Bir Osmanl komutannn soykrm gncesi

Osmanl ordusunda paral askerlik yapan ve tugay komutan olarak grev yapan Rafael de Nogales'in anlar, Trkede yaynland. Ermeni soykrmnn tan olmasnn yannda, tehcir ve katliamlarn youn olarak uyguland blgelerde st dzey bir grevli olarak da yer alan Nogales'in anlarn, yazarmz Sait etinolu deerlendiriyor.

Sait ETNOLU

Trkiye'deki Ermeni krmnn apraz sorgusuna Osmanl komutan Rafael de Nogales de katld. Osmanl ordusunda nemli st dzey grevlerde bulunan ve Venezellal bir paral asker olan Nogales'in, dnyann deiik yerlerinde eitli ordularla katld savalar koleksiyonundan Osmanl ordusundaki 4 yllk deneyimi ve gzlemleri nihayet Yaba Yaynlar tarafndan Trkede tam metin yaynland.[1]

Sofya Elisi ve M. Kemal'in yakn arkada (aslnda Fethi Okyar'a mutemet adam demek daha doru olur, o srada M. Kemal de Sofya'da askeri ateedir) tarafndan Osmanl Ordusuna angaje edilen Nogales'in yazdklar u alardan nemlidir: Birincisi Nogales, bir paral askerdir, Nogales iin hangi cephede ya da hangi tarafta olduunun bir nemi yoktur. 1. Sava srasnda Avrupa'daki herhangi bir orduda kendine yer bulamadndan Osmanl ordusuna katlm ve sava boyunca Osmanl ordusunda tugay komutan dzeyinde grev yapmtr. kincisi, Nogales Ermeni hayran bir kii deildir. ncs, Nogales tehcirin balangcndan itibaren soykrm srecine tanklk edecei blgelerde ve grevlerde bulunmutur. Nogales'in tankl, tehcirin batan sona "ieriden" birinin, tehcir ve katliamlarn youn olarak uyguland blgelerde st dzey grevli birinin tankl olup bu nitelii bakmndan emsalsizdir.

Nogales yukarda da sylediimiz gibi Ermeni hayran biri deildir. Ermenilerle ilgili yarglar olumsuzdur. Gnlnde Ermeniler iin hi de iyi sfatlar kullanmaz. Bu bakmdan yazlarnn tarafl olduundan sz edilemez. Nogales grdklerini neredeyse gn gnne resmetmitir.

1/7

Bir Osmanl komutannn soykrm gncesi

Nogales'in Hatrat'nn ttihatlarn salnda yaynlanmas ve yazdklarna ilikin herhangi bir itiraz sesinin gelmemesi de, esere nemli bir nitelik kazandrmaktadr. Hatta ilgili blmleri 1931 ylnda Trkeye de evrilmitir.

Tehcirin en youn olduu dnemde, tehcir blgesindeki Osmanl glerinin genel denetilii grevinde bulunan ve Van kuatmas srasnda topu bataryalarn yneterek kyma fiilen itirak eden Nogales, Ermenilerin yaad trajedinin kendi deyimiyle resmi tandr. Kendisi bunu, "Er meni toplu-kym ve zorunlu gne resmen tank olmu tek Hristiyan olarak anlatmak isterim. stelik de o zamanlardaki grevim, [Bat] Ermenistan'daki Trk Glerinin genel denetiliiydi" szleriyle grevinin nemini ve gzlemlerinin paha biilmezliini vurgular.

ttihatlarn Hamid'ten dn aldklar Pan-slamizmin kymdaki rolne iaret eder. Din adamndan baka her eye benzeyen eyhlislam Hayri Efendi'nin Cihat fetvasnn nemini vurgular. Bu fetva ayn zamanda Osmanl Hristiyan vatandalarnn yok edilmesinin de dinsel' temelini oluturacaktr. Hamid dnemindeki Ermeni katliamlarnda da din adamlarnn fetva ve kkrtmalar, krmlar nemli boyutlara ykseltmitir. "Pan-slamizmi kullanarak ulusal snrlar geniletmek, Ermenileri ve Osmanl Hristiyanlarn ortadan kaldrmak bahanesiyle halk kandrdlar" szleri bu gerein ifadesidir.

Nogales, Jntrklerin, sava srasnda Hristiyan vatandalarna kar uygulamalaryla barbarln en alt dzeyine indiklerinin altn izer. Gnlnde ahit olduu barbarlklar yazmaya elinin varmadn syler. Biz de Nogales'in gnlnde ahit olarak yazd vahet karsnda dehete dtmzden Ermeni halknn maruz kald vahetin rneklerini verirken seici davrandmz zellikle belirtelim. O deheti yazmaya bizim de elimiz varmad, parmaklarmz titredi.

