M.

ERF FIRAT
Kasman Kyl Varto

DO U
ve

LLER

VARTO T A R H
ANKARA 1961 MLL ElTM BASIMEV (kinci bank)

9r*
33 L 4 I

J 65 17 J

.
}

1 2 ? S?

F: 2

MEHMET ERF F I R A T
Kasman Kyl Varto

DO U
ve

LLER

VARTO T A R H
ANKARA 1961 - MLL ETM BASIMEV (kinci bask)

KAYNAKLAR 1. Trk Tarihinin Anahatlar. Douda Aratrmalarm (Kadri Kemal Kop). 3. Umum Tarih (Ahmet Refik). .

1. Erzincan Tarihi (Ali Kemali) 5. Bektailik ve Edabiyat (Besim Atalay) 5. Bektailik ve Edebiyat (Besim Atalay). 7.Selukilerden kalan ecere (Aleddin Keykubat). 8.Benlik ve dil birliimiz (Miralay M. Rza).

9.Resm kaytlardan alnan bilgiler. 10.Bizzat mahedelerim. 11.Hormek eceresi. 12.Dou illerindeki Trk asar ve mezarlar.
Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulunun 2 9 Eyll 1960 tarih ve

235 sayl kararlar ile yaymlanmas uygun grlm ve Yaym Mdrlnn '^7 Ekim 1960 tarih ve 613/14206 sayl emirleriyle 5000 say baslmtr.

SUNU
Bu eser, yalnz dikkatle deil, ayn zamanda ibretle okunmaya deer bir nem tamaktadr. Bilgin ve idealist bir retmen olan yazar doup byd blgenin tarih oluunu karanlktan kurtarmak gayreti ile kaleme sarlm; fakat parlatt mealenin aydnlndan korkanlar tarafndan insafszca ehit edilmitir, ifade ettii mna bakmndan Trk aydnlannn bu olay zerinde dikkatle durmalar icabeder. Nerinden bir hafta sonra bu kanl cinayeti ileyen gizli eller aldklar ntikam ile yetinmemi; kitab da piyasadan toplayarak yok etmilerdir. Zavall yazarn, hangi vatan kesinde gml olduunu dahi bilmiyoruz. Dmanln derecesine bakn ki, kitaplan gibi mezar da ortadan kaldrlmtr. Bugn, Mill Eitim Bakanlmzca 2 nci basks yaplan bu eserin, btn Trk aydnlan tarafndan okunmas byk faydalar salayacaktr. nk, bu eser. Dou Anadoluda oturan, Trkeye benzemeyen bir dil konutuklar iin kendilerini Trkden ayr sayan; bilgisizliimiz yznden bizim de yle sandmz vatandalarmzn su katlmam Trk olduklarn bir defa daha isbat etmektedir. Hem de inkrna imkn brakmayan ilmi deliller ile.. Tarihin hibir devrinde, Dou illerimize bugnk sakinlerini tortu olarak brakacak yabanc bir g vki olmamtr. Dnya zerinde Krt diye adlandrlabilecek mstakil hviyetli bir rk yoktur. Krtler, yalnz vatandamz deil, soydamzdr da.. Fakat, asrlarca devam eden kt idare ve ihmaller, onlarn da kapal yaama itiyatlar maalesef bu neticeyi dourmutur. Trk Milletini ve Trk Vatann paralayarak yok etmek sevdasnda olanlar, bundan faydalanmann peinde kouyorlar. Btn Trk aydnlar, unu kesin olarak bilmelidirler ki, Krtlk tahriki dman kaynaklardan fkrmakta ve mill btnlmz sarsarak bizi ykmay hedef tutmaktadr. Buna elbette msaade etmemeliyiz. nk, Dou illeri vatanmzn hem kaps, hem kalesidir. Biz ihmal eder, gerekleri bu z kardelerimize gtrmez, onlar aydnlatmazsak, dman propagandas karsnda silhsz ve mdafaasz kalrlar. Sonunda alaka yaplan bu propaganlarn tesiriyle ikiye blnrz. Dou illeri elimizden karsa Orta ve Bat Anadoluda tutunmamz kolay olmaz. Bu dva, Trk Vatan ve Trk Milletinin istikbali bakmndan son derece mhim, son derece ciddidir. Btn Trk aydnlarnn bu durum karsnda vazifelerinin ne olduunu tyin etmeleri zaman gelmitir. Bilhassa, bu ve buna benzer asl astan olmayan

propagandalara kanm, aldanm, neticede yollarn arm Dou Trklerinin kendilerini aydnla karacak bu kitab dikkatle okumalar, can evine ekilip derin derin dnmeleri lzmdr. Bu takdirde hakiki ve doru yolu bulacaklarna inanyorum. Tarihin karanlklarna ilmin n tutarak bize mill benliimizi gsteren ve reten byk Trk mtefekkiri Ziya Gkalp nerelidir? Tahrikilerin. propagandaclarn Krtlkn merkezi saydklar Diyarbakrl deil mi? Bu gerek, bizi, bal bana bu kitapda yazl olanlar kadar dndrecek ve aydnlatacak bir vakadr. Doulu, Batl. Gney ve Kuzeyli btn vatandalar, artk uyanmal ve birbirimizi uyandrmalyz. Byk, nemli, cidd ve hayat bir mesele olan bu dvay, Mill Birliimizi ve toprak btnlmz salayacak duygu, dnce ve imkn beraberliine ulatrmadka istikbalden emin olmaya hakkmz yoktur. Rahmetli ve byk idealist M. erif Fratn urunda can verdii bu lk, Trk aydnlan tarafndan bekamzn teminat bayra olarak ebediyyen dalgalandrlmaldr. Hem de imknlarnn son haddi olan yksekliklerde. Devlet Bakan ve Babakan Cemal GRSEL

N SZ

(Dou lleri ve Varto Tarihi) bal altnda yazdm bu eserde, ilknce, dou illerimizde oturan dal Trk airetlerine niin Krt denildiini, ve dou illerimizin Milttan nceki durumunu, ve bu dal Trklerin tarihi ve gerek soylarn, ve bu halkn sonradan hangi eit zorlamalar altnda kalarak Kormanci ve Zaza dillerini vcuda getirdiklerini ve niin z Trke dillerin i itirmek veya bozmak sararna uradklarn, ve bu halkn birka yzyl nce neden kendilerini Trkten ayr bir yn sandklarn, Osmanl siyasetinin, derebeylik ve Hamidiye alaylar devrinde dou illerimizde yaratt ktlkleri, Merutiyet devri ve Birinci Dnya Savanda, doudaki tarih sava ve olaylar, ve eyh Sait isyann anlatacam. Yine bu eserimde, dou illerinin eitli blgelerinde oturan Alev ve Bektai a7'etle7'in tarihi soylarn ve bu Trklerin yalan ada nerelerden dou illerimize geldiklerini, ve bunlarn bu illerde hangi zorlamalar altnda z Trke dillerini carmakark edip Kormanci veya Zaza lisann rendiklerini, Alevilik, Bektailik ve Kzlbaln ne demek olduunu, ve bu akidelerin Trklere nasl alandn, Osmanl mparatorluunun Alevilik ve Bektalie kar gtt siyaseti, ve Bektaliin Trk kltrnde grd grevleri, aklamaa alacak, ve btn konularn tarih olaylarn sra ile kovalyacam.

Bu eserimin tarih olaylar; ilknce Varto ilesinden balam ve dolaysiyle dou illerimizin tarihi hulsa edilerek sralanm, en ok Vartoda oturan kabileler ve btn dou airetleri ve Hoi'mek kabilesi hakknda geni bilgiler verilmitir. Tarihimin son blmlerinde dou illerimizdeki Trk boylan arasnda halen yaamakta olan Trkn eski tre, rf ve detlerini ve amanilikten gelen birok milli oyunla,n sralam, Vartonun ve dou illerinde mehur oban Bingl dalarnn oraf durumlarn geni lde sayn okuyuculara sunmuum. Tarihin ilk devirlerimden balyamk, en ok Selukle andan 1928 ylna kadar dou illerimizde cereyan eden tarih olaylar iine alan bu

kitab yazmaa beni zorluyan biricik lk, gerekte asl Trk karm ta yan ve Trk olu Trk olan Varto halkiyle dou illerimizin eitli bl yelerinde oturan Trk re Trkmen boylarna, mensup halkn, ve bu ifti kylmzn halen Kormana ve Zaza dil fmmurlariyle konumalar derdi olmutur. Bu halkn hepsi de bugn Trk soymdan okluklarm bildikleri halde, Acem, Arap, Ermeni, Keldani kelimeleriyle dolmu ve bu sun ile anlalmaz bir hale gelmi, aslnda Trke olan bu kark ve mnsz dilleri bir trl skp atamamlardr. Ben bu eserimle, bu yurtta ve kandalarmn fikirlerini daha fazla aydnlatacak ve onlara. gerek soy ve dilleri hakknda geni bilgiler sun- naa alacam. Her bir kar topra Trk ecdadtnzvn kanlaiyle sulanm ve her bir nda, ovasnda, bel. ve geidinde binlerce Trk ehidi yatan ve her yam 'bu ehitlerin adlariyle anlan, aslanlar yata dou illerimizin, dnyann kuruluundan beri Trkn zyurdu. olduunu tarih kaynaklara ve gereklii dayanarak isbat etmi bulunmaktaym.

Byle Atatrk, Mill ef nn ve mill Cumhuriyetin at milli tlf zerinde mill birlik ve btnle doru yrmek, bu dal Trk kardtgttTfizin de yurdu ve mill devleridir. Bu dev, bize en doru yol veJanfcat^Vumhuriyet ve yurt sevgisini, mill birlik ve btnln ko- unmakm buyruklanufvr. Trlcz, Trke konuacaz. Tiirk Cumhuriyeti 4e Trk yurdunun mvunmas iin ovasnda sapan iletecek, dalarnda yeleli aslanlar gibi, yurdumuza saldranlarla dvecek, ya gazi veya ehit l5 ubat 1945 Mu Ui Varto ilesi Kasman Kyl M. . FIRAT HOLM: 1 Yakn ada Krt Adn Alan Dal T rklerimiz Dou illerimizin.'eitli blgelerinde ve en ek da eteklerinde, sarp ve amab arazide ve yce dalarn evirdikleri ova ve zengin yaylalarda yayan ve bu gn iftilik ve koyunculukla geinen eski Trk ve Trkmen airetler, bu giin Kormanci ve Zaza dilleriyle syletikleri iin bunlara Krt denilmektedir. Gerekten Trk soyundan olan bu dal Trk- Ier hakknda ilk nce genel tarihlerin ve bilginlerimizin grlerini inceledikten sonra, uzak ve yakn a Trkleri bakmarrlan bunlar eit ubelere ayracaz.

Trk en az yedi bin yldanberi Otokton ahali olarak i ve dou Aado- luda yerleij) buralar kendilerine yurt edindiklerini, ve bu lalka ait medeniyetin Isa'nn douundan 4000 yl nce baladn (Trk tarihi ana hatlar) adl gerek tarihimiz, ok kuvvetli olarak ispat etmi, tarafsz ecnebi tarihleri ve dou Anadolu-Kafka: ilmi heyeti; dou illerimizin ve Kafkas sakinlerinin yedi bin yl nceden Trk ve Tran olduklarn belirtmilerdir. Gerekten Yavuz Sultan Selim amla Krt diye vasflanan bu dal Trk kardelerimiz ayr ayr .ubelere mensup uzak ve yakn a Trk'leridir. Dou illerimizdeki bu dal Trkler, boy bakmndan ubeye ayrlmlardr. Baba krdiler, Kormancolar, Zazalar. < Biz, bu ubelerden ilk nce Baha-krdilerin tarihlerini ele alalm. Ahmet Refik umum tarihi, Baba-krdlerin iki bin yl milttan nce Van gl, ran, Irak hududundaki dalarda yayan Kusslerin ahfadndan olduklarn, ve bunlarn Asurilerle arparak birka muharebe kayt ettiklerini yazmakta ise de. Ahmet Re fikin Kussi dedii bu halkn Hatti-llitit Trklerinden kopan Haitiler olduunu ve milttan binlerce yl nce Orarto havalisine yerleip, Topa-Van ehrinde byk bir Trk hkmeti kuran bu halkn Asurilerle 17 byk muharebe yaptklar, bu gn alp okunan Asur kitabelerinden anlahutr. Bu hkmeti} lkesi olan Ororto, bildiimiz gibi, Milttan alt yz yl nce douya gelen Ermeniler tarafndan istil edilmi. Ermeniler bu Trk halkyla \ birlik olarak bir hkmet kurmulard. Ermeni hkmetinin Romallar tarafndan sona erdirilmesiyle, ran hkimiyeti altna giren Haiti Trklerinin Lohorto-Ivurtbaba ubesi Iran dilini z Trkelerine kartrp serhatlerin sert ikliminde Trk, Acem ve eitli dillerden topladklar bir Kormanci dilini meydana getirmi, ve Kurtbaba ubesi, sonradan Baba krdi namn almtr. Bu ubeye mensup halkn bir ksm; bugn rann gney lud udiyle Kerkk ve Sleymaniyenin dalarnda, ve dou illerimizin Pervari, Gva, emdinan, Cizre, Hizan. Beiri, Garzan, Sason ve Mu dalarnn bir ok kesimlerinde oturmaktadr. Kitabmzn dokuzuncu blmndeki tarih olaylar arasnda, yerlerinden, ve ayrldklar kabile ve boylar; bu gnk mezhep ve tarikatlar hakknda bilgi verdiim bu ubeye mensup btn airetlerin ecdad olan Haiti Trkleri, ilk nce milttan binlerce yl evvel inin imalinden, Halaydan gelip, iki Zap nehriyle Van gl, ArKafkas dalan eteklerine kadar yaylan Orarta havalisine yerlemi, yukarda yazdmz gibi To- pa ehrini hkmet merkezi yaparak asrlarca Asurilerle arpmlard. Haltiler bir aralk, Anadolda: Boazky, Kargami, Ankuva-Ankara da byk bir

'

imparatorluk kuran Hitit-Eti, hkmetiyle mterek bir idare kurup Kafkas dalarndan Sakaryaya kadar geni bir lkeye hkm etmilerdir. Haltiler; sonradan Ermenilerin idareleri altnda skarak mill birlik ve inden pek ok ey kayp etmi, Ermeni krallnn kmesiyle bir mddet Orarto blgesinde ve dou illerimizin dalarnda toplu bir varlk gsterip durumlarn dzeltmilerse de, Partlarla ranilerin savalarnda Irann hkimiyeti altna girip yz yllarca Acemlerin hrs ve dili iinde ezilerek, z Trke dillerini Acem ve sair dillerle doldurup mill benliklerinden uzaklatn 1 rmlard. Halife mer anda, Iran ilerle Araplar arasnda yaplan mehur Kadisiye savandan sonra Arap ordular Iran lkesini batan baa istil ederek, Haiti Lolorta dal Trkleri Acemlerin idaresinden kurtarm, bu halk yllarca dounun sarp dalarimla Arap ordularna kar savunmaya balyaralt en son Araplara teslim olup, bu dalarda eitli beylikler ve aalklar halinde yaamt. Dounun ssz dalarnda Islmiyeti kabul eden bu halk, haydutluk hayatna pek fazla balanp din ve Islmiyetten pek az bilgiler edinmi, ve bu az bilgileri, ve slm dinindeki Arapa kelimeleri, bir ziynet olarak kendi dillerine alm. Trke, Acemce, Arapa ile kank bir Kormanci dilini konumulard. Haltiler. Abbasiler ve Selukiler devirlerinde baza kendi hudutlarn gememek zere bu devletlerin ordulanna karm, ve fakat daima yer-

lerinin sarplndan faydalanarak, ve kendi kabuuna ekilerek hain bir airet sistemi altnda ve bazan biri birleriyle kanl boumalar yaparak yz yllarca yaamlardr. Osmanl Padiahlar dou illerine el uzatrken Halti-Lohorto dal Trklerin o gn konutuklar Kormanci dilini, ve onlarn hayat ve haydutluklarn, ve bu airetlerin birer derebeyi kuvvetlerini gznnde tutarak bunlar ah smaile ve Alev Trk kabilelerine kar bir sh gibi kullanmlard. * Yavuz Sultan Selim, 1514 ylnda ah smail ordusunu aldran ovanda yenip dou illerimize dnerken, Idris-i - Bitlisnin (1) delletiyle Haiti- Lohorto, dal Trk' airetlerinin reislerini huzuruna kabul ederek, bunlarn balar olan Kurtbaba airetine Baba-krdi adm takmi. Bunlar eitli derebeyliklerine ayrp Krt nam altnda tei ederek ah smail ve iilie cephe almalarm salamt. Dou illerinin yce 'dalarnda bu ekil imtiyaz aytnda bamsz bir halde istediini yapan bu airetler, tamamen mill birlik ve Trklk duygusundan uzaklatrlarak, kendilerini gerekten Krt ve Baba-krdi sanmlard. Yavuz Sultan Selim devrinden nce yazlm tarih ve haritalarda; dou illerimizin yukar ksmlarna Orarto denilmekte iken, Yavuzdan sonra yazlan tarihlerde bu Trk yurduna; Krdiistan, buradaki Trk halkna da Kiirt diye asl astar olmyan m hayal adlar taklmt. Bu sahte adlar altnda inleyen dou illerimiz btn Osmanl padiahlar devrince, yabancla srklenmi, Trk mill birliinden uzaklatrlm, bu illerdeki Trk halk felketten felkete srklenmitir. Yavuz Sultan Selim dou seferinden Anadolya dnerken Baba-krdi- lerini takviye etmek iin, ve onlar ah Ismaile ve iilie kar koyacak bir stnle karmak iin, ir Aadoludan bir ok Trk airetlerini kaldrp dou illerimize gndermiti. Bu yakn a Trk airetleri dou illerinde yerletikten sonra Baba-kiirdilerle kaynal z Trke dillerini ve mill varlklarm airet ve Krdstan unvanna feda edip (Kormanco) 1ar adn almlard. 'L ,-'/\'/ ' ^J 7 . /.i ir \y /i, . ________________________ / ' - /1
(i) drisi - Bitlisi Halt - lohortu Trklerinin kurt - baba ubesine mensuptur. Bu adam o sada ilim tahsili iin Badada gitmi, oradan afii ve Naki tarikatn alp dou illerimize dnerken bu mezhep ve tarikat btn "Lohorto kurt - baba gubesine mensup airetlere alayp byk bir mnev nfuz kazanm, ve dolaysiyle o ada douda esen Alevilik ve iilie kar kskan bir hasm olarak harekete gemi, bu fikir urunda padiahla grerek kendisine Ial olan btn airet aalarn padiaha gtrp hemen onlarn beyliklerini ve hem de iilie kar koymalarn temin etmiti.

Kormaneolar. yukarda akladm gibi, aldran zaferinden sonra Yavuz Sulta Selim tarafndan i Aadoludan kaldrlp dou illerimize gnderilen yakn a Tiirk v.< Trkmen airetleridir. Yavuz Selim. tdriai-Rttlishin nderliiyle Halti-Lolorto, Kurt-baba dal Trklerine Baba-krdi ve dou illerimize de Krdstan adm taktktan sonra, Anadoluya dnm. Konya, Karaman, Teke, Ankara, Kayseri blgelerinde gebe bir halde dolaan, M i iln. Berazan, Karakei, Cibran, Hasenan, Sipkan, Hayderan. Zilan, Cell airetlerini Viranehir. Varto, Mu, Hns, Elekirt. Patnos, Aa, Eri, Van oylumlarna gndermitir. Bu yakn a Trk airetleri Baba-krdi ubesiyle birleip al smaile ve dou illerindeki Alev airetlere kar kuvvetli bir cephe kurmulard. Yavuz, bunlardan baka, o ada Sason, Motki, apaker gibi sarp dalarda yayan Pat Trklerinin Zaza-diirnbeli ubesine mensup kabileleri de bu kuvvetlere kavtnnt. Anadoludan dou illerine kaldrlan bu Trk ve Trkmen airetler; yarm asr sonra,

Krdstan adnn, ve derebeylik Unvannn verdii gurur iinde Krtlk ve airet beyliinin hret ve hevesine dalarak, airet reisleri kendilerine Arap ve eratna Krt demi, ve Baba - krdi ubesiyle kaynap z trke dillerini bunlarn Kormanci dilleriyle KOKM yarsndan kartrp, bunlarn dilimlen daha sade, ve VNCOLAR fazlas Trke olan bir Kormanci dili le konuup kendilerine de Kormaco" unvann takmlard. Kormaneo ubesine dahil olan bu yakn a Trk airetleri de, Baba- krdilerden afi mezhebini alm, ve bir asr sonra da bunlarn bir ksm Naki tarikaUrl'Zaza - diinlijji ubesinin eyhi olan Palolu eyh Aliden, almlard. B ubeye-mefisup btn airet aalar Zaza ve Baba - krdiler ubelerinde olduu gibi, kendilerini Halidi Seyyit, Abbasi sllesinden sanm, ve b suretle airet eratndan daha yukar bir mevki elde etmeye almlard. Bu. airetler btn Osmanl Devleti anda birer derebeylik halinde ya- r , tanzimat devrinde, bunlarn dizginleri ele alnp kamna itaat ettirilmi, istibdat devrinde i btn mdan km, Sultan Hamit, tanzimat Trklerine ve ittihatlara kar koyabilmek iin yalnz Kormaneo" ubesinden 36 hamidiye airet alayn kurmu, bin ikier yz atl mevcutlu olan bu alaylar, ve bu yakn a Trk airetleri ikinci bir defa Sultan Hamit tarafndan Krtlk fikriyle zehirlenmi, bu tarihten sonra bunlarn Trklk hakkndaki duygulan tamamen silinmi, onlar kendilerine Sultan Hamidin Krtleri diye vnmlerdi. / Dou illerinde 36 bamsz derebeylik halinde kurulan bu Hamidiye alaylar Sultan Ha ridin amansz siyaset ve istibdadiyle sarho olarak dier ubelerdeki airetlere, ve dou illerindeki Alevlere, ehirli ve ift halka ve hatt birbirlerine saldrp, yllarca airet kavgalarnda yzlerce Trkn kann aktmlard. Kitabmn dokuzuncu blmnde gelecek tarihi olaylar arasnda akladm gibi Mil. ve Zil Partilerine ayrlan bu ubedeki airetlerin Mil partisi. eyhleri olan ehy Sitle 11)25 irtica hdisesini vcude getirmi ve Zil partisi de Zilan ve Arda isyan etmilerdi. Bu ubeye mensup airetler. Viran - ehir. Ergani. Suru, Varto, Bulank, Hns, Karayazi, Tatos, Karlova, Mu. Patnos, Elekirt, Ar, Eric, Malazgirt il ve ilelerinin birok kesimlerinde oturmaktadrlar. ZAZALAR Milttan yarm asr nce, Bahteriyan ve Belh, havalisinden rana akar Part Trkleri, bugn Zaza-dmbeli dediimiz dal Trklerin atalardr. Zazalann bir ksm da Eti Trklerinden ran hudutlarna kan boylara mensuptur. Part Trkleri ilk nce ran. Midva. Babili alm hatt ermeni veliaht ikinci Dikran esir gtrmlerdi. Bunlar bir mddet sonra yerlerine ekilip giderken, bunlardan birka kabile Haiti Trkleriyle ran arasndaki blgede kalm, ve ran toprana yerlemilerdi. Bu Tiirkler. bir taraftan kendi rkdalan olan Haiti - Lohorto dah Trklerle ibirlii yapmken, dier taraftan ranilerin itimai hayatna katlm, Acemlerin dil ve kltr okluu karcsnda sarslarak kendi fiillerini Acemce ile dt d urmular-!. Bugn yzde altnu acemce ve arta kalan t kce, ve dier dillerle kurulmu bi /aza : ile konuan ve Zaza. Diimbeli, Yezidi adlar i., le adlanan bu eski Trk halk, tarih ir. her devrinde ok yiite davranm, yllarca Acemlerle .arm ve Kadisiye savandan sonra rana gire Arap ordu- lariyle iddetli arpmalar yaparak Iran serhatlerinden dou illerimizin, Sap on, Motki, apakr, gibi sk meeli sarp ve yakn dah ara//sine s gnarak burada barnmlard. Zaza ubesi, son zamana kadar Arap hars ve dilinden uzak yaam ve Islm dininden pek az ey bilmi, bu korkun dalarda kendi balarna yaam ard. Yavuz, aldran

saferidcn sonra bu ubeye mensup airetle! de, Baba - krdi ubesi aalan vastasiyle elde etmiti. Bu halk bu tarihten sonra civarndaki Baba - krdi ve Kormanco ubeleriyle temasa gelerek afi mezhebini kabul etmi, bu sarp dalardan kopan birok Zaza kabileler, Ergani Maden, Siverek. Palo, Mardin, Hazzo, Loce. Gen, Diyarbai tv blgelerine yaylmlardr. Btn Zazalar; H. II-inci yzylnda asi eyh Saidin dedesi oian Palolu eyl Ali elinden Naki tarikatn kabul ederek bu aileye mrit olmulard. eyh Ali bunlarla.beraber tarikatn Kormam o ubesinin Mil partisine de alamtr.

Arap ordular nnden dalan Part Trkleri (Zazalar) ubesinden ayrlan Yezidiler; o alarda dou illerinin serhatlarndan gney douya geerek, cenupta Sincar dalarna, Alagz dalariyle, Karaba ve engl ovalarna yaylm, ve bunlar son zamana kadar Arap ordularna ve lslmi- yete kar koyduklar iin bir trl slm dinini kabul etmeyip Yezidi namm almlard. Dou illerindeki airetlerin birouna Zaza ve Dmbeli ubesine, afii ve Nakilii alyan Palolu eyh Ali, Melekan ve an eyhleri, Zaza olduklar iin bu ubenin eyh ve aalar bu manev stnle kaplarak kendilerini dier iki ubedeki airetlerden daha kutsal bilmi, bunlar kendilerini Halidi ve Abbasi diye vasflandrm, ve en son bu zehirli fikirler altnda birleip eyhleri olan eyh Saitle Mill Hkmete kar isyan edip byk zarara uramlard. Gerekte Trk, ve Trk soyundan olan, ve ancak yukarlarda akladm gibi Osmanl Padiahlar tarafndan Krt diye vasflandrlan, ve yabancla srklenen bu ubeye mensup dal Trk airetler; yzyllarca kalp kalba girmi ve eit zorlamalar altnda ezilerek dounun ssz dalarn. i;\ dillerini ve mill varlklarn bozduktan sonra milliyetlerini tyin etmekte byk glk ekmi, umum grnte Krt diye anldklar halde, onlar her eyden nce din, eriat, hilfet ve Nakilik akidesinin tesiri altnda kalarak en fazla Arap Halidi ve Seyyidi olmaa heveslenmilerdir. Biz, imdi bu gereklii daha fazla aydnlatan iki tarihimizin, bu ubedeki dah Tirkler baklandaki genel grlerini inceliyelim. Dou illerimizde aratrmalar yapan bilginlerimizden Kadri Kemal Kop, (Dnce ve Aratrmalarm) adl eserinde: Kltlerin, kurt unvanm tayan Part Trklerinden ayndi darini ve bunlarn ikinci Dikran hkmeti anda ermenilerin hkimiyetleri altnda zorlanarak mill duygularm ve z tiirko dillerini bozduklarn, ve bu halkn ilk nce Gildani, ve ermeni ve Zint dillerinden ve daha sonra Acem ve Arapadan z Trke dillerini doldurup bu yabanc lisanlardan Zaza ve Komanco adl dil halitalarm meydana getirdiklerini, ve zaman, zaman Ouz boylarna mensup birok kabilelerin bu dal Trklere kararak bunlardan Zaza ve Kormanci dillerini rendiklerini, ve Osmanl imparatorluunda din siyaseti gdld iin bu halkn tarih menelerini, rk ve kltrlerini aramay hatrlarna bile getirmediklerini, ve tabiatn bu hain ikliminde bu halkn, huylarna uygun gelen airet sistemine snp kaldklarn, ve bunlarn Osmanl padiahlarndan grdkleri ayrlk, yznden her eyden nce kendilerini islra olarak tandklarn, hlsa ettikten sonra bu eserinin 65-inci salifesinde diyor ki: ( Bir zamanlar Kzlrmak kylarndan Dersimin bir dana, veya Hakkrinin bir vadisine gi;ii > yerleen bir Trkmen aireti, Sakaryadan kalkarak Mardinin bir lne kapa atan bir Trkmen oyma, can ve an daha salam koruyabilmek iin adm ve dilini de itirmekten ekinmemitir. Bunun iin buradaki szmn gerekliini kuvvetlendirecek bir iki mek daha yazaym: Ne ibretle karlanacak bir gerektir ki; vaktiyle Konya, Karaman yayalalanndan Ar da eteklerine gelip yerleen -* Trkmen Celli aireti denilen airetin bugnk ehresi gz nnde duru- * yor... Osmanl padiahlarndan Yavuz Sultan Selim alarnda XVI. yz- * ylnn balarnda Orta Anadolunun Ankara taraflarndan birok Trk . oymaklar kaldrlarak Gaziantep ve Urfa oylumlarna gtrlp yerleti- y rilmilerdl Trk Yurdu. Say: 202. Sahife: 27 Bunlar o ada doudan > esen ilik ve Kzlbalk akntna kar bir tampon vazifesini grsn diye > gnderilmilerdi.) Yine b konu zerinde birok Alman ve Ingiliz eserlerini inceliyen, ve Van tarihinden paralar okuyan Emekli. Miralaylarmzdan M. Riza, (Benlik ve Dilbirliimiz) adl eserinde; hlsa olarak: ( Milttan on asr nce "Orartoda oturan, ve Haiti - lohorta, adiyle anlan Goto-Hitit Trklerinin asrlarca Asurilerle savaarak 17 biiyiik muharebe kaydettiklerini, ve bunlarn Orortoda byk bir hkmet i.urduklarnnAsur kitabelerinden anlaldm, ve Ingiliz eserlerinin y.-.-rdilden bilgiye gre:

Orarto'da oturan bu kavmin ilk nce Gotto. yani > kavgac adyla tannm olduunu, ve Gotto adnn, Asuriler tarafndan / Gerdoya evrildiini ve Gerdo sznn de dne dolaa Krdo eklinde > konuulduunu ve tarihilerin en ounun da, krdo sznn (Lohorto) >. dan alndn, kabul ettiklerini anlatyor ve diyor ki: Lohorto Trkle- > ri, Cengizin bey anlamnda kulland krt szn, kendi aalarna tak- > mlardr. Ve doktorJiyi isfi, Krt kelimesinin, Lohortodan ktn ka- > bul etmitir. Hort, bugnk trk ede (yiit) demektir. Bu halk eskiden > mill adlar olan Lohortonun basndan (lo) hecesini alarak, krt jnin b- > tn i mi haslarnda ve edt nidas yerinde kullanmlardr. Krtler hl > birbirlerine. - lohordo, Lohorto yani ey yiit diye arrlar...) * Sayn M. Riza, bu konumasn vlece bitiriyor: ( Lo sz, dal Trkn mill teranesi, sevimli ve tatl hitabesidir. Ve lo krdo. mill adnn ksa bir ifadesi, her sze yapk irade ve kuvvet nianesidir. Lo sz, dah Trkn ac, tatl, sevin, sevgi gibi btn duygulan.' ifade eder. Mniler, gazeller, destanlar ve arklar hep lo, lo ile balar, lo, lo, ile biter. Bu dah Trkler, Lohortonun, ba hecesi lo yu alarak mill bir iaret yapm, kalan krdiyi, bir addan ziyade, dah mnasna bir sfat olarak brakmtr. Bu krdo sfat, zamanla ksaltlarak krt olmutur.) Sayn M. Riza eserinin dier blmlerinde: Krt admn kurt kelimesinden ktm ve ayn zamanda lohorto dal Trklerinden ayrlan, ve Hataydan gelerek Anadoluda merkezi Boazky - Hatuzas, ehrinde Ankuva - Ankara, Kargami - Cerablsde kuvvetli bir imparatorluk ku - ran Eti Trklerinden birok airet ve boylarn o ada ayrlarak dou

.
I

illerinde Lohorto Trklerine kartklarn se Lalorto Trklerinin, Hitit- Halti, soy adlarn binlerce yl mukaddes bir lk halinde sakladklarn, ve bunlarn Ilmiyeti kabul ettikten sonra, kendilerine din bir eref vermek iit, Haiti adn. Ardap kumandan Halit-bini Velit, adyla deitirip soylarna (Halid) nesebini yaptrdidarim, ve gerekte ise bu halkn Halidi deil, Haiti olduklarm, .< hatt bu halktan bugn al, Hoap, Zernak beyleriyle Bidirhanilerin, Kirvari, Guyan ve Cizre beylerinin ve Hasmanl aalarnn kendilerini Halid olaak bildiklerini ve halbuki, ' unlarn Arap kumandam Halit-bini Velidle hibir ilgileri olmadn ve imdi Ahlat ile Siir/arasnda bulunan (Haiti) dann, bu eski Trk kavminin atalar adn tadm, geni olarak anlatmaktadr. Haiti ve Halii adlar zerinde ben de grlerimi ve bildiklerimi aklamak iir bu konuyu biraz daha geniletmeyi faydal buldum. yle ki: Yavuz Sultan Selim devrinden eyh Sait is.vnnna gelinceye kadar muhitimiz de ve btn dou illerimizde toplu bir airet sistemi altnda eit derebeylik ve airet aalklarna ayrlan Babakrdi, Kormano ve Zaza ubelerinin btn aa ve eyhleri, kendilerini en ok Halidi ve daha sonra Abbasi. Suyyit ve birka airette Emev neslinden bilmilerdi. Bu ar, bey ve eyhler kendilerine taktklar bu nesep adlariyle n- ve bu suretle airet eratndan stnlklerini korurlard. Sayn M. Rizann yukarda sayd airet aalarndan baka, mrteci eyh. Saidin mensup bulunduu Palolu .eyh Ali ailesi ve Solhan Zazalar- mn en byk eyhleri olau Meleknli eyh Abdullah ailesi ve apaicirn an eyhleri, Hazzo ve Farkn beyleri, Diyarbakrl Cemil Paa ailesi, Za- zalarn btn ileri gelenleri, Kormano ubesinin btn aalan ve Kormano ubesinin Zrkan, Hasenan aalar kendilerini Halid ve ksmen de Abbasi ve Seyvit diye vasflandrrlard. Zazalarn Ziki ve Girnos aalan Emevilerden Komanolarn ocak balar olan Millan aireti de Seyyitler- den olduklarn iddia ederlerdi. Babakiirdilerin yalnz Bedirhanileri, Cizre ve Bohtau beyleri, Abbasi ve bu ubeye ait dier airet aalar tamamen Halid olduklarn sylemilerdi. Bu dal Trk kardelerimizin, tamamen Arap nesline doru kaym olan bu iddialarnda, Arap sa gibi karmakank olduunu sylemek zorundaym. Yukarda saydmz bu airet aa ve eyhleri, syledikleri gibi, Halid, Abbasi, Emevi ve Arap iseler, dou illlerine, ve bu dah Trklere taklan Krt ve Krdstan ad nereden kyor?.. Bu durum karsnda dou illerinden ben krdm diyecek tek bir airetten nian kalmam olur. Esasen tarihin gerek salifelerinde; Trk soyundan kopan bu halktan baka Krt adyla tannm bir millet yoktur. Ve bu millet tip, ehre, rk, kan. rf. det itibariyle hibir vakit Arap olamaz. Grlyor ki, bu asii kanl Trk milleti, Trk halk, olan dah airetlerimiz, yzyllarca eit milletlerin idareleri altnda ezilerek mill varhk-

L 4

larn zayflattktan sonra, OsmanlIlarn idareleri altna gemi ve OsmanlI idaresinde her eyden nce din ve slmiyet siyaseti yrd iin, bunlar da kendilerini islmiyetin ve Araplarn tannm simalarna balyarak, kendilerinin Haiti olan soy adlann Hlidiye evirini>. vs dier airet aa ve beyleri de, bunlardan geri kalmamak i i kimisi, Abbasi, kimisi Emev ve hatt Sey.vit olmaa yeltenerek, gya emsallerinden geri kalmamlardr. Bu sahte adlar o alarda airet, aa ve eyhlerinin ilerine yaram, bunlar airet etrafnda stn bir mevki elde ederek din bir telkin ve sayg ile hail kendilerine smsk balamlard! Zamanmzda yalnz biz Halidyi/5 diyen airetlerin .says dou illerimizin yarsn dolduracak okluktadr. Eer Halidi bu kadar zrriyeti de Arabistanda varsa, bu adamn kinci adnn Nuh Peygamber olduuna ima etmek gerekir. Bu gerek rnekler de gsteriyor ki, dal Trk kardelerimiz vaktiyle pek ok aldanmlar, ve Osmal padiahlarnn kurduklar tuzaa derek ac bir sili-kaata uramlardr. Ve bu zorlama iledir ki, milliyetlerini yabanc rklara kadar srklemilerdir. Bunlar yzyllarca ancak slmlk ve din iin yaam, mill duygulara hi nem vermemilerdi. nk, bu halk Emevi ve Abbasiler devrinde yazlp slamlarn arasnda yer ilan sahte kitaplarn tlsml ve byiilii yazlarna kanarak gerekten dine, ve insanla bile bayrlar dokunmayan, ve saltanatlar iin peygamberin ailesini ve kendi milletlerini yok eden ve asrlarca yzbinlerce Trkn kann aktp Trkistan ve Islmiyeti talan eden zalim ve dinsiz Emevi - le-le, soyguncu ve mstebit Abbasilein, ve Peygamberin vefatndan sonra onun ocuklarna ve ehli beytine muhalefet eden Halid bini Velide kadar neseplerini gtrmekle bir eref kazanacaklarn ummulardr. Bu dal Trklerimiz, muhakkak ki Arap olmadklarn ve Haltilerin de Halid olmadn bilmilerdi. Yine onlar dou illerinin Krdstan ve kendilerinin de Krt olmadm bilmilerdir. Fakat bu iki lkap ve van, bu airetin aa ve eyhlerinin ilerine pek ok yaram, onlara bamsz beylikler verilmi, airet erat kendilerine kul gibi el pene divn durmu, onlar bu ahsi hret ve menfaat mukabilinde b yabanc duygulan seve, seve kabul etmilerdir. Bugn ortada gne gibi gizlenmiyecek bir hakikat vardr. Bu gerek gr: Dal Trk kardelerimizin hibir airet veyahut ailesinin ne Halid, ne Abbas ve nede Emev deil, Trk olu Trk olduklardr. Koskoca cihan titreten Gk Hakan Trkn anl ad dururken, Trk halknn yabanc milletlerin byklerinin adlarndan eref ve paye beklemeleri btn dnya huzurunda gln olur sanrm. KRTE VE ZAZACA Bugiin Baba krdilerle Korrtlano ubeleri adn alan dal Trklerimizin konutuklar dile (krte) Kormanci ve Zazalarn konutuklar dile zazaca denilmektedir. Kormanci dili ilk nce-Kurt baba - Babakrdiler arasnda konuulmu, Yavuz Sultan Selim tarafndan douya kaldrlan Trk airetleri yani Kormano ubesi bu dili Babakrdilerden renmi - lerdir. Kormanci - krte, dili aslnda tarihte var olan ve herhangi bir millete mahsus olan tarih bir dil deildir. Yukar blmlerde anlattmz gibi bu dil aslnda trkeden ve sonras birok milletlerin dillerinden toplanm zel bir lisandr. Dal Trklerimizin ecdadlar olan Haiti - Lohorto Trklerinin Asuriler anda Trk dili ile konutuklarn yirminci asrn bilginleri ispat etmilerdir. Haiti - Lohordolar; milttan bir asr nce ermenileri idareleri altnda skm, ermeni dilinden baz kelimeler alm ve ermenilcrin kmesinden sonra Iranilerin idaresinde ve komuluunda kalarak, konumas kolay olan Acem diline zenerek ve hatt zorlanarak bu dili z trkelerine pek fazla kartrmlardr. Bu ekilde kurulan kormani dili Osmanhlar anda Babakrdilerin zel lisanlar kabul edilmitir. Acemler, Haiti - Lohordo Trklerini Iraniletirmeye altklar srada Fart Trklerinden olan Zaza dmbeli airetleri de ran toprana gelip yerlemilerdi. Bu laik hem Acem, hem de Baba krdilerle

kaynap her iki dilden ve en ok farisden aldklar saysz kelimelerle z Trke dillerini doldurmu ve bu suretle Zaza dilini vcude getirmilerdi. Zazalar; Araplarn istilsndan tr ran' terk edip dounun sarp dalarna gelip yerletikten sonra, Trk kltrnden ve hatt btiin medeniyetten uzak kalan bu s. z yerlerde kendi keyiflerine gre kelimelere ayr mnalar vererek, ve sert leheler icat ederek ou farisce olan Zaza dilini karmakark bir hale sokmu ve her mntaka halk bu dili baka ekillerde konumaya balamlardr. Zazalar Oartodan ayrlp dou illerimizin Motki, apakr havalisinin sarn dalarna gelip yerleirken, Babakrdiler; Van ve Musul havalisinde Araplarla kaynap slm dini ve Arap dilinden ald yeni kelime - leri Kormanci diline dizmi, bu dili; yukarda yazdmz ekilde Anadoludan gelen Trk airetlerine, yani Kormano ubesine alamlardr. Bu ubeye mensup airetler yakn ada Anadoludan geldikleri iin z Trke dillerinin bir ksmn koruyabilmi, ve bu suretle Babakiirdilerden daha ak bir Kormanci ile konumulard. Kormano ubesine mensup airetlerin bugn konutuklar Kormanci dilinin yzde altm eski Asya ve I Anadolu Trkesidir. Bu dilin yzde krk Acem ve Arapadr. Babakrdilerin konutuklar Kormanci dilinin yzde krk, eski Asya Trkesi, yzde otuzu Farisce ve yzde otuzu da Arapadr. Yurdumuzun Van ili gney blgesinde Hakkri, ernak, Hizan ksmen Bitlis ve Mu, Cizre, Garzan, Beiri, Midyat, emdinan, Vann hudut boyunda olan ai

retler tamamen bu dille konuurlar, yukarda adlarn yazdmz bu airetlere Babakiirdiler denir. Bu ubenin Irak ve Suriye hududunda olan airetleri, ya tamamen Arapa veyahut yarsndan fazlas Arapa olan Kormanci dili ile konuurlar. Van ilinin Muradiye, Patnos, Se-ay ilelerinde Ar - Karakse, Elekirt, Erci, Malazgirt havalisinde Bulank, Hns, Karlova. Karayaz, Viranehir, Urfa, Suru blgelerinde oturan ve Yavuz Sultan Selim tarafndan buralara kaldrlan Trkmen airetlerinden olup yukarda yazdmz gibi sonradan Kormano adn alan airetlerde, yzde altm Trke olan Kormanci di!i ile konuurlar. Bu ubenin de Suriyeye yalan airetleri dillerini Arapadan doldurmulardr. Zazacaya gelince: Bu dilin yzde ellisi Acemce, yzde krk, eski Trke, yzde onu Arapadr. Zazacada olan Acemce kelimelerin ou Trk heceleriyle karktr. Sason, Motki ksmen Mu ve Bitlis dalarnda oturan airetler ile Lice, Farkn, Hazzo, Diyarbakr havalisinin sarp dalarnda, Gen, Solhan, apakr, Palo il ve ilelerinin btn kylerinde oturan Zazalar ve Ergani, Maden, Elz, Mardin havalisinin birok kyleri Zazaca konuurlar. Biz Kormanci ve Zaza dillerinin imdiki durumunu yoklarken, bunlardaki esld Trke kelimelerin iveye gre pek ok deitirildiini, ve bu dillerin kknden Trke olduklarn ve bazan bir kelimenin lk hecesinin Trke ve son hecesinin Acemce veya Arapa olduunu gryoruz. Mesel: eski Trkede yiit, Kormancida it, Zazacada igit, ve Trkede kpek, Kormancide kcik, Zazacada ktik, - eski Trkede od, Kormancide ag-ir, Zazacada odr, Trkede eski bir hastaln ad ola; kuru - dert, Kormancide kurreder - kurredert, Zazacada kurredert - karnaks, Tiirke- de bir illet anlamna gelen yankara, Kormancide amkara, Zazacada ankara, gibi. Trke kelimelere balanan Arab ve Faris hecelere gelince; Zazaca ve Kormancide sk sk konuulan kuru-iftira, det - gedik, ard - asman, glilli - imen, espi - boz, sorgu - sual, tanazu - epal, levend -

firar, gibi. Daha baka mesel: Trkede ay, Kormancide hiv-meh, Zazacada, ayma, asma, ame, eklinde konuulur. Grlyor ki aslnda trke olan bu kelimelerin hepsi de geliigzel bir konuma ekliyle deitirilmitir. Yalmz eski Trkede sonu R. T. P. K. gibi sert ve NA gibi yksee kald- rdm harflerle biten kelimeler, hem Kormanci ve hem de Zazacada bir trl deimemitir. or, kor, or, tor, bor, ir, eper, r, avr, zencir, adr, bakr, nahr, ahr, gibi... sepet, erbet, inerek, tezek, kepek, petek, kelek, gerek, rdek, emek, inan, derman, duman, yaman, tufan, aslan, ceylan, can, zozan, gibi... Kormanci ve Zaza dillerinde gsterdiimiz bu Trke kelimelere benzer yzlerce rnek gsterebiliriz. Bunlardan baka bu dillerde ev ve aile eyas ift koumu hayvanlan ehliletirme iin kullanlan malzeme, kular ve yabani hayvanlarn ve eski hastalk ve illarn, otlarn, yzde doksan adlar Trkedir. Bu dillerde, en fazla zerdt dinini kutsal trelerinden olan Farisce kelimelerle, ve daha sonradan Arapadan alman din tbirler vard*. Fakat bu dal Trlder bu kelimeleri de yine kendi ivelerine gre deitirip konumulardr. Mesel; Farisce, asuman, Kormanoda, azman, Zazaeada asmm, ve Arapada ard - arz, Kormanoda erd, Zazaca- da hard, Arapada cinin (komu) Kormanoda cinar, Zazacada cirani, Farisce liid, Kormancide hud, Zazacada homa - lakko, gibi. Krt dili bahsinde: M. Riza. Benlik ve Dil Birliimiz adl eserinde: Krt diye andan, bu dal Trklerin Zaza ve Ivormanca diye ikiye ayrldklarn ve bu her iki dilde, ayr ve eitli lehelerin mevcut bulunduunu, ve Krtenin bal bana bir dil olmayp, eitli dillerden ylan bir dil yn olduunu, Rus ve Alman dillerince bastrlan lgat kitabnda yazl olan 873 szden 3080 kelimesinin eski Trk ve Trkmence ve geri kalann Rab ve Faris dillerinden alndn, ve bu dal Trklerin dillerinin ok deimesi dolaysiyle, bu eski Asya Trkcesini bugn ok ge ve yanl olarak konutuklarm ve iklimin sertlii dolaysiyle bu halkn daima kelimeleri boazlarndan sert ve kark kardklarn, ve misl olarak Krt- y oen:n 'Kunt dedikleri ky, adnn aslmm Kent olduunu, ve doktor Firi / ile Profesr Veberin, Kfirt dili bir dil hamuru deil, bir sz ymdr. , dediklerini ve Krt dilinin hibir tarihi veya herhangi bir milletin bellibal >varln gsteren bir dil olmadm ve bu dilin ancak baz airet kavgalar >ven destanlardan ibaret kaldn, ve aslnda Trke olan bu dilin, Acem ^ komuluunda Fars dili ile dolduunu ve hkmetin zoriyle yz benzeti- y lerini ve dillerini fazlaca deitirmek ve kendilerine Krt demek zorunda y kaldklarn, ve sonradan bu dilin Lohordo Trkleri (Krtler) vastasiyle r dou ve orta Anadoludaki yakn a Trk ve Trkmenleri (Kormanolar) >arasnda yayldn ve bugn bu Trklerden Iran hududunda olanlarn >fazlas Farisce ve Arap hududunda bulunanlarn Arapa konutuklarm, y u?un uzadya anlatyor. Bugn yakndan konuup incelediimiz Kormanci ve Zaza dilleri, yukarda akladmz gibi, o kadar kark ve anlalmaz bir hale gelmitir ki, onu herhangi bir milletin dili olarak vasflandrmakta byk bir van- / lhk vardr. Bu dili konuan Babakrdi ve Kormano ve Zaza ubelerine y mensup airetlerin her biri ayr ayr ivelerle konudur, bunlardan pek ok *lan birbirlerinin konulmalarn anlamakta byk bir zorluk, ekiyorlar. ** Her airet ve blge bu dilleri eesit eit ekillere sokmular, bu kark / rekil'er hibir suretle tesbt edileme?. Her boy ve oymak kendi keyfine gre konumutur. Bazan bir airet aasnn kendine has olarak kard' edlar ve geliigzel ssl kelimeler, airetin iinde halk dili makamna girmi, bir hocann konutuu yarm Arab ibareli bir slup, derhal halk tarafndan ezberlenmi bu dillere karmtr.

Hatt Cumhuriyet devrinde byklerimizin dile verdikleri nemin tesirleri, hemen bu dillerde kendini gstermitir. imdi dou illerimizin ou ve aydn aileler; aile ocaklarnda z Trke konumakta ve byk Dil Kurultaynn onard birok Trke kelimeler Kormano ve Zaza dillerine karm bulunmaktadr. Hibir millet, bu dah Trk kardelerimiz kadar mill birliin ana duygularndan ayrlmak akibctine bu kadar uramamtr. Araplar; Ara- ice Acemler; Fari.-.ce ve her millet kendi dilince konumakta iken, nasl olur da, dnyann en asil ve ulusoylu bir milleti olan Trk, yabanc dillerle konu maya tenezzl etmitir. Bu ac ve ibret verici kusur, bugn diizelme- iMir. Buna mill bir gayret ve ak ister. Bizi artk mill vicdan ve saduyudan ayracak hibir engel yoktur Btn dnyada herkes milliyetidir. Biz bugn herkesten daha ok milliyeti ve halkyz. Bu mill gayret ortada varken en iyisi, bu dah Trk kardelerimiz kendilerinin ulusoylarna ya- Tcmvan ve bugn hibir kymet ve mna ifade etmiyen bu sz yn dilleri skp atmaldrlar. Ben bunu bir rkda ve yurtta sfatiyle, doucun btn gen ve asil Trk neslinden rica ederim. -=o=>

BLM: II. Dou Hicrindeki Aleviler, Kzlbalar, Bektailer Btn tarih ve bilginlerimizin bildirdikleri gibi, bugn dou illerimizin birok kesimlerinde oturan, Kormano ve Zaza dilleriyle konuan, Alev,, Kzlba ve Bektai diye adlanan halk, tamamen Trktr. Bunlar Ouz boylarndan Seluk ve Harzem Trklerinden ayrlan Trk ve Trkmen kabilelerdir. Bu kabileler, mildn 9-10 ve 11 inci yzyllarnda Trkis - tan, Horasan, Niabur ve Harzem ovasndan ve ksmen de daha sonra I Anadoludan dou illerimize gelip yerlemilerdir. Bu bahis zerinde nemli bilgiler veren Kadri Kemal Kop, (Dou ve Gney Dou illerimiz) ve (Douda Aratrmalarm) adl eserlerinde hlsa olarak; Mildn dokuzuncu yzylnda Trkistandan hicrete balayan birok Trk ve Trkmen kabilelerin Anadoluya getiklerini, ve bunlardan bir asr sonra gelen Kayhanilerle birlikte yine birok Trk oymaklarnn Frat ve Dicle vadilerine gp yerletiklerini ve Alparslann Malazgirt zaferinden sonra, yine Trkistandan pek ok Trk boylarnn, Seluk ve Harzem kabilelerin dounun eit oylumlarna, Dersim ve Erzincan havalisine gelip yurtlandklarn ve mildn on nc yzylnda Ouz neslinden olan Ak ve Karakoyunlularm Ahlat ve Malazgirtte kuvvetli bir hkmet kurduklarm, ve on nc yzyln banda Moollarn nnden kap dounun Erzincan, Dersim, Akada, Mara gibi sarp blgelerine sman airetlere, Moollar, lhaniler ve Osmanllar tarafndan saysz zulmler yapldn bu kabilelerin Kzlba ad altnda mill birlikten uzaklatrl - dklarn, ve dounun ssz dalarna karlan bu Trklerin en ok Os manidardan grdkleri srekli ktlkler yznden kendilerini yabanc sanp mill duyularm ve dillerini itirmekten hibir ac ve endie duyma- dklann Snnlikle, iliin kar karya birer siyas frka halinde yrd o ada, Osmanl imparatorluunun paralanacamdan korkan padiah Yavuz Selimin, Dou Anadoludaki Kzlbal yoketmek kastiyle harekete gederek I ve Dou Anadoludaki Alevlerden krk bin kiinin ka- mm akttm ve 92 - 1504 tarihinde aldran ovasnda Yavn, ah smaili yenin dnerken. Frattan mraniye'ye kadar e'e getirdii oylumlarda oturan Bektai ve Kzlba Trklere atp bunlar dounun san dalanna kardn, bu suretle dalara kap sman bu Trk ve Trkmen boylarn Seluklerden nce dou illerimize gelip medeniyet kuran Trklerden olduunu, ve bu Trklerin sonradan bu ssz ve sarp dalarda benliklerini kaybettiklerini, yazyor. Besim Atalay, (Bektailik ve Edebiyat) adl eserinde: Dou yaylasnda bulunan Alev ve Bektailerle Anadolunun eit yerlerine yaylan Bektai Trkler hep bir soydandr. Yalnz Anadoludaki Bektailer, komular olan Snn Trklerin varlndan faydalanarak Trke dillerini salamlardr. Dounun sarp dalarna snp OsmanlIlardan saysz ktlk gren Alevler, Iran dilinin tesiri altnda kalarak dillerini karmakark bir hale getirmilerdir. Btn Alev, Bektai ve Kzlba Trklerin kabul ettikleri Bektailik ananesi iinde henz Trklerin eski dinleri olan amanliin akidesi yaamaktadr. Bektai tarikat Trklerin z maldr, Bektaliin mevcut olmad alarda bile Anadoluda bugnk Bektai edebiyatna benzer bir edebiyat vard. eklinde uzun uzadya yazlar yazm ve bu gereklii aklamtr. Emekli Miralay, M. Rizann (Benlik ve Dilbirliimiz) adl eserinden hlsa ettiim yazlarnda aa yukar yle denilmektedir: ( Tatarlar Asyadan garba doru aklarnda ilk nce Harzem Trk- leriyle karlap pek kanl bir surette arpmlar. En son Tatar nnden kaan bu Trk airetleri canlarn kurtarmak iin dou illerimizin sarp dalarna snp buralarda kendilerini mdafaa etmilerdir. Ve hatt bu Trk airetler almak iin zaman, zaman bu dalardan inip Tatar ordularnn yollarn kesmi ve arpmlardr. Bu tarihten bir asr sonra ba- ayan Timrlenk aknnm btn iddetiyle yine dou yaylasnda oturan bu Trk ve Trkmen Alevler uramlardr. Ve bugn pek yanl olarak Krdstan denilen ark Anadolunun o gnk sahipleri bu Trk ve Trk- menlerdir. Ve bu

kabilelerden bir ksm, Timurdan kaarak dounun sarp dalarna smmslardr, dou illerinin ovalarnda kalan ikinci ksm Trk ve Trkmen kabileler, nc defa Osmanl padiah Fatih Sultan Mehmetin, Akkovunlu padiah ,Uzun Hasanla Bayburt - Otluk belinde yapt savata, bunlardan birka airet rana doru kam, dierleri dounun sarp dalarna snmlardr. Ve Uzun Hasandan sonra Iran tahtna gecen ah smail, Osmanl padiahlarnn Tiirkmenleri yoketmek siyasetinden faydalanarak, dou ve hatt i Anadoludaki Bektailerin sevgilerini kazanmtr. Bu durumdan endielenen Yavuz Selim Snnlii ele alp bu Bektai Trkleri yabanc ve Iran saym ve bunlar yoketmee kalkp krk bin Trkn kann aktmtr. I Anadolu, Sivas havalisinde ve Erzincanda bu salgndan kurtulan birok Trkmen airetler, Yavuz Sultan Selime kar kovmak iin dounun Dersim gibi sarp dalarna snmlardr. Bu halk Yavuzdan grd ktlk karsnda yz, dil ve lklerini deitirip, aldklar Zaza dilini kendi Trkelerine kartrm ve dillerini karmakark bir hale getirmilerdir. Ve bugn Kzlba ad alan bu halk, Hinis, Varto, Kipi, Dersimi getikten sonra, Fratn sa tarafnda Tercan, Bayburt arasndaki dalardan, ardakl Boaziyle, Refahiye, Kuruay ve Kogiriden Hafik ve Toros kylarna ve Einin imalinden, Fratn sana geerek Arapkir, Divrii, Kangal dalarndan Malatyann garbinden Akada, Elbistan ve Gr dalarndan yine Binboa dalarna uzanan oylumlarda ve Kayserinin arknda Kzlrmak sa kysndan Akdamadeni, Yozgat, Krehir civarndan Haymana'ya kadar sarkan eit blgelerde oturmaktadrlar. Bu halkn ou Zazaca ve az Kormanci dili konumaktadrlar. Kadri Kemal Kop, Besim Atalay, ve M. Rizamn yukarda hlsa ettiimiz grmleriyle beraber dier tarihi ve bilginlerinuzin belirttiklerine baklrsa, dou illerimizdeki bu Alev airetler, eyz yl ncesine kadar tamamen Trke konumu Trkmenlerdir. Bunlar ancak son alarda Os- mal padiahlarndan grdkleri ktlk karsnda her eyden nce Alevlie fazla balanm kendilerini ne Trk, ne Krt, veyahut herhangi bir millet deil, yalnz Alev bilmilerdir. Bunlar son zamanda Yavuz Se- limden sonra Kormano ve Zaza ubelerinden bu dilleri renmi olduklar halde, Trkelerini yine bu dillere hkim tutmu, kabile, ky, yer, kii adlarn ve tarikattaki z Trke tre ve deyilerini deitirmeden toplu bir idare deil, birer ayr airet birlii altnda yaamlardr. Bu bamsz Trk airetlerini bir lk iinde kaynatran Alevlik - Bektalie gelince: Aa blmlerde hakknda daha geni bilgi vereceimi mit ettiim bu tarikat, mildn 11 inci yzylnda aslndan i ve Cafer mezhebi kanalndan Trkistana szan Alevliin, tasavvuf ve vahdeti vcut esasndan domu, Trk bilginleri buna atalarnn eski dinler: olan amanilikten baz kaideler kartrarak, Horasan. Niabur ve Trkistandaki airetler arasnda yaymlardr. Hak yolunda fni olmak anlamna gelen bu tarikat; ilk nce Seyyitlerin Abbasler tarafndan sktrlarak Trklere iltica etmeleriyle ve byk serdar Horasanl Eblmslimin, Abbas halifesi Ebcaferi - Mansurun saraynda babalkla ahadetinden sonra, Araplarn hem Trkleri, ve hem de Seyyitleri yoketmek siyasetini gtmeleriyle balamtr. Bu tarikat Trkistan - Horasana Niabur ve havalisine yayanlar* eyh Lokman Horasan, Eblasmi - Grgni, Muhammedi - tusi, eyh Abdtilfarmidi, eyh Bayezidi - Bestami, Eblhasani Harkanidir. Bu tasavvuf akidesinin ikinci, nc, drdnc ubeleri Erdebil, Geylan ve Belh tekkeleridir. Bu akide ve tarikat Trkistan ve Iran havalisine tamamen yerletik- tikten sonra byk Trk bilgini Haca Ahmedi Yesev onu daha fazla geniletmi, esasl bir tarikat halinde, o gn Araplarn, Abbasilerin, Eme- vilern bir yoketme leti gibi ellerinde kullandklar eriatn fetvalarn?, kar, mill bir siper gibi kullanmlardr. Bu tarikat birok ksmlarda eriata mugayir, mill bir vicdan. lh bir duyu, ve Trk kltrn, yabanc dillerin tesirinden kurtarmak iin, mill bir lk eklindi tanzim edilmitir. Haca Ahmet bu tarikat ve lky kendisinin

damad ve srda olan Ilaci Bektai Veliye teslim etmiti. Daha Iiaci Bekta domamken yukarda adlarm sraladmz Trk tekiye ve bilginlerinin elinden bu tarikat kabul eden birok Harzem ve Seluk kabileleri Mildn 12-nci yzyl banda Horasandan dou illerimize gmlerdi. Aada gelecek blmlerde, dou illerimizin tarih olaylar arasnda gstereceim bilgelerden anlalaca gibi, Horasan'dan dou yaylamza gen bu airetler, birer tarikat halifesiyle gelmi ve bu halifelerin mritlik veya rehberlii 628 -1212 tarihinde Seluk Sultam Al ettini - Keykubat tarafndan tastik edilmitir. Alettinin bunlara verdii tarih ecerelerde; birok Trk airetlerini bu babalara rak hakkn vermeye mecbur tutmu, bu kabileleri, mrit ve rehberlerin manev nfuzlarna teslim etmitir. Aradan bir asr getikten sonra, Mevlna Cel- lettini - Rumnin babas olan Muhammed Bahaddin Belh ehrinden ve Hav' Bektai Velide birka yl sonra birok Trk halife ve airetleriyle birlikte Niaburdan harekete geerek tarikatlarn dou illerindeki Trk boylar arasmda yayarak I Anadoluya gemilerdir. Daha nce tasavvuf ve vahdeti vcut felsefesini Horasan ve havalisinde kabul edip tarikat pirleriyle dou illerimize gelen ve Alettini-Kev- kubat tarafndan bu tarikat'n mritlerine balanan Trk airetleri; ikinci defa bu tarikat - Bektailik - iinvam altnda Haci Bektai Veliden kabul ettikten sonra o ada dou illerine akan Moollarn aknlama urayarak Dersim, Akada ve Mara havalisinin da eteklerine doru kamlard. Bir mddet sonra balayan Timurun istils, da eteklerine snm bu airetlere birka airet daha katm ve en son Yavuzla ah smail arasnda sava balarken, Yavuz I Anadoludaki Bektailori kr *m, Sivas, Kemah, Erzincan ve hatt Dersim civarnda bu dal Bektai Trklere saldrmst. Bu airetler Yavuzla arparak ve kanl savaklar yaparak eteklerden; Dersim, Akada, Grn ve Mara dalarna kap kuytu meelere ve sarp kayalara snmlard. Bu tarihten sonra Yavuzun Msrdan Hilfeti almas ve kendisine bir Trk hakan deil, bir Islm Halifesi ve padiah sfat taknmas, devlet idaresinde din ve eriatin yrrle girmesi, hkmetin resm dilinde Arapa ve Acemcenin yerlemesi, Osmanl imparatorluunun Trklk duygusunu tamamen ykm ve yoketmiti. Artk devlet tabasna Snn Trkler, ve dounun sarp dalarna kap sman Alevlere Kzl - ba, Rafiz, Zndk ve Krt diye eit adlar taklmt. Bu zmrenin mal ve can, devlet ve tabas gznnde hell grlm, birok Osmanl padiah, bvlece tandklar ve Trkten ayr bir yn sandklan bu Alev- Bektai Trkler zerine ar ordular sevk ederek aradan kanh boumalar olmutu. Bu yeni kanlar dkldke dalardaki bu Trk airetleri yreinde ili kin ve dmanlklar kklemi, bunlarn Trkle doru mill duygular tamamen silinmiti. Bu dal ve Alev Trkler Yavuz Sultan Selim devrine kadar tama - men Trke konuur ve Trk olduklarm bilirlerdi. Yavuzun Sivas, Erzincan ve Kemali kalesinde ve Dersim eteklerinde bu halk krmaya balayp katli - mlar yapmas, bu airetleri Trklkten rktm, bunlar artk kendilerini Trk deil, Alev olarak kabul ederek mill birlie kar nefret duymu, ve o ada Palo, apakr blgelerinde oturan ve Yavuz Selim- den iyilikler grm olan eski Part Trklerinin Zaza, Dmbeli ubesi halkyla temasa gelmi ve bunlarn Zaza dilini, z Trkeleriyle kartrp yzde yetmii Trke olan bir Zazaca ile konumaa balamlard. Bu Alev airetler, Alevliin kendileri iin dourduu bu felketten bkmayarak, devlet ve Snnlikten grdkleri yoketme siyaseti karsnda, onlara Osman ve Yezit, diye hitap etmi, kendilerini de ne Trk, ne Krt, ne Islm, yalnz Alev, Bektai ve Hseyn olarak bilmilerdir. Sultan Hamit devrine kadar Krtlk bu airetlerin hatr ve hayalinden gememi, ancak Sultan Hamit, doudaki Kormano ubesine Hamidiye alaylar kaymakamlk ve paalk rtbelerini datrken, Alevler de bu payelere imrenerek Erzincan'a yakn olan bir takm airetler, biz de kr- diz demilerdir.

Bunlardan Kogirili Mustafa Paa ile arekli Haydar beye birer rtbe verilmekle iktifa edilmiti. Yukarda akladm gibi Trk kltrnden ve mill duyutan uzaklatrlan Alevler: Zazaca ve Kormano dillerini renmek zorunda kal, dklar halde, yine de Trkn inan ve ekidesini, ve Trk dilini kutsal bilmi ve Bekta tarikatnda mevcut olan Trke glbank ve treleri deyi, nefes ve aynicemdeki edep, erkn usullerini ve mill trelerde, amanilik- ten kalan birok eski Trk detlerini ve airetlerinin soy, boy, kadn, erkek, ky ve yurt adlarn yabanc kelimelerden saklamlardr. Bu halk konutuklar Zazacanm yzde yetmiini Trke ile doldurmu ve tarikat yinindeki Trke deyi ve merasimi Kuranm yetleri kadar mukaddes saym, hatt bunlar, Muhammetle Alinin aralarndaki gizli konumalarda Trke konutuklarna itikat etmilerdi. Akada, Mara, Zara, Grn ve Sivasn dier evrelerinde oturan Alevler komular Kormano subesiyle temasa gelerek Kormano dilini renmilerdir. Bunlarn konutuklar dilin yzde sekseni Trke ile doludur. Bu halk, ayn zamanda kendi aralarnda hem Trke ve hem Kormano dilleriyle syleir, ("ocuklarna her iki dili de ana lisan gibi re - tirler. Bu airetlerin aydnlar ocaklar banda ve toplantlarda tamamen Trke konuurlar. Drdnc Sultan Murat dou illerimizdeki Alevi airetler hakknda mill bir duygu beslemi, onlar okamtr. Bu padiah 1044 -1628 tarihinde Dersimdeki Trk airet aalarnn bir ksmn Erzincanda huzuruna kabul ederek, bunlarn dou yaylasnn geni ovalarna kmasn teklif etmitir. Bu tarihten sonra Dersimden ayrlan yirmi kadar Trkmen aireti, Hns, Varto, Tercan, Kii, Bayburt, Erzincan, Erzurum, Sivasn ova ve da eteklerine yaylmlardr (1). Bu airetler, bu suretle dou illerimizin birok geni yaylalarna yayldktan sonra yine Osmanl padiahlarnn ve en ok Sultan Ilamid'in birok zulmlerine uramlard. Sultan Hamit, dah Trklerin Kormano ubesinden 36 svari Hamidiye alay tekil etmi, bu alaylar Alev airetlere saldrmtr. Sultan Hamitten aldklar paye, rtbe, silh ve salhiyetle d3iren Hamidiye alaylar, Kzlba Trklerin mal ve canma kastedip bunlarn kylerine saldrm yllarca ard arkas gelmeyen aknlar olmu, sellercesine kanlar akmtr. Sultan Hamidin ii bu kadarla serinlememig, ir kerre de btn Hamidiye alaylarm Dersim zerine tahrik etmitir. Dou illerimizdeki bu Alevler hariten bu eit zorlamalar altnda skrken, i yaaylarnda da, birok glkler altnda ezilmi Trklkten gelen saf akide ve inanlarn bozarak mill birlikten uzaklamlard. yle ki, yukarlarda akladm gibi bunlarn kendilerini yalnz Alev bilmeleri, ve Alev - Bektai akidesine gre Hazreti Peygamber ve imam Ali evltlarna kar sonsuz bir sevgi ve sayg gstermeleri, rastgele ben Seyyidim diyen baz Alev babalarnn ilerine yaram, bunlar aslen Trk olduklar halde neseblerini Peygambere kadar uzatp halk zerinde byk bir nfuz kazanmlar ve asrlarca halk birtakm vergilere baladklar gibi, Bektailik ve Trk innan ve akidesinin aslndan olmayan birok rfat ve batl treleri Alevlik yinine sokarak, onlarn maddeten, m- nen zarar grmelerine ve Trk milletinden tamamen kskn kalmalarna yardm etmilerdir. Bu suretle babalarn, ve toplu yaamak iin de airet aalarnn nfuzlar altnda skan Alevler, dou illerimizin eitli blgelerinde ve en ok Dersim dalarnda derebeylik idaresi altnda yaam, her airet aas kabilesine istedii gibi hkm ve buyruunu yrtm, ve onlarn srtndan geinmi ve z menfaati urunda dier bir airet aasiyle uyuamam, nihayet trl airetler arasnda balayan i savalar yllarca srm, bu yzden yzlerce Trkn kan akmtr. Airet aalar ve babalar mterek menfaatlarm korumak iin daima birlik olmular, genel durumda airet eratn, halk, hkmetten, Trklkten rkterek onlar ekavet ve soygunculua sevk ederek en son mill hkmete kar ayaklanmaya ve felketlerine sebep olmulardr. Bu satra gelinceye kadar vazdm yazlarda: Dou illerimizde oturan Alev ve Bektailerin

Trklklerini, gerek mene, soylarn ve oturduklar blgeleri, dil ve tarikatlar hakknda biraz bilgi vermi olduumu
(i) Tarih olaylar arasnda bu airetlerden bilgi verilecektir.

sanrm. Biraz da, bu zmrenin inanlar, Alev ve Bektai esran, ve airet adlar zerinde durmay ve bunlar hakknda yazlan muhtelif eserlerde yrtlen trl dnceleri karlatrp bu konuyu daha fazla geniletmeyi faydal buluyorum. lk nce bu konuyu, ve en fazla dou illerimizdeki Alev - Bektai halk ilgilendiren Erzincan tarihini ele alalm: 15-Austos-1931 de bu tarihi yazan eski Erzincan Valisi Ali-Kemal, bu eserini yabanc bir silh gibi Dersim halknn ellerine uzatm, onlan Krt, Kzlba diye vasflandrp Trklk duygularn tamamen silmi, yanl duygularn kabartm, ve belki de bu halkn son felkete srklenmelerine sebebolmutur. yle ki: Ali-Kemal, tarihinin birok blmlerinde Dorsimcleki Trk airetlerini, Krt, Seyyit, Emev, Arap diye vasflandrrken, mill hurafeler bahsinde; bu halkn hibir tarikat ve eski Trk ananesine bal olmadm ve ancak bunlarn kendilerince icat ettikleri birtakm btl akideler altnda yaadklarm iddia ettikten sonra, rklar hakkmdaki hrafede: Kalmamsr, adl bir Krt veya Seyyidin. Horasandan gelerek Dersimin Kalmamsr kynde oturduunu ve bu kyde kzn yanndaki hizmetisi eyh Haan adl bir adama verdiini, eyh Hasanla bu kzdan treyen, Keelua, Balua, Abasn a, Gvua, Koua, Suranla, De menanliua, Bezkrusa. Karablua, Glabiua, Sevitkemalua, Lainua, Ferhatua, Krikliua, Kurmeeliua. Biitkhinli a, Arslanua, Maksunma, Bahtiyara a, Havderanl, Lolanh, Arl, Deme- nanli. ahveliyanli, Alanl, Hranl, Kreyanli, Rutanl, Balabanl, Caferli, Sisanh, adili, Izollu, arikli, Hormekli, Kimsorlu, kardanli, eyh Mahmudanl, Memnli, Suranli, Mas!; .nli, Hdkanl, Hasananli, Okiyanli, Gazili, Dersimli. Lertikli, Zimtekli, Kobatli ve Pilvenk airetlerini de (Dersimli) diye anldklarn bildiriyor. Erzincan tarihinin kayt ettii bu iddia tamamen aslsz olsa gerektir. Bir kerre Horasandan gelen bir adam Krt olamaz. Sonra Kalmam - srda bir krt veya Seyyit adna benzemez. Nihayet drtyz yl iinde Kal- mamsrla eyh Hasandan Dersimdeki saysz airetler tremezdi. Biz bu airetlerin eit alarda Horasan, Trkistandan akp gelen Ouz boylar, Seluk, Harzem, Ak ve Karakoyun^u Trklerden koptuklarn, ve bunlarn ardna Dersim dalarna gelip sndklarn, aalarda yazacamz tarih olay] r arasnda belirteceiz. Kalmamsrla eyh Hasandan ibaret olan bir ev halknn yalnz bana gelip bu korkun dalarda barnmalar akla smaz. Ancak bu iki kiinin Trkistandan gelip Dersime sman Trk boylarndan birisinin ba olduklarna inanlr ve inanlabilir. , Erzincan tarihi; eyh Hasanli ve Dersimli ubelerine ayrd airetlerden birounu Krt, ve birkan da Emevilerden Zor Zalim adl bir ahsn sllesinden ve bazlarn da, Seyyit olarak vasflandryor, Maz- grt civarnda oturan Izollu airetini Hazollo diye kabul ediyor. Halbuki, Elzla Malatya arasnda ve Diyarbakrla Siverekin birok kylerini dolduran Iiazollu aireti dal Trklerimizin Kormano ubesine mensup Snn bir airettir. Izol kabilesi, Kogiri, Homek, Hran ubesine dahil Alev ve Trkmen boydandr. Erzincan tarihinin Krt diye vasflandrd Ilormek, Hran, Kogiri, Izol. Karsal, adili, Arl, Alanl, Demenanl airetlerinin Horasandan gelip Dersim dalarna sndklarn, Alettini - Keykubat tarafndan Der- viz. Beyaz adl bir Alev babasna verilen tarih bir seere ispat etmekte - dir (1). Erzincan tarihini Dersimli ve Kalmamsr ubesine ayrd Balaban airetinin Dimtokadan gelerek evvel Dersime ve sonra da Balaban deresine yerle tiklerini birok tarihler yazar. Yine Erzincan tarihinin, Kalmamsr ve Dersimli ubesine ayrd' Hasananl, Okiyanl, Gzili, Zimtekli. Lertikli airetlerinin de, ne Dersimli ve Kalmamsrl ve ne de Alev olduklarm ve bu airetlerden Hasananli aireti; Dou Malazgirtte oturan Kormano ubesine mensup on bin nfuslu bir

kabiledir. Akiyonh, Lertikli, Zimtekli, Leltikli oymaklar Zaza- Dmbeli ubesine mensup Snni airetlerdir. Erzincan tarihi, btn ksmlarda, Erzincan, Dersim, Sivas ve dounun muhtelif blgelerinde oturan ve bu illerde Trk unsurunun okluunu tekil eden btn Alev airetleri Krt diye vasflandrdktan sonra, Yavuz Sultan Selimin icraat fasdlarmda hl dou illerimize de Krdistan demekten kendisini alamam, bu halka Krt, Kzlba ve yurtlarna Krdistan ad'arn perinliyerek onlar Trkle ve Trklere kar dman safna yerletirip bu gayretle yersiz hkmlere girilmitir. Bu tarihi yazan vali Ali Komal. Yavuz Sultan Selimin Ic Anadoluda, Sivas, Erzincan ve Kemah kalesinde bu Trk airetlere ald klc yerinde buluyor ve bu darbelerden sevinir gibi, katlimlar tavsif ederken, Kzlba kafasndan minareler yapld diyor. Evet, kahraman Yavuzun, Iran tahtna, ve btn yabanc las-mla- rna ald o kudretli kl, ve dnya kahramanlar iinde yapt esiz yiitlik ve mertlikle vnmek her Tiirktin hakkdr. Biz yalnz idari ve mill bakmdan Yavuzun, Trklere ve Trkle ald klc vmeyiz, ve se - vinmeyiz. nk Hilfetin zehriyle sulanan bu kl, iki batan Trk kann aktmtr. Yavuzun kudretli klc altnda ezilerek dounun sarp dalarna kaan, dillerini ve mill duygularn bu eit zorlamaar altnda kaybedip Kzlba adn alan bu airetler, Erzincan tarihinin dedii gibi Krt. Kzd- ba ve dinsiz deil, zbez Trk ve Trkmen olan Alev ve Bektailerdir. Bunlarn oturduu yer Krdistan deil, dou Anadolumuzun blnmez bir
i)Bu ecerenin baz tarih ksmlarm aa fasllarda kitabmza alacaz.

oarasdr. O erefli yurt paras, kar, kar btn tarih boyunca Trk kaniyle sulanmtr. Dou illerimizin yksek dalarnda, dar geitlerde, zel tepeler, pmarbalarmda yaplm binlerce mezar ve evirmelerde yz- binlerce Trk ehidi yatyor. Bu illerin btn da ve ovalar hl bu mukaddes Trk ehitlerinin adlariyle anlyor, Munzur dalar, Bar - baba, Dzgtinbaba, Sultanbaba, Baymdrbaba ve bunlara benzer yzlerce canl ase* meydanda gzleri kamatrmaktadr. Bu canl eserler ve gereklik, yalnz Alevlerin bulunduu blgelerde deil, dou illerimizin btn ke - simlerinde btn ihtiamiyle kendisini gstermektedir. Dounun her danda, ovasnda, kynde, kasabasnda birer Trk han, hakan, boybeyi, iiaas yatyor. Daha dn yani 1938 ylnda Atatrk heykelinin kuruluu iin, Mu hkmet kona karsnda alan meydanda bir metre derinlikte meydana kan Halil bey ibni Belitan adl bir Trk hannn mezar ta zerinde u Arapa yazlar grld: (Hazihi, liravzatul - muttahara velmiratl - celilil - mnever, Biemril- celil merhum, birrahmetil celilil - mbin. Elneziril - meur. Halil bey ibni mafurul - Btan. Ve hvve min sulletl Baymdrhan. Tbe sach, kd hakemed fil - Medinet Mu. Mahsura leireteyni. Mte fiehri mbarek ayeyi abanu - Muazzam Fi, tarih. Sab Samnine mite hicri.) Bayndr han sllesinden olan Halil bey ibni Biltanm 780 inci hicri tarihinde Muta hkmet srd ve orada vefat ettii sabit oldu. Ele aldmz bu konu zerinde gerek bir eser yazan Kadri Kemal Kop, Douda Aratrmalarm adl eserinin onuncu sahifesinde: (13-nc asrn sonlarnda Ouz ailesinden olan Ak ve Karakoyunlu Trkleri, akn, akn dou vilyetlerimize ve ezcmle Van gl garbna ve Dersim cihetlerine tatlar, ve istil ettiler. Frat ve Dicle vadilerinin yu - kar ksmlarna yerletiler. Hatt Karakoyunlular bu srada Ahlat ve Ma/ iazgitte kuvvetli bir hkmet kurdular.) Kadri Kemal, yine bu eserinin Alevlere ait faslnda: (Mara, Dersim, Akada yaylalarnda oturan birok Trk kabileleri Kzlbah almlard'r diye Osmanllar Trkten ayr bir yn sanmlardr. Bunlar da, kendilerini yle sanm ve zamanla z dillerini itirmekten bir ac ve endie duymamlardr.) Diyor.

Sayn bilgin Besim Atalay, Bektailik ve Edebiyat adl eserinde: z Trk soyundan olan Bektai, Alev ve Kzlbalarn bir buuk milyon nfuslar olduunu ve bu miktarn yedivz bininin Zazaca ve Krte, seki zvz bininin de Trke konumakta olduklarm, ve Anadoluda bulunan Bektai Trklerin, rkdalar olan Snn Trklerin varlndan faydalanarak ana lisanlarn kurduklarn, dou Anadoluda bulunan Alevlerin de komular olan Krt kabailinin detlerine uyarak ve ran edebiyatnn tesiri altnda kalarak lisanlarn karmakark bir hale getirdiklerini, ve bu

ksm Alevlerin konumakta olduklar Zazacanm yzde altmnn 02 Trke kelimelerle dolu bulunduunu hlsa ederek Dersimdeki airetleri bu ksma dahil ediyor. . Erzincan tarihi, birok kesimlerde, mezhep bakmndan dou illerinde ve Dersimde bulunan Alevlerin i ve Iran akideli olduklarn ve bunlarn bu gayretle ah smaile yardm ettiklerini, ve bu yzden Yavuzun kahrna uradklarn yazmaktadr. Halbuki: tarih bize gsteriyor ki, Fatih Sultan Mehmet, Akkoyunlu hkmdar Uzun Haan Han Bayburt Otluk belinde yendikten sonra Osmanl idaresine geen ve hatt ikinci Byezit devrinde byk bir varlk gsteren dou beylikleri, her zaman Osman oularna yardm etmi ve Erdebil tekkesinin eski mridi olan Harput hkimi Ztilkadir olu Alvddevle bile kzn ah smaile vermi - yerek onunla arpm, Yavuz Sultan Selimi ah smaile tercih etmitir. Yavuzla ah smail arasnda sava balaynca ah smailin ordu sunda bulunan Iran ve Azer Trklerden bakas ah smaile yardm etmemitir. Yavuz harekete geerken, o ada dou illerimizde bulunan Ak ve Karakoyunlu beyliklerden kopmu airetler Zlkadiroullar idaresindeki oymaklar, ve Ouz boylarna mensup eit Alev kabileler, Yavuza kar bir Trk hakanna yakr itaat ve sempatiyi gstermilerdi. au Alev ve Bektai olan bu Trk airetler, ah smailin de bir Trk, ve hatt birok Trk airetlerini irat eden bir tarikat mridinin olu ve Erdebii tekkesinin sahibi olduunu, ve Trkleri Alevlik perdesi altnda birlemeye altn biliyorlard. I ve gereklik byle ike, bu Alev ve Trk ai- letler; yalnz ah smailin Iran ordusu banda bulunan bir Iran ah olduunu dnerek ve Yavuz Selimin de bir Trk hakan olduunu bilerek Yavuza uymulard. Eer byle olmasayd, bu Trk airetler daha nceden gidip ah smailin ordusuna katlmazlar 1111 idi? Halbuki onlar Yavuzdan hibir phe ve korku ekmemilerdi. leride urayacaklar felketi hatr ve hayllerine bile getirmemilerdi. Yavuz Sivasa doru hareket ederken, yolda urad bu Alev Trkleri katli-m etmemi olsayd, phesiz ki, onlar padiahn ordusuna katlarak ah smailin karsna kacaklard. Fakat byle olmad, Yavuz onlar ldrd, korkuttu, kard, onlardan, canlarn kurtarmak ic:n Kemah kalesinde ve dounun birok yerlerinde Osmanl ordusuna kar koydular. Ve padiahn korkusundan Dersim ve Akada gibi sarp dalara kap sndlar. Dersim, Erzincan ve Sivas havalisinin sarp dalarna sman bu airetler. bir asr iinde temas ettikleri Kormano ve Zaza ubelerine mensup kabilelerin dillerini renmeye balam, bu dili z Trkelerine kar'"t'rp ana dillerini karmakark bir hale getirmilerdi. Bu halk gemi yzyllar arasnda Yavuz Sultan Selimden ve ondan sonra gelen Osmani padiahlarndan grd sonsuz zulm ve yoketmeler karsnda mill duygularn ve Trklklerini unutmu, kendilerini ne Krt, ne Trk, ve ne de Arap sanm, ancak Alev olduklarn kabul ederek Osmanl Trklerine, Osman, Yezit, diye hitabetmilerdi. Hatt onlar son zamana kadar Osmanl hanedanm Halife Osmanm zrriyeti olarak bilmilerdi. Ve bu gayretle de hibir zaman Osmanl idaresine snmam daima gvensizlik ve korku iinde yaam ve sras geldike hkmete kar koymulard. Bu halk, bu kadar zorlamalar altnda yine Trk kltrne kar sadk kalm, ky, da, ova, bucak, blm, kadm, erkek adlarnda ve ismi-haslar- da, olan pek eski Trkeyi ve Bektailik tarikatndaki Trke eden-erkn trlerini canlarndan daha kymetli saklam, bunlara Kuran yetleri kadar kudsiyet vermilerdi. Btn sohbet ve yin toplantlarnda Trke bir deyi veya glbnk okundu mu, oradaki kelimelere kar el balanr, kelle kesilir ve o buyrua gre hareket edilirdi. Halk mill destanlarn ve airet yiitlerinin menkbelerini Trke kelimelerle naklar, onlara gzide bir edebiyat ssn verir, ve hi Trke bilmeyen bir dah, konuurken, farknda olmadan konutuu Zaza dilinden yzlerce eski Trke kelimenin azndan frlad' grlrd. Yavuz Sultan Selimle ah smailin siyas arpmalarndan sonra Anadoluda vedou illerimizde korkun bir sfata brnen Alevlik, ve Snnlik dvalarnda her iki tarafn ve en ok Alevlerin > uradklar zarar i ek byk olmutur. Dounun sarp dalarna kap canlarn kurtaran Alevler; c alarm an daha kymetli olan z Trke dillerini kaybetmi ve stelik de sk sk, katli-mlara uramlard. Rum-ili, I Anadolu, Sivas, Tokat, orum, Yozgat, Ay; n, s; arta gibi gney Anadoluya dalan Alevler, tarihin muhtelif calarnda Osmanl padiahlar tarafndan ezdiril - mi, ldrlm ve fakat z

komular olan Snn Trklerin varlndan faydalanarak z dillerini, mill birlik ve varlklarn koruyabilmilerdir. Rumeli ve I Anadoluda kalan Bektai ve Alevler z dillerini, Trkn eski iir ve edebiyatm kurmak suretiyle milli ozanlar yetitirmi, bu obanlar birer halk iri, Bektai babas ve mill ir olarak kltrmze bviik hizmetler yapmlard. Bu ksm Alevler, Osmanl padiahlarndan grdkleri saysz ktlk ve zulm karsnda devlet idaresine, ve Snn Trklere kar ok ili ve gizli bir kin beslemiler ve grdkleri acy zaman, zaman iirlerinde aa vurmulard. Bu halkn o alarda taassup yznden ne dereceye kadar hrpalandklarn ifade eden Kadri Kemal Kop, eserinin 50-nci sahifesinde: (ilk ala-da dou Anadoluda, sonralar Rumelide, ve ardsra orta Anadoluda Trkmen Kzlbalar ok ackl bir biimde krlp geirilmi - lerdir. Hdr Paa adl bir softa yetimesi, nce Rumelide sonra da Anadoluda ve Sivas taraflarnda Kzlbalar yoketmeyi buyruklam, Hdr Pa^a bu ite ok canlar yakm ve pek cok bark ykmtr. 9 - uncu yzyllardan sonra OsmanlIlar tarafndan i Trkmen'ere kar gdlen bu srekli ktlk ve yoketme siyaseti zge bir korkunluk gsterir. Bu siSO yaset Trkmenleri OsmanlIlardan soutmu ve uzaklatrm ve onlar z ulusal varlklarn gizlemeye, hele Trkeden ayr diller bile renip konumaa zorlamtr.) diyor. Kadri Kemal Kop, 17-nci asr Bektai ozanlarndan Pirsultan Abdaln, Hdr Paamn zulmuna kar haykrn aadaki beyitle bize gsteriyor. Hdr Paa bizi berdar etmeden Aln kaplar aha gidelim. Siyaset gnleri gelip yetmeden, Aln zindanlar Aliye varalm. Kalenin kaps datr almaz. Yksek penceresi aha b klmaz Bir benim lmmle cihan yklmaz Aln kaplar Aliye gidelim. Her nereye gitsem yolum dumandr, Kement boynum kesmi halim yamandr. Bizi byle klan ikrar - imandr. Aln kaplar Hakka gidelim. Bu zindanda Hakka eylerim niyaz, Yklsn viran olsun u kanh Sivas Ktip ahvami aha byle yaz; Ykln zindanlar aha varalm.
#

Gnl :kmak ister ahn kkne, Can boyamak ister gnl mkne; Kim bakacak benim gibi dkne (1) Aln kaplar aha varalm. Pir Sultan Abdaln hey Hdr Paa Grki, neer gelr sa olan baa, Hasret kovdun bizi kavmu - kardaa Ktip ahvlimi aha byle yaz. Biz, Bektai edebiyat numunelerini incelerken eit alarda svmenmi buna benzer ackl deyi ve nefeslere sk, sk rastlyoruz. Yine Sivasta Abdal P;r Sultandan sonra aslan Kanber olu ile Selanikten Ktahyaya
i)Kadri Kemal Kop eserinde Pir Sultan Abdaln iki deyiini birletirerek yazmt. Ben bunlarn eksik kalan paralarn da ekledim.

gelip oru yedii iin boazna kurun aktlp ldrlen Deli kr babann beyitlerinden bir tanesini de ben kitabma yazyorum: aha doru giden kervan, eritten al indir beni Dmm elden ayaa,

Al elimden kaldr beni. Al elimden dmiyelim, Doru yoldan amyalm, Derdimiz ok tamyalm, Byle bildir aha beni. Al elimden ferman eyle, Gel derdime derman eyle Gtr Pire kurban eyle ldr derse ldr beni. Anym baldan ayrldm, Blblm glden ayrldm, B!r irin dilden ayrldm Glstana kondur beni. Yandsefilin yand bar Derdime tay olmaz ar ek katan aha doru, nsra syle beni. Kamber oul der hloldm. Yandm atete kl o'dum. Ne bir rriinnhkr kul o'.dum, Byle bildir aha beni. Derdim vardr d've neye alarsn. Aliyi sevenin derdi mi olur. Derd nden kime ikyet eylersin. Aliyi sevenin derdi mi olur. Muhammed Alid'r Ali Muhammed, Has-u i'e Hseyin ektiler zahmet. Al;den 7geve eylemem minnet, Aliyi sevenin derdi mi olur.

>

imam Zeynel bakr ile grnd, imam Cafer hl yzne brnd, Alevler yz stne srnd, Aliyi sevenin derdi mi olur. imam Kzm, Riza ah Horasan, imam Taki Naki dertlere derman Bizden yakn bize olahi merdan Aliyi sevenin derdi mi olur. mamn Askeri, Mehdiyi zaman Erenler etmekte daima cevln, Deli kr dertsizlerin bu meydan, Aliyi sevenin derdi mi olur. Grlyor ki: Bu korkun dva, yzyllarca ulusal birlii kemiren tehlikeli bir mikrop gibi Trkl kemirmi ve ykmtr. Alev ve Bekta- iler; Osmanl Trklerin gznde, mal, cam hell birer kfir Kzlba, ve Osmanl Trkler de; Bektailerin gznde; Yezit, Osman, dman grnmlerdir. O ada yaplan yoketmeleri vasflandran Osmanh tarihileri, Bektai Trklere ve hatt Ak ve Karakoyunlu padiahlara; Ertaki - Napk, taifei - baiye, Zmrei - rafiziye, grl - ekiya. Ve Osmanl padiahlarna; Sultam Akalimi - rum, ve Sipahilere Dilverni - run diye ad takmlard. Bu sakat siyasa yzyllarca Trkn mill varlm baltalam, bir taraftan Trk idare ve topluluunun lyk olduu stnle erimesine engel olduu gibi, dier taraftan da saysz Trk airetlerini, mill btnl i - ten ayrp onlar yabanc rklara kadar srkletmi, mill duygularm yoketmitir. Yavuzun Msrdan Hilfeti alndan sonra Osmanh devleti idaresinde gdlen din siyaset ; Snn ve Bektai ayrln temin etmi, saltanat, hilfet ve eriatin amansz fetvalar pek ok Trk kann dkmtr. Bu korkun ve kanh siyaset, Trk milletinin yediyz yl gerilemesine sebe- bolmutur. Trk milletinin tarihte geirdii bu duraklama ve gerileme karsnda ac bir znt duymak her Trk vatandan mill bir devi, Vali Ali Kemal Cumhuriyet devrinde yazd Erzincan tarihinin eit yerlerinde hl dou illerimize Krdistan, demekte ve eserinde bir Snn - Kzlba dvas gtmekte, Erzincan, Dersim ve dou Anadoludaki Alev airetlere
t

Krt, Kzlba diye gelmi bu Trk kabilelerinin mill birlik ve btnlkten ayrlmalarna ve felkete srklenmelerine sebebolmutur (1). Buraya kadar verdiimiz bilgilerden anlabyor ki, Erzincan tarihinin Alev ve Bektaileri, Krt, Kzlba, Iran ve i diye vasflandrmas ve onlar ah smailin askeri tanmas tamamen yanltr. Esasen ah smailin Trk topluluuna ve Trk kltrne kar bir kasti yoktu. Eski Er- debil tekiyesinin sahibi olan ah smaili, ran hars ve edebiyatndan fazla br Trk iri olarak yetimiti. Tasavvuf akidesine brnen bu zat al olduktan sonra yazd btn iir, nefes, koma, deyi ve glbnklerinde Anadoludaki Alev irler gibi konumu, birok yin-cem trelerini kurmutur. Bu ozan btn deyilerine bir kelime Arab ve Faris katmadan eski Trke ile yazmtr. ah smail bu z Trke edebiyatiyle Acemlerden fazla Trkleri ve en ok Horasan, Trkistan ve Azer Trk kabilelerini kendisine balam, b sade ve gniilc deyiler Trk halknn ruhlarna zevk verdii iin bunlar ah, hatay mahlesi altnda Anadolu kylerinde ve hatt stanbul saraylarnda vecitle okunmu. Padiah ikinci Byezit, ve ou Alev, Bektai olan Yenieriler bu nefeslere kelle kesmilerdi. . ah smailin, Arabistandan rana geen ve tasavvufla kark bir eriat ve Kuran ahkm zerinde kurulan ilie byk bir hizmeti yoktur. Bugn Acem dili ile yryen iilik u esaslar zerinde kurulmutur: Kudret ve kuvveti akllara smyan eriksiz ve kadir Tanr, ibt- dasz ve intilaszdr. O byk llik bilinmek iin kendi varlm vana karmak istemitir. Ve kinat yaratmazdan nce Muhammed - Ali, Patma, Haan, Hseyin ve on iki imam ervahn yaratm, kendi nurndan bunlara nur vermi, ve bunlarn hatrna cihan ve dier ervah halk etmitir. Ve bunun iin Kuran F: 3 da (levlke, levlke, lemhalekatuleflak) demitir. Kendi keremiyle bunlara can vermi, ve kerameti bunlarla llk etmi, bu sebepten (velekd keremna beni deme) yeti nazil olmutur. Peygamber ve ehli beytinin (2) sevgisini kullarna farz brakm, ve bu sebeple (kull ese'iikiim aleyhi ecrn illel mvcddeti filkurha) yetini indirmitir. Ve ehli beyti irin btn mahlkattan

stn ve eref yaratm, bunun irin (nnema yeridiil'fha liyerhep ankml ricse ve ehlilbeyti yutal rii !iim. InfVra) yeti inmitir. Byk Illik cisman ekilde ilk nce Ademi yaratm. Muhammed- Alinin nurunu ona emanet brakm bu nur btn Peygamberleri dolaarak Abdulmuttalipte ikive ayrlm, Nbvvet ksm; Ilazreti Muham( ) Bu mevanda doru ille-imiz'n sarp darlarna snan bu alev T"k airetler d- bvk hatlar ilimi's, kentlilerinin tip, 'f, det, soy ve boylamndan ve son tarih aratrmalardan; Tiirk olduklarn anladklar h?lde mill sevgi ile yrekleri arpmam. Cumhuriyetin F.viik erkati karsnda Mill devlerini yanmamlardr. 2)Ehli beyti Peygamberi: Muhammed, Ali, Fatma, Haan ve Hiiseyindir.

Tnede ve imamet ksm Hazrcti Aliye gemi. Bu blnen nur Fatmada' tekrar birlemi, mam

Haan ve imam Hseyin ile on iki imamda (1) dolaarak son imam olan Mehdide karar klmtr. Mehdi ise, Sermen Ray kasabasnda sr olmu, kyamette zuhur edecektir. Hazret i Peygamberle Ali >ir nurdan ve srdan yaratldklar iin daha Ali ana rahminde iken peygambere itaat etmi ve oun kucanda bym, btn esrar lhiye ve mira hdisesi onlarn da arasnda gemitir. Bu sebeple, Peygamber, Aliye: Enne ve Ali M in nuru Vahicln. Lflmike, lhmi. Cismike, cisma. Rhike, ruha diye buyurmutur. Pey- .;.mber, .-on ha yl Kbeyi tavafa giderken Gadrhum mevkiinde; (Men knte mevlh feli mevlh) hdisii okuyarak Aliyi kendisinden sonra slamlarn mevls ve vris tyin etmi, Kuranm ve evldn Islmlara emanet etmi ve Benden sonra sakn kffr gibi iki partiye ayrlp birbirinizin boynunu vurmayn diye emir buyurmu. Ve hazr olan b- Uin esbap bunlar kabul ve ikrar ettikleri halde, Ebubekir, mer, Osman, Peygamberin vefatnda cenazesi banda Aliyi yalnz brakarak Hilfeti gasp etmiler, Ali Peygamberin emirlerine sadk kalarak kl ekmemi 're er Hlife devrinde bu hakkn aramamtr. Hilfetin bu suretle hakki olmayanlara gemesinden, ve bunlardan, Emevilerin eline dmesinden tr Peygamber ailesinin zerine bellar yam ve Kerbel fcia- sn dourmutur. Kurann yetine ve Peygamberin hdisine kar aykr hareket edin Peygamber ve evldna cefa edenler hakknda Tevell- teberr, her Islm iin farzdr (2). Yine ia mezhebine gre: Bu mezhep Hazreti Peygamber zamannda varm. ia; Arapa ehlibeytin dostu demekmi, dier halife hilfeti gasb et tikten sonra bu mezhepten kmlardr. Bu mezhep Ali ile yaranlar arasnda gizli bir sr halinde kalm, ve bu mezhep Ali evltlarndan beinci imam Imami Cferi Sadk tarafndan dzenlenerek rana gemitir. Sonradan Emev ve Abbasler tarafndan kurulan mezlenler birer siyas mezheplerdir. Bunlar Ali-Resuln hakkn ketim etmilerdir. i ve Cfer mezhebinde Kurann ahkm tatbik edilir. Be vakit namaz, ramazan orucu, hac. zekt, ve kelime-i ehadet. Bunlarn cmlesi Cfer mezhebi tizerie khnn-. Namazda el balanmaz, secde yerine ehlibeytin ad yazl b!r ta konur. Kelime-i eldetin sonunda Eshedii enne Aliyim - veliyul- lfih. denir. Hac ise, hem Kbe, hem de Kerbel ile Mehede gidilir. Ayrca gn Muharrem orucu ile Muharremin 10-uncu gn Aure an piirir ve o gn mam Hseyinin yas ve matemi iin yin yaparlar.
' t) On iki mam: Ali, Haan, Hseyin, Zeynelabidin, Muhammed Bakr, Ca- fr"i -n J E, Tu .y: Kzm, Ali-Riza, Muhammed, Taki, Ali - Naki, HasanlI - asker, Muhammed MebdMir. 2)Tevali; , ' tuhammed - Alinin dostlarna dost, teberr dmanlarna dmaa zyle bakmaldr.

ilern mezhebinde tasavvuf kidesi de mevcut olmakla beraber, Ca fer mezhebi zerine kurulmu bir eritla, Kuranm ahkmna tamamen riayet edilir. Onlar ancak bir ahkmda ehlisnnet ve fkd ilimleriyle uramaz ve Kuran ellerindeki dsturla tefsir eder. Onlar ehli fkd bilginlerinin, Kuran Muviyenin teziyle tefsir ettiklerine ve kullandklar hdiselerin birounun uydurma olduuna, ve ehli beytin fazileti hakknda inen Kur an yetlerinin yanl tefsir edildiine, ve hatt Halife Osmar ayda Kuranm yetleri toplanrken Alinin elinde bulunan tam Kuran- la ilem yaplmyarak toplanan rada ehli beytin anna inen birok yetlerin yok edildiine inanrlar, imam Aliden Caferi Sadka geen tef-

sirin, Fatimiye halifelerinden rana getiini iddia ederler. i mezhebinde; Mit usul ve dokuz kadn almak hell saylr. Alev ve Bektailerin mezhep ve tarikatlarna gelince: Alev ve Bektailerin itikadna gre, dnya var olmazdan nce yeis kandildeki Bezmi - elestte hak, Muhammed - Ali arasnda olan bu esrar ezel, Peygamberin zuhurunda meydana km, ve Mir yolundan sonr? Muhammed - Alinin aralarnda konutuklar gizli srdan i - dost mezhebi eklinde, Muhammed - Ali yaranlar arasnda yaylm, ve ehli beyi Peygamberi ile beraber buna krk kii itirak etmitir ki, bunlara (krklar) denilmitir. Krklar gizli cemlerinde engr erbetini ezerek bde yapmlar, ve ak lh ile mest olup varlktan gemiler, bunlarn krla bir ve biri krk olup birlie ve hakka ermiler, ve lmeden nce lm hakkr didrm grmlerdir. Krklar ceminin ba Muhammed-Ali imi. Bun larda hret, ehvet, nefis kalmad iin kendi aralarnda zahir tattar, el yumu, hakikatta hk ile hk olmulardr. Peygamberin vefatndan sonra bu mezhep Alevlik ad altnda imam Alinin yaranlar ve talibleri arasnda kklemi, bu mezhep saltanattan uzaklaara imam Ali, imam Haan ve imam Hseyin tarafndan batn ve ak lh yoliyle yrtlm, ve beinci imam olan Cafer! - Sadk tarafndan Cafer mezhebi adn almtr. Alevlik, bu mezhebin yannda ehlibeytin tarikat olarak kalm, imam Cafer, Kuramn batn mnas olan ledn ilmini mezhebinin esasm yerletirmi, bu ilimden ve Alevlik esrarndan tasavvuf ve vahdeti - vcut inann meydana karmtr. Bu mezhebin tasavvufla kark olan, e- riatin ahkm Iranilere, i ve Cafer mezhebi eklinde gemi, yalnz tasavvuf ve Alevlik esrarna dayanan, Cafer ve Alev (yol) Trldstans ve Trklere gemitir. Aslndan, Hk Muhammed-Ali sevgisi olan tasavvuf, ve vahdeti- vcudden kan Alevlikte; erit, tarikat, marifet, hakikat adl drt kap ile bu kaplarn edep ve erknndan olan krk makam vardr. Talibi bu kaplara gtrecek bir tarikat rehberi, pir ve mrit vard'r. Bu yolda ilk nce erit babnda ilim tahsil edilir, ve hk, Muhammed - Ali sevgisi yrekte yerletirilir. erit kprsnden tarikata geilir. Burada rehber. pir ve mrit tutulur, ikrar verilir, nasip alnr. Talib, dnyadan geer, marifet kapsnda irfana erer, oradan hakikat ehrine girer. Hakikat Hk, Muhammed - Aliye vsl olur. Tanr ile birleir, (fenafillih) ve (baka - billh) olur. O can dnyada imtihann baar ile verdii iin, ona mnevi lm yoktur, lrken, don deitirir, vahdet leminde, ar, ve kste seyran eder, her yerde hazr ve nazr olur. Alevlik, Hasan-Basriden sonra, Emeviler ve Abbasiler devrinde Trkistana geen imam Ali evltlariyle Trklere gemi, Horasan, Nia- bur ve Trkistann rana yakn ksmlarnda yaylmtr. Erdebilde Safe- vler, Zahidi Geyln ve Belh tek iyeleri, ehy Osman Marib, Ebli - ilasan, eyh Eblkasmi Grgn, Fazl ibni Muhammedil-Tus, Byezidi- Bestam, Hace - Yusuflhemedan, eyh Lokmanil - Horasan, ve Eblha- sani - Harkn, gibi Trk bilginleri Alevlii ve tasavvufu gittike geninmi ve bu kidelere eski atalarndan kalm amanlikten baz treler katarak, Trk halkn irda balamlardr. Hace Ahmedi Yesev, son bir dzeltme ile bu tarikat kendisinin srda ve damad olan Sadattan Hac Bektai Veliye devir etmitir. Hac Bekta Alevliin ana hatlarna dokunmadan ona baz edep, erkn kaidelerini katarak (Bektai) tarikat adiyle intiara balam, ve 680 -1264 tarihinde Anadolu - Krehrine geerek tarikatm dou ve I Anadolu ve Rumelindeki Trklerin ouna alamtr. Yukarda akladmz gibi aslndan bir olan Alevlik ve Bektalikte: Btn meveudat ve mahlkattan kutsal insandr. Ulu Tanr, demi yaratrken, kendi nurunu ve cemlini ona vermitir. Tanr insani - kmilin znde ve yreindedir. Cihan varolmadan Cenab Hak, Muhammed, Ali, Fatma, Haan, Hseyin ervahn yaratm, bunlar fezda yeil kandilde asm, on iki imam on drt masmu bunlarda saklam, ve esrar - lh dest - bezminde bu kandilde Hak, Muhammed - Ali arasnda konuulmu, bu muhabbet - ak, esrarndan doan muhabbet cevherinden kinat varolmutur. Bu F: 3 sebepten ehlibeytin, on iki imam ve on drt masmu pkin sevgisi mahlkata farz olmutur. Her kul iin bu sevgi ve ak ezel ile endini yakp Allaha kavumak mmkndr. Menarafa, nefsehu fekadarafa rabbehu. kelmine uyup nefsini bilenler Allahn bilir. Hrs, nefs, hret, ehvet, btn ktlklerden ve dnyadan el eker. Kalbn ktlkten silerek Tanrya mekn eyler. Kalbin gzn aar, zahir batn her ey ona aikr olur. Byle bir insani - kmilin ilei, z sz haktr. Bu makama

erienlere, insani - kmil denir. Eer Peygamber evld ise mridi - kmil olur. Talibin bu mertebeye erimesi, ve o mride varlm teslim ederek ikrar ve nasip almas, Hak, Muhammed - Ali, on iki -mam, on drt masma iman etmesi arttr, denilmektedir. ikrar ve nasp: Hak, Muhammed - Aliye ikrar, iman, ve btn g - ahlara tvbe, eline, beline, diline sahip olmak demektir. Bektalik esran

hakknda yazlan baz eserlerde okuduumuz gibi ikrar alacak can, meydann kapma kadar gelir, burada rehberin kestii nasip kurbannn kanna boyanm on iki telli bir ip (tigibent) rehber tarafndan borazna taklarak meydana, pirin huzuruna getirilir. Din bir merasimle tvbe ettirilir. Cem tutulur, sazlar alnr, kurbanlar kesilir, ikrar verilir. krar veren can dnyann kt ilerinde lm saylr. Alev ve Bekta tarikatnn tima esaslarnda,: yin-Cem en bata gelir. yin - Cem, dem ve muhabbet, ak, krklardan kalmadr. Bu girenler grl - nacidir. Griih naciye mensup olan talib, ve mminler, yin-cem meydannda toplanrlar. Meydan zel surette yaplm byk bir damdr. Burada pir, veyahut mrit ile rehber postu vardr. Mrit veya pir, yin - cemin badr. Rehber talihlerin madd ve manev klavuzu - dur. Bunlarn her birisi postunda oturur, yin-ceme evvelce ikrar alm veya o gn alacak kadn ve erkekler gelebilir. Bunlar ikier, drder, meydan kapsndan ieri girer, meydann ortasnda dikilirler. Her grubun elinde meyve ve rek gibi (niyaz) adi verilen bir lokma var. Bunlar pirin emriyle rk gelir. Bir taraftan verilen Trke bir glbnk dusndan sonra piri tavaf ederek ve btn cemaat tam toplandktan sonra pir veya mrit tarafndan oniki hizmeti tutulur. Bunlarn her birisinin ayr ayr bir Trke giilbnkle dualar ve devleri verilir. Hizmetiler unlardr: Halife, kapc, ira, niyazc, a, saka, selman, znk, avu, zakir, kurbanadr. Bektai ve Alevler, serini ver, su-rn verme buyruuna fazla bal olduklar iin, ilk nce kapcy kapya diker ve bu suretle yabanclarn yin-ceme girmelerine mni olurlar. < yin-cemi gzler. Birisinden yolsuzluk akar, veya birisinin bir bacya kt gzle baktm grrse hemen pire haber verir. Ceza tertip edilir. Dier hizmetilerin her birisi z hizmetine canla bala balar. Zakir jrin emriyle sazn ele alr, kullmmet, Hatay, Viran, Nesim, Noksan, Sey- rn, gibi Alev - Bekta ozanlarnn deyive nefeslerini syler, herkes susar ve vecitle dinler. Bu fasldan sonra, saki su, veya dem datr, ikinci faslda sem deyileri sylenir, semlar dner, pirden baka btn cem ayaa kalkar, hak, hak sedalar ortal nlatr. Semdan sonra, diz st edep, erkn oturulur. Oniki imamlarn Hak, Muhammed, Alinin adlarn terennm eden deyi ve nefesler sylenir. mam Hseyin aknda yazlan mersiyeler okunarak gz yalar aktlr, ve pirin verdii bir du ile merasime son verilerek, et. pilv, niyaz ve lokmalar ceme datlarak son bir glbnkle ceme son verilir. Deyi sylemede, niyaz datmada, glbnk vermede, sigara imek, su istemek, konumak yasaktr. Eyle yapanlar dara kalkar, ceme niyaz getirirler. Yol ve erkn iin pirin cemdeki buyruuna itiraz yoktur. Bektalikte bde helaldir. ka ak, faska fsktr. Hak arkna i lirse, gnl cil bulur. Ceme lh ak gelir. Gzlerden ya akar. Allahn

33

yaratt kullardan li kimse hor ve kfir deildir. Her milletin dini ve srei kendisine haktr. Bunlar arasnda kendisini bilenler ve ehli-hl olanlar Allaha kavuabilir, zn piirmiyenler yabanda kalr, ve hakkn didrna yetmezler. Bir talib herkesten aa olarak kendini grr. Yalnz Ali ve evldna kasdeden yezit, kanldr ve domuzdur. Yezide, Muhammed Ali dmanlarna karg teberr arttr. Aliyi sevenlere ve hakikata erenlere kar tevell - muhabbet, buyruktandr. Bir talib, herkesten nce kendi kusurlarm grmeli ve kendisini cemde oturanlarn hepsinden kk bilmelidir. Btn cem, bir z, bir ceset, ve bir candr. Bu birlik pir, veya mridin znde birlemitir. Pirin buyruu, z, sz haktr. Rehber, pirin buyruiyle talihlere hak yolunu gsteren bir tarikat delilidir. O her yl btn talibleri gezer, yoklar, iledikleri sular pire haber verir. Ar su ileyenler lak yolundan sapanlar varsa; bunlar pirin huzuruna getirir, cezalar verilir, ve tvbe ettriilir. Yalan, gybet, zina, hrszlk, katil iin en ar cezalar tertibedilir. Cemde, gnl krmak, ehvete dalmak, riy, ve kibir' gstermek, hiddetli olmak, harm lokma yemek, muhabbet an sz konumak yasaktr. Bir talib, her yerde ve ileinde eline, betine diline sahip olmaldr. Ve nefsinin yularn sk tutmaldr. Nefsi ypratmak iin onu a brakmak ak lh ateiyle kendini yakp piirmek lzmdr. Hakka ve ehlibeyte kavumak iin yegne are ak ve gz yasdr. Ehlibeytin katarna karmak iin Hseyinin akna kanl yalar dkp varlndan gemek lzmdr. Mridin eteini tutmak ve evld resule evgi gstermek farzdr. nk onlar Seyyidlbeerdir. Alevlik ve Bektalikte (tensh) de vardr. Hakikata, ve irfana erenler, aka girip nefislerini hak yolunda yok edenler, yai lmeden nce lenler, gzlerini ebediyete yumduklar zaman kalb deitirirler, gerekte byleleri lmezler, ebediyen baydrlar, hakikata ermeyenler, Hak MuhammedAli'ye iman etmiyenler mride ikrar vermeyenler, dnyaya tavanlar, insanlar mdenler, nefisleri urunda dnyaya ktlk yapanlar. Hak- , km buyruunu tutmayanlar, ldkleri gn onlarn ruhlar kt hayvan - lara girer, kalptan kalba geer, bu ekilde azab grrler. Alevlik ve Bektailiktt Hurufilik de vardr. Alevler, levlk, levlke, yeti gereince, kinat ve mevcudatn varlna sebep olarak Muhammed- 41i ve evldn bildikleri iin, bunlar mevcudatn asl olarak grrler. ab Hak, Muhammed - Ali ile ilk kelm syleirken, esrar - ezeliyesiin ve kinatn vcudunu kelm ile emir etmitir. Sonradan inen Kuran ve kelmn mahsuldr. Kurardaki kelmn asl ise yirmi dokuz harftir. Hazreti Muhammed, ve imam Ali ile beraber oniki imam, ondrt masu - mu - pak (1) Hatice, Fatnta 29 eder. Kinatn asl ve ak lhnin mnas bunlardr. Cenab Hak kendisini bunlarn yznde ve dem'in veclinde gstermitir. dem, insan, tanrnn timsalidir. Ve mahlkatn erefidir.
(t) Masumu Pkler: oniki imamn evltlardr.

Ademin yznde (sebalmesani) denilen yedi kat ile (esma-hsna) vardr. Bu sebepledir ki, bir insan, bir insam-kmil bir kinattr. Gerek Kr be, (beytullah) bir mridi-kmilin zdr. Btn Alev - Bektai trelerini ve bu yolun gizli inamlarn kitabmza alamadk. nk, bu uzun bilim konumuzun dna kabilirdi. Bu bilgi ve izahtan kastm, Erzincan tarihinin iddia ettii gibi, Alev ve Bektaile- rin Krt, Iran ve i olmadklarn belirtmektir. Ve bu tarikatn ancak Trklere mahsus bir yol olduunu, Alev - Bektai irlerin gemite edebiyat ve kltrmze ve Trkle nemli hizmetler grdn, ispat et-, mektir. Ve bu ksm zerinde biraz daha duracam. Alev ve Bektai ozanlar, Trk devleti idaresinin ve resm dilin Arapa ve Acemce ile dolduu alarda bile, deyilerini mill vezinle sylemi, yabanc kelimelerden saknarak Trklkleriyle vnmlerdir. Binlerce rnei olan bu deyilerden yalnz Elmli tekiyesi sahibi Abdal Musa Sultanm bir deyiim kitabma alaym: Kim ne bilir bizi nice soydanuz, Ne zerre ottan, ne hod su dan uz. Bize meftn o!an marifet syler,

Biz Horasan mlkndeki boydanuz. Hzr Uyas bizim yoldamzdr, Ne zerre gnden ne hod aydanuz. Yedi tamu bize nevbahar oldu, Sekiz umak iindeki kydenz. Yedi deniz bizim keklmzde, Hacem umman ise biz de gldenz. Bizim zahmmza merhem bulunmaz, Biz kudret okuna gizli yaydanz. Trda Musa durup mnact eyler. Neslimizi sorsan bizi (Hoy)danz. Ali geldim Musa adm bahane, Gverin donunda kondum cihane. Abdal Musa oldum geldim zamane, Arif anlar bizi nice srdanz. Yalnz bu deyi, Alev ve Bektailerin, Trk dili ve mill duygulara ne biim bal bulunduklarn bize gsteriyor. Bu konu zerinde nemli aratrmalar yapan Aksaray mebusu sayn Besim Atalay, (Bektailik ve edebiyat) adl eserinde diyorki: (Bektalikte hemen btn istilhlar Trkedir, nefesler, lhiler, Trkedir. Baka tarikatlardaki Iran hars ve lisannn tesiri Bektailikte grlmez. Bu hemen Trklere mahsus bir tarikattr. Hars, dili, vezni, duygusu ve edebiyat Trkndr ve Trkedir. Hatt Bektaliin mevcut bulunmad zamanlarda bile, Anadolu Trkleri arasnda bugnk Bektai edebiyatna benzeyen bir edebiyat vard. Bektaliin Trk halk arasnda bu kadar salam yaylmasna balca sebep, Bektai babalarnn halktan domu, ve halk gibi sade, basit ve teklifsiz bulunmalardr. Filhakika, arktan gelen babalar, Seyyitler, Nakipler, Pu*ler, Mritler, Alevlii Anadoluda o kadar ehemmiyetle nere baladlar ki, Yavuz Sultan Selimin zavall Trkle ald keskin klcndan olmasayd, bgn btn Anadoluda yalnz bir Bektai tarikat vard. Bu tarikat Trklerin z maldr. Baz tortularn karm olmas bu hkm ve kaideyi bozamaz, Trk bu z edebiyatnn karsnda derin bir vecit duyar. Bedi bir hz alr deta gaolur.) Yine Besim Atalay bu eserinde Trklerin niin Alevlii kabul ettikleri bahsinde: Trklerin Kuteybe tarafndan cahil brakldklarn, ve kitaplarnn yakldn, yazlarnn yama edildiini, ve akl erenlerin ldrldn, ve halkn tamamna dinin telkin edilmediini ve Trkmen- ierin din telkinattan ok uzak kaldklarn, ve bunlarn eski dinlerinden pek ok eyler unutmayp Anadoluya geilerinden sonra randa teesss eden kuvvetli bir Trk edebiyatn, Trk dilinden sylenmi mersiyeleri, nefesleri, arktan gelen Trkler vastasiyle retdiklerini, ve eski dinlerinden metruk kalan birok detleri bunlarla birletirerek bir felsefe ha- itasm vcude getirdiklerini, hlsa ederek ve: ( Zaman zaman, arktan Anadoluya gemi olan davetilerden birisi, bu suretle etrafna be on ky toplam, ve onlara rehber olup kalm, ve bu davetilerin en son gelenleri de, Haci Bektai Velinin uraya, buraya gndermi olduu halifeleri ve arkadalar olmutur.) diyor. Kadri Kemal Kop, (Dnce ve Aratrmalarm) adl eserinin 46-nc sahifesinde: (13-nc yzyldan sonra Trkmenler arasnda aslnda amanilikten alnan birtakm yeni akideler sokmaa balanld. Bunlarn hepsi de kyl kafasnm kolayca anlyabilecei eylerdi. Ayn zamanda i kaide ve inanlarna ok uygundu. Anadolu Trkmenleri bu kaide ve annelerin tesiri altnda kalarak eitli adlarla adlandlar. Babailer, Bektailer, Kzlbalar, Tahtailer ve ipniler.) diyor. Trklerin niin nasl Alevlii kabul ettikleri hakknda bende tari - himde bir bilgi vermeyi faydal buluyorum. Trklerin Alevlii kabul etmelerinin birinci sebebi:

Tarihin ler bir atntla gerektike, dknlere, ve hakszla uramlara yardm etmekle insani ve vicdan bir zevk duyan mert ve fedakr Trk milleti, Emevler ve Abbasler tarafndan yoketme siyasetine urayan ve bu sebeple Tiirklere sman Peygamber evldna kar byk bir ilgi ve sevgi gstererek onlar Araplarn saldrlarndan kurtarmlardr. Hazret Muharnmed'in vefatnn birinci gnnde Emevlerin entrika* lariyle balayan Hilfet dvasnda ve kan dkmekten, manev, bir esrar ve nsan bir kemlle uzaklaan, ve madd saltanat ve hretten el eken imam Ali, ile kendisinden soma ayn yolda yryerek fazilet, hak ve adalet urunda canlarn feda eden Ali evlttan imam Haan ve imam Hseyin ve evldnn tanrya kavumak iin kurduklar Alevlik ve terk- tecrit, yolundaki Mtu - kable - entcmtu, (lmeden nce lmek) Me arata nefsehu, fekad arafa rabbehu. (Nefsini bilen Allahn bilir) dsturlarm, kendilerine bir akide tanyarak bu art yolunda tuttuklar yokluk menzili, ve bu menzilden Allaha kavumak 'n zerinde kurduklar ta - savvuf akidesini, ve bu akidenin doruduu ahlki keml, ve insani fazilet kapsndan, insanlar feragate doru gtren - gnl, lam ve aknn lh namelerini, bir tasavvuf edebiyat halinde Trk halkna alamlard. Tiirk halknn yreklerinde yer tutan bu temiz inan ve saf sevgi, onlar Peygamber ailesine, Alevlik ve tasavvufa sk bir ekilde balat - initi. Trkler bu suretle Alevlik ve tasavvufun hr ak, ve zel edebi - yatnn tesiri altnda kalmlard. Her Halife anda gizli ve kendi halinde yaayan Alevlik, Safin Savas ve Kerbel faciasndan sonra mfrit bir ekil alarak Emevlerin kurduklar Nasibi - Siinn akidesine ve drt mezhebe kar ili bir hasm gbi meydana atlm, bu tarikat Ali evltlarndan beinci imam Cferi- Sadk tarafndan Alev-Caferi mezhebi eklinde dzenlenip Trkistana gemitir. Trkler Peygamber .evldna ve dolaysiyle Trkistan'a kar gdlen yoketme siyasetine kar koyarak Ebiilmslimi Horasan kumandas altnda Emevleri ortadan kaldrm, ve Hilfeti Ali evltlarna vermek istemilerdi. Feragati nefis yoluna giden Ali evld, bu makama gemeyi kabul etmedikleri iin bu saltanat makam Abbaslere verilmiti. Hilfet ve saltanat Abbaslerin eline geince, bunarda Emevler gibi evld Aliye ve Trklere dman kesilerek Eblmslimi ve Seyyitleri baba- lkla ehit etmi, ve Trkistanda yoketmelere balamlard. Gerek bu katli-mlarda ve gerekse Bemekiler gibi, evld resul himaye edenlerin bu yzden aktlan kanlariyle; her giin kafileler halinde ldrlen Ali evldnn k nlar birbirine karm, bunlar ayrlmaz et, ve trnak haline gelmilerdi.

Bu kanl hdiseler karsnda Horasan ve btn Trkistanda ard arkas gelmiye isyanlar balam, ve Ali evldnn tahta gemesi istenilmiti. Bu siyasi durumdan korkan Abbas Halifesi Memnu, Ali evltlarndan sekizinci imam olan imam Ali - Rizay veliaht tyin ederek Rey ehrine gtrmt. Memunun bu siyaseti, btn Abbas oullarn tela drm, bunlar Memunu knayarak yaptna piman klmlard. Mernu- nun bu zorluk karsnda imam Ali - Rizann hayatna kastedip, 22 - 786 tarihinde Tus ehrinde imam zelirliyerek ldrmt, imam Ali-Rizamn kimsesiz kalan ve yoketmek istenilen evltlar, ve kardeleri Horasan ve Niabura kap Trklere snmlard. O adan sonradr ki, Trkistanda Alevlik tam yerlemi, Batm, Ahi, Hurufu, gibi'ayn inan zerinde kurulan eit adl tarikatlar Trkistan doldurmu, Alevilii, tasavvufa, ve bu tarikatlar; ErdebilMo, Safeviler, Horasan, Niabur. ve Geylanda; Zahidi Geyln eyh Yusufllemedan ve Byezidi Bestam ile devrin Seyyitleri idare etmilerdi. Bu Alevlik ve tasavvufu akide en son byk Trk bilgini Hace Ahmedi Yesev tarafndan dzenlenerek II. 677 ylnda imam Ali Riza evltlarndan Haci Bektai Veliye gemiti. Haci Bekta, tarikatn urad yerlere yayarak I. 680 inci ylnda Niaburdan km, maiyetindeki saysz Horasan pir ve erleriyle I Anadoluya gemi Osmanl Padiahlar Sultan Murat ve Sultan Orhandan yardm grm, ve hatt yenieri ordusuyla Anadolu Trkleri betailii kabul etmilerdi. ikinci sebep olarak: Haccae ile Kutheybe ve Abbas serdarlar, Trkistanda katli-mlar, yamalar yaparken, bu hareketlerinin Gaza-cihat ve eriata uygun olduunu ve kendilerinin ehli snnet olduklarm ileri srm, ve bu perde1 altnda teslim olan ve hatt slmiyet} kabul eden Trk halkna sonsuz zulmler yapmlard, idare banda buUnan Abbas ve Emev halifeler; biz peygamber vekiliyiz diye vnrken ve bu zulmleri grm ve iitmi bulunurken, halkn feryadm iitmez ve stelik olarak Trklerin yokedilmesine alrlard. Islmiyeti yeni kabul eden Trk- ler, bu zulmleri grdke, bunlarn Ali ve evldna svdklerini ve canlarna kastettiklerini iidince, bu zmrelerin gerekten Islm ve Peygamber vekili olmadklarm anlamlard. Trk halk, slmlk ve erit perdesi altnda kendilerine yaplan bu zulm, Peygamber ailesine reva grlen yoketmeyi grdke ehli snnet ve eriattan irenerek, Trkistana kaan Al evltlariyle birlik olmu ve eriata aykr giden Alevlie balam) kalmlardr.. imdiye kadar, Bektailik ve Alevlik hakknda birok eserler yazlm bu eserlerin bazlarnda, Alevilikle Bektailik akideleri ayr ayr olarak vasflandrlm, ve bektai esrar zerinde muhtelif fikirler yrtlmtr. Gerekte bir olan Alev ve Bektai'ler yaln'z Babailerlo. elebiler, Belden gelme ile Ocakzadeler, mcerret ile mtehlil noktalarna ili t i lf

?3

karmlardr. Kurulu, inan, tre, edep, erkn ve btn merasimi birdir. Bu gereklii daha fazla geniletmek, Alev ve Bektai erknnn tomarn yazmak konumuzun dnda kaldndan tarihimizin dier ksm- .rna geiyorum (1).

BLM: m r Tarih Bakmndan Doq lleri ve Varto Bu konu zerinde birer kitap yazan birok tarihilerimizin grle rini, ve dou illerimizin eski bir Trk yurdu olduunu, bu kitabmz birinci blmnde tarih kaynaklara dayanarak belirttiimi sanyorum Kitabmzn tarih olaylarna geerken yine bu konu zerinde tamamlayc bilgiler vermeyi gerekli buldum. Bu bahis zerinde aratrmalar yapan Kadri Kemal Kop, (Douda Aratrmalarm) adl eserinin 9 uncu sahifesinde: ( Dnyann drt kesinde Trk kavimlerinin altnlarna balad, Maverayi - nehir, taraflarndan imale, batya, cenuba doru Trk kabi lelerinin g ettikleri gndenberi, dou; ve cenupdou Anadolu, Trk ita-' bile ve boylarnn yol ura ve zaman, zaman yerleip oturduklar bir diyar olmutur. Hazer kylarndan orta Asyadan, Anadoluya, garba uzanan Trk kabileleri, tarihin her devresinde buralardan geerek bati Anadoluya ve sair memleketlere yaylmlardr.) diyor. Muhtelif tarihlerin verdikleri genel bilgilere gre: Tiirk ve Turan kavimle meskn bulunan dou illerimiz, sa douundan alt yzyl nceden Mildn 89 - uncu tarihine kadar Asuriler, iraniler, Ermenilerin ve en son Romallarn istilsna uramtr. Bu illerdeki, Trk kavminin bir ksm, etin boumalardan sonra trl kafileler halinde i Anadoluya gm ve yurtlarndan ayrlmyan dier Trk boylar da en son Romallarn idareleri altnda yine toplu bi.r varlk gstermilerdir. Halife mer anda Araplarla raniler arasnda yaplan Kadisiye savanda, Hicr tarihin 90 - mc ylna kadar arkas kesilmeden douya yryen Arap ve slm ordular, Aras menbalarna kadar ilerlemi, dou illerindeki eit milletlerin hkimiyetine son vermi ve bu illerin eski sahipleri olan Trk boylar sarp dalarda Araplara kar gelmilerdi. Mildn 640-mc ylnda Bitlis ve havalisini fetheden Arap kumandan lyaz-bini-Ganem Romallarn son istilsndan sonra dou illerin - deki Trk kabailinin komuluundan kalan ermenileri dou illerinden srm, bunlar o ada Rumlarn Erzincan valisi bulunan1 (Sempat)a; ilticaya zorlatmtr (1). Erzincan havalisinin 6G9 M. tarihinden Araplarn idareleri altna girmesiyle, ermeniler, Islmlarm adaletini rumlara tercih ederek Erzincan ve bilhassa Trabzondan dou illerimizin Mu ve Van havalisine dnerek buradaki Tiirk halkna snmlardr. Arap komutanlarndan Haccac ile Kuteybenin geni istillar sonunda Sent nehriyle Trabzon arasndaki lkenin tamamen Araplarn eline girdii, ve Trlderin tam lslmiyeti kabul ettikleri gnden itibaren, ramlarn dou illerindeki hkimiyetleri, sona ermi ve dou illerimizde kalan ermeniler ksmen srlm, ve ksmen de ifti olarak bu illerde kalmlard. Mildn sekizinci yzylnn banda ve Evemlerin son halifeleri Mervani - Himar anda Hazer Trkleri dou illerimize iddetli bir akn yaparak Araplar yenip. Ara menbamdan Kafkas dalarna kadar btn dou blgesine hkim olmulard. Bu srada Eblmslimi Horasan Eme- veri ortadan kaldrrken, dou illerinde bulunan Hazer Trk boylarn - dan faydalanm, Mer de Eblmslimle alan birka Ilarzemli oyma sonradan Bingl dalarna kadar gelmilerdi. Ilaruu Reidin hilfeti devrinde birok Trk serdar ve bermekiler, Abbas devletinin en byk ricali srasna gelmilerdi, bunlar dou illerimizdeki Trk nesli iin bol msamaha gstermi, doudaki Trk kabileler birer derebeyi gibi yalamlard. Bir mddet sonra ikinci defa olarak Hazer Trkleri M. 76 tarihinde dou illerine kat bir akn yaparak bu blgeyi tamamen istil etmilerdi. Bu istil sonunda doudaki Ermenile- rin Bizans hududuna yakn olanlar BizanslIlara snm, ve dou illerinde kalanlar da, Trk beylerinin idareleri altnda yaamlard. Dou illerimizde kalan o bir avu ermeni halk, hibir akn ve hakszla uramadan kylerde ve ehirlerde oalm, ve btn hayatlarnda eldncilik, ve ticaretle uraarak zenginlemi, ve Trk idaresi altmda refah ve saadete kavumulard. Van, Mu, Bitlis, apakr, Varto, Elz havalisinde ounlukla yaayan ermeniler, tarihin her devrinde Trk beylikleri, Seluk ve Osmanl hkmetlerine
1 Alevlik - Bektailik, tarihi ve esrar iin yazlan eserlerin en gerekeleri istat Ziya kirin mezhepler tarihi ile retmen M. Tevfik Oytanm Bektailiia ' yz adl eserleridir.

teblk yapm, hak ve lrriyet- rh > sahip olarak yaam bulunduklar halde, Trkn herhangi bir nazik durumunda yurda hiyanet etmeyi unutmamlardr. Varto Kasabas ve Varto Ad Varto kasabas 1914 ylma kadar bete drd Trk, ve bete biri ermenilerle meskndu. Ermendenn bu ile merkezinde ve ileye bal Gndemi-, Bakan, Dodan ve Ameran kylerinde iki bine yakn nfuslar vard. Varto ilesinin kadim tarihi ve Varto ad haklmda elimizde zel bir tarih yoktur. Ancak yukarlarda yazdmz tarih bilgilerden anlalacana gre; Varto ilesinin de, dier dou illeri gibi iik kuruluundanberi. Trkn z yurdu, ve topra olduu, ve dou illerimizin ermeni hkim- dan ikinci Dikran tarafndan istil edilince, bu beldenin de .ermeni hkimiyeti altma girdiini, ve bu suretle birka ermeni evinin bu kasabadaki Trk halknn komuluuna gelip yerletiklerini, ve sonradan yine bu kasabann, eski sahipleri olan Trkler eline getiini biliyoruz. Jazr ve Seluk Trkleri tarafndan dou illerimize yaplan temizlikten'sonra Varto ilesindeki Trk komularna snan, ermeni halk, 1014 ylma kadar b kasabada kalm, Osmanl Devletinden ve komular olan Trk beylerinden birok iyilikler grmlerdi. Bu iyilik ve hrriyet sayesinde memleketin ekincilik ve ticaretini ellerinde bulunduran ve Trkn adeleti sayesinde byk servetlere konan, ermeniler, istibdat devrindeki kargaalktan faydalanp Varto, Mu, ve Talorik dalarnda kanl isyanlar karm, Trk asker ve halknn kanlarn aktmaktan usanmadan ekavetlerine devam etmilerdi. Bunlar merutiyetin ilk gnnden beri kendilerine bir-ok siyasi haklar ve hrriyet verildii halde, Rusvada kurulan ermeni tekiltna katlarak gizli komiteler vcude getirmilerdi. Bu komiteler ve dou illerindeki btn ermeni nesli; Balkan Sava balarken vrt ve milletimiz aleyhinde harekete getiler. Yer. yer, kanl lh~ ; Hller karddar. 1914 Cihan Sava balaynca eli silh tutan btn ermsnHor Van hududunda Rus ordusuna katlmaa ve yurdun iinde isyana baladlar. Dou illerinde hkmeti aylarca megul ve asayii ihll ettikten sonra btn oluk ve ocuklariyle 1915 ylnda Rus ordusuna karp yurdumuzdan ekilip gittiler. Tarih incelemelere ve bugnk duruma baklrsa; Varto bir kasaba veyahut kyn ad deil, geni bir blgenin addr. Kasabann asl ad Gmgmdr. Varto adnn Orartodan geldii sylenmektedir. Bu iddiay ok kuvvetli olarak ileri srebiliriz. nk: genel tarihlerin verdikleri bilgilere gre; milttan binlerce yl nce Hiti - Haiti, Lohordo Eti, Trk kavmi- nin yerletikleri, Ararat, Van gl evresi, ve dou illerimizin bir ksmna; Asuriler (Orarto) diye ad takmlard. Bu blgenin en eski yerli halk olar. bu Trkler, Van-topa ehrini yeniden kurmu, ve hkmet merkezi yapmlard. O ada bu Trk hkmdarlarna Orarto krallar denilmekte idi. Bu krallar, Iran hudutlarndan i Anadoluya kadar btn araziye hkm etmilerdi. Bu Trk devleti yzyllarca Asurilerle arparak zayf dtkten sonra, milttan altyz yl nce ermeniler, Firikyallarla birlik olarak douya gelip Orarto Trk hkmetinin saltanatna konmu, Trklerle birlik olarak kendilerini Orarto hkmdarlar iln etmilerdir. Ahmet Refik. Cilt; I. Sa. 346. Umum tarihinde; (Asuriler bu havaliye, -Orarto-, Beni - srail ise, -Ararat- nam verirlerdi. Hint ve Avru - payi cinsinden olan ermeniler buraya yerlemezden evvel, burada Halt namnda bir kavim otururdu. Bu kavim Hititlerin bakayas idi. Hero - dotun, (alarut) tesmiye ettii bu kavim, Van ve Topa ehirlerini ma karr hkmet ittihaz eylemiti.) diyor. Yine Ahmet Refik, bu tarihinin 347-nci sahifesinde: (Orarto ahalisi, Mabutlar -Haldi-nin ismini Hayk suretinde hfzet- milerdi. Hayik ismi ile kadimen burada oturan, Hatti - Heti - Hitit, isimleri arasnda bir mnasebet vard. Altnc asra doru Hint ve Avru avi cinsinden olan ermeniler, Firikyallarla beraber Asyay - Surava getikleri zaman, bu havaliye gelmi ve Orartonun eski ahalisiyle birlemilerdi. Binaenaleyh, altnc asrdan sonra Orarto havalisinde bulunan ahali, eski Halti-ler yani Ararat ahalisi ile, garpten gelen ermenilerden mteekkil

idi.) diye yazmtr. Emekli miralaylarmzdan Sayn M. Riza: (Benlik ve Dilbirliimiz) adl eserinde yle konuuyor: (Tarihinde n devirlerinde Urmiye ve Van glleri aras, ve ima mmtakasma -Orarto- denirdi. Beni srail, Ararat diyorlard. Bvezit i - malindeki mehur Ar dann bir ad da Ararattr. Buradaki Trkler- den cok sonra, ve Milttan alt asr evvel buralara gelen ermeniler, bu tarih Trk adm mill timsal yapmlard. Milttan on asr evvel, buralarda Asurileri sktracak kuvvetle, -lohiidoLohrdo, adl bir Trk kavim ve hkmeti bulunduu Asuri kitabelerinden anlalmtr. Bu Trk hkmeti Asurilerin inkrazlar tarihine (624 M. Ev.) kadar yani

yedi asr Asurilerle arpm ve 17 by': muharebe yaparak, yenmi ve yenilmilerdir. Fakat yerlerinin yardmiyle istiklllerim kaybetmilerdir. Bir aralk Anadoluda Hitit kalnts Etiler birleerek Urmiyeden Sakaryaya kadar byk bir Trk hkmeti kurmulardr.) Erzincan tarihi II-nci sahifesinde: (Orarto hkmdarlar ki, Trk ittihadna alan Haiti krallan idiler. Bunlara ermenistan hkmdarlar da denilmektedir.) diyor. Bunlarla beraber daha birok tarih, ve bilginlerin belirttikleri genel grte: Orarto havalisi ve dou illerimiz, eski bir Trk yurdudur. Bu iller, milttan nce, 39 - 93 ermeni krallan Hayik ve Dikrann eline gemi, fakat bu Trk yurdunun ad yine Orarto olarak kalmtr. Trklerle ermeniler burada mterek bir idare eklinde yaamlar, ve ermeni hkmetinin Romallar tarafndan sona erdirilmesiyle Trkler yine dou illerinde bamsz derebeylikler halinde yaamlardr. Biz bu gr karsnda: Varto adnn pek eski bir ad olduunu ve bunun Orartoda ayrldn ve hatt Orarto hkmdarlarndan birinin Varto blgesine geldiine inanabiliriz. Orarto, kk bir lisan deiiklii ile hal .m dilinde ksaltlarak ve ge konuularak Varto olabilir. Halkn dilinde bozulmu binlerce ad, ve kelime bugn meydandadr. Varto ad bugn eafettin ile Bingl dalarnn arasnda bulunan blgeye, ve ilenin resm adna uydurulmutur. Kasaba merkezinin asl ad Gmgmdr. Gmgm ad son ada Selukiler tarafndan taklmtr. Halk arasnda dolaan rivayetlere gre: M. 788 ylnda Hazer Trkleri tarafndan Varto ve havalisi ermeni ve Romallardan istirdat edilmi, ve bu adan sonra bu blgeye birok Ouz boylar dolmu. Varto ve Bingl dalan, gk adrlar kura olmu, kasaba, atlarn kinemesinden ve Tr e ordusunun uultusundan gmlemi, ve bu sebepten hakan buraya gmgm adm takmtr. Ve bu kasabaya Gragm adm takan hakann Kkr ky zerindeki yce tepeye defnedilen Kkr- baha ehidi olduu sylenmektedir. . Kkr-baba tepesi, Varto kasabasnn kuzey batsna den ve merkeze saat uzakta olan Kkr ky zerindeki Bingl nalarmdadr. Bu tepe 3000 rakml ve kye bir saat aralndadr. Kkr tepesi, dar bir vadinin iinde gklere doru ykselmi heybetli bir tepedir. Bu tepe Bin- gllerine en yksek noktas olan 3650 rakml Kah, mevkiinden akp K - kra doru gelen iki ehir geidinin takn kollan arasndadr. Bu deli aylar Kkr tepesinin etrafnda birer hat izerek aasnda birleir, ve yaln yakalardan Kkr kyne doru akarlar. Tepe krekle yaplm bir buday yn gibi top yuvarlak ve dzenlidir. Tepenin ucu dar ve bir harman yeri kadardr. Bu yce noktada, be metre uzunluunda, ve bir metre eninde byk bir makber vardr. Bu makberin evresi byk talarla rlm, dzenli bir setle evrilmitir, ite bu makberde yatan zata Kkr - baba derler. Tepenin evresinden dolaarak Kkr ky nnden, Varto dzne akan bu takn dereye Kkr nehri, Kkr deresi1 derler. Bu nehrin Kkr - baba tepesiyle Kkr ky arasnda bulunan deresi kenarnda, yaln kayalklarda ve nehir aznda yaplm pek eski maaralar vardr. Bu maaralarn pek eski devirlere ait olduu tahmin edilmektedir. Kkr kynn vaktiyle eski bir med. iyet kura olduu, ve sonradan bu kyn Kkr-baba tarafndan tekrar elendirildii ve adn bu kye takt, ve lrken sevdii Kkr tepesine kaldrld sanlmaktadr. :miyetten sonra Kkr ve civarndaki kylere yerleen halkn Ak veyahut Karakoyunlulara mensup oymaklar olduunu, ve Kkr-babanm bunlara hkmdarlk ettiini, bu kylerin bugnk durumundan anlyoruz. nk bu da eteinde olan Kkr, Koan - Kaan, Kimir, Kete - mert, Tapak. Kara, Skran kylerinin eski mezarlarnda byk bir sanatla yaplm ko heykelleri vardr (1). Gerek tarih ve gerekse Varto topra zerinde yaptmz inceleme - lerde: Kkr-baba ve Varto ici ortaya atlan rivayetlerin doru olduunu ve bu blgenin tarihin eit devirlerinde boazna kadar Tr t airet ve bovlariyle dolduunu, katiyetle syliyebiliriz. Evvel halkn son < ' _ a kadar Kkr labaya faz*;' sayg gstermesi, ve onu yedi kere ziyarete gidenlerin Hacca gitmi gibi saylmas, ve ziyaret trelerinde yaplan F: 4
( -> Son zamana kada Var ve Hinis ilelerin btn kyleri, Kkr - babay bir mbet ve ehit tanmlard. Bu halk yaz aylarnda atalardan sregelen rf ve detlere gre gzel giyinerek kuanarak, gelin alaylar halinde bu makberi ziyarete gelir, delikanl, kz, gelin, erkek kadn kafileler de^e gerdincle atlarn brakr, yaya olarak Kkr - baba tepesine kar, bu makberi ziyaret ederek beraber jtefirdik'eri, helva, s, kapanla ve peyniri birbirine cram ve lokma sunarla-d. Ziyaretile' nce ehid n banda bir fasl ibtiet ettikten sonra, saatlarca buradan Bingl darlar'n'n vemyeil prsn, Kkr nehrinin

delice akn, Varto ovasnda sararan ekin baakla-n ve ksrda e'afettin dalarnn imenli eteklerini temaaya dalar, burada a'.d-klan yurdun sf havas ve ieklerin kokusu ile hiir birer melek kisvesine brnrlerdi. Kkr-babey ziyarete giderken, her aile toplu gider, ve en ok gen gelinler ve k'zlarla delikanllar beraber gtrmek, ve gayet temiz giyinmek artt. Kkr-baha n bu cihetleri vasiyet ettiine ve hatt hi kimsenin makber banda neesiz olmasna raz olmyacama itikat edilirdi. Bu a'tlar altnda giden ziyaretiler, edep, erkna son derece riayet eder, ve ilk nce yreklerinde sakl olan dileklerini makberi tabn perek ehide syler, ve biraz ibdetten sonra ziyafetlere, ve daha sonra neeli konumal -a dalarlard. Burada terbiyeye aykr gitmek, veya gen bir geline gt gz*e bakmak gnah ve yasakt, Fakat baz kz ve delikanllar; ehidin basnda tanr ve sonradan evlenir, ve bu muratlarnn Kkr babadan h--.l olduuna it kat ederlerdi. Ziyaretiler aag dzlkte at kotururken araziden davul T'imbrts gibi bir ses gelirdi. Onlar ehidin gaipten saz aldna inanrlard. (Bu gmbrtnn gmgm adiyle ilgisi olsa gerektir.) enliklerin hepsi; eski Trklerin rf ve

detleridir. Kkr-baba ve evresindeki yerler halis Trk adn tayor. Trkler pek eskiden atalarna kpm ve hkmdarlarna byk bir sayg gstermilerdir. kincisi: Varto ilesiyle, Varto blgesinin esiz ve geni yaylalar olan Bingl ve erafettin dalar; tarihin her devrinde, Asyadan Anadoluya geen Trk glerinin getikleri yol, ve eit Trk boylarnn barnp adr kurduklar bir yer ve yurt olmutur. Hazer kylarndan ve orta As - yadan batya uzanan Trk kabile ve oymaklarnn, Bingl dalarndan orta Anadoluya getiklerini, ve bu kabilelerden birounun bu dalara adr kurarak en son Varto, Hns, Suehri - Gkolan, Karlova, Gynk, blgelerinde yurtlandklarn bugn bu dalarda mevcut olan pek eski raddelerle, binlerce adr evirmelerinden ve yer yer, gmlen, ve ehit nam altnda anlan eski Trk makberlerinden anlyoruz. Bu ehitlerden 511 ar - Suehri, denilen Bingllerle Palandken arkasndaki geni ovada; yce bir tepenin banda olan Gkolan ehidi ve Karlovann Kartal daarndaki Kartal tepesinin banda olan (Kartalk ehidi) adiyle birok eski Trk mezarlar vard r. Bu makberler de Kkr-baba gibi tedenberi halk iin ziyaretgh olmu, ve bunlardan dilek dileyenlere muratlarna ermilerdi. Bingllerin 3650 rakml Koh tepesinde imdi her yan yklm bir t*ski kale vardr. Rivayete gre, Orarto hkmdarlarndan birisi nianls >len kzn israriyle bu kaleyi yapm, ve kz, dertlerini yenmek iin bir k zahiresini alarak iki hizmeti kadnla bu kaleye girmi, kn Bingl da- :an, rzgrlarn .iddetiyle etrafna heybet verici sedalar alnca, kzn korkudan d patlyarak lm ve yazd ksack vasiyet kdnda: Ben e alk ve ne de susuzluktan ldm, dalarn heybetli sesi beni ldrd demitir. Akkoyunlu Padiah Uzun Haan Hann da, birok Trk airetleriyle gelip, Bingl dalarnda o7an bu kalenin nndeki kaynak ve saysz gl ve pnarlar banda ad kurduunu ve hatt burada hizmetisi, bir gzede kesilmi bir gvercin ykarken, gvercinin elinden saalarak utuunu, ve Uzun Haan bu pnar arayp budamaynca, Mikbulak, Bingl, diye bu daa ad taktm syliyenler de vard \ Bu gllerin banda henz tamamen dalmam byk adr evirmeleri gzlere arpar. Varto adnn takm hakknda ortalkta dolaan zayf bir rivayete gre ; Seluk Hkmdar Alparslan M. 1070 tarihinde Bizans imparatoru Drdnc Romanos Malazgitte malp ve esir ederek Bizansn dou illerindeki hkimiyetlerine son verirken, Malazgirt ve Varto blgesine saysz Trk airetleri dolmu. bu halk fazla avcla merak gstermiler, "bugn bile Varto ovasnda ok miktarda bulunan toy kularn avlamlar ve bu yzden bu kasaba v iklimine toyvar. mnasma gelen Vartoy, deniler, bu ad sonradan Varto eklinde konuulmutur.

Bu ad ve kelimeler, bugn neyi ifade ederse etsin. Bunlarn eskiden Trk lehesinden koptuuna, ve bu kelimelerin, Zaza ve Kormano i i _ n J- laklar arasnda bugnk halkm azndan ke ve yanl kullam gerek anlamlarn itirdiklerine inanm bulunuyoruz. Tarih, ve canl erlere dayanarak dou illerimizin her kar topranda sakl olan bir Trk kann koklayarak, aldmz bu canh koku ile bu illerin pek eskiden beri Trk yurdu olduunu giryoruz. Bu mukaddes toprak zerinde Trk egemenlii urunda; e; son Roma-Bizans ordulariyle arparak yzlerce yl nce ehit der, ve dounun btn kesimlerinde yce da, tepe ve geitlerinde gmlen, ve birer Trk komutanlar olduu bugnk adlarndan anlalan, binlerce ahit makberi vardr. Mesel Oinista Kzlkurt ehri, Abdal-Ali, Y<rli-bai . uarda, Gkola, Malazgitte Veli-baba, Karlovada; Kartalk-ba a, Tembei ehidi, Kiide Baymdr-baba, Kara-baba ve saire. Varto blgesinde, eskidenberi ziyaret ve ehit olarak tamlan ve eski Trklerin atalarna ve byklerine sayg gstermeleri kanununa tbi . tulan ve bugn halkn dilinde ehit, ziyaret, gerek diye sylenen, baz yerleide tek olarak ve baz kesimlerde de bir yn mezarlar dalarn en yce gedik ve tepelerinde, kylerde ve kasabalarda, pnarbalannda e asrlk aalarn glgelerinde yatan, Kuru - baba, Hazr-baba, Kkr - baba, Mehmet-Gazi, Meydan - ehidi, eteri - ehidi, Yedi - karde Glahmet, Glmustafa, Karaboa - ehidi, Saf-baba, Gller - ehidi, T ehit, bu havali Trklnn en canh ahitleridir. Dounun btn da ve ovalar; bu da ve ovalarda yatan ehit! r-r. ndlariyle anlr, Krir - dalar, Bar-da, Koan-da, Gkolan- as gibi. Bingl dalarnn eteklerinde kurulan btn kylerin mezarlarnda eskiden yaplm ko heykelleri vardr (1). Bu heykellerin, Varto, Fi s Karlova, ve uar blgelerinde yerleen Ak ve Karakoyunlu . oymakhtn na ait olduu sanlmaktadr. Varto ilesinde bu heykeller, en fazla, Alevilii kabul eden halkn kylerinde ve Bingllerin yamacnda olan Kuzik, . eseran, aman, Siiran, Rakasan, Kkr, Kean, Glkler kylerinde "(izlere arpar. Bu ko heykellerinin gs ve yanlarnda at, kl, karg re ~ simleri, kabartma eklinde yaplmtr. Bugn altay, tamamen metrelerce kar altnda bembeyaz gn..- : ve dokuz ay misafir kabul etmiyen, Bingl dalarnn 3650 rakml n frndaki kalenin civarnda ve bu dalarn 2000 - 3000 rakmlar arasndan
(i) Ustkran bucanda muallim vekili iken ileye yazdm, r-1-1934 n ve 8 sayl raporla bu heykeller hakknda bilgi vermitim. Ertesi yl bucaa gelm bir kamyonla Hormek oymann atalarna ait olan bu heykellerden yedi ts esi. Diyarbakr mzesine gtrld. At, kl, karg kabartmal olan bu heykeli birisi Hormekli Haan Han olu Mehmedin idi.

; pek eski caddenin kenarlarnda, uzun ayr ve evti mmtakalarmda, Kr.-i;-pnarlar blgesinde ve Eski han civarnda, binlerce Trk mezar .gzlere arpmaktadr. Eski han adn tayan yerde pek byk ve ykk bir ehir harabesi mevcuttur. Her yan enkaz altnda kal^n bu eski ehir harabesinin yukar ksmnda binlerce mezar ve harabenin iinde, geni evirmeler, su yollar, oyulmu talar, anm yazl kemerler vardr. Bu harabenin yarm saat uzanda, bir sra Bizans mezarlar vardr. Bu ehir harabesinin bugnk durumuna bakldka: Trk atalarn eski devi: 'erde bu ehri yaptklarn ve burada yzyllarca barnarak Trk sanat ve medeniyetini buraya ilediklerini ve ancak bu ehrin Bizans, veyahut Ermenilerle yaplan savalarn birisinde ykldn ve bu Trklerin ehir haricinde dman ordusunu karlyarak, burada savatklarn tah- ediyoruz. nk ecnebilere ait olduu anlalan mezarlar, ehirden uzak ve sava yerinde, Trklere ait olan mezarlar da ehrin arkasndadr. ) da Trkler slmiyet! kabul etmi olmaldrlar ki, mezarlar Islm feti ile kaldrlmtr. * =0= .^ J B3LM: IV Varto Halk ve Kabileler Varto ilesinde yerli olarak be kabile vardr. Toplu olarak birer sahada yerlemi bulunan bu Trk oymaklar unlardr: A. Cibran B. Lolan C. Abdalan D. erkesler E. Hormek. A. Cibranblar:

Kadri Kemal Kop, (Douda Aratrmalarm) adl eserinde bu airet hakknda diyor ki: (Kamusu - slm, Anadolunun dou vilyetlerinde byk bir yn, olarak yayan Cibranl airetinin aslen Trk olduklarm yazmaktadr. Cibranblar eskiden beylerine llaas derlermi. Cibranblar, by!-: Acun Savandan nce Bulank kazasnn Karaaa, Koak, Akak kylerinde ve Varto kazasnn Durabey, Alagz, Kalecik, Anar, Kara kylerinde ke - fetle ve daha birok kylerinde dank bir halde yaarlard. Kurduklar Hamidiye atl alaylarna 31-33 numaralar verilmiti. Bu kylerin hepsini de o alarda, bu taraflarn en zengin kyleri saylrd. Bu alaylarn merkezi, Varto kazasnn o ada merkezi olan ve 1899 nfus yazmnda 85 evli, birka dkkanl ve 1933 de 735 nfuslu ve 147 evli bulunan Gmgm: sabas idi.) Kadri Kemal Kopun belirttii gibi, Cibran airetinin Trk ve yakn ^ Trkleri olduuna phe yoktur. Kitabmn aa blmlerinde, gefe- cek tarih olaylar arasnda akladm gibi, bu airet halk, Konya. Karaman, Teke ve Ankara taraflarndan Yavuz Sultan Selim'n kaldrp, dou illerine gnderdii airetler arasnda gelmi ve bu Trle airetler ilie kar koysun diye, dou illerine gnderilmiti. Bu Trk airetler bu illerde Haiti - lolordu Trklerinden olan Kurt-baba Baba Krdi ubesiyle temasa gelerek onlarn Kormanci dilini renmilerdi. Bu airetin, yallarnn verdikleri bilgiye gre; Hicretin onuncu yzylnda Anadoludan Urfaya ve sonradan Viranehir'e ve Viran lirden ilaalar olan ehsuvarm idaresi altnda gebe olarak dou dalarna.

geldiklerini ve sonradan Varto, Bulank ve Karlova ilelerindeki kylere yerletiklerini anlatyorlar. Bu airet aalar eskiden atalarm yle sayarlard: llaas, ehsu-

var, olu Budak, Budaktan Topal Haydar, Topal Haydardan Suvar domutur. Suvarn, Halil, Teymur Fendi, Sincar, Maksud ve Ali adl olu ve torunlarndan ayn adlar tayan birer kabile ve boy tremitir. Asrlarca Cibranl airetinin dier ara boylarn idare eden bu boylarn hepsine Suvar oullar denilmektedir. Suvar oullar, tarihin her eit devrinde ve Hamidiye tekiltnda btn Cibran airetine bakanlk etmi lerdir. Dier bir gre gre: Cibranllann, ikinci Bayezit devrinde Oimanl devletinin Anadoludaki Trk oymaklariyle arpt srada, padiahn bir kolu olarak birok as airetler zerine yryen mehur ahsuvar zade Ali beyin airetinden olduklar ve bunlarn sonradan bilindii gibi padiahn gazabna urayarak bu zorlama altnda Te'; eel en Urfava ve Urfadan Varto ve Bulank ilelerine gelip bu sahada yerletikleri sanlmaktadr Cibranllar, Hangi zorlama ile dou illerine gelmi olsalar dahi, katiyetle bildiimiz bir hakikat varsa, o da, bu kabilenin drt asr nce Anadoludan dou illerine gm bir Trk aireti olduudur. Komularm olan bu halkn, bugnk tip, sima, rf, det ve ayrldklar araboylardaki Trke adlardan tamamen Trk olduklar anlalmtr. Bu airet, asrlarca adr altnda yaam ve ancak H. 11 inci yzyl banda Varto havali *sinde yurtlanm ve ekincilik hayatna girmitir. Bu halkn gebe iken hangi mezhep ve tarikata bal bulunduu kestirilemez. Ancak bu airet halk, Varto, Karlova, Bulank ilelerinde yurtlandktan sonra, o ada, afi mezhep ve Nak tarikatini Badattan getirip, apakur, Palu, Gen, Solhan, Varto, Karlova muhitindeki halka alayan Palolu eyh Ali elinden afi ve Nak tarikatini kabul ederek bu aileye mrit olmulardr (1). Bu halk, eski inanlarm pek abuk unutarak bu mezhep ve tari- katin fedaileri kesilmilerdir. Cibranh airetine bakanlk yapan Suvar oullan, afi mezhep ve Nak tarikatini kabul ettikten sonra, mill varlklann tamamen Islm ve Arap lksne feda ederek, kendilerini taktis maksadiyle, dedeleri olan ahsuvarm ve Dervi Budan aslen Arap ve Seyyit olduklarn iddia etmek suretiyle, kendilerini Cibran airetinden ayr ve stn grm, bu iddia ile kendilerini dier airet eratndan yksek tutmaya ve onlar kendilerine manev ve dar br ekilde balamakta byk ba??.n gstermilerdir. Bu gr btn ilaalar ve airet erat arasnda kklemi, bunlar her eyden nce elylerine ve Nak tarikatinin Arap hrsiyle yryen
(i) Aslen Part Trklerinin ZazE-diimbeli ubesine mensup olan eyh Ali, rivayete gre ilim tahsili iin Badada gitmi, Nak halifesi olarak yurduna dnnce, inci asr hicride tarikatn btn Zaza-dmbeli ubesiyle, Cibran, Hase- nan, ikran airetleriyle Kormano ubesinin dier boylarna alamtr. si eyh Saidin ceddi elan bu adam, Haiti Trk soyundan kinaye olarak nesebin: Arap kumandan Halit bini Velide intisap etmek suretiyle (Halidi) olduunu sylemitir.

umdelerine balanarak Trklklerini, mill varlk ve benliklerini ve z dillerini unutarak, Osmanl siyaseti iinde dou illerinde esen zehirli fikirlere kaplarak, Krtlk ve Krdistan lksn tamlardr. Aada, gelecek blmlerde aklayacam gibi, bu trl ve aslsz fikirlerle zehirlenen bu airet halk, Trklklerini tamamen unutarak H. 1307 ylnda Osmanl padiah Sultan Hamidin tekil ettii Hamidiye alay tekiltna girerek 1200 mevcutlu tane Cibran airet atl alayn kurmu ve bu alaylar kaymakam ve binbalklarna hep Suvar oullan ge - inilerdir. Cibran a.(;iret alaylar, 1914 Cihan Savanda, dou cephesinde byk yararlklar gstermiler ve fakat mill hareket ve uyanma balaynca ve byk Atatrk, mill bir inan ve lk ile meydana kp hilfet ve eriat in temeline el uzatnca, Cibran aalar ve airet halk, din akide ve eyhleri olan eyh Saidin manev tesiri altnda ezilerek, derhal mill ci-

dalin aleyhinde harekete gemi ve en son 1341 -1925 ylnda eyhleri olan Hsnsl eyh Saitle isyan ederek ve bu irtica hdisesinin en bana gee - rek, dnin, eriatin, hilfetin, birer fedaileri kesilmi vegerekten bu adlar altnda asl astan olmyan Krtlk ve Krdistan dvas iin almlard, Uyz yl ncesine kadar trkce konuan ve halis Trk soyundan olan bu airet halk, din telkinat ve eyhlerinin yanl duygularna uyarak bil - memezlikle, mensup bulunduklar Trk milletine ve Trkle kar koymulard. Cibran aireti, yaptklar hatay tez kavram, byk tecil affndan sonra Cumhuriyet idaresinin efkat dolu kollan arasna atlarak, Trklk ve mill birliklerini idrl edip, airet ve ekavet sisteminden hrriyet, adalet ve Trk mill birliine gemi ve bugn Cumhuriyetin yksek idare ve rejimine iten balanmlardr. Suvar oullar, torunu ibili oullan, Araboy, Biliki, Aliki, Memiki, Sincar ve Teymur oymaklarna ayrlan Cibranl aireti, halknn Karlova ve Bulank ileleri hari, yalnz Varto ilesine bal kylerde 35 kyleri alt bine vakm nfuslar vardr. Bu halk, bugn tamamen ifti ve alkan - dr. Ilerkes koyun ve idare sahibidir. Topraklan verimli ve boldur. B Lolanllar: Kadri Kemal Kopn Douda Aratrmalarm adl eserinde verdii bilgiye gre, Lolan aireti, Asyada husule gelen bir kuraklk yznden Mildn drdnc yzylnda ana yurtlar olan Trkistandaki Lolan eh - rinden batya gm bir Trk kabilesidir. Lolan ehrinin harabesi, hlen Trkistanda mevcuttur, H. tarihin 10 uncu yzylnda Vartoya gelen ve ilenin yerli halkndan saylan bu airet halk, Erzincan ve Dersim blgelerinden Vartoya geldiklerini ve Akkoyunlu Trklerin Karabali oymana mensup bulunduklarn sylemektedirler. Bu kabile halk, Vartoda Kalbalkaer, Kasna, * Hrdan boylarna ayrlm, eski rf, det,, inan, tip - ehre, erkek ve kadn adlarnda henz halis Trk vasflarn saklamaktadrlar. tedenberi Trk olduklarn, mill bir inanla bilen ve tarihin her devrinde Trk hakan ve padiahlarna iftilik yapan ve bu sebeple airet saylmyarak, Sultan Hamit tarafndan kurulan Hamidiye tekiltna alnmayan Lolan aireti, aa fasllarda yazlaca gibi, Hamidiye alaylar devrinde Cibranl aknlarndan kendilerini korumak iin silhna sarlarak kabilelerini ayakta tutmya alm ve fakat byk zararlara uramlard. O ada, bu kabilenin aas bulunan Kalbal oullarndan Mehmet aa, Hamidiye alaylarna kar hkmetin nfuzuna sarlmak maksadiyle Varto meclisi idare zalm, girmi, ve yine de, Hamidiye alay kumandanlarnn nfuzlar altnda ezgin bir hale gelmiti. Bu airet halk Merutiyette, byk bir mevcudiyet gstermi, mill mcadele harektnda devlerini yapm, Cumhuriyet devrinde eyh Sait isyannda, mill kuvvetler safnda alm, Cumhuriyet ve Trkle nemli grevlerde bulunarak bu son deneme ile Trklklerini ispat ve yurt devlerini yapmlardr. Lolan aireti Alevidir. Bu airetin bir ksm henz Erzincann Dandik nahiyesi kylerinde oturmaktadr. Lolanllar Erzincan blgesinde iken, Alevlii burada kabul ederek H. 736 ylnda (Alettini - Ertena) tarafndan mritlii tasdik edilen Horasanl Hac Kurey babaya rak hakknda Dalanarak, Alev - Bekta, tarikatine girmilerdir. Oada Erzincandaki airetleri yoklamaya gelen Sultan Alettin, bu Hoiasanl babann seyyitierini resm bir seceresi ile tasdik ederek, Lolan, arek airetleriyle birlikte o civarda bulunan birka Trk airetini daha bu babann tekkesine lokma hakkm vermee

balamtr. Bu halk yirmi yl ncesine kadar Hac Kurey oullarna rak hakk vermilerdir. Lolanllar, Varto merkezinin 8 ve Karaky bucann 11 kynde toplu olarak oturmaktadrlar. Bu airetin Vartodaki nfuslar binden fazladr. C Abdalan kabilesi: Bu kabile halk, Lolanlardan nce Varto kylerine gelmilerdir. Bun- larm Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasann Bingl dalarna adr kurduu alarda, Akkoyunlu Trklerden ayrlarak Hanabdal ile Varto kylerine geldikleri sylenmektedir. . Hicretin 9 uncu yzylnn basnda Varto kylerine gelip yerletikler! sanlan Abdalan kabilesi, toplu olarak Varto ilesinin Bingl eteklerinde kurulan ve bu ilenin merkez bucana bal olan Glkler, Hoan, Kalk adl kyde otururlar. Bu kabilenin bu kylerde be yzden fazla nfuslar vardr. Abdalanllar, Hns, Tercan ilesinin eit ky ve komlarmda dank bir halde yayan iftilerdir. Bunlar, bulunduklar yerlerde kendilerinden seilmi hibir airet aas idaresinde bir topluluk kurmam

ve tarihin her devrinde civar airetlerin boyunduruk ve idareleri altnda, yaamlardr. , Hamidiye alaylar tekiltnda, Abdalanllar, Varto merkezine ve Hamidiye kumandanlarna yakn olduklar iin, Cibran airetinin nfuz - lan altnda skm, yllarca bu airet aalan enirinde al ulardr. Bu zor artlar altnda yayan Abdalanllar, yaplmas gereken Trklk devlerini lykiyl baaramadklar gibi, eyh S:.it isyannda ksmen Alev airetlere katlarak, hkmete yardm ve ksmen asilere katilara!; milliyetlerine hyanet etmilerdir. Bu airet halk, tedenberi ekinci ve koyuncu olarak yaamlardr. Bunlar da Alev ve Bekta dirle*. Son alara kadar sadettan Baba - 'ASansrl Seyyitlerine rak ve lokma hakkn vermilerdir. Bu halk, p-lik- mr itlik c-ihetinden Baba Mansurlulara ve rehberlik ksmnda, ocaklar; banda kalan bir aileye ve ba '.ilan da Kurey Seyyitlerine balamslardr. Varto blgesinde herhangi bir kabile veya airete mensup olmyan tek bi halk ferdi yoktur. Yukarda adlar geen bu kabilelerden baka, yine ile merkezine bal Kovik, Ta, kylerinde, Kimsorlu ve Zatieyh kynde Klavs adl iki kk kabile vardr. Kimsorlu kabilesinin Varto daki nfuslar 400 ve Kavaslarn 200 den fazladr. Sekukler devrinde, Alev olan ve sonradan yine bu tarikatn bir btn saylan Bektalii, kabul eden ve tedenberi kovunculuk ve iftilikle geHnen, KimsorluKimsordu, kabilesinin Van tari ''inin Trklklerini belirtttii Sadeli airetinden ayrldklar ve bun1 arn 300 yl ce Ki ilesine bal Hollol kynden Vartoya geldikleri ve Klavs - Kravahlarn Nabiye ilesi alannda oturan ve rkan Trk olan Karsanl kabilesin - den ayrldklar sylenmektedir. D erkesler: Tarih kaynaklarn Mool, Tatar ve en kknden Trk ve Turan soydan sayd een ve erkeslerin Kafkasyadan gelen kabilesi, bugn Vartonun ahabur, Tepe, Zirink, Aynan, Dodap kylerinde toplu olarak oturmaktadniar. Bunlarn bu kylerde bin kadar nUslan vardr. Snn ve Hanef mezhep olan ve henz kendilerine mahsus eski Trk det ve inai'm koruyabilen erke ve eenler, yaay bakmndan di er airetlerden farkl ve daha medenidirler. Bunlar bu blgede azlk bulunduklar iin zaman zaman airet ve derebeylik usulnn idaresi altnda ezilmi, airetlerin baz det ve buyruklarn kabul etmek zorunda kalmlardr. ek esler, Varto ilcesine geldikten bugne kadar, kendi aralarnda seilmi, herhangi bir aa veya zorbann idamesi altnda toklanmam, her aile bahba-na hr ve demokrat bir ekilde geinmi ve her zaman idareyi hkmetten beklemilerdi. Bunlar, bazen kendi aralarndan kan bir adamn arkasnda devlet hizmetine girmilerdi. ou sanatkr, az ifti ve koyuncu olan bu halk, kendi aralarnda erke, een, Lezgi dilleriyle konuur ve bu her ube de, birbirilerinin dillerini bilmedikleri iin genel kurullarda ve birlettikleri yerlerde trke konuurlar. erkeslerin hepsi de trkeyi z ana dilleri kadar bilir ve her aile ocaklar banda oluk ocuklariye trke konulmay det edinmilerdir. Emekli Miralaylarmzdan M. Iliza, eserinde ok hakl olarak btn erkesler hakknda yle diyor: . Bunlar, umumi yerlerde erkese dillenmezler. Bunun iin mill birlikten ark bir ayrlk gstermezler ve yurda daha ok baldrlar. erkesler, H. 129 i Kars seferinden sonra Kafkas ve Daistandan gerek Vartoya gelmilerdir. Bunlarn bir kabilesi de birka yl sonra Urfadan gelmitir. Bu halk, Yenieri isyanna, hkmete sipahi olarak alm ve daha sonra, Muta beylerbeyi olan Alettin

Paa oullarnn idareleri altmda iki yz kiilik bir atl mfrezesini tenkil edip bu mfreze ile baz airetlerin ekyas takibinde gezmilerdir. erke ve Geenler, airetten saylmadklar ve bu blgede fazla nfuslar olmad iin stibdat Devrinde reya saylm, Hamidiye airet alay komutanlarnn himayesine snarak, onlara hizmet grm, vergi vermi, skk bir durumda kalm ve fakat ahs hrriyet ve akidelerini hi kimseye feda etmemi 'i Merutiyet devrinde hrriyetlerine kavuan erkesler, kendini toplam. eyh Sait isyannda kudret ve kuvvetleri nis- betinde Cumhuriyet idaresine hizmet etmilerdir. E Hormek kabilesi: Atalardan szlp gelen rivayet ve inana gre, Hormekli kabilesi Harzemlidir. Bu ad, yakn alara kadar Huvarzemiyan eklimle konuulurdu. > Bu airetin yal adamlar, soykrm anlatrken: Biz, Huvarzem ah olan Mehmet ahm oullaryz. Eblmslimi Horasan, Nesriseyara kar savap kuvvetten dm, ve kendisine kement atlp tutulaca srada, bizim dedemiz Mehmet ah imdadna yetiip onu kurtarm ve bu dva da sonuna kadar airetiyle 'birlikte Ebl - muslinde alm, Emevileri ortadan kaldrdktan sonra Horasana dnm ve Eblmslim Badatta ehit edilirken, airetimiz Horasandan Erzincana ve oradan Dersim ete derine ve daha sonra Kii ve Vartoya yaylmti.. derlerdi. istibdat devrimler nce, bu kabilenin civarnda olan airetler, bun - lara Horumbeyan, Hormekn ve Huvarzemiyan diye adlandrrlard. Bugn Kii ile Nazmiye ileleri arasndan geen Ki nehrinin kysnda eski Bam k. abasna yakn Horm k adl byk bir ky harabesi vardr. Buras ykarca viran bir hale geldikten sonra son alarda birka evli bir ky olarak kurulmutur. Hormek airetinin Horasandan Erzincana ve oradan Nazmiye ile; sine ve Hormek kyne ve daha sonra Varto ve Kigi ilelerine daldklar, DUgn bu il ve ilelerdeki blgelerde toplu olarak yaayan bu halkn varlndan anlalmaktadr. Bu gereklikle beraber aalarda rneklerini yazacam baz tarih belgeler, bu grlerimi bir kat daha aydnlatacak, ve Hormek kelimesinin aslnn, Harzem ad olduu kendisini gsterecektir. Bu gereklik karsnda bile son alarda bu airetin ilaalar, kendi - lerini Hamidiye alaylarna kar kudretli gstermek ve manevi bir duygu ile aireti eratn kendilerine balatp toplu bir idare kurmak ve kendilerini halktan stn tutmak iin: Evet, biz Harzemli Mehmet ahn ana cihetinden torunlaryz.. Lkin babamz, Hazreti Peygamberin amcas Hamza pehlivann torunlarndan Fermuz ahtr. Bu zat, Eblmslimin ordusunda serdar iken Hazreti Muhammet, ahn kziyle evlenmitir. Biz, bu ikisinin ocuklaryz.. Bunun iin bize Fermuzdan kinaye olarak Fere- at - fero oullar denilmektedir., diye vnmlerdir. Araplarda Fermuz ah adl bir kumandann olmadm ve bu adamn bir Trk serdar olduunu bilmekle dahi, bu iddiann btn inceliiyle yine Trk soyuna doru aktn ve bu airet halknn, aa yukar, otn menkibelerini, durum ve greneklerini elde ettiimiz tarih belgelerle yzletirince, Fero-fereat oullarnn da btn airet halkiyle birlikte Trk bir babadan olduklarn ve bu airetin Mehmet pehlivani Elhar- zeminin oullar olduunu kesin olarak syliyebiliriz. 1928 ylnda Varto ilesi kaymakam olan Ankarah Ramiz Beyin yannda grdmz Harzem tarihinin 118 inci sahifesinde:

Seluk Padiah Alparslan olu Melikahn 1069 - 1072 Mild ylnda, Anadolu fethine memur ettii akrabas, Kutulmu olu serdar S - leyman ahla beraber Mehmet Pehlivani Elharzemi adl bir emrin Er- .zincana geldii ve Sleyman ah Erzincan fethederken, bu zat buraya Bey dikerek batya doru seferine devam ettii ve bugnk Hormek kabilesinin bu adamdan tredii yazlm, bu gereklik meydana kmt. Yine 1928 ylnda Hns ilesinin Algz kynde oturan ve Hormekli airetinden Iiasali boyuna mensup olan Mehmet olu Alinin evinde okuduumuz H. 950 tarihinde yazlm kk bir ecerede: Hormek kabilesinin ilaalar hakknda u yaz vard: iptidas Harzem destinden gelen Mehmet Pehlivani Elharzemi, Erzincan diyrna bey olmu ve sene fi rabilevvel 540 tarihinde Erzenil - rumda vefat eylediinden yerine olu Melik ah Bey olup, kaan Tatar Gelnca olu Cafer ah erisini alup Slbs dana ota kurmu ve Cafer ah, 629, olu Karazeynel 664, olu Beir Bey 701, ve olu Mmin Bey 726, olu Zeynel Bey 769, olu Aynal Bey 804, olu Kara Yakup 835, olu Malhas aa 878, tarihinde fevt olmulardr." Hamailin ait ksmnda, H. 1065 tarihinde yazld anlalan dier bi:: yazda: Alhas aa olu Mustafa aa, 953 senei hicriyesinde vefat edip yerine olu Haydar aa ilaas oldu. Mezburun 1019 tarihinde vefatiyle Hor- mek ilaas olu Gilabiye geti. Bunun anda Hormek aairi yurdundan civara dald. Giilbi olu Fereat aa, kavmini toplad, dedesi Kara Ya-- kup aann klcn kuand, Slbs ehidine kp burada cenk eyledi. diye yazldr. Kk bir hamail eklinde olan bu ecere, 950 ylnda Hormekli Al ~ has aa olu Ali tarafndan yazlmtr. Ondan sonra yazlan tarihsiz ve eit el yazlarnda, ecerenin bulunduu ev sahibinin dedeleri, ecereyi azan Alhas aa olu Aliye kadar gtrlm ve ylece sona erdirilmitir : Mehmet bini Hseyin, bini Muil, bini Kara Ali, bini Salakal, bini Muhammet, bini Mt, bini Glbi, bini Mustafa, bini Ali aa, bini Alhas aa. diye 11 babasm kaydetmitir ki, bunlara Alikn oyma derler. Bu eski ecere ve hamilin dier ksmlarnda cenk ve nusrata ait baz yetler, arapa ve trke dualar ve cin, peri errinden saknmak iin bir ka nsha ile birok trke giilbanklar vardr. Bu kabilenen Trkl hakknda oturduklar yerlerde ve Erzincan'n Silepr bucaiyle Nazimiyenin Civarik, Balik, Hormek kylerinde, yeni den birok canl eserler ve yazl mezar talar gzlere arpmaktadr. Dou illerindeki nesil iin yeni bir eser yazan emekli miralay M. Hiza Birlik ve Dilbirliimiz adn verdii bu eserin 23 nc sahifesinde: Hormik, arkl ve Lolan airetleri soyca Trk olduklarn bilir ve sylerler. diyor. Son alarda Vartonun arik kynde bu airetle beraber birok Trk kabilelerinden bilgi veren bir slle eceresi meydana kt. Bu ecere ilk nce H. 582 ylnda yazlm, ve 628 -1232 ylnda Seluk Hkmdar Alettini Keykubat tarafndan tasdik edilerek, Sultanlk mhriyle mhrlenmitir. Balbama bir kitap dolduracak kadar uzun olan bu ecerenin belirttiine gre: ecerede adlar yazl on iki Trk aireti, Selu- kiler devrinde Horasandan Erzincana, Ban (1), ve Hsn Mansur kasabalarna gelmilerdir. Bu . airetlerin banda Alevlik halifeleri olarak gelen Horasanl Sevyit Mahmudi - Hayran ve ahmensur baba Hsn - Mensur kasabasnda tekke kurmulardr. Sultan Alettin Ban kasabasna gelirken, ahmensurla Seyit Mahmudun olu Haci Kureyi, ve Seyit Ali adiyle anlan Dervi Beyazi, bu on iki airetin aalarm Bamda toplayarak bu seyyitlerden mucizt istemi, bunlardan ah Mensur duvar yrtm, Haci Ivrey ile Dervi Beyaz da frndaki atee girmiler - da (1). Sultan Alettin bunlar bu

mucizelerini ecerede tesbit edip silsilelerini tastik etmi ve bu on iki Trk airetini pliik ve mritlik bak - mmdiin ah Mansurla Hac Kureye ve rehberlik makamnda Dervi Beyaza mrit edip lokma hakkna balamtr. Tamamen ve arapa ve baz yerlerinde trke ile kark bir yaziyle yazlan bu byk eceredeki Sultanlarn resm mhr ve yazlarna baklrsa: Sultan Aettinden bir asr sonra Osmanl Padiah Orhangazi, bu ecereye ikinci bir erh ekmitir. Bu erhte, ecere sahiplerinin soylarndan ve yerlerinden bahsedildikten sonra: Mce.ideden hazihi eeeretn fi semane meti-mite', ve fi vakti lifeila Badad, Abdullalil Tayyip, fi vakti zlillhi slm, biismihi, Sultan Orhangazi." Bu erhten sonra Osmanl Padiah Murat Han, Ban kasabasna gelip buradaki Trk airet aalriyle ecere sahiplerini huzuruna alarak, ecereye nc bir erh ekmitir. Tasiikten sonra ecerede yle denil- mekterdir: Ve min Hazihi elsilsileyi elerifii feridil - dehir, vehidil-asr, el- seyyit eyl Mahmudul - halli, fi vaki i Sultan Murat Han, ve zuhuru kera- metihi, kerameten sahihan. Mehuran fi huzuru Sultan Murat Han. Dai - retn bilnrilkesir. Fi kasabati Ba m. Sultan Murat Han, Ban kasabasna gelirken burada tarikat rehberi olan Dervi Bayaz oullarndan Ali Uyyun adl bir zat gsterdii liyakatten doay kendisine anakeur ovasm vakfederek bu ovamn Ab-tahhur kynde namna bir tekke afi2 r. Bunun irin ecevde su metin vardr: Elmalfm velmeur Dervi Beyaz veledi lem. Ali - Uyyun mkay- yedu filkiitgi biltkjyeti elmstemi memaliket apakur Abi-tahhur. Bu ecerenin Sultan Alettin tavaf*nd: n tasdik edildii ada, Ban kalabasnda ecere sahipleriyle birlikte Sultan-n huzuruna gelip eceredeki babalara mrit denen on iki Trk aireti iinde Hormek kabilesinin o nl'da bas olan Caferin de ad vardr.. ecere 1 airetleri yle vasflandrmaktadr: 1 Cafer min kabileti delisenler. elmusamma kse da. sml Slbii sen C 2). Bilkab Hu re m began. 2 Tevmur. Min kabileti aTn. Elmsarama burkent budan. 3 Hseyin Min kabileti Ba-ilyas Elmusamma Han var. 4 Muhammet Min kabileti Mill. Elmusamma Bozkr. 5 Abdullah Min kabileti zol. Elmusamma ayak blakab iki blk. * 6Ali. Min kabileti Haydar. Elmusamma Bedirkan. Yulakkabu karavel. 7 Mustafa Min kabileti Karsan. Elmusamma haner dik. Yulakkabu az. 8 brahim Min kabileti Ll. Elmussamma bayi-kara yulakkabu yrk uzun. 9 Mahmut Min kabileti akr Tahir. 10 Muhammed min kabileti Dada. Brek uzun, lbtidas bucaktan gelmedir. 11Yusuf min kabileti zor veliyan. Elmusamma duvardelen. 12 Abbas min kabileti Merdis. Elmusamma klh dik. Bu ecerenin verdii bilgi de: o ada Hormek kabilesi lkabnn Hurum - bega eklinde olduunu gstermektedir. Azerbaycan yaknlarnda Harzem Trklerinin konduklar bir ova vardr ki, buraya Iiurum-dz ve bu ovadaki Trk aalarna da Hurum
2 Ban Karakocan ilesinin imalinden geen ve Dersim dalan eteklerin de bulunan Kigipiri nehrinin geni bir vadisinde kurulmu pek eski bir Trk eh ridir. ecerenin anlattna gre byk bir kasaba olan bu yerin, yn enkazlarj- iinde imdi kk bir ky vardr.

beyleri denilmektedir. Bu kabile halknn bu ad altnda Slbs eteklerine gtkleri ihtimali vardr. ecerenin toplu olarak verdii bilgilere baklrsa, Seluk hkmdar Sultan Alettin, tasavvuf ve alevlie byk bir nem vermitir (1) ve tarikat halifeleriyle birlikte Hicretin yedinci yl balarnda dou illerine gelen birok Trk airetlerini okam ve onlardan faydalanmtr. O ada Erzincan ve Ban kasabalar arasndaki verimli yerlere yerleen bu Trk oymaklar, sonradan Osmanl Padiah Orhangazi ve Sultan Murat tarafndan bile himaye edilmi, ancak bunlar Yavuz Sultan Selim anda aada gelecek blmlerde aklyacam gibi, bu verimli ve ak yerlerdi n kap Dersimin karanlk dalarna kamlardr. Bu ecerede adlar yazl olan airetler, bugn bildiimiz, pirlik bakmndan bu babalara balanmlard. zol, Hayderan, Karsan, ahveliyan, Arili, adili, Milan ve iki karde kabile olan Hormek ve Hran airetleridir. Dier airetin hangileri olduu bilinmemektedir. * . Yukarda sraladmz tarih kaynaklar, toplu olarak gzniine al- n'rsa; ecerede ad yazl olan Cafer, Mehmet Pehlivani Elharzeminm to- . rumdur. Caferin Erzincann Sile'>r bucamdan gerek, o ada Ban kasabasna bal bulunan Slbs da eteindeki Hormek, Balk ve Civarik
(:) Sultan Aleddin, o ada Sahmensura ayr bir ecere vermi, halen Malazgirt ilesinin obak kynde Seyyit Cafer oullan yannda olan bu ecerede yine bu on iki Trk airetinin adlar vardr. Bunlar: Hiran aireti Caferin kardei olan Al-dost oullardr. Kogiri ve zol airetlerinin de Hormekli ile bir bovdan olduklar sylenmektedir. Hiran aireti Mazgirtin Mohundu bucann yirmi kynde oturuyorlar.

kylerini yeniden kurduu sylenmekte ve bu cihet Algz kynde bulunan ecereden anlalmaktadr. Silepr bucanda Mehmet Pehlivaninir kurduu byk ky, Dalay ve Savek adl ky vardr. Bu kyler halen Hormek airetinin Alikn kabilesiyle meskndur. Cafer ve kabilesi, Ban civarndaki kylerde oalm, aa blmlerdeki tarih olaylar arasnda akladm g-ibi buradan paralanp Kii, Varto, Refahiye ve Kuruay ilelerine dalmlardr. Mehmet Pehlivanm Erzincanda ne kadar kald ve burada ne gib iler grd hakknda elimizde hibir tarih belge yoktur. Yalnz Erzincann Kutulmu olu Serdar Sleyman ah tarafndan zaptndan bir asr sonra, Ali Menkekle, Seluklerin elinde dolandn ve nihayet Selu Hkmdar Kl Arslan olu Sleyman ah, 1181 - 597 tarihinde Erzin - cana gelirken, kardei Mugissddin ve damatlar Menkek olu Fahret tini Behram ah ile birleip, topladklar bir ordu ile Erzurum meliki, Melek ah bini Muhammet zerine yryerek Erzurumu Melik ahm elinden aldklarm, Erzincan tarihinin 38 inci sahifesinde okuyoruz. Algzdeki kk ecerenin verdii bilgide": Mehmet Pehlivan Elharzeminin 1121540 ylnda, Erzurumda vefat ettii ve yerine olu Melik ahm Bey dikildiini kaydettiine gre: Mehmet Pehlivanm Erzincanda, Menkek oullar tarafndan bastrlarak buradan Erzuruma gelip Bejdik kurduunu ve burada ld, ve sonradan . valilii elinden alnan adamn Mehmet Pehlivan olu Melek ah olduu tahmin edilmektedir. Yine Erzincan tarihinin verdii bilgiye gre 1211-627 ylma kadar Erzurum AliMenkekle, Seluklerden Rkneddini Cihan ah elinde kalm, Rkneddin, Harzemli Cellddine yardm ettii iin, Aiettini Kev- kubat, Erzurum'u bu tarihte Rkneddinin

elinden alarak lkesine kat - mt*. orik kyndeki byk ecerenin 1212-628 ylnda Seluk Sultan Alettin Keykubat tarafndan tasdik ve mhrlendiine ve bu ecereye Melikah olu Caferin ad getiine gre, Caferin babasndan sonra Erzurum ve Erzincandaki kabilesini alarak Ban kasabasna bal olan Slbs dann eteine gelip Hormek, Civarik ve Balk kylerini yeniden kurup arkasn bu sarp ve yaln da*a dayamak suretiyle .hayatm kurtard ve 'Sultan Alettin bir mddet sonra Ban havalisindeki airetleri yoklamaya gelirken, o gn, Horanekli kabilesinin ba bulunan Caferin adn bu ecerede kaydettii anlalmaktadr. Tamamen Trk olduklarn yukarda gsterdiimiz tarih belgelerle sabit olan bu airet halknn, hangi zorlamalar altnda Ban blgesinden paralanp Kii ve Varto ve dou illerinin dier kesimlerine daldklarn, aa blmlerde yazacamz tarih olaylar arasnda aklyacam. Ve bu blmlerde gstereceim resm kaytlardan bilindii gibi, Hormek halk tarihin her eit devrinde Trk olduklarn bilerek mill birlik ve b-

tn itil; en ayrlmadan zaman zaman, dou illerinde esen herhangi yabanc fikir ve cereyanlara uymadan, bir Trk kyls ve iftisi olarak yaam ve istibdat devrinde Hamidiye aj^ylarmm stn kuvvet ve saldrlar karsnda bin trl zorluklar altnda saysz can ve mal kaybna uradklar hlde, hrriyet ve cesaretlerini kaybetmeden yllarca kara kuvvet ve istibdatla arpm, merutiyet devrinde ve Birinci Cihan Savanda vatan cephesine koarak kanlarn dkmtr. Bu Trk halk, byk kurtarc Atatrkn yurt ve ulus uurunda at mill mcadele lksnde dou illerinde Trklk ve Cumhuriyetin fedaileri kesilerek eyh Sait isyannda Varto ve Kii blgelerinde, henz asker kuvvetlerimiz yetimemiken, haftalarca karl bellerde asi kuvvetlerle arparak byk yararlklar gstermi ve en son asker mfrezeler enirinde mill devlerini sona erdirmilerdir. tedenberi kltre bal bulunan ve bugn ou okur-yazar ola Hormek halknn Varto ilesinin stran bucanda yirmi bir kyde, 5000 den fazla nfuslar vardr. Airet sisteminin mevcut bulunduu alarda, gerek Varto ve gerekse Kii ile dier kesimlerde bulunan bu kabilenin topluluunu Kara Yakubun ahfadndan olan Fereat - Iero oullar idare etmi, bu aile Hormek kabilesinin ocak bas saylmtr (1).

(i) Fereat oullar Vartoya gelmezden nce bu iledeki bu kabileyi bir miiddet Sormamdt oymandan orteyur, ve daha sonra Hasanhan Ali oullan idare etmilerdir.

i,
\

BLM: V

Selukler ve Ilhaler Devrinde Doa illeri, Dersime Snan Trk Airetleri ve Hormek Kabilesi Hasor Trk'lerinin dou illerimize yaptklar akmlardan sonra Horasan ve Niaburda kuvvetlenen Seluklerin ilk hkmdar Sultan Turul, 10ri M. tarihinde dou illerimize kuvvetli bir ordu ile gelerek Malazgirt kasabasn muhasara altma almtr (1). B adan sonra, Seluklerle Bizasllar arasnda dou illerimizde arkas kesilmiyen savalar balam ve en son, Seluk hkmdar Al arlar, 1072 M. tarihinde Bi'ans ordusunu Malazgitte yenerek Bizans imparatoru Romnrosu esir etmitir. Bu tarihten sonra Selukler, btn dou Herini ellerine alarak Anadoluya akmlardr. Suriye ve Filistini istil etmilerdir. Alparslan olu M likahm Anadolu fethine memur ettii akrabas Aitulmu'; olu Serdar Sleyman ah, 1072 Mildi tarihinde Erzincandan Anadoluya gemi, byk ordusuyla Anadoluyu BizanslIlardan temizliye- rek 1093 M. tarihinde znil ehrinde Rum Selukleri hkmetini kurmutur. Bu hkmet birka yl sonra btn Anadolu ve d >u illerine tamamen hkim olmutu. Bu ada, dou illerinde. Danimendler, Menkek oullar, Seluk ve T utrzemilerlerde ve trl Ouz boylarndan birok Beylikler vard. Sel- ukler idaresinde F: 2 olan bu Beyliklerin merkezleri, Sivas, Erzincan, Er::u- m ve Diyarbakr ehirleridir. Van

ve Btlis blgelerinde dal Trklerin Halt soyuna mensup Kurt-baba, Baba-krdiler, bamsz birer derebeyi halinde varyorlard. apakur, Motki, Sason gibi sarp dalarda. Part Trklerine mensup Dmbs li-Zaza kabileleri bulunuyordu. Bu srada Horasan ve NKaburdan ve Trkistandan kalkan birok Trk boylar, Ak ve KarakoyunUlar, dou illerimize akn geliyorlard. Bu adan sonra, dou illemizde cereyan eden tarih olaylar ve Selen' Su'taniarmm o giinkii durumlarn, yukarda yazdmz Hormek kabile fasm 'a k'smen aklamtm. Dier ksmn da tarih olaylar srasiyle koval yacam. ________________________
(i) Ahmet Refik Tarihi. Cilt 6, sahfe 270.

Seluk Sultanlar din! ve mill tir duygu ile, batda, Ehli Salip ordu- arivle yllarca kahramanca arpp Avrupa milletlerini hayret ve dehetler iinde brakrken, dier taraftan Trk birliine ve Trkn mill akide v nanelerine bal olarak, dou illerimizdeki Trk halkna kar iyi davranmlardr. Dou illerindeki Trk beylik ve airetleri, bu devletin sayesinde yabanc saldrlardan kurtulup istiklline kavutuklar gibi, Trk is Horasandan bu illere gelen Alev ve Trkmen airetler de, Seluk nlarndan ve en ok Alettini Keykubattan himaye ve kabul yzn :rur*ji(ilerdi. Yukarda gsterdiimiz tarih bir ecerenin metnine gre, Su itan Alettin, Horasandan gelen bu Trk airetlerini bizzat tefti ede, bilim, tasavvuf ve tarikatilie kar byk bir ilgi gstermitir. Bu tarih ecerede adlar yazl bulunan on iki Trkn aireti Dersim ve Erzincan civarndaki da eteklerine yaylmlard. ecere ve Algz Y-' /ilinin kaydettiklerine gre, o ada Hormek kabilesi, Erzincann Si.>ir bueaiyle, Nazimiyenin Civarik, Hormek ve Balk kylerini kurmu- . Hormek ilaas Cafer, H. 629 da Hormek kynde lmt. Seluldler devrinde trke ve Desimin iine girdikten sonra da Zaza Va konumaa balayan Trk airetlerinin, o ada hangi zorlamalar altnda geni;- ovalan brakarak Deisim ve dou dalarnn sarp blgelerine ekildiklerini aratralm. Tarih incelemelerden bilindii gibi, Seleukler, Horasandan dou ille- V gelen bu Trk airetlerine iyi yz gstererek kendilerinden faydaland .-.U lr. Moollarn dou ille-ine akmlar balaynca, bu airetler Mo- m saldrlarn^ uiam, onlarla arparak paralanm ve kendile - '-ini kurtarmak irin Dersimin sarp da eteklerine kp burada kendilerini kurta klan gibi, zaman zaman, Mool ordusunun yollarn kesere!, almlardr. Bu srada dcru blgesi, yayk gibi alkanyordu. