KIRILMA MEKAN

Prof.Dr. rfan AY
KIRILMANIN TEMEL ESASLARI
GR
Balca retim yntemlerindeki hatalar:
Dkm (Kum dkm, kokil dkm, pres dkm, hassas dkm vs.) hatalar
KIRILMA MEKAN
Prof.Dr. rfan AY
nklzyonlar (Inclusions)
Porosite (Porosity)
Souk ve Scak atlama (Cold and Hot Cracking)
Yzey Dzensizlikleri (Surface irregularities)
arplma (Distortion)
Yanl Bileim (Improper composition)
Plastik ekil Verme (Haddeleme, dvme, ekstrzyon, tel ekme, derin ekme vs.)
hatalar
Kaynak (Oksiasetileni ark, gaz alt kaynaklar vs.) hatalar
KIRILMA MEKAN
Prof.Dr. rfan AY
Perinleme-Cvata-Somunla Biletirme (Gerilmeler ve dier sebeplerle) hatalar
Isl lem (Gerilmeler ve dier sebeplerle) hatalar
Yukardaki tm imalat yntemleri sonucu atlamalar olabilir. Bunun iin paralar
kullanlmadan nce mutlaka tahribatsz muayeneden geirilmelidir. Bu hatalar dikkate
alnarak tasarm yaplmaldr.
KIRILMA MEKAN
Prof.Dr. rfan AY
Bir rnekle krlma konusuna girelim.
RNEK:
Orta karbonlu (%C 0,25-0,55) Krom eliinden yaplm bir kalp metal tozlarnn
preslenmesinde kullanlacaktr. Kalp malzemesinin zellikleri;
Kalba su verilmi, sertletirilmi ardndan temperleme (menevileme) ilemi
yaplmtr.
Menevi sonucu HB sertlii 612 kg/mm2 olarak llmtr.
Kalp i ap di=12,8 mm
Kalp d ap do=76 mm
Krlma tokluu Kc=22 MN/m3/2
Krk yzeyi mikroskopla incelendiinde (1.2
mm) atlak boyu olan bir hata belirlenmitir.
Metal tozlarnn preslenmesi srasnda pres
basnc 350 MN/m2 ye ulanca kalp
krlmtr.
SORU: Krlmann nedenleri neler olabilir? zm nerileri sununuz?
CEVAP:
1.Klasik Ynteme Gre Tasarm ( Akma Kriterine Gre):
uyg<ak ise malzeme elastik
snrlar ierisinde gvenle
kullanlabilir.
uyg=ak/N=em=P/A
N:emniyet katsays
Soruda (ak) verilmemitir.HB (Brinell sertlii)den giderek kitaplardaki formlden :
ak= HB / 3 = 612 / 3 = 204 kg/mm2 bulunur. Buradan
ak= 2040 / 10-6 (N/m2) = 2040x106 N/m2 = 2040 MPa olur.
KIRILMA MEKAN
Prof.Dr. rfan AY
em = ak / N = 2040 / 3 = 680 MN/m2 = 680 MPa olur.
(N = 3 alnmtr.)
uyg em olursa gvenle kullanlr.
Kaln Cidarl Silindirler in :
uyg= te (Silindirik paralarda i basn nedeniyle doan gerilme)
nce Cidarl Silindirler in:
t
D
P
te
2
. =
eklindedir. D = 2R alnrsa
t
R P
t
R
P
te
.
2
2
. = =
Uzunlamasna doan gerilme
D=2R alnrsa olur. Sonuta
olur. Buradan bulunur. Bu nedenle borularda patlama srasnda
atlak almalar boru uzunluu boyunca geliir.
2
2
.
4
.
=
=
=
L
te
L
L
t
R P
t
D P

L te
. 2 =

L
.
2 2
0
2 2
0
2 2
0
2
0
.
2
.
2
0
.
2
2 2
0
.
2
0
.
2
2 2
0
2
0
.
2
2 2
0
.
2
0
1
2
1
2
0
1
2
1
.
olur
i
r r
i
r r
P
te
i
r r
r
i
r
r
i
r
i
r r
P
r
i
r
i
r r
r
i
r
i
r r
P
r
i
r
r
i
r
P
te