Nogales gnlklerinde, Osmanl Ermenilerinin maruz kaldklar krmlarn bir kronolojisini vererek, "Dnya Sava knca toplu kymlar yeniden balad. 1914 ylndan nce Trkiye'de yaayan 2,5 milyon Ermeni'den 500.000'inin bile yaadndan kukulu" olduunu ifade eder.

Nogales deneyimli bir asker olarak iyi bir gzlemcidir. Birlikte alt asker ve sivil yneticileri gzlemledii ve portresini izdii gibi, grev yapt blgelerin de net fotoraflarn eker. 1915 Nisan balarnda daha tehcir balamamtr ancak Ermeniler bir eyler sezinlemektedir ve

2/7

Bir Osmanl komutannn soykrm gncesi

huzursuzdurlar. Erzurum'dan geerken Ermeni halknn bu endielerini gzler. Buradan balayarak soykrm srecinin tan olarak soykrmn gncesini tutacaktr.

Hns'la ilgili gzlemleri 1915 Nisan ay ortalarna aittir. Hns'taki Ermenilerde de ayn endie vardr ve Nogales birka hafta sonra endielerin gerek olduunun notunu der. Nogales Hns'ta grd amele taburlarnn durumunu da resmedecektir. Daha sonraki gnlerde getii yerlerdeki amele taburlarndan yine sz edecektir. Siverek yaknlarnda rastlad Ermeni askerlerden kurulu amele taburlar mensuplarnn ac akbetine tank olup gnln not decektir.

Mu'a geldiinde bu kez yabanc misyonerlerin ve Ermeni liderlerin endieleriyle karlaacak, ancak onlar avutarak sakinletirmeye almaktan baka bir ey yapmayacaktr.

Kuatmann yneticisi olarak Van direniinin en nemli tan olacaktr. Nogales, Van direniini gn gnne kaydederek kuatmay ayrntlaryla anlatr. Van'a gidiinde Van yolu boyunca karlatklarn anlatrken, notlarna "Van'a giden kanl yol" baln koyacaktr. Yol boyu etelerin katliamlarna ahit olur. Nogales Adilcevaz'daki provokasyonlar anlatrken idarecilerin ikiyzllne iaret ederek kymlar yneticilerin rgtlediinin altn izer. Yneticiler etelerin banda kendi yurttalarn katletmektedirler. Emrindeki askerleri ekerek etelerin icraatn seyretmekten baka bir ey yapmaz. Adilcevaz'dan tekne ile Van'a geerken karlatklar karsnda artk armayacak kadar ortama alm ve duruma vakf olduunu gryoruz. Nogales artk ortama uyum salamtr. Silah sesleri deliksiz uyumasna engel tekil etmedii gibi, bir taraftan kymlar yaplrken Krt eyhleriyle kahvalt etmekten geri kalmaz. Tank olduu btn bu grntleri dudanda bir glmsemeyle seyrettii iin okurdan zr diler. Nogales Van'a ulatnda artk " Yaptmz karlkl dv veya rastlantlara dayanan arpmalar deil dzenli bir kuatmayd" dedii Van kuatmasn ynetmektedir. Da toplaryla birlikte buyruu altndaki birlikler aa yukar bir tmeninki kadardr. Yani 10 bin-12 bin kii kadar... Bu say, kuatmann baarsna gre, talan ve apul iin azalp oalan Krtlere gre deimektedir. Emrindeki jandarmalar iin de " ou eski komiteci ve haydutlard" diyerek, kuatma srasnda ahit olduu barbarlklar bir bir kaydeder.

Nogales anlarnda Cevdet Bey'le[2] olan ilikilerinden sz eder. Cevdet Bey'i yle tanmlar: "C evdet Bey, aslnda insan biiminde bir panterdi." Valinin maiyeti ile akamlar ziyafet sofrasnn ba konuudur. Gndz katliam yapp gece kutlamalarn yapmaktadrlar.

3/7

Bir Osmanl komutannn soykrm gncesi

Nogales Van kuatmasnn nasl sona erdiine yle bir deinerek (Enver'in damad Cevdet Bey ve Enver'in amcas Halil Bey, Siirt, Bitlis, Mu ve Sason toplu-kymlarn gerekletirmek iin kuzeye yrrlerken) yeni bir grev iin Halep yolunu tutar. Getii yerler ayn zamanda tehci r /l m kervanlarnn yoludur. ahit olduklarn burada yazmaya cesaret edemediimizi bir kez daha belirtelim. Vahetin snr yoktur.

Yazarmz "romantiktir" de ayn zamanda, "Sabah daha gzel olamazd. Bu gzellii, duman kan yknt haline gelmi Hristiyan kyleriyle le kokular bozuyordu" diyerek yol boyunca rastlad vahetin sonularn kaydedecektir.

Nogales sadece Ermenilerin kymn resmetmez, blgedeki dier kadim Hristiyan topluluklarnn ve nderlerinin bana gelen vaheti de resmeder. Diyarbakr'da ahit olduklarn ayrntl olarak anlatr: "Diyarbakr'a Mardin kapsndan girdik. Birden fazla kez, atm ceset kokusundan kinedi. Gzleri parlayan kpekler Ermeni evlerinin evresinde dolayorlard." Kymn ekonomik sonularn da gzler: "Ermenilerin yok edilmesinden sonra, Diyarbakr arlarnda iler durmutu. Hal, deri, ipekli ve ynllerin satld yerlerde kimsecikler yoktu." ttihat ve Terakki, savata olmasna ramen doal ekonomisini dinamitlemekten ekinmeyecek kadar gzn karartmtr.[3]

Grdkleri karsnda yargs, yaananlarn bir merkezden idare edilen bir soykrm organizasyonu olduudur. "Bu toplu- kymlar ve zorunlu gler bir plana gre yapld. Sorumlu olan Sadrazam Talat Paa ve altndaki sivil yetkililerdir. mparatorlukta nce Ermeniler'i, sonra Rumlar' ve dier Hristiyanlar' yok etmek istediler. Siirt'teki ve Cizre'deki toplu-kymlarda 200.000 Nasturi, Kildani, Yakubi Hristiyan ldrld. Ankaral Ermenilerin tamam Papa'ya bal Katolikler'di. Onlar Gregoryanlar'dan bazlar gibi slamiyeti kabul etmeyip srgn kabul ettiler.

Bu eylemlerde 1,5 milyon Hristiyan yok oldu. Osmanl sivil yetkilileri umursamadlar bile. Bunun kant olarak, Talat Paa'nn Amerikan Byk Elisi Mr. Morgenthau ile grmesinde Ne yani, toplu-kym m? Beni elendiriyorsunuz' demesini gsterebiliriz."

Diyarbakr'da Dr. Reit'in[4] katliamlarndan ve Reit'in, vilayetindeki Ermenilerin yok edilmesinin

4/7

Bir Osmanl komutannn soykrm gncesi

st kademelerin buyruu olduunu szlerini seerek sezdiriini, Urfa direniinin, Zeytun ve Mara'taki direnilerin krlmasnda Alman topularnn roln vurgular: "Gney Toros dalarnn kayalk doruklar ve Yukar Mezopotamya'nn killi lleri arasnda Urfa, bir vahadr. Oradan 1915 Haziran'nda getiimde, alkan bir Ermeni toplumu vard. Bu Ermeniler zorunlu g ettirileceklerini duyunca, topluca bakaldrdlar. Hristiyan mahallesine sndlar. Orada bir ay veya alt hafta Fahri Paa ve kurmay bakan Kont Wolfskehl Von Reic-henberg'in glerine dayandlar. Birka ay nce Sultann egemenliine ilk bakaldran Zeytun ve Mara'taki isyanlar Kont bastrp, deerini gstermiti". szleri ayn zamanda soykrmda Alman etkisini vurgular. Almanlarn soykrma katlmalar Erkani Harbiye Umumiye Reisliinden verilen resmi talimatlara dayanmaktadr. Bu da Ermeni Soykrm ile Holokost arasnda kadrolar asndan paralellii vurgular.[5]

Nogales yneticilerin yolsuzluklarndan ve bizzat ahit olduu, gertilen Ermenilerin mallarna el koyma mekanizmalarndan da sz eder: "Evler, araziler, iftlikler oradaki devlet memurlarnn elinde kalyor, onlar da aralarnda pay ediyorlard. Zenginliin bete biri stanbul'daki ttihat ve Terakki Partisi'ne gidiyordu. Ermeni mallarn paylama rezaleti, sava balayana kadar drst olan ttihatlara, gasp hevesini verdi. Sel gibi akan altnlar, onlar o kadar bozdu ki, daha g elde edilir eyleri istemeye baladlar. Savan ilk ylnn sonunda, Harbiye Nezareti, Levazm Bakan smail Hakk Paa'nn rgtledii dzenli toptan hrszlkla, Ermeni mallar pay edildi." Bu szlerden tehcirin sonularn grmek mmkndr.

Nogales tehcir konvoylarndaki kurbanlar da resmeder. Kurbanlar aresizlik iindedirler: "Zama n getike gler hem sklkta, hem de hacimde artt. Austos sonunda Mamure'nin nnde her tip aracn sonsuz uzunluu grlyordu ve etraflarnda zavall insanlar yryordu. Srann arkalarnda yryemeyenler vard. Ailelerine baryorlar, sonra yola dp lyorlard. Yal bir adam ya da kadn gryordum, zayf kollarnda bir ocuk tayordu. Herhalde torunu ya da torun ocuuydu. Kardelerini tayan, yara kapl ocuklar gryordum. 80 yanda yallar gryordum... Bazlar alktan ot iniyorlard... Halep'e vardklarnda g edenlerin birou, kapdan kapya gidip, ekmek dileniyorlard... Geceyi akta geiriyorlard veya Kadme'de olduu gibi, tel rgyle evrili salksz kamplarda, hayvan srs gibi bir arada yatyorlard. Doal olarak bu toplama kamplar, hzla tifs ve iek gibi bulac hastalklarn merkezi oldular. Bulac hastalklar oaldka, kamplar ve yollar cesetle doldu ve lden srtlanlar geldi... Bir olay hatrlyorum: Annesinin yannda uyuyan bir bebei hayvanlar yediler. Anne uyandnda akln kard. Hastanemizin kapsnda ocuun paralar elinde barmaya balad... Mamure vadisinin en alkan misafirleri bir kurt srsyd."

Ekya, jandarmalarla ya da komutanlarla bir olmu zavalllar soymaya devam etmektedir. Ermeniler bu kiiler iin birer altn madenidirler: "Ekyann Jandarmalarla veya Yarbay Agah

5/7

Bir Osmanl komutannn soykrm gncesi

Bey'in ortaklaryla anlap, g kafilesini ormana gtrdkleri ve orada bekleyen ekyann onlar i amarlarna kadar soyduu olaylar az deildir. Bu haydutlarn cesareti oktu... Bir gece Mamure'de silah sesleri ve bir grltyle uyandm. Nbetilerden birine sordum. Bir ey deil Beyim, bizim ocuklar' dedi. Gn doarken yanmzdaki osede, birok ceset ve devrilmi arabalar grdm... Halep, dilenciler ve sokakta yzlercesi len hastalarla dolmutu. Baz gnler lenleri mezarlara tamaya cenaze arabalar yetmiyordu."

Yoldaki talan, zlm ve lmden kurtulanlar menzilde bir baka lm beklemektedir: "Halep'in merkez semtleri bir eit morga dnmt. G edenler Suriye ve Mezopotamya llerinde tifs ve baka bulac hastalklar getiriyorlard. Her tarafta alktan iskelete dnm insanlar yryordu."

Nogales paha biilmez tanklklar ve gzlemleriyle Trkiye'deki okurlaryla soykrmn apraz sorgusuna katlan nemli bir tank ve gzlemcidir. Nogales'in yazlar soykrm srecinde soykrmn gncesidir.

15 Mart 2009

[1] Rafael de Nogales, Osmanl Ordusunda Drt Yl (1915-1919), ev. Vedii lmen, Yaba Yaynlar, 2008, 304 sf.

[2] Enver'in enitesi olduu iin paa yaplan Cevdet, Enver'in kz kardeinden boannca paalk unvannn alnmas iin kararname hazrlanacaktr. Cevdet (Belbez) Kemalist dnemde zmir'de eski ittihatlarla birlikte ticaret yaparken karmza kmaktadr.

[3] ttihat ve Terakki'nin bu tavr yani doal ekonomisini sava iinde dinamitlemesinin saikleri, Ekonomik ve Kltrel Soykrm- Varlk Vergisi / 1942-1944 adl almada "iktidar fetiizmi" bal altnda ayrntl olarak incelenmitir. (Belge yaynlar)

[4] Dr. Reit'in Bedirhanilerin damad olmas, Diyarbakr blgesinde Soykrm srecinde Krtleri kolayca su orta yapabilmesinde nemli bir kolaylk salamtr

6/7

Bir Osmanl komutannn soykrm gncesi

[5] "Anadolu'dan ve baka cephelerden eitli imha deneyimleri ile Almanya'ya dnen ve Frei Korps / zgr Birlikler diye adlandrlan oluumlar yaratan gruplar, nce Sosyalist Alman Devrimini bastrmak ve Karl Liebknect, Rosa Luxemburg gibi nderlerini katletmek iin kullanldlar. Bunlar daha sonra ilk Nazi oluumlarna dnt. Birok bakmdan gerek Trk cephesi, gerekse Alman cephesi birbirinin ilham kayna oldu." Ragp Zarakolu - Soykrm Kavram, BM Soykrm Szlemesi ve TCK'da Yeralan Soykrm Kavram

7/7