakl eserler Osmanlcaya evrildi. Posta Tekiltnn kurulmas ve karantina uygulamas da yine Sultan II. Mahmut dneminde gerekletirildi. Dirlik sistemi kaldrld. Yerli mal kullanm tevik edildi. Yalovada kuma fabrikas kuruldu. Avrupal tccarlarla rekabet edebilmeleri iin Trk tccarlara gmrk kolaylklar getirildi. lke iinde ve dnda yaplacak seyahatler iin, baz esaslar kabul edildi. Buna gre lke iinde seyahat yapacak yurttalar mrr teskeresi (gei belgesi) tayacaklar, lke dna kacak yurttalar da Haricye Nezretinden (Dileri Bakanl) pasaport alacaklard. Tanzimat Dnemi (3 Kasm 1839-23 Aralk 1876) Tanzimat Ferman, II. Mahmud zamannda hazrlanm, ancak lm zerine yerine geen I. Abdlmecid (1839-1861) tarafndan yaynlanmtr. Osmanl Devletinde yaplan yenilik hareketlerinin bir devam niteliini tayan ve devlet hayatnn her alanna yenilik getirmeyi amalayan Tanzimat Ferman, devletin iinde bulunduu durumu genel izgileriyle belirttikten ve o duruma nasl gelindiinden sz ettikten sonra problemlerin nasl zleceini gsteriyordu. Tanzimat Dnemi 1839 ylnda Tanzimat Fermannn yaynlanmasndan, 1877-78 Osmanl Rus Harbi (93 Harbi) sonrasnda imzalanan 1878 Berlin Antlamasna kadar geen dnemi kapsar. Tanzimat Dneminde yaplan idar, sosyal ve kltrel yenilikleri u ekilde sralayabiliriz: Vilyet Nizamnmesi ile sancak (liva), kaza, nahiye rgtlenmesine gidildi. l genel meclisleri kuruldu. Dantay nitelii tayan ury- Devlet kuruldu. lk meden kanun olarak da bilinen Mecelle hazrland. Devlet kanunlarnn yaynland Dstur dergisi karld. lk demiryolu balants ve telgraf hatt Sayfa 16 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
kuruldu. lk niversite olan stanbul Darl-Fnnu ald (1854). Maarif-i Umum Nezreti (Milli Eitim Bakanl) kuruldu (1866). Galatasaray Sultansi ile Asker Rtiye ve dadler ald. inas ve Agh Efendi tarafndan ilk zel gazete olan Tercman- Ahvl yaynland. Kz rtiyeleri ald ve kzlar ilkretime alnd. Darl Muallimat adyla kz retmen okullar, yetim Mslman ocuklar iin Dar-afaka ald. Kime ad verilen ilk kt para basld, Bank- Dersaadet adyla ilk Osmanl Bankas kuruldu. lk olarak d borlanmaya gidildi ve I. Abdlmecid zamannda ngiltereden ilk d bor alnd (1854). Araz Kanunnmesi (1858) ile topraktan alnan tm vergilerin yerini 1/10 orannda aar vergisi adyla anlan tarm vergisi ald. Tanzimat Fermanyla; devletin glendirilmesi, Avrupann desteinin kazanlmak istenmesi ve Avrupa devletlerinin iilerimize karmasna son verilmesi amalanyordu. Islahat Ferman (18 ubat 1856) Avrupallarn zellikle de Ruslarn, mslman olmayan halk iin tannan haklar az bulmas zerine, Tanzimat Ferman daha da geniletilerek Islahat Ferman yaynlanmtr. Islahat Fermanyla, Tanzimat Fermannda yer alan ancak tepki gsterilen konulardan gayr- mslimlerin askerlik yapma zorunluluu, bedelli askerlik ekline dntrlerek halledilmitir. Aznlklara devlet memuru olabilme ve gayr- mslimlere mahkemelerde mslmanlarla eit ahitlik hakk tannmtr. Gayr-i mslimlere kk drc kelimelerle hitap etmek yasakland. Mahkemelerde herkesin kendi dinine gre yemin etmeleri esasa baland. Gayr-i mslimlere irket kurma, mal-mlk edinme hakk verildi. Gayr-i mslimlerin dedii cizye vergisi kaldrld. l meclisleri alarak bu meclislere aznlklarn da ye olmas kabul edildi. I. Merutiyet (23 Aralk 1876-14 ubat 1878) I. Merutiyet Dnemi, merutiyet taraftar olmayan Abdlazizin Jn Trkler tarafndan tahttan indirilerek yerine V. Muradn tahta karlmas; ancak V. Muradn aydnlarn ve ilerici devlet adamlarnn istedii reformlar yapabilecek biri olmasna ramen ruh sal bozulduu iin tahtan indirilmesi ve yerine tahta karlmas halinde merutiyeti iln edeceine sz veren II. Abdlhamidin geti-
Sayfa 17 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
rilmesi ve Kanun-u Esasnin iln ile balar (23 Aralk 1876) ve Meclis- Mebusann kapatlmasna kadar srer (14 ubat 1878). Dnemin temel zellii, Osmanl Devletinin Anayasal bir dneme girmi olmasdr. Devlet artk padiahn isteklerine gre deil, Anayasadaki ilkelere gre ynetilecektir. Bu anayasaya gre; Meclis- Mebusan ve Meclis- yndan oluan bir parlamento oluacaktr. Meclis- Mebusann yelerini halk, Meclis- ynn yelerini padiah seecektir. Anayasada padiah haklar belirlenmiti. Fakat yine de tm arlk ve yetki padiahtayd. (Meclisi ama, kapama, tatil etme, meclisten kacak yasalar onaylama, hkmeti greve getirme, azletme, v.s.) Bu yetkiler ise padiah denetim altna almay gletiriyordu. I. Merutiyet, sonu 1877-1878 Osmanl-Rus Savana varan Balkan buhran iinde iln edilmiti. Sonradan grlmtr ki, II. Abdlhamid de Merutiyeti iln iin bir avu Osmanl aydn ile yapt pazarlkta samimi deildir16. Bir yandan 1877-1878 Osmanl-Rus Savann (93 Harbi) kmas, te yandan hkmeti ve ynetimini kontrol amac ile Mecliste yaplan sert eletiriler, Abdlhamidin houna gitmedi. Anayasann 113. maddesinin kendisine tand yetkiye dayanarak, 13 ubat 1878de, otuz oturum yapm olan Meclis- Mebusan kapatt ve bu suretle Merut Monari de sona erdi. nce Brindiziye, sonra Taife srgn edilen sadrazam Mithat Paa 1884te orada ortadan kaldrld17. Bu tarihten sonraki 30 yl (1878-1908) II. Abdlhamidin baskc ynetim (istibdt) devridir. stibdt Devrinde, btn baskya ramen Jn Trkler tarafndan ttihat ve Terakk adl gizli bir cemiyet kurulmutur. ttihat ve Terakk Cemiyeti (Birlik ve lerleme Dernei) (1889) 1889 ylnda stanbulda bulunan Asker Tbbiye Mektebinde Abdullah Cevdet, brahim Temo, shak Skt, Mehmet Reit, Hikmet Emin tarafndan ttihd- Osman adyla kurulmutur. Bir eit gizli fikir kulb gibi alan dernek, 1895 ylnda Pariste bulunan Ahmet Rza ile temas kurdular ve onun telkinleri sonucu isim deitirerek ttihat ve Terakk adn aldlar. 1897 yl balarnda da merkezini Paristen Cenevreye tayan dernein, 1895ten itibaren Osmanl Devletinin her yannda askeri birlikler iinde rgtlenmeleri olduuna dair anlatmlar vardr. Ancak bu rgtlerin birbiriyle
16 17
Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi,1914-1980, Ankara 1983, s.57-58. Armaolu, a.g.e., s.595.
Sayfa 18 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
ilikisi ve merkez bir koordinasyona ne lde sahip olduklar yeterince aydnlatlamam konulardr. Bu rgtlerin de birou daha sonra ttihat ve Terkk Cemiyetine katlmtr. II. Merutiyet (23 Temmuz 1908-30 Ekim 1918) Bu dnem ayn zamanda ttihat ve Terakk Dnemi olarak da anlr. Trk siyasi hayatnn ilk partisi ttihat ve Terakk Frkasdr. Enver ve Niyazi Beylerin Makedonyada ayaklanmas ve kendilerine pek ok subayn da katlmasndan rken II. Abdlhamid, olaylarn stanbula da sramasn nlemek iin 1908 ylnda anayasay yeniden yrrle koydu. Bylece ttihat ve Terakk Frkas da iktidar hazrlklarna balad. ttihatlara kar oluan bir rgt grntsnde olan Ahrr (Hrriyetiler) Cemiyetinin liderinin ldrlmesi zerine stanbulda terr olaylar balad. Volkan Gazetesinin sahibi Dervi Vahdet, merutiyet ynetimine kar, padiah yanls bir ayaklanma balatt. Bakentte hkmet alamaz hale gelince, Selnikte bulunan ttihat subaylardan yardm istendi. Bunun zerine Mustafa Kemlin de komutanlarndan olduu Hareket Ordusu, stanbula gelerek merutiyet kartlarnn balatt ayaklanmay bastrd. Ayaklanmada rol olduu gerekesiyle II. Abdlhamid tahttan indirilerek, yerine V. Mehmet Reat padiah yapld. Merutiyet kart bu ayaklanma 31 Mart Olay olarak tarihlere gemitir ve Osmanl Tarihinde ilk olarak grlen devlet dzenini deitirmeye ynelik ayaklanmadr. (Daha nceki ayaklanmalarda sadece padiahn deitirilmesi istekleri vardr, devlet eklinin deitirilmesi istekleri yoktur.) Devleti kten Kurtarma Araylar Osmanlclk Bu gr Abdlaziz zamannda ortaya kar. Akmn ncleri Yeni Osmanllar Cemiyetini kuranlardr. Bu gr savunanlar iin, mill birlik, mill uur ve mill lk ancak Osmanl birlii ile ve bunun gereklerini yerine getirmekle gerekleecek ve devlet bu sayede yklmaktan kurtulacaktr. Bu akmn savunucularna gre; Osmanl Devleti bnyesinde yaamakta olan Trk, Rum, Ermeni, Yahudi, Arap, Arnavut, Bulgar her soydan topluluk asimile edilecek, Osmanl olacaktr. Bylece milliyetiliin yaratt ayrlk ve bamszlk yanls hareketler nlenecek, btn teba Osmanl Devletinin ycelmesi iin mcadele edecektir. Bu ayn zamanda herkeSayfa 19 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
sin eit haklara sahip ve ayrcal olmayan Osmanl Toplumunu ortaya karacaktr. Osmanlclk gr, Fransz htilalinin ardndan ortaya kan milliyetilik akmnn gereklerine zt ilkeleri savunduu ve gereklere cevap veremedii iin baarszla uramtr. Ancak bu akmn savunucular, n art olarak merut ynetime gemeyi ve btn aznlklara mecliste temsil hakk verilmesini de savunduklarndan, Abdlazizin tahttan indirilerek yerine kendilerine Merutiyet sz veren II. Abdlhamitin kmasn salamlardr. slmclk Osmanl Devletinin sosyal ve siyasal btnln korumak iin ortaya km, Tanzimat Dneminde mslman olmayan ahaliye verilen haklar karsnda daha da glenmi, I. ve II. Merutiyet Dneminde -ve hatta bugn bile- ok sayda taraftar bulmu olan akmdr. Memlekette islmiyete byk nem veren ve btn mslmanlar arasnda birliin salanmasn temel alan grtr. Bu gr savunanlara gre devlet ilerinin ktye gitmesinin tek nedeni din kurallarnn btnyle uygulanmamasdr. slmclara gre, slmiyet gelip gemi devlet ve toplum dzenlerinin en gelimii, en iyisi ve en yararlsdr. Bu sebeple slmiyetin btn kurallar hi dn verilmeden tam anlamyla uygulanrsa btn slm lkeleri arasnda birlik kurulabilirdi. Osmanl Padiah da halife-i ry-i zemn (yeryznn halifesi) olduuna gre, kurulacak bylesi bir birlik Osmanl Devletini yeniden eski gl ve saygn gnlerine kavuturabilirdi. Gen Osmanllarn desteini de alarak merutiyet kurmak vaadiyle iktidara gelen II. Abdlhamid de, bu akma destek verenlerin banda yer alm, kendini baa getirmek iin aba gsteren Gen Osmanllar lke dna gndererek, koyu bir slmc olmutur. Abdlhamid iktidarda bulunduu sre zarfnda Osmanl Devletinin siyasetini bu akmn gerekleri dorultusunda ynlendirmi, bir Trk-Arap mparatorluu oluturmay dnecek kadar da Araplara byk yaknlk ve ilgi gstermitir. Bunun sonucundadr ki; Abdlhamid hakknda Ulu Hakan-Kzl Sultan polemii ortaya kmtr. Abdlhamidin slmc politika izlemesini savunanlar Ulu Hakan nvann kullanrken, kar dncede olup Abdlhamidi mstebid (istibdd yanls, baskc) grenler ise Kzl Sultan demilerdir. Panislmizm (slm Birlii) de denilen bu dnce baarl bir sonu getirmemitir. Sayfa 20 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Trklk Devletin kurtulu ve ykselme aresini, mill varln, mill duygu ve lksn Trk milletinin tek vcut olmasnda aramtr. Bylece Osmanl Devleti, birbirine sk skya bal ve ayn soydan gelecek bir sosyal dayanak bulmu olacakt. Osmanl devletinin bayra altnda uursuz bir hayat yaayan Trkler, mill duygunun uyanmasyla yeniden eski gl gnlerine dnecektir. Trklk dncesi, Osmanlclk ve slmclk akmlarnn tesirlerinin fazla olduu dnemlerde etkili olamam, II. Merutiyet dneminde Ziya Gkalp tarafndan sosyolojik temellere oturtulmaya balanmtr. Bu dnemlerde ortaya kan tm fikir akmlarn deerlendirdiimizde en tutarl, en ileriye dnk ve en ada olannn Trklk akm olduunu syleyebiliriz. Bu akmn savunucularna gre; Osmanl Devletinin kurtarlmas ancak, imparatorluk snrlar iinde yaayan Trklere bit lk birlii, milli uur alanarak salanabilir. Osmanl Devletinin bnyesinde yer alan ayr dinden ve ayr rktan topluluklarn bamszlk kazanmak iin bakaldrmalar Osmanl Devletini zayflatmtr. Bunu nlemenin ve devleti glendirmenin yolu Trk milletine yeni bir canllk, bir silkini ve kendi benliine dn yaratmaktr. Fikir adam Ziya Gkalpin Trkle olan katklar bu akmn glenmesini salam, millilie yneli ve milli kurtulu hareketinin yararland en tutarl dnce ve abalar oluturmutur. Kabul etmek gerekir ki, bir devlet iin en yce ve en kutsal g, o devletin temelindeki millettir. Millet ve Trklk bilinci Osmanl Devletinin yklma noktasna gelmesine kadar hibir Trkn kafasnda ve yreinde yer etmemitir. Devletin iinde bulunduu din yap ve din kurallarn btn toplumu her ynyle sarmalamas Trk olma, Trk milletinden olma dncesinin domasna imkn tanmamtr18. Batclk Bu dnce de batllama hareketiyle birlikte balar. Batnn sosyal, siyas ve felsef grlerinin alnmas anlaydr. Basit taklitilikten teye gidememi, batnn bilimsel ve teknik gelimelerinden ok, ekli kopya ettii iin baarl olamamtr.
Suna Kili, Trk Devrim Tarihi, T. Bankas Yaynlar, stanbul 2001, s. 232 v.d.
18
Sayfa 21 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Teebbs- ahs ve dem-i Merkeziyet II. Merutiyet sonrasnda taraftar oalan bu akmn ncs Prens Sabahattin Beydir19. Prens Sabahattin Bey, Trkiyenin nasl kurtarlabileceini Trkiye Nasl Kurtarlabilir? isimli kitabnda aklamaya almtr. Akmn savunucular Nesl-i Cedd Kulb (Yeni Nesil Kulb)nde toplanm, dncelerini buradan genlere yaymaya balamlardr. Bu gr savunanlara gre; Osmanl Devleti, eitli soy, dil ve dinlerden oluan ok byk bir lkeye sahipti ve her geen gn bu lkeye ve topluluklara sahip olmakta glk ekiyordu. Devletin bu duruma dmesinin ba sebebi ise bireye ve bireyin eitimine nem verilmemesiydi. Halbuki devlet, birey retken, giriimci ve gl ise ayakta durabilir. Birey devlet ve toplum iin deil de; devlet toplum ve birey iin almaldr. Eitim sistemi deitirilmeli, eitim bireyin retici olarak yetimesini salayacak uygulamal bir eitim olmaldr. Prens Sabahattinin bu koyu bireyci anlay, onu ve yandalarn Osmanl Devletini federal bir ynetime dntrme abasna itmitir. Osmanl lkesi blgelere ayrlmal ve bu blgelere tam bamszlk deil ama belli kurallar dahilinde zerklik verilmelidir. Bunun salanmas iin de byk devletlerden (dvel-i muazzama) destek istenmelidir. Bu zerk blgeler gene Osmanl Devletine ve devletin padiahna bal olacak, sadece retim, ekonomi, sanayi, bayndrlk gibi konularda kendi balarnn aresine bakacaklar; ona gre rgtlenmelere gideceklerdir. Bylece imparatorluk snrlar iinde yaayan aznlklar ve etnik gruplar oluturan bireyler zenginleecek, onlarn zenginlii ile devlet de zenginleecek, kalknacak ve glenecektir. Prens Sabahattin ve taraftar Jn Trklerin savunduu bu grler, gnmzde yerel ynetim olarak isimlendirilen adem-i merkeziyet, yine gnmzde giriimcilik olarak vlen teebbs- ahs ve gnmzde liberalizm denen hrriyet fikirlerinin ilk ortaya kt grler olarak deerlendirilebilir.
Osmanl padiah Abdlmecitin kz (II. Abdlhamitin kz kardei) Seniha Sultann oludur. Bu nedenle kendisine Prens lakb verilmitir.
19
Sayfa 22 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Sosyalist Akmlar Osmanl Devletinin son zamanlarnda retilen kurtulu areleri arasnda sayabileceimiz Sosyalist Akmlar da gze arpmaktadr. Ancak bu akmlar dar bir evre ve dar bir kadro dnda filizlenme imkn bulamamtr. Bu akm, grlerini Hseyin Hilminin kard nsaniyet ve tirak gazetelerindeki yazlarla yaymak istemitir. 1910da Hseyin Hilmi, Namk Hasan, Pertev Tevfik, smail Faik, Baha Tevfik, Hamdi Suphinin kurduu Osmanl Frkas uzun mrl olamam, ksa sren almalarndan sonra kapatlmtr. II. Merutiyet meclisinde baz milletvekillerinin de sosyalist dnceye sahip olduklar bilinmekle beraber, bunlar da sosyalist dnceyi bilinli dzeye ulatramam, yaygnlatramamlardr. Dr. Refik Nevzat tarafndan 1911de Pariste Osmanl Sosyalist Parti-sinin ubesi alm, orada yaynlanan Beeriyet Gazetesi yapt yaynlarla Trk milletinin ancak sosyalist dnceyle Baty yakalayabileceini anlatmaya almtr. Trablusgarb Sava (1911-1912) ngilterenin Msr, Fransann Tunus ve Cezayiri ele geirmesinden sonra; birliini tamamlayan talya da, varln dnyaya belli etmek istemi ve Trablusgarba asker karmtr. Mustafa Keml ve Enver Beyler blgedeki halk talyanlara kar rgtlemek ve direnie hazrlamakla grevlendirildiler. Derne ve Tobrukta baarl mcadelelere imza atan bu iki asker, bylece asker geleceklerinin ilk sinyallerini vermi oldular. Ancak talyanlar On ki Ada ve Rodosu igal etti. mzalanan Ui (Ouchi) anlamasyla Osmanl Devleti ile talya arasnda bar yapld. Trablusgarb ve On ki Ada bylece talyaya braklyordu20. Tarblusgarb ve Bingazi Osmanl Devletinin Kuzey Afrikada kaybettii son topraklardr.
talyanlar, geici olarak kendilerine braklan On ki Aday 1945 ylna kadar ellerinde tuttular. II. Dnya Savann sona ermesinden sonra, yenik den talya adalar boaltmak zorunda kalacak, daha sonra adaya yerleen ngilizler, aday Yunanllara brakarak ekileceklerdir.
20
Sayfa 23 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Balkan Savalar (1912-1913) XIX. yzyln balarnda ortaya kan milliyetilik akmnn Osmanl Devletinde de kendini gsterecei akt. Slavclk ve ortadokslar koruma politikas gden Rusya, milliyetilik akmnn da etkilerini deerlendirerek Balkan topluluklarn Osmanl Devletine kar ayaklandrd. Balkanlarda kalan Osmanl Devleti topraklarnn Srbistan, Bulgaristan, Karada ve Yunanistan arasnda bllmesi de savan balangcnda etkilidir. I. Balkan Sava (8 Ekim 1912-30 Mays 1913) Sava, Karadallarn Osmanl Devletine saldrmas ile balar. Srplar, Karadallar ve Yunanistan Makedonyay tamamen igal ederken, Ruslar da stanbulu tehdit eder hale geldiler. Arnavutluk bamszln kazand. Rauf Bey (Orbay)in tek gemiyle Yunan donanmasna kar baarl mcadeleler vermesine ramen Yunanllar mroz ve Bozcaada dndaki Ege adalarn tamamen igal ettiler. Bu sava srasnda bir darbe (1913 Bb- li Baskn) yapan ttihat ve Terakk Partisi, ynetimi ele geirmi ve I. Dnya Savann sonuna kadar da iktidarda kalmtr. I. Balkan Sava Londra Anlamas ile sona erer. II. Balkan Sava (21 Temmuz 1913-10 Austos 1913) Londra Antlamasyla Osmanl Devletinin son Balkan topraklarnn yukarda ad geen devletler arasnda paylalmas sonucu ortaya km, en byk payn Bulgaristana dmesi zerine Yunanllar, Karadallar ve Srplardan sonra I. Balkan Savana katlmayan Romanya, bu sefer de Bulgaristandan toprak koparmak iin kendi aralarnda savaa tutumulardr. Osmanl Devleti bu durumdan yararlanarak topraklarn geri almak iin saldrya geer. Krklareli ve Edirne alnr. Bugnk Dou Trakya topraklar yeniden elimize gemi olur. Bu sava da Bulgaristanla stanbul Anlamas (29 Eyll 1913), Yunanllarla Atina Anlamas (14 Kasm 1913) ile sona erdirilir. Trablusgarp Sava ile Afrikadan tamamen ekilen Osmanl Devleti, yaklak 320 bin ehit verdii Balkan Savalar ile de Balkanlardan ekilmek zorunda kald. Bu iki sava da gstermitir ki; politikaya bulaan ordu savamak zelliini ve maharetini yitirmektedir. Yine bu savan sonunda orduda yenilik yaplma almalar balatlm, bu yenilik iin Almanyadan subaylar getirilmi, Almanyaya iyice yaklalmtr. Sayfa 24 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
I. Dnya Sava (28 Haziran 1914-30 Ekim 1918) Osmanl Devleti Dou Cephesi (Kafkas), Gney Cephesi (Hicaz, Yemen, Msr, Irak, Suriye, Filistin), Bat Cephesi (Galiya, Romanya, Makedonya), anakkale Cephesinde savalar yapt. anakkale Savalar I. Dnya Savann kaderini belirleyen savatr. ngiltere ile Rusya arasnda balant kurulmas amacyla yaplan bu sava, ngiltere iin baarszlkla sonuland iin savan sona erme sreci de hzland. tilaf Devletleri kuvvetlerinin en byk baars, Gelibolu Yarmadasndan ekilebilmeleri olmutur. I. Dnya Savann eitli sebepleri vardr. Bunlarn belli ballarn yle sralayabiliriz: Ekonomik yaylma, Avrupada AlmanFransz,; Balkanlarda Rus-Avusturya anlamazl, din ve kltrel yaylma, milliyetilik, hzl silhlanma ve militarizm, hnedan ekimeleri, bloklama. Savan en nemli sebebi ekonomik yaylma olup, bu da smrgeler edinme ve d yatrmlarla gelimitir. Btn bu gerginliklerin ardndan, Avusturya-Macaristan mparatorluu veliahd Aridk Ferdinand ve karsnn bir Srp milliyetisi olan Principe tarafndan ldrlmesi yangn balatan kvlcm olmutur. (28 Haziran 1914). Osmanl Devleti de; tilf Devletlerinin (ngiltere, Fransa, Rusya) kendilerine kar XIX. yzylda izledii kar politikalar, son savalarda kaybedilen Osmanl topraklarnn geri alnmas dncesi, Trk-Alman Dostluu, Almanlarn savatan galip kaca dnceleriyle savaa ttifak Devletleri (Almanya, Avusturya-Macaristan mparatorluu) yannda girdi. ngiliz donanmasndan kaarak Osmanl Devletine snan ve Osmanl Devleti tarafndan satn alnd dnya kamuoyuna aklanan Goeben (Yavuz) ve Breslau (Midilli) zrhllarnn Karadenize alarak Rus limanlarn bombalamas ile Osmanl Devleti fiilen savataki yerini ald. Sadrzam (Babakan) Talat Paa ve Genelkurmay Bakan da Enver Pasadr. ttihat Terakkinin nc paas olarak bilinen Cemal Paa ise Bahrye Nzrdr. Osmanl mparatorluu I. Dnya Savana 22 milyon nfus ve bu nfusun zerinde yaad 1.700.000 km2.lik bir toprakla girmi, savatan sonra topraklarnn byk bir blmn kaybetmi ve nufusu da 12 milyona inmitir.
Sayfa 25 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Osmanl Devleti bu byk savata: Kafkas Cephesinde (1914-1918) Rusya'ya kar;21 Sina/Filistin Cephesinde (1914-1918), ngiltere'ye kar;22 Irak Cephesinde (1914-1918), ngiltere'ye kar; anakkale Cephesinde (1915) ngiliz-Fransz ve Commonwealth 23 kartma gcne kar; savamtr. I. Dnya Savanda sadece anakkale Savalarnn bilanosuna bakacak olursak yle bir tabloyla karlarz:
anakkale Savalarna Katlan Trk Birliklerinin Mevcudu ehit Yaral Kayp Hastalanarak len Hastalk Yznden Terhis Edilen Toplam ngiliz Birliklerinin Mevcudu ngilizlerin l, kayp ve yarallar Fransz Birliklerinin Mevcudu Franszlarn l, kayp ve yarallar Fransz-ngiliz l, yaral ve kayp says Toplam 500.000 55.127 100.177 10.067 21.498 64.400 251.309 410.000 205.000 79.000 47.000 252.000
anakkale Savalar I. Dnya Savann kaderini belirleyen savatr. ngiltere ile Rusya arasnda balant kurulmas amacyla yaplan bu sava, ngiltere iin baarszlkla sonuland iin savan sona erme sreci de hzland. tilf Devletleri kuvvetlerinin en byk baars, Gelibolu Yarmadasndan ekilebilmeleri olmutur. Amerika, Alman denizaltlar tarafndan Lutsiana isimli transatlantiin batrlmasn bahane ederek 1917 Nisannda tilf Devletleri yannda savaa girdi. Bu durum da tilf Devletlerinin sava kazanmasn salad. A.B.D. Bakan Woodrow Wilson 8 Ocak 1918de 14 maddelik bir bildiri yaynlad. On Drt Madde (ngilizce:
Osmanl Devletinin Dou Cephesinde savaa gnderdii 90.000 kiilik nc Ordusundan geriye 12.000 yaral kalmtr. 60.000 civarnda askerimiz dmana tek kurun dahi atamadan acmasz k artlarnda ya hastalanarak ya da donarak lmtr.
21
Filistin, Hicaz, Yemen, Msr, Irak, Suriye, Filistinde Alman Generali Liman von Sanders komutasndaki Yldrm Ordular Grubundaki Trk ordusunun bozgun sonunda brakt esirlerin says 75.000dir.
22
ngiliz mparatorluuna bal olan ve aralarnda belli bir dayanma bulunan devletler topluluu.
23
Sayfa 26 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Fourteen Points) olarak da anlan bu on drt ilke, ABD'nin I. Dnya Sava'ndan sonra kurulmasn istedii dnya dzenine ilikin grlerini de ifade eder. Bu bildirinin 12. maddesi dorudan Trkiyeyi konu almaktadr: imdiki Osmanl mparatorluunun Trk olan ksmlarna gvenilir bir egemenlik salanmal, fakat halen Trk ynetimi altnda bulunan teki milliyetlere, her trl kukudan uzak bir yaama gvenlii ve kesinlikle engelsiz bir kendi kendilerine gelime imkn verilmelidir. Boazlar, btn milletlerin gemilerine ve ticaretine, serbest gei iin, milletleraras garanti altnda, srekli olarak ak bulundurulmaldr. Wilson bu 14 noktay, daha sonra yaynlad bir dizi deklarasyonla geniletmitir. Wilson 11 ubatta verdii demete, devletlerin yeni topraklar alamayacaklar; sava tazminat ve cezai tazminat alnamayaca; uluslarn kendi kaderini tayin hakk prensip ve grlerine aklk kazandrmt. Wilsonun nem verdii konulardan biri de, bir milletler aras bar tekilatnn kurulmas idi. Denizlerin serbestsi konusu da nem verdii esasl noktalardan bir dieriydi. Bu ilke, Amerikann btn dnya ile ticaretini yakndan ilgilendiriyordu ve Amerikay savaa srkleyen de Almanyann bu ilkeyi ihlal etmesi olmutu. Wilson prensipleri, smrgeciliin eklini deitirmi, bu kavramn yerine manda (himye) kavramn da getirmitir. Wilsona gre zgrlk, devrimci olma nitelii tamamalyd. Milletler ancak byk devletlerin belirleyecei statye uymaldr ve bylece varln srdrmelidir. Wilson Prensipleri, savaa son veren antlamalar yaplmasnda da etken olmu, I. Dnya Sava malup devletlerle yaplan u Antlamalarla sona ermitir: 29 Eyll 1918de Bulgaristan ile Neuilly (Nyyi); 30 Ekim 1918de Osmanl Devleti ile Mondros; 3 Kasm 1918de Avusturya-Macaristan ile Saint-Germain; 11 Kasm 1918de Almanya ile Versailles.
Sayfa 27 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
I. Dnya Savana Katlan lkeler ve Kayplar:

Osmanl Devleti ve Mttefikleri Almanya 1.960.000 Avusturya-Macaristan 1.047.000 Trkiye 325.000 Bulgaristan 49.000 Toplam 3.381.000 Batl Mttefikler (tilf Devletleri) Fransa 1.457.000 ngiliz mparatorluu 1.010.000 Rusya (1917 Ekimine kadar) 1.700.000 talya 533.000 A.B.D. 60.000 Belika 41.000 Srbistan 323.000 Romanya 158.000 Yunanistan 5.000 Portekiz 5.000 Toplam 8.673.000
Mondros Antlamas (30 Ekim 1918) 1. Osmanl Devletinin egemenlik haklarn kstlayan hkmler: 1. Boazlar alacak ve bu blgelerdeki kaleler itilf devletleri tarafndan igl edilecektir. (Madde: 1) 2. tilf Devletleri gvenliklerini tehdit eden bir durum halinde istedikleri blgeleri igl edebilecekler. (Madde: 7) (Bu madde Wilson lkelerine aykrdr ve ayn zamanda Osmanl Devletinin varln hukuken srdrmesini salamakla birlikte, fiilen sona erdirmektedir. tilf Devletlerine Anadoluda igl hakk tanmasnn yannda, Kuva- Millyenin kurulmasna zemin hazrlamas bakmndan da ok nemlidir. Bu sebeplerle anlamann en can alc maddesidir.) 3. Vilyt- sitte (Erzurum, Van, Harput, Sivas, Diyarbakr, Bitlis (ki buralarn Ermenilere braklmas dnlyordu)de bir kargaa kmas durumunda bu vilyetlerin herhangi bir ksmn tilf Devletleri igl edebileceklerdi. (Madde: 24) (Ermenilerin devlet kurma umutlarn arttSayfa 28 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
rarak, devlet kurmak iin ayaklanmalarn salayan maddedir.) 4. Telsiz, telgraf ve btn kablolar (tm haberleme istasyonlar) itilf devletleri memurlarnn denetimi altnda olacakt. (Madde: 12) 5. Toros tnelleri itilf devletleri tarafndan igl edilecektir. (Madde: 10) 2. Asker Hkmler: 1. Donanma teslim edilecek ve itilf devletlerince uygun grlen limanlarda demirli tutulacaktr. (Madde: 6) 2. Osmanl Devletinin elinde bulunan sava esirleri (sulu Ermeniler de dahil) stanbulda toplanacak ve tilf Devletlerine teslim edilecektir. (Madde: 4) 3. (Brest-Litowsk barndan sonra) ran ve Kafkasyaya giren Osmanl birlikleri derhal geri ekilecektir. (Madde: 11) 4. Snrlarn korunmas ve i asayiin salanmas iin gereken askerden fazlas derhal terhis edilecektir. (Madde: 5) (Sadece, Erzurumda bulunan 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paa bu maddeye uymayarak, ordusunu terhis etmemitir.) 3. Ekonomik Hkmler: 1. Btn liman ve tersanelerden tilf Devletleri yararlanabilecektir. (Madde: 8) 2. lkenin ihtiyac karlandktan sonra kmr, akaryakt ve benzer kaynaklarda satn alma kolayl salanacaktr. (Madde: 14) 3. Demiryollar denetim altnda tutulacaktr.(Madde: 15) Mondros Atekes Anlamasnn Uygulanmas: Bu anlama, Osmanl Devleti topraklarn igle ak hale getirmitir. Wilson ilkelerini hie sayan tilf Devletleri, Anadoluyu yer yer igllere balamtr. talyaya verilecei vaad edilerek I. Dnya Savana girmesini salayan Bat Anadolunun, Yunanistana verilmesi Paris Gizli Konferansnda kararlatrlr. Bunun sonucu olarak Yunanistan 15 Mays 1919 tarihinde, igllerde bulunma hakk olmamasna ve Amiral Calthorpe tarafndan Rauf Bey (Orbay)e Yunan askerlerinin Osmanl topraklarna girmeyeceine dair zel mektup vermesine ramen, zmire asker karmtr. zmirin YuSayfa 29 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
nanllarca igli Kurtulu Savann nvesini oluturan Kuv-i Millyenin kurulmasn salamas bakmndan biraz da anstr. Dier taraftan daha nce talyanlara braklmken Yunanllara verilen zmir, talyanlarla ngilizlerin arasn da amtr. Aznlk Davranlar: Mondros Atekes Antlamasnn dourduu kargaa ortamndan aznlklar da yararlanmasn bildiler. Dou Anadolu ve ukurovada Ermeniler, Orta ve Dou Karadenizle, Bat Anadoluda Rumlar, ayaklandlar. Trkleri katleden bu aznlklar, Trklerin kendilerini katlettii yolunda raporlar da Amiral Calthropea vermeyi ihmal etmediler. Bunu yapmalarndaki esas ama, igl kuvvetlerinin 7. maddeyi yrrle sokmalarn salamakt. Rum ve Ermenilerin bu saldrlarnn sebeplerini yle ortaya koyabiliriz: Trkleri ge zorlayarak aznlk durumuna drmek, bylece ounluu elde ettikleri yerlerde Wilson ilkelerinin ilgili maddesini gereke gstererek bamsz devletlerini kurmak. Mtareke Sonrasnda Anadoluda Genel Durum: Mondros Atekes Antlamasndan sonra koparlan btn yaygaralara ramen Anadoluda ounluun Trk olduunu, Osmanl mparatorluunun 1914 yl balarnda dzenledii ve 1919 balarnda byk devletlere verdii istatistikler gstermektedir. Bu istatistiklere gre; Dou Trakyada 331.094, Anadoluda 11 milyon insan yaamaktadr. Anadolu Nfusunun %85i (9.291.346) Mslman, %9u (1.014.312) Rum, %5i (572.272) Ermeni, %0,8i (93.364) Musevi ve dier aznlklardan oluuyordu. Dou Trakyada ise 360.417.Trk, 224.680 Rum, 19.880 Ermeni ve 26.109 kadar da Musevi ve dier aznlklar vard. stanbulda oturan ahalinin %59,7si (579.230) Trk, %25i (242.559) Rumdur. te bu aznlklar, Mondros Mterekesinden sonra tamamen denetimi yitiren Osmanl Devletinin yerine, kendi isteklerine uygun yaplanmalar gerekletirmek yolunda hizmet edecek eitli cemiyetlerle etkinlik salamaya altlar. Anadoluda kurulan bu cemiyetler Osmanl Devleti ve hatta Trkiye Cumhuriyeti iin zararl faaliyetlerde bulunmaktan geri durmamlardr.
Sayfa 30 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Zararl Cemiyetler: 1. Mavri Mira (Kara Baht) Cemiyeti: stanbulda Rum Patrikhanesinde ve patrik vekilinin bakanlnda kurulmutur. Grevi, eteler kurarak Yunan kuvvetlerinin iini kolaylatrmakt. Aatatrkn Nutukunda24 yer alan bir belgede, Mavri Mirann kurucular, madd durumu, grevleri ve dier Rum rgtleriyle ilgisi hakknda arpc bilgiler vardr: 22 Austos 1919 tarihli ve gayet mahrem tutulacaktr balkl tamimden renildiine gre, patrikhane bnyesinde kurulan Mavri Mirann bakan Patrik vekili Doroteos, yeleri de, Athenagoros, Enez metropoliti, Yunan yarbay Giritli Katehakis, Katelopulos, Diposimos, Ayinpa, Polimitis, Siyari ismindeki ahslardr. Dorudan doruya Yunanistan Babakan ve Megalo deann fikir babas Venizelostan direktif alan rgt, Yunan Hkmetinin yapt yardmlarla byk bir sermayeye sahip olmutur. Mavri Mirann grevi, Osmanl topraklarnda eteler tekil ve idare etmek, mitingler dzenleyip propaganda yapmakt. Resm Muhcirin Komisyonu ile Yunan Slib-i Ahmer cemiyeti de zaman zaman Mavri Miraya bal alyor, Ermeni patrii Zaven Efendi ile Rum izci tekiltlar da Mavri Mira tarafndan kontrol ediliyordu. (Bu cemiyete tepki olarak Trakya-Paaeli Cemiyeti kurulacaktr.) 2. Pontus Rum Cemiyeti: 1814 ylnda Balkanlardaki Rumlarn bamszl iin alan Etniki Eterya adl cemiyetin bir uzantsdr. Trabzon, Samsun ve dier Kuzey Anadolu illerinde faaliyet gstermitir. 1461 ylnda yklan Trabzon Rum Pontus Devletini kurmak emelindeydiler. Patrikhaneye bal olarak alyordu.
Kemal Atatrk, Nutuk, Atatrk Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yay., Ank. 1991, s. 1
24
Sayfa 31 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
3. Tanak ve Hnak Cemiyetleri: Ermenilerin kurduu bu cemiyet Ermeni Patrii Zaven Efendi (soyad Egyazaryan veya Der-Yeyayan)nin25 himyesinde alyordu. Dou Anadolu ve ukurova blgeleri faaliyet alanyd. Adanada Franszlarn yardmyla kurulan Ermeni ntikam Alay byk lde tedhi hareketlerine giritiler. Dou Anadolu ve ukurovada ounlukta olduklarn ileri srerek tilf Devletlerinden yardm istediler. Ancak Amerikal General Harbord hazrlad raporla bunlarn hayallerine son verdi. nk onlar ounluk deil, aznlktlar. Ve hibir zaman da ounluk olamamlard. Ermeni Patrii Zaven Efendinin Bir Mektubu zerine leri, Tasvir-i Efkr, Yenign ve rde-i Milliye Gazetelerinde Yaymlanan Aklama: 21 Ekim 1919 Ermeni Patrii Zaven Efendi geenlerde Teologos gazetesinde yaymlad bir mektubunda, bir ok Ermeni Ailelerinin, son milli harekttan korkarak Erzincan, Erzurum, Samsun, zmit ve Adapazar gibi Anadolu havalisinden g etmekte olduklarn ne sryor ve bu ekilde milletin srf mill haklarn mdfaa emeliyle vcda getirdii birlii, bir Ermeni veya Gayrimslim unsurlar aleyhtarlyla aibedr etmek istiyor. Bunun iin, hakikati bu kere ayrca aklamaya mecburiyet grlmtr.
1869da Badatta domu, Armataki (bugnk Akmee) Ruhban Okulundan mezun olmu, rahip olarak takdis edilmitir. 1898-1906 yllar arasnda stanbulda, Erzurumda, Van (1910)da, Diyarbakr (1919-1913)da piskopos olarak alm olan Zaven Efendi, Eyll 1913'de 85 meclis yesinden 64nn oyunu alarak 79. stanbul Ermeni Patrii seilmi, ancak zararl faaliyetleri sebebi ile 1916'da Badata gnderilmi, 6 Aralk 1918'de Mondros Mtrekesini mtekip stanbula dnm, Rum Patrikhnesinin de desteini alarak kendini bamsz bir Ermenistan kurulmasna hasretmitir. Trkiye Ermenilerinin temsilcisi sfat ile Bogos Nubar Paa, 30 Kasm 1918 tarihinde tilf Devletlerine bavurarak, bamsz bir Ermenistann kurulmasn ve bu bamszln tilf Devletleri ile Cemiyet-i Akvam (Milletler Cemiyeti)n himayesi altna konulmasn istediinde, ayn meselenin gereklemesi hususunda almalarda bulunmak zere Patrik Zaven Efendi de, 12 ubat 1919 tarihinde stanbuldan Parise ve oradan da Londraya hareket etmitir. Bogos Nubar Paa ile de grerek onu baz hususlarda aydnlatan Zaven Efendi, bir taraftan da Lord Cecil, Lord Curzon ve yardmcs Lord Harding ile grm, Fransz Chambon ve Yunan Babakan Venizelos ile mzakerelerde bulunmutur. Ermenilerin minnettarln arz etmek zere ngiltere Kral V. Georgeu da ziyaret etmitir. Londradan Parise dnnde ise Fransa Cumhurbakan ve Babakan ile gren Zaven Efendi, sonutan ok umutlu bir ekilde stanbula dnm, 1922de stanbulu yeniden terk eden Zaven Efendi ve 1947de Badatta lmtr. (Geni bilgi iin bkz. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, Cilt I, M.E.B. Basmevi, stanbul 1991, s. 89 v.d.
25
Sayfa 32 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Evvela: Erzincan ve Erzurum havalisinden g eden katiyen hibir Ermeni Ailesi yoktur. Birka zengin aile, kendilerince emin grdkleri bir tarafa hnelerini nakletmiler ise de, bu da, mtareke'den beri Adana ve havalisinde ve bamsz Ermenistandaki ounluu temin iin, Ermeni Komiteleri ile bizzat Patrikhanenin teviklerine kaplan ailelerdir. Anadoluda genel asayi ve unsurlar arasnda bar ve dostluun ne kadar emin ve memnuniyet verici olduunu, geenlerde Anadoluyu batan baa dolam olan General Harbordun riyaseti altndaki Amerika Aratrma Heyeti ile Fransz Temsilcisi Binba Labonne ve keza Amerikal Mr. Brown ve Harbiye Nezaretinde Fransz rtibat Subay Yzba Leatle ve Fransz Fevkalade Komiserlii Maiyetinde Meur ve Sivas Jandarma Mntka Mfettii Binba Brunotnun raporlar tasdik ve ispat eyleyecei zere, Patrik Vekili Zaven Efendi'nin Teologos gazetesinde ne maksatla yaymlad malumunuz bulunan mektubun muhteviytna lzumundan fazla ehemmiyet atfetmeyi lzumsuz grrz. Anadolu ve Rumeli Mdfaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi nmna Mustafa Kemal26 4. Krt Teal Cemiyeti: Wilson ilkelerinden yararlanarak, ayr bir kavim olarak grd Krtlerin, douda bir Krdistan Devleti oluturmak emeline hizmet ediyordu. Kurucusu, Seyyid Abdlkadirdir27. ngilterenin destei ile kurulmutur.
Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, Derleyen: Nimet Arsan, Trk nklp Tarihi Enstits Yayn, Ankara. 1964. s. 108-109.
26
Seyyid Abdlkadir (1851-1925) Hakkarinin emdinan kazasnda, Nehri olarak da adlandrlan blgede dodu. Seyyid Abdlkadir babasnn gzetiminde Nakibend tariktnn sekin bir mensubu olarak eitim grd. Babas Ubeydullahn ban ektii Krt Ayaklanmasndan sonra, Osmanl Devleti Abdlkadiri, 1881de Hicaza srd. stanbula dndkten sonra II. Abdlhamide kar yaplan bir suikast grubun iinde yer ald. 1896da bu kez Mekkeye srld. 2 Ekim 1908de stanbulda kurulan Krdistan Tevn ve Terakki Cemiyetinin kurucularndan biri oldu. 1910-1920 yllar arasnda Osmanl st meclisi olan, Ayn Meclisi yeliine atand. ur-y Devletin bakan oldu. Osmanl devlet brokrasisinde nemli bir yer edindi. stanbulda, zellikle Ermeni hamal nfusun yerini alan Krt iilerin desteini salad. Gcn, Osmanl Trkiyesinin devlet brokrasisi iindeki konumundan ve Nakibendi Tarikat eyhi olmasndan alyordu. 1918 ylnda, Krt Teali Cemiyeti bakan olan Seyyid Abdlkadir, zerk bir Krt Devleti kurmak iin ngiliz destei arayna girdi. Onun bu yndeki faaliyetleriyle ilgili, bilgiler ngilterenin stanbul Yksek Komiseri Mr. Ryann 1920 tarihli bir notunda yer almaktadr. (Konuyla ilgili daha geni bilgi
27
Sayfa 33 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
ngilterenin amac bamsz bir Krdistan Devleti oluturarak, igl ettii Musul petrol blgesi ile Trkler arasnda bir tampon blge oluturabilmektir. 5. Teal slm Cemiyeti: Din ve devlet ayrm olmakszn, btn mslmanlarn bir birlik altnda toplanmalarn salamaya alyordu. Osmanl Devletinin din esaslara bal kalnarak kurtarlabileceini savunuyordu. Padiaha bal bir cemiyettir. 6. Wilson Prensipleri Cemiyeti: Trk milletinin bir daha toparlanamayacan dnen Trk aydnlarnn(!) kurduu dernektir. Amerikan mandasn savunmaktadrlar. Halide Edip Hanm (Advar), Cellettin Muhtar, Refik Halit (Karay) yelerinden bazlardr. Yararl (Mill) Cemiyetler: 1. Trakya Paaeli Cemiyeti: 1918 ylnda Edirnede, Mavri Mira ve onu destekleyenlerin faaliyetlerini nlemek iin kuruldu. 2. Kilikyallar Cemiyeti: En bata blgedeki Ermeni Hnak tekiltnn faaliyetlerine engel olmak ve Trk haklarn korumak zere, Adana ve dolaylarnda kuruldu. 3. Redd-i lhk Cemiyeti: zmirde, zmirin igline tepki olarak kurulmutur. Yunan igal ve katliamlarna kar gl bir direnii organize etmiler; Balkesir ve Alaehir Kongrelerini dzenlemilerdir.
iin bkz. Ahmet Mesut, ngiliz Belgelerinde Krdistan: 1918-1958, Doz Yaynlar, stanbul 1992.) 1919 ylndaki Paris Bar Konferansnda ngiliz, Fransz ve ABD destei iin alan Abdlkadir, Amerikallardan gerekli destei bulamad. Zira Amerikan politikas o gnn artlarnda Krdistan pahasna bamsz bir Ermenistan Devletinin kurulmasndan yana idi. ngiltere 1920 Sevr Anlamasna Trklerin Krt Mill Haklarnn tannmas artn koydu. Krtler, Sevrin 62 ve 64. maddelerine gre, kendi kendilerini ynetebileceklerini Milletler Cemiyetine ispatlayabilirlerse Trkiye onlarn egemenliini tanyacakt. 1923 ylnda imzalanan Lozan Anlamas, Sevri ve Bamsz Krdistan projelerini, Batl devletlerin rafa kaldrmasna sebep oldu. O gnn artlarnda Krt Airetler arasnda bir birliin salanamamas, Osmanl Trkiyesindeki Krt ahalinin devletine bal olmas, Krtlk Hareketinin zellikle diaspora arasnda kalmas gibi sebeplerle; Bat ve zellikle ngiltere bir Krt erif Hseyin bulamad. Seyyid Abdlkadir, 1919-1925 yllar arsnda da Atatrkn liderliindeki Trk stiklal Harbi ve Cumhuriyet Trkiyesini ykmak iin ngiltereyle ibirlii yapt. Bir Nakibendi eyhi olan eyh Sait, Seyyid Abdlkadirin de destei ile 8 ubat 1925de Cumhuriyet Trkiyesine isyn etti. Diyarbakr stikll Mahkemesinin vatana ihanet suundan idam cezas verdii Seyit Abdlkadir ve oullarndan Mehmet, 27 Mays 1925te idam edildi.
Sayfa 34 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
4. ark Vilyetleri Mdfaa-i Hukuk Cemiyeti: 4 Aralk 1918de stanbulda kurulan bu cemiyet daha sonra Erzurum ve Elazda ubeler amtr. Douda bamsz bir Ermeni Devletinin kurulmasn engellemek iin kurulmutur. Ermenilerin Dou Anadolu'da nfus olarak ounlukta olmadn aklamtr. Cemiyet, Ermenilerle mcadele etmek, Dou illerinde Trklerin Ermenilere sayca stn olduu kadar tarih, kltr ve uygarlk ynyle de stn olduunu kantlamak iin Franszca Le Pays, Trke Hdist ve Albayrak gazetelerini karmtr. Cemiyet u kararlar almtr: Kesinlikle Dou Anadoludan g edilmeyecek. Dou illeri bir saldrya urarsa birleilecek. Bilim, din ve ekonomi alannda tekilatlanlacak. Dou Anadolu'da Trk ve Mslman nfusun fazla olduunu belirtmi ve Dou Anadolu'nun btnlnn korunmasn savunmutur. Erzurum Kongresi'ni dzenlemilerdir. Mustafa Kemal, Sivas Kongresinde Mill Cemiyetleri (dernekleri) bu cemiyet aracl ile birletirmitir. En etkili olan cemiyettir. 5. Anadolu Kadnlar Mdfaa-i Vatan Cemiyeti: 5 Kasm 1915te Sivasta kurulmu, vatann btnlk ve bamszl urunda btn Anadoluda birlii salamak amacyla mitingler ve kongreler dzenlemitir. Vatann savunmasnda kadnlarn da zerine byk grevler dtn belirterek kadnlarn grevlerini yapmaya hazr olduklarn vurgulamlardr. Saylar ok daha fazla olan bu mill cemiyetler, hr ve bamsz yaama lksnn, yaylmaya balayan direnme ve bakaldrma fikirlerinin gl birer kollardr. Mustafa Kemlin Anadoluya Hareketi ve Mill Mcadele Dnemi: Mustafa Keml, zmirin igalinden bir gn sonra 16 Mays 1919da, bir devlet grevlisi olarak, 27 arkadayla birlikte, 6 aylk maalarn da pein alarak, deniz yoluyla Samsuna hareket eder. Grnrdeki grevi; Samsun ve evresindeki Trk-Rum atmasn incelemek ve sulular cezalandrmaktr. Mustafa Keml snrl olan bu grevin kendisine verilmesinden sonra yetki isteyecek ve daha sonra 3. Ordu Mfettilii adn alacak olan, 9. Ordu Mfettilii grev ve yetkisini stlenecektir. Bylece, emrinde ordu bulunmasa da blgedeki ayaklanmay bastrmak iin ordu toplayabiSayfa 35 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
lecek, sivil ve asker yetkililere emirler verebilecek, Anadolunun her yanna genelge yaynlayabilecekti. Havza Genelgesi Mustafa Keml 19 Mays 1919da Samsuna ulat. 22 Mays 1919da da mfettiliin kendine tand grev ve yetkiler dorultusunda ilk raporunu Osmanl ynetimine gnderdi. Mill Mcadelenin ilk ana program olarak kabul edilebilecek olan bu rapor (Samsun Raporu) u temel grleri ortaya koyuyordu: 1. Samsun blgesi Rumlar, siyasi emellerinden vazgeerlerse blgede kargaa kendiliinden nlenir. 2. Trkln yabanc mandasna ve kontrolne tahamml yoktur. 3. Yunanllarn zmirde haklar yoktur. gl geicidir. 4. Millet, mill hkimiyet esasn ve Trk milliyetiliini kabul etmitir. Bunu gerekletirmeye alacaktr. Mustafa Keml, Samsunun ngiliz igli altnda bulunmas, ky ehri olduu iin her trl saldrya ak olmas ve evredeki Rum etelerinin faaliyetleri gibi sebeplerle 3. Ordu Kararghn i blgelere tamak zere Havzaya hareket eder ve burada 28 Mays 1918 tarihinde bir genelge yaynlar. Bu genelgeye gre; 1. zmirin Yunanllarca igl edilmesi yaplacak protesto mitinglerinde iddetle knanmaldr. 2. tilf Devletlerinin temsilcilerine ve stanbul hkmeti yelerine, zmirin iglini knayan telgraflar ektirilmesi salanmaldr. 3. Yaplacak mitinglerde, aznlklara kt davranmamaldr. 4. Anadolunun her yannda mill cemiyetler kurulmas salanmaldr. 5. Genelge dorultusunda yaplan almalardan kendisine bilgi verilmelidir. Havza Genelgesi, zmirin iglini Anadolunun her tarafna duyurarak, Trk milletinde mill uurun uyandrlmasn salamak ve mill lkler etrafnda mill birlii salamay amalamtr. Trk milleti bu genelgeyle var olan Kuva- Milliye etrafnda btnlemitir.
Sayfa 36 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Havza Genelgesi ile; Trk milletinin mill birlik etrafnda toparlanmasnda nemli bir adm atlmtr. Mill kaynama balatlmtr. 1. Dank da olsa, Kuva- Milliye tekilt bir g haline getirilmitir. 2. tilf Devletlerine Trk milletinin her istenileni kabul etmeyecei uyars yaplmtr. 3. Osmanl Hkmeti zmirin iglini halktan gizlemeye alrken; Mustafa Keml btn yurda yaydndan, Mustafa Keml ile Osmanl ynetimi ilk defa ters dmlerdir. Havza Genelgesini yaynlanmasndan sonra Mustafa Keml stanbul Hkmeti tarafndan, stanbula arlmtr. Bylece Mustafa Keml ile stanbul Hkmeti arasnda Samsun raporuyla balayan gr ayrl, Havza Genelgesi ile iyice aa kmtr. Havza Genelgesini yaynladktan stanbula arlan Mustafa Keml, bu arya uymayarak Amasyaya hareket etti. (12 Haziran 1919). Amasyaya ulaan Mustafa Keml, Amasya Genelgesini yaynlad. Genelgenin esaslar unlardr: Amasya Genelgesi (21-22 Haziran 1919) 1. Yurdun btnl ve istiklli tehlikededir. 2. stanbuldaki hkmet zerine ald sorumluluun gereklerini yerine getirmemektedir. Bu durum milletimizi yok olmu tanttrmaktadr. (Bu iki madde Kurtulu Savamzn balamasna gereke tekil eden grleri ortaya koymaktadr.) 3. Milletin bamszln, yine milletin azim ve karar kurtaracaktr. (Mill egemenlik ve mill devlet kavramlar ilk olarak dile getirilmektedir. Trk Kurtulu Savann yntemi ortaya konmaktadr. Cumhuriyet rejimine gidi belirtileri de ilk olarak bu grlerle ortaya kmaktadr.) 4. Milletin durumunu gz nnde bulundurmak, hak isteyen sesini btn dnyaya duyurmak iin her trl etki ve kontrolden uzak bir mill kurulun varl arttr. (Bu madde Temsil Heyetinin kurulacana iarettir.) 5. Anadolunun her ynden en gvenli yeri olan Sivasta mill bir kongrenin acele toplanmas kararlatrlmtr. (Sivas gizli
Sayfa 37 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
anlamalar gerei Fransaya braklm olmasna ramen, henz igle uramamtr.) 6. Bunun iin btn illerin her sancandan, halkn gvenini kazanm delegenin mmkn olan sratle hemen ve gizlice yola kmas gerekmektedir. Amasya Genelgesi, Trk Kurtulu hareketini kiisel bir hareket olmaktan karp, milletin birlik ve dayanmasn salayan bir hareket olmak yolunda atlan ilk admdr. Amasya Genelgesine Havza Genelgesinden farkl olarak Mustafa Kemlden baka, Rauf Bey (Orbay), Ali Fuat Paa (Cebesoy), Refet Bey (Bele) de imza atmlardr. 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paa, Erzurum Kongresi hazrlklar ile ilgilendii iin genelgeyi imzalayamam, ancak onaylamtr. Bu genelge, i ve d dmanlara kar bir isyn ve ihtill parolas niteliindedir. Mill irade kavram ilk olarak bu genelgede dile getirilmitir. Mill egemenlik ve mill devlet kavramlarndan da ilk olarak burada bahsedilmektedir. Amasya Genelgesi ile Trk nklbnn eylem safhas su yzne kmtr. Mustafa Keml iin, bu genelgenin yaynlanmasndan sonra Damat Ferit Paa Hkmetinin ileri Bakan Ali Keml Bey tarafndan, 23 Haziran 1919 tarih ve 84 ifre numaral bir telgrafla tutuklama emri karlmtr. Mustafa Keml bu haberi 26 Haziran 1919da Sivasa geldiinde renecek ve ilk tepkisi; Ben padiah ve halife efendimizin buyruu ile bu greve atandm. Beni ileri Bakan deil, ancak padiah efendimiz grevden alabilir. olacaktr. Mustafa Keml de aslnda grevden alnacan biliyordu. Onun bu tepkisi zaman kazanma arzusundan kaynaklanmaktadr. Erzurum Kongresi (23 Temmuz-7 Austos 1919) Blgesel bir kongredir. Bu kongre ncesinde Mustafa Keml askerlik grevinden istifa etmi olduunu hem stanbul Hkmetine hem de padiaha bildirdi28. (8-9 Temmuz 1919). Kongrede alnan kararlar unlardr:
Erzurumda yaynlanan Albayrak Gazetesi Mustafa Kemlin askerlik mesleinden ayrlmasn, ... Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin istifanmesi bir azim ve iman vesikasdr. Millette, henz eski kann snmemi olduunu gsterir muazzam delildir. Anafartalar'da, mill erefi, tarihin bugnk nesilden beklemekte olduu mukaddes vazifeyi ykselten ve ycelten bu muhterem kumandan bugn de Mill Mcadele'nin banda grmek mesut bir grntdr.
28
Sayfa 38 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
1. Mill snrlar iinde vatan bir btndr, birbirinden ayrlamaz. 2. Her trl yabanc igaline kar dou illerimiz btn milletle birlikte hakkn savunacaktr. 3. Dou illerimizin ve tm vatann bamszln Osmanl hkmeti salayamazsa, bunun gereklemesi iin geici bir hkmet kurulacaktr. Bu hkmet mill kongrece seilecektir. Kongre toplanm durumda deilse, bu seimi kongre temsil kurulu (Heyet-i Temsiliye) yapacaktr. 4. Kuva- Millyeyi mil (etken) ve rde-i Millyeyi (mill irde) hkim klmak esastr. 5. Hristiyan halka siyas egemenlik ve ar imtiyazlar tannamaz. Ancak vatandalarn canlar, mallar, rzlar her trl saldrdan uzaktr. (Tanzimat ve Islahat Fermanlarna bir tepkidir.) 6. Manda ve himye kabul olunamaz. 7. stanbuldaki Mebuslar Meclisinin hemen toplanmasna ve oradaki hkmetin milletin denetimine tabi tutulmasna allacaktr. Erzurum Kongresi kararlar son Osmanl Mebusan Meclisinde alnan Misk- Mill kararlarna da yn vermi; Trk vatan blnmez bir btndr karar, Misk- Millde de yer almtr. Mustafa Kemale sivil liderlik yolu bu kongre ile almtr. Balkesir Kongresi (26-30 Temmuz 1919) Yunanllarn zmir ve Bat Anadoluyu igllerinin ardndan ne yapmas gerektiini belirlemek isteyen halk, Balkesir Kongresini yaparak Yunanllara kar eteler oluturarak sava yapma karar aldlar. Bu kongre: 1. 2. 3. 4. Blgesel bir kongredir. Amasya Genelgesini onaylamtr. Ege direniinde nemli grevler yapmtr. Blgesel kurtuluu hedeflerken, padiahla ortak hareket etmek ynnde ballk bildirilmitir. 5. Dzenli ordu kuruluncaya kadar, Anadoluda Yunanllara kar savaan gcn olumasnda etkili olmutur.
Sayfa 39 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Alaehir Kongresi (15-25 Austos 1919) Erzurum ve Balkesir Kongresi kararlar gzden geirilmitir. Bu kongre kararlarna Balkesir Kongresi etkili olmutur. Gerekirse Yunan igline kar tilf Devletlerinden yardm istenmesi kararlatrlmtr. Bu kongre ile; 1. 2. 3. 4. Amasya Genelgesi kararlarna uyulmas onaylanmtr. Sivas Kongresine pek olumlu baklmamtr. Blgesel bir kongredir. Yunanllara kar, Bat Anadoluda asker g oluturulmas yolunda nemli admlar atlmtr.
Balkesir ve Alaehir Kongreleri Amasya Genelgesini onaylamakla Anadolu direniinin mill bir direnie dnmesinde nemli rol oynamtr. Kuva- Millye kuruluncaya kadar Bat Anadoluda dman oyalamtr. (Bat Cephesinin kurulu karar bu kongrelerde alnmtr.) Mill Kongre-Sivas Kongresi (4-11 Eyll 1919) Mustafa Keml, Sivas Kongresi hazrlklarn yapmak zere 29 Austos 1919da Erzurumdan ayrlarak Sivasa geldi. Kongre 4 Eyllde topland. Kongrenin ilk gnlerinde Mustafa Keml, Kuva- Millyecilere aleyhte yaplan propogandalar etkisiz klmak amacyla, ttihat ve Terakkci olmadklarn aklad. Bylece olumsuz sonu douracak yanl anlalmalar ortadan kaldrm oldu. Alnan Kararlar: 1. Kongre, Anadolu ve Rumelide halk tarafndan ve halkn istikllini salamak maksadyla kurulmu olan btn Mdfaa-i Hukuk-u Millye Cemiyetlerini, Anadolu ve Rumeli Mdfaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda tek cemiyet haline getirmitir. (Bylece mill gler birletirilmi, Kurtulu Savann tek elden ynetilmesi salanmtr.) 2. Manda ve himye kesin olarak reddedilmitir. (nk manda ynetimi mill istiklle ters dyordu.) 3. Temsilciler Kurulu Dou Anadolunun btnn temsil eder eklindeki karar, Sivas Kongresi kararlarnda Temsilciler Kurulu yurdun btnn temsil eder eklinde yeniden
Sayfa 40 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
4. 5.
6.
7.
dzenlendi. (Temsilciler Meclisinin grevi T.B.M.M.nin almasyla son bulmutur.) Misk- Millnin esaslar belirlenmitir. Bat Anadolu Kuva- Millye komutanlna Ali Fuat Paa getirildi. (Bu atama ile Sivas Kongresinin bir hkmet gibi altn gryoruz.) rde-i Millye Gazetesinin karlmas kararlatrld. (Bu kararla da stanbul Hkmetinin basn yoluyla yapt kar yaynlar etkisiz klnmak istenmitir.) Padiah tarafndan datlan Mebusan Meclisinin derhal toplanmas salanacaktr.
Sivas Kongresinin nemi ve Sonular: 1. Padiahn deil, milletin arzusuyla toplanmtr. 2. Mondros Mtrekesinin uygulanna kar klm ve yabanc igallere kar direnilecei aklanmtr. 3. Manda reddedilerek kaytsz artsz bamszlk ilkesi aka benimsenmitir. 4. Mustafa Keml, Kuva- Millyenin nderi durumuna gelmitir. 5. Padiah, bask ve iddetle Mustafa Kemlin ykseliini durduramayacan anlam, bu sebeple ona yaklamak gereini duymutur. [Padiah, Mustafa Kemlle arasnn almasnda en byk etken durumunda olan Damat Ferit Paa hkmetini grevden alarak, yerine vatansever olarak tannan Ali Rza Paaya hkmet kurdurmutur (2 Ekim 1919).] 6. stanbulda hkmet deiikliine sebep olmutur. (Damat Ferit Paa Hkmetinin istifas Kuva- Millye hareketinin stanbul Hkmetine kar kazand ilk baar olarak da gsterilebilir.) Amasya Grmeleri (20-22 Ekim 1919) Ali Rza Paa Hkmeti, kurulmasndan bir hafta sonra Heyet-i Temsliye ile grmek istedi. Mustafa Keml de Temsilciler Kurulunun hukuk varln ve Sivas Kongresi kararlarn stanbul Hkmetine kabul ettirmek dncesiyle bu grmeyi kabul etti. Bahrye Nazr Salih Paa, stanbul hkmeti tarafndan, bu grme iin Anadoluya gnderildi. Amasyada yaplan grme sonrasnda bir protokol yapld. (Mustafa Keml ile Salih Paa arasnSayfa 41 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
da ikisi gizli ve imzasz be protokol hazrlanmtr. mzal protokoller iki nsha olarak hazrlanm ve Mustafa Kemlin imzalad protokol Salih Paada, Salih Paann imzalad protokol de Mustafa Kemlde kalmtr.) Protokolde yer alan kararlar; 1. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ve Temsilciler Kurulu, stanbul Hkmetince tannacaktr. 2. Mebusan Meclisi toplanacaktr. (Yalnzca bu karar stanbul Hkmeti tarafndan uygulanmtr.) 3. Millet Meclisinin gvenlii olmayan stanbulda toplanmas uygun deildir. 4. Hkmetle mill tekilt arasnda uyuma olmu ve anlama salanmtr. 5. Trk illeri dmana terk edilmeyecek, Trk yurdunun btnl ve bamszl korunacaktr. 6. stanbul Hkmeti, Temsil Kurulunun rzas ve onayn almadan, bar grmelerine katlmayacak ve bar yapmayacaktr. (stanbul Hkmeti, merkez otoriteyi salamak amacyla, bu karar reddetmitir.) 7. Milletvekili seimleri serbest bir ekilde yaplacaktr. nemi: Heyet-i Temsiliye, stanbul hkmeti tarafndan resmen ve hukken tannmtr. Salih Paa, bir anlama yapmak iin Amasyaya gnderilmediini, ancak alnan kararlarn stanbul Hkmeti tarafndan da kabul grmeyecek kadar ar olmadn, eer kabul edilmezse de istifa edeceini belirtmitir. Ancak, stanbul Hkmeti kararlarn ounu kabul etmedii halde Salih Paa istifa etmemitir. Meclis- Mebusann Son Toplants (12 Ocak 1920-11 Nisan 1920) Meclis- Mebusan, Amasya Grmelerinde alnan kararn bir gerei olarak toplanmtr. Kuva- Milliyeciler, stanbul Hkmeti ve tilf Devletlerinin bask yapacaklarn dnmelerine ramen, Meclis- Mebusan seimleri olaysz gemitir. tilf Devletleri seimlere mdahale etmemitir. nk ngiltere, igl tehdidi altnda bulunan stanbulda toplanacak Osmanl Mebusan Meclisinde ancak kendi istedii dorultuda kararlarn alnacana inanmaktadr. Seimler sonucunda Kuva- Milliyecilerin destekledikleri kiiler Sayfa 42 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
ounluu elde ettiler. Bylece milletvekillerinin ounluu, ya Kuva- Millyeci, ya da onlar destekleyenlerden oluuyordu. Seilen milletvekilleri ile Ankarada gren Mustafa Keml, milletvekillerinden, mecliste bir Mdafaa-i Hukuk Grubu oluturmalarn ve kendisini Meclis- Mebusana bakan semelerini istedi. Mustafa Keml, meclise bakan seilemedii gibi, Mdfaa-i Hukuk Grubunu oluturmakla grevli milletvekilleri ancak Felh- Vatan adl bir grup oluturdular. (Milletvekilleri Mdfaa-i Hukuk Grubunu kurmalar durumunda stanbulun tilf Devletleri tarafndan igl edilebileceinden korkmulardr.) Mustafa Keml Nutukta bu konudaki kzgnln yle dile getirmektedir: Efendiler, milletin emel ve gayelerinin ksa bir programn temelini oluturacak ekilde topluca ifadesi de grld. Misak- Mill ad verilen bu programn ilk msveddeleri de, bir fikir vermek maksadyla kaleme alnd. stanbul Meclisi'nde bu ilkeler gerekten toplu bir ekilde yazlm ve tespit olunmutur. Efendiler, grtmz her ahs veya btn ahslar, bizimle dnce ve gr birlii yaparak ayrlmlard. Fakat stanbul Meclisi'nde, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Grubu diye bir grubun kurulduunu iitmedik. Niin?! Evet, niin? Buna bugn cevap isterim! nk Efendiler, bu grubu kurmay vicdan borcu, millet borcu bilmek durum ve kabiliyetinde bulunan efendiler inansz idiler... korkak idiler... cahil idiler... nansz idiler; nk mill dvnn ciddiliine ve kesinliine ve bu dvnn dayana olan mill tekiltn salamlna inanmyorlard. Korkak idiler; nk mill tekilttan olmay tehlikeli gryorlard. Cahil idiler; nk tek kurtulu dayanann millet olduunu ve olacan takdir edemiyorlard. Padiah'a dalkavukluk ederek, yabanclara ho grnerek, yumuak ve nazik davranarak byk gayelerin gerekletirilebilecei gafletini gsteriyorlard.
Sayfa 43 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Bundan baka, Efendiler, nankr ve bencil idiler... Mill lk ve mill tekiltn ksa bir zamanda salad eref ve varl kmsyorlard. Ortaya km olan durum ve varln kolayca elde edilmi olduu zan ve vehmine kaplmakla irkin gururlarn tatmin sevdasna dyorlard... Erzurum'da, Sivas'ta sylenmi ve tespit edilmi bir ad, olduu gibi kabul etmek kklk olmaz myd?! O addan daha anlaml bir ad m yoktu?! Evet, iittik Efendiler; varm: Fellh- Vatan Grubu29. Meclis- Mebusan 12 Ocak 1920 tarihinde toplanr. Erzurum ve Sivas Kongresi kararlarnn k tuttuu ve Kuva- Milliyeci milletvekillerinin hazrlayp meclise sunduu Misk- Mill (Mill Yemin) kararlar 28 Ocak 1920 ylnda kabul edilir. (11 Nisan 1920 tarihinde Osmanl Mebusan Meclisi padiah tarafndan feshedilmitir.) Misk- Millnin Kapsam Misk- Mill, devletin ve milletin geleceinin hakl ve devaml bir bara ulaabilmesi iin aadaki kararlar kapsamaktadr. 1. 30 Ekim 1918 tarihli Mondros mtarekesi imzaland zaman, dman kuvvetlerinin igali altnda bulunan ve ounluu Arap olan yerlerin kaderi, blge halknn serbeste verecekleri oylara gre belirlenmelidir. Mtareke izgisinin iinde ve dnda kalan bu yerlerin slm ve soyca bir olan Osmanl okluunun oturduu blgelerin hepsi, hkm ve fiil bakmndan, Anayurttan hibir ekilde ayrlmaz bir btndr. (Bu hkm; Kuzey Iraktaki Musul, Sleymaniye, Erbil ve Kerkk blgeleri Trkleri ile Kuzey Suriyedeki Raka, Halep, Antakya ve skenderun kesimlerindeki Trklerin anayurttan kopartlamayacan belirtmektedir. Kbrs Adas da Devletler Hukuku bakmndan Trkiyeye ait olduundan, 1914 sonunda ngiltere tarafndan tek tarafl ilhk hkmsz saylr. Grld zere, kesin bir snr belirlenmemekte, Trk ve Mslman ounluun bulunduu btn toprak parala-
Bu grubun deersizliini vurgulamak iin kelimeyi zellikle eddeli olarak ve fellh diye okumak suretiyle Fellh- Vatan Grubu (Vatann Kle iftileri Grubu) anlam ile vermek istemitir. Asl, Felh- Vatan Grubu (Vatann Kurtuluu Grubu)'dur.
29
Sayfa 44 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
2.
3.
4.
5.
6.
r vatann snrlar iinde kabul edilmektedir. Peki, o halde bugnk Trkiyenin snrlar Misk- Mill snrlar mdr?). Trkiye ile yaplacak bara braklan, Bat Trakyann hukuk durumunun belirlenmesi de, halkn tam bir serbestlikle verecekleri oylaryla belirlenmelidir. (Bu madde ile; merkezi Gmlcine ehri olan ve Balkan Sava srasnda 1913de Bulgaristana braklma felketine urayan, 1917de Fransz Ordusunun da yardmyla Yunanistan igline geen Bat Trakyada ahlinin %85 kadar Trk, %15 kadar da Rum, Bulgar, ingene ve baka unsurlardan ibaretti. Yunanistandaki %85lik Trk nfusa ne olduunu bugn kendi kendinize sorarsanz, Bat Trakyada yaayan Trk halknn yaadklarn daha iyi anlayabilirsiniz.) Halk, ilk serbest kaldklar srada (Haziran 1918), verdikleri oylaryla Anayurda katlma kararn belirten Elviye-i Selse (= Sancak; Kars, Ardahan, Batum) iin gerekirse yeniden serbeste oylama yaplmaldr. (1878 Osmanl-Rus Harbi sonrasnda Ruslara sava tazminat olarak braklan bu sancak blgesi, 3 Mart 1918 Brest Litovsk Antlamasyla Rusya tarafndan Osmanl Devletine braklmt. Ancak 30 Ekim 1918 mtarekesiyle ad geen yerlerden ekilmek zorunda kaldk. 13 Nisan 1919da ngilizler tarafndan igl edilen bu topraklardan, Kars Ermenilere, Ardahan ve Batum da Grclere peke ekildi. Ancak blge halknn ounluunun Trk olmas, halkoylamas isteini gndeme getirmitir. Bylece, a. Araplarn oturduklar yerler, b. Bat Trakya ve c. Ardahan, Kars, Artvin olmak zere blgede referandum istenmitir.) slm halifeliinin, Osmanl Saltanatnn ve Hkmetinin merkezi olan stanbul ile Boazlarn gvenlikleri korunmaldr. stanbul ve Marmarann gvenlii, her trl tehlikeden uzak olmaldr. Boazlardan serbeste ticaret yaplmas salanmal ve ulatrma, ilgili devletlerin oy birlii ile verecekleri karara uygun olarak yaplmaldr. ( Boazlar Komisyonu). Aznlklara, komu lkelerdeki Trk ve mslman halka tannm olan haklardan daha fazla haklar verilemez. (Bizdeki aznlklara hak verilmesini isteyen yabanc devletlere, komu lkelerdeki Trk ve mslman halka verilecek hak kadar hak verilecei uyarsnda bulunulmaktadr.) Mill ve ekonomik gelimemizi salamak amacyla, tam serbest ve bamszlk salanmas, siyas, adl, mal gelimemiSayfa 45 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
ze engel olan snrlamalarn kaldrlmas gerekecektir. (Kapitlasyonlara ilk tepkidir.) Misk- Millnin nemi ve Sonular: 1. Bu bildiri ile mill ve blnmez bir Trk lkesinin snrlar belirlenmitir. 2. Erzurum ve Sivas Kongrelerinde alnan kararlardan sonra, Misk- Mill ile Trkler, tam bamszlk bilincine erimilerdir. 3. Ali Rza Paa Hkmeti istifa edecek ve yerine Salih Paa hkmet kuracaktr.
stanbulun Resmen gli (16 Mart 1920) Kuv- Millye hareketini pek ciddiye almayan tilf Devletleri, Misk- Mill kararlarnn alnmasndan sonra, eyleme geme vakti geldiini farkettiler. 15 Mart 1920 tarihinde stanbulda 150 kadar aydn tutukladlar. Gece yarsndan itibaren de stanbul, Beyolu ve skdar semtlerini deniz askerleri ile igle balayan ngilizler, 16 Mart 1920 sabah yama ve soygunlara da giritiler. Bu arada Harbiye Nezreti karargahna bal ehzdebadaki Muzka Karakolumuzu basarak, burada uyuyan ve silhsz olan be askerimizi, uyanp boru alarak dierlerini de uyandrmasnlar diye ldrdler. stanbulun igl haberi telgrafla Ankaraya duyurulduktan az sonra da telgraf telleri kesilerek haberleme tamamen durduruldu. Sayfa 46 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
stanbulun iglinin hemen ardndan, XV. Kolordu kumandan Kzm Karabekir Paa da ngiliz Mtareke Heyeti Bakan Rawlinson ve yanndaki 20 kadar ngilizi tutuklad. Bu ngilizler ileriki tarihlerde, Maltaya gnderilen Trk srgnlerin kurtarlmasnda bir hayli iimize yarayacaktr. (Zaten ngiliz, Fransz ve talyan kuvvetleri tarafndan kontrol altna alnm olan stanbul, Meclis- Mebsan kapatmak, Anadolu hareketine gzda vermek ve Misk- Mill kararlarn etkisiz hale getirmek iin igl edilmitir.) stanbulun glinin Sonular: 1. Birok vatansever aydn, tutukland ve Malta Adasna srgne gnderildi. 2. Mebusan Meclisi bir daha almamak zere kapand. (11 Nisan 1920.) 3. T.B.M.M.nin almas tartmasz kabul edilir hale geldi. 4. tilf Devletlerinin igl kuvvetleri komutannn, Anadoludaki Kuv-i Millyeyi red etmesini ve bunu kamuoyuna aklamasn istedii Salih Paa, bu istei kabul etmeyerek, istifa etti. (Salih Paann istifasndan sonra tekrar Damat Ferit Sadrzam olacak ve eyhlislm Drrzde Abdullahn fetvlaryla Mustafa Kemli Cell gibi gstermeye alacaktr. Drrzdenin 11 Nisan 1920 tarihli bu fetvs, Ankara Mfts Mehmed Rifat (Breki) Efendinin 16 Nisan 1920 tarihli fetvs ve 5 Mays 1920 tarihli 251 imzal fetvlar ile bozulup tesirsiz hale getirilmitir.) 5. Vatansever aydnlar, Anadoluya geerek Kuv-i Millye hareketinin kadro ynnden glenmesini salamtr. 6. Osmanl Devleti fiilen sona ermi, padiah ve halife ngilizlerin esiri durumuna dmtr. 7. Mustafa Keml, Anadolu hareketi, padiah ve halife efendimizin de kurtulu hareketidir aklamasnda bulunmutur. T.B.M.M.nin Almas ve almalar (23 Nisan 1920) Mustafa Kemlin 19 Mart 1920 tarihinde yaynlad genelge ile btn lkede seimler yaplarak, Ankarada toplanacak olan Millet Meclisinin hazrlklar tamamlanm, 23 Nisan 1920de meclis, bugn Ankarada Ulus Meydannda bulunan ve artk mze olarak kullanlan binasnda toplanmtr. Geici Bakanla 75 yandaki Sinop mebusu erif Bey seildi. Meclisin ilk oturumunda Mustafa Keml Meclis Bakanlna (2. Bakan Profesr Celleddin Arif Sayfa 47 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Bey, 1. Bakan vekili Mevlev eyhi elebi Abdlhlim Efendi, 2. Bakan vekili Bekti Dedesi elebi Cemleddin Efendi) seilmitir. (T.B.M.M.nin almasyla, Temsilciler Kurulunun grevi de sona ermitir. Bamsz Trkiye Cumhuriyetinin ad ilk olarak bu mecliste kullanlmtr.) T.B.M.M. 23 Nisan 1920de yapt toplantda ald 1 numaral kararla, kapatlan Meclis- Mebusan yelerini de T.B.M.M. yeliine kabul etmi, bylece mill birlii salamaya ynelik ilk adm da atmtr. Meclisin 1. Dnem yeleri 1 Temmuz 1923e kadar grevlerini srdrmlerdir. I. Meclis neler yapmtr? 1. Savalar yapan, lkeden dmanlar karan, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin uluslararas alanda yer almasn salayan I. Meclisdir. 2. I. Meclis devletin kuruluunu tamamlamtr. nklp olarak sadece saltanat kaldrmtr. (1 Kasm 1922). 3. Hynet-i Vataniye Kanununu karm (29 Nisan 1920), stikll Marn kabul etmitir. (12 Mart 1921). 4. Anayasasz anayasal dzeni kurmutur. 20 Ocak 1921de, Meclisin almasndan yaklak on ay sonra, Tekilt- Essye Kanunu ad altnda yeni bir anayasa hazrlamtr. 5. Mill Kurtulu Hareketi zarar grmesin diye uzun sre padiahlk ve halifelik kurumlarna dokunmamtr. 6. Olaanst yetkilerle donatlm, sert ve zora dayal kararlar ald iin, bu meclise ihtillci meclis denmitir. 7. Vatan ve milletin kurtuluunu her eyin stnde tutan bu meclis idealist bir meclistir. 8. Kuvvetler Birlii lkesini benimsemitir. Bylece yrtme, yasama ve yarg grevlerini bnyesinde toplamtr. (Cumhuriyetin ilnyla anayasada yaplan deiikliklerle, kabine sistemine geilmi ve bylece Kuvvetler Birlii lkesinden ksmen de olsa Kuvvetler Ayrl lkesine gei yaplmtr. ) 9. 1921 Anayasasyla eriat hkmlerinin yrrln salama grevini kendi zerine almtr. Bylece devlet ynetimi tek organda toplanmtr. T.B.M.M.nin stnde bir g yoktur. Trkiye Byk Millet Meclisine Kar Ayaklanmalar 1. Anzavur Ayaklanmas (1 Ekim 1919-11 Mays 1920): Alayl bir Jandarma subay iken, ngilizlerin de etkisiyle paa olan Sayfa 48 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
2.
3.
4.
5.
6.
Ahmet Anzavur, 2 Kasm 1919da Manyas, Susurluk, Gnen, Ulubat evresinde ayaklanmtr. Anzavur Ahmetin kurduu birliin ad Kuv-i Muhammedyedir. erkez Ethem tarafndan bastrlan bu ayaklanmann ardndan Anzavur stanbula kaacaktr. Kuva- nzibtiye Ayaklanmas (20 Nisan 1920-25 Haziran 1920): ngilizlerin yardmlaryla Geyve yaknlarnda kuruldu. Kurulan bu orduya halifelik ordusu ad da verilmitir. stanbul Hkmetinin 18 Nisan 1920de Kuv-i nzibatye adyla gnderdii birlik Anzavur Ahmet kuvvetleriyle birleerek Mill Orduya saldrd. Ayaklanma Ali Fuat Paa tarafndan bastrld. Kuv-i nzibtye kuvvetleri Kuv- Millyeye katld. Bolu-Dzce-Hendek-Adapazar Ayaklanmalar (13 Nisan 1920-23 Eyll 1920): Boazlar Blgesinin kendileri asndan gvenli olmasn isteyen ngilizler, din ve halifelik elden gidiyor slogan ile Adapazarndan Boluya kadar olan blge halkn ayaklandrdlar. 24. Tmen komutan Mehmet Bey arpmalarda ehit dt ve askerleri esir edildi. Bat Cephesi Komutan Ali Fuat ve Refet Bey (Bele)in gayretleri ve erkez Ethem kuvvetlerinin de yardmyla bu ayaklanma da bastrld (31 Mays 1920). kinci defa 8 Austos 1920de balayan Dzce Ayaklanmas, 23 Eyll 1920de sona erdirildi. Yozgat Ayaklanmas (15 Mays 1920-27 Austos 1920): apanoullar ailesinden Cell ve Edip, Mill Meclise seilememelerinin ardndan 14 Haziran 1920de Yozgat ele geirdiler. Zilede Aynacoullar ile de ibirlii yaparak etrafta soygun ve tehditlerle dehet satlar. Bat Cephesi kuvvetleri ile ayaklanma bastrld. Tekrar 5 Eyll 1920de patlak veren ayaklanma, 30 Aralk 1920de tamamen bastrld. Konya Ayaklanmalar (2 Ekim 1920-22 Kasm 1920): Konya halknn kuvvetli din duygularn istismar eden Deliba Mehmet adnda birinin kard ayaklanmadr. Ayn zamanda Konya eski valisi Cemal Bey de bu ayaklanmann nclerindendir. Bu ayaklanmada pek ok Kuv- Millyeci ldrld. Afyondan gnderilen Albay Fahrettin Bey (Altay)e bal birlikler ve Demirci Mehmet Efenin milisleri tarafndan bastrlmtr. Deliba Mehmet Franszlara snmtr. Milli Airetinin Ayaklanmas (1 Haziran 1920-8 Eyll 1920): Franszlarla dorudan ibirlii iinde olan Urfal Milli Airetinin kard bu ayaklanma, ngilizlerin Musul petrol Sayfa 49 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
blgesinin ellerinde tutmasn garantilemek ve tampon bir Krt Devleti kurmak amalarna hizmet ediyordu. Bu ayaklanmann en nemli zellii ise, sadece Milli airetinin dman kuvvetleriyle birleerek, Mill Kuvvetlere kar gelmesidir. Milis kuvvetleri ile takviye edilen V. Frka (Tmen)nn almalaryla bu isyn da sona erdirilmitir. Btn bu ayaklanmalarn dnda Mill Kuvvetlerin oluturulmasndan sonra da daha nce Kuv-i Millye yanls olduu halde ayaklananlar olacaktr. Bunlardan en belli bals Demirci Mehmet Efe ve erkes Ethemdir. Bunlarn, bir kuvvete bal olmas durumunda bana buyruk hareket edemeyeceklerini anlam bulunmalar, ayaklanmalarna en nemli sebeptir. Ayaklanmalarn belli ballar yukarda aklamaya altmz olmakla birlikte, tamamn vermek istediimizde karmza yle bir ema kacaktr30:
BalamaBitiTarihleri 11 Mays 191919 Austos 1919 27 Eyll 19194 Ekim 1919 1 Ekim 191930 Kasm 1919 20 Ekim 19194 Kasm 1919 16 Ekim 191924 Aralk 1919 16 ubat 192016 Nisan 1920
syann Ad Ali Bat I. Bozkr I. Anzavur II. Bozkr eyh Eref
Ayaklanma Blgesi Midyat, Nusaybin, merkan, Dirilmer Konyann Bozkr lesi Manyas, Susurluk, Gnen, Ulubat Konyann Bozkr lesi Bayburt Biga, Gnen, Susurluk, Kirmast, Karacabey Kohisar, Zara, S uehri, Erzincan, Ovack, Kemah, Refahiye
II. Anzavur
Kogiri
6 Mart 192017 Haziran 1920
Ahmet Mumcu, Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve Geliimi, nklp Kitabevi, stanbul 1996.
30
Sayfa 50 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
I. Dzce Kuv- nzibtye I. Yozgat
Dzce, Hendek, Adapazar, Bolu zmit ve evresi Yozgat, Boazlyan, arkla, Yldzeli, Tokat, Zile orum Garzan ve evresi Zile ve evresi Viranehir ve Dolaylar Adapazar, Dzce, Mudurnu, Bolu Yozgat, Ortaky, Akdamadeni, Sorgun Konya, umra, Karaman, Bozkr, Akseki, Seydiehir, arkikaraaa, Akehir, Ilgn, Kadnhan Denizli, Burdur, Dinar, al Samsun, Bafra, Amasya, Merzifon, Erbaa, Niksar, Tokat (ksmen Trabzon dolaylar) Ktahya, Gediz, Simav, Demirci, Grdes, Emet, Tavanl
12 Nisan 192031 Mays 1920 18 Nisan 192025 Haziran 1920 15 Mays 192027 Austos 1920 20 Mays 19207 Haziran 1920 21 Mays 192012 Haziran 1920 8 Haziran 192026 Austos 1920 8 Austos192023 Eyll 1920 5 Eyll 192030 Aralk 1920
Cemil eto Zile Milli Aireti II. Dzce
II. Yozgat
Konya
2 Ekim 192022 Kasm 1920
Demirci Mehmet Efe
1 Aralk 192030 Aralk 1920 6 Aralk 19206 ubat 1923
Pontus
erkes Ethem
27 Aralk 1920-24 Ocak 1921
Sevrs Antlamas (10 Austos 1920) ncelikle bu konunun daha iyi anlalabilmesi iin ark Meselesi yani Dou Sorunu terimi hakknda aklama yapmakta fayda vardr.
Sayfa 51 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
ark Meselesi (=Dou Sorunu) Bat siys tarih literatrnde ok sk kullanlm olan ark Meselesi tabiri, Osmanl mparatorluunun batl devletler tarafndan paralanmaya allmasn ifade eder. Daha ok 19. yzylda politik bir tabir olarak kullanlmaya balanan ark Meselesi nin temelinde, Avrupa-Trk mnsebetleri yatmaktadr. ark Meselesi, siyset adamlar ve tarihiler tarafndan eitli ekillerde tarif edilmitir. lk defa 1815 Viyana Kongresinde Rus delegeleri tarafndan kullanlan ark Meselesi deyimi, 19. yzyln ilk yarsnda Osmanl mparatorluunun toprak btnlnn korunmas, ayn yzyln ikinci yarsnda Trklerin Avrupadaki topraklarnn paylalmas anlamnda kullanld31. Fransz tarihisi Albert Sorel ise; Trkler Avrupaya ayak bast andan itibaren bir ark meselesi meydana gelmi oldu. Rusya, bir Avrupa devleti olur olmaz, bu meseleyi kendi menfaatine uygun ekilde halletmek yoluna girdi32. E. Driaultya gre ark Meselesi, Hal Seferlerine kadar inen Dou-Bat mcadelesinin bir evresidir. M. Lhritier ise; ark Meselesini, nemli bir yol kava olan Dou Akdenizin zel jeopolitik konumuna dayandrr. Bununla birlikte tarihiler, genellikle ark Meselesi terimini byk devletlerin Osmanl mparatorluunun topraklar zerindeki rekabetinden kaynaklanan bir dizi bunalm nitelendirmek iin kullanrlar. ark Meselesinin son yzyl anlay iinde, geni kapsaml bir tarifini yapmak gerekirse; Avrupal byk devletlerin, Osmanl mparatorluunu iktisd ve siys nfuz altna almak veya sebepler ortaya kararak paralamak ve Osmanl Devleti himyesinde yaayan eitli milletlerin bamszlklarn temin etmek istemelerinden doan tarih meselelerin tamamdr diyebiliriz. Avrupay fazlasyla megul eden ve ilgilendiren ark Meselesini iki aamada ele alan bilim adamlar da vardr33.
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C.V., T.T.K. Yaynlar, Ankara 1983, s. 203204.
23
Albert Sorel, Onsekizinci Asrda ark Meselesi, terc. Yusuf Ziya, Istanbul 1991, s.
24
Bayram Kodaman,Ermeni Meselesinin Dou Sebepleri, Trk Kltr, say: 219 (Mart-Nisan 1981), s. 240-249.
33
Sayfa 52 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Birincisi, 1071-1683 tarihleri arasndaki ark Meselesi dir. Bu tarihler arasnda Avrupa savunmada, Trkler taarruz halindedir. Bu tarihler arasndaki ark Meselesini u aamalarda zetleyebiliriz: 1. Trkleri Anadoluya sokmamak, 2. Trkleri Anadoluda durdurmak, 3. Trklerin Rumeliye geilerini nlemek, 4. stanbulun Trkler tarafndan fethini engellemek, 5. Trklerin Balkanlar zerinden Avrupa ilerine doru ilerlemelerine engel olmak. ark Meselesinin ikinci aamasnda, Trkler savunmada, Avrupa taarruzdadr. 1920li yllara kadar devam eden bu aamada, ark Meselesinin gelimesi u ekilde olmutur: 1. Balkanlardaki hristiyan milletleri Osmanl hakimiyetinden kurtarmak. Bunun iin hristiyan topluluklar isyana tevik ederek, nce onlarn muhtariyetlerini, sonra bamszlklarn salamak, 2. Birinci maddede belirtilen hususlar gereklemezse, hristiyanlar iin reform istemek ve onlarn lehine Babli nezdinde mdahalelerde bulunmak, 3. Trkleri Balkanlardan tamamen atmak, 4. stanbulu Trklerin elinden almak, 5. Osmanl Devletinin Asya topraklar zerinde yaayan hristiyan cemaatler (aznlklar) lehine reformlar yaptrmak, muhtariyet elde etmek veya mmkn olursa istiklllerine kavuturmak, 6. Anadoluyu paylamak, Trkleri Anadoludan karmak. ark Meselesi deyimi bir politika terimidir. lk olarak 1815 ylnda toplanan Viyana Kongresinde kullanlmtr. Bu kongreye katlan Rus delegeleri, resm grmelerin dnda, srarla kongre devletlerinin dikkatlerini Osmanl mparatorluu ierisinde yaamakta olan hristiyan halkn durumu zerine ekmeye alm, bu durum iin de ark Meselesi terimini kullanmlardr. Kongreden sonra eitli anlamlar kazanmaya balayan bu terim; XIX. Yzyln ilk yarsnda genel olarak Osmanl mparatorluunu toprak btnlnn korunmas, ayn yzyln ikinci yarsnda Trklerin Avrupadaki topraklarnn paylalmas, XX. Yzylda da mparatorluun btn topraklarnn bllmesi anlamnda kullanld. Fakat Osmanl mparatorluunun i ve d siyasetinde gelien her buhSayfa 53 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
ranl olay, ark Meselesi olarak nitelendirildi. Osmanl mparatorluunun tarihe gmlmesiyle ortadan kalkaca sanlan ark Meselesinin ortadan kalkmadn, bilkis Trkler iin Avrupallar nazarnda halen devam ettiini syleyebiliriz. Aslnda, Avrupallarn anlam olduklar manda ark Meselesi, Trkler iin de bir Garp Meselesidir. Bilindii gibi I. Dnya Savann ardndan Mttefikler Pariste bar antlamalarn hazrlamak zere toplanmlardr. Bu konferansa, ttifak Devletleri ile onlara sava iln eden 32 devletin 70e yakn temsilcisi katlmtr. Fakat konferansa egemen olan devletler, Amerika Birleik Devletleri, Fransa, Japonya, ngiltere ve talya idi. Bu devletler arasnda da ngiltere ve Fransa birinci derecede etkili devletlerdir. Bu artlar altnda 18 Ocak 1919da toplanan Paris Bar Konferansnda ele alnan nemli sorunlardan biri de Osmanl mparatorluunun gelecei ve ona uygulanacak anlama artlarnn ne olacayd. tilf Devletlerinin temel amac, konferansta ark Meselesi (Dou Sorunu) ni zmlemek, yani Osmanl mparatorluunu paralamakt. Osmanlnn yklmasna karar verilmiti verilmesine de paylamn ne ekilde olaca konusunda ngiltere ile Fransa, Fransa ile talya ve talya ile de Yunanistan bir trl anlaamyorlard. Btn bu kargaa iinde, tilf Devletleri arasndaki anlamazlklar da giderildikten sonra, 24 Nisan 1920de San Remo Anlamas ile Osmanl mparatorluuna uygulanacak bar anlamasnn artlar belirlendi. Bu anlamaya gre; 1. Padiah stanbulda kalacakt. 2. Rumeli ve Boazlar blgesini tilf Devletleri ortaklaa igl edeceklerdi. 3. Denize k da olan bir Ermeni Devleti kurulacakt. Bunun snrlarn Amerika Birleik Devletleri belirleyecek ve onu koruyuculuu altna alacakt. (Ancak Amerikan Senatosu, Wilsonun Ermeni koruyuculuu teklifini 1 Haziran 1920de reddetti.) 4. Osmanl mparatorluu, Suriye, Filistin, Irak, Arabistan ve Ege Adalarn terk edecekti.
Sayfa 54 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Bu anlamann esaslarna gre bir bar anlamas tasla hazrlanarak 11 Mays 1920de Osmanl Devletine verildi. Osmanl hkmeti ve Padiahn bakanlnda bir olaanst kurulda ok ar artlar tayan bu teklifler grldkten sonra 22 Temmuz 1920de metin kabul edildi. lk balarda, Osmanl Padiah Vahidettin, Merutiyet Anayasasna gre, Mebuslar Meclisinden gemedii iin bu metni imzalamad gibi; ngiliz, talya ve Fransa parlamentolar da onaylamad. Ancak, Yunanistan Meclisi metni onaylayarak tek tarafl olarak yrrle koydu ve 22 Haziran 1920de taarruza geerek Bat Anadolunun byk bir blmn igl etti. 8 Temmuzda Bursay, 29 Austosta Uak, 20 Temmuzda Dou Trakyay igl ettiler. Bat Anadoludaki Kuv-y Millye Yunanllar durduramad gibi, kayda deer bir direnite dahi bulunamamt. Bunun sebebi de gayet akt: Trk halk batda deta bir i sava yayordu. sava padiah yanllar balatp yrttne gre, Yunanllarn baarsnn Vahidettin sayesinde gerekletiini sylemek yanl olmaz. Fakat durum ne olursa olsun, idam hkmnden fark olmayan bu antlamay imzalamaktan baka da are kalmyordu34. aresizlii belgelemekten baka bir ilevi kalmayan Saltanat uras Sultan Vahidettin'in bakanlnda toplanarak 22 Temmuz 1920'de zayf bir mevcudiyeti, mahva tercih edilmee deer grerek Antlama'nn onaylanmasna karar verdi. Tevfik Paa'nn, Trk topraklarn paralayan, milli eref ve haysiyetle badamayan bu antlamay imzalamamas zerine Damat Ferit Paa tarafndan grevlendirilen Reat Halis Bey, Had Paa ve Rza Tevfik (Blkba) Bey Sevr Antlamas'n 10 Austos 1920'de imzaladlar. [Ad geen kuruldan sadece bir kii; Artvin Kpak-Atabekleri soyundan gelen Topu Ferki (Orgeneral) Rza Paa (1854-1921) Sevr Antlamasnn maddelerini kabul etmedi.] 10 Austos 1920de Sevrs Antlamas imzalanmtr. Tamam 433 madde olan ve ilk 26 maddesi Milletler Cemiyeti ile ilgili bulunan bu antlamaya gre; 1. Osmanl mparatorluu, stanbul ile Anadolunun kk bir parasndan ibaret kalacakt. 2. stanbul, Osmanl Devletinin bakenti olarak kalacakt. Ancak mttefikler isterse, bu hkm deitirebileceklerdi. 3. anakkale ve stanbul Boazlar, bar ve sava zamanlarnda btn devletlerin gemilerine ak olacakt. Boazlar,
Sina Akin, Ksa Trkiye Tarihi, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul 2009, s. 153
34
Sayfa 55 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
kurulacak olan milletleraras Boazlar Komisyonu tarafndan ynetilecekti. 4. zmir ve Ege blgesinin byk ksm ile Ege Adalar (On ki Ada hari) ve Dou Trakyann btn Yunanistana verilecekti. 5. Dou Anadoluda bamsz bir Ermenistan ile onun gneyinde zerk Krdistan kurulacakt. 6. Gneydou Anadolu Blgesi ve Suriyeyi Fransa; Irak ile Filistini ngiltere alacakt. 7. Osmanl mparatorluu; Msr, Sudan ve Kbrsn ngiltereye balandn, Fas ve Tunus zerindeki Fransz koruyuculuunu kabul edecekti. 8. Antalya ve Konya ile Edremite kadar olan yerleri talyanlar alacakt. Ayrca Osmanl mparatorluu, Libya ve On ki Ada zerindeki haklarndan talya yararna vazgeecekti. 9. Osmanl mparatorluu, Avrupann yeni siyas haritasn ve yaplan antlamalar tanyacak, Brest-Litovsk antlamasn kaldrldn kabul edecekti. 10. Osmanl ordusu terhis edilecekti. Ancak i gvenlii salamakla grevli olarak 50.000 kiilik bir jandarma kuvveti bulunabilecekti. 11. Osmanl mparatorluunun savan banda kaldrldn iln ettii kapitlasyonlar, geniletilerek yeniden yrrle konacakt35. Bylece bu anlama ile Mondros Mtarekesi ile fiilen yklan ve topraklar igl edilen Osmanl mparatorluu, hukuk bakmdan da paralanyor, siyas, mal, asker ve ekonomik bakmlardan byk bir ykmllk altna sokuluyordu. Yine antlamaya gre Trkiyenin Karadeniz haricinde hibir denize kys kalmyordu. Buras da Boazlar Komisyonu dolaysyla kapal bir deniz olmaktan teye gidemiyordu. Sevr Antlamas; 1. Osmanl devletini fiilen sona erdirmektedir. 2. Mebusan Meclisi kapal olduundan, Osmanl Parlamentosu tarafndan onaylanmamtr. Bu ynyle de Osmanl Anayasasna (Kanun-u Ess) uygun deildir. Mebusan
Sevr antlamasnn tam metni iin bkz; Seha L. Meray, Osman Olcay, Osmanl mparatorluunun k Belgeleri, (Mondros Brakmas, Sevr Antlamas, lgili Belgeler), Ankara 1977.
35
Sayfa 56 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Meclisinde grlmedii iin; ayn meclisin ald Misk- Mill kararlarna da aykrdr. 3. Antlamay imzalayan Osmanl Devleti, T.B.M.M. tarafndan vatan haini saylmtr. (19 Austos 1920 ) 4. T.B.M.M. bu anlamay tanmadn ilgili devletlere bildirmitir. 5. T.B.M.M. kuraca dzenli ordularla, Trk Kurtulu Sava'n hazrlk dneminden, Kurtulu Sava aamasna geirmitir. Kurtulu Sava-Cepheler ve Savalar: Dzenli Ordunun Kurulmas: Kuv-i Millye birliklerinin disiplin ve hiyerariden uzak olmasnn yannda, bana buyruk hareketleri mill davaya zarar verebiliyor, zaman zaman cephelerde de baarsz sonular alabiliyordu. Sevr antlamasnn imzalanmasn hzlandrmak iin tilf Devletleri Yunan ileri harektn balatmlard. Bu dzenli Yunan kuvvetleri karsnda baarsz olan Kuv-i Millye kuvvetlerini bir disiplin altna almak iin dzenli orduyu kurmak iin almalar balad. Bunun iin; 1. Halktan dzenli orduya katlmas istendi. 2. Ordunun ats yetenekli subaylardan oluturuldu. 3. Askerden kamalar nlemek iin, stikll Mahkemeleri vastasyla sert tedbirler alnd. 4. Kuv- Millye birliklerinden, dzenli ordu oluumunu kabul etmeyenler datld. (Btn bunlar olurken yegne dzenli ordunun 15. Kolordu olduunu ve banda da Kzm Karabekir Paann bulunduunu hatrlatalm.) Dou Cephesi: Bu cephede Kzm Karabekir Paa komutasndaki 15. Kolordu, Ermenilerle savamtr. I. Dnya Savandan sonra, Dou Anadolu iki ynl olarak Ermeni tehdidi altna girmitir. 1. Brest-Litovsk antlamasyla, Osmanllara braklan Batum, Kars, Ardahan ve Artvin, Mondros Mtarekesinden sonra Ermeniler tarafndan igl edilmeye baland. 2. Wilson prensipleri kararna gre; blgede Ermeni ounluk olup olmadn belirleyerek, rapor hazrlamakla grevli General Harbord, blgede Ermeni ounluunun bulunmadn bildirince, batl devletlerin oyunlar suya dt Sayfa 57 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
ve bu sefer de Sevr Antlamasna douda bir Ermenistan Devleti kurulmas yolunda madde koydurdular. 15. Kolordu Ermenileri durdurmakla kalmayp, onlar Dou Anadoludan da tamamen skp att. Bu arada batdaki kuvvetlerimiz Yunan birlikleri nnde ekilmekteydi. 15. Kolordunun bu baarlar T.B.M.Mne de byk moral kayna olmutur. Ermenilerle 3 Aralk 1920de Gmr Antlamas yapd. Bu antlamayla, Ermeniler Dou Anadoluda igl ettikleri yerleri boaltt. Ardahann bir blm ile Artvin ve Kars T.B.M.M.ne brakld. Kafkas seddinin yklmas saland ve bylece SSCB ile iletiimin yolu ald. Gmr Antlamas, T.B.M.M.nin milletleraras alanda kazand ilk baardr. Bu sebeple nemlidir. Bu anlamayla Sevr Antlamasndan doan haklarndan ilk vazgeen devlet Ermenistan olmutur. Gney Cephesi: Mondros mtarekesinden sonra Adana, Antep, Mara ve Urfa blgelerine ngilizler girmi, daha sonralar buralar Franszlara devretmilerdir. Dolaysyla, bu blgedeki igl kuvvetlerine kar verilen mcadele Franszlara kar olmu ve bu mcadelede dzenli ordular grev almamtr. Blge halk kendi gleriyle iglcilere kar koymulardr. Marata Franszlara kar ilk tepki St mamdan gelmitir. St mam36 hamamdan gelen Trk kadnlarna tacizde bulunan Fransz askerlerine silahla karlk vermi, bir Fransz askerini ldrmtr. Mara halk, Mara kalesindeki Trk bayrann indirilip yerine Fransz bayra ekilmesini kar kmlardr. Avukat Mehmet Ali Bey, bir beyanname yaynlayarak kaleden Fransz bayrann indirilerek, yerine Trk bayrann ekilmesini istiyor, Dedelerinin kanlar karlnda fethettiin kalenin burcundaki al sancan Franszlar tarafndan indirilmitir. Acaba sende bunun yerine koyacak bir damla kan yok mu? eklinde sesleniyordu. Ertesi gn Cuma namaz iin Ulu Came gelenlere ise imam, Bayraksz namaz klnmaz. Hrriyeti olmayan milletin Cuma namaz klmas ciz deildir diyerek Cuma
Stlk yaparak hayatn kazanan ad mam olan kiidir. Asl adnn Ali olduu lakabnn fahr imamlk yapmas nedeniyle lkbnn mam olduunu ifade edenler de vardr.
36
Sayfa 58 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
namaz kldrmad. Bunun zerine kaleye yryen halk Fransz bayran indirerek Trk bayran ektiler. Urfada da mahall hkmetin ilerine karmaya balayan Franszlar, Suru kaymakam ile jandarma komutann tutuklamlar, Urfa jandarma komutann da grevden uzaklatrmlardr. Yredeki Ermenilere toleransl davranan Franszlar, bu davranlar ile de tepki ekmeye devam etmilerdir. Sivas Kongresi ile yredeki direni birliklerinin bana atanan subaylar idaresinde gayr-i nizam harp yolu ile mcadele eden Marallar 11 ubat 1920de, Urfallar 10 Nisan 1920de, Antepliler de 9 ubat 1921de Franszlar topraklarndan kovdular. Bat Cephesi: Kurulan dzenli birliklerle Bat Cephesinde yaplan savalar Yunanllara kar olmutur. I. nn Sava (6-10 Ocak 1921): Bursay alan Yunanllarn, Eskiehiri de alp, Ankara ynne doru ilerleyerek, mill hareketi bomak istemesi zerine balatlmtr. Burada Yunanllara kar srdrlen savan yan sra erkes Etheme kar da mcadele verilmitir. Yunan ordusu nn yaknlarnda durdurulmutur. nn Zaferi kurulan dzenli ordularn ilk zaferidir. T.B.M.M.nin kendine olan gvenini ve yurdu kurtarma azmini artrmtr. Bat Cepheleri komutan smet Beydir. [Daha nceleri Ali Fuat Bey (Cebesoy)in idaresindeki bu ordu, Ali Fuat Beyin Moskova Bykelilii grevine atanmas zerine, 8 Kasm 1920de Albay Mustafa smet Bey (nn)in idaresine gemitir.] Bu sava esnasnda dzenli ilk Trk ordusu saylan ordunun mevcudu 6.000 kii civarnda iken, daha sonralar Yunanllara yardm eden erkes Ethemin kuvvetleri hari, Yunan kuvvetleri 20.000 kii civarnda bulunuyordu. I. nn Savann sonrasnda Albay smet, Tugenerallie terfi ettirildi ve Paa oldu. (11 Ocak 1921). Bu zaferin ardndan 20 Ocak 1921de Tekilt- Essiye Kanununun kabul edilmesiyle ilk anayasa yrrle konmu, 12 Mart 1921de stikll Mar kabul edilmitir. Zaferin siys sonular da ok nemliydi. 23 ubat-12 Mart 1921 tarihleri arasnda toplanan Londra Konferansna talya ve Fransann basklaryla T.B.M.M. de davet edilmitir. Konferansa Sayfa 59 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
T.B.M.M. yannda Osmanl Hkmeti de temsilci gndermitir. T.B.M.M.ni Bekir Sami Bey temsil ederken, stanbul hkmeti adna da vatansever bir kii olarak tannan Tevfik Paa katld. Konferansta ilk szn verildii stanbul hkmeti temsilcisi Tevfik Paa; Sz milletimin asl vekillerine aittir. Bundan dolay Anadolu kuruluna sz verilmesini rica ederim diyerek sz hakkn Ankara Hkmeti temsilcisine verdi. Londra Konferansyla, T.B.M.M. hkmeti tilf Devletleri tarafndan tannm oldu. Bekir Sami Bey bu konferans esnasnda baz anlamalara da imza atarak geri dnmtr. Bu anlamalar T.B.M.M. tarafndan kabul edilmedii gibi, Bekir Sami Bey de Dileri Bakanl grevinden alnarak yerine Yusuf Keml Bey (Tengirek) getirilmitir. 1921 Anayasas (20 Ocak 1921) TBMM'nin yapt ilk Anayasann grmeleri, 19 Kasm 1920'de balam ve I. nn Zaferinin hemen sonrasnda 20 Ocak 1921 gn yaplan oylamayla kabul edilmitir. Bylece mill egemenlik ilkesine dayal ilk Anayasa yrrle girmitir. 1921 Anayasas, olaanst artlarda hazrland iin olsa gerek ksa ve zet anayasa grnmnde; 23 maddeden oluan bir metindir. lk dokuz maddesi devletin dayand temel ilkeleri belirtir. Anayasada egemenliin kaytsz artsz millete ait olduu, yasama ve yrtme yetkilerinin milletin tek ve gerek temsilcisi olan TBMM'de topland, halka dayal devlet ve gler birlii ilkeleri en kesin ve ak biimde ifade edilir. Ancak, 1921 Anayasasnda, TBMM Bakan ayn zamanda devlet bakandr. Devlet bakannn bulunmay, vatandalarn hak ve zgrlklerinin dzenlenmeyii, yarg ile ilgili hkmlerin olmay nemli eksikliklerdir. 1921 Anayasas ile mill egemenlik yolunda nemli bir adm atlm, milletvekili seimlerinin iki ylda bir yaplmas, kuvvetler birlii ilkesi ve meclis hkmeti sistemi37 benimsenmitir.
Yasama ve yrtme meclise ait olup gler birlii ilkesi uygulanmaktadr. Bakanlar meclis iinden tek tek seilmektedir ve devlet bakanl makam yoktur. Yrtme organ iinde yer alacak kiiler, yasamada da grev almak zorundadr. Yasama yrtmeyi denetlemeye ve drmeye yetkili iken, yrtmenin yasamaya ynelik hibir gc yoktur. Bireysel sorumluluk esastr, kollektif sorumluluk yoktur. Bakanlar yaptklar ilerden tek balarna sorumludur. ki dereceli seim sistemi esastr. Bu sistem Trkiye'de 1946 ylna kadar uygulanmtr. Cumhuriyetin iln ile Meclis Hkmeti Sistemi terk edilerek bugnk Kabine Siste37
Sayfa 60 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
1921 Anayasas, Mustafa Kemalin deiik zamanlarda T.B.M.Mye sunduu nergelerden olumutur. Bu anayasa ayn zamanda T.B.M.M. ve ona bal organlarn alma ve rgtlenme esaslarn tespit ettii gibi, Trkiye tarihinde bir daha grlmeyecek ekilde, vilyetlerde yerel ynetim uralar kurulmasn ngryordu38. 1921 Anayasasnn esaslarn zet olarak toparlayacak olursak; 1. Egemenlik kaytsz artsz milletindir ve bu zelliiyle mill egemenlik ilkesinin kabul edildii ilk anayasa, 2. Yasama, yrtme ve yarg glerinin (gler birlii) meclisin elinde olduunu, 3. Laik bir anayasa olmadn, din ve eriat ilerini (ahkm- eriye) yrtmenin T.B.M.M.nin grevleri arasnda olduunu, 4. Padiah ve hilfet yanllar arasnda ikilik karmamak maksadyla, padiah ve halifenin geleceinin meclisin verecei kararla belirleneceini, 5. Osmanl mparatorluunun yerine yeni bir devletin kurulacann mesajnn verildiini, 6. T.B.M.M.nin yasal statye kavuturulduunu, 7. Demokratik olmakla birlikte ihtillci karaktere de sahip olduunu, 8. lk defa meclis hkmeti sisteminin benimsendiini, 9. Devletin resm dini konusunda bir bahsin bulunmadn grebiliriz. htillin baarlmas iin gerekli olan maddeleri ierdii iin bu anayasaya ihtill anayasas demek de mmkndr. 1921 Anayasasnda yaplan en nemli deiiklikler, cumhuriyetin ilnyla olmutur. Trk tarihinin en ksa sreli anayasas olma zellii de tayan 1921 Anayasas 1924 tarihinde yeni anayasann hazrlanmasyla yrrlkten kalkmtr. Sovyet Rusya ile Moskova Antlamas (16 Mart 1921) Misk- Mill kararlarn kabul ederek, bu dorultuda T.B.M.M. hkmeti ile dorudan siys iliki kuran ilk Avrupal devlet Sovyet Rusyadr. Rusya 1920 ylnda Misk- Millyi tandn aklam
mine geilmitir. Ynetimde meclis sisteminin bugn dnyada uyguland tek lke sviredir.
38
lber Ortayl, Trkiyenin Yakn Tarihi, Tima Yaynlar, stanbul 2010, s. 26
Sayfa 61 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
ve I. nn Zaferi de iki lke arasnda yaknlamann temellerini atmtr. Moskova Antlamasna gre; 1. Gmr antlamas ile belirlenen snr Sovyet Rusya tarafndan da kabul edilmektedir. (Dou snrn kesin olarak belirlemez.) 2. Sovyet Rusya, T.B.M.M. hkmetini tanyor ve Osmanl Devletiyle hibir ilikisinin kalmadn kabul ediyordu. (Osmanl Devletiyle ilikisini kesen ilk devlet Sovyet Rusyadr.) 3. Bir tarafn tanmad bir anlamay dier taraf da tanmayacaktr. (Bu madde ile T.B.M.M. ve Sovyet Rusya ittifak kurmu olmaktadr. ki taraf da siyas alanda birlikte hareket etmeyi kabul etmektedirler.) 4. arlk Rusyas ile Osmanl Devleti arasnda yaplm olan btn anlamalar geersiz saylmtr. (1774 Kk Kaynarca anlamasyla Osmanl Devletinin arlk Rusyasna kapitlasyonlar verdiini hatrlarsak, kapitlasyon haklarndan ilk vazgeen lkenin Sovyet Rusya olduunu grrz.) 5. eitli konularda karlkl yardmlama salanacaktr. Bu anlamann imzalanmas bir yandan Anadolu htillinin baarlmasn, dier yandan da Sovyet Rusyada sosyalist ynetimin yerlemesini salamtr. II. nn Zaferi (26 Mart-1 Nisan 1921) Londra Konferans esnasnda, Sevr Antlamasnn artlarn T.B.M.M.ne kabul ettiremeyen tilf Devletlerinden ngiltere, Yunanllar destekleyerek, Sevr Antlamasn Trkiyeye zorla kabul ettirmek iin ileri harekt balatt. Harektn amac Trk ordusunun saldr gc kazanmasn engellemek ve T.B.M.M.yi datmakt. Yaplan savata galip gelen Trk ordusu olmasna ramen, Yunan birlikleri sayca stn olduklarndan baka baka kollardan ilerleyilerini srdrdler. (Bu zaferin ardndan smet Paaya bir telgraf eken Mustafa Keml Paa siz orada sadece dman deil, milletin mkus taliini de yendiniz demitir.) Bu zafer sonucunda; Fransa ile diplomatik grmeler balam, talya Anadoludaki askerlerinin bir blmn geri ekmi, ngilizler Trk esirlerin bir ksmn serbest brakm, zmit Trk ynetimine gemitir. Sayfa 62 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Ktahya-Eskiehir-Aslhanlar Savalar (10-24 Temmuz 1921) nn Savalarnda beklenmedik bir yenilgi alan Yunan kuvvetleri, daha da glenerek Trk ordularn yenmek maksadyla harekta baladlar. Yunan ordusunun oluturduu cepheye, kendini 1453de stanbulun fethi esnasnda len XI. Konstantinin halefi yerine koyan ve 15 Aralk 1920de XII. Konstantin nvann alan, artistlerine, Ankarada verilecek bir Helen Zaferi Piyesi provalarn yapmay buyuran Kral Konstantin de vard. Yunanllar 13 Temmuz 1921de Altnta Sava ile Afyonu, 17 Temmuzda Ktahya ve 19 Temmuzda da Eskiehiri ele geirdiler. Yunan kuvvetleri Sakarya nehrini geerek Polatl yaknlarna kadar geldiler. Hatta, 19 Temmuz 1921 tarihinde yaplan T.B.M.M. gizli oturumunda, Ankaradaki Meclisin Kayseriye tanmas dahi gndeme geldi. (Bu harekt gerekletiren Yunan ordusunda, stanbuldan gnll olarak Yunan ordusuna katlan 3.000 kadar stanbul Rumu da vardr. Bunlar da, Anadoluda byk vahetler yapan, kadnlarn rzna tecvz edip, ocuklar ldren kitlenin arasnda byk rol oynamtr.) Bat cephemizde bozguna urayan kuvvetlerimiz, Mustafa Keml Paann emri ile geri ekilerek imha olmaktan kurtuldu ve Sakarya nehrinin dousunda tutunmaya alt. Teklif-i Millye Kararlar (7-8 Austos 1921) Bu bozgunun ardndan, 4 Austos 1921de yaplan meclis gizli oturumunda, smet Paa Bat Cephesindeki taktik hatalarn tek tek ortaya koyarak, 91 gnlne Mustafa Kemle bakomutanlk yetkisinin verilmesi gerektiini ileri srd, sava esnasndaki geri ekilmenin ise bir yenilgi saylamayacan aklad. 5 Austos 1921 gn karlan bir kanun ile Mustafa Kemle Bakumandanlk yetkisi verildi. Mustafa Keml Trk ordularnn bakumandan olmasndan sonra T.B.M.M.nin yetkilerini de kullanarak, Teklif-i Millye (Mill Ykmllkler) kararlarn alr. Ama, Trk ordusunun eksiklerini milletin yardmna bavurarak tamamlamaya almaktr. Bu kararlara gre;
Sayfa 63 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
1. Her ilede birer Teklif-i Millye komisyonu kurulacaktr. 2. Her aile birer amar, birer ift orap ve ark hazrlayp bu komisyonlara verecektir. Tarm rnlerinin %40, kylden ordunun ihtiyalarn karlamak iin alnacaktr. 3. Yurtta mevcut btn yiyecek maddelerinin de %40na ayn ekilde el konulacaktr. 4. Tat olanlar, ordu iin her ay yz kilometre asker ulam yaptracaklardr. 5. Ordunun ihtiyac iin btn sahipsiz mallara el konulacaktr. 6. Demirci, dkmc ve marangozlar ordunun emrinde kullanlacaktr. 7. Halkta bulunan btn silh ve cephane gn iinde teslim edilecektir. Teklif-i Millye emirlerini uygulamakta ortaya kabilecek aksaklklar ortadan kaldrmak ve otoriteyi hkim klmak iin olaanst yetkilere sahip olan stikll Mahkemeleri kurulmutur. Ancak, Teklif-i Millye Kararlar ile tamamlanmas plnlanan eksikler tamamlanamadan, Yunan ordusu ileri harekta geecektir. Sakarya Meydan Muharebesi (23 Austos-12 Eyll 1921) Meclis tarafndan 4 Austos 1921de Bakomutanlk yetkisi kendisine verilen Mustafa Keml, 12 Austosda Genelkurmay Bakan Fevzi (Paa) akmak ile cepheye gitti. 15 Austosda Kral Konstantin, Ankaraya ilerleme emrini verdi. Yunan kuvvetleri, 88 bin tfek (asker), 7 bin makineli tfek, 300 top, 1.300 kl ve 20 uakla; Trk kuvvetleri ise, 40 bin tfek (asker), 700 makineli tfek, 177 top, 2750 kl ve 2 uakla bu savaa girimilerdi. 100 kilometre cepheli savata tam 21 gn geceli gndzl sren sava Trkler kazand. Trk savunma hattnn birka yerde krld haberinin gelmesi zerine Mustafa Keml, dnya sava tarihinde bir slogan haline gelecek olan; hatt- mdafafa yoktur. Sath mdafa vardr. O sath da btn vatandr. Vatann her kar topra, vatandan kan ile sulanmadka, terkolunamaz. szlerini bu sralarda sylemitir. Sava sonunda, 350 subay, 2900 eri ehit verdik. 800 subay ve 1300 erimiz de yaraland. Yunan kuvvetlerinin kayplar ise bunun misli kadard. Sakarya zaferimiz, 1683 Viyana Bozgunundan Sayfa 64 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
beri hep gerileyen Trk ordusunun, ilk ilerleme hamlesidir. 19 Eyll 1921de karlan 153 sayl kanun ile Mustafa Kemle Marel nvan verildi. Sakarya Savann ardndan, 16 Mart 1921 tarihli Moskova Antlamasn pekitiren 13 Ekim 1921 tarihli Kars Antlamasn; 20 Ekim 1921de de Franszlarla Ankara Antlamasn imzaladk. Kars Antlamas (13 Ekim 1921) 1. Osmanl Devleti ile arlk Rusyas arasnda yaplan her trl antlama geersiz saylacak ancak Moskova Antlamas geerliliini srdrecektir. 2. Taraflar Trkiye ifadesi ile son Osmanl Mebusan Meclisinde kabul edilen Misak- Millinin kapsad topraklarn anlalacan kabul edeceklerdir. 3. Ankara Hkmeti; Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycanla ilikili olup yeni ynetimlerce geersiz saylan antlamalar geersiz sayp tanmayacan taahht edecektir. 4. Trkiyenin kuzeyde Sarp Kynden balayarak gneye uzanan dou snrlar taraf devletlerce kabul edilecektir. 5. Batum ve evresi, o blgede yaayan mslman halkn kltrel ve din haklarnn sakl kalmas art ile Grcistana braklacaktr. 6. Ankara Hkmeti ve Grcistan, ortak snr blgeleri halklarnn karma bir komisyonca gmrk, gvenlik ve salk ileri alanlarnda konulacak ncelikli yasalara uymalar kouluyla, snr geilerinin kolaylatrlmasn salayacaklardr. 7. Grcistan, Karadenize kys olan bir devlet olarak, Moskova Antlamasnda belirtilen Boazlara ilikin rejimin dzenlenmesine ilikin esaslar kabul edecektir. 8. Trkiye ve Grcistan, snr blgelerinde yaayan halklardan olup Grc ya da Trk uyruundan kmak isteyenlerin, mal ve paralaryla birlikte bir lkeden dierine geilerini kabul edeceklerdir. 9. Trkiye ve Grcistan, ilerinden birinin teki lke topraklarnda oturan uyruklar iin En ok gzetilen ulus stats uygulayacaklardr.
Sayfa 65 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
10. Nahcvann statsnn belirlenmesine ilikin yaplacak her trl antlamada Trkiyenin taraf olmasn ngren Moskova Antlamas hkm aynen geerli olacaktr. Ankara Antlamas (20 Ekim 1921) 1. Antlamann imzalanmasndan sonra taraflar arasndaki sava durumu sona erecektir. 2. Trkiye-Suriye snr, skenderun ve Hatay illeri dnda braklacak ekilde belirlenecektir. 3. Antlamann imzalanmasndan sonra, en fazla iki ay ierisinde Fransz birlikleri snr izgisinin gneyine, Trk birlikleri de kuzeyine ekilecektir. 4. Her iki tarafta ekildii topraklarda genel af ilan edeceklerdir. 5. skenderun blgesi iin zel bir ynetim kurulacak, bu blgede oturanlardan Trk olanlar kltrlerini gelitirmek iin her trl haktan yararlanacaktr. Trke resmi dil olacaktr. 6. Bu antlamann onaylanmasndan sonra, Trkiye ile Suriye arasnda bir gmrk szlemesi imzalanmas iin karma bir komisyon kurulacaktr. 7. Seluklu Devletinin kurucusu Sleyman ahn mezarnn da iinde bulunduu Caber Kalesi, Trk bayra altnda ve Trk askerlerinin koruyuculuunda Trkiyenin mlk altnda kalacaktr. Ankara Antlamasnn Sonular: 1.Gney Cephesinin kapanmas ile buradaki snrlarmz gvence altna alnm, birliklerimiz bat cephesine sevk edilmitir. 2.Fransa Trkiye Byk Millet Meclisini tanmtr. 3.Hataya zel bir ynetim hakk tannm, bu blgenin Trk topraklar olduu Fransa tarafndan kabul edilmitir. 4.Fransann desteini yitiren Ermenilerin, ukurova blgesinde bir devlet kurma hayalleri sona ermitir. Ankara Antlamasnn nemi: 1.Hatay ve skenderun hari gney (Suriye) snrnn izilmitir. Sayfa 66 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
2.Fransa, Trkiyenin bamszln tanyan ilk itilaf devleti olmutur. Byk Taarruz (26 Austos-18 Eyll 1921) Byk Taarruz (bizzat Mustafa Keml ynettii iin de Bakomutanlk Meydan Muharebesi olarak anlr) 26 Austosda baskn biiminde balad. Taarruzun ilk gn, Yunan cephesi yarld. Fevzi Paa tarafndan hazrlanan taarruz pln uygulanyordu. Ertesi gn Afyon kurtuldu. 30 Austos 1922de Afyonun kuzey batsnda Porsukay banda Dumlupnar Bakomutanlk Meydan Savan, Gazi Mustafa Keml ynetti ve dman kuvvetlerini yok etti. Yunanllar 5 gnde bozulup kaarlarken, Mustafa Keml 5 Eyll 1922de mehur emrini verdi: Ordular! lk hedefiniz Akdenizdir. leri! Yunan Bakumandan Trikopis, kurmay heyetiyle birlikte 2 Eyll 1922de esir edildi. Yunanllar Uak, Aydn, Alaehir ve Bileciki yakarak ekilirken, silhsz Trklere grlmedik mezlim yapyordu. Bu vahetleri gren Mehmetikler, uykusuzluk ve yorgunluunu unutup, 24 saatte yaya olarak 80 kilometre yolu yryerek, Yunan svrisinden nce 9 Eyll 1922 gn zmire varmak gibi bir byk mucizeyi baardlar. (Trk ordularnn zmire varld Ankarada renildiinde, 8 Temmuz 1920 gn Mill Yas belirtisi olarak T.B.M.M. Bakanl krss zerine rtlm bulunan Kara rt kr dualaryla kaldrld.) 26 Austos 1071 Malazgirt Zaferiyle yerleip yurt edindiimiz Anadolu, hibir haklar ve tarih dayanaklar olmad halde, Bizans ihy etmeye kalkan Yunanllara, 30 Austos 1922de son mezar oldu. te yandan, 8 Temmuz 1920de igl edilen Bursaya da 9 Eyll akam nclerimiz, 10 Eyllde de ordularmz girdiler. Bylece Bursa da kurtulmu oldu. (Yunan Devlet Bakanlarndan Venizelosun olu Yedek Temen Sofokles Venizelos, 8 Temmuz 1920de Bursa igl edildiinde, Osmanl Devletinin kurucusu Osman Gazi trbesine girip, pis ayaklar ile Osman Gazinin sandukasn tekmelemi, Koca Trk! Kalk da yurdunu Yunandan kurtar diyerek alaka hakarette bulunmutu.) Sayfa 67 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Bursa kurtulduu gn de Fevzi Paaya Mareallik rtbesi verildi. (Byk Taarruz esnasnda iiltepeyi almaa memur edilen 57. Tmen komutan Albay Reat, zamannda hedefe varamamt. Mustafa Keml Paa telefonla neden byle olduunu sorduunda, yarm saate kadar hedefe ulalacan bildirmi, fakat bu sre iinde de baarl olamad iin intihar etmiti. Mustafa Keml Paa ikinci defa telefon ettiinde, kendisine onun vednamesini okudular. Bu vednamede Reat Bey; Yarm saat zarfnda size o mevzi almak iin sz verdiim halde szm yapamam olduumdan dolay yaayamam diyordu.) (Bir ngiliz Kurmay raporunda eer Trkler Afyondaki Yunan mevzlerini 4-5 ayda igl ederlerse, bir gnde aldklarn iddia edebilirler diyordu. Trk askerleri sz konusu mevzleri 2 saatte gemilerdir. Mustafa Keml Paa diyor ki; saat altda Tnaztepeye hcum halinde iken, hcum mesfesine yaklam piydelerimiz, nndeki tel rgleri kesmee lzum grmeyerek, ayan kaldrd ve tel rgsnn zerinden bacan ararak atlad ve orada bulunan Yunan neferlerini sngleriyle tamamen tepeledikten sonra, Tnaztepeyi ele geirdi. Ben bu manzaray seyrederken bir suale, bir cevap vermeyi hatrladm. Bu tel rgsn nasl geebilirsiniz? diyorlard. Oradakilere dedim ki; te byle, ayan kaldrr ve geerler.) Mudanya Mtarekesi (11 Ekim 1922) Mudanya Konferans 3 Ekim 1922de Mudanyada balad. Trkiyenin bamurahhas Bat Cephesi Kumandan smet Paa, gilterenin General Harrington, Fransann General Charpy, talyann General Mombelli ve Yunanistannki, korkusundan denizde zrhl iinde kalarak, karaya kamayan ve bylece Trk halknn hcumundan kurtulan General Mazarakis idi. 11 Ekim 1922de imzalanan Mudanya Mtarekesinin maddeleri unlardr. 1. Edirne dahil, Dou Trakya, Meriin sol kysna kadar 15 gn iinde Yunan ordusu tarafndan boaltlacak, Trk ve Yunan ordular arasnda arpmalar duracaktr. 2. Barn imzalanmasna kadar her trl karkln nne gemek zere, Karaaa dahil, Meriin sa kylar tilf Devletleri kuvvetlerince tutulacaktr.
Sayfa 68 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
3. En ok 30 gn ierisinde Yunan memurlar Dou Trakyada boaltlan ehir ve kasabalar, tilf Devletleri memurlarna, onlar da Trklere teslim edeceklerdir. 4. Subaylar dahil, Trklerin Dou Trakyadaki jandarma kuvveti 8.000den daha fazla olmayacaktr. Taknlklar nlemek iin, Dou Trakyada tilf Devletleri yedi taburluk bir kuvvet bulunduracaktr. Yunan ekiliinden 30 gn sonra da, bu yedi tabur, Dou Trakyadan alnacaktr. 5. Trkiye Kuvvetleri, Asyada anakkale Boazndan 15 ve stanbul Boazndan 40 km. gerilerde bulunacak, buralara topu yerletirilmeyecektir. 6. Trkiye ileride imzalanacak bar tasdik ettikten 45 gn sonrasna kadar, tilf Kuvvetleri, anakkale Boaz, ileDerince izgisi ve stanbul ile Boazda kalacaktr. Mudanya Atekes Antlamasyla; 1. Dou Trakya, Boazlar ve stanbul sava yaplmadan alnmtr. 2. Kurtulu Savann scak sava dnemi sona ermitir. 3. Esas bar antlamas (Lozan) iin zemin hazrlanmtr. 4. tilf Devletleri, Osmanl Devletinin hukuken sona erdiini kabul etmilerdir. 5. Anadoluda kurulan T.B.M.M. Hkmeti, milletleraras alanda varlnn kabul edilmesi yolunda nemli bir adm atmtr. 6. ngilterede hkmet deiikliine sebep olmutur. 7. Damat Ferit Paa grevinden alnm, vatansever Tevfik Paa hkmet kurmutur. Saltanatn Kaldrlmas (1 Kasm 1922) Saltanatn kaldrlmasn hzlandran en nemli sebep; tilf Devletlerinin Lozanda yaplacak grmelere, Trk gcn paralamak maksadyla, hem Ankara (TBMM), hem de stanbul (Osmanl) Hkmetini birlikte davet etmesidir. Saltanat bu plnn bozulmas iin kaldrlmalyd ve kaldrld. te yandan saltanatn varl cumhuriyete giden yolda da byk bir engel tekil ediyordu. Saltanatn kaldrlmasn salayan kanun 1 Kasm 1922de T.B.M.M.de fazla tepki grmeden kabul edilmitir. Saltanat kaldrlrken, halifelie dokunulmamtr. nk kamuoyu buna henz Sayfa 69 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
hazr deildi. te yandan 16-17 Kasm 1922de son Osmanl Padiah VI. Mehmet Vahidettin ngilterenin himayesine snarak lkeyi terk etti. ngilterenin Vahidettini Trkiye Cumhuriyetine kar kullanabilecei ihtimali zerine, Osmanl Hanedanndan Abdlmecid Efendi halife olarak grevlendirildi. Bylece ngilizlerin n kesilmi oldu. Saltanatn kaldrlmasyla, mill egemenlik yolunda ok nemli bir adm atlmtr. Halife bir sembol olmaktan teye gidememitir. Bir dier anlamda, 1.T.B.M.M.nin yapt ilk ve tek inklp saltanatn kaldrlmasdr. (Dier inklplar bilindii gibi Yeni Trkiye Devletinin yani Trkiye Cumhuriyetinin yapt inklplardr.) Lozan Bar Antlamas (23-24 Temmuz 1923) Lozan Konferansna, 1 Kasm 1922 tarihinden itibaren saltanat kaldrldndan, Trkiye adna sadece T.B.M.M. katlmtr. Bu konferansa, Mudanya Mtarekesindeki baars gz nnde bulundurulan Dileri Bakan ve Edirne mebusu smet Paa I. Murahhas (delege), Salk Bakan ve Sinop mebusu Rza Nur Bey ikinci murahhas tayin edilmilerdir. (Ayrca Trabzon mebusu Hasan Saka, eski ktisat Vekili Cell Bayar ve mebus da mvir olarak bu grmelerde hazr bulunmulardr.) Trkiyeden baka ngiltere, Fransa, talya, Yunanistan, Japonya, Romanya ve Yugoslavya (Srp-Karada-Hrvat-Makedon) btn maddeler zerinde sz sahibi olarak, Sovyetler Birlii ve Bulgaristan ise, sadece Boazlar zerindeki maddeler zerinde konumak zere konferansa katlmlardr. Lozan Konferans srasnda bize srekli glkler karan iki devletten ngiltere murahhas Dileri Bakan Lord Curzon ayn zamanda Musul Petrol letme irketinin de Ynetim Kurulu Bakanyd- ve Yunanistan adna da Elefterios Venizelos idi. lk hafta dzgn giden iler, ikinci hafta sarpa sarmaya balad. smet Paa ok ac ektik, ok kan akttk, btn meden milletler gibi hrriyet ve hkimiyet istiyoruz szleriyle, Sevrin bir baka versiyonunu masaya koymaya gelen delegelere verilmesi gereken mesaj veriyordu. Bunun zerine zellikle ngiliz ve Yunan taraf sertlemeye; Osmanl Devlet Borlar, Kaptlasyonlar, Musul vilyeti ve Trk-Rum mbadelesi konularnda uyumazlklar yaanmaya baland. Bunun sonucunda 4 ubat 1923de Trk delegeleri grmeleri brakp geri dndler.
Sayfa 70 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Lozan Grmelerinin kesilmesinden sonra, Mustafa Keml, bir yandan asker bir hareketle stanbul ve Boazlarda egemenlii salamak yolunda hazrlklar yaparken; bir yandan da Boazlar iin yaplacak bir savata, Sovyet Rusyann da mutlaka Trklerle birlikte hareket edecei eklinde propaganda yaparak, diplomatik taarruza giriti. Uzun sren abalarn sonucunda, 23 Nisan 1923de balayan II. Lozan Grmelerine I. Lozan Konferansna katlan delegelerimiz aynen katlrken ngiltere ve talyann delegeleri deiti. Nihayet, 24 Temmuz 1923de Lozan Antlamas imzaland. Antlama protokol ve aklamalar hari 234 maddeden olumaktadr. Bunun 143 maddesi Bar antlamas metnidir. Anlama zetle yledir: Yunanllar ile; Bat snr Misk- Millye gre izildi. Ancak baz blgelerin de elden kmas nlenemedi. (Bat Trakya gibi). Karaaa ve yresi Yunanistandan alnacak sava tamirat bedeline karlk elde edildi. mroz ve Bozcaada ile Tavan adalar bizde kald. Rodos, Meis ve Oniki Ada39 dndaki dier Ege adalar Yunanistana brakld. (Midilli, Sakz, Sisam ve Nikerya adalarna asker yerletiremeyecekti. Bugn bu adalarda Yunan sleri vardr, dolaysyla anlama inenmitir.) Bat Trakya Trkleri, sosyal hayatlarnda dil olarak Trkeyi kullanacaklar, Yunanistan onlarn aznlk haklarna riyet edecektir. (Bat Trakyada nfusa oran %85 olan Trklerin says bugn
Oniki Ada ismi, Trklerin bu adalarn idaresinde uygulam olduklar zel bir sistemden gelmektedir. Osmanllar, adalarn ynetiminde 12 yeli mahalli meclis sistemini uygulamlardr. Dolaysyla, Oniki Ada isminin bu sistemle ilgili olarak ortaya ktn sylemek, yanl olmayacaktr. te yandan Yunanca'daki Yunanca dodeca/oniki ve nesos/adalar (Dodecanesos) ifadesi, zamanla Bat dillerine gemi, yerlemi ve oradan da Trke'ye evrilerek bizde de "Oniki Ada" olarak kullanlmaya balanmtr. "Oniki Ada" denilen adalar grubunda, isminin artrd gibi 12 adet ada yoktur. Sadece byk olanlar sayarsanz 14 ada, bykl kkl hepsini sayarsanz 20'den fazla ada ve adack vardr. Buradaki 12 says adalarn says deil, "12 yeli meclisle ynetilen adalar, 12'li adalar" anlamnda olmaldr. Trkler bu adlarn bazlarn Trke'nin haneresine uydurmu, bazlarna ise Trke isimler vermilerdir. Rodos ismi olduu gibi kalm; Kasos, Kaot olmu; Karpethos, Kerpe; Aliminya, Limoniye; Simi, Smbeki; Tilos, lyaki; Nisiros, ncirli; Mandraki, Yal; Kos, stanky; Astropalya, Kobaba; Kalimnos, Kilimli; Kharki, Herke olmu; Patmos, Meis, Chalke, Lipos, Leros ise olduu gibi sylenmitir.
39
Sayfa 71 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
%10lar civarndadr.) Rum Ortadoks Patrikhnesi stanbulda kalacak ve dokunulmazl salanacak, stanbul Rumlar yayn yapma, okul ama, hastahane kurma ve vakf oluturma ilerinde serbest olacak, Trk mahkemelerinde kendi dilleri ile ifade verebileceklerdi. (1960 ylnda, Yassada mahkemelerinde ifade vermek zorunda kalan Rum Patrii Athenagoras, ok gzel Trke bildii halde ifadesini Bizans Rumcas ile vermi, Lozan Antlamasnn bu maddesi uyarnca, tercman parasn da bize dettirmitir.) Btn aznlklar Trk uyrukludur. Dou Trakya ve Anadoludaki Rumlarla, Yunanistandaki Trkler deitirileceklerdi. Ancak, stanbulun yerlisi Rumlarla, Bat Trakyadaki Trkler bu deiime tb olmayacaklard. Bulgaristan ile; Karadenizde Rezve deresi boyundan batda Trk-Yunan snrna kadar gelen snr aynen kalacaktr. (29 Eyll 1913 tarihinde Bulgaristanla II. Balkan Sava sonrasnda imzalanan stanbul Antlamasndaki snr). talya ile; 1912 ylndan beri igal altnda bulunan Rodos ve On ki ada ile yanlarndaki adacklar ve Meis adas talyanlara braklmtr. ngiltere ile; Misk- Millnin birinci maddesini oluturan Musul, Kerkk, Sleymaniye ve Erbil zerindeki Trk haklar barn onayndan sonra Milletler Cemiyetinin kararna gre Trkiye-Irak snr belirlenirken gz nnde bulundurulacaktr. (Musul-Kerkk petrollerinden vazgemek istemeyen ngiltere, Trkiyede i isyn karmak da dahil olmak zere her trl tertip ve basklar uygulayarak, 5 Haziran 1926da Musul Meselesini aleyhimize sonulandrd. Irakta kalan Trkler iin kltrel zerklik dahi salayamadk. Bu Trkmenler dn ngilizlerin, bugn de Saddam sonras Irakn ynetmeye alan kukla ynetimin oyunca halindedirler.) Kbrs Adas 5 Kasm 1914den beri ngiltereye terk edilmi saylacak, Trk uyruundan olan halk, iki yl iinde, ya ngilterenin ya da baka bir lkenin vatandalk haklarn istemekte serbest olacak; ngiltere uyruundan bakasn seenler de bir yl iinde Kbrs terk edeceklerdi. (Bu sebeple, Kbrstaki Trk ounluk ihmlkrlmz yznden, geen zaman iinde iyice azalmtr.)
Sayfa 72 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Fransa ile; Franszlarla, 20 Ekim 1921de imzalanan Ankara Antlamasnda belirlenen snr kabul edilmitir. (Bilindii gibi bu anlamayla Hatay ve skenderun dnda gney snrmz imdiki haliyle kabul edilmiti. Hatay ve skenderun daha sonra Anavatana katlacaktr.) Kaptlasyonlar; Btn kaptlasyonlar toptan kaldrlmtr. Trkiyedeki yabanc ticar kurumlar da bundan sonra Trk kanunlarna kaytsz-artsz uymak zorundadrlar. Osmanl Borlar; Altn olarak deil, kt para ile denecek, denme ekli, daha sonra ngiltere ve Fransa ile kararlatrlacaktr. (Lozan Andlamas hkmleri erevesinde, tedavlde bulunan tahvil miktar da dikkate alnarak, 13.6.1928 tarihli Paris Szlemesi ile 107.528.461 lira olarak belirlenen Trkiyenin payna den borlar, 22.4.1933 tarihinde akdedilen ve 28.5.1933 tarih ve 2234 sayl Kanunla onaylanan Paris Szlemesi ile yaplan demeler ve dzeltmeler indirildikten sonra, 106.512.957 lira olarak belirlenmi, bu tutar, taraflarn mutabakat ile ve yeni bir formlle, % 7,5 faizli 1933 Trk Borcu olarak, 962.636.000 Fransz Frang ve 79.778.590 Trk liras karl, 8.578.343 Osmanl altn lirasna indirilmitir40.) Boazlar; anakkale ve stanbul Boazlar, Karma Boazlar Komisyonu tarafndan idare edilecek, gemilerin gei haklarn bu komisyon dzenleyecekti. (Bu durum 20 Temmuz 1936 Montraux Szlemesine kadar srecektir.) Halk Frkasnn Kurulmas (9 Eyll 1923) Lozan grmelerinin srd bir srada siyas hayattaki en esasl olay 1 Nisan 1923de Trkiye Byk Millet Meclisinin seimleri yenileme karar almasdr. 23 Nisan 1920de kurulan ve vatann kaderini bin bir yokluk ve bunalm iinde eline alm olan bu meclis, byk zaferden sonra gven tazelemek iin millete gitmeye karar verdi. Kendini feshetti ve seimleri yenileme karar ald. SeimBiltekin zdemir, Osmanl Devleti D Borlar, Ankara Ticaret Odas Yayn, Ankara 2009, s. 121
40
Sayfa 73 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
ler Austos aynda yapld. Ve ayn ayda Halk Frkasnn kurulmas yolunda almalara da baland. Mustafa Kemlin esas amac dnd devrimleri ve lkeye getirmek istedii yeni yaama dzenini belirli politik aydnla kavuturmak iin, Mdafaa-i Hukuk Grubuna siyas bir parti kimlii kazandrmakt.1922de gvendii arkadalaryla ehresini deitirdii frkann kurululundan nce Dokuz Umde (Dokuz lke)41
lke 1: Hkimiyet kaytsz artsz milletindir. Ynetim, halkn dorudan doruya kendi kendisini ynetmesi temeline dayanr. Milletin gerek ve tek temsilcisi Trkiye Byk Millet Meclisi'dir. Trkiye Byk Millet Meclisi'nin dnda hibir kimse, hibir g ve hibir makam milletin kaderine hkim olamaz. Bu nedenle btn yasalarn dzenlenmesinde, her eit rgtlerde, ynetimin genel ayrntlarnda, genel eitim ve ekonomi konularnda mill egemenlik esaslar iinde yrnecektir. lke 2: Saltanatn kaldrlmasna ve hkimiyet hkmlerinin terk edilmez, ayrlmaz ve vazgeilmez olmak zere Trkiye halknn gerek temsilcisi olan Trkiye Millet Meclisi'nin manevi kiiliinde toplanm bulunduuna dair 1 Kasm 1922 tarihinde Trkiye Byk Meclisi'nin oy birliiyle verdii karar deimez bir ilkedir. lke 3: lkede gven ve asayiin kesinlikle korunmas en nemli grevdir. Bu amala milletin istek ve ihtiyalarna uygun olarak salanacaktr. lke 4: Mahkemelerin zellikle gecikmeden adalet ilerini yapabilmesi salanacaktr. Bundan baka kanunlarmzn tm mill ihtiyalara, hukuk biliminin anlayna uygun olarak salanacaktr. lke 5: 1. r usulnde halkn yaknd ve zarar grd noktalar temelden dzeltilmelidir. 2. Ttn tarm ve ticaretinde ulusun yararna uygun biiminde nlem alnacaktr. 3. Mal kurumlar iftilere, sanayici ve tccarlara ve btn dier i adamlarna kolaylkla bor verecek durumda dzenlenecek ve oaltlacaktr. 4. Ziraat Bankas'nn sermayesi arttrlacak, iftilere daha kolay ve daha geni yardm edilebilmesi salanacaktr. 5. lkemiz iftilii iin tarm makineleri geni lde yurt dndan getirilecek ve iftilerimizin tarm ara ve gerelerinden kolaylkla yararlanabilmeleri salanacaktr. 6. Ham maddeleri lkemizden bulunan mal ve sanat rnlerinin lke iinde yaplabilmesini, koruma ve tevikte bulunulmas ve dller verilmesi iin her trl nlem alnacaktr. 7. Hemen ihtiya duyduumuz demiryollar iin gerekli giriimler ve uygulamalar yaplacaktr. 8. lkretimde, retimin birletirilmesi ve btn okullarmzn ihtiyalarmza uygun ve ada temellere oturtulmas retmen ve profesrlerimizin hizmetlerinde ykselmeleri ve ilerlemeleri salanacaktr.
41
9. Genel salk ve sosyal yardmla ilgili kurumlar dzeltilip oaltlacak, alanlar iin koruyucu yasalar yaplacaktr. 10. Ormanlarmzdan bilimin gelimesine uygun biimde yararlanmay, madenlerimizin en verimli biimde iletilmesi ve hayvanlarmzn soylarnn iyiletirilip oaltlmasn salayacak esaslar konulacaktr. lke 6: Askerlik sresi ksaltlacaktr. Bundan baka okuyup yazmasn bilenlerin, orduda okuyup yazmasn bilenlerin, orduda okuyup yazmasn renenlerin hizmet sresi bir derece daha azaltlacaktr.
Sayfa 74 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
adn verdii prensipleri yaynlad (8 Nisan 1923). Bu felsefe daha sonra Halk Frkasnn esas felsefesi olacakt. Bu artlar altnda seimler yenilenmi; Mecliste ounluu salayan Mdafaa-i Hukuk Grubu 9 Eyll 1923de Halk Frkas42 adn almtr. Cumhuriyetin ln (29 Ekim 1923) 2 Ekim 1923te tilf Kuvvetleri stanbuldan ayrld. 13 Ekimde Ankaray Trkiye Cumhuriyetinin bakenti yapan yasa kabul edildi. Atatrk daha 24 Eyllde Cumhuriyeti kurmak niyetini; Neue Treie Presse adl bir Viyana gazetesi muhabiriyle yapt grmede ortaya koymu; 23 Nisan 1920de kurulan sistemin Cumhuriyet olduunu fakat adnn aklanamadn belirtip, yaplacak iin yalnzca isim koymak olduunu sylemiti. 27 Ekimde Fethi Okyar Hkmeti istifa etti. Yerine yeni bir hkmet oluturulmasnda glk ekiliyordu. nk usle gre her bakann tek tek meclis tarafndan seilmesi gerekiyordu. Bu da bakanlar kurulu iinde uyum sorunlar yaanmasna neden oluyordu. Oysa cumhuriyet olunca babakan, bakanlarn kendi belirleyecek, dolaysyla uyumsuzluk ihtimali azaltlm olacakt. te cumhuriyet bir bakma bu tip teknik zorluklar zmek iin pratik bir are olarak gelitirilmi gibidir. 29 Ekim 1923 gn 1921 Anayasasnda gereken deiiklik kabul edilerek Cumhuriyet kuruldu. TBMM reisi olan Mustafa Keml oybirliiyle cumhurbakan seildi. Teekkr konumasnda Trkiye Cumhuriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktr dedi. 1920ler
lke 7: Yedek subaylarn yaam ve geleceklerini kendilerine ve lkeye en yararl bir biimde gven altna almak temel amalarmzdandr. lke 8: Halkn ilerinin en kolay biimde sonulandrlmas, alkan, yetenekli, drst bir memurlar zincirinin tam bir dzenle, usllere ve yasalara uygun olarak i grmesine bal olduundan memur snf, bu anlayla tamamlanacak ve btn devlet hizmetleri aralksz denetim ve gzetime tabi olacaktr. te yandan memurlarn atanmas, grevden alnmas, rahat ve huzur iinde yaamalar, dokunulmazlklar, sorumluluk, emeklilik ve dllendirilmeleri bir usle balanacaktr. Yurt mnevverlerinden (aydnlarndan) ve eitli mesleklerden devletin hizmet birimlerinde en iyi biimde yararlanlmas kararlatrlmtr. lke 9: Harap olan lkemizin abucak onarlp yeniden yaplanmas iin devlete alnacak tedbirlerden baka inaat ve tamirat, yer yer irketler kurulmas tevik edilip salanacak ve ferd giriimleri korumay salayan hkmler konulacaktr. 1935 ylnda yaplacak 4. Kongrede parti Cumhuriyet Halk Partisi adn alacaktr.
42
Sayfa 75 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Avrupada cumhuriyet dzenlerinin, demokrasinin; 1930lar da yobaz, rk, hatta totaliter diktatrlklerin gelime yllar olacaktr43. Halifeliin Kaldrlmas ve Osmanl Hanednnn Snrd Edilmesi (3 Mart 1924) Gazi Mustafa Kemlin 2 Ocak 1924teki zmir yolculuu, ahs iin olduu kadar, memleket iin de nemli sonular veren tedbirlere dayanak oldu: Gazi, zmirde Uakzade Muammer Beyin kz Latife Hanmla evlendi. Bu tarihte talyann kaderine hakim olan Mussollini, Akdenize mare nostrum (bizim deniz) diyerek ve Akdenizin Anadolu kylarn hedef alan bir nutuk vermi, tarih topraklardan sz etmi, talyann artan nfusu karsnda yakn topraklarn nfus azln dile getirmiti. Hedefin Trkiye olduu dncesi ar basyordu. Gazi bu ekilde alnacak tedbirleri grmek zere kumandan arkadalarn 15-22 ubat tarihleri arasnda zmirde toplad. Gndemdeki Akdeniz kylarmzda alnacak tedbirler grldkten sonra asl konu ele alnd: Hilfetin kaldrlmas. Yavuz Sultan Selimin Msr zaferinden sonra Memlk hanedanndan Osmanoullarna geen hilfet, islm leminin manev yce makam idi ve Peygamberimizin vekletini temsil ediyordu. Grnte sadece din olan makamn, islm dnyas zerinde birletirici ve toplayc unsur olabilmesi zaman zaman denenmi, fakat baarlamamt. Sultan Abdlhmidin kendisine has metodlarla yrtt hilfet siyaseti, I. Dnya Savanda yaynlanan Cihd- Ekber fetvasyla tam bir muvaffakiyetsizlie uramt. Saltanat kaldrlp, mill hkimiyet, millet adna Trkiye Byk Millet Meclisinde toplannca, Hilfet bamsz varlk olarak braklm ve yaplan seim sonunda, Sultan Azizin kk olu Abdlmecid Efendi mutlak ounlukla bu makama getirilmiti. Hilfetin tahsisat genel bteye alnm, Hazine-i Hassa adn alan l-i Osman hanednnn fertlerine ait gelirler serbest braklmt. Halife Abdlmecid Efendi ise, tantanal selamlklar yapyor, hkmetten deneinin artrlmasn istiyordu.
43
Akin, a.g.e., s. 183
Sayfa 76 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Hilfetin ilgasnn zaman geldii fikriyle beraber baz rnekler de verilmi, Halife Abdlmecit Efendinin, selefleri padiahlar gibi hareket ettii zerinde rnekler sralanmtr. Asl sebep, mill egemenliin, dnya ilerinden ayrlmas mmkn olmayan unsurlardan arnmasyd. Kumandanlar, Gaziden gelen dnceyi benimsediler. Mevzu daha sonra hkmete, oradan Halk Frkas grubuna intikal etti.1 Mart 1924te Millet Meclisini aan Gazi, hilfet konusuna eildi. 2 Mart 1924te toplanan Halk Frkas Grubu, eriyye ve Evkf Vekletlerinin kaldrlmasn ngren kanunla Tevhd-Tedrisat Kanununu (retimin Birletirilmesi) kararlatrd. Buna gre; okullar Mill Eitim Bakanlna baland. Bu kararlarla hilfet, zaten messeselerinden yoksun kalyordu. Bylece 3 Mart 1924te karlan bir yasayla hilfet kaldrld44 ve Osmanl hanedn snrd edildi. Hilfetin kaldrlmasnn ardndan, medreseler ve mahalle mektepleri kapatld. lkede artk tek tip eitim yaplacak ve bu da lik eitim olacakt. Din adam yetitirmek iin snrl sayda imamhatip okullar ve stanbulda lhiyat Fakltesi bulunuyordu. Yine ayn tarihte (3 Mart 1924) karlan dier bir yasa da eriye ve Genelkurmay Nezretlerini kapatyordu. Bundan byle eriye Nezreti yerine Diyanet leri Bakanl kuruluyor, Genelkurmay da Savunma Bakanlna balanyordu. Bu yasayla da din adamlarnn ve askerlerin hkmet iinde sz sahibi olmalar nlenmek istenmi45, bylece lik cumhuriyet iin ilk adm da atlm oluyordu. 1924 Anayasas (20 Nisan 1924) 1921 Anayasas, i sava ve Kurtulu Sava gnlerinde pratik zorunluluklar karlamak zere yaplm bir anayasayd. Daha, siyas dzenin tam bir tanmlamas yaplmamt. Saltanat ve halifelik kaldrldktan, Cumhuriyet kurulduktan sonra artk ayrntl bir anayasa yapmak gerekiyordu.
44 45
Bamsz Gmhane milletvekili Zeki Bey hayr oyu kullanmtr. Akin, a.g.e. s. 186
Sayfa 77 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Yeni anayasa 1921 anayasasnn gler birlii anlayn bir lde srdrmektedir. Meclis, hkmeti ya da bir bakan her zaman drebilir. Meclisin 4 yllk sre dolmadan datlmas yetkisi meclisin kendisindedir. Temel hak ve zgrlkler tannm ama bunlarn yasayla dzenlenecei belirtilmitir. Yasalarn anayasaya uygunluunu denetleyecek bir organ (Anayasa Mahkemesi) yoktur. Cumhurbakanl sresini 7 yl yapan ve cumhurbakanna meclisi datma ve bakomutanlk yetkilerini veren hkmler Mustafa Kemlin istemesine ramen- meclis tarafndan kabul edilmemitir. TBMM her 4 ylda bir yeni bir Cumhurbakan seer ve bakomutanlk yetkisi meclisin elindedir46. Terakkperver Cumhuriyet Frkas (9 Kasm 1924) Cumhuriyet henz bir yan tamamlamken, stikll Savann nde gelen ahsiyetleri arasnda kopmalar meydana gelmi ve Kzm Karabekir Paann liderlii mill mcadele bavekili Hseyin Rauf Orbayn ikinci reislii, Ali Fuat Paann umum ktiplii ile Terakkperver Cumhuriyet Frkas kurulmutur. Terakkperver Cumhuriyet Frkasnn kuruluuna giden yolda fikir ayrl yaratan olaylar yle zetleyebiliriz: 1. Mill Mcadele liderleri arasnda daha sonra bir kdem ekimesi olmutur. Sonradan gelenler, ncekileri itmek istemilerdir.Bu sonradan gelenler iinde olaylarn etkisi ile n plna geenlere rastlanmtr, ikinciler, sayca okluk olduklar iin kendi saflarn daha kolay doldurmular, kilit noktalarna hkim olmulardr. Cumhuriyetin iln ekli Rauf Orbay), Refet (Bele), Kzm (Karabekir), Ali Fuat (Cebesoy) ve Adnan (Advar) arasnda krgnlk yaratmtr, nk Mustafa Keml bu karar ald zaman bunlarn hi biri Ankara deildi. 2. Ad geen kiiler hilfetin kaldrlmas fikrine topluca katlmakla beraber, doacak manev boluk zerinde ayr grlere sahiptiler. O gnlerde ngiltereyle aramzda bata Musul olmak zere halledilmemi meseleler vard, Fransa Hatay elinde tutuyordu. Hilfetin, gnn artlar iinde kuvvetlendirilerek, ngiltere ve Fransa gibi smrgeleri ve dominyonlar dolaysyla slm dnyasn elinde
46
Akin, a.g.e. s. 193
Sayfa 78 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
tutan devletler zerinde etkili olabilecek, Mslman leminin Trkiye lehine aktif olmasa bile alaca tavrn sonulara tesir edecei inancndaydlar. 3. Lozan Bar grmeleri srasnda Gazi, Bavekil Rauf Beyle Haricye Vekili smet Paa arasndaki anlamazlklarda smet Paay tercih etmi ve cumhuriyetin ilnndan sonra kurulan ilk kabineyi de smet Paa kurmutu. Terakkperver Cumhuriyet Frkasnn Bakan Kzm Karabekir, kinci Bakanlar Adnan (Advar) ve Rauf (Orbay) oldular. Bu partinin kuruluu sralarnda smet Paa kabinesi istifa etti ve Ali Fethi Bey kabinesi kuruldu. Bu kabinenin kuruluu srasnda Cumhuriyet Halk Frkasndan ayrlan 32 milletvekilinden 28i Terakkperver Cumhuriyet Frkasna katldlar. Parti programnda yer alan efkr ve itikadt- dinyeye hrmetkrdr (fikirlere ve dini duygulara saygldr) ibaresi, Cumhuriyet Halk Frkasnn sanda olan bu partiyi tutucularn ekim oda haline getiriyordu. Parti kurucularnn Cumhuriyet ynetiminden yana olmalar, partinin tutucu ve gerici glerin eline gemesine engel olamamtr. Bir muhalefet partisi olarak hkmeti denetleme grevini yerine getirirken, bunu devrimleri frenleme ve devrimlere kar gelme eklinde yapmaya almlardr. Cumhuriyetin ilk yllarnda ok partili hayata gemenin henz erken olduunu ispat eden bir denemedir47. eyh Sait syn (13 ubat-31 Mays 1925) Devletlerin geleneklemi siyasetleri, deimi artlara ramen akl ve mantk eksenine kolaylkla giremiyordu. Hasta Adam unvannn veriliinden sonra, Osmanl imparatorluu zerinde smr politikasn yzyllarca meslek edinenler, gen cumhuriyeti rahat brakmak istemediler. nce Hakkri ve dolaylarnda Nestur Ayaklanmas oldu. Cafer Tayyar Paa ordu kumandan yetkisiyle takviye edilmi VII. Kolorduyla isyn bastrd ve Ankaraya MusulKerkk kurtarmaya hazr olduunu bildirdi. Gazi, baars kesin projeyi, her eyin bar masasnda halli felsefesince tercih etmedi, ngilizlerle stanbulda Halite masa bana oturuldu.
Nil Trker Tekin, Anahatlaryla Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, antay Kitabevi, stanbul 2003, s. 148
47
Sayfa 79 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Bu iyi niyet ispatlarna ramen d tahrikler sistemli ekilde sryordu. Anadolunun dousunda mstakil Krt devleti plnnda olan ngiltere ayn yolda yrd ve o tarihlerde Asya Lawrencei adn alan Binba Noilin rgtlemi olduu evreyi kolaylkla saflarna katt. 11 ubat 1925de merkezi apakurda eyh Sait isyn balad. Babakan Ali Fethi Beydi. Tecrbeli politikac, isyna sadece zabta vakas olarak bakmad. Douda, asrlar boyu mazi miras olan ihml ve ilgisizliklerin, mill btnlk adna benimsenmesi g gafletlerin telfisini hedef alan bir siyaseti benimsedi. Bu tavr, Halk Frkas Grubunda smet Paay tekrar iktidarda grmek isteyenler tarafndan reddedildi ve kabine buhran balad. Bu arada ayaklanma geniliyordu. Terakkperver Frka muhalefeti, hkmete her hususta yardmc olmay nerirken, Halk Frkas iindeki baz milletvekilleri, olaylardan muhalefeti sorumlu tutuyor, dinin siyasete alet edildiini ileri sryorlard. Muhalefet bu iddiay iddetle reddetti ise de dinin siyasete her suret ve ekilde mevz yaplamayacana dair kanun, isyn hareketinden on drt gn sonra 25 ubat 1925de oybirliiyle kabul edildi. Doudaki hareketin tehlikeli hal ald iddialar hkmeti g durumda brakmt. Halk Frkas Grubunda gensoru (istizah takriri) grlrken Babakan Ali Fethi Bey, olayn sadece tek zaviyeden grlemeyecei, uzun yllarn tortusu olduu, yalnzca kuvvetle bastrlmasnn kolay ve mmkn olduunu, bu ilk tedbirler alnrken uzun vadeli slhat plnnn tatbikinin ayn zamanda kabuln iktidarda kalmann art olarak ileri srd. Ar tartmalar sonunda 1 Mart 1925te Ali Fethi Bey istifa etti, 3 Martta kinci smet Paa Kabinesi iktidara geldi. nnnn bu hkmeti, 1925ten 1937 Eyllne kadar, eitli zamanlarda i deimelerle devam etti. smet Paann tekrar iktidara gelmesiyle iktidarla muhalefet arasndaki ilikiler de sertleti. Bu gerginlik, iki taraf tutan gazetelere geti. Yeni hkmet, ilk i olarak Takrr-i Skn Kanununu TBMMye kabul ettirdi. stikll Mahkemeleri kuruldu. Muhalif gazeteler kapatld. Bu kanun, ad sylenmemekle beraber mutlak skynetim artlarn ve havasn getiriyordu. Bir vekiller heyeti karar Sayfa 80 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
ile Takrr-i Skn Kanununun belirli blgelere deil, btn vatana uygulanmas kararlatrld. 12 Nisan 1925te devaml takip sonunda eyh Sait ve arkadalar yakaland. Ayaklanma tamamen bastrlmt. Douya gnderilen stikll Mahkemesi, Diyarbakrda faaliyete geti. Mahkemenin aratrmalar ve tespitleri arasnda, Terakkperver Cumhuriyet Frkasnn olumsuz faaliyetine dair belgeler bulunduu iddia ve kanaati ile ve Takrir-i Skn Kanununun verdii yetkiye dayanlarak 3 Haziran 1923de Terakkperver Cumhuriyet Frkas kapatld. 29 Haziran 1925te ark stikll Mahkemesi, eyh Sait ve 46 arkadann idamna karar verdi. Hkm ertesi gn yerine getirildi. Ekim ayna kadar faaliyetine devam eden stikll Mahkemesi bu toplu idamdan sonra olayla ilgisi grlen ve aralarnda Birinci Byk Millet Meclisinde milletvekillii yapm olanlarn da bulunduu 17 idam karar daha verdi. Ayaklanmann kmasndan 4 gn sonra aar vergisi48 kaldrld. Ancak feodal yapnn krlamamas, din devriminin baarlamamas, ar nfus art gibi nedenler, toprak reformu sorununun blgenin en nemli sorunlarndan biri olarak gndemde kalmasn engelleyememitir. Bursa Olay (1 ubat 1933) Ezan ve kamet gzel bir slpla, anlamlar bozulmadan Atatrk tarafndan Trkeye evirtilmiti. Bylece Mslman Trkler namaz arsnn anlamn bilerek ibadete gitmeye balamlard. Ezann ve kametin Trke okunmaya balanmas da baz evrelerde rahatszlk uyandrd. gene rndan karld. Ezann Trke okunmasna kar kan kiiler, 1 ubat 1933te Bursada, Ulu Camide namazdan kan halk kkrtarak, Hkmet Kona nnde gsteri yaptlar. Onlara gre, dinimizin bir gereini Trke olarak renmek dinsizlikti. Bu olay byk boyutlara ulamad. Halk gstericilere katlmad. Gvenlik gleri hemen sorumlular yakaladlar. Olay zerine Atatrk yle demitir: ...olaya dikkatimizi zellikle evirmemizin nedeni dini, siyset ve herhangi bir kkrtmaya vesile etmeye asla hogr gstermeyeceimizin bir daha anlalmasdr. Olayn niteOsmanl dneminde kyllerden, rettikleri tarm rnleri iin %10 orannda alnan vergi olup, Cumhuriyet dneminde de alnmasna devam edilmitir.
48
Sayfa 81 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
lii gerekte din deil, dildir. Kesin olarak bilinmelidir ki, Trk milletinin mill dili ve mill benlii btn hayatnda hkim ve esas kalacaktr. Atatrk bu szleri ile liklik ilkesine verdii nemi, Trk milletinin z benliine dnmesinin ne kadar gerekli olduunu vurgulamtr. apka Giyimi Kanunu (apka Devrimi) (23 Austos 1925) Atatrk, 23 Austos 1925te yurt gezisine karak banda apka ile Kastamonuya geldi. Atatrk neboluda yapt konumada; Bu serpuun ismine apka denir dedi. 25 Kasmda apka Kanunu diye bilinen yasa karld. Memurlar apka giyecekti, fes yasakt. O tarihten sonra fes ortadan kalkt, kentliler apka, kyller kasket giymeye baladlar. apka devrimi anlalmas pek kolay olmayan bir devrimdir. Osmanl toplumunda balk, insann dinini, hatta toplumsal mevkiini, yapt ii tanmlayan bir iaretti. ld zaman, bal tabutun baucuna konur, paras varsa mezar ta o balk biiminde yaplrd. apka ise mslman olmayanlara zg bir balkt. Daha nce de belirttiimiz gibi II. Mahmut, Rumlarn da benzerini giydii fesi asker ve memurlara giydirdii iin, ok tepki ekmi, kendisine gvur padiah diyenler kmt. imdi Atatrk buna benzer, hatta belki daha cesur bir adm atyordu. Bu adm, nemli olan topluma ada kurumlar, insanlara ada zihniyeti getirmektir, klk kyafetle uramak biimsel ve yzeyseldir diyerek, gardrop devrimi eklinde adlandranlar olmutur. Atatrk 24 Austosta Kastamonuda yapm olduu konumada, Medeniyet yle bir kuvvetli atetir ki, ona bigne (ilgisiz) olanlar yakar ve mahveder demiti. Atatrk Trkiyeyi yalnz kurumlar ve zihniyet olarak deil, grn bakmndan da Avrupai yapmak istiyordu. Bu, basit bir taklit durumu deil, Trkiyeyi Sevr belasndan uzak tutacak, Avrupa kamuoyuna, Biz sizin gibi bir lkeyiz, dolaysyla smrge olamayz, olmayz mesajn en arpc biimde sunacak bir nlemdi. nk kamuoylar baka bir lkenin ok okul atn, ok fabrika kurduunu kolay kolay alglamazlar. Oysa bir lkenin simgesi haline gelmi bir bal atp, Avrupann baln giymek, yabanc kamuoylarnn mutlaka dikkatini eke-
Sayfa 82 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
cek ok arpc bir olaydr49. apka Devrimi, adalama yolunda asl devrimin kafalarda olmas gerektiini ifade eden bir simgedir. apka Kanunundan sonra, klk ve kyafete ait hibir devlet tedbiri alnmamakla kylnn yeknesak kl deimemi, medreselerin kapatlmasna ramen din tarkatlere ait kyafeti srdrenler olmutu. Soyad Kanunundan be ay sonra, baz kisvelerin giyilemeyeceine dair kanun kabul edildi. Bu yeni dzenlemenin getirdii en nemli hkm, din kisvelerin genel hayat iinde deil, ancak din devlerin yerine getirilmesi srasnda giyilebileceiydi. Sark sarmak dahil, din kisveleri ancak bunlar giymeye yetkili olanlar, sadece vazifelerini yaparken giyebileceklerdi. Daha sonra da kanunlarn nasl tatbik edilecei, ynetmeliklerle akland. Anlatlanlarn dnda yaplan inklplar sralamak gerekirse; 1. eriyye Mahkemelerinin Kaldrlmas, Mahkemelerin Birletirilmesi (8 Nisan 1924) 2. Milletleraras Takvim ve Saatin Kabul (26 Aralk 1926) 3. ktisd Messeselerde Trkenin Mecbur Klnmas (10 Nisan 1926) 4. Kabotaj Kanununun yrrle girmesi (1 Temmuz 1926) 5. Sanayi Tevik Kanunu (28 Mays 1927) 6. Yeminden din deyimlerin karlmas (9 Nisan 1928) 7. Kadnlarn Belediye seimlerine katlmalar ve seilmelerinin kabul (23 Aralk 1930) 8. Milletleraras llerin kabul (metre ve kilo usl) (26 Mart 1931) 9. Trk Tarihi Tetkk Cemiyeti (Trk Tarih Kurumu) ve Trk Dili Tetkk Cemiyeti (Trk Dil Kurumu) nun kurulmas (12 Nisan 1931) 10. Hafta sonu tatil gnnn Cuma yerine, Pazar gn olmas (1 Haziran 1935) 11. Liklik esasnn anayasaya konulmas (5 ubat 1937) Mustafa Kemle Suikast Giriimi (16 Haziran 1926) Muhalefete kanun yoluyla son verilmesinden, Takrr-i Skn Kanununun tatbikinden, stikll Mahkemesinin kararlarndan sonra lkede mutlak bir sessizlik devri balamt. smet Paa uzun vade-
49
Sayfa 83 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
li hkmet plann uygulamaya koyuldu. rn kaldrlmasyla btede bir anda beliren boluk, zaten snrl devlet hizmetlerinin yerine getirilmesi iin, rn kaldrlmasna ramen benzer zellikte ve daha yaygn yeni vergilerin getirilmesine yol at. Kmr havzasnda yrtlen zorunlu iilik sistemi, yol vergisiyle genel bayndrlk hizmetlerinin yerine getirilmesi iin belirli gnlerde btn lkenin tamamna yaygnlatrld. Bu alma zorunluluuna kar para demesine imkn olmayan bilhassa krsal alandaki nfus yol yapm bata olmak zere nafia (bayndrlk) hizmetlerinde belirli srelerde almaya balad. Byk Zaferin ikinci yldnm 26 Austos 1924te kurulan Bankas, bir yandan ubelerini oaltarak zel mill bankacl geniletirken, te yandan eker sanayiini kurmak gibi, o gnlere kadar dardan getirilen ihtiya maddelerinin yurt iinden salanmas hareketine giriti. ynetimde gerekli kurumlar kuruluyordu. 23 Kasm 1923de Dantay yeniden kuruldu. Ayn yl sonlarnda milletleraras takvim ve saat kabul edildi. Yaamn tm alanlarnda, Batya dnk kurallar ve kurulular yerlerini alyorlard. 15 Haziran 1926da, ertesi gn zmire gelecek olan Gazi Mustafa Keml e bir suikast dzenlendii ihbar edildi. zmir Valisi General Kzm Dirikin ahsna yaplan uyar sonucu birok tevkifler yapld. Hareketin banda olduu iddia edilen Ziya Hurit, I. Millet Meclisinde Lazistan (Rize) milletvekiliydi. Kendisine yardm edecek olan arkadalar ise zmit milletvekili kr ve Eskiehir milletvekili Arifti. Mustafa Kemale 1921 ylnda Mill Mcadeleyi baltalamak iin ngilizler tarafndan desteklenmi Sagir adnda bir Hintli ve 1925 ylnda Yunanistandaki Ermeni Komitaclar tarafndan grevlendirilen Manok Manukyan suikast giriiminde bulunmu, eylemlerini gerekletiremeden yakalanp idam edilmilerdir50. ki gn sonra, Ali etinkayann bakanlnda ve savcs Necip Ali, yeleri iinde Kl Ali ve Rize mebusu Ali Beylerin bulunmas dolaysyla Drt Aliler Mahkemesi olarak anlan stikll Mahkemesi zmire gelerek olaya el koydu. Gazi Mustafa Keml, olayn meydana karlmasndan gn sonra unlar sylyordu: Benim niz
50
Sayfa 84 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
vcudum bir gn elbet toprak olacaktr. Fakat Trkiye Cumhuriyeti ilelebed payidr kalacaktr. Gazinin olay ahsndan ok rejime dnk kast olarak grmesinin sebepleri arasnda, mahkemenin tespit ettii ve ou lm kararyla sonulanm aratrma raporlar vard. stikll Mahkemesi bu arada, aratrmay geniletmi ve Halk Frkasnn iktidar devrald ttihat ve Terakknin tasfiyesi yoluna gidilmiti. lerinde Dr. Nazm, smail Canbolat, kr Beyler gibi nazrlk yapm ahsiyetlerle, bu davann devam olarak Ankarada yrtlen muhakeme sonunda nl maliye nazr Mehmed Cavit, Trk Ocaklarnn ilk umum ktibi Halis Turgut Beyler idam edilmilerdi. zmirdeki incelemeler safhas iinde Kzm Karabekir Paa, Ali Fuat Paa, Refet Paa, Cafer Tayyar Paa gibi mill mcadelenin nde gelen ahsiyetleri de hkim nne karldlar. Mahkeme kendilerinin susuzluuna ve beraatlerine karar verdi. eyh Sait olay bnyesinde, Doudaki feodal sistemin izlerinin olduu kadar, din kiilikleri evrelerinde byk etki yapan ve bunu da, balarnda olduklar tariktlerle ynettikleri tekkelere dayandran kiilerin olmas gerei ynnde, laiklii benimsemi devletin bnyesinden bu kalntlarn silinmesi benimsendi. 30 Kasm 1925te kabul edilen kanunla tekkelerin trbelerin kapatlmas, tariktlerin kaldrlmas kararlatrld. O gnn artlar iinde temeli Trk hayat ve felsefesi olan ve kurulu devirlerinde sosyal ve sanat hayat zerinde olumlu etkiler de yapm olan Mevlevlik, Bektalik gibi tariktleri de karar dnda brakmak mmkn olmad. Kanun, kesin hkmleri getirmekle beraber; kk ok derinlere dayal ve getirdikleri dzenle gnlk yaant iinde izler brakm tariktlerin varlklarn srdrdkleri zamanla grld. 17 ubat 1926da kabul edilen Meden Kanunla, kii ve aile hayatnda, yaanlan an en ileri toplumu saylan svirenin hayat ekli benimsendi. Bylelikle, slm eriatnn kadn varl zerindeki kstaslar da terkedildi. Daha sonra kadnn siyas hayatta erkei ile eit dzeye gelebilmesinin ilk adm da atld.
Sayfa 85 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Ltin Esasl Yeni Trk Alfabesinin Kabul (23 Aralk 1928) Kltr devriminin ilk nemli adm Arap harflerinin yerine Trk harflerinin getirilmesi olmutur. Bu ok cesur ve bir bakma da ok artc bir gelime olarak grlr. Trkler yazy kendi alfabeleriyle kullanmaya baladktan (730) ksa bir sre sonra slmiyeti benimsemiler, slmiyeti kabul etmelerinin ardndan da kendi alfabelerini de terk ederek Arap harflerini kullanmaya balamlard. Yaklak 1000 yl kadar kullandklar alfabeden vazgemeleri ilk bakta garip gelmektedir. Ancak II. Merutiyete ramen okuryazarln 1918de %5i gemedii tahmin edilmektedir. 1927de bu oran %10,7 civarndayd. 1928in en nemli olay, phesiz, Arap harflerinin terkedilerek Latin alfabesinin kabuldr. 24 Mays 1928de ilk adm olarak Latin rakamlar kabul edilmiti. 28 Haziran 1928de harf devrimi iin zel komisyonlar kuruldu ve millet mektepleri hakknda bakanlar kurulu karar ald. Halk Dersane ve Konferanslar Ynetmelii hazrland. 9 Austos 1928de Gazi Mustafa Keml stanbulda Sarayburnu Parknda Latin harfleri zerinde aklamalar yapt ve lkeyi cehalet karanlndan kurtaracak kkl hareketin balayacan haber verdi. Buradan Tekirda, Bursa, anakkale, Gelibolu, Sinop, Samsun, Amasya, Tokat, Sivas, arkla, Kayseriye geti. 1 Ocak 1929da Millet Mektepleri ald. Hazrln heyecan ve Gazinin baretmenlii benimsemesinin ilk yl dnm tespitleri yapldnda grld ki, eer bu ilk senenin lleri iinde on yl aralksz allm olsayd, 1927 Ekiminde yaplan ilk nfus saymnda tespit edilen on milyon Trk vatandandan okuma a iindekilerin yzde seksen bei, okuma-yazma renmi olacakt. Aradan bunca yl gemi olmasna ramen ne yazk ki, bu mutlu sonucun hl uzandayz51. ok Partili Rejim Denemeleri Serbest Frka Olay (12 Austos 1930) Pariste bykeli olarak grev yapmakta olan eski babakan Ali Fethi (Okyar), 1930 Temmuzunda iki ay izinle Trkiyeye gelmi ve Gaziyi istirahat etmekte olduu Yalovada ziyaret etmiti.
51
Akin, a.g.e., s. 201.
Sayfa 86 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Ali Fethi, Gazi Mustafa Kemlin ok yakn ve gvendii arkadayd, zel hayat zerinde tesiri olmu ok eski dostluklar vard. kinci Merutiyet yllar ncesinde Mustafa Kemlden bir derece yukarda ve parlak bir kurmay olan Ali Fethi, ttihat ve Terakkye ilk girenler arasndayd. Rumelideki gizli yaylma tekilatn o dzenlemiti. Mustafa Keml Selnikte vazife ald zaman, Ali Fethi, mfettilik kurmayyd ve tahtndan indirilmi Sultan Hamiti Selanike gtrecek kadar da nemli bir ahsiyetti. Ali Fethi, ttihat ve Terakk Umum Ktiplii gibi temel vazifesinden sonra 1913de Sofya Sefiri olarak stanbuldan ayrlrken, Mustafa Kemli beraberinde atae militer olarak Bulgaristana gtrm ve I. Dnya Savana kadar beraber bulunmulard. Bilindii gibi Cumhuriyetin iln ile ilk kabineyi kuran smet Paa, 1924 Kasmnda istifa etmi, Fethi Bey, Cumhuriyetin ikinci kabinesini kurmutu. Mill Mcadele liderlerinden bir blm o gnlerde, Terakkperver Cumhuriyet Frkasn kurmu olarak muhalefetteydiler. eyh Sait ayaklanmas da ayn gnlere rastlamt. Yine daha nce de izah ettiimiz gibi, Fethi Bey, muhalefetle temel meselelerde gr birlii ararken, ayaklanmann sadece asker tedbirlerle deil, sosyal ve ekonomik slahatla tasfiyesi fikrini savunmutu. Halk Frkas grubunda bu gr benimsenmeyince, Ali Fethi ekilmi, yerine smet Paa 1937ye kadar devam edecek ikinci kabinesini kurmu, Fethi Bey de Paris Bykelisi olarak lkeden ayrlmt. te bu ziyaret esnasnda Atatrk Fethi Beye, Trkiyenin dardan grn zerindeki fikirlerini sormu ve tek partiyle ynetilen lkelerdeki rejime, batda demokrasi denilebilmesinin mmkn olmad cevabn almt. Fethi Bey, bilhassa ekonomik tedbirler ve sosyal slahat zerinde duruyordu. Mustafa Keml, Fethi Beyle yapt grmeler sonunda bir muhalefet partisi kurmasn istedi. Kendisi cumhurbakan olduu iin, Halk Frkasn genel bakan vekili olarak fiilen yneten Bavekil smet Paaya da konuyu amt. Onun da, Fethi Beyin bakanlnda kurulacak bir muhalefet partisinin gerekliliini benimsemesiyle dnce gerekleti. Gazinin huzurundaki toplantda u temel esaslar zerinde anlalmt: Fethi Bey, Cumhurreisi ve Halk Frkas umum reisi olan Gazi Mustafa Keml Hazretlerine bir mektup yazacakt. Bu mektupta daha somut tedbirlerle, meselelerin ksa zamanda gzel sonulara eriebilmesi iin, muhalefet frkalarnn kurulmas lzumundan bahsedecek, dncesinin onaylanmasn ve kiisel yarSayfa 87 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
dmlarn isteyecekti. Bu yardm (mzaharet) tabiri, zellikle kullanlmt. nk istisnasz hi kimse, Gazinin onay ve yardm olmadan byle bir giriimin geleceinden mitli olamazd. lerinde Kzm Karabekir, Ali Fuat, Refet, Cafer Tayyar, Rauf, Dr. Adnan gibi Mill Mcadele devrinin sekin ahsiyetlerinin bulunduu Terakkperver Cumhuriyet Frkasnn bana gelenler herkes tarafndan biliniyordu. Gazi Fethi Beye olumlu cevabn vermi, cumhuriyetilik ve laiklik gibi iki esas kymet zerindeki somut ball kendisince bilinen muhatabnn yeni giriiminde vatan ve rejim iin byk faydalar grdn aklamt. Kamuoyunun nndeki bu yazmalar olayn resmi cephesini yaparken, Gazi, Nuri Conker gibi ocukluk arkada ve sofrasnda her olay cesaretle ortaya atabilen yaknn, yeni frkann genel sekreterliine getirdi. Tahsin zer, Aaolu Ahmet, Mehmet Emin Yurdakul gibi eitli ynleriyle sevdii ve deer verdii kimseleri de, yeni frkann saflarna soktu. Yalovada verilen bir baloda, henz ad konulmam frkaya ismi de kendisi buldu. Serbest Cumhuriyet Frkas... Bu isme Ali Fethi Bey, laik kelimesini de ekledi, partinin resm ad Serbest Laik Cumhuriyet Frkas oldu. (12 Austos 1930) Yeni frkann kurulaca sylentilerinin kmasyla balayan alaka, gittike yaylm, basn olaya ok geni yer vermiti: Daha ilk gnlerde, kaderlerini Halk Frkasna balam olanlarn dndakiler, Serbest Frkay destekler havaya girmilerdi. Yeni bir muhalefet frkasnn kuruluu haberi, btn yurtta byk ilgi grd. Durgunluktan bunalan dnceler, Gazinin ok yakn ve ok eski bir arkadann omuzlad giriimle geni nefes alm, Halk Frkasna ball ve yaknl tartlmaz kimseler bile yeni frkann saflarna gemeye balamlard. Bir ay iinde hemen hemen btn illerde partinin ynetim kurullar tamamlanmt. Sebepler ne olursa olsun, muhalefete gsterilen derin ve kkl ilgi, iktidar evrelerinde, ok tabii olarak tepkiyle karland. Partinin program yaynlannca, bu tepki kiisellik snrlarn aarak, devlet ynetimi ve felsefesindeki ayrmlarla kendini gsterdi. Yeni frka, bilhassa ekonomik doktrin bakmndan Halk Frkasnn ar devletilik anlay nnde liberal ve serbest giriimci idi. Fethi Bey, Sayfa 88 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
bunu, klsik liberalizm nazariyelerinden ayryor ve zgrlk demokrasi olarak niteliyordu. Kuruluuna bylesine byk mitler balanan ve Gazinin gerekten gnlden ideali olan ok partili gerek demokratik dzenin sonu, hi de balangc gibi olmad. Fethi Beyin zmire yapt yolculuk, sert ve kanl gsterilere sebep oldu. Gsteriler srasnda, devrimlerin henz kanun maddelerinin snrn aamad da anlald. Bu durum, yeni frkay rejim iin tehlikeli grenlere tezlerinin doruluunu ispat yolunda dayanak oldu. Basnda ar ve kiilik haklarna tecavze varan tartmalar da balamt. Muhalefetin grd ilgi, yeni yeni gazete ve dergilerin kmasna imkn veriyordu. Serbest Frkadan bir buuk ay sonra. Ahal Cumhuriyet Frkas ve ondan gn sonra da bir snf havas tayan Amele ve ifti Frkas kuruldu. Bylelikle yasal haklardan yararlanmak isteyen ayr grlerin siyas frka ats altnda toplanma devrine girilmi oluyordu. Her yeni hareket, ekseni etrafnda ilgi grrken iktidarn varl da zayflyor, hi olmazsa byle grlyordu. Yeni frkann, vatanda ilk defa kadnlarn da tek dereceli olarak katld belediye seimlerine girmesi, kadersiz sonular verdi. Cana mal olan kanl olaylar kt. 17 kiilik Serbest Frka kadrosu ile 226 sandalyeye sahip Halk Frkas arasnda Mecliste ok sert tartmalar geti, iktidar, muhalefeti gericilie, inklp dmanlarna, hatta eriatla ve saltanat zlemcilerine taviz vermekle sulad. Tenkitlere ahsen cevap veren Fethi Bey, bu ithamlar reddederken, lkede rejim dmanlnn olmad, halkn sknt ve dert iinde olduunu, ortadaki olaylarn bu geree balanmas tezini savundu. Fakat bu arada, memleketin huzurunun da gittike bunalml safhaya girdii grlyordu. Gazi, bir gazetede yaynlanan ak mektuba verdii cevapta, Halk Frkasnn umum reisi olduu yolundaki kararn aklad. Bu, yaklaan milletvekili seimlerinde, Gazinin ilk gnlerdeki tarafsz durumunu muhafaza edemeyeceinin belirtisiydi. Fethi Bey, olaylarn yaratt durumu frkasnn geleceinden nce, memleketin huzurunun icab olarak ele aldn ve hadiselerin kendilerini Mustafa Kemlin karsna ittiinin anlalSayfa 89 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
d gerekesiyle Serbest Frkay kapatmaya karar verdiklerini tekilta bildirdi. Arkadalarnn hepsi Halk Frkas saflarndan, Gazinin iaret ve onayyla ayrlm kiilerdi. ou, yine Halk Frkasna dndler. Fethi Bey de, bir sre sonra, Londra Bykelilii grevine gitmek zere lkeden ayrld. ok ksa mrl olan Serbest Cumhuriyet Frkas denemesi, Halk Frkas iktidarna benzer giriimler sonucunda halk kitlelerinin iinde bulunduklar elverisiz artlar dolaysyla, benzer hadiselerin meydana gelecei hakikatini anlatmas olmutur. Cumhuriyetin ilanndan yedi yl gemi olmasna ramen sanayileme hamlesi balayamamt. Btn dnyay saran buhran, endstrilememi, lkesinin sahip olduu hammaddeleri deerlendirememi, ald sattndan ok olan lkede byk skntlar yaratmt. Vergiler ar ve adaletsizdi. Aar kaldrlm olmakla beraber, kylnn vastal ve vastasz dedii verginin oran ve klfeti, aar aratmyordu. Grnr isizliin yannda, i alan bulunmamasndan doan isizlik, geim artlarn ok arlatrmt. Serbest Frkann kapatlndan sonra Gazi uzun bir yurt gezisine kt ve kesin kararla dnd: Memleket, ne pahasna olursa olsun en ksa zamanda sanayileecekti. Menemen Olay (23 Aralk 1930) Menemende 23 Aralk 1930da patlak veren ve eyh Sait syanndan sonra en byk irtica ayaklanma kabul edilen olayda, retmen Astemen Mustafa Fehmi Kubilay eriat isteyenler tarafndan ba kesilerek ldrlmtr. Olayn elebas mehd olduunu iddia eden Giritli Mehmet (Dervi Mehmet) adnda Nakibend tariktna bal biriydi. 7 Aralkta yanndaki mridleriyle (Giritli Hasan olu Mehmet, Osman olu amdan Mehmet, Hasan olu St Mehmet, Emrullah olu Mehmet, Nalnc Hasan ve akr olu Ramazan) Manisadan yola kan Dervi Mehmet, 23 Aralk sabah, gn doarken Menemene ulat. Belediye Meydannda evresine toplad yaklak yz kiiyle zikrederek eriat ilan etmeye kalkt. Meydandaki kalabaln bir blm bu arya uyarken, bir blm de seyirci kalmtr.
Sayfa 90 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Emrindeki askerleriyle sabah eitimine kmak zereyken isynclara mdahale etmeleri iin olay yerine gitmeleri emredilen Mustafa Fehmi Kubilay, mermi almadan isynclarn topland alana geldi. Askerlerine sng taktrp beklemelerini syleyerek, kendisi eyh Mehmedin yanna gidip yakasn tutarak silahn brakmasn istedi. Bu esnada isync kalabalktan alan atele Kubilay yaralanr ve yaral vaziyette camiye snmak isterken ikinci bir atele srtndan vuruldu. Bu esnada yannda bulunan adamndan ban alan Dervi Mehmet Kubilayn kafasn kesti. Kubilayn kesik ban orada bulunan bir elektrik direine iple balayan asler zikr yapmaya devam ettiler.52 Bu srada Alaydan gnderilen kuvvetler olay yerine yetiirler. Eylemcilerin ate amas zerine atma kar. Beki Hasan ve Beki evki ehit olurlar. Eylemcilerden mehd Mehmet, amdan Mehmet ve St Mehmet lr, Emrullah olu Mehmet Emin yaral olarak ele geirilir. Kargaadan yararlanarak kaan Nalnc Hasan ile Ali olu Hasan da ertesi gn Manisada yakalanrlar. 27 Aralkta, ileri Bakan kr Kaya ile Ordu Komutan Fahrettin Paa (Altay) stanbula giderek Dolmabahe Saraynda Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemle olay hakknda bilgi verdiler. Mustafa Keml Paa, 28 Aralkta orduya gnderdii basal mektubunda yle diyordu: Menemende yaknlarda meydana gelen gericilik giriimi srasnda Yedek Subay Kubilay Beyin grevini yaparken ldrlm olmasndan dolay Cumhuriyet ordusuna basal dilerim. Kubilay Beyin ehit edilmesinde gericilerin gsterdii vahilik karsnda Menemendeki halktan bazlarnn alkla onaylamalar, btn cumhuriyeti ve vatanseverler iin utanlacak bir olaydr. Vatan savunmak iin yetitirilen, iteki her politika ve ayrln dnda ve stnde saygn bir konumda bulunan Trk subaynn, gericiler karsndaki yksek grevinin yurttalar tarafndan yalnz saygyla
52Menemen
Cumhuriyet Savcs, Savc Yardmcs ve Hkmet Tabip Vekilinin hazrladklar raporda, Kubilayn lm yle tespit edilir. Gazez Camisi giriinin sol tarafndaki bahede arkas st yatk, sa tarafnda kasaturas knndan ekik bir halde, elbiseleri kanl, ba boynundan ayrlm ve etrafndaki toprakta ok fazla kan lekeleri bulunan, tahminen 25 yalarnda, zerinde hki renkte asker elbise olan; orta boylu, kumral benizli, salar az aarm cesedin, Menemende 43 nc Alay 1 nci Tabur 3 nc Blk Takm Komutan Yedek Subay zmirli Hseyin olu Kubilay olduu anlalmtr.
Sayfa 91 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
karlandna kuku yoktur. Menemende halktan bazlarnn hatalar btn millette acya sebep olmutur. Saldrnn acln tatm bir kesime gen ve kahraman Yedek Subayn urad saldry, milletin bizzat Cumhuriyete kar bir ldrme giriimi olarak kabul ettii ve cretkrlarla, destekileri, ona gre takip edecei kesindir. Hepimizin dikkati bu sorundaki grevlerimizin gereklerini duyarllkla ve gerektii biimde yerine getirmee yneliktir. Byk ordunun kahraman gen subay ve Cumhuriyetin idealist retmenler topluluunun deerli yesi Kubilayn temiz kan ile Cumhuriyet, hayatn tazelemi ve kuvvetlendirmi olacaktr. 31 Aralk 1930da toplanan bakanlar kurulu, Menemen ilesi ile Manisa ve Balkesir merkez ilelerinde bir ay sre ile skynetim ilan edilmesine karar verdi. Skynetim komutanlna 2. Ordu Kumandan Fahrettin Paa (Altay), Divan- Harp Reisliine 1. Kolordu Komutan Vekili Mulal Mustafa Paa53 atand. Olay 1 Ocak 1931de Denizli Milletvekili Mazhar Mfit (Kansu) ve arkadalarnca verilen soru nergesiyle TBMM Gndemine getirildi. Soru nergesini Babakan smet Paa (nn) cevaplandrd. Daha sonra Skynetim ilanna ilikin nerge tartld ve oybirliiyle kabul edildi. 7 Ocak 1931de ankayada, Mustafa Keml Paa bakanlnda, Babakan smet Paa, Meclis Bakan Kzm Paa (zalp), Skynetim Komutan Fahrettin Paa (Altay), ileri Bakan kr Kaya ve Milli Savunma Bakan Zeki Beyin (Apaydn) katldklar bir toplant yapld ve Menemen Olay btn ynleriyle ele alnd. Olayn gerici nitelikte, dzenli ve siyasi olduu grne varld. Skynetim mahkemesi, 105 san 15 Ocak 1931de yarglamaya balad. Durumalar, 25 Ocakta sona erdi ve 105 sanktan 37si iin lm cezas verildi. 6snn lm cezas ya haddi nedeniyle 24 yl idama bedel hapis cezasna evrildi. Dier sanklardan 20sine bir yl, 14ne yl, 6sna 15 yl, birine 12,5 yl hapis cezas verildi, 27 sank beraat etti.
Mulal Mustafa Paa, Mulal Olay olarak tarihe geen olayn da kahramandr. Mulal, 30 Temmuz 1943de Van'n zalp ilesinde, Trkiye-ran snrnda asayisizliin egemen olmas nedeniyle kaymakamn verdii bilgi zerine 33 kylnn kuruna dizilmesi olaynda sorumluluu olduu gerekesiyle yarglanarak idama mahkum olmu, ald ceza ya nedeniyle 20 yl hapis cezasna evrilmi, Asker Yargtay karar bozmu, ancak ikinci yarglamay gremeden Aralk 1951'de hapishanede lmtr.
53
Sayfa 92 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Karar, 31 Ocak 1931de TBMMye sunuldu. Ayn gn Adalet Komisyonunda grld. Komisyon, 31 lm cezasndan 28ini onaylad. 2 kiinin lm cezasn 2 yl hapis cezasna evirdi. Bir kiinin cezas da, lmesi nedeniyle kalkt. TBMM Genel Kurulu, 2 ubat 1931de cezalar onaylad. lm cezalar 3 ubat 1931de yerine getirildi. Skynetim, 28 ubat 1931de Manisa ve Balkesirden, 8 Mart 1931de de Menemenden kaldrld. Skynetim, 28 ubat 1931de Manisa ve Balkesirden, 8 Mart 1931de de Menemenden kaldrld.
Olaylarn meydana geldii alan. (Cumhuriyet Gazetesi 17 Ocak 1931)54 Halkevlerinin Kurulmas (19 ubat 1932) Atatrk byk ve kkl hareketlerin felsefesine sahip kltr kurulularna daima deer verirdi. Cumhuriyetin ideolojisini yayacak ve aydnlarla halk arasndaki kopukluu giderecek temel kurulularn lzumuna inanarak 19 ubat 1932de halkevlerini kurdu. Mill Mcadele kadrosu, ounlukla Trk Ocakl idiler. kinci Merutiyetin Trk milliyetiliini kimsesiz ve sahipsiz bulduu gnlerde kurulan Trk Ocaklar, erefli bir hizmetin sahibiydi. Cumhuriyetten sonra da atlar altnda sekin vatan evlatlarn toplayan bu temel varln, deien artlara uyumu yerine, tarih grevini ta-
54
http://www.belgenet.com/1930/kubilay-01.html
Sayfa 93 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
mamlam saylmas tercih edildi, hizmet alanndan ekildi; yerini Halkevlerine brakt. Halkevleri, 7 alma koluyla hizmete girdi. Kurulu, Halk Frkasnn kltrel ve sosyal alandaki uygulaycs grnmndeydi. lk zamanlarda ounlukla partinin il ve ilelerdeki binalarnda alt. Daha sonralar kendisine has ve bilhassa ky, sahne, eitli el sanatlarnn ats altnda toplanabilecei yaplara sahip oldu. Halkevlerinin ilk yllarda baarl olduu grld. Fakat o da millet mekteplerinin yazma-okuma seferberliinin urad akbet gibi, zamanla tavsad. Tek parti sisteminin kalpl iine girdi. Btn bu boluklara ramen hi ele alnmam kltr alanlarnda dikkatli ve inanl bir almayla neler yapabilecei yolunda somut ve aydnlatc bir gsterge oldu. Halk Evleri, halkn genel kltr seviyesini ykseltmek iin Cumhuriyet idaresinin giritii nemli projelerden biridir. 1931de 14 ilde birden kurulan Halk Evleri, Jn Trkler devrinden gelen Trk Ocaklarnn yerine gemiti. Ancak Halk Evlerinin, kltrel amalarn gerekletirmekle beraber, Halk Partisinin organ roln oynadklar da bir gerektir. Halk Partililer, 1947 Kurultaynda bu konuda cereyan eden uzun tartmalardan sonra Halk Evlerini btn halkn yararlanabilecei kltr tesisleri haline getirmek kararn verdilerse de bu karar uygulamadlar. Bununla beraber Halk Evlerinin siyas grevlerine son verildi. Halk Evlerinin dorudan doruya komnist propagandas yapt ileri srlmemise de, bunlarn Sovyet Rusyada mevcut benzer bir projeden ilhm ile kurulduklar iddia edilmitir. Bir gazeteci Sovyet Rus Halk Evlerinin dorudan doruya komnist propagandas yapt ileri srlmemise de, bunlarn Sovyet Rusyada mevcut benzer bir projeden ilham ile kurulduklar iddia edilmitir. Bir gazeteci Sovyet Rusyay dolarken oradan Narondi Dom denilen Halk Evlerini grm ve Trkiyede de bunlarn benzerinin kurulmasn teklif etmi. Trkiyede Halk Evlerinin bylece meydana getirildii belirtilmitir. Bu eit bir tenkit, Halk Evlerinin Atatrk devrinde Trkiyenin kltrel kalknmasnda oynad faydal rol ok azaltm oluyordu. Demokrat Parti iktidara geince Halk Evleri binalarnn byk ksm Halk Partisinin bunlar devlet paras ile yaptrd ve parti namna tescil ettirdii gerekesi ile msadere edildiler. 5830 sayl kanunla Halk Evleri Hazineye intikl etti. BiSayfa 94 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
nalar da eitli amme amalarna tahsis edilmi olarak kullanldlar. Halk Evlerinin kapatlmas ile halkn sosyal gelimesini hedef tutan ok faydal bir devrime son verilmi oldu55. Din Alanda Gelimeler Harf devriminden sonra mukaddes kitaplarn, bata Kuran- Kerimin basm hizmetini Diyanet leri Bakanl ele alm; bu arada Kuran- Kerim in Trke melinin aslna mmkn olduunca uyabilmi basm baarlmt. Daha sonra, Ezann Trke okunmas kararlatrld. Bu yolda Diyanet leri Bakanl uzun ve dikkatli incelemelerde bulundu, din bakmndan hibir saknca olmad sonucuna varlarak 18 Temmuz 1932de Ezann Trke okunmasna baland. Atatrk, 29 Ekim 1923te kendisiyle gren Fransz muhabiri Maurice Pernotya verdii demete, yazarn sorusu zerine yle demitir: Trk milleti daha dindar olmaldr, yani btn sadelii ile dindar olmaldr, demek istiyorum. Dinimize bizzat hakikate nasl inanyorsam, buna da yle inanyorum. uura muhalif, Terakkye mani hibir ey ihtiva etmiyor. Halbuki, Trkiyeye istiklalini veren bir Asya milletinin iinde daha kark, suni, itikdt- batldan ibaret bir din daha vardr. Fakat bu cahiller, bu acizler sras gelince, tenevvr (aydnlanma) edeceklerdir. Onlar ziyaya (a) takarrp (yaklama) edemezlerse kendilerini mahv ve mahkm etmiler demektir. Onlar kurtaracaz. Grlyor ki Atatrk saf, temiz ve sade bir din anlay istemektedir. slam dinine sonradan girmi her trl safsata, hurafe ve bo inanlara kar aklc bir din anlayn benimsemitir. Bunun ilk admn da Kuran- Kerimin milletin btn fertleri tarafndan okunup anlalabilmesini salamakla atmtr. Cumhuriyetin kuruluundan iki yl bile gemeden 21 ubat 1925 tarihinde Meclisteki bte mzakereleri srasnda Kuran- Kerimin meal ve tefsirinin, Hadis-i erif tercmelerinin devlet imknlaryla yaptrlmas iin talimat vermitir. Bunun zerine mealin Mehmet Akif Ersoy, tefsirin Elmall Hamdi Yazr, hadis tercmelerinin de Kamil Miras tarafndan yaplmas kararlatrld. Ancak, Mehmet Akif bilahare bu grevi brakarak
55
Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, stanbul 1967, s. 323
Sayfa 95 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
ald avans iade etmi, hem meal hem de tefsir yazma ii Hamdi Yazr tarafndan yaplmtr. Atatrk eyh Sait Ayaklanmasnn bastrld, adalama ve modernleme adna yaplan inklplara ynelik itirazlarn artt bir dnemde slamiyetin temel kayna olan Kurann yeniden yorumlanmasn istedi. Atatrk maddeler halinde nasl bir tefsir istediini ortaya koydu56. Bu yedi madde daha sonra Diyanet leri Riyaseti ile Elmall Hamdi Yazr arasnda imzalanan protokole kondu. Atatrk, Diyanete gnderdii yazda zellikle iki maddenin zerinde duruyordu. Yeni tefsir Ehli Snnet itikadna ve Hanefi mezhebinin grlerine gre hazrlanacakt. Dier bir istei de ibret ve t mahiyeti tayan ayetlerin genie izah edilmesi idi. Atatrk, hkm ieren ayetlerin de Trk-slam gelenei gz nnde bulundurularak yorumlanmasn arzu ediyordu. Elmall Hamdi Yazrn hazrlad 9 ciltlik tefsir 1935 ylnda, Kamil Miras tarafndan hazrlanan Sahh-i Buharnin Muhtasr- Tecrid-i Srih isimli hads kitab Muhtasr- Tecrid-i Srih Tercemesi ve erh ismiyle 12 cilt halinde 1928 ylnda yaymlanmtr. Atatrk, Kurann Trkeye evrilmesinin u gerekeyle yapldn anlatyor: Trk, Kurann arkasndan kouyor, fakat onun ne dediini anlamyor. inde neler var bilmiyor ve bilmeden tapnyor. Benim maksadm, arkasndan kotuu kitapta neler olduunu Trk anlasn. Ayrca bu gerekeyle hutbelerin de Trkelemesini salamtr. Ona gre hutbe demek, nasa (insanlara) hitap etmek, yani sz sylemek demektir.
561.
yetler arasnda mnasebetler gsterilecek, 2. yetlerin nzl (ini) sebepleri kaydedilecek, 3. Kraat-i Aere'yi (10 okuma tarzn) gememek zere kraatler hakknda bilgi verilecek, 4. Gerektii yerlerde kelime ve terkiplerin dil izah yaplacak, 5. tikadda ehl- snnet ve melde Hanef mezhebine bal kalnmak zere ayetlerin ihtiva ettii din, er', hukuk, ictima ve ahlak hkmler aklanacak,6. yetlerin im ve iarette bulunduu ilmi ve felsefi konularla ilgili bilgiler verilecek. zellikle tevhd konusunu ihtiva eden ibret ve t mahiyeti tayan ayetler genie izah edilecek, 7. Konuyla dorudan ya da dolayl ilgisi bulunan slm Tarihi olaylar anlatlacak, 8. Batl melliflerin yanl yaptklar noktalarda okuyucunun dikkatini eken noktalar konularak gerekli aklamalar yaplacak. Eserin banda Kur'an hakikatn aklayan ve Kur'an'la ilgili nemli konular izah eden mukaddime (nsz) yazlacak.
Sayfa 96 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Minberler halkn beyinleri, vicdanlar iin bir iyilik, doruluk ve bir aydnlanma kayna olmutur. Byle olabilmek iin minberlerden yanklanacak olan szlerin bilinmesi, anlalmas, sanat ve ilim gereklerine uygun olmas gerekmektedir. Deerli hatiplerin siyasi ve toplumsal olaylar ve medeni durumlar ve gelimeleri her gn izlemeleri zorunludur. Bunlar bilinmedii takdirde halka yanl bilgiler verilmi olur. Bundan dolay, hutbeler tamamen Trke ve an gereklerine uygun olmaldr. Ve olacaktr szleri, onun bu dncesini yanstmaktadr. te yandan ada kstaslarn slm diniyle ilikilerini ve uyumluluu hakikatini kavram ve vatandalara anlatabilecek yetenekte din adamlar yetitirilmesi zorunluluu da unutulmad. lahiyat Fakltesi57nin kurulmas kararlatrld ve mam-Hatip okullar ald58. niversitelerin Kurulmas (1 Austos 1933) Osmanl dneminin son yarm yzylnda tercih edilmi olan Fransz kltr sistemine uygun olarak, 1909-1916 arasnda, yksek retim kurulular, Darlfnn (Fenler Evi) ats altnda toplanmt. Fakat bu kurulular er eitim ve retimin devam niteliinde medrese adyla da anlyordu. Tp medresesi, Hukuk medresesi gibi. Batnn, svire ve Belika gibi, snrlan iinde eitli etnik topluluklarn kaynat ve hatta yksek renim kurumlarnda eitli dillerle renim yaplan lkelerden uzmanlar getirildi ve incelemeler yaptrld. Bunlarn sonucu olarak 1 Austos 1933te, Osmanl Darlfnnu, yerini stanbul niversitesine brakt. niversite retim yelerinin tad mderris unvan yerine profesr ve kademeleri benimsendi. Medrese yerine faklte dendi. Her akademik
57Tevhd-i
Tedrisat Kanunuyla, ayn madde iinde mam-Hatip mektepleri ile birlikte lhiyat Fakltesi almas da hkme balanmtr. Bylece ilk lhiyat Fakltesi 1924 ylnda Darlfnn bnyesinde alm ve retime balamtr. Ancak mam-Hatip mekteplerinin dt akbetten lhiyat Fakltesi de kurtulamam 1933 ylnda kapanmtr. Onun yerine Edebiyat Fakltesinin bnyesinde slam limler Enstits kurulmu, ancak o da retim kadrosunun dalmas zerine 1936 ylnda faaliyetine son vermitir. Okullarda laik eitime gei kapsamnda karlan Tevhid-i Tedrisat Kanunuyla birlikte medreseler kapatld. Laiklii yeni benimseme aamasnda olan bir toplumda din eitiminin gerekliliine inanan Mustafa Keml Atatrk, medreselerin yerine drt snfl 29 adet imam hatip okulu at. Bir yl sonra imam hatip says 26'ya, iki yl sonra 20'ye, yl sonra da ikiye dt. 1929-30 retim ylnda ise son kalan imam hatip okullar da kapatld.
58
Sayfa 97 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
derece iin belirli klk, kyafet kabul edildi; kz-erkek ayrm kaldrld, devlet merkezi Ankarann en ksa srede faklte ve blmleriyle tam bir niversiteye sahip olmas iin harekete geildi. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi kuruldu. O gnlere kadar ilkretimin yabanc ve aznlk okullarnda da yaplmas mmkn oluyordu. 23 Mart 1931de kabul edilen bir kanunla, Trk ocuklarnn ilkretimlerini Trk okullarnda yapmas kararlatrld. Aznlk okullarna Trke dersler kondu ve lkede kltrn btnl saland. Soyad Kanunu (21 Haziran 1934) Feodal dzenden Cumhuriyete kadar aile yapsnda devam eden nvan ve lkplarn ou, saltanattan kalan mevk ve makamlarn ifadesiydi. Bunlarn yerlerinde kalmas, eitlik ilkeleriyle badamyordu. Ayrca devlet kaytlarnn tutulmasnda ve dzgn yrtlmesinde de sorunlarla karlalyordu. Bunun iin nce soyad kanunu karld. Bu kanuna gre her aile reisi bir soyad olacakt. Ayrcalk ifade etmemek artyla bu adn, mensup olduu ailenin eskiden beri kulland ad olmasnda da yasaklama yoktu. Byle olmayanlar, anlam ve syleyi olarak tercih ettikleri bir has ismi, soyad olarak alabileceklerdi. Kanun 21 Haziran 1934te kabul edildi. 24 Haziran 1934te yrrle girdi. Tatbiki iin de bir yllk sre tannd. 24 Kasm 1934te Gazi Mustafa Kemle, kiiliine ve milletine hizmetlerine en yarar bulu olarak Atatrk soyad verildi. yle ki, bundan sonra asl ad olan Mustafa Keml nadir olarak kullanlmaya baland. Kendisi de imza olarak K. Atatrk kulland. 26 Kasm 1934te lkp ve nvanlar kaldrld. Kadnlara seme ve seilme hakknn verilmesi (5 Aralk 1934) 1934 ylnn son aynda, 5 Aralk 1934te Trk kadnna seme ve seilme hakk verildi. Dnyann birok Batl lkesinde tannmam olan bu hakkn verilmesi, Atatrk devrinin en byk ve anlam gerei gibi kavrand takdirde geni sonular verecei phesiz olayyd. Kanunun gerekesi, aradan 76 yl gemi olmasna ramen bugn de ibretle hatrlanmaya deer. Trk milletinin gemi devirlerinde kadnn sekin ve imtiyazl yeri hatrlatlyor, daha Sayfa 98 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
sonra kafes arkasna itilmi kadnn genel varlktan kopuundaki ac kler sralanyor, Trk kadnnn rkna has meziyetleri iinde erkei ile her alanda eitlii ispatlanyor ve lkenin her karar devrinde olduu gibi mill mcadele gnlerinde de kadnn hizmet rnekleri hatrlatlarak, rejimin Trk kadnna kran borcunu deme gnnn geldiine iaret ediliyordu. Kadna seme ve seilme hakk, yaklam olan milletvekili seimleri dolaysyla zellik tamaktayd. Kadnn bugnk gibi her hizmet alannda yetimemi olmasna ramen eitli sahalarda emeklerini tescil etmi sekin Trk kadnlar, Cumhuriyet Halk Frkasnn adaylar olarak stelerde yer aldlar. 18 Trk kadn 18 ayr ilde milletvekili seilerek Meclise katld. bretle hatrlanmaldr ki, aradan 76 yl gemi olmasna, ok partili devre girmemize, kadnn baz sahalarda erkeinden nde bulunmasna ramen, o seimlerden yani Atatrk devrinden sonra parlamentoda kadn says, devaml gerileme gsterdi. 1923-1932 Yllar Arasnda Trkiyenin D Politikas 1. TrkiyeYunanistan likileri: Lozan Antlamas ile Trkiye ve Yunanistan arasnda bar salanmt. Ancak iki devlet arasnda zmlenmesini bekleyen birok sorun bulunuyordu. Bunlar ierisinde en nemlisi ise, Trkiyede kalan Rumlarla, Yunanistanda kalan Mslmanlarn deiim (mbadele) sorunu idi. Aslnda bu sorun, Lozan Konferansnda ele alnm ve Trkiye ile Yunanistan arasnda 30 Ocak 1923de bir szleme ve protokol imzalanarak, nispeten kolaylkla zmlenmi ve bir formle balanmt. Buna gre; 1 Mays 1923den itibaren, Trkiyede kalan Rumlarla, Yunanistan snrlar ierisinde kalan Mslmanlarn deiimine balanacakt. Yalnz, 30 Ekim 1918den nce stanbul belediye snrlar ierisine yerlemi bulunan Rumlarla, Bat Trakyann Trk halk bu deiimin dnda kalacaklard. Bu szlemeye gre, bu deiimi salamak zere, bir uluslararas Karma Komisyon kurulacakt. Komisyon, Trk ve Yunanl yelerle, 1914-1918 Savana girmemi devlet uyruklarndan Milletler Cemiyeti tarafndan seilecek yelerden oluacakt ve bir tarafsz bakan bulunacakt.
Sayfa 99 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Nitekim bu Karma Komisyon, Ekim 1923den itibaren almalarna balad. Komisyon, 4 Trk, 4 Yunanl ve 3 de tarafsz olmak zere 11 yeden meydana gelmiti. Ancak ilk anlardan itibaren, szlemede yer alan stanbulda yerlemi deyimi, Komisyonun Trk ve Yunanl yeleri tarafndan farkl yorumlandndan, arada anlamazlk kt. Trk yeleri, stanbulda 30 Ekim 1918den nce yerlemi bulunan kimselerin Trk kanunlarna gre saptanmasnn gerektiini ne srdler. Buna karlk, stanbulda daha ok Rumun kalmasn isteyen Yunanl yeler ise, szlemede Trk ve Yunan kanunlarna bu hususta bir atf yaplmadn, bu bakmdan 30 Ekim 1918den nce her ne ekilde olursa olsun stanbulda bulunan Rumun yerlemi saylmas gerektiini ileri srdler. Karma Komisyonun bu konuda bir zm yoluna varamamas zerine, anlamazlk Milletler Cemiyetinin tavsiyesi ile La Haye Daimi Adalet Divnna gtrld. Fakat, divnn, 21 ubat 1925de, yerlemi deyimi hakknda yapt yorum, anlamazl gideremedi. Bu durum da, Trk-Yunan ilikilerini gerginletirdi. Yunanistann Bat Trakya Trklerinin mallarna el koyarak, buralara Trkiyeden gelen Rumlar yerletirmesi, buna karlk olarak da Trkiyenin stanbul Rumlarnn mallarna el koymas, iki devlet arasndaki gerginlii daha da oaltt. Bylece Deiim sorunu iki devletin siyas ilikilerini de etkileyen bir nitelik alm oldu. Bunun zerine Trkiye ile Yunanistan arasnda, sorunu siyas ynden zmlemek amacyla, Atinada 1 Aralk 1926da bir antlama imzaland. Bu anlamayla, deiim ile bunlarn tanabilir ve tanamaz mallar hakknda yeni baz kurallar saptand. Fakat bu antlamann uygulanmas ve yrtlmesinde de eitli zorluklarla karlald. Bu arada 1925 ylnn yaznda ilk Trk elisi Atinaya gnderildi. 1926da imzalanan Trk-Yunan Antlamasna ve karlkl olarak Ankara ve Atinada elilik kurulmasna ramen, iki lke arasndaki ilikilerde gerginlik devam etti. Ancak Yunanistann, bu gerginliin zellikle kendisine verecei siyas ve ekonomik zararlar grerek, bunu gidermeye almas ve buna Trkiyenin karlk vermesi zerine ilikilerde yumuama balad. Bunda Mustafa Keml (AtaSayfa 100 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
trk)n ve Venizelosun gayretleri nemli rol oynad. Dier taraftan talya, bu sralarda Dou Akdenizde Trkiye ve Yunanistan iine alan bir dostluk ve ittifak sistemi kurmak istiyordu. Bu bakmdan da Trkiye ile Yunanistan arasndaki sorunlarn zmlenmesin de yarar grlyordu. Bunlarn sonucu olarak Trkiye ve Yunanistan, Deiim sorununu zmlemek zere, Ankarada 10 Haziran 1930da bir antlama imzaladlar. Buna gre; geldikleri ve doduklar yer ne olursa olsun, stanbuldaki Rumlarla, Bat Trakyadaki Trklerin hepsi yerlemi sayld. Ayrca iki lkenin aznlklarna ait mallar konusunda yeni dzenlemeler getirildi. 10 Haziran 1930 Antlamas ile Trkiye ve Yunanistan arasnda srncemede kalm ve anlamazlklara neden olan deiim sorunu zmlenmi, iki komu devlet arasndaki ilikilerde yeni bir dnem balam oldu. Bunun sonucu olarak, Yunanistan Bakan Venizelos Trkiyeye davet edildi. Bunun zerine Venizelos, 27-31 Ekim 1930da Ankara ve stanbulu ziyaret etti. Bu ziyaret srasnda da Trkiye ile Yunanistan arasnda, 30 Ekim 1930da, Ankarada Dostluk, Tarafszlk, Uzlama ve Hakem Antlamas; Deniz Kuvvetlerinin snrlandrlmas hakkndaki Protokol; kmet, Ticaret ve Seyr-isefin Szlemesi imzaland. Bu sonuncu szleme, iki taraf uyruklarna kendi lkelerinde birok ayrcalklar tanmaktayd. Bylece, 1930 yl ierisinde Trkiye-Yunanistan ilikileri dzelmi ve bir dostluk dnemine girmi oldu. 2. Trkiye-ngiltere likileri: Bilindii gibi, zellikle 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren ve I. Dnya Sava ile sonrasnda Trklerle en ok uraan devlet, ngiltere olmutu. ngilterenin bu tutumu Lozan Bar Konferansnda da srmt. Ancak Lozan Bar Antlamasnn yaplmas, Trk-ngiliz ilikilerinde yeni bir dnemin balangc olarak grlmtr. Bununla beraber, iki devlet arasndaki ilikiler, Lozandan sonra da hemen normale dnmemitir. ngiltere, yeni Trkiye ile eit ilikileri bir sre daha yadrgamtr. Nitekim ngilterenin, 13 Ekim 1923de, Trkiyenin bakenti iln edilen Ankaraya, Bykelisini gndermeyip, stanbulda oturtmakta srar etmesi, bunun ak rneiydi.
Sayfa 101 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Fakat bu dnemde, Trk-ngiliz ilikilerini asl etkileyen ve ekimeye neden olan konu Musul sorunu idi. ngiltere, I. Dnya Sava ierisinde, mttefikleri ile yapm olduu gizli anlamalarla Filistin, rdn ve Irak kendisine alm; Suriye, Musul ve dier baz blgeleri Fransaya brakmt. Fakat Musul ve civarnn Dou ticaret yollarnn gvenliinin salanmas ynnden nemi ve zengin petrol kaynaklarnn bulunmas bakmndan, burasn, Fransaya brakmak istememitir Bu nedenle, savan sonlarnda Musulu ele geirmek iin giriimlerde bulunmu, fakat bunda baar salayamamt. ngiltere, Trklerin elinde bulunan Musulu, ancak Mondros Mtarekesinin 7. maddesine dayanarak, 15 Kasm 1918de igal etmiti. Buna karlk Trkiye, 28 Ocak 1920de iln edilen Misk- Millde, 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Mtarekesi srasnda, Trk snrlar ierisinde kalan topraklar Trk vatan saydndan, Musulu da snrlar ierisinde gryordu. Lozan Bar Konferansnda, Trk-Irak snrnn izilmesi konusu grlrken, smet Paa, Musulun Trkiyeye verilmesini istemi, ngiliz temsilcisi Lord Curzon ise, igalleri altndaki Musulun Irak snrlar iinde kalmas hususunda srar etmitir. Trk temsilcisinin Musulun geleceinin tayin edilmesi iin plebisit yaplmas hususundaki nerisi de, ngiltere tarafndan reddedilmitir. Musul sorunu, Trk-ngiliz ilikilerini gerginletirdii gibi, konferansn almasn da tehlikeye drecek bir ekle dnnce, iki taraf bu sorunun zmn konferanstan sonraya brakmay kabul ettiler. Bunun zerine, Lozan Antlamasnn 3. maddesinin 2. fkrasnda, Trkiye ile Irak arasndaki snrn dokuz ay ierisinde Trkiye ile ngiltere arasnda bar yollarla saptanmas ngrld. Ayrca, belirlenen zaman ierisinde, iki devlet arasnda bir anlama salanamazsa, anlamazlk Milletler Cemiyetine sunulacakt. ngiltere, 5 Ekim 1923de, Trkiyeye bavurarak, Lozan Antlamasnn bu maddesine gre, Musul sorunun grlmesine balanmasn istedi. Yaplan grmeler sonucunda da, Trkiye ile ngiltere arasnda, 19 Mays 1924de, stanbulda, Hali Konferans topland. Ancak, burada da taraflar, Lozan Konferansndaki isteklerinde srar ettiler ve konferans, bir sonu almamadan 5 Haziran 1924te sona erdi. Trkiye, yine Musul ve civarnn Trk snrlar Sayfa 102 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
ierisinde kalmasnda direndi. ngiltere ise, buna yanamadktan baka, Hakkr ilinin yarsn da istedi. ngiltere, Hali Konferans srasnda olduu gibi, Konferanstan sonra da anlamazlk konusu olan Trk-Irak snrnda karklk karmaya alt59. Bunlar da Trkiye-ngiltere ilikilerini iyice gerginletirdi. Bundan sonra ngiltere, sorunu Milletler Cemiyetine gtrd. 20 Eyll 1924de de Cemiyet konuyu grmeye balad ve sonuta, sorunu incelemek zere tarafszlardan meydana gelecek bir Komisyonun kurulmasna karar verdi. Bunun zerine Macar, Belikal ve sveliden meydana gelen bir l Komisyon kuruldu ve bu 13 Kasm 1924de greve balad. Komisyon, incelemelerin sonucunda hazrlad raporu, 16 Temmuz 1925de Milletler Cemiyetine verdi. Bu raporda, Musulda plebisit yaplmasnn imknsz olduu ileri srlerek, Musulun Irakn bir paras saylmas ve Irakn 25 yl sre ile ngiliz mandas altnda kalmas tavsiye edilmekteydi. Ayrca, Mu-sulun Iraka braklmasnn en iyi zm yolu olduu bildirilmekteydi. Komisyonun, ngilterenin istekleri dorultusunda ald bu tavsiye kararlar ve nerileri, Trkiye tarafndan tepkiyle karland ve Cenevredeki Trk temsilcileri geri ekildi. Buna karlk, ngilterenin etkili olduu Milletler Cemiyeti Konseyi, 16 Aralk 1925te, Trkiyenin btn abalarna, kar koymalarna ramen ve Trkiyenin gyabnda, l Komisyonun tavsiye kararlarn aynen kabul etti. Ayrca, Cemiyet Konseyinin Trkiye-Irak snr hakknda verdii kararn taraflar iin balayc olduu akland. Milletler Cemiyetinin, Musulu Iraka brakma karar, Trkiyede byk tepki uyandrd ve ngiliz aleyhtarln daha arttrd. Fakat Trkiye, yesi dahi olmad, ancak siyas bir kurulu olan ve ngilterenin en nfuzlu yesi bulunduu Milletler Cemiyetinin bu kararna kar bir ey yapmad. Balangta direttii halde, daha sonra tutumunu yumuatt. nk uzun ve ypratc bir savatan kmt. eride zm bekleyen birok sorunu vard. Ayrca, Fransa ve talyann da, ngiltere gibi, Trkiyeden istekleri bulunuyordu. stelik d politikada yalnzlk ierisindeydi. Bu durum, Musul sorunu srasnda Milletler Cemiyetinde aka grlmt.
59
Hakkri ve dolaylarnda Nastur, apakurda eyh Sait isynlar.
Sayfa 103 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Bu i ve d nedenlerin sonucu olarak da Trkiye, ngiltere ile grmeye yanat. Sonuta Trkiye, ngiltere ve Irak arasnda, 5 Haziran 1926da, Ankarada, Snr ve yi Komuluk Antlamas imzaland. Bu antlamaya gre; Trkiye ile Irak arasndaki snr, esas itibariyle Milletler Cemiyetinin ald karara uygun olarak, yani Musul Irakta kalacak ekilde olacakt (Madde 1). Taraflar, snr blgesinde birbirleri aleyhinde hi bir propaganda rgtne ve toplantya izin vermeyecekti (Madde 12). Irak Hkmeti, Antlamann yrrle girmesinden itibaren 25 yl sreyle, petrolden elde edecei gelirin %10unu Trkiyeye verecekti (Madde 14). 5 Haziran 1926 Antlamasnn yapld gn, taraflar arasnda teati edilen ve Antlamann bir paras saylan notalarla, Antlamann 14. maddesine yle bir ek hkm getirilmitir : Antlamann yrrle girmesinden itibaren 12 ay iinde, Trkiye Hkmeti, 14. maddede ngrlen %10 hissesini sermayeye evirmek istedii takdirde, Irak Hkmetine haber verecek, Irak Hkmeti de 30 gn iinde, bu maddenin yerini almak zere, Trkiyeye 500.000 ngiliz liras deyecektir. Bylece, Musul sorunu dolaysyla Trk-Irak snr, ngilterenin istedii ve Milletler Cemiyetinin kararlatrd ekilde izilerek zmlenmi oldu. Bundan sonra Trkiye ile Irak arasndaki ilikiler olumlu ynde gelime gsterdi. Fakat Trk-ngiliz ilikileri bir sre daha soukluunu korudu ve ancak 1929dan itibaren gelimeye balad. Trkiye-ngiltere yaknlamas ise, dier Avrupa devletleri tarafndan farkl ekilde karlanmakla beraber, Trkiyenin bu devletlerle ilikilerinde yeni gelimelere yol at. 3.Trkiye-Sovyet Rusya likileri: Trkiye Kurtulu Savan srdrd sralarda, Sovyetler Birlii de hemen hemen ayn devletlerle mcadele halinde bulunuyordu. Bu da iki devleti birbirine yaklatrmt. Bunun sonucunda da, 16 Mart 1921de, Moskovada Trk-Sovyet Dostluk Antlamas imzalanmt. Sovyetler Birlii, Lozan Bar Konferans srasnda da Trkiyeyi ngiltere ve Fransaya kar desteklemi ve Boazlar zerinde mutlak Trk egemenlii tezini savunmutu. Sayfa 104 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Lozan Antlamasndan hemen sonra, Trkiyeyi en ok uratran ve zorlayan Musul anlamazl srasnda, ngilterenin ve Milletler Cemiyetinin tutumu Trkiyeyi Sovyetler Birliine daha ok yaklatrd. I. Dnya Savann yenen devletleri ile Almanyay birbirine yaklatrmak amacyla, 1 Aralk 1925de, Locarno Antlamasnn yaplmas Sovyetleri de Trkiyeye yaklatrmtr. nk bu antlama Almanyay Sovyetlerden uzaklatrmt. Sovyetler, Avrupada meydana gelen bu yeni gruplamay kendilerine ynelmi bir hareket olarak grmlerdi. Bu srada da Milletler Cemiyeti, 16 Aralk 1925de, Musul hakknda Trkiye aleyhine kararn verdi. Bu gelimeler ise iki devleti birbirine daha ok yaklatrd. Bunun sonucunda, 17 Aralk 1925de, Pariste, Trk-Sovyet Tarafszlk ve Saldrmazlk Antlamas imzaland. Buna gre; a. Taraflardan biri aleyhine bir veya birka devlet tarafndan bir saldr olursa, dier taraf birinci devlete kar tarafszln koruyacakt. b. Taraflardan her biri dierine kar her trl tecavzden kanacak, bir veya birka devlet tarafndan dieri aleyhine ynelen bir ittifaka veya siyas nitelikte bir antlamaya, ayn ekilde dier devletler tarafndan giriilecek dmanca hareketlere katlmayacakt. c. Antlamann sresi yl olacakt. Bu srenin sona ermesinden alt ay nce bir tarafa feshedilmedii takdirde antlama bir yl uzatlm saylacakt. ki tarafn karlar gz nnde tutularak yaplan bu antlamadan sonra, iki devlet arasnda politik ve ekonomik ilikiler gelime yoluna girmitir. Ancak, bu dnem iinde Trkiye ile Sovyetler Birlii ilikilerinde baz gr ayrlklar da ortaya kmtr. Trkiye, balangtan itibaren Sovyetlerle ilikilerini komnizmden ayr olarak dnm ve buna gre davranmt. Nitekim Trkiyede komnistlere kar alnan nlemler ve Osmanl borlarnn tasfiyesi iin Trkiyenin Batllarla yapt anlama Sovyetler tarafndan ho karlanmamtr. arlk Rusyasnn borlarn tanmayan Sovyetler Birlii, bir emsal yaratlmasn sakncal saydklar iin, Trkiyenin de kendileri gibi hareket etmesini istemitir. Dier taraftan, 1925 Antlamas imzaland srada Trkiye ile Sovyetler Birlii Milletler Cemiyetinin yesi deillerdi. Musul soruSayfa 105 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
nunun zmlenmesinden sonra ngiltere Milletler Cemiyetine girmesi iin Trkiyeye baskya balamt. Sovyetler Birlii de, Milletler Cemiyetini byk devletler tarafndan kendisine kar giriilecek bir harekette kullanlacak bir ara olarak gryordu. Bu nedenle Trkiyenin rgte katlmasn nlemeye alyordu. ngiltere ise, Trkiyeyi Sovyet Rusyadan ayrmak istiyordu. Bu amala Trkiyeye kar baz ekonomik nlemler ald. Ancak ngilterenin bu basks Trk-Sovyet ilikilerini daha ok sklatrd. Gr farklarna ramen, 1925 Antlamasndan sonra, TrkiyeSovyet Rusya arasndaki siyas yaklama srd halde, ekonomik ve ticar ilikiler ayn gelimeyi gstermemitir. Sovyetler, 1926 ylnda, Trkiyeye ithal edilen baz mallarla, Trkiyeden ihra edilen mallara snrlama koymutur. Bunlar da iki lke arasnda uyumazla yol amtr. Ancak bu anlamazln giderilebilmesi iin Kasm 1926dan itibaren grmelere balanm ve sonuta Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda, 11 Mart 1927de, Ankarada, Ticaret ve Seyr-i Sefin Antlamas imzalanmtr. Ne var ki, antlama ile iki lke arasndaki ticaret hacmi arttrlm olmakla beraber, bunun uygulanmasnda nemli glklerle karlalmtr. Fakat iki devlet, uluslararas ilikiler alannda birbirlerini desteklemeye devam etmilerdi. Trkiye-Sovyet Rusya arasndaki siyas ilikiler, 1928den itibaren uluslararas gelimelere gre yn almaya balad. 22 Austos 1928de, saldr savan yasaklayan Kellogg Pakt60 imzalannca,
60Briand-Kellogg
Pakt veya Paris Pakt adlarn da alan Kellogg Pakt, 27 Austos 1928de ilk nce 9 devlet arasnda (Birleik Amerika, ngiltere, Fransa, Almanya, talya, Japonya, Polonya, Belika ve ekoslovakya) imzaland. Bu antlama ile taraflar, sava milli politikalarna alet etmeyeceklerini, anlamazlklarn zm iin sava yoluna gitmeyeceklerini, savatan vazgetiklerini ve btn anlamazlklar iin daima bar vastalar kullanacaklarn taahht ediyorlard. Bununla beraber, Fransa ve ngiltere bu antlamay baz rezervlerle kabul etmilerdir. Fransann rezervine gre, bu antlama ile alnan taahht, meru savunma hakkn ortadan kaldrmayacakt ve imzac devletlerden birinin bu antlamadaki taahhdnden vazgemesi halinde, dierleri de otomatik olarak taahhtlerinden kurtulacaklard. ngiltere ise, imparatorluk blgelerini kastederek, dnyann baz blgelerinde hareket serbestsini mahfuz tuttu. 1928 yl sonuna kadar Kellogg Paktna, Sovyet Rusya da dahil 46 devlet daha katlmtr. Birleik Amerika. Sovyet Rusya'y henz tanmad iin, Sovyetler orijinal imzaclar arasna davet edilmemiti. Bu sebeple Kellogg Pakt'n, Batllarn, Sovyet Rusya'y izole etmek, ember iin almak ve Sovyet Rusya'ya kar mcadele et-
Sayfa 106 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Trkiye ve Sovyetler Birlii de buna katldlar. Sovyetler, o gnlerin gergin ortamnda, bu konuda daha ileri giderek, Paktn Dou Avrupa lkeleri arasnda bir an nce yrrle girmesini salamak amacyla, 9 ubat 1929da, Moskovada, Polonya, Romanya, Letonya ve Estonya ile Litvinof Protokoln61 imzaladlar. Bu protokole, 1 Nisan 1929da Trkiye de katld. Bu da Trkiye ile Sovyetler arasndaki yaknlamann yeni bir rnei sayld. Ancak bu sralarda Trkiye, Batl devletlerle arasndaki sorunlar zm ve bunlarla normal ilikilere balamt. Bu da Sovyetleri memnun etmemiti. Bu gelimeler srasnda da Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda Ankarada, 17 Aralk 1929da, 1925 Dostluk ve Tarafszlk Antlamasn teyit eden ve iki yl uzatan bir protokol imzaland. Fakat bu, Trkiyenin Batl devletlerle iyi ilikiler kurmasna engel olmad. 4.Trkiye ve Fransa likileri: Trkiyede Kurtulu Sava srerken, Ankarada, 20 Ekim 1921de, Trk-Fransz Antlamas imzalanarak, iki devlet arasnda uzlamaya gidilmi ve ayn zamanda, baz koullarla Hatay darda olmak zere, Trkiye-Suriye snr izilmiti. Ancak, Trkiye ile Fransa arasndaki bu antlama ile salanan yaknlama Lozan Bar Konferansna kadar srmt. Fransa, Lozanda Trk heyetinin kesin olarak kaldrlmasn istedii kapitlsyonlarn devam ettirilmesi iin en ok direnen devlet olarak ortaya kmt. Bu da Trkiyede olumsuz karlanm ve iki lke arasndaki ilikileri etkilemiti. Lozan Antlamasndan sonraya ise, Fransa ve Trkiye arasndaki ilikileri etkileyen baz sorunlar kalmt. Bunlarn balcalar, Trkiye ile Fransann mandas altna konmu olan, Suriye snrnn saptanmas ve Osmanl borlar sorunu idi. Yukarda belirtildii gibi, 20 Ekim 1921 tarihli Trk-Fransz Antlamas ile Trkiye-Suriye snr saptanm ve skenderun blgesi iin zel bir ynetim ekli kabul edilmiti. Ayrca bu snr kesin
mek iin kurduklar bir kombinezon olarak karlamlardr. Fakat Fransz Hkmetinin daveti zerine 1928 Ekiminde Sovyet Rusya da bu Pakta katlmtr.
61Litvinof
Protokol, Kellog Paktnn yrrle girmesi iin, btn devletlerin tasdik belgelerini Amerikan hkmetine vermeleri iin kaybedilecek zaman azaltmak iin Sovyetler Birliinin baz batl devletlerle yapt, Kellogg Pakt'nn gtt amac kapsayan protokoldr.
Sayfa 107 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
olarak izmek zere, antlamann imzalanmasndan bir ay sonra bir karma komisyonun kurulmas kararlatrlmt. Lozan Antlamas da, bu hkmleri teyit etmiti. Bununla beraber, karma komisyon ancak Eyll 1925de kurulabildi ve snrlarn izilmesinde anlamazlklar ortaya kt. Bunun zerine, Trkiye ile Fransa arasnda, Suriye snr konusunda, ubat 1926da, dorudan grmeler balad. 18 ubat 1926da da Ankarada, iki devlet arasnda Dostluk ve yi Komuluk szlemesi adn alan bir anlama yapld. Bununla Trkiye ile Fransa, aralarndaki anlamazlklar bar yollarla zmlemeyi esas almaktaydlar. Ayrca, buna ekli protokollerle Trkiye Suriye snr izilmekte ve Fransa, Trkiye lehine baz snr dzeltmeleri yaplmasn kabul etmekteydi. Ancak bu szleme, parafe edilmekle beraber, Fransa tarafndan hemen imzalanmad. Bunun nedeni Trkiye ile ngiltere arasnda Musul uyumazlnn srmesiydi. Fransa, San Remo Antlamasna gre ngiltereyi destekliyordu. Bu bakmdan Trkiye Musul konusunda Milletler Cemiyetinin ald karar kabul etmeye ynelince, Fransa da, Trkiye ile stanbulda,30 Mays 1926da Dostluk ve yi Komuluk szlemesini imzalad. Bundan sonra, szlemeye gre, tarafsz bir bakann ynetiminde bir Trk-Fransz karma komisyonu kurularak, Cizre-Nusaybin snrnn saptanmas iin almalara baland. Fakat bu konuda da anlamazlk kt. Ancak Haziran 1929da her iki taraf memnun edecek bir zm bulunabildi. Trkiye ile Fransa arasndaki ilikileri etkileyen dier sorun da Osmanl borlarnn denmesi konusu idi. Osmanl borlar konusu, aslnda yalnz Fransay deil, birok lkeyi de ilgilendiriyordu. Fakat Osmanl mparatorluunun vermi olduu ayrcalklardan, yani kapitlasyonlardan en ok yararlanan devlet Fransa idi. Ayn zamanda Fransa, Osmanl mparatorluunun en ok borland devletti. Bu nedenlerle, Osmanl borlar en ok Fransay ilgilendiriyordu. Nitekim bu konuda, Lozan Bar Konferansnda Trkiyenin karsna en ok kan devlet de Fransa olmutu. Lozanda Osmanl borlar sorununa bir zm yolu bulunamam ve bu borcun Trkiye tarafndan denme eklinin, alacakllarla Trkiye arasnda yaplacak grmelerle saptanmas kararlatrlmt.
Sayfa 108 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Bundan sonra Trkiye ile ounluunu Franszlarn tekil ettii alacakllar arasnda, 1926 ylnn ilk aylarnda grmelere baland. Fakat bir sonuca varlamad. Sonuta, 13 Haziran 1928de, Parise, Trkiye Bykelisi ile Osmanl Dyn-u Ummyesi adna hareket eden kimseler arasnda bir anlama imzaland. Bununla denecek borcun miktar ve deme ekli bir esasa baland. Bylece de, Osmanl Dyn-u Ummyesine son verilmi oldu. Fakat anlamada ngrlen borcun denmesinde, Trkiye, zellikle 1929 dnya ekonomik bunalmndan sonra glklerle karlat. Bu da Trk-Fransz ilikilerini tekrar olumsuz ynde etkiledi. Ancak yaplan grmeler sonucunda, Trkiye ile alacakllar adna hareket eden kimseler arasnda, 22 Nisan 1933de, Pariste yeni bir szleme imzaland ve bununla borlarn denmesi daha uygun koullara baland. Bylece, Trkiye ile Fransa arasnda anlamazlk konular zm yoluna girmi oldu. Bu da, Trkiye ile Batl devletler arasnda yakn ilikilerin gelimesine yol at. 5.Trkiye-talya likileri: talya, i sorunlar ve mttefikleriyle olan ilikileri sonucunda, Mondros Mtarekesi ile girdii Anadolu topraklarndan askerlerini geri ekmi ve bir sre Anadolu zerindeki isteklerinden vazgemiti. Bu da, Trkiye ile talya arasnda iyi ilikilerin kurulmasna yol amt. Ancak, 1922de, Mussolininin iktidar ele geirmesinden sonra, talya yeniden genileme ve yaylma politikasna balad. Mussolininin, Byk talya, Bizim Deniz, Akdeniz gibi sloganlarla ortaya kmas, uluslararas alanda olduu gibi, Trkiyede de endie uyandrd. Bu arada talya, Adriyatik kylar ile yakndan ilgilenmeye balam ve Musul bunalm srasnda Fransa gibi ngiltereyi desteklemitir. Hatta 1925de, Trkiyenin Musulu kuvvet yoluyla almak istemesi halinde, talyann da Anadoluya asker karaca sylentileri dolamaya balamt. Bunlar da Trkiyede, talyaya kar duyulan gvensizlii oaltmt. Musul sorununun zmlenmesi zerine, 1926dan itibaren, Trkiyenin ngiltere ve Fransa ile arasnn dzelmeye balamas, Trk-talyan ilikilerini de etkilemitir. Dier yandan, talyann Arnavutluku etkisi altna almas Yugoslavyada endie uyandrm ve bu devlet Fransa ile bir ittifak imzalamtr. Fransa ise, Orta AvSayfa 109 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
rupa lkelerinin bazlar ile ikili ittifaklar yaparak Kk Antant meydana getirmiti. Bu bakmdan talya, Kk Antanta kar Dou Akdenizin iki gl devleti Trkiye ve Yunanistan ile iyi ilikiler kurarak, bir ittifak sistemi meydana getirmek ve denge kurmak istiyordu. Bu sralarda Trkiye de, Batl devletlerle ilikilerini dzeltmek gereini duyuyordu. Bu nedenlerden dolay iki devlet arasnda bir yaknlama balad. Ancak bu tarihlerde Trkiye-Yunanistan ilikileri henz bir dzene sokulmam olduundan l bir sistemin kurulmas gereklemedi. Buna karlk, Trkiye ile talya arasnda, 30 Mays 1928de Romada, Tarafszlk ve Uzlama Antlamas imzaland. Buna gre; iki taraf, birbirine kar ynelmi hibir anlamaya, siyas veya ekonomik tertibe katlmayacak; taraflardan biri, bir veya daha fazla devletin saldrsna urarsa, dier taraf uyumazlk sresince, tarafsz kalacak; taraflar, aralarnda kacak anlamazlklar bar yollarla zmleyeceklerdi. talya, Trkiye ile anlatktan sonra, 23 Eyll 1928de, Yunanistan ile de ayn nitelikte bir antlama imzalad. Bundan sonra da TrkYunan anlamazlnn giderilmesinde etkili olmaya alt. ki lke arasnda 1930 antlamasnn yaplmasnda yapc rol oynad. Trk-talyan antlamas, iki lke arasndaki ilikileri bir dzene soktu. Fakat bu uzun srmedi. talyann 1930lardan itibaren genileme ve yaylma amalarn iddetlendirmesi, bu arada Dou Akdeniz politikas, Trkiyede talyaya kar yeniden gvensizlik duyulmasna yol at. Bylece iki devlet arasndaki ilikiler zayflamaya balad. 6. Trkiye-Afganistan, ran likileri: Trkiye, Doulu devletler ierisinde ilk ve yakn ilikileri Afganistan ile kurmutu. Nitekim Kurtulu Savann srd sralarda iki devlet arasnda, 1 Mart 1921de, Moskovada, bir Dostluk Antlamas imzalanmt. Bununla iki lke arasnda eitli alanlarda ibirliine giriilmi ve Trkiye Afganistana retmenler ve subaylar gndermiti. Lozan Antlamasndan sonra ise, Trkiye ile Afganistan arasndaki bu ilikiler daha da gelimitir. Mays 1928de Afgan Kral AmanulSayfa 110 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
lah Han Trkiyeyi ziyaret etmi ve 25 Mays 1928de, Trk-Afgan Dostluk ve birlii Antlamas imzalanmtr. Bu antlama ile Afganistana gnderilen subay, retmen, doktor says oaltlm ve bundan sonra aralarnda hi bir kar atmas olmayan iki lke arasndaki ilikiler srekli gelime gstermitir. Trkiyenin Doudaki bir dier devlet, ran ile ilikileri ise, ancak Cumhuriyetin ilanndan bir sre sonra olumlu ekilde gelime gstermitir. Trkiye Byk Millet Meclisinin, 3 Mart 1924de, kabul ettii bir kanunla Halifelii kaldrmas, randa bir ksm halk tarafndan iyi karlanmam ve bu olay, Trk-ran ilikilerinin gelimesini bir sre engellemitir. Dier yandan eksik olmayan snr olaylar, iki lkenin karlkl itham ve protestolarna neden olmutur. Bu durum Musul sorununun srd gnlerde ve 1925de Dou syannn bastrlmasndan sonra da devam etmitir. Sonuta, bu olaylara ve anlamazlklara son vermek zere, Trkiye ile ran arasnda, Tahranda, 22 Nisan 1926da, bir Gvenlik ve Dostluk Antlamas imzalanmtr. Fakat, ebedi dostluk amac ile yaplan ve snr blgelerinde gvenliin salanmasn, olaylarn nlenmesini esas alan bu antlama, snr sorunlarn kesin olarak zmleyememi ve snr olaylar bundan sonra da srmtr. Bu da iki lke arasndaki ilikilerde gerginlie neden olmu, hatta diplomatik ilikilerin kesilmesi tehlikesini yaratmtr. Bununla beraber, iki lkenin abalarnn sonucunda, 15 Haziran 1928de, Tahranda, 1926 tarihli Trkiye-ran Gvenlik ve Dostluk Antlamasna Ek Protokol, bunun arkasndan da, 23 Ocak 1932de, yeni Tahranda, Trk-ran Snr Hattnn Tayini, ayrca Uzlama, Adl Tesviye ve Hakemlik Antlamas imzaland. Bunlarla da, Trkiye-ran snr sorunu kesin ekilde zmlendi. Bu antlamalardan, Snr Hattnn Tayini hakknda olanla, snr blgelerindeki kargaal nlemek ve gvenliin salanmasn kolaylatrmak iin, Ar blgesindeki Trk-ran snrnda baz deiiklikler yaplm ve bylece snr da kesin olarak saptanmtr. Snr sorununun bu ekilde zmlenmesinden sonra, Trk-ran ilikileri olumlu ynde gelimeye balamtr. Bunun zerine de, iki lke arasnda Dostluk ve kardelik balarn glendirmek amaSayfa 111 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
cyla, 5 Kasm 1932de, Ankarada, Trkiye-ran Dostluk Antlamas imzalanmtr. Trkiye Byk Millet Meclisi de bu antlamay 28 Aralk 1933de onaylamtr. Bu tarihlerden itibaren Trkiyeran ilikileri karlkl dostluk anlay iine girmitir. Grld gibi, Trkiye, 1923den 1932 ylna kadar geen on yl ierisinde d politikasnda, Lozan Antlamasnn uygulanmasndan doan veya Lozan Bar Konferansnn sonraya brakt sorunlar zmlemeye alm, ayn zamanda Batl ve Doulu devletlerle iyi ilikiler kurmu, bunun sonucunda da uluslararas toplum iinde saygn ve dier bamsz devletler gibi eit bir stat kazanmtr. 1932-1939 Yllar Arasnda Trkiyenin D Politikas: Trkiye asndan yukarda belirtilen gelimeler olurken, uluslararas ilikilerde de yeni ve bunalml bir dneme giriliyordu. Bilindii gibi, I. Dnya Savandan sonra yeni bir gler dengesi ve siyasi harita olumutu. Ancak, zellikle 1930lardan itibaren Almanya ve talya bu statkonun deitirilmesini isteyen bir d politika izlemeye balamlard. Buna karlk, bata ngiltere ve Fransa olmak zere, savan yenen devletleri de Versailles Sisteminin srdrlmesine alyorlard62. Bu bakmdan, 1932den itibaren,
I. Dnya Sava sonrasnda Almanyann imzalad Versailles Antlamas ile ortaya kan gelimeleri ifade eden sistem. Antlamann ba tarafnda, ilk maddeler olarak, Milletler Cemiyeti Misk olduu gibi konulmutur. Bu misk, ayn ekilde dier drt antlamada da yer almtr. Antlamann ikinci blm hudutlar tespit eden maddeleri gstermekteydi. Batda Alsas-Loreni Fransa; Moresnet, Eupen ve Malmedy blgelerini Belika alyor; Douda Danzig, Milletler Cemiyeti idaresinde serbest ehir oluyor; Posenin hemen tamam ile Bat Prusyadan bir ksm arazi, koridor eklinde Polonyaya veriliyor; istikbali sonra tespit edilecek Memel blgesi zerindeki haklarndan Almanlar vazgeiyor; ayrca, Scleswigde, Yukaru Silezyada, Dou Prusya gneyine den Allenstein ve Marienwerder blgelerinde nihai hududun yaplacak plebisite gre tespit edilmesi kararlatrlyordu.
62
Almanya btn mstemlekeleri stndeki hak ve hukukundan vazgeiyordu. indeki, Liberyadaki, Siamdaki, Fastaki tm hak ve imtiyazlarndan vazgeiyordu. Almanya ordusu 100.000 kiiyi geemeyecek, askerlik gnll olacak, hava kuvveti bulunmayacakt. Deniz kuvvetleri de ayrca tehdit edilmekteydi. Eer Almanya tespit edilen tazminat zamannda demeyecek olursa, tahliye edilmi blgeler yeniden igal edilebilecekti. Eer Almanya 15 yln bitiminden evvel, antlamann kendisine ykledii grevleri tamamen yerine getirecek olursa, igal kuvvetleri derhal ekilecekti.
Sayfa 112 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
uluslararas alanda statkoyu korumak ve deitirmek isteyenler olmak zere, balca iki grup belirmeye balamt. 1939da II. Dnya Savann kmasna kadar sren bu dnemde, statkoyu deitirmekten yana olan grup d politikasnda saldrgan bir yol izlerken, statkonun korunmasn isteyen grup yattrma ve dn politikas gtmtr. Bu bakmdan, uluslararas alanda byk glklerle salad staty srdrmeyi ve barn korunmasn d politikasnda ana hedef alan Trkiye, statkocu gruba doru kaymaya balamtr. Batdan Almanyann, Doudan Japonyann basks altnda kalan Sovyetler Birliinin de bu gruba kaymas, Trkiyenin bu alandaki hareket eklini kolaylatrmtr. Trkiyenin bu tutumu da, onu Milletler Cemiyeti yeliine gtrmtr. 1. Trkiye-Milletler Cemiyeti likileri: 1930 ylna doru Avrupada gruplamalarn belirli bir durum almaya, bunun uluslararas bar ve gvenlii yeni tehlikelerle tehdit etmeye balad sralarda, Trkiye halen uluslararas ibirlii almalarnn dnda kalm bulunuyordu. Ancak, Trkiyenin uluslararas politikada oalan arl, Batl devletler zerinde de etkisini gstererek, onlar Trkiye ile ibirlii yapmaya yneltti. Zira 1930da Fransz Dileri Bakannn giriimiyle kurulmak istenen Avrupa Birliine Trkiyenin de alnmas birok Avrupa devleti tarafndan istenmitir. Bundan bir sre nce de, 1928de, Trkiye Kellogg Paktn imzalam ve Silhszlanma Konferansna katlmt. Ancak Trkiye, bu uluslararas ibirlii ve kollektif bar almalarnda bulunmakla beraber, henz Milletler Cemiyetine girmemiti. Bilindii gibi, Milletler Cemiyeti I. Dnya Savandan galip olarak kan byk devletlerin nderliiyle, Versailles sisteminin srekliliini salamak amacyla kurulmutu. I. Dnya Savanda yenilen devletler, bu arada Trkiye rgte ye olarak alnmamt. Ancak, 1930 yllarna gelindiinde, uluslararas siyaset alannda meydana gelen hzl deimelerin sonucunda, yenilen devletler de rgte alnmaya balanmt. Trkiye, zaman zaman Milletler Cemiyetine girmesi sz konusu olduu halde, rgte ye olmakta acele etmemitir. Bunda, Musul bunalmnda Milletler Cemiyetinin ngilterenin etkisi altnda kalSayfa 113 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
mas, aleyhinde karar almas ve bu nedenle rgte kar uyanan tepki ile bu sralarda Trkiyenin yakn ilikileri bulunduu Sovyetler Birliinin tutumu nemli rol oynamtr. Trkiye gibi Sovyetler Birlii de rgtn dndayd ve her iki lke Milletler Cemiyetine gvensizlik duyuyordu. Sovyetler Birlii, 1932 ylna kadar Batl devletlerle iyi ilikiler kuramad iin, Trkiyenin bu devletlerle ilikilerini normalletirmesinden ve Milletler Cemiyetine yeliinin sz konusu olmasndan memnun kalmamt. Bu da Trkiyenin yeliini geciktirmiti. Bununla beraber, 1931 ylnda Trkiye prensip olarak Milletler Cemiyetine girmeyi benimsemi ve bu konuda bir nota ile de Sovyetler Birliine gvence vermiti. Trkiye, Atatrkn direktifleri zerine, Milletler Cemiyetine kendisi mracaat ederek deil, rgt tarafndan davet edilerek girmek istiyordu. Nitekim Milletler Cemiyeti Genel Kurulu, 6 Temmuz 1932de, yapt olaanst toplant srasnda spanyann nerisiyle Trkiyeyi davete karar vermitir. Bunun Trkiyeye bildirilmesi zerine, Trkiye Byk Millet Meclisi, 9 Temmuz 1932de, daveti kabul ettiine dair karar alm ve bu, ayn gn rgtn Genel Sekreterliine bildirilmitir. Bundan sonra ilemlerin tamamlanmas ile 18 Temmuz 1932de, Milletler Cemiyetinin 43 yesinin ittifakla ald bir kararla, Trkiye rgtn yesi olmutur. Bylece Trkiye, Milletler Cemiyetine ye olmakla, ayn zamanda uluslararas ibirliine resmen katlm oldu. Bundan sonra da barn korunmas almalarna rgt iinde ve dnda devam etti. 2. Trkiye ve Balkan Antant (9 ubat 1934): Trkiye, uluslararas diplomasi alannda, yukarda belirtilen bar ve iyi ilikiler kurmaya dayanan almalarn yaparken, ayn ekilde Balkan devletleri ile de yakn ilikiler kurmaya alyordu. Bu amala Balkan devletleri ile uzun sreden beri kesilmi olan ilikilerini yeniden kurmak iin ikili dostluk antlamalar yapmt. Bunlar; Ankarada, 15 Aralk 1923de Arnavutluk, 18 Ekim 1925de Bulgaristan ve 28 Ekim 1925de Yugoslavya ile imzalanan Dostluk Antlamalar idi.
Sayfa 114 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Trkiye, Balkan devletleriyle ilikilerini bu ekilde dzeltirken, bu devletler de kendi aralarndaki sorunlar zmlemeye almaktaydlar. Bu gelimelerin sonucu olarak, 1929 ylna doru Balkan devletleri arasndaki ilikiler olduka dzelmi ve bir ibirlii ortam domu bulunuyordu. 1930 ylnda Trkiye ile Yunanistan arasnda yaknlamann balamas, dier Balkan devletleri zerinde de olumlu etki yapt. Bu arada da Balkan Antant dncesi ortaya atld. Bu da, Trkiye dahil btn Balkan devletleri tarafndan olumlu ekilde karland. Bunun zerine Trkiye, Yugoslavya, Yunanistan, Romanya, Arnavutluk ve Bulgaristann katlmasyla, 5 Ekim 1930da, Atinada Birinci Balkan Konferans ald. Bundan sonra da, Ekim 1931de stanbulda, Ekim 1932de Bkrete, Kasm 1933de Selanikte olmak zere ikinci, nc ve drdnc Balkan Konferanslar yapld. Bu konferanslarda, Balkan devletleri arasnda eitli alanlarda ibirlii yaplmas kararlatrlm, ancak siyas birliin kurulmas salanamamtr. Grmelerde, zellikle Arnavutluk ve Bulgaristann, Balkanlarda statkonun deitirilmesinde dolayl olarak srar etmeleri, dier Balkan devletlerinin siyas alanda da birbirlerine daha yaklamasna yol amtr. Dier yandan, zellikle 1933 yl balarndan itibaren talya ve Almanyann izledikleri d politika, bu devletleri daha sk ibirliine yneltmitir. Bunlarn sonucu olarak, barn glenmesini isteyen Trkiye, 14 Eyll 1933de, Ankarada, Yunanistan ile bir Samimi Anlama Pakt imzalad. Bunun arkasndan, 22 Eyll 1933de, Sofyada, Bulgaristan ile 1926da iki lke arasnda yaplm olan antlamay be yl uzatan bir belge imzalad. Bunlar, 17 Ekim 1933de, Ankarada imzalanan Trkiye-Romanya Dostluk, Saldrmazlk, Hakem ve Uzlama Antlamas ile 27 Kasm 1933de, Belgratta imzalanan Trkiye-Yugoslavya Dostluk, Saldrmazlk, Hakem ve Uzlama Antlamas izledi. Bylece, Trkiyenin yapt bu ikili anlamalarla, Trkiye araclyla be Balkan Devleti dolayl olarak anlam oluyorlard. Bu da, Balkan Antantnn temelini meydana getirmitir. Ancak, Neuilly (Nyyi) Antlamasn kendi lehine deitirmek isteyen Bulgaristan, btn srarlara ramen bu ittifak sisteminin dnda kalmak istemitir.
Sayfa 115 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Bunun zerine Trkiye, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya arasnda tek bir anlama ile birbirlerine balanmak zere, 1934 ubat ay banda, Belgratta toplant yaplm ve Balkan Antantnn tasars hazrlanmtr. 9 ubat 1934de, Atinada, bu tasarnn imzalanmas ile de, Balkanlarda barn glendirilmesi amacyla Balkan Antant kurulmutur. Bu antlamaya gre: a. Trkiye, Yugoslavya, Yunanistan ve Romanya btn kendi Balkan snrlarnn gvenliini karlkl olarak garanti ediyorlard. b. Taraflar, bu antlamay imzalamam olan dier herhangi bir Balkan lkesine kar birbirine nceden haber vermeden siyas hibir harekette bulunmamay ve siyas hibir ykmllk altna girmemeyi garanti etmekteydi. c. Antlama, taraflarca uygun karlanacak her Balkan lkesine ak bulunacakt. Grld gibi, bu antlama, Balkan Antantn imzalayan devletlerin Balkanlardaki snrlarn korumay ve Yarmadadaki statkoyu deitirmek isteyen devletlere kar nlem almay amalyordu. Balkanlarda byle bir politika izleyen devlet ise, Ege Denizine yeniden kmak ve Romanyadan Dobrucay almak isteyen Bulgaristan idi. Dolays ile de, alnan nlem bu devlete kar idi. Antant, bu bakmdan ortak bir savunma antlamas niteliinde grnyordu. Nitekim Balkan Antantna bal olarak Atinada gizli bir protokol imzalanmt. Buna gre, antlamada imzas olan devletlerden biri, Balkanl olmayan bir devlet tarafndan saldrya urar ve buna bir Balkan Devleti de yardm ederse, dier devletler bu saldrgan Balkan devletine kar birlikte savaa gireceklerdi. Ancak, bu Protokol zerine Trkiye, bir Rus-Romen savanda Romanyaya yardm etmeyeceini Sovyetler Birliine bildirmi, Yunanistan da, bu Protokoln kendisini talya ile bir silhl atmaya gtrmeyecei hususunda, talyann Yugoslavyaya saldrmas halini dnerek, bir not koymutu. Trkiye, Balkan Antantn, Balkanlarda statkonun, dolaysyla barn korunmasna yardmc, ayn zamanda Balkan devletleri dndan gelebilecek tehlikelere kar bir engel olarak gryordu. Bu tarihlerde Trkiye iin en byk tehlike, Balkanlarda ve Dou AkSayfa 116 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
denizde istekleri bulunan, sahip olduu Oniki Ada ile de Trkiyenin komusu olan talya idi. Bu nedenle Trkiye, talyann yaylma politikasna kar Balkanlarda istikrar istemekteydi. Aatrk, Antantn kurulmasndan sonra daima bunun glenmesi iin alm ve bu konuda dncelerini eitli vesilelerle aklamtr. Ayn zamanda da bu antlamaya girmemi olan dier Balkan Devletlerine telkinlerde bulunmutur. Balkan Antant, kuruluundan itibaren eitli alanlarda baz baarl sonular ald. Nitekim, 1935de, talyann Habeistana saldrmas zerine, Milletler Cemiyetinin ald zorlayc ekonomik nlemlere, bu drt devlet birlikte katlmlardr. Dier yandan, Montreux (Montr) Konferansnda, Boazlar statkosunun Trkiye lehine deitirilmesinde, Antant yeleri ayn dayanma politikasn izlemilerdir. Ancak baars ye devletlerin Balkanlarn dndan gelecek tehlikelere kar gsterecei direnme istei ve gc ile snrl olan Balkan Antantnn bu durumu, 1936dan itibaren deimeye balamtr. Byk devletlerin ekonomik, siyas yaylma ve etki politikas Antantn zayflamasna yol amtr. zellikle 1937de, Yugoslavyann Bulgaristan ile bir Dostluk Antlamas imzalamas, gittike glenen talya karsnda Yunanistann bu devlete yaklamas, bu durumu daha da hzlandrmtr. 3.Boazlar Sorunu ve Montreux (Montr) Szlemesi (20 Temmuz1936): Trkiye ile mttefikler arasnda Lozan Bar Antlamas imzalanrken ayn gn, yani 24 Temmuz 1923de, bir de Boazlar Szlemesi yaplmt. Buna bir tarafta Trkiye, dier tarafta ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Bulgaristan, Yunanistan, Romanya, Rusya ve Yugoslavya katlmt. Bununla, anakkale Boaz ve Marmara Denizi ile stanbul Boazndan denizden ve havadan serbest olarak gei esas alnm; bu gei gvenliinin salanmas amac ile Boazlarn her iki kys, Marmara Denizindeki adalar askersiz hale getirilmi ve bu blgelerde tahkimat yapmak ve asker bulundurmak yasaklanmt. Buna karlk, bu blgenin gvenlii Milletler Cemiyetinin garantisi altna konulmutu. Ayrca, bu statnn yrtlmesini kontrol iin, bir Trk temsilcinin bakanlnda, szlemede
Sayfa 117 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
imzas bulunan devletlerin temsilcilerinden oluan bir Boazlar Komisyonu kurulmutu. Trkiye, Boazlar zerindeki egemenliini snrlayan bu szlemeyi, o gnlerin koullar ierisinde istemeyerek kabul etmiti. Ancak, Lozan Antlamasnn imzaland sralarda dnya, silhlanmann azaltlmas ve sava tehlikelerinin uluslararas kontrolle nlenebilecei midi iindeydi. Fakat umulann aksine, silhszlanma almalar olumlu bir sonu vermemi, Milletler Cemiyetinin kollektif gvenlik sistemi saldrganlara kar baarl ekilde uygulanamamt, zellikle statkonun deimesini isteyen devletlerin giriimleri karsnda, Milletler Cemiyeti gittike etkisini kaybetmeye ve ilemez hale gelmeye balamt. Bu gelimeler karsnda Trkiye, Lozan Antlamasnda ngrlen Boazlar garantisi ile haklarnn korunamayacan anladndan, Boazlar statsnn deitirilmesini ve onun zamana daha uygun bir hale getirilmesini istemeye balad. Bununla beraber Trkiye, Boazlar zerindeki doal hakkn kuvvet gsterileri ile elde etmek yoluna gitmeyerek, haklarn hukuk yollarndan salamay esas almtr. Trkiyenin bu davran ise, iki dnya sava arasndaki uluslararas politikada zel bir yer igal etmitir. Trkiyenin bu konuda dayand uluslararas hukuk prensibi koullar deimitir prensibi olmutur. Trkiye, Boazlar statsn deitirmek iin duyduu istei, ilk defa Londrada toplanan Silhlarn Azaltlmas ve Snrlandrlmas Konferansnda, 24 Mart 1933de ortaya atm ve bunu, 23 Mays 1933de Konferans Genel Komisyonunda tekrarlamtr. Ancak, bu giriiminden herhangi bir sonu alamamtr. Avrupada, zellikle Almanyann silahlanmaya ve uluslararas ilikilerin bozulmaya balamasndan sonra Trkiye, bu konu zerine daha ok eilmek gereini duymutur. Almanyann Versailles Antlamasnn asker kstlama hkmlerini tanmadn iln etmesi zerine, olaanst toplanan Milletler Cemiyeti Konseyinde, 17 Nisan 1935de, Dileri Bakam Tevfik Rt Aras, Trkiyenin Boazlar statsnn deitirilmesi isteinde olduunu bildirmi ve bu grn desteklemek zere, ilke bakmndan iki neden ne srmtr: Bu nedenlerden biri, Trkiye iin, baka her devlet gibi, gvenliini salama zorunluudur. teki neden udur: VarSayfa 118 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
ln korumas iin gerekli btn uyanklkla birlikte, bar salamlatracak btn abalara itenlikle katlmaktan geri durmayan Trkiye, bu alandaki istekli davrannn, kendisine kar eitlie aykr bir davrana yol amasn kabul edemez. Tevfik Rt Aras, bu iki temel nedeni belirttikten sonra, uluslararas durumda meydana gelecek her deiikliin Boazlar statsnde de kar bir deiiklii gerektireceini szlerine eklemitir. Trkiye Dileri Bakan, Eyll 1935de, Milletler Cemiyeti Genel Kurulunda bu defa dorudan statnn deitirilmesini istedi ve Boazlarn askersizletirilmesi hkmlerinin, Trkiyenin hem kylarnn savunulmasna, hem de topraklarnn iki paras arasndaki geit ve transitin gvenliine zarar verdiine iaret ederek, bu durumun, bu hkmlerin kabul edildii sralardaki koullarn deimesine ramen, aynen srp gitmekte olduunu syledi. Trk Hkmetinin, barn korunmas hususunda gsterdii dikkat, itina ve drstlk erevesinde, eitli uluslararas toplantlarda aklad bu istek ve niyetleri, Lozan hkmlerinin gzden geirilmesi yolunu hazrlarken, Akdenizde ve Avrupada meydana gelen yeni bunalmlar, Trkiyenin haklln da aka gstermekteydi. Bu n almalar ve uluslararas alanda ortaya kan yeni durum zerine Trkiye, 10 Nisan 1936da, Boazlar Szlemesinde imzas bulunan devletlere bir nota gndererek, son gelimeler karsnda, Lozan Szlemesinin 18. maddesinin artk uygulanamaz hale geldiini belirterek kendi gvenlii, savunmas ve egemenlik haklarnn korunmas ynnden, Lozanda saptanan statnn deitirilmesini ve Boazlarn askerletirilmesini, bunun iin de grme yaplmasn istedi. Trkiyenin bu ars, bata ngiltere olmak zere, dier devletler tarafndan olumlu karland. ngiltere, gelien olaylar sonucunda politikasn deitirdiinden bu defa, Akdenizde gl bir Trkiyenin varln istiyordu. Sovyetler Birlii, aslnda 1923de saptanan Boazlar statsnden memnun deildi ve deitirilmesini istiyordu. Fransa, bu sralarda Sovyetler Birlii ile yaknlk kurduundan, arya olumlu cevap verdi. Balkan devletleri de deiiklikten yanaydlar. talya ise, Habeistana saldrs zerine, Milletler
Sayfa 119 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Cemiyetinin ald zorlama nlemlerine Trkiyenin de katlm olmas nedeniyle, Boazlar statsnn deitirilmesine kar idi. Devletlerin bu olumlu tutumlar zerine, 1923 Boazlar Szlemesini deitirmek zere, 22 Haziran 1936da, svirenin Montreux kentinde bir konferans topland. Montreux Konferansna Trkiye, Avustralya, ngiltere, Bulgaristan, Fransa, Yunanistan, Japonya, Romanya, Sovyetler Birlii ve Yugoslavya katld. Konferansn almaya balamas zerine, ikinci gnk oturumda Trkiye on maddeden oluan tezini aklad. Buna gre; Trkiye, Boazlar askersiz halden karmak, tahkim etmek, buralarda asker bulundurmak ve bu arada Boazlar Komisyonunun kaldrlmasn istiyordu. Ayrca, Karadenizde kys olan ve olmayan devletlerin Boazlardan gemeye izinli olan deniz kuvvetlerinin en yksek lde snrlandrlmasn istemekteydi. Bunun yan sra Konferansta, Karadenizde kys olan ve olmayan devletler de, kar atmalar dolaysyla derhal ikiye ayrldlar. Bata Sovyetler Birlii olmak zere, Karadenizde kys olan devletler, kendi gemilerinin Boazlardan gemesi iin tam serbestlik verilmesini ve kys olmayan devletlere ait gemilerin girmesinin de en dar lde kstlanmasn istiyorlard. Dier yandan, bata ngiltere olmak zere, Karadeniz dndaki devletler, bu denizde uygun bir denge kurmaya ve Karadeniz devletlerinden biri ile anlamazlk halinde hareket serbestliini korumaya alyorlard. Konferans almalar bu birbirine zt tezlerin atmas ile srd. Sonuta, Trkiyenin Boazlar zerinde egemenliini yeniden kurmay hedef alan ve Karadenize kys olmayan devletlerin gemilerinin bu denize girmesini nemli lde kstlayan Trk tezi, ngiltere ve Sovyetler Birliinin destei ile kabul edildi. Bunun zerine, Boazlar statsne yeni bir ekil veren Montreux Boazlar Szlemesi, 20 Temmuz 1936da imzaland. Tamam 29 madde, 3 ek ve bir protokolden meydana gelen bu szlemeye gre; 1. Boazlarda denizden gei ve gidi-geli (ulam) serbestlii ilkesi kabul ediliyordu. Ancak, ticaret ve sava gemilerinin Boazlardan gemesi; bar hali, Trkiyenin girmedii saSayfa 120 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
va hali, Trkiyenin girdii sava hali ve sava tehlikesi hali olmak zere drt ayr statye gre olacakt. 2. Ticaret gemileri, bar zamannda ve Trkiyenin girmedii sava halinde, bayrak ve yk ne olursa olsun Boazlardan serbeste geilebilecekti. Trkiye savaan ise, yalnz tarafsz ticaret gemileri baz koullarla geebilecekti. 3. Bar zamannda sava gemilerinin Boazlardan gemesi iin, Trk Hkmetine bir n bildirimde bulunulacakt. Bu, Karadenizde kys olmayanlar iin sekiz, kys olanlar iin on be gn olabilecekti. Ayrca gemilerin gidecei yer, ad, tipi, says ile gidi-dn tarihlerini bildirecekti. 4. Karadenizde kys olmayan devletlerin, uak gemileri ile denizaltlar dnda, sava gemileri Boazlardan geebilecekti. Ancak bunlarn gei srasnda toplam tonaj 15 bin tonu aamayacakt. Karadenizde bulundurabilecekleri sava gemilerinin tonilato toplam da 30 bin tonu geemeyecekti ve bu gemiler 21 gnden fazla Karadenizde kalamayacakt. 5. Karadenizde kys olan devletler, 15 bin tonilatodan yksek tonajdaki sava gemileri ile denizaltlarn, Trkiyeye nceden haber vermek ve dier baz koullarla Boazlardan geirebileceklerdi. 6. Trkiye, sava halinde ise veya kendisini yakn bir sava tehlikesi tehdidi karsnda sayarsa, sava gemlerinin geii konusunda Trk Hkmeti diledii gibi davranabilecekti. 7. Szlemenin sresi yirmi yl olacakt. Ancak, bu srenin bitiminden iki yl nce taraflardan hibirisi szlemenin feshini istemezse, szleme byle bir fesih isteinden itibaren iki yl sonraya kadar yrrlkte kalacakt. 8. Bylece Trkiye, btn byk devletleri yalandan ilgilendiren uluslararas bir szlemeyi, deien gler dengesinden ok iyi yararlanarak, lehine deitirmi ve Boazlar zerinde Trk egemenliini yeniden kurmu, ayn zamanda da gvenlii asndan nemli bir sorunu bar yollarla zmlemi oldu. Devrin Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt Aras hatralarnda bu anlama iin; Dnyann birbirine tam zt iki kutup halinde blnd gnlerde Trk varlna gsterilen itimadn aheser tecellisi der.
Sayfa 121 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
4.Sadbt Pakt (8 Temmuz 1937): Trkiye, Batdaki bu giriimlerini yaparken, dier yandan Doudaki komular ile de iyi ilikiler kurmak abas srdryordu. Bu sralarda, talyann Orta Doudaki istek ve giriimleri de, blgenin dier devletlerini Trkiyeye yaklatryordu. talya, 1935de Habeistana saldrnca, Orta Douda yeni bir tehlike ortaya kmt. Bu da Trkiye gibi, dier Orta Dou lkelerini endielendirmiti. Bunun zerine, 2 Ekim 1935de, Cenevrede Trkiye, ran, Irak arasnda l bir anlama parafe edilmi, sonradan buna Afganistan da katlmt. Ancak, Trkiye tarafndan desteklenen ve gerek ekle sokulmak istenen bu anlama, ran ve Irak arasndaki snr anlamazl ile Trkiye ve ran arasndaki baz sorunlardan dolay hemen gerekleemedi. Fakat bu arada Trkiye komular ile olan ilikilerini sklatrd. 1937 Ocak ve Nisan aylar arasnda Trkiye ve ran eitli alanlarda ibirliini ngren antlamalar yaptlar. Nisan 1937de de Trkiye ve Irak arasnda, 5 Haziran 1926da imzalanm olan Dostluk Antlamas iki yl daha uzatld. ran ile Irak arasndaki snr anlamazl da, 4 Temmuz 1937de imzalanan bir antlama ile zmlendi. Bylece drt devlet arasndaki anlamazlklar giderilmi oldu. Bunun zerine, dnyadaki siyas gerginlik ve zellikle talyann Habeistana saldrmas zerine, Orta Douda artan tehlikelere kar olmak zere, Trkiye, ran, Irak ve Afganistan arasnda, Tahranda Sadbt Saraynda, 8 Temmuz 1937de, Sadbt Pakt adn alan Saldrmazlk Antlamas imzaland. Buna gre: Taraflar birbirlerinin i ilerine her eit karmaktan kesin olarak kanacak bir siyaset izleyecekler; ortak snrlarn dokunulmazlna uyacaklar; birbirlerine kar saldr hareketinde bulunmayacaklar; ortak karlarn ilgilendiren konularda birbirlerine danacaklar; Kellogg Paktna uyacaklar; Pakt be yl sreli olacak ve imzac devletlerden biri tarafndan bu srenin sona ermesinden alt ay nce paktn feshi ihbarnda bulunulmadka antlama yeniden be yl sreyle uzatlm saylacakt. Bu suretle Trkiye, Batda Balkan Antant ve Douda Sadbt Paktnn kurulmasn salayarak, her iki blgede de bar ve dengeyi salayacak bir ittifak ve gvenlik sistemi kurmu oldu.
Sayfa 122 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
5. Hatay Sorunu: zellikle 1936dan itibaren, Trk d politikasnda nemli bir yer tutan ve Trk-Fransz ilikilerini etkileyen bir konu da, Hatay Sorunu idi. Trkiye ile Fransa arasnda, 20 Ekim 1921de, Ankara Anlamas yaplrken skenderun Sanca (Hatay) Trkiye snrlar dnda kalmt. Halknn byk ounluu Trk olan ve Misak- Mill snrlan ierisinde bulunan bu blgenin Trkiyenin dnda braklmas, o gnlerin koullarnn sonucunda istenmeyerek kabul edilmiti. Bununla beraber, Trkiyenin istei zerine, Ankara Anlamasna, Sancaktaki Trklerin karlarn koruyacak ve blgeye zerklik verilmesi iin gerekli ortam hazrlayacak hkmler konmutu. Anlamann bu konu ile ilgili olan 7. maddesi yleydi : skenderun blgesi iin zel bir ynetim kurulacaktr. Bu blgenin Trk rkndan olan sakinleri kltrlerinin gelimesi iin her eit rgtten yararlanm olacaklardr. Trk dili orada resmi nitelie sahip olacaktr. 8. madde ile de snr, Payasn hemen gneyinden balayacak ve Meydan- Ekbeze doru gidecekti. Bylece skenderun Sanca, Suriye ile birlikte Fransz mandas altna girmiti. Bundan sonra da Fransa, Suriye iinde Sancak blgesi iin zerk bir ynetim kurmutu. Ancak Fransa manda ynetimi, Suriye ve Lbnan; Halep, am, Lbnan ve Lzkiye devletleri ad altnda paralayarak ayrm ve 1921de de skenderun zerk Sancan Halepe balamt. skenderun Sancanda kurulan bu stat, ilk andan itibaren blgede ve Trkiyede olumsuz etki yapm ve bu durumun giderilmesi dnlmeye balanmtr. Nitekim Atatrk, Adanaya yapt bir gezi srasnda kendisini karlayan bir ksm Antakyalya, 40 asrlk Trk yurdu dman elinde esir kalamaz. diyerek, Trkiyenin blge ile olan ilgisini belirtmiti. Fransa, 1926da, merkezi skenderun olmak zere zerk skenderun Sanca snrlar iinde dorudan Beyruttaki Fransz Yksek Komisere bal bir hkmetin kurulmasna karar verdi. Bunun zerine seimler ve bir anayasa yapld. Bylece Fransz mandas altnda Bamsz skenderun Hkmeti kuruldu. Bu da, Suriyede tepkilere yol at. Fransa da, ikinci bir kararnme ile bu hkmetin adm deitirerek Kuzey Suriye Hkmeti adn verdi ve bundan sonra da skenderun Sanca, ama baland.
Sayfa 123 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Bu gelimelere kar blgenin Trk halk byk tepki gsterdi. Bunun zerine Fransann nerisiyle am Meclisi, 1928de, skenderun Sancann zel bir stats olduunu kabul etti ve bu, 1930da, Milletler Cemiyeti Mandalar Komisyonu tarafndan da uygun grld. Bylece, skenderun Sancann mali ve ynetim zerklii uluslararas bir belgeye balanm oldu. Bu arada Trkiyede gerekletirilen Atatrk devrimleri, skenderun Sanca ierisinde yaylmaya ve blgenin Trk halk Trkiye ile birlemeyi istemeye balad. 1935de Fransann Suriye ve Lbnandaki manda ynetiminin sona ermesi de bir frsat olarak grld. Fransa, 1936 ylnda Suriye ve Lbnan zerindeki mandasn kaldrdktan sonra, Suriye ile 9 Kasm 1936da bir antlama yapt. Bununla blgedeki, skenderun da dahil, btn yetki ve haklarn Suriye Hkmetine devretti. Bu durum Trkiye tarafndan tepki ile karland ve kabul edilmedi. Trk Hkmeti, 9Eyll 1936da, Milletler Cemiyetinde skenderun sorunu hakknda Fransaya ikili grme yaplmasn nerdi. Fakat neri kabul edilmedi. Bundan sonraki gelimeler ise, Trk-Fransz ilikilerini yeniden gerginletirdi. Trkiye, 9 Ekim 1936da, Fransaya bir nota vererek, Suriye ve Lbnana olduu gibi skenderun Sancana da bamszlk verilmesini istedi. Atatrk, bu konuya Trkiyenin verdii nemi, 1 Kasm 1936da, Millet Meclisinin a konumasnda yle belirtmitir: Bu srada, milletimizi gece gndz megul eden balca byk mesele, hakik sahibi z Trk olan skenderun-Antakya ve havalisinin geleceidir. Bunun zerinde, ciddiyet ve katiyetle durmaya mecburuz. Daima kendisiyle dostlua ok nem verdiimiz Fransa ile aramzda tek ve byk mesele budur. Fransa, Trkiyenin notasna, 10 Kasm 1936da verdii cevapta, skenderun Sancann bamszlnn tannmas halinde Suriyenin paralanm olacam, buna da kendisinin yetkili olmadm bildirdi. Trkiyenin isteinde srar etmesi zerine, Fransa sorunu Milletler Cemiyetine gtrmeyi nerdi. Trkiye de bunu kabul etti. Bu sralarda skenderun Sancanda da halk Franszlara kar harekete gemi ve eitli olaylar oluyordu. skenderun sorunu, 14 Aralk 1936da, Milletler Cemiyetinde ele alnd ve 22 Aralkta blgeye bir gzlemci kurulu gnderilmesine Sayfa 124 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
karar verildi. Bu arada, ngilterenin arabuluculuumla Trkiye ile Fransa arasnda grmeler yaplarak bir prensip anlamasna varld. Bunlarn zerine Milletler Cemiyeti Konseyi, 27 Ocak 1937de, Sancak iin yeni bir stat kabul etti. Buna gre; skenderun ve Antakya i ilerinde tam bamsz, dilerinde Suriyeye bal, kendisine zg bir anayasa ile ynetilen bir ayr varlk olacakt. Statnn ve anayasann uygulanmas Milletler Cemiyeti gzetiminde olacak ve bu bir Fransz tarafndan yrtlecekti. Sancakn lke btnl, bu amala yaplacak bir antlama gereince, Trkiye ve Fransa tarafndan garanti altna alnacakt. Bunun zerine, Milletler Cemiyetinin kurduu bir komisyon Cenevrede aylk bir almadan sonra, Mays 1937de, Hatay stats ve anayasasn meydana getirdi. 29 Maysta da bu anayasa Milletler Cemiyetinde kabul edildi. Ayn gn, Trkiye ile Fransa arasnda, Hatayn yeni statsn garanti altna alan bir anlama imzaland. Trkiye, Hatayn yeni statsnn hemen uygulanmasn istedi. Fakat, Franszlarn tutumu bunu engelledi ve yeni glkler kard. Bu da, blgede Franszlara kar yeni hareketlerin balamasna neden oldu. Trkiyede Fransa aleyhine gl bir akm dodu ve iki lke arasndaki ilikiler gerginleti. Bu arada Trkiye, Milletler Cemiyetine bavurarak, Hatayda anayasaya gre yaplacak seim iin hazrlanan sistemin Trkler aleyhine olduunu bildirerek, protesto etti. Milletler Cemiyeti de, Ocak 1938de, bunu hakl grerek, yeni bir seim sistemi hazrlad. Fakat Franszlar glk karmakta devam etti. Bunun zerine Trkiye, Hatay snrna asker ymaya balad. Bu tarihlerde ise, Avrupada uluslararas ilikiler iyice gerginlemiti. Bu da, Fransay Trkiye karsnda daha yumuak bir tutum almaya yneltti. Fransa, 6 Haziran 1938de, Hataydaki valisini geri ekerek yerine bir Trk vali atad. Bunun zerine blgedeki gerginlik azald. Avrupada sava tehlikesinin gittike oalmas, yaplan grmelerde Franszlar Trkiyenin isteklerine daha ok yaklatrd. Bunun sonucunda iki lke arasnda, 3 Temmuz 1938de imzalanan bir anlama ile Hatayn toprak btnlnn ve siyas statsnn ortaklaa korunmas ve bu amala Trkiye ve Fransann blgeye 2500er kiilik askeri kuvvet gndermesi karar-
Sayfa 125 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
latrld. Bunun zerine, 5 Temmuz 1938de, Trk askeri Hataya girdi. Bundan bir gn nce de, yani 4 Temmuz 1938de, Ankarada, Trkiye ile Fransa arasnda bir Dostluk Antlamas imzaland. Buna gre; taraflar, birbirleri aleyhine olan hibir siyas ve ekonomik anlamaya ve dzenlemeye girmeyecekler; biri saldrya urarsa, dieri saldrgana yardmda bulunmayacakt. Trkiye ile Fransa arasnda gerekletirilen bu anlama ve yaknlamadan sonra, iki devletin ortak gzetimi altnda Hatay Meclisi iin Austos 1938de seimler yapld. Trkler Mecliste ounluu kazand. 2 Eyll 1938de, Sancak Millet Meclisi ilk toplantsn yapt ve bamsz Sancaka Hatay Cumhuriyeti adn verdi. Bylece Hatay Devleti resmen kurulmu oldu. Hatay Devleti, bu ekilde bamszlm kazandktan sonra, Trkiye ile ok sk ibirliine girdi. Trkiye Cumhuriyeti kanunlarn ve parasn kabul etti. Trkiye ile arasndaki gmr kaldrd. Bunlarn yan sra esasen Trk olan Hatay Devleti yneticileri Trkiyeye katlmak isteinde bulundular. Bunun gereklemesi iin eitli giriimlerde bulundular. Sonuta, Hatay Millet Meclisi, 23 Haziran 1939da yapt toplantda Anavatana katlmak kararn ald ve Hatay Devletine son verdi. Ayn gn, 23 Haziran 1939da, Ankarada, Trkiye ile Fransa arasnda Suriye snrn kesin olarak saptayan bir anlama imzaland. Bununla Fransa Hatayn Trkiyeye katlmasn kabul etti. Hatay Devletinin ald yukardaki karar zerine, Trkiye Byk Millet Meclisinin kard zel bir kanunla, Hatay anavatana ilhk edildi. Fransz askeri kuvvetleri de Hataydan ekildi. 23 Temmuz 1939 gn yaplan trenle de Hatay Trkiyeye katld. 6. Akdeniz ve Balkan Gelimeleri Karsnda Trkiye: 1932den sonraki dnemde, talyann ve zellikle Nazi Partisinin iktidara gelmesinden sonra Almanyann, Akdeniz ve evresi ile Balkanlarda izledikleri politika, dier lkelerde olduu gibi, Trkiyede de endieyle izlenmeye balanmt. Geri talya, Trkiyeye dostluu hakknda gvence vermiti. Fakat bu devlet, gittike saldrgan bir grnm aldndan, Akdeniz gvenlii ve genel olarak Trkiyenin Sayfa 126 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
deniz snrlan ynnden bir tehdit kayna olarak belirmeye balamt. Trkiye, bu talyan tehlikesini, bir taraftan Milletler Cemiyeti ve Avrupa ortak gvenlik sistemi, dier taraftan Sovyetler ve Balkan devletleriyle kurduu dostluk politikasyla karlamt. Ancak, bu dnemde Sovyetler Birliinin, Trkiyenin dayand tek devlet olmas durumu, Akdeniz gvenlii endiesinin ortaya kmasndan itibaren, Trkiye iin yeterli olmamaya balamt. Bu bakmdan Trkiye, jeopolitik durumu nedeniyle yeni gvenlik balantlar yapmaya ynelmitir. nk Sovyetler Birlii, Trkiyeyi Akdenizden gelebilecek tehlikelere kar korumak iin bir ykmllk altna girmeye yanamamaktayd. 1936dan sonra ise Sovyetler, Trkiyenin gvenlii ile Boazlarn kendileri iin gvenlii lsnde ilgili grnmlerdir. Bu gelimeler ise, Trkiyeyi Batl devletlere doru kaydrmaya balamtr. 1936da Montreux Boazlar Szlemesi yaplrken, ngilterenin Trkiyeyi desteklemesi, bunu kolaylatran dier bir faktr olmutur. te yandan Almanya, zellikle 1937den itibaren, Balkanlarda youn ekilde giriimlerde bulunarak, blgeyi ekonomik ve siyas ynlerden etkisi altna almaya alyordu. Bu almalarm Trkiye zerinde de gerekletirmek ve Trkiyeyi Mihver devletlerine balamak istiyordu. Bu da, Trk-Alman ilikilerinin soumasna neden oldu. Bylece Almanya, Trkiye zerinde istedii politikay gerekletiremedi. talyann Akdeniz ve evresinde yapt giriimler ise, Trkiyeyi mihver devletlerinden iyice uzaklatrd. 1939 ylnda, Almanyann komularna kar giritii hareketler ve zellikle talyann 7 Nisan 1939da Arnavutluk topraklarn igale balamas ile Mussolininin yaylma ve genileme emelleri, Trkiyeyi, ngiltere ve Fransaya doru iyice yaklatrd. Hitlerin, Ankaraya bykeli olarak gnderdii Von Papen, bu yaknlamay nlemeye ok alt, fakat baar salayamad. Nitekim bu sralarda, Nisan 1939da, Trkiye ile ngiltere arasnda bir ittifak yaplmas iin grmelere baland. Trk-ngiliz grmeleri, 12 Mays 1939da, karlkl yardm deklerasyonunun yaynlanmas ile sonuland. Buna gre; iki devlet, Akdeniz blgesinde savaa yol aabilecek bir saldr halinde etkili Sayfa 127 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
bir ekilde ibirlii yapmaa ve birbirlerine her trl yardmda bulunmaa hazrlanacaklard. Fakat bu deklarasyon ile yaplmas kararlatrlan antlama hibir devlete kar olmayacakt. Bundan sonra, yukarda belirtildii gibi, Hatay sorununun zmlenmesi zerine, Trkiye ile Fransa arasnda, 23 Haziran 1939da, ngiltere ile yaplanla ayn nitelikte bir deklarasyon imzaland. Kesin ittifak antlamasnn imzalanmas iin de grmelere baland. Bylece Trkiye Bat devletleri ile ibirlii ve anlama dnemine girmi oldu. Trkiyenin Bat devletlerine yaklamas, talya tarafndan kuku ile karland. Bununla talya Oniki Ada zerindeki egemenliine glge decei grndeydi. Durumu mttefiki Almanyaya da bu ekilde telkin etmeye balad. Trkiyenin Bat devletlerine yaklama hareketini Sovyetler Birlii nceleri memnunlukla karlad. Fakat bu srada Stalin, Hitler ile anlat ve 23 Austos 1939da Almanya ile Sovyetler Birlii arasnda bir saldrmazlk pakt imzaland. Bu iki devletin anlamas, Bat ile ibirlii yapan ve Sovyet Rusya ile arasnn almasn istemeyen Trkiyeyi zor durumda brakt. nk Trkiye, Batl devletlere Sovyet Rusyann da bunlara katlaca midiyle yaklamt. Halbuki imdi tam aksi bir gelimeyle karlam oluyordu. Hitler ve Mussoliniye gre de, Trkiye bir kska iine dmt. Bu nedenle Bat devletlerinden ayrlmak zorunda kalacakt. te bu ekilde, Trkiye iin d politikada durumun kritik bir hale geldii srada da, II. Dnya Sava balad63.
Rifat Uarol, Siyasi Tarih, Harp Akademileri Basmevi, stanbul 1987, s. 479508
63
Sayfa 128 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Atatrk lkeleri ve Atatrklk 1. Cumhuriyetilik: Bu ilke lke ynetimiyle ilgilidir. Cumhuriyet rejimi millet egemenliine dayaldr. Milletin kendi ynetimini belirli sreler iin setii temsilcileri vastasyla yrtmesidir. Cumhuriyet, ahs kiisel hesap ve karlarnn n plnda tutulmad rejimdir. Devlet biimi olarak mill hakimiyeti kabul eder. Cumhuriyet rejiminde, hakimiyet, kaytsz artn milletindir. Toplumun hr olmas, eitlii ve siys ynden bamsz olmas bu ilkenin yrrlkte kalmas ile mmkn olabilecektir. Cumhuriyetilik ilkesinin uygulamasnda kesinlikle belirli bir kesime, snfa stnlk tanmaz. Cumhuriyetilik ilkesinin uygulamasyla badamayan dier rejimler ise, sultanlk, krallk gibi monarik ynetimler, komnizm, faizm, nazizm gibi ynetime bir defa gelip bir daha gitmemeyi hedef alan rejimlerdir. Bu ilke dorultusunda; T.B.M.M. alm, 1921 Anayasas hazrlanm ve gelitirilmi Saltanat kaldrlm Cumhuriyet iln edilmi ve kurallarnn ileyii salanm e. Partiler kurulmu ve (her ne kadar baarszlkla sonulansa da) ok partili hayat denenmi f. Orduda fiilen grevli subaylarn milletvekili olmalar engellenerek orduyu politikadan arndrm g. Atatrk tarafndan Cumhurbakanl tarafszlatrlm h. Kadnlara seme ve seilme hakk tannmtr. 2. Milliyetilik: Ait olduu milletin varln srdrmek ve yceltmek iin topyekn almaya ve bu bilinci gelecek kuaklara da yanstmaya milliyetilik denir. Atatrkn milliyetilii Trk milliyetiliidir ve bunun temel unsurlarn da soy birlii, dil birlii, lk birlii, kltr birlii, tarih birlii, vatan birlii ve din birlii oluturmaktadr. Atatrk Trk milliyetisidir ancak; milliyetilik anlayn stn rk anlayna dayandrmaz. Bu ynleriyle de Mussolini faizmi ve Hitler Nazizminden ayrlmaktadr. Bununla birlikte Trk Milletine Sayfa 129 / 174 a. b. c. d.
r. Gr. Ali YAYLA
olan gvenini, Trk Milletinin bykln her frsatta ifade etmekten de geri durmaz. (Baknz: Onuncu Yl Nutku). Atatrk Trk milletini kederde, tasada, kvanta bir btn olarak grr. Milletin btn fertleri kaynam bir btndr ve ayrlk kabul etmez. Milleti kaynatrmann esas olduu Atatrk milliyetiliinde bunu salayacak olan demokrasidir. Bu sebeple Atatrkn milliyetilik anlay her trl dikta ynetimlerine de kardr. Bu ilke dorultusunda; a. Trk vatan dmandan kurtarlm, b. Trk Tarih ve Trk Dil Kurumlar kurulmutur. c. Laik bir milliyetilii esas almtr. 3. Halklk: Halk, bir toplumu oluturan her meslek ve her sosyal gruptan insanlarn tamamdr. Bu ilke hem cumhuriyetilik, hem de milliyetilik ilkelerinin zorunlu bir sonucudur. nk; cumhuriyet rejiminde halk, kendi yneticisini kendi iinden seer ve ortak gemi ve gelecee topluca balanr. Gerek halklk hibir politik ya da toplumsal gruba ayrcalk tanmaz. Snf mcadelesini deil, bunlarn dengesini gzetir. Cumhuriyet dneminde zellikle tp ve tarm alanndaki almalar, hizmeti halkn ayana gtrmeyi ilke olarak benimsediinden halklk ilkesi dorultusunda yaplan inklplardandr. 4. Liklik: Din ile devlet ilerinin birbirinden ayrlmasndan ziyde, bu iki kurumun birbirlerinin alanlarna girmemesidir. Lik sistemde din bir vicdan konusudur. Bu sebeple liklik dini reddetmez, aksine dini toplumlarn kaynamasnda nemli bir etken olarak grr. Tanr birdir, byktr. Bizim dinimiz en mkl dindir diyen Atatrk, dinsiz de deildir. Din ve din duygularn politik amalar uruna kullanlmas Liklik anlayna aykrdr. Herkes serbeste dinleriyle ilgili ibdetlerini yerine getirebilir ancak, bunu siysete let edemez. Devlet inanlar dolaysyla kimseye ayrcalk tanmayaca gibi, fertler de birbirlerinin din inanlarna saygl olmak zorundadr. Laiklik kavram, eski Yunancadan gelmekte ve laikus din adam olmayanlar ifade etmektedir. Bu anlamda laiklie, din adamlarnn ynetmedii devlet dzeni de diyebiliriz. Laiklik, devletin din kurallara gre deil
Sayfa 130 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
de insan aklna ve bilime gre ynetilmesi gerektii fikrini savunan bir ilkedir. Bu ilke dorultusunda; a. Halifelik, Evkf ve eriyye Mahkemeleri kaldrlm, a. Diyanet leri Bakanl ve Vakflar daresi kurulmu, b. Eitim ve retim birletirilmi, c. Yeni Trk Meden Kanunu kabul edilmi, d. Klk-kyafet alannda yenilikler yaplm, e. Tekke ve zviyeler kapatlm, f. Anayasadan devletin dinini belirten madde kaldrlm, g. 5 ubat 1937de liklik ilkesi alt ilkeyle birlikte anayasaya konulmutur. h. Liklik ilkesi nda yaplan inklplar 1924-1928 yllar arasnda tamamlanmtr. 5. Devletilik: Devletilik ilkesi, devletin ekonomik hayatn salkl bir ekilde yrtlmesi iin ekonomik hayatn iinde yer almas eklinde aklanabilir. Cumhuriyetin ilk yllarnn madd zorluklarnn boyutlarn dnrsek, bunun gerekliliini anlarz. Madencilik, orman ve ar sanayii devletin iinde yer ald yatrm alanlardr. Mteebbislerin cesaretini arttrmak iin, ksa bir sre uygulamaya konulan bu ilke, maalesef daha sonralar devleti gaz, tuz, ay, ttn, v.b. mallar satan bir tccar grntsne sokmutur. Devletilik ilkesinin uygulamaya konmas fikri 18 ubat 1923de toplanan zmir ktisat Kongresinde64 ortaya kar. 6. nklplk: Bir toplumun nemli kurumlarnn ksa srede deitirilip, devletin ve toplumun yenilenmesidir. Atatrk ilke ve inklplarna sahip kmak, onu korumak ve kollamak da inklplktr.
17 ubat-4 Mart 1923 tarihleri arasnda zmirde 1135 delege ile toplanan I. ktisat Kongresinde, yeni Trkiye'nin ekonomik sorunlar tartlm, dnemin Trkiye ynetici kadrosu Kurtulu Sava ile kazanlan zaferden sonra prensip olarak siyas ve ekonomik bamszl ngrm, ngrlen bu ekonomik bamszlk hedefinin nasl gerekletirileceine dair grler belirlenmitir. zmir ktisat Kongresinde mill ekonomi modeli kabul edilmi ancak liberal ekonomi modeli benimsenmitir.
64
Sayfa 131 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Atatrkn lm ve Sonrasnda Yaananlar O gn, 10 Kasm 1938 Perembe sabah, stanbulda Dolmabaheden dalga dalga btn dnyaya yaylan ac haberinin ardndan Cumhurbakannn kim olaca konusu konuulmaya balanmt. Kurtulu Savann komutanlarndan Kzm Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Rauf Orbay, Fethi Okyar, kr Kaya ad Cumhurbakanl iin zikrediliyordu. Ordu komutanlar Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmakn ahsnda, nny devlet bakan olarak grmek isteyen dncelerini ifade etmilerdi. Mareal akmak, I. Ordu Komutan Orgeneral Fahrettin Altay, II. Ordu Komutan Orgeneral zzettin allar, III. Ordu Komutan Ali Hikmet Ayerdemi birer birer dinlemi, yardmcs Orgeneral Asm Gndzn de ayn fikirde olduunu rendikten sonra bu dilei Babakan Celal Bayara bildirmiti. Bu temenni, yeni devlet bakan iin ordunun verdii bir muhtra deildi ama tek aday belirlemeye de yeterli gelmiti. Atatrkn lmnden bir gn sonra, Meclis Bakan Abdlhalik Renda, Anayasa gereince Yeni cumhurbakann semek zere parlamentoyu oturuma davet etti. Bu oturumdan nce, parti genel sekreteri Tevfik Fikret Slayn arsyla toplanan Cumhuriyet Halk Partisi Meclis Grubu, Malatya Milletvekili smet nnnn adaylna oybirliiyle karar verdi. Meclis de, rakipsiz aday oybirliiyle devlet bakanlna getirdi. Artk nn devri balyordu. Cumhurbakan nn, aralarnda baz konularda belirgin bir gr ayrl olmasna ramen, babakanlk grevini yine Celal Bayarda brakt. lk on gn, cenazenin telayla geti. Atatrkn naa stanbuldan Ankaraya getirildi. Etnografya mzesindeki geici kabrine konuldu. O gn, millete yaynlad beyannamede nn unlar sylyordu: Devletimizin bnsi ve milletimizin fedakr, sadk hadmi, insanlk idealinin k ve mmtaz sims esiz kahraman Atatrk, vatan sana minnettardr! Ebed ef ve Mill ef Cumhurbakan nn, ksa zamanda partiye hkim olmu, Atatrkn lmyle meydana gelen boluu nemli lde doldurSayfa 132 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
mutu. Nitekim bunu ispat eden ilk byk snav ayn yl 26 Aralkta toplanan Cumhuriyet Halk Partisinin ilk olaanst kurultaynda verdi. Kurultay, Atatrk Ebed ef, nny de Mll ef ilan etmiti. Tzkte yaplan bir deiiklikle de nn, Cumhuriyet Halk Partisinin deimez genel bakan oldu. Tek parti dneminin, partiyle devletin btnlemesi biiminde ortaya kan grnts yznden denetim yetersizliinden doan huzursuzluk kendini epey zamandr hissettirmeye balamt. Kurultayda sz alan konumaclar, bu konuya dikkat ekmiler, bu uyarlarn sonucunda, mecliste bir Mstakil Grup (Bamsz Grup) kurulmasna karar verilmiti. Bu grup, sanki bir muhalefet partisiymi gibi davranacak, dolaysyla denetim boluunu dolduracakt. Aslnda byle bir grubun yaamayaca, er ge ok partili dzene geilecei de beklentiler arasndayd. Kurultaydan sonra, nn ile Bayar arasndaki gr ayrl iki taraf da rahatsz edecek boyutlara ulamt. Nitekim Bayar, 2,5 ay sren babakanlk grevinden, 1939 banda, 25 Ocak 1939da ekildi. nn, Bayarn yerine ok daha rahat anlat Dr. Refik Saydam babakan yapt. Bayar, Demokrat Partinin bana geinceye kadar, sradan bir milletvekili olarak kalmay tercih etti. Btn dnyay saran ekonomik bunalm ve Avrupadaki devletleraras siyas gerilim zor gnlerin habercisiydi. Eer Avrupada bir sava patlarsa, btn dnyann bu savaa srklenecei akt. Bir yanda Hitler, bir yanda Mussolini herkesin keyfini karmt. Atatrk, salnda gerei oktan grm ve unlar sylemiti: Yazk ki, dnya yznde insanlk hesabna vazife gren bir Adalet Divn yok. Olsayd, onun jandarmalar, Hitler ve Mussolini adlarn tayan bar ve huzur dman akleri derhal tevkif ederler, zindana tkarlard. nnnn Fransa Genelkurmay Bakanyla Ankarada yapt grme, ardndan ngilizlerle yaptmz ibirlii antlamas, sava arifesinde btn dnyann dikkatini eken olaylard. Kendi aralarnda oktan anlam olan ngiltere ve Fransa, Avrupada sava patlarsa, atein arlk merkezini douya kaydrmak
Sayfa 133 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
niyetindeydiler. Nitekim 12 Maysta ngilizlerle imzaladmz ibirlii antlamasnda bu niyetin az ok belirtileri gze arpyordu. Hatayn Anavatana Katlmas Bu arada, Atatrkn salnda kurulan bamsz Hatay Devletinin Trk yneticileri, 29 Haziranda Meclisi olaanst toplantya ararak Trkiyeye ilhk karar aldlar. Ertesi gn toplanan Trkiye Byk Millet Meclisi de bu karar onaylad. 23 Temmuz 1939da trenle Hataydaki Fransz bayra indirilerek yerine Trk bayra ekildi. Her an patlak vermesi beklenen sava ncesinde Hatayn snrlarmza katlmas, Ankaraya derin bir nefes aldrmt. II. Dnya Savann Balamas (1 Eyll 1939) Dnyay kana boacak byk sava, 1 Eyll 1939 gn Alman ordusunun Polonyaya girmesiyle balad. ok gemeden, Fransa, ngiltere ve ngiltereye bal lkeler Almanyaya kar sava durumunda bulunduklarn akladlar. Savan balad gnlerde taraflarn ilk hesaplar, Trkiyenin vakit kaybetmeden savaa itilmesi yolundayd. Sk sk buluan Fransz ve ngiliz babakanlar, Trkiyeden, kara, deniz ve hava sleri istemeyi dnyorlard. Ayrca Trkiyenin talyaya kar savaa girmesi iin her frsat kullanacaklard. Yaplan hesap, Avrupadaki Alman ordularnn bir ksmn douda alacak yeni cephelerle oyalamak, ypratmakt. Dnyada bu gelimeler olurken, Trkiyede 1939 ylnn bitmesine yakn, 27 Aralk gecesi Erzincan depremi meydana geldi. Son elli ylda yer yznde meydana gelen en ar 15 deprem arasnda kabul edilen bu depremde Trkiye 40 bin vatandan kaybetti. Trkiye, II. Dnya Sava baladnda, savan dnda ve tarafsz kalarak, toprak btnln korumay ama edinen bir d politikay esas alm bulunuyordu. Fakat Trkiyenin jeopolitik durumu ve neminden dolay, sava sresince Mihver ve Mttefik Devletler Trkiyeyi kendi yanlarnda savaa sokmak iin byk abalar harcadlar ve basklarda bulundular. Ancak her iki taraf da istedii sonucu alamad ve Trkiye savan sonlarna kadar tarafsz kalSayfa 134 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
may baard. Bununla beraber Trkiye, savan balarndan itibaren gvenliini salamak zere, her iki taraf ile eitli diplomatik ilikilerde bulunmaktan geri kalmad. Trkiye, II. Dnya Savann balayp, hzla gelitii ilk gnlerde, her iki blok ile olan iyi ilikilerini bozmamak istiyordu. Fakat yukarda belirtildii gibi, 1939 ylnda, Avrupada ve Orta Douda meydana gelen gelimeler zerine Batl devletlerle bir yaknlama ierisine girmiti. Sovyet Rusyann da buna katlacan ummutu. Trkiyenin bu hareketi Almanya ve talya tarafndan sert tepkiyle karlanmt. Bu srada Sovyetlerle, ngiliz ve Franszlar arasnda grmeler yaplyordu. Trkiye de bu grmelerle olumlu sonuca varlacan umuyordu. Grmeler ksa sre sonra kesildi. Dier yandan, 23 Austos 1939da Alman-Sovyet Dostluk Anlamasnn yaplmas, Trkiye iin yeni ve beklenmedik bir politik durum meydana getirmiti. Trkiye, Sovyetlerle silhl bir atmaya srklenmek istemiyordu. Bu arada ise Trkiye ile ngiltere ve Fransa arasnda szleme grmeleri yeniden balamt. Bu bakmdan iki blokla da dostluu salamlatrmak istiyordu. Bu srada Sovyetler de, Trkiye ile bir anlama yapmak iin Trk Dileri Bakann Moskovaya davet etmilerdi. Bu davet zerine Dileri Bakan kr Saraolu, Sovyet yneticileriyle grmek zere 25 Eyll 1939da Moskovaya gitti ve 17 Ekime kadar burada kald. Bu srada Alman Dileri Bakan da Moskovaya geldi. kr Saraolu ile Sovyet yneticileri arasnda yaplan ilk grmeler olumlu geti ve Trk temsilcileri, Sovyetlerle bir szleme yapmak iin gerekli koullarn tamamlanm olduunu sandlar. Ancak tam bu srada Sovyetler Birlii, Montreux Szlemesinin hkmlerinde kendilerinden yana deiiklik getirecek maddeler ne srdler ve szlemeye Almanya iin rezerv koymak istediler. Sovyetler Birliinin, Almanyann da etkisiyle, Trkiyeye yapt bu istekler zetle yleydi: a. Boazlarn ortak savunulmasna dair bir anlamann yaplmas, b. Montreux Boazlar Szlemesinde, Karadenizde kys bulunmayan devletlerin sava gemilerine Boazlarn
Sayfa 135 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
her zaman ve kesin olarak kapatlmasn esas alan bir deiikliin yaplmas, c. Sovyetler Birliinin Besarabyay ve Bulgaristann Dobrucay topraklarna katmalar halinde Trkiyenin tarafsz kalmas. Grld gibi, Sovyetler Birlii, bu nerileriyle Boazlar statsnn kendi lehine deitirilmesini, Balkanlarda yapaca deiiklik ve yaylma hareketlerini Trkiyenin kabul etmesini istemekteydi. Bunlar ise, Trkiyenin gvenliini yakndan ilgilendiren hususlard. Ayrca Sovyetler, dostu olan Almanyaya kar savamakta olan ngiltere ve Fransa ile Trkiyenin yakn iliki kurmasn da olumsuz karlyordu. Dileri Bakan kr Saraolu, Sovyetlerin bu nerilerini derhal reddetti. Trk-Sovyet grmeleri, Sovyetlerin Trk d politikas hakkndaki grleri ve ar isteklerinde srar etmeleri zerine, bir anlamaya varlamadan 16 Ekim 1939da sona erdi. Trkiye, Sovyetler Birlii ile ilikilerinin bu ekilde dnmesi ve olumsuz ynde gelimeler gstermesi zerine, ngiltere ve Fransa ile daha nce balam olan grmeleri sonulandrd. 19 Ekim 1939da, Ankarada, Trkiye, ngiltere ve Fransa arasnda Tarafl Yardm Antlamas (Ankara Pakt) imzaland. Buna gre: a. Trkiyeye bir Avrupa devleti saldrrsa, ngiltere ve Fransa Trkiyeye her trl yardm yapacakt. b. ngiltere ve Fransa bir Avrupa devletinin saldrsna urarsa ve sava Akdenize intikal ederse, Trkiye bu iki devlete yardm edecekti. Sava Avrupada cereyan ederse Trkiye, ngiltere ve Fransa yararna tarafszlk politikas izleyecekti. c. ngiltere ve Fransa, Yunanistan ve Romanyaya verdikleri garantilerin yerine getirilmesi iin savaa giderlerse Trkiye de bunlara katlacak ve yardm edecekti. Ancak, bu antlamaya ek olan 2 numaral protokole gre, Trkiye bu taahhtleri yznden Sovyetler Birlii ile silhl bir anlamazla srklenmeye mecbur braklmayacakt.
Sayfa 136 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Bylece Trkiye, bu ittifak antlamas ile iki Batl devletin yardm ve desteini salam, Sovyetler Birlii ile bir savaa srklenmek istemediini gstermi olmakla beraber, ondan tamamen ayrlm ve Batl devletlere yaklam oldu. Bununla beraber Trkiye, savan Balkanlara ve Akdenize yaylmas karsnda, Ankara Antlamasnn, yukarda belirtilen 2 numaral protokolne dayanarak savaa katlmam ve tarafszln srdrmtr. 1941 yl balarna gelindiinde, Almanyann Balkanlarda giritii hareketler Trkiye ve ngiltereyi olduu kadar, Sovyet Rusyay da endieye drd. Bu sralarda bozulmaya balayan Sovyet-Alman ilikileri, Sovyetleri Trkiyeye doru yeniden yaklatrmaya balad. Bu sralarda ise, Trkiye zerindeki Alman basks gittike younlayordu. Almanya, Balkan lkelerini ele geirdikten sonra, Trkiyeyi de kendi yanma ekmek istiyordu. Bu amala da Trkiyeye Trakya ve Ege adalarndan toprak neriyordu. Bunlara ramen Trkiye, hemen snrlarna kadar gelmi bulunan Almanyaya boyun emedi. Almanya, Trkiye zerinde yapt basklardan bir sonu alamaynca, politikasn deitirerek, Trkiyeye bir dostluk antlamas yaplmasn nerdi. Amac biran nce Rusyaya kar harekete gemek ve bu arada gneyini gvenlik altna almakt. Trkiye, snrlarna kadar gelmi olan tehlikeyi ortadan kaldracak olan bu neriyi kabul etti. Bunun zerine Trkiye ile Almanya arasnda, Ankarada, 18 Haziran 1941de, bir saldrmazlk antlamas imzaland. Trkiye, bu antlamay imzalarken, ngiltere ile olan ittifaknn getirdii ykmllklerin srdn Almanyaya kabul ettirmitir. Bylece iki blokla da uyumlu ilikiler kurmu ve tarafszln srdrmtr. Bu ise Trkiyeye savaa girmeden zaman kazanma olanan vermitir. Trkiyenin tarafszl, Kafkasya ve Svey kanal ynlerindeki istila yollarn kapatma durumunu yaratmakla beraber, Boazlarn kapanmas ve Sovyet Rusyaya bu yoldan mttefiklerinden yardmn da gitmemesi demekti. Bu nedenle Trk-Alman antlamas ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri tarafndan tepkiyle karSayfa 137 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
land. Bunun zerine Amerika bir sre Trkiyeye yapmakta olduu yardm kesti. Sovyet Rusya ise Trkiyenin Mttefikler yannda savaa katlmasn istiyordu. Bundan byle de Trkiye zerinde Mttefiklerin basks oalm oluyordu. 22 Haziran 1941de Almanya Rusyaya saldrmaya balad. Bylece sava Trkiyenin bat ve kuzeyine yaylm oldu. Savan ald yeni durum zerine Trkiye her iki lkeye de tarafszln resmen bildirdi. Bu dnemde Trkiye, Mihver devletlerinden duyduu endienin yannda, Sovyet Rusyann Trk topraklar zerindeki emellerini ngiltereye kabul ettirmesinden de ekiniyordu. Geri ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri, Trkiyenin bu endielerini gidermek istediler. Fakat Sovyet Rusyann tutum ve davranlar, 1942 yl sonlarnda Trk endiesini daha da oaltt. 1943 yl balarna gelindiinde, Mttefikler olaylarn akn kendi lehlerine evirmeye baladlar. Kuzey Afrika kartmasn gerekletirdiler. Almanlar da Stalingradda yenildiler. Asker durumun dzelmeye balamas, yukarda belirtildii gibi, 1943 Ocak aynda Casablanca Konferansnn toplanmasna yol at. Burada Trkiyenin de savaa katlmasna karar verildi. Churchill, bu karar bildirmek ve Trkiyenin savunma gcne ait sorunlar birlikte grmek zere, 30 Ocak 1943de Adanaya geldi. Burada Cumhurbakan smet nn ve Babakan kr Saraolu ile grt. 30 ve 31 Ocak gnlerinde yaplan toplantda ngiltere Babakan, Trkiyenin en ge 1943 Austos ayna kadar savaa katlmasn istedi. smet nn, buna karlk Sovyet Rusyadan emin olmadn, Almanyann yenilmesi zerine, Sovyetlerin Avrupada egemen bir duruma geleceini belirterek, Trkiyenin savaa katlabilmesi iin, Trk ordusunun Mttefikler tarafndan donatlmas koulunu ileri srd. Bu istek de Churchill tarafndan kabul edildi. Adana Konferansnda alman karar gereince Trkiyenin savunmas iin gerekli grlen sava ara ve gerelerinin listesi derhal hazrlanarak ngiltereye verildi. 19 Ekim 1943te, Moskovada yaplan Dileri Konferansnda, Sovyetler Trkiyenin gerekirse bask yaplarak savaa sokulmasn istediler. ngiltere ve Amerika ise, Trkiyeden Mttefiklere hava Sayfa 138 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
sleri vermesinden ve ulam kolaylklarnn istenmesinden yanaydlar. Sonuta da, nce ngilterenin Trkiyeden hava alanlarn kullanlmasn istemesine, yln sonlarna doru da savaa katlmas iin giriimde bulunulmasna karar verildi. ngiltere Dileri Bakan Eden, bu durumu Trk Dileri Bakan Numan Menemenciolu ile 5-6 Kasm 1943te, Kahirede buluarak ona bildirdi ve yl sonuna kadar Trkiyenin savaa katlmasn istedi. Fakat bu istek Trkiye tarafndan kabul edilmedi. Kahiredeki bu toplantdan sonra, ngilterenin Trkiye zerindeki basks daha da arlat. Nitekim Kasm 1943te yaplan Tahran Konferansnda, Churchill, Trkiyenin savaa katlmasnda srar etti. Stalin ise, gerekirse Trkiyenin zorla savaa sokulmasn istedi. Tahran Konferans dnnde Roosevelt ve Churchill, bu konuyu grmek zere, smet nny Kahireye davet ettiler. smet nn, bu davetin Tahran Konferans kararlar zerine deil de, Trkiyenin ortak davaya hizmet edebilmesi iin en iyi yntemin serbeste ve nceden alman kararlara dayanmadan tartlmas ortamn yaratacaksa geleceini bildirdi. Bu konuda gerekli gvence verilince de nn daveti kabul etti. Bunun zerine nn, Roosevelt ve Churchill arasnda, 4-6 Aralk 1943te, kinci Kahire Konferans yapld. Mttefikler, bu defa Trkiye zerinde savaa girmesi iin ok ar baskda bulundular. Konferans sonunda nn prensip olarak savaa katlmaya raz oldu. Ancak bu, Trk ordusuna gerekli silh ve donatmn verilmesi kouluna bal olacakt. Bu istek Churchill tarafndan kabul edildi. Trk-ngiliz askeri heyetleri arasnda, 1944 yl balarnda Ankarada yardm konusu grlmeye baland. Ancak kesin bir sonu alnamad ve grmeler 3 ubat 1944de kesildi. Bunun sonucu olarak ngiltere 2 Martta, Amerika Birleik Devletleri ise 1 Nisanda Trkiyeye yaptklar yardma son verdiler. Bylece Trkiye ile ngiltere ve Amerika arasndaki ilikilerde gergin bir hava dodu. Btn bu basklara ramen Trkiye, savaa katlmama kararnda srar etti. 1944 yl ilkbaharnda sava kesin bir dnm noktasna gelmi grnyordu. ngiltere, Normandiya cephesinin almasndan sonra, Trkiyenin Mttefiklere kar daha belirli bir ibirlii ve yardm davranna girmesi zamannn geldii dncesinde idi. Bu ibirliSayfa 139 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
inin en iyi ekilde salanmas da, Trkiyenin Almanya ile siyas ve ekonomik ilikilerini kesmesi olacakt. Bu konuda Mttefikler tarafndan yaplan giriim, Trk Hkmetince olumlu karland. Ayn yln yaz aylarnda, Almanyann asker durumunun gittike ktlemeye balad srada, Sovyet Rusya, ngiltere ve Amerikann Trkiyeye kar bu giriimine kar kt. Bylece Sovyetler, mttefiklerinden ayrlarak Trkiye ile aralarndaki sorunlarn yalnz ve ikili olarak zmlemek istediini, yani kendi bildii gibi bir politika izlemeye karar verdiini gsterdi. Bu da, Sovyetlerin niyetleri hakkndaki Trk endiesini dorulad. Trkiye, meydana gelen bu gelimeler zerine ve sava sonunu da dnerek, 2 Aralk 1944de, Almanya ile diplomatik ve ekonomik ilikilerini kesti. Bu karar alrken de, ngiltere ve Amerika Birleik Devletlerinden sava sonras bar konferansnda tam bir mttefik ilemi greceine dair gvence ald. Bylece Trkiye savaa girmeye doru bir adm att. Ancak bu sralarda Trk-Sovyet ilikileri de gittike gerginleiyordu. Sovyet Rusyann, 1944 sonbaharnda Balkanlardaki giriimleri, blgenin gelecei ynnden Trkiyeyi endieye drmt. Bu bakmdan Trkiye, ngiliz ve Amerikan dostluuna daha ok nem vermeye balad. Bu arada ngilterenin Yunanistana asker karmasn memnunlukla karlad. Dier yandan, Trkiyeyi endielendiren baka bir konu da, Sovyetlerin Boazlar hakkndaki dncesiydi. 1945 Ocak aynda, Sovyet Rusya, Boazlar konusunda ngiltereden destek vaadi alm, 10 ubat 1945te Yalta Konferansnda da Montreux Szlemesinin deitirilmesini istemitir. Ancak, yukarda da belirtildii gibi, ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri, Rusyaya Boazlardan daha geni bir gei hakknn verilmesini prensip olarak kabul etmekle beraber, konferansta, konunun daha sonra dileri bakanlar seviyesinde yaplacak bir toplantda grlmesine ve durumdan Trkiyeye bilgi verilmesini kararlatrdlar. Yalta Konferansndan sonra, 20 ubat 1945te, ngiltere, Trkiyeye bir muhtra vererek, 25 Nisan 1945te Mttefikler arasnda San Fransisko Konferansnn toplanacan, buna ise 1 Mart 1945 tarihinden nce Almanyaya sava iln etmi olan lkelerin davet edi-
Sayfa 140 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
leceini, Trkiyenin de bu tarihten nce savaa girmeye karar verirse Birlemi Milletler Beyannamesine katlabileceini bildirdi. Trkiye, bu muhtradan gn sonra, 23 ubat 1945te, Almanya ve Japonyaya sava ilan etti. Bu durum, Almanyann sempatizan olan evrelerde tepki yaratt. Hkmetin tutumunu sert biimde eletiren, Trkiyenin ille de Almanya yannda savaa girmesini isteyenler arasnda baz niversite retim yeleri ve baz askerler de vard. 27 ubat gn de, Birlemi Milletler Beyannamesini imzalad. Bunun zerine 5 Mart 1945te San Fransisko Konferansna resmen davet edildi ve bylece Birlemi Milletlerin kurucu yeleri arasna katld. Ancak, bu sralarda Trkiye zerinde Sovyet Rusyann istek ve basklar gittike oalyordu. Nitekim, Almanyann yenilmesi ve Sovyet ordularnn baarlar, Sovyetlerin Trkiyeye kar tutum ve davranlarn tamamen deitirdi. Bunun arkasndan da Sovyet Rusya 19 Mart 1945te, 1925 tarihli Trk-Sovyet Tarafszlk Antlamasn feshettiini aklad. Trkiye ile Sovyet Rusya arasndaki ilikilerde gerginlie dayanan yeni bir dnem balad. Bylece Trkiye, II. Dnya Sava sresince tarafszl esas alan bir d politika izlemi, savaa fiilen katlmamakla beraber, savan sonlarnda Mihver Devletlerine sava iln ederek, sava galip devletlerin yannda bitirmitir65. Trkiye Cumhuriyeti II. Dnya Savana savamadan katlm olsa da hemen kapnn dnda sren savan doal sonucu olan ekonomik krize, 18 Ocak 1940da Milli Korunma Kanununu kararak nlem almaya alt. Bu olaanst bir yasayd ve ulusal gvenlik
65Savan
diplomatik ve asker gelimeleri hakknda daha geni bilgi iin bkz : Herbert von Moos, Byk Dnya Olay, stanbul 1952, s. 73 vd; Louis L. Snyder, The War, (1939 - 1945), New York 1962, s. 3 vd; J. F. C. Fuller, The Second World War, (1939 - 1945), New York 1962 s. 47 vd; Henry Maule, WorId War II, London 1972, s. 10 vd; Salih Polatkan, 1. ve 2. Dnya Savalar, stanbul 1972, s. 226 vd; Fahir Armaolu, Siyas Tarih, Ankara 1973, s. 681 vd; Cokun ok, Siyasal Tarih, Ankara 1967, s. 361 vd; Feridun Cemal Erkin, Trk-Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi, Ankara 1968, s. 161 vd; Ahmet kr Esmer, Oral Sander, II. Dnya Savanda Trk D Politikas, Olaylarla Trk D Politikas, Ankara 1969, s. 147 vd; Edward Weisband, (ev. M. K. Kayabal), 2. Dnya Savanda nn'nn D Politikas, stanbul 1974, s. 19 vd.
Sayfa 141 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
ynnden devlete, gerektii zaman her trl arac kullanabilme yetkisi salyordu. Ksacas Trkiye hem savaa girmek istememi, hem de ate srarsa, diye tedbir almt. Hatta sava ortamnda bile Almanyaya 96 milyon liralk bakr ve krom gndermi, karlnda gerekli sava malzemesi almtk. Bu da mttefikleri kzdryordu. Trkiye bu al-verii yapmak zorundayd nk Trkiyeyi kendi saflarnda savaa ekmek isteyenler Trkiyeye yardmdan kayorlard. Ksacas, tarafsz bir politikayla, kime nazmz geerse, ondan alveri yapyorduk ve bunu da herkese uygun bir dille anlatmaya alyorduk. Ky Enstitleri (17 Nisan 1940) Ky Enstitleri, ilkokul retmeni yetitirmek ve Trk kylerinin cehlet ve madd geriliinin ksa zamanda giderilmesi amacyla 17 Nisan 1940 tarihli ve 3803 sayl yasa ile alm okullardr. Tamamen Trkiyeye zg olan bu eitim projesini 28 Aralk 1938 tarihinde milli eitim bakan olan Hasan Ali Ycel bizzat ynetmitir. Ky Enstitlerinin kurulu kanunu meclisten geirilirken de beklendii kadar ilgi ve hevesle karlanmad ortaya kmtr. Tek parti ynetimi dnemi olmasna ramen kanun 278 oyla meclisten gemi, 148 milletvekili oylamaya katlmamtr. Ky Enstitlerinin temelindeki fikir kzl erkekli ky ocuklarn devlet hesabna okutmak, Enstitden mezun olduktan sonra onlar, kyllere ve ky ocuklarna daha iyi tarm metodlar ve salk bilgisi retmek zere kylere gndermekti. Kyn toplumsal hayatna karp, kyllerle kaynaabilmeleri iin Enstit mezunu retmenlere gittikleri kyde toprak ve ev veriliyordu. 1948 ylnda Trkiyede ehir merkezlerinden uzak ancak tren yollarna yakn, topraklar tarm yapmaya elverili 21 blgede Enstitler kurulmutur. 1950 ylna gelindiinde bu Enstitlerin mezun ve rencilerinin says 25 bine ulamt. Ky enstitlerinin baz eksiklikleri de elbette vard. Mesel be yllk retim devresi rencilere, ky hayatnn kark sosyal ve ekonomik problemlerinin hakkndan gelebilmek iin gerekli formasyonu veremiyordu. Enstit mezunlarnn bir ksm, gereklerle ve ky problemlerinin zm ile uraacak yerde kendilerini teorik tarSayfa 142 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
tmalara ve siyas speklsyona vakfetmi bir ky eliti oldular. te yandan Mezunlarn nerede ise hayatlar boyunca ky retmeni kalmaya mecbur olmalar kendilerinde gadre uradklar ve hor grldkleri duygusunu yaratt, bu da ehirle ky arasndaki farklar daha da derinletirdi. Her eye ramen unu syleyebiliriz ki, Trkiyedeki en orijinal eitim projesi Ky Enstitleridir. Tarlada ve snfta, fedakrlk ruhu iinde pratik eitim gren Enstit mezunlar, kylerdeki cehalet, yoksuluk, taassub ve khne geleneklere kar yeni rejimin at savata kendilerini bu rejimin sancak tayclar ve temsilcileri sayyorlard. Birok kz Enstit mezunu gnderildikleri kyn retmeni, ebesi ve salk memuru olmu, zaman iinde ky hayatnn vazgeilemeyen bir paras haline gelmilerdir. Ky Enstitlerinin ifade etmeye altmz bu zellikleri, z bakmndan, demokratik gelimelerden ve komnizmin yaratt korkudan faydalanarak hkimiyetlerini yeniden kurmak yolunda olan muhafazakrlarn din, mistik, zihniyetiyle eliiyordu. Cumhuriyet idaresinin henz devrimci bir karaktere sahip olduu dnemlerde, arkl diye isimlendirilen bu zihniyete Atatrkler devaml olarak hcum etmilerdi. Fakat iktisad gcn, siyas iktidarn ele geirilmesi bakmndan gitgide nemli bir rol oynamas, baz orta snf evrelerine siyas bir kuvvet salam, bu kuvveti ellerine geirenler toplumun ilerici niteliini kendi zihniyetlerine uygun olarak, muhafazakr-din bir tutum lehine deitirmek frsatn ele geirmeye balamlard. Ky Enstitlerinin rencilerine kazandrd aklc ve analitik tutumun kylleri de etkileyerek onlar sosyalist grlere doru gtreceinden korkuluyordu. Kylerin kt sosyal ve ekonomik durumlar karsnda, bu grlerin de snf mcadelesi douracandan korkuluyordu. Bylece, solculuun yaratt korku istismar edilerek, Enstitlerde bir ara grlm baz komnizm olaylar da bahane edilerek Enstitlerin balca ilerici zelliklerine saldrlmaa baland. Nitekim Hasanolan ve Hamidiye Ky Enstitlerinde cereyan eden iki komnizm propagandas olayn esas tutarak Enstitlerin ders programnn ehliyetli retmen yetitirmee elverili olmamann yannda tehlikeli ideolojilere yer verdii ileri srld. Bu ikyetler sonucunda Enstitlerde karma eitim kaldrlarak kz renciler iki Sayfa 143 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
ayr Enstitde topland. Tarlada ve snfta grlen pratik derslerin says da azaltlarak bunlarn yerine nazar kltr dersleri kondu. Bylece derslerin arlk merkezi yapmak ilkesinden, renmek ilkesine daha net sylemek gerekirse bugnn ezberci eitimine kaydrlm oluyordu. Btn bu deiiklikler Ky Enstitlerinin ilerici ve dinamik hviyetlerini kaybetmeleri ile sonuland. Demokrat Parti iktidarnn 27 Ocak 1954te kard 6234 sayl kanunla Ky Enstitleri, Ky retmen Okullar ad altnda mevcut retmen okullar ile birletirildi. Gerek Halk Evlerine gerekse Ky Enstitlerine yaplan saldrlarn en ilgi ekici taraf, ithamlarn bu messeselerin kurucusu olan Halk Partisi saflarndan ykselmi olmasdr. Zamannda devrimcilere yardm etmi veya devrimcilerin tarafn tutma daha krl bulmu olanlar, yeni siyas duruma intibak edebilmek iin, devrim kurumlarna saldrmakta ve onlar ykmakta tereddt etmemilerdir. Birbirine dman iki partiye mensupmu gibi bir Halk Partili bakann yaptn dier bir bakan bozmakta saknca grmyordu. Her ikisi de Halk Partili olmakla beraber, yeni Mill Eitim Bakan Reat emsettin Sirer, Hasan Ali Ycelin eserlerini ykmak istemitir. Devrimleri yaratan parti artk ayn devrimleri menfaati gerektirdii zaman ykmakta tereddt etmemitir66. 1940-1946 arasnda ky enstitlerinde 15,000 dnm tarla tarma elverili hale getirilmi ve retim yaplmt. Ayn dnemde 750,000 yeni fidan dikilmiti. Oluturulan balarn miktar ise 1,200 dnmd. Ayrca 150 byk inaat, 60 ilik, 210 retmen evi, 20 uygulama okulu, 36 ambar ve depo, 48 ahr ve samanlk, 12 elektrik santral, 16 su deposu, 12 tarm deposu, 3 balkhane, 100 km. yol yaplmt. Sulama kanallar oluturularak Enstit rencilerinin uygulamal eitim grd iftliklere sulama suyu renciler tarafndan getirilmiti. Enstitlerin sanata katk boyutu da inkr edilemezdi. Kylerde bym rencilere klsik mzik enstrmanlar ve geleneksel sazlar almas retiliyordu. Ak Veysel, enstitleri gezip rencilere saz almasn gsteriyordu. Hasanolan Ky Enstits bu konuda en zengin enstrman envanterine sahipti. Daha sonra alan Hasanolan Yksek Ky Enstitsndeki derslere Ankara Konservatuvar retmenleri geliyordu. Ky kkenli rencilerden kurulu or66
Karpat, a.g.e, s.321
Sayfa 144 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
kestralar mzik eserlerini seslendiriyordu. Enstitlerde hazrlanan programlar, toplumun sanat ve kltr hayatna katkda bulunulmas amacyla evre il ve kylere de gtrlerek sergileniyordu. 1945 ylnda Hasanolan Ky Enstitsndeki mzik enstrmanlar listesi yleydi:
alg aleti Mandolin Plaklar (Klasik Mzik) Keman Balama Akordeon Radyo Piyano Davul Amplifikatr Pikap Metronom Says 259 160 55 37 8 3 3 3 1 1 1
Hemen hemen ayn dnemlerde ykselmeye balayan ve ok byk bir d tehdit olarak alglanan komnizmin kltr ve davran alanndaki etkileri de derin izler brakmtr. Komnizm korkusu, buna bir de akl ve ferd zek karsnda duyulan geleneksel gvensizlik eklenince, fikr gelimeyi felce uratt. (Bugn Trkiyede hl, sosyal huzuru salamann en iyi yolu olarak cehleti savunanlar vardr.) Memleketin sosyal ve ekonomik problemleri zerine tartmalar ise snrl sayda baz akademik evrelerin tekelindedir. Trkiyede komnizm korkusu, siyas partiler, menfaat gruplar ve fertler tarafndan, pratik baz gayelerin elde edilmesi iin istismar edilmekte ve btn memlekete bu ekilde zarar vermektedir. Ticaret hayatta bile baz kimselerin komnizm histerisini istismar ederek rakiplerini bertaraf etmek istedikleri grlm, sebep ve mahiyeti aklanamayan baz olaylar, sorumluluktan syrlmak iin komnistlere yklenmitir. Asla kabul edilemeyecek baz fiiller de komnizme kar duyulan nefretin bir ifadesi olarak hakl gsterilmek istenmitir. 1945 ylna gelindiinde eitli solcu yaynlarn idarehne ve tesislerinin tahrip edilmesi, daha sonra bu gibi yaynlar aleyhinde nSayfa 145 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
mayiler yaplmas -ki bunlarn tertipli olmad da ok phelidirsz ve fikir hrriyetini tanyan bir toplumda caiz grlemez. Keza, holanlmayan kimselere kar yaplan cebr hareketleri hakl gstermek iin, komnistler gibi hrriyeti inkr edenlere hrriyet tannamayaca dncesi de demokrasi llerinde tanmlamazd. Bu dnemden sonra kurulan solcu olmayan hkmetler, kendilerine yneltilmi tenkitlerin nne gemek iin srekli olarak halk sol propagandalara kar uyank olmaya davet etmitir67. te bu siyasetiler ve davranlardr ki; Trkiyenin gelecekteki ekillenmesinin vebli boyunlarnda olacaktr. Varlk Vergisi (11 Kasm 1942) Az nce de ifade ettiimiz gibi, lke dnda srmekle beraber, dnyay kasp kavuran savan etkisi, byk ekonomik skntlar halinde bizde de ok ar hissediliyordu. 19 Aralk 1941de stanbulda ekmek karneye baland. Ayn uygulama bir ay sonra da Ankarada balad. Bugn ok kiinin nfus czdannda bulunan damgalar, o gnlerin hatrasdr. Frnlarn nnde uzayp giden ekmek kuyruklar, zellikle stanbulda vatandan belini bkyordu. Skntyla beraber yolsuzluk sylentileri de balam, dedikodular hkmeti rahatsz edecek hale gelmiti. Bu ve buna benzer konular yerinde incelemek iin stanbula gelen Babakan Refik Saydam, 8 Temmuz 1942 gecesi bir kalp krizi geirerek grevi banda ld. Bir bte grmesinde: Trkiyede Adan Zye kadar herey bozuktur diyecek kadar ak grl bir siyaset adamn bylece kaybetmitik. nn, Saydamn yerine, kr Saraolunu babakanla getirdi. Byk grltler koparan Varlk Vergisi, II. Dnya Savann buhranl yllarnda, ekonomiye denge salayabilmek iin Saraolu Hkmetinin dahyne sand bir bulutu. 11 Kasm 1942de karlan Varlk Vergisi Kanunu iin hkmet, teklifinde yle diyordu: Bu kanun, ekonomik artlarn yaratt darl frsat bilerek yksek kazanlar elde ettikleri halde, kazanlarna uygun lde vergi vermeyenleri hedef alyor. Ama, sz konusu kiileri, iinde bulun67
Karpat, gs. yer.
Sayfa 146 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
duumuz ciddi durumun gerektirdii fedakrla, kazanlarnn lsnde katkda bulundurmaktr. Varlk Vergisi kanunu TBMMde hi tartlmadan kabul edildi. Kanuna gre; her il ve ile merkezinde kimin ne kadar vergi deyeceini belirleyecek servet tespit komisyonlar kurulacakt. Bu komisyonlarn kararlar tereddde mahal vermeyecek ekilde ve itiraz edilemez olacakt. Tahakkuk ettirilen vergi deme sresi 15 gn olacak, bu sre iinde tahakkuk eden vergiyi demeyenlerin mallar haczedilerek icra yoluyla satlacakt. Btn bunlara ramen borcunu deyemeyen mkellefler borlarn bedenen altrarak detmek amacyla alma kamplarna gnderilecekti. stanbulda kurulan komisyon tahakkuk eden vergi listelerini 18 Aralk 1942de aklad. Tahakkuk eden vergilerin %87si gayr- mslim, %7si mslim mkelleflere yklenmiti. Geri kalan %6 deiik kalemlerde olup, bunlarn da ou gayr- mslim aznlklar ve ecnebilerdi. 4 Ocaa kadar vergisini demeyen mkelleflere birinci hafta iin %1, sonraki haftalar iin %2 gecikme zamm uygulanaca da duyurulmutu. Aralk 1942 ve Ocak 1943te stanbulda gayr- mslimlere ait binlerce tanmaz mlk el deitirdi. El deitiren mlkler arasnda stikll Caddesindeki yaplarn byk bir ksm bulunuyordu. Satlan mlklerin %67 kadar mslman Trkler, %30 kadar resm kurum ve kurulular tarafndan alnd. 21 Ocak 1943ten itibaren stanbulda binlerce gayr- mslime ait ev ve iyerleri haczedilerek hara mezat satld. Tamam gayr- mslimlerden oluan toplam 1229 kii, 27 Ocak-3 Temmuz 1943 arasnda almak zere Erzurum Akaleye yolland. Srgnlerden 900 kiilik bir grup 8 Austos 1943te yk vagonlaryla Eskiehir Sivrihisara nakledildi. Trkiyenin ekonomik tarihinde, gerek anlamyla ilk servet vergisi rnei saylan bu vergi Cyrus Sulzberger imzasyla 9-13 Eyll 1943 tarihlerinde New York Times Gazetesinde Trkiyedeki Varlk Vergisi uygulamasn eletiren bir yaz dizisinin ardndan, toplanan TBMM, II. Dnya Savann kritik gnlerinde bu durumdan olumsuz etkilenmek istemediinden, henz tahsil edilmemi olan Varlk Vergisi borlarnn silinmesine karar vererek Aralk aynn ilk gn-
Sayfa 147 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
lerinde Akale ve Sivrihisar srgnlerini yaklak on aylk esaretten sonra evlerine gnderdi. Kanun ile toplam 314.900.000 TL vergi tahsil edilebildi. Bu saynn %70i stanbulda topland. Toplam tahsilt, 394 milyon TL ile 1942 devlet btesinin %80ini buluyordu. Bu kanunun ardndan gayr- mslim aznlk Trkiyeyi terk etmeye balad. 1935 saymnda Trkiye nfusuna oran %1,98 olan gayr- mslim aznlklar, vergiden sonra balayan g nedeniyle 1945te %1,56ya ve 1955te %1,08e kadar dt. ok Partili Hayata Gei Dnemi Trkiye, II. Dnya Savann penesinden yakasn kurtarmt ama, sava sonrasnn koullar, sosyal, ekonomik ve siyasal deimelerle bizi de ok yakndan etkiliyordu. zellikle CHP iindeki kaynamalar, ortamn yeni bir siyasal kurulua gebe olduunu aka ortaya koymutu. Aslnda bu kaynamalar yeni deildi. Kapmza kadar dayanan savan en civcivli dneminde alman ekonomik nlemler byk skntlar yaratm, geni halk kitlesinin CHPye kar bkknln krklemiti. CHP saflarnda yetien, ama lkenin CHPden ayr grle ok daha tutarl biimde ynetileceini dnenler, gidiattan honut deildi. Bunu, 1942den beri st kapal da olsa dile getiriyorlard. te o gnlerde, CHP iindeki sanclar giderek belirginleiyordu. Yaknda Trk Siyaset Tarihini etkileyecek lde, nemli eylerin olacann iaretleri veriliyordu. Nitekim Mecliste 29 Mays 1945 tarihinde grlmesi tamamlanan bteye, Celal Bayar ye baz arkadalarnn ret oyu kullanmas CHPyi kartrd. Hatta Bayar ve arkadalar, sadece bteyi reddetmekle kalmad, Saraolu hkmetine de gvensizlik oyu verdiler. Olaylar ksa zamanda geliti. Bayar ve arkadalar bteyi bahane etmilerdi. Aslnda CHP yapsnn artk demokratik dzene uymadn, parti tznde nemli deiiklikler yaplmas gerektiini sylemek istiyorlard. nce, Meclis kulisinde fsltlar halinde dolaan bu istek, Trk Siyas Tarihine Drtl nerge (Drtl Takrr) olarak geen ve 12 Haziran 1945de Meclis Bakanlna Sayfa 148 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
verilen bir belgeyle dmlendi. Bu nl nergeyi, zmir milletvekili Celal Bayar, el milletvekili Refik Koraltan, Kars milletvekili Prof. Fuat Kprl, Aydn milletvekili Adnan Menderes beraberce hazrlam ve imzalamlard. O gn grmeye alnan ve stndeki tartmalar 7 saat sren nerge, imza sahibi drt kiinin evet oyu dnda reddedildi. nergenin imza sahipleri, hkmete yakndan bal milletvekillerinin saldrlarna marz kaldlar. O gnlerde ok partili dzene doru beklenen ilk adm, Drtlerden daha nce davranan stanbullu bir iadam att. Nuri Demira 18 Temmuzda yakn arkadalar Hseyin Avni Ula ve Cevat Rfat Atlhan ile birlikte stanbulda, Milli Kalknma Partisini kurduklarn aklad. Parti, programnda devletilii reddediyor, zel sanayi ve kycl kalkndrmak iin kendine gre bir plan ortaya koyuyordu. D politikasyla slm Birliini gerekletirmek amacndayd. Ayrca, Rus yanls olarak grd iin CHPye kar ok sert bir tutum izleyeceini aka belirtmiti. Ne var ki, Mill Kalknma Partisi beklenen yanky yaratmad. Trk Siyas Tarihinde sadece, ok partili dzene doru nc kez atlan bir adm niteliinde kald. Ancak 1952ye kadar varln srdrebildi. Mill Kalknma Partisi; Terakkperver Cumhuriyet Frkas ve Serbest Cumhuriyet Frkalarndan sonra CHPnin karsna muhalif olarak kan nc parti zellii tar. CHP, Drtl nergeye imza koyan eski babakanlardan Celal Bayara pek dokunmak istemiyordu ama parti disiplinine aykr hareket ettikleri gerekesiyle, Drtl nergeye imza koyan Refik Koraltan, Fuat Kprl ve Adnan Menderes 26 Eyll 1945de CHPden ihra edildiler. Arkadalarn yalnz brakmak istemeyen Bayar da ok gemeden, hem CHPden, hem de zmir milletvekilliinden ayrld. O yl, Meclisin 1 Kasmdaki geleneksel al konumasnda Cumhurbakan smet nn: Bizim tek eksiimiz, hkmet partisinin karsnda bir parti bulunmamasdr! diyor ve yle ekliyordu: Bu yolda memlekette gemi tecrbeler vardr. Hatta iktidarda bulunanlar tarafndan tevik olunarak teebbse giriilmitir. ki defa memlekette kan tepkiler karsnda teebbsn muvaffak olamamas bir talihsizliktir. Fakat memleketlerin ihtiyalar evkyle, hrriyet ve demokrasi havasnn tabii ilemesi sayesinde baka bir Sayfa 149 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
partinin kurulmas mmkn olacaktr. Tek dereceli68 olmasn dilediim 1947 seiminde, milletin oklukla verecei oylar, gelecek iktidar tayin edecektir. 7 Ocak 1946 Pazartesi gn, saat 16.30da Demokrat Parti resmen kuruldu. smet nn yeni kurulan partinin ok fazla glenmeden seime gitmeyi istemi olmal ki; TBMMnin 31 Maysta Tek Dereceli Milletvekili Seimi Yasasn kabul etmesini, 10 Haziran 1946da, epeyce grltl bir toplantdan sonra alnan Seimi Yenileme Karar izledi. Yeni seim, yeni dzeniyle 21 Temmuz 1946 Pazar gn yaplacakt. Arada pek vakit olmad iin partiler hemen hazrlklara balad. nn, Demokrat Partinin hzl gelimesi karsnda CHPnin iktidar kaybetmesinden ciddi anlamda kuku duyuyordu ve bunu da 17 Temmuzda yapt bir radyo konumasnda u ekilde im ediyordu: Mill irdenin hakiki ve temiz bir surette meydana kmas, hepimizin mterek baarmz, kanun grevimiz, erefimiz olacaktr. Partim, seimi kaybedecek olursa, Cumhurbakanl grevinden ekilmenin tabii bir ey olduunu btn vatandalarmn bilmesi lazmdr. 1946 Seimleri (21 Temmuz 1946) Ak oy gizli saym ilkesine gre 21 Temmuz 1946 gerekletirilen seimlere demokrat partinin dndaki ifti ve Kyl Partisi, Trkiye Sosyal Demokrat Partisi, Trkiye Sosyalist Partisi gibi partiler katld. Demokrat Parti 465 milletvekillii iin sadece 270 aday gsterebilirken dier partiler sadece byk kentlerde seime katld. Ak oy, gizli saymn sonucu belirledii bu seimler, aibeli seim olarak demokrasi tarihimizdeki yerini almtr. Seim sonucunda CHP 395, DP 66, bamszlar ise 4 sandalye kazanabildi. Seimde uygulanan sistem eletirilere yol at. Sandk kurallar sandklardaki oylarn saym ve dkmn yaptktan sonra durumu bir tutanakla belirler ve oy ve belgeler yaklrd. Demokrat parti bu uy-
68Tek
dereceli seimlerde, semenler temsilcilerini dorudan kendi oylaryla seerler. Tek dereceli seim daha demokratik bir uygulamadr.
Sayfa 150 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
gunsuzluu ve tutanaklarn deitirilmesi ok kolay olduundan seimlere itiraz etmi fakat itiraz aleyhine sonulanmtr. tiraz sonucunda milletvekili saylarnda deiiklik ortaya km, CHPnin milletvekili says 403, Demokrat Partinin milletvekili says ise 54 olmutur. Bamszlarn says da 8 olarak deimitir. 1948de demokrat partide de ayrlk sesler artmaya balad. Parti ii muhalefet eden baz milletvekilleri partiden ihra edildi ve bu milletvekilleri de Mstakil Demokratlar Grubunu kurdu. Daha sonra ise Millet Partisi kuruldu bylece kurulan bu parti hem CHP ye hem de DPne muhalefet grevini srdryordu. Bu dnemde 8 Austos 1948 de z Demokratlar Partisi ve 9 Austos 1948de Serbest Demokrat Parti kuruldu. lk Devalasyon: 7 Eyll Kararlar (1946) Bu arada, ulusal ekonomiyi ok yakndan etkileyen, Varlk Vergisi uygulamas kadar ac gelen bir baka olay da belirtmek gerekir: 7 Eyll kararlar, yani ilk devalasyon. II. Dnya Sava sonunda, elimizde nemli lde altn ve dviz stoku varken, neden devalasyona gidildii hl stnde tartlan bir konudur. Bu devalasyonla 1 Amerikan dolarnn fiyat 1.32 Trk lirasndan 2.80 Trk lirasna karld. Gereke olarak hkmet, sava yllarnn sebep olduu ithalat skntsn ve bu skntnn yaratt retim yetersizliini ne sryordu. Oysa bu grte olmayan ekonomi uzmanlar, dengeli bir kalknma politikasnn pekala akllca bir yol saylacan savunuyorlard. Hemen belirtelim, devalasyon, yaraya merhem olmad. Sava sonrasnda daha da arlaan ekonomik koullar, devleti yeni vergilere zorlad. Ekonomik skntlar Peker kabinesini zor durumda brakrken, muhalefet olarak Demokrat Partinin ok sert biimde younlaan eletirisi, aznlk olmasna ramen, Mecliste arln srdryordu. Hatta yl sonuna yakn gnlerde bsbtn alevlenen bte grmeleri srasnda, DPliler Meclisi topluca terk ettiler. 1950 Seimleri (14 Mays 1950) 14 Mays 1950de yaplan seimde CHP hi de beklemedii bir yenilgiye urad. Oylarn %53,6sn alan Demokrat parti 408 milletvekili ile temsil edilirken, oylarn %40nalan CHP ise 69 milletveSayfa 151 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
kili karmt. 9 da bamsz milletvekilinin kt seimler yeni bir devrin balayacan bize gsteriyordu. Bu seim Cumhuriyet Tarihimizin ilk demokratik seimidir. Bu seimlerde ilk defa gizli oy, ak tasnif istemi uygulanmtr. Cumhuriyetin kuruluundan beri, 27 yldr iktidar olan CHPnin, bir darbe olmadan, srf seim yoluyla iktidar kaybetmesi ve bunu gnl holuu ile kabul ederek, yerini muhalefete teslim etmesi, Trkiyede deil, o gne kadar dnyada pek grlmemi bir olaydr. Olup bitenleri btn dnya byk ilgiyle izliyordu. Seimin ertesi gn, Demokrat Partinin iktidara geldii anlalnca Cumhurbakan nn, Demokrat Parti Genel Bakan Celal Bayar telefonla arayarak, hkmetin devredilmesi iin bir grme istedi ve bu grme ertesi sabah yapld. Demokrat Parti Dnemi (14 Mays 1950-27 Mays 1960) 14 Mays 1950de yaplan genel seimlerde elde edilen sonular Sonrasnda DPnin seimi kazanmasyla smet nn cumhurbakanlndan ayrlmt. Bu nedenle22 Mays 1950de yaplan Cumhurbakanl seimine katlan 487 milletvekilinden 453 oy kulland. Demokrat Parti Genel Bakan Celal Bayar 1. turda 387 oyla Trkiye Cumhuriyetinin 3. Cumhurbakan oldu. Adnan Menderes babakan olarak atanrken, DPnin kurucularndan Fuat Kprl Dileri Bakan, Refik Koraltan ise Meclis bakan olmulardr. Bu dnemde ekonomik anlamda denk bte uygulamasndan vazgeilmi, para ve maliye politikalar tamamen deimitir. Bu icraatlar sonucunda ilk yllarda milli gelirde %15lik bir art gereklemitir. Dardan yardmlarla tarma nem veren gelimeler elde eden demokrat parti iktidar, sanayileme konusunda da ciddi admlar atmtr. Demokrat Parti iktidar, ilk i olarak Genelkurmayda byk deiiklikler yapt. Genel Kurmay Bakan Orgeneral Abdurrahman Nafiz Gr-mann yerine Orgeneral Nuri Yamut, Genelkurmay kinci Bakan Orgeneral zzet Aksulurun yerine de Korgeneral ahap Grler atand. Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri komutanlar, ordu mfettileri deitirildi.
Sayfa 152 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Ayrca, valiler arasnda geni lde tasfiyelere giriildi. Deitirilen valilerin grevlerini hie sayarak, eski iktidara ait politikann kr denekleri haline geldikleri ileri srld. lk hamlede dokuz vali de emekli edildi. Bu arada, Demokrat Parti iktidarnn ilk yapt ilerden birisi de, Arapa Ezana kar mevcut yasa kaldrmak oldu. Bilindii gibi Atatrkn nerisiyle, lkemizde epeyi sredir Trke ezan okunuyordu. Halkn byk ksm bunu benimsemiti. Demokrat Partinin Arapa Ezan Yasan kaldrmas, Muhalefet saflarnda nce sert tepkiye yol at. Muhalefet bunu, Din hisleri politika hesaplaryla okamak biiminde yorumlad. Ancak, Babakan Menderesin cevab, muhalefeti susturdu: Din hisleri politikaya kartranlar kendileridir. Biz, Trke veya Arapa diye bir bask kullanmyoruz. Herkesi serbest brakyoruz. Arapa Ezan Yasa meselesi 16 Haziran 1950de Meclise getirildii zaman, birok muhalefet milletvekili de sz konusu yasan ve buna bal cezann kaldrlmas yolunda olumlu oy kullanmtr. Kore Sava (25 Haziran 1950) ktidar elden kard iin agresif bir parti haline dnen CHP ve Demokrat Partiyi bir trl ekemeyen Millet Partisi i politikadaki havay zaman zaman sertletirirken, dardaki bir olay dnya kamuoyunun gndemine nemli olay geldi. Sovyetler tarafndan desteklenen Kuzey Kore ordular, 25 Haziran sabah erken saatlerde Gney Koreye saldrm, Uzakdou birden karmt. Korede, Birlemi Milletler adna bir cephe almas, NATOya girebilmek iin frsat kollayan Trkiye ynnden byk frsat olarak grlmekteydi. Nitekim, 29 Haziranda, Dileri Bakan Fuat Kprl, Birlemi Milletler Genel Sekreteri Trygve Lieye, Trkiyenin Gney Koreye yardm edeceini bildirdi. Bu konuda, Birlemi Milletlerde ba eken lkelerden bir zorlama olmadan, Trkiyenin yardm gnll olarak benimsemesi, d politikada nemli bir giriim olarak algland ve meyvesini de yakn zamanda verdi. Bu arada Demokrat Parti iktidar, 14 Temmuzda Sayfa 153 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
ilan edilen Genel Af ile yaratt sempatiyi geniletmeye devam ediyordu. Bu da muhalefeti ileden karyordu. Kore Savalar kzmaya balad zamanlarda, 25 Temmuzda, Cumhurbakan Celal Bayarn bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu Kore Savalarna katlmak zere, btn masraflar tarafmzdan karlanmak zere 28. Tmenden 4500 mevcutlu bir tugay gnderileceini karara balad. nn, karar meclisten geirilmedii, memleketi savaa gtrecek byle nemli bir konuda muhalefet partisi ile gr al-veriinde bulunulmad iin karar alan hkmete fkeliydi. Bu kararn ardndan CHP iinde Demokrat Partiye kar kyasya bir saldr balad. Ne var ki, NATOya Trkiyenin de katlmas iin 2 Austosta younlatrlan almalar, Demokrat Parti iktidarnn haksz olmadn ortaya koyuyordu, ktidarn her hareketine kar kan Millet Partisi bile Kore iinde doru yol tutulduunu sylemekten kanmamt. Hatta, o zamanki gazetelerde yer alan bir deyimle, Millet Partisi Genel Bakan Hikmet Bayur, bir insaf borcu sayarak; Atlantik Paktnda yer almamz, memleket hesabna mutlaka lzumludur. Eer Koreye asker gndermemizin neticesi pakta girmek olabilecekse, yaplan fedakrlk yerindedir. Anlalabilecei gibi, Trk askeri NATOya girebilmek uruna bir bedel olarak Kore Savana gnderilecektir. Kore Tugay 17 Ekimde Koreye vard. 30 yldr savamayan Trk askerinin neler yapabilecei merak ediliyordu. Mehmetik, Kore Savalarnda hemen kendini gsterdi. 18 Kasmda unona basknndan sonra, Birlemi Milletler Bakomutan General Mc Arthur, General Tahsin Yazc ya gnderdii kutlama mesajnda; Trk Tugay, esiz kahramanlklarla ssl tarihine yeni bir eref sayfas ilave etti. diyordu. Kunuri Savalan69 Mehmetik adnn btn dnyada daha fazla duyulmasn salad.
Kunuride Trk birliinin direnii sayesinde Birlemi Milletler Kuvvetleri'nin evrilmesi ve cephenin kmesini engellenmitir. Yan ve gerilerini koruma grevi verilen Trk Tugay, grevini yerine getirmi ve mttefik kuvvetlere geri ekilmek iin gereken 3 gn kazandrm, kuatmay yararak imhadan kurtulmutur. Milli Savunma Bakanl 21 Ocak 1952de, Korede 34 subay, 46 astsubay ve 1252 erin ehit olduunu aklamttr.
69
Sayfa 154 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Trkiyenin NATOya Girmesi (20 Eyll 1951) Hr dnyann savunmasnda Trkiyenin en nemli anahtarlarndan biri olduuna dair Korede oluan fikir, bata Amerika ile sk dostluk kurmamz salad. Bunu, dier bat lkeleriyle olan iyi ilikiler izledi ve Trkiye, 20 Eyll 1951de NATOya kabul edildi. Adnan Menderesin, Kore ve NATO iinde isabetli bir i yapt gr ne kmakla birlikte, mill ekonomi ynnden hatal bir gidi iindeydi. Hatta, ayana kadar gelen dnyann iki nl ekonomi uzman saylan Amerikal Baker ve Hollandal nl maliyeci Liftinge yz evirecek kadar ksr bir dnceye itilmiti. Hemen belirtelim Lifting, Trkiyenin ekonomisinin ktlemeye baladnn gzlenmeye balad yllarda Dnya Bankas tarafndan nerilmitir. Menderes, Dnya Bankas ya da IMFe kar olduu iin deil, ekonomideki kt gidii kabul etmedii iin bu neriyi reddetmi; nce bir takm teknik hesaplar ve tbb operasyonlar bir tarafa braklmak zere, ben her davada her uzmandan daha iyi dnecek ve karar verecek kudretteyim diyecek kadar da ileri gitmitir. Amerikan i dnyasnn nemli kiilerinden biri olan Baker da epey zamandr zerinde alt nl raporunu tamamlamt. zet olarak, Trkiyede byk sanayi yatrmlar yerine, ihracat tarmn artracak, byk dviz kaynaklar salayacak nlemler zerinde duruyordu. Baker, ekonomide Liberal Gre nem veren Demokrat Partinin, bu rapora byk ilgi gstereceini sanmt. politikada hava, o yl aralk ortasnda bsbtn elektriklendi. CHPnin sert muhalefetine, daha ar biimde mukabele etmek isteyen Demokrat Parti, 14 Aralkta karlan bir kanunla CHP mallarn hazineye devretti. Demokrat Partiye gre bu mallar, CHPnin haksz iktisab idi. II. Dnya Sava boyunca Trkiye tarafndan baarl bir biimde yrtlen tarafszlk politikas, uygun d ticaret ilikileri gelitirmiti. Bu yzden DP iktidar ilk yllarnda, kendinden nceki ynetimin bu baarl politikas sayesinde d kredi kaynaklar bulmada baarl oldu ve bunlardan yararlanmasn bildi. Ayrca sava boyunca Merkez Bankas rezervleri de altn ve dviz bakmndan iyi bir seviyeye ulamt. Koreye asker gnderilmesi ve bylece NATOya giri vizesinin alnmas uluslararas koullar Trkiyenin lehine evirmi, tarm rnlerinin d pazarda uygun fiyatlardan Sayfa 155 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
mteri bulmas ve Marshall Plan erevesinde dardan gelen para bu ilk dnemde ciddi bir iktisad ferahlama getirmiti. Tarmda makineleme salanm, karayollar politikasna hz verilmi, kyler kasabalara kasabalar da kentlere hzl bir biimde balanmaya balanmt. 1954 seimlerine doru gidilirken hkmet yeni bir icraata daha imza att. Temmuz 1953te Ceza Kanununda yaplan bir deiikle, o zamana kadar, sfat ve hizmetlerinden dolay bakanlara yaplan hareketin takibi ilgili bakann ikayetine bal iken, bundan byle savclk kendiliinden kovuturma aabilecek, bakann sadece onayn almas gerekecekti. Basn Kanununun deitirilmesi iin ubat 1954te meclise verilen tasar, yayn yoluyla ve radyo ile ilenecek baz yeni crmler getiriyor ve bunlar ar meyyidelere balyordu. Basn yoluyla itibar kracak, hrete veya servete zarar verebilecek bir hususun ardndan alt aydan seneye kadar hapis ve 1.000 liradan 10.000 liraya kadar ar para cezas getiriyordu. Ki bu sular resmi sfata haiz olanlara kar yapldnda, cezalar te birden yarya kadar artrlacakt. Devletin siyas veya mal itibarn sarsacak nitelikte yalan bir haber halinde ise bir seneden seneye hapis ve 1.000 liradan 10.000 liraya kadar ar para cezas konmutu. Bu yasayla gazetecilere hem dava alyor hem de iddialarn ispatlama hakk verilmiyordu. Bu hakszlk baz DP milletvekillerini bile ileden karmt. 19 DPli milletvekili gazetecilere ispat hakk tannmas ynnde alrlarken Menderes tarafndan alay edilip, almalar da sonusuz kalnca DPden ya ayrldlar ya da karldlar. Ad geen 19 milletvekilinin arasnda Turan Gne, Ekrem Alican, Fevzi Ltfi Karaosmanolu, Ekrem Hayri stnda, Ziyad Ebzziya gibi isimler vard. Bu milletvekilleri 1955 sonunda Hrriyet Partisinin kuracaklar, ancak uzun mrl olmayan bu parti CHPye katlacaktr. Kitlelerin II. Dnya Sava yllarnda yaanan yoksulluu henz unutmam olmas DPye olan sempatiyi daha da arttrm, geici bir sre iin de olsa, Liberal Grle ekonomiye getirdii ferahln meyvelerini toplamaya balayan DP, CHPnin gittike sertleen muhalefetinin tesirleri kamuoyuna yansmadan seimlere gitmiti.
Sayfa 156 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
1954 Seimleri (2 Mays 1954) Demokrat Parti iktidarnda yaplan ilk seim olan bu seimler Trk siyas tarihine drst seimler olarak girmitir. Demokrat Parti bu seimlerdeki byk halk desteini ekonomik alandaki baarl almalarnn karl olarak almtr. Bu seimlerde CHP %35,56 oranyla 31, DP ise %57,61lik oy oranyla 502 milletvekili karmlardr. Bu seimler sonucunda ilk defa nc bir parti, Osman Blkba bakanlnda kurulmu olan Cumhuriyeti Millet Partisi 5 milletvekili ile meclise girmitir. DP, bu seimlerde neredeyse halknn tamam Osman Blkbaya (CMP) oy veren Krehiri 30 Haziran 1954 ylnda kard bir kanunla ile yaparak Nevehire balamtr70. DPnin bu seimlerde halkn desteini almasnda etken olduunu sylediimiz ekonomiye ksaca gz atarsak; Tarm alannda;1948 ylnda 1800 civarnda olan traktr says, 1957 ylna gelindiinde 44.000i amtr. Benzer art bierdver saysnda da grlmtr. 1950 ylnda yaklak 1000 olan bierdver says,1957 ylnda 6000e ulamtr. Sanayileme alannda;1950-1960 yllar iinde alan baz devlet iletmeleri unlardr: Makine Kimya Endstri Kurumu (1950), Denizcilik Bankas (1951), Et ve Balk Kurumu (1952), Devlet Malzeme Ofisi (1954), Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl (1954). Ancak, Trkiyede yoksulluktan doduu sanlan tm sosyal ve kltrel problemlerin zm de alnan bu seim baarsyla bir kenara itildi. Demokrat Partinin iktisad kalknma deil, demokrasi vaadiyle doduunu unutmayanlar ve bu nedenle de kalknma
Krehir'in ile olarak kalmas yl srd ve DP iktidar 12 Haziran 1957 gn TBMMde kabul edilen bir kanun ile Krehirin yeniden il olmasn salad. Ancak Krehirin yeniden il olmas tasars mecliste grlrken, Osman Blkba, Krehirle birlikte Nevehire balanan Avanos, Kozakl ve Hacbekta ilelerinin Krehirde kalmas gerektiini vurgulad. Bu istei kabul edilmedii gibi Blkbann ky olan Hasanlar Ky bile Krehir il snrlar iine alnmad. Bunun zerine de bata Celal Bayar olmak zere meclise ve meclis bakanna ar szlerle saldrd. Bu szleri Blkbann bana byk iler at. Dokunulmazl kaldrld, tutuklanarak cezaevine girdi. Bu durum DPnin, muhaliflerini susturmak iin onlar zindanlara tkan bir siyas teekkl olarak alglanmasna yol at. 1957 seimleri srasnda da hl hapis yatyordu. Milletvekillii yeminini Ankara Merkez Cezaevinde 10. Koutaki mahkmlar nnde etmitir.
70
Sayfa 157 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
politikasn eletirenler, Demokrat Partililer tarafndan kt niyetli, partizanca dnen, Trkiyenin ykselmesini ve ilerlemesini engellemek isteyen kimseler olarak sulanmaya baland. Halkn da DPnin tutumu ve politikas karsnda ikyetlere balamas, CHPnin muhalefetinin iddetlenmesine yol at. DP iktidar ise, halkn kendilerine oy vermelerine neden olarak grd iktisad kalknmay kaytsz artsz sonuca ulatrmak iin gerekli huzur ve sknu salamak adna bir ksm hrriyetleri ksmaya giriti71. 1954 yl Demokrat Parti iktidarnn ekonomik ynden ilk etin ylyd. Dviz stoklar tamamen tkenmi, tarmsal retimin dmesi, yeni glkler yaratmt. Bu durumu gz nne alan Amerika, Trkiyeye 300 bin ton buday gndermeye, 300 milyon dolarlk kredi isteine karlk olarak da 30 milyon dolar bata bulunmaya raz oldu. Bu yardm salayabilmek iin, o yl Celal Bayar ve arkasndan Adnan Menderes Amerikaya gitmi, fakat eli bo dnmlerdi. Salanan yardm ise istenen yardmn yannda hi kalyordu. Ekonomik glkleri kolay atlatacan sanan Demokrat Parti iktidar, bu kez de temel atma kampanyasna balamt. imento fabrikalar, termik santraller ve trl ara gere yapacak tesisler vaat ediliyor, muhalefet basnnn deyiiyle vatandan gz boyanmak isteniyordu. Son seimde sandalye saysn bsbtn artran Demokrat Parti yneticileri, gl olmann verdii bbrlenme iindeydiler. Demokrat Parti iktidarna kar CHP muhalefeti, basnda da geni lde taraftar bulmaya balam, bu yzden Basn Kanununa yeniden sert hkmler ilave edilmiti. 80 yandaki gazeteci Hseyin Cahit Yalnn bu hkmlere dayal olarak iki yl akn bir sre iin hapis cezasna hkm giymesinin tepkileri ok geni oldu. Nihayet Celal Bayar, ertesi yl, yani 18 Mart 1955te, Hseyin Cahit Yalnn cezasn, Anayasann kendisine tand yetkiye dayanarak kaldrd. ktidar ile muhalefet arasndaki srtme, korkun bir safhaya dklyordu. Ayanda arklarla Anadoluyu dolamaya kan CHP Genel Sekreteri Kasm Glekin Sinopta yapt bir konuma71
Karpat, a.g.e. s. 356
Sayfa 158 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
da Hkmete hakaret ettii iddiasyla tutuklanmas ve 24 saat a, susuz ve uykusuz bir halde otomobille stanbula getirilip cezaevine konulmak istenmesi, barda taracak damlalar arasndayd. Hkmet ise, Adnan Menderesin ifadesiyle, Memleketin bek ve selameti sz konusudur. Her eye bavuracaz. Gz atrmayacaz! diyordu. DP iin ilerin iyi gitmedii yava yava ortaya kyordu. 6-7 Eyll Olaylar (6-7 Eyll 1955) 6-7 Eyll 1955de stanbulda yaayan ncelikle Rum olmak zere aznlklara ynelik tahrip ve yama hareketi olarak tarihimize girmitir. Kbrs Trklerine yaplan basklar, 1955 ylnda Trkiye kamuoyunun gndeminde yer alan en nemli konulardan biriydi. Bunun yannda baz gazeteler ise stanbuldaki Rum aznln aralarnda ba toplayarak Kbrs Rumlarnn ENOSSi gerekletirmek iin kurduu etelere gnderdiini yazyordu. Dileri yetkilileri Londrada Kbrs temaslarna devam ederken, Atatrkn Selanikteki evinde bir bomba patlamasyla ilgili haber, nce 6 Eyll 1955 gn saat 13.00 haberlerinde radyoda yaymland. Bunun zerine, Atamzn evi bombaland manetiyle ikinci bask yapan DP yanls stanbul Ekspres gazetesi genelde tiraj 20 bin civarnda olduu halde 6 Eyllde 290.000 basm ve o dnemde kurulmu olan Kbrs Trktr Dernei yelerince btn stanbulda satlmaya ve halk galeyana getirmek zere kullanlmaya baland. 6 Eyll akam Cumhuriyet tarihinde grlmemi bir yama ve ykm eylemi gerekletirildi. lk saldr saat 19.00 sralarnda ilideki Haylayf Pastanesine yapld. Ardndan byyen kalabalk Kumkap, Samatya, Yedikule, Beyoluna geerek gayrimslimlerin toplu olarak yaad birok semtte nce Rumlarn, ardndan da Ermeni, Yahudi ve hatta yanllkla baz Trklerin dkknlarna saldrarak yamaya balad. stanbuldaki Rum aznln ev, iyeri ve ibadet yerlerine ynelik bu saldrlarda emniyet pasif bir tutum sergiledi. Rum vatandalarn adresleri hakknda nceden bilgi sahibi olan, 20-30 kiilik organize birliklerin kent iindeki ulam zel arabalar, taksi ve kamyonlarn yan sra otobs, vapur gibi Sayfa 159 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
aralar yardmyla saland. 7 Eyll sabahna kadar sren saldrlarda aralarnda kilise ve havralarn da bulunduu 5.000den fazla tanmaz tahrip edildi ve milyonlarca dolarlk mal sokaklara salp, yamaland. stanbulun her yerinde yamalar ayn yntemle yapld. Dkknlara saldranlar nce vitrinleri talayarak krdlar ya da demir parmaklklar kaynak makineleri ve tel makaslar yardmyla atlar, ardndan ierideki alet ve makineleri dar kararak parampara ettiler. Saldrlardan kiliseler ve gayr-i mslim mezarlklar da payn ald: Kiliselerin iindeki kutsal resimler, halar, ikonalar ve dier kutsal eyalar tahrip edildii gibi, stanbulda bulunan 73 Rum Ortadoks kilisesinin tamam atee verildi. zmit ve Adapazarndan gelen yamaclar geri dnmek zere Haydarpaa istasyonuna geldiklerinde, zerlerinde yamaladklar mallarla yakalandlar. Bunlarn byk bir blmnn baka ehirlerden geldikleri ortaya kt. rnein Sivastan 145, Trabzondan 117, Kastamonudan 116, Erzincandan 111 kii.) Trk basnna gre 11 kii, baz Yunan kaynaklarna gre 15 kii lm, 4.214 ev, 1.004 iyeri, 73 kilise, bir sinagog, iki manastr, 26 okul ile aralarnda fabrika, otel, bar gibi yerlerin bulunduu 5.317 mekn saldrya uramtr. Madd hasarn, o gnn deerine gre 150 milyon il1 milyar Trk Liras arasnda olduu tahmin edilmektedir. Demokrat Parti hkmeti, zarara urayp tescil ettirenlere toplam 60 milyon Trk Liras civarnda tazminat demitir. Zamann gazeteleri suluyu Trkleri provoke eden Rumlar olarak gstermektedir ancak 6-7 Eyll Olaylarnn sadece Kbrsla ilgili olarak Rumlara yaplm bir misilleme olmadnn gstergesi, tahrip edilen iyerlerinin sadece yzde 59u Rumlara aitken, kalan yzde 17sinin Ermenilere, yzde 12sinin Yahudilere ait olmas, hatta dnmelere ve Mslman olmu Beyaz Ruslara ait meknlarn bile saldrya uramasdr. Olaylarn balad saatlerde Sapancada olan babakan Adnan Menderes saldrlarn kontrol edilememesi zerine stanbula arlm ve skynetim ilan edilmi, olaylarla ilgili olarak 5.104 kii tutuklanmtr. Sayfa 160 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
10 Eyll 1955 gn dnemin ileri Bakan Namk Gedik istifa etti. Balangta soruturmalar Kbrs Trktr Cemiyeti ve genlik rgtleri etrafnda younlam olsa da 12 Eyll gn Meclise tanan olaylarda DP iktidar komnistleri sulad. Aralarnda Aziz Nesin, Nihat Sargn, Kemal Tahir, Asm Bezirci, Hasan zzettin Dinamo ve Hulusi Dosdorunun bulunduu yaayan filenmi komnistler ile lm drt komnist hakknda dava ald. damla yarglanan tutuklularn ou Aralk 1955te serbest brakld. Bunun en nemli nedenlerinden biri, muhalefet lideri smet nnnn, hkmeti ar bir dille eletiren ve gerek sulular takip yerine susuz vatandalara ikence yaplmasyla sulayan konumasdr. Menderes, bu konuma iin nnye, Paam vatan bu konumay affetmeyecek diyecektir. Bu olaylarla ilgili davalar beraatle sonuland. Ksa sre sonra Kbrs Trktr Cemiyeti kapatld.1960 darbesinden sonra, bu olaylar Yassada yarglamalarnn gndemine de gelmitir. 27 Mays darbesinden sonra cunta tarafndan organize edilen Yassada yarglamalarnda olaylarn DP hkmetinin babakan Adnan Menderesin provakasyonu sonucu kontrolden kt iddia edildi ve cunta mahkemesi Demokrat Parti ynetimini 6-7 Eyll olaylar nedeniyle de cezalandrd. Olaylarn ardndan, Trkiyede yaayan binlerce Rum Trkiyeden g etmitir. Rum nfusun zamanla azalmasyla Rumlarn ekonomideki etkisi zayflamaya balam ve daha nceki aznlklara ynelik eylemlerde olduu gibi Trklerin sermayeye hkim olmas hzlanmtr. Birka bin Rum ise zellikle Mersin ve Tarsusa yerlemilerdir. Zamanla kalan Rumlarn da byk ounluu stanbulu terketmitir. Nfus mbdelesi sonucunda 1925 ylnda yaklak 100.000 kii civarnda olan stanbuldaki Rum nfus, 2006 ylnda 2.500 kiiye kadar dmtr. 6-7 Eyll Olaylar, Demokrat Partinin prestijini sarsmakla kalmam, ayn zamanda partide iniin baladnn habercisi de olmutur. 6-7 Eyll olaylarnn deerlendirmesi yaplrken hep siyas boyut ele alnm, olayn sosyal boyutlarna deinilmemitir. Bu olaylarn patlak vermesindeki esas neden giderek fakirleenlerin zenginlerSayfa 161 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
den intikam almak istemesidir. Glerle memleketlerinden kalkp byk ehirlere ve zellikle stanbula yerleen fakir tabakalar durumlarndan ikayetiydi. Bu yoksul kimseler, 6-7 Eyll Olaylar vastasyla sknt ve honutsuzluklarn dile getirmi ve ehirde lks iinde yaayan ufak bir zmrenin yaayn protesto etmi oluyorlard. Olaylarda Rumlarn hedef alnmasnn nedeni, asl varlkl grubu bunlarn oluturmasndan baka bir ey deildi. Olaylar hibir zaman ekonomik boyutlaryla yorumlamak deti olmayan en eski Trk gazetecilerinden Hseyin Cahit Yaln bile, 6-7 Eyll Olaylarnda dmanln Atatrkn evini bombalayan Yunanllara deil, zengin olduklar ve lks iinde yaadklar iin kskanlan ve sosyal sulu saylan bir zmreye ynelik olduunu yazyordu. Hseyin Cahit aln ayrca, olaylar srasnda Trk, Ermeni, Yahudi ve Rum arasnda fark gzetilmediini, husumetin siyas deil sosyal bir nitelik tadn, yoksulluun zenginlie bakaldrdn, tarih boyunca rneklerine rastlanan isynlarn bir benzerinin Trkiyenin sokaklarnda da yaandn ifade ediyordu72. politikada frtna balamt. 2 Temmuz 1956da CHP milletvekilleri Srr Atalay, brahim Us, Kmil Krkolu ve Osman Aliirolunun dokunulmazl kaldrlnca muhalefetin tepkisi daha da byd. 30 Temmuz 1956da CHP Genel Sekreteri Kasm Glekin olayl geen Karadeniz gezisi, Meclisteki tartmalar artk darya taryordu73. Ertesi yl 2 Temmuz 1957de Cumhuriyeti Millet Partisi Genel Bakan Osman Blkbann stanbulda tutuklanmas, iktidara kar geni yanklar yaratt. 4 Eyllde muhalefet partisi Ortak lkeler Bildirisini yaynladlar. Bu bildiri, Demokrat Parti iktidarnn Anti-Demokratik bir dzene doru ve ok tehlikeli bir yolda yrdn ileri sryordu. ki yl nce Dileri Bakanl grevinden ayrlan Demokrat Parti kurucularndan Prof. Fuat Kprlnn szn ettiimiz bildiriden gn sonra partiden istifa etmesi ok dndrcyd.
72 73
Karpat, a.g.e s. 354n
Kasm Glek bu gezisinde Rizede esnafn elini tek tek skmas zerine gsteri yry yapt iddiasyla 6 ay hapse mahkm edilmitir.
Sayfa 162 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
1957 Seimleri (27 Ekim 1957) Bu seimlerde toplam 9,133,412 semen oy kullanmtr. Hrriyet Partisi (Fevzi Ltfi Karaosmanolu) %3,84 oy oranyla 4 (toplam oy 350,597), Cumhuriyeti Millet Partisi (Osman Blkba) %7,14 oy oranyla 4 (toplam oy 652,064), Cumhuriyet Halk Partisi (smet nn) %41.09 oy oranyla178 (toplam oy 3,753,136) ve Demokrat Parti (Adnan Menderes) %47.88 oy oranyla 424 (toplam oy 4,372,621) milletvekili kardlar74. Bu seimlerde dikkat eken gelime DPnin milletvekili saysndaki sert d, CHPnin milletvekili saysndaki ok byk art yannda meclisteki muhalif parti saysnn ikiye km olmasdr. Btn bu gelimelere karn 1957 ylndan sonra d kredi alnmasnn zorlamas, ekonominin iyice da baml hale gelmesi ekonomik durumu olumsuz etkilemi ve yatrmlarda ciddi bir azalma grlmtr. Demokrat parti iktidar srecinin ilk 6-7 yl gzel gelimelerle doluyken son 2-3 ylnda bu gzel giden gidiat birden tersine dnmtr. CHP ile olan hesaplama had safhaya ulam, bu yeni dnemde DP iktidar ortaya kan ekonomik bunalmlar karsnda aresiz kalm ve IMF ile Dnya Bankasnn dayatmalarna direnememitir. Yaanan dviz darboaz dengeleri alt st etmitir. 4 Austos 1958de alnan istikrara nlemleri sonucu, dolar 2,80 TLden 9 TLye karlm, Mill Korunma Kanunu75 uygulamalar fiilen durdurulmutur. Enflasyonun dizginlenebilmesi iin kamu kurulularn rnlerine zam yaplmtr.
ok partili sisteme geiin ilk dnemlerinde yaplan seimlerde partilerin aldklar oylarla kardklar milletvekilleri arasndaki oranszlk dikkati ekmektedir. rnein Hrriyet Partisi 350,597 oy alarak 4 milletvekili karrken, Cumhuriyeti Millet Partisi de 652,064 oyla -bu partinin neredeyse iki kat oy ald halde- 4 milletvekili, Cumhuriyet Halk Partisi 3,753,136 oyla 178 ve Demokrat Parti 4,372,621 toplam oyla 424 milletvekili karmlardr. Demokrat Partinin ald oy btn muhalefetin ald oy dan sadece 400 bin oy fazlayd. 75 Mill Koruma Kanunu dnemin ekonomisi sebebiyle Ocak 1940'ta Cumhuriyet Halk Frkas iktidarnn kartt ve hkmete fiyatlar saptamada, rnlere el koymada, hatta zorunlu alma ykmll getirmede snrsz yetkiler veren yasadr. Devlet mdahaleleri bu yasayla meruiyet kazanm, sonra gelen hkmetler de bu kanunun devamn salamtr. DP dneminde kurulan Petrol Ofisi ve Et ve Balk Kurumu gibi kurumlarn yasal dayana bu kanundur.
74
Sayfa 163 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Bu srada komumuz Irakta 14 Temmuz 1958de Irak ordusu bir darbe yaparak ynetimi ele geirdi. Darbenin ardndan DP nderlerinin ok sk ilikilerinin olduu Faysal ve Babakan Nuri Sait ldrldler. Bu durum zerine Adnan Menderes Iraka asker harekete bile niyetlenmitir. DP iktidarna gre Irak devrimi dtan destekli ykc bir faaliyetti. Halbuki muhalefet, bu devrimi istibdat ve baskya kar bir ayaklanma olarak gryordu. Irak Devrimi, DP ktidarnda darbe ya da devrim korkularn balatm, muhalefet Irak Devrimini doru bulduuna gre benzerini Trkiyede yapabilir dncesine kaplm olmal ki; muhalefeti daha ok bask altna alacak yollara bavurmutur. Bu arada Fransada 31 Mays 1958de babakanla getirilen De Gaulle, zaman iinde yar bakanlk sistemine geerek demokratik diktatr olmu, Fransadaki yntemi rnek almak isteyen Menderes, bu uurda Fransann 1954den itibaren Cezayirde yaptklarn hakl gren bir tutuma dahi girmitir. Menderes 6 Eyll 1958de Balkesirde muhalefeti Iraktaki Devrimin benzerini Trkiyede yapmaya almakla itham etti ve De Gaulle dzenini rnek almak istediini belirten ifadeleri dile getirdi. 9 Subay Olay (25 Aralk 1957) Olay NATOda grevli bir binba olan Samet Kuunun, Faruk Gventrk, Cemal Yldrm, lhami Barut, Asm Ural, Kzm zfrat, Suphi Grsoytrak, Osman Kksal, Sadi Koa ve Orhan Erkanlnn babakan Adnan Menderese suikast yapacaklar iddiasyla patlak verdi. Bu subaylardan Osman Kksal, Sadi Koa ve Orhan Erkanl dndakiler tutukland. Olay ksa sre sonra takipsizlik kararyla kapand. Oysa bu subaylar arasndan baz isimler 27 Mays Asker Darbesinde Mill Birlik Komitesi yeleri olarak karmza kacaktr. Vatan Cephesinin Kurulmas (12 Ekim 1958) Adnan Menderes, Manisada 12 Ekim 1958de yapt bir konumada muhalefetin kin ve husumet cephesine kar bir Vatan Cephesi kurulmas arsnda bulundu. Bugnden sonra lkenin her tarafnda Vatan Cephesi rgtleri kurulmaya ve vatandalar bu rgtlere katlmaya balad. Vatan Cephesine katlanlar aslnda DPye ye oluyorlar, isimleri her akam radyolardan saatlerce okuSayfa 164 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
nuyordu. yle ki, ismi okunanlar arasnda Vatan Cephesine ye olmayan vatandalar bile oluyordu. Siyasal gerilimi her an biraz daha artran kampanya btn hzyla srdrlyordu. Bu hengme iinde kendini ezdirmek istemeyen CHP de kendince tedbirlere bavuruyordu. te yandan 28 Kasm 1957de Hrriyet Partisi kendini feshetmi ve CHP ile g birlii karar almt. Bu hareket iktidar tamamen ileden karmt. Aslnda 1952 ylndan beri gerek Kasm Glek ve gerekse smet nn zerinden basklarn dozu arttrlmaya balanmt. 18 Ekim 1958de Zileyi ziyaret eden nnnn karlanmamas iin halkn ev ve iyerlerinden kmalar kaymakam tarafndan yasaklanmaya allnca halkla gvenlik gleri arasnda uzun sren atmalar yaand. Halka kar tazyikli su, cop, dipik, gz yaartc bomba kullanld, havaya ate ald. 19 Ekim 1958de Babakan Menderes, Said-i Nursnin yaad Emirdada Nurcular tarafndan hilfet ve saltanat temsil eden iki tural, yeil bayrak alarak karland. Menderesin Emirda bu ziyaretini zel bir destek iareti olarak deerlendiren Said-i Nurs, bu olaydan sonra lke iinde gezilere balad76. 3 Kasm 1958de CHPnin yayn organ Ulus gazetesi 1 ay sre ile tekrar kapatld, nnnn damad Metin Toker, Akis Dergisindeki bir yazdan dolay ikinci kez bir yl hapis cezasna arptrld. DP Hkmeti Adalet Bakan Esat Budakolu, TBMMde bir soru zerine, Demokrat Partinin ilk sekiz yllk hkmet dnemi ierisinde 811 gazeteciye toplam 57 yl hapis cezas verilmi olduunu aklad. Zrih (13 ubat 1959) ve Londra Antlamalar (19 ubat 1959) Kbrs Sorunu 1954 yl itibariyle Trkiyenin gndemine girmeye balamtr. Yunanistan, ngilterenin smrgesi olan adann kendisine verilmesini istiyordu. Kbrsl Rumlar Yunanistana balanma isteklerini (Enosis) gerekletirebilmek iin kanl adadaki Trk-
Menderes Risle-i Nurlarn ilk kez serbeste baslmas iin 1956da talimat vermi ve kat tahsisi yapmtr.
76
Sayfa 165 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
lere saldrlar da dahil her yolu deniyorlard. 1955 ylnda ngiltere konuyu incelemek zere Londrada bir konferans toplad77. Trkiye ada zerindeki iddiasn Kbrs Trktr, Trk Kalacaktr sloganyla ortaya koydu. Bu iddia daha sonra Ya Taksim, Ya lm ekline dnmtr. Sonu olarak 13 ve 19 ubat 1959 tarihlerinde yaplan Zrih ve Londra antlamalaryla Kbrsn bamsz olmas, fakat ngiltere, Trkiye ve Yunanistann adada zel haklarnn bulunmas kararlatrld. (Garantrlk hakk.) ngiltere adadaki byk hava slerini bulundurmaya devam edecek, Trkiye ve Yunanistan da birer asker garnizon bulunduracaklar, her devletin de Kbrsa mdahale hakk olacakt. Kbrs Anayasas hkmet ve parlamentoda Trklere baz zel haklar da tanyordu. Dzenin ileyiine Federal Almanyadan bir yarg nezaret edecekti. Kbrs Cumhurbakanlna Bapiskopos Makarios, yardmclna Dr. Fazl Kk seildiler. Kbrs Sorunu imdilik kaydyla zlm gibi grnse de Rumlar rahat durmayacak, Trkiye Cumhuriyeti 24 Temmuz1974de bu anlamalarn kendisine verdii garantr devlet hakkn kullanarak Kbrsa mdahale edecektir. 17 ubat 1959da antlamay imzalamak iin Londraya doru uan Adnan Menderesin ua, sis ve aniden kan bir frtna sonucu Londraya 25 kilometre uzaklktaki bir ormana dmtr. Kazada 14 kii lm, 6 kii de yaralanm, kaza srasnda aya uan tabanna skan Adnan Menderes, ters den uakta tepe taklak asl kalm ve kazay ufak tefek syrklarla atlatmtr78. Tahkikt Komisyonunun Kurulmas (18 Nisan 1960) DP iktidarnn sonunu hazrlayan gelimelerin en nemlisi olarak grlen Tahkikt Komisyonu 18 Nisan 1960da kuruldu, 27 Nisan 1960ta mecliste byk bir ounlukla kabul edildi ve 28 Nisan 1960da Resm Gazetede yaynlanarak yrrle girdi. Hepsi de
77 78
6-7 Eyll Olaylar ite tam da bu sralarda patlak vermitir.
Bu olayn ardndan Menderese evliya muamelesi yaplmaya balanm, 5 Ocak 1960da Mersine gitmekte olan Menderesin nne Tarsusta elinde kasap ba ile Ali Bayat adl bir ahs km ve bacaklarnn arasna sktrm olduu be yandaki ocuunu gstererek uak kazasndan kurtulduunuz iin olumu size kurban edeceim demitir. ahs son anda engellenerek ocuk kurtarlmtr. Trkiyenin ne ac gereidir ki, Menderes iin ocuunu kurban edebilecek kadar fanatik olan halk, Menderes asker darbe ile devrildiinde sesini karamamtr. Maalesef ayn suskunlua 12 Eyll 1980de de ahit olacaktk.
Sayfa 166 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
DPli olan 15 kiilik komisyon almalarna hemen balad ve ilk i olarak eyi yasaklad: 1. Siyas partilerin tm etkinlikleri (fakat sadece CHP soruturulacakt); 2. Komisyonun etkinlikleri ile ilgili yaynlar; (Ulus ve Demokrat zmir Gazetesi bu raporlar yaynlad ve bu gazeteler illegal yollardan lkeye datld); 3. TBMMde komisyonla ilgili grmeler ve bunlar hakknda yaplacak yaynlar. Bu arada nnye, Meclisin 12 oturumuna katlmama cezas verilmesinin, nce Mecliste, sonra kamuoyunda byk grltlere yol amasnn sonucu olarak, Meclis grmelerinin yaynna da yasak konuldu. CHP btn bu basklara boyun emedii gibi, nn kaostan kn tek yolunun, demokrasinin gereklerine uygun, drst bir seim yapmak olduunu sylyordu. nnnn ihtill olabilir uyarsn, CHP ihtill yapmak istiyor eklinde alglayan Menderes, 27 Nisan 1960da Tahkikt Komisyonuna olaanst yetkiler tanyan bir yasa daha kard. Komisyonun nlemlerine her ne surette olursa olsun muhalefet edenler 1 il 3 yl, gizli olan soruturma konusunda aklama yapanlar 6 ay il 1 yl arasnda hapis cezasna arptrlacaklard. Bu kararlara kar nn; Biz tedbiri aldk. Bu tedbiri yrteceiz diyorsunuz. Gayr meru bask rejimine girmi olan idarelerin hepsi byle demitir. Bu tedbire teebbs eden bask tertipileri zannediyorlar ki; Trk Milletinin Kore Milleti kadar haysiyeti yoktur.79 Bu konuma karlnda nnye 12 oturum meclise katlmama cezas verildi. Bata CHP olmak zere meclis ii ve d tm muhalefeti hemen her trl siyas faaliyetten men etmeyi hedefleyen Tahkikt Komisyonu, sorunlar zemedii gibi niversite rencilerinin sokaa dklmesine de neden olmutur. Hatta bu olaylarda stanbul niversitesi Rektr Prof. Sddk Sami Onarn polis tarafndan tartaklanmas, barda taracak son damlalardan biri olmutur. 28 Nisanda stanbul niversitesinde gsteri yapan rencilere polisin ate amas sonucunda, Turan Emeksiz adl Orman Fakltesi rencisi hayatn kaybetmi, ok sayda rencinin yaraland olay-
Bugnlerde Kore diktatr Rhee, renci ve halk gsterileri karsnda 21 Nisan 1960da istifa etmiti.
79
Sayfa 167 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
lar Ankaraya da sram, bu iki ehirde skynetim ilan edilerek, niversiteler bir ay sreyle kapatlmtr. Ancak alnan bu nlemler olaylarn zmire de sramasna engel olamamtr. Yukarda da bahsettiimiz Menderesin uak kazasnn ardndan lkede hakim olan sknet havas uzun mrl olamam, nnnn 30 Nisan 1959 ylnda, Kurtulu Savanda karargh olarak kulland evi ziyaret etmek istemesi Uak valisi tarafndan nlenmek istenmitir. Valinin emrini yerine getirmeyen emniyet mdr ve jandarma komutan hemen o gn grevlerinden alnm; ertesi gn istasyona gitmek zere hareket eden nnnn yolu DPliler tarafndan kesilmi; nn otomobilinden inip yryerek kalabaln arasndan geerken atlan tala yaralanmtr. zmirde CHPnin btn etkinlikleri iptal edilmi; Demokrat zmir Gazetesi yaklmtr. ki gn sonra stanbula dnen nnnn bana gelen Topkap Olay80, honutsuzluu daha da tehlikeli boyutlara gtrmtr. Artk tal sopal sokak kavgalar grlyordu. 2 Nisan 1960da CHP Kayseri l Kongresinin yasaklanmas, nnnn Himmetdede istasyonunda, trende 3 saat bekletilerek geziden caydrlmaya allmas, olup bitenlere bsbtn tuz biber ekti. ok gemeden, 12 Nisanda, DP Meclis Grubunda, CHP iin soruturma almasna karar verildi. Misilleme olarak CHP de, 16 Nisanda, Babakan Menderes iin 21 ayr konuda soruturma almasn isteyen bir nergeyi Meclis Bakanlna verdi. Aslnda ileride olabilecekler iin uyarlar gelmeye balamt. nce Prof. Dr. Ali Fuat Bagil, 30 Nisan 1960da hkmetin istifa etmesi tavsiyesinde bulunuyor, ancak Bayar bu tavsiyeye; Hayr, tenkit zaman geti, imdi tenkl (rnek ceza verme, ortadan kaldrma) zamandr diyor; Kara Kuvvetleri Komutan Cemal Grsel, emekli olmak isteiyle izne ayrlrken 3 Mays 1960da Mill Savunma Bakan Ethem Menderese bir mektup yazyor; bu mektupta Cumnn, Manisa ve zmir'den sonra 4 Mays 1959 tarihinde stanbul'a gelmi ve Yeilky Havaliman'ndan ehir merkezine giderken Topkap'da nce trafik mdr tarafndan durdurulmu ve sonra halkn saldrsna uramtr. Polisler ve askerler mdahale etmemilerdir. Ancak o srada Binba Kenan Bayraktar'n emriyle oradan gemekte olan askerler mdahale etmi sng takan askerler kalabal datarak nny kurtarmlardr. Hkmet olayn yaynlanmas hakknda yayn yasa koymutur.
80
Sayfa 168 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
hurbakan ve hkmetin deimesi gerektiini bildiriyor, fakat Adnan Menderes bu mektubu okumak yerine Ethem Menderesin zetledii kadarki bilgiyle yetiniyordu. Adnan Menderes bu mektubu okumad gibi Ethem Menderesten de sz konusu mektubun gizli tutulmasn istiyordu. 555 K. Beinci ayn, beinci gn, saat bete Kzlay Meydannda sloganyla Ankarada, byk bir gsteri yaplaca kulaktan kulaa yaylmt. Nitekim Kzlay meydannda toplanan byk kalabalk, slklarla Olur mu byle olur mu, karde kardei vurur mu? biiminde deitirdikleri Plevne Marn sylyorlard. Ayn anda ankayaya uzanan yolun iki tarafnda toplanan Demokrat Parti taraftarlar da, biraz sonra gelecek olan Adnan Menderese sevgi gsterisi yapmak iin bekliyorlard. Ancak Menderes daha otomobilden iner inmez, neye uradn anlayamadan, muhalif gstericiler tarafndan tartaklanm; Menderes beklemedii bu olay karsnda arm ve gsn aarak; yleyse ldrn beni! Ne duruyorsunuz, ldrn! demi; renciler de bu szlere; Hayr olmaz, seni ldrmek istemiyoruz. Sadece istifa et, yeter! diye karlk vermitir. Adnan Menderes 27 Maystan on gn nce, Salihlide Demirkpr barajn amaya giderken, zmir limannda, kendisini karlamaya gelen kalabal heyecanla seyrediyor, yannda bulunanlara; Grdnz m, millet kiminledir? diyordu. Akcas, bir yanda tartaklanrken, bir yanda sevgi gsterileri onu bsbtn yanltyordu. Ankarada skynetim yasana ramen, 21 Mays 1960ta Harp Okulu rencilerinin Cumhurbakanl Kkne doru yaptklar sessiz yry, Son htar oluyordu. Hkmet bu yryn ifade ettii gerei de anlayamamt. Hatta Mill Savunma Bakan Ethem Menderese de gnderme yaparak konuyla ilgili skntsn dile getiren Dileri Bakan Fatin Rt Zorluyu, Daha dn komutanlar geldiler. Teminat verdiler. Hkmetin emrindeyiz dediler. Sen zaten Ethemi pek sevmezsin. Hareketleri sana batyor ama endie etme. Hele Eskiehire, sonra da Konyaya gidip geleyim, gerisi kolay. Dzeltiriz. diyerek yattrmaya almt. Kara Harp
Sayfa 169 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Okulu rencilerinin yrynden sonra bulunan are de Kara Harp Okulunu cilen tatile karmak olmutur. Meclis, kavgal bir oturumun ardndan 25 Mays 1960da tatile girdi. Adnan Menderes, gittii Eskiehirde ok souk karland. Tokalamak iin elini uzatt baz subaylarn geri ekilmesi, havann ok gergin olduunu gsteriyordu. eker Fabrikasnda gece verilen 300 kiilik yemek de ayn gergin hava iinde, pek souk geti. Babakan Menderesin konumas srasnda meydana gelen mikrofon arzasna bile bir anlam ykleniyordu. Btn bu fke ile Menderes, sz renci olaylarna getiriyor, Kara Cppeliler dedii niversite retim yelerine ok sert biimde gene atyordu. Gece yans Ankaradan Eskiehire telefon eden Meclis Bakan Refik Koraltan, Menderese, akamst Genelkurmay Bakan Orgeneral Rt Erdelhunun yksek rtbeli subaylarla bir toplant yaptn anlatt. Erdelhun, baz subaylarn gsteri yryne hazrlandn duymu, bunun sakncasn anlatarak subaylara nasihat etmiti. Herkes yatmaya ekildikten sonra, Menderesi telefona istediler. Ankaradan Koraltan aryordu. Koraltan bu kez, Babakanlk nnde silahl atma olduunu haber verdi. Bunun zerine ani bir kararla Eskiehirde kalmaktan vazgeen Menderes, yanna Hasan Polatkan ve Tahsin Yazcy alarak, hemen Ktahyaya doru yola kt. Olup bitenleri Ktahyada deerlendirmek istiyordu. Ne var ki, Ktahyaya henz vardklar srada, radyoda marlar almaya balamt. Radyodan, Trk Silahl Kuvvetlerinin ynetime el koyduu bildiriliyordu81. DP Hkmetinin ileri Bakan Dr. Namk Gedik, tutuklu bulunduu Harp Okulunda 29 Mays 1960da pencereden atlayarak intihar etti. Gzaltna alnm olan 150 kii Yassadaya gtrld.
Ders notlarmzda yer alan Atatrkn lmnden Sonrasnda Yaananlar bal altnda yer alan ve dipnotla kayna belirtilmeyen blmler haricindeki olaylar, Yllarboyu Tarih Dergisi (1978-1985) eki olarak yaynlanm Yaadmz Yzyl fasikllerinden derlenmitir.
81
Sayfa 170 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Asker mdahale sonras Yassadada yaplan yarglamalar, Babakan Adnan Menderes, Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu ve Maliye Bakan Hasan Polatkan ve Celal Bayarn idam kararyla sonuland. Mill Birlik Komitesi sadece idam cezasn onaylad. Yann byk olmas nedeniyle Celal Bayarn cezas mebbet hapse evrildi. Fatin Rt Zorlu ve Hasan Polatkan 16 Eyll, Adnan Menderes 17 Eyll 1961de idam edilmilerdir. 6 Ocak 1961de MBK (Mill Birlik Komitesi) ve Temsilciler Meclisinden oluan Kurucu Meclis kuruldu. Daha sonra Enver Ziya Karal ve Turhan Feyziolu bakanlnda Kurucu Meclise bal 20 kiilik bir anayasa komitesi kurularak yeni anayasa iin almalara baland. 20 kiilik Komisyonda Emin Pakst, Muammer Aksoy, Turan Gne, Tark Zafer Tunaya, Cokun Krca, Amil Artus, Doan Avcolu, Mnci Kapani, Mmin Kley, Ragp Sarca, Bahri Savc, Celal Sait Siren, Mmtaz Soysal, Cafer Tzel, Hfz Veldet Velidedeolu, Abdlhak Kemal Yrk, Sadk Aldoan, Nurettin Ardolu ve Hazm Dal vard. Komisyon tarafndan hazrlanan Anayasa, 9 Temmuz 1961de halkn oyuna sunulmu ve oylamaya katlanlarn %60.4 tarafndan kabul edilmi, 1982 Anayasasna kadar da yrrlkte kalmtr. 1961 Anayasas ile; Gler ayrl salanmtr. ( Yasama-Yrtme-Yarg ) Yasama gc: Cumhuriyet Senatosu ve Millet Meclisi olmak zere iki meclistir. Yrtmenin dnda bamsz yarg organlar kurulmutur. Yasamadan kan yasalarn anayasaya uygunluunu kontrol eden Anayasa Mahkemesi kurulmutur. Yrtmenin, ynetimin tm eylemleri, kararlar anayasal bir kurulu olan Dantay denetimine verilmitir. Yani TBMM egemenlik hakkn kullanan tek organ olmaktan kp Anayasada sz edilen yetkili organlardan biri olmutur. Kiinin temel hak ve zgrlkleri Anayasa ile gvenceye alnmtr. 1961 Anayasas ile tam bir parlamenter sisteme geilmitir. Demoratik, sosyal ve hukuk devleti anlay gelmitir. Sayfa 171 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Demokratik devlet anlay: oulcu Demokrasi ilkesi benimsenmitir. Yani ounluun ynetim haklarnn snr aznln temel haklardr. Bununla birlikte TRT ve niversiteler zerklemi, siyasi partiler vazgeilmez olmutur. Sosyal-demokratik devlet anlay (Sosyal Demokrasi): Ekonomik ve sosyal haklar tannmtr. ilere grev hakk tannm, ici ve memura sendika kurma ve toplu szleme hakk verilmitir. Devlet Planlama Tekilat kurulmutur. Hukuk devleti anlay: Anayasa Mahkemesi kurulmutur. Yasama yorumu kaldrlmtr. Hakimlik teminat getirilmitir. Kuvvetler ayrl vardr ve yarg bamszlamtr. Dantayn grev alann daraltan Askeri Yksek dare Mahkemesi kurulmutur.
Sayfa 172 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
Onuncu Yl Nutku Trk Milleti! Kurtulu Savana baladmzn on beinci ylndayz. Bugn Cumhuriyetimizin onuncu yln doldurduu en byk bayramdr. Kutlu olsun! Bu anda, byk Trk milletinin bir ferdi olarak, bu kutlu gne kavumann en derin sevinci ve heyecan iindeyim. Yurttalarm! Az zamanda ok ve byk iler yaptk. Bu ilerin en by, temeli, Trk kahramanl ve yksek Trk kltr olan Trkiye Cumhuriyetidir. Bundaki muvaffakiyeti, Trk Milletinin ve onun deerli ordusunun bir ve beraber olarak, azimkrane yrmesine borluyuz. Fakat yaptklarmz asla kfi gremeyiz. nk, daha ok ve daha byk iler yapmak mecburiyetinde ve azmindeyiz. Yurdumuzu, dnyann en mmr ve en meden memleketleri seviyesine karacaz. Milletimizi, en geni refh vasta ve kaynaklarna sahip klacaz. Mill kltrmz, muasr medeniyet seviyesinin stne karacaz. Bunun iin, bizce zaman ls, gemi asrlarn gevetici zihniyetine gre deil, asrmzn srat ve hareket mefhumuna gre dnlmelidir. Geen zamana nispetle daha ok alacaz, daha az zamanda daha byk iler baaracaz. Bunda da muvaffak olacamza phem yoktur. nk, Trk milletinin karakteri yksektir; Trk milleti alkandr; Trk milleti zekidir. nk, Trk milleti milli birlik ve beraberlikle glkleri yenmesini bilmitir. Ve nk, Trk milletinin, yrmekte olduu terkki ve medeniyet yolunda, elinde banda tuttuu meale, mspet ilimdir. unu da ehemmiyetle tebrz ettirmeliyim ki, yksek bir insan cemiyeti olan Trk milletinin tarihi bir vasf da, gzel sanatlar sevmek ve onda ykselmektir. Bunun iindir ki, milletimizin yksek karakterini, yorulmaz alkanln, fitr zeksn, ilme balln, gzel sanatlara sevgisini ve milli birlik duygusunu, mtemadiyen ve her trl vasta ve tedbirlerle besleyerek inkif ettirmek Sayfa 173 / 174
r. Gr. Ali YAYLA
mill lkmzdr. Trk milletine ok yakan bu lk, onu, btn beeryette, hakiki huzurun temini yolunda, kendine den meden vazifeyi yapmakta muvaffak klacaktr. Byk Trk milleti! On be yldan beri, giritiimiz ilerde muvaffakiyet vadeden ok szlerimi iittin. Bahtiyrm ki, szlerimin hi birinde milletimin hakkmdaki itimadn sarsacak bir isabetsizlie uramadm. Bugn, ayn inan ve katiyetle sylyorum ki, mill lkye, tam bir btnlkle yrmekte olan Trk milletinin byk millet olduunu, btn meden lem az zamanda bir kere daha tanyacaktr. Asla phem yoktur ki, Trkln unutulmu byk meden vasf ve byk meden kbiliyeti, bundan sonraki inkif ile tnin yksek medeniyet ufkundan yeni bir gne gibi doacaktr. Trk milleti! Ebediyete akp giden her on senede, bu byk millet bayramn daha byk ereflerle, saadetlerle, huzur ve refah iinde kutlaman gnlden dilerim. Ne mutlu Trkm diyene! Ankara, 29 Ekim 1933
Sayfa 174 / 174

Atatürk Ilke Ve Inkılapları

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Atatürk Ilke Ve Inkılapları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

) =klb=kalb kknden tretilmi bir kelimedir. Bir halden

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Islahat kelimesi de, Arapa ten treyen slah =

ise, iyiletirme, dzeltme, eksikleri gider-

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Keml Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, s. 14, stanbul 1967

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA

I. Dnya Savana Katlan lkeler ve Kayplar:

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Ders Notlar

r. Gr. Ali YAYLA