+
=

+
=

+
=

+
=
|
|
|
.
|

\
|
|
|
|
.
|

\
|
|
|
|
.
|

\
|
|
|
|
.
|

\
|

P P
te
. 06 , 1
4 , 6 38
4 , 6 38
2 2
2 2
=

+
=
KIRILMA MEKAN
Prof.Dr. rfan AY
Kalbn 350 MPada krld sylenmiti. Demek ki; krlma mekaniine gre tasarm
yaplrsa, DAHA GVENLR sonulara ulalacaktr.
Bu Kalbn Krlma Nedenleri Ve nlemler:
1. Uygulanan sl ilem uygun deildir. nk, sl ilem sonucu Kc = 22 MN/m3/2
krlma tokluu deeri ok dk bir deerdir.
2. Malzeme ierisinde baka hatalar olabilir.
neriler:
a. Menevi scakl veya sresi arttrlabilir. O zaman da sertlik ve mukavemet der.
Fakat gevreklik azalr.
b. Krlma tokluu (Kc) daha byk olan malzeme (elik) seilebilir.
(rnein, ak = 1500 MN/m2 olan basnl kap elii nerilebilir.)

uyg

te
= 680 MN/m
2
olmal idi.

uyg
1.06xP = 680 olduundan
P = 680 / 1.06 = 650 MPa i basn olur.
Pres basnc 350 MPa iken kalp krlmsa 650 MPa lk i basnca hi dayanamaz, krlr.
2.Krlma Mekaniine Gre Tasarm:
Burada kullanacamz forml;
Burada;
Kc = kritik krlma tokluu

uyg
= uygulanan gerilme
c = atlak boyu
c Kc
uyg
. . =
2
3 2 / 3
/ 338
10 . 2 , 1 . . 06 , 1 / 22
m MN P
buradan P m MN
=
=

Buradan i basn bulunur.

Balangta verdiimiz rnek, Klasik yntemle Krlma mekanii arasndaki fark
gstermekte olduundan nemlidir. Bu rnekten aka grlmektedir ki;
Klasik yntemde: Krlma Mekaniinde ise:

uyg

ak
A

uyg
Kc c

uyg
ve c belli ise Kc,
Kc ve c belli ise
uyg
,
Kc ve
uyg
belli ise c
hesaplanr.

uyg
=
ak
/N=P/A=
em
P ve A belli ise ,
ve A belli ise P,
ve P belli ise A hesaplanr.
KIRILMA MEKAN
Prof.Dr. rfan AY
KLASK TASARIM LE KIRILMA MEKAN TASARIMININ
KARILATIRILMASI
1. Klasik tasarm, malzemenin elastik blgede hi krlmadan gvenle
kullanlabileceini esas alr. Oysa malzeme (ak)nn altndaki gerilmelerde krlr.
Yn deitiren yklerde elastik blgede krlr.
Srnme srasnda aknn altnda krlr.
Darbeli ykler altnda aknn altnda krlr.
ok byk atlak ierirse aknn altnda krlr.
2. Klasik yntem, malzemenin snek - gevrek davran sergileyeceini dikkate almaz.
Oysa ;
Oda scaklnda snek olan malzeme, dk scaklklarda gevrek davran gsterir
Statik yklemede snek olan malzeme darbeli yklemelerde gevrek davran
gsterir.
entiksiz malzeme snek davran gsterirken, entikli malzeme gevrek davran
gsterir.
Krlma mekanii iin ;
Tokluu (Kc
1
) olan malzeme (
1
) gerilmesi altnda izin verilebilecek max. atlak boyu (c
1
)
kadardr.Oysa ayn malzemede max. atlak boyu (c
2
)ye msaade edilebilmesi iin
gerilmenin,daha dk olan (
2
) seviyelerinde olmas gerekir.
K Kc c
3 3

K Kc c
2 2
K Kc c
1 1
c c

1 1

2 2
c c
2 2
c c
1 1
KIRILMA MEKAN
Prof.Dr. rfan AY
3. Klasik tasarm malzeme iindeki atlan varln dikkate almaz. Sadece emniyet
katsaysn byk almak suretiyle krlmay nleyebileceini kabul eder.
4. Klasik yntemde KIRILMA TOKLUU diye bir terim yoktur.Oysa krlma
mekaniine gre krlma ; nce atom dzeyinde balar,tane ile ilerler ve neticede krlma
ile son bulur. (bkz.ekil)
P
P
P
P
P
P
P P
Tek ynde gerilme oluur. ynde gerilme oluur
Uak
Gemi
Kpr
vs.
Atom
seviyesinde
Tane
Dzeyinde
Plastisite
Test
Metodu
10
-10
10
-6
10
-4
10
-2
10
0
Malzeme
Bilimi
Uygulamal
Mekanik
Mhendislik
Krlma
Mekanii
Uak
Gemi
Kpr
vs.
Atom
seviyesinde
Tane
Dzeyinde
Plastisite
Test
Metodu
10
-10
10
-6
10
-4
10
-2
10
0
MalzemeBilimi
Uygulamal
Mekanik
Mhendislik
KrlmaMekanii
KIRILMA MEKAN
Prof.Dr. rfan AY
KIRILMA NEDR?
Malzemenin iki veya daha ok sayda paralara ayrlmas yada yk tama
kapasitesinin sfr olmas diye tanmlanr.
KIRILMA TRLER
Krlma olayn 3 grupta inceleyebiliriz.
1.Krlma Yzeyinin Kristalografik Yapsna Gre :
HMK
Kayma Krlmas (Shear Fracture) : Kristalin kayma
dzleminde oluur.Bu dzlemler atomlarn en youn olduu
dzlemlerdir. rnein HMK yaplarda (110) dzlemi gibi.
Ayrlma Krlmas (Cleavage Fracture): Bu krlma,
atomlarn en az youn olduu klivaj dzlemlerde oluur.
rnein HMK yaplarda (100) = [ABCD] dzlemi gibi.
A B
C D
KIRILMA MEKAN
Prof.Dr. rfan AY
2. Krlma Yzeyinin Grnne Gre:
Lifli Krlma (Fibrous Fracture):Yzey przl olur. Yzeyde ukurcuklar vardr.
Tanesel Krlma (Granular Fracture) : Yzey przsz ve parlak olur.
3. Deformasyon Durumuna Gre:
Snek Krlma : Byk enerji gerektirir.
Alminyumda lifli
krlma 2000X
Alminyumda lifli
krlma 10000X
KIRILMA MEKAN
Prof.Dr. rfan AY
Gevrek Krlma : Az enerji gerektirir.Bu tip krlma istenmez. nk ani ve zamansz
olur. ok tehlikelidir. K aylarnda ska grlr. Gerek malzemelerin ou snek -
gevrek davran gstererek krlr. Bu ise entik-darbe deneyinde kendini gsterir.
Snek-Gevrek Davrana Etki Eden Faktrler:
1. Scaklk:
Yksek olursa snek
Dk olursa gevrek
2. Ykleme Hz:
Yava olursa (statik yk) snek
Hzl olursa gevrek
3. entik Durumu:
entiksiz olursa snek
entikli olursa gevrek tarzda krlma grlr.
Snek Krlma Gevrek Krlma
KIRILMA MEKAN
Prof.Dr. rfan AY
KIRILMA MEKANZMALARI
1. Tane i Krlma: Taneleri kesen krlma tipidir. Snek veya gevrek tarzda olabilir.
Snek Tarzda Tane i Krlma : Mikro boluklarda ; tane iindeki metal oksitler,
metal slfrler ve alminatlarn ara yzeyinde oluurlar. Boluklarn arasndaki ba
incelerek (kayma yolu ile) kopar ve atlak yaylr. Oluan krlma yzeyi lifli olur.
Przl olur. Yksek enerjili bir krlmadr. nk plastik deformasyonla meydana
gelmitir.
Scakla bal olarak snek gevrek dnm krlma yzeyleri
grnleri
KIRILMA MEKAN
Prof.Dr. rfan AY
Gevrek Tarzda Tane i Krlma : Buna ayrlma krlmas ad da verilir. Az
enerji gerektiren bir krlmadr. Atomlarn en az youn olduu kristal dzlemlerinde ayrlma
olur. Przsz, parlak bir yzey grnts vardr. Hzl ve tehlikelidir.
2. Taneler Aras Krlma:
Taneler Aras Snek Krlma: Mikro boluklar taneler arasndaki tane snrlarnda
oluursa, bu tip krlma meydana gelir. Yksek enerjili krlma tipidir.
Taneler Aras Gevrek Krlma : Az enerjili, hzl ve tehlikeli bir krlma tipidir.
Plastik deformasyon ok az oluur yada olumaz.

KIRILMA MEKAN
Prof.Dr. rfan AY
EKME DENEY LE SNEK-GEVREK
KIRILMA LKS
A. entiksiz Silindirik Bir ekme Numunesi Alalm :


ekme erisinin elastik blgesinde
kopma olursa yandaki ekilde
grld gibi gevrek krlma ile olur.
ekme erisinin plastik blgesinde kopma olursa yukardaki ekilde grld gibi krlma yzeyleri
oluur
KIRILMA MEKAN
Prof.Dr. rfan AY
LFL BLGE
Yava atlak bymesinin olduu blgedir. Numune merkezinde oluur.
Geliigzel ukurcuklar yada dairesel tepecikler dizisi eklinde grlr.
Bu tepecikler atlan ilerleme ynne diktir.
Yumuak elikte lifli krlma yzeyi oluur.
Lifli krlma kararl atlak bymesini ve yava krlmay temsil eder.
Plastik deformasyon sonucu oluur.
atlak yaylmas iin yksek enerji gerektirir.
atlak, mikro boluktan oluur, birleir ve byme sonucu ilerler.
entiksiz silindir ekme numunesinde atlak merkezde balar, dar doru yaylr.
Yanda dairesel entikli silindirik bir elik
numunede kp-koni eklindeki krlma yzeyi
grnts
RADYAL BLGE:
Kararsz atlak yaylmasnn balad blgedir.
Radyal izgiler, lifli blgeden da doru birbirinden uzaklaarak ilerler.
Radyal izgiler birbirinden gittike uzaklayor ise, atlak o yne ilerliyor demektir.
izgilerin birbirine yaklat yer ise atlan orijinidir.
Radyal izgiler ince veya kaln olabilir. Bu, malzemenin i yapsna ve test
scaklna baldr.
Tek bir blgeden oluan krlma yzeyi, ya ok gevrek yada ar snek krlma olursa meydana
gelir. Dier durumlarda krlma yzeyi ;
1. Lifli +kayma yana
2. Lifli +radyal +kayma yana
3. Radyal +kayma yana eklinde olur.
Lifli
Ky Ky
Ky
Ky
Lifli
R R
Ky
Ky
R
KIRILMA MEKAN
Prof.Dr. rfan AY
rnek:Yksek mukavemetli bir elik menevili martenzit ise krlma yzeyinde radyal
izgiler ince ve sktr. Ayn artlardaki orta mukavemetli bir elikte ise kaba izgi grlr.
Dk scaklklarda radyal izgiler ince ve sk olur.
DALLI ATLAKLARDA ATLAIN ORJN NASIL BULUNUR?
Krk yzeyine bakldnda dallanmann olduu ksm ATLAK YAYILMA yndr. Tersi
ise orijin ksmdr. atlak ilerlemesi DAR AILI kollarn ayrld taraf olacaktr.
Aadaki durumda ise atlak yaylmas hem kuzeye hem de gneye doru ilerlemi olabilir.
B. entikli Silindirik Numunede Durum:
atlak dtan ie doru yaylr.entik ucundan ieri doru nce lifli,sonra radyal atlaklar
oluur, daha sonra hzla kopar.
atlak lerleme Yn
1 2
3
5
4
1
2
3
atlak ilerleme yn
atlak ilerleme yn
KIRILMA MEKAN
Prof.Dr. rfan AY
C. Dikdtgen Kesitli entiksiz Kaln Numunede Durum:
D. Dikdrtgen Kesitli entikli Kaln Numunede Durum:
Ky
Ky
Lifli
R R
P
Ky
R R
Lifli
P
P
KIRILMA MEKAN
Prof.Dr. rfan AY
E. Dikdrtgen Kesitli entiksiz ok nce Numune:
F. Dikdrtgen Kesitli entikli ok nce Numune:
KIRILMA MEKAN
Prof.Dr. rfan AY
SNEK KIRILMAYA TOPLU BAKI
Kp Koni ift Kp Koni
Snek krlmada ;
Plastik deformasyon iin uyg>ak olmaldr. Oysa, (ak) elastik blgede iken bile
krlma olabilmektedir.
Krlmaya neden olan gerilme ()dr.
Kaymaya neden olan gerilme ()dur.
Malzemenin atomlar arasndaki balar ok
kuvvetli olduu halde, malzemenin ok dk
gerilmeler altnda krldklar bilinmektedir. Buna
sebep, malzeme ierisindeki hatalardr.
Deformasyonda birinci zellie sahip hatalar ile
krlmada birinci zellie sahip hatalar farkldr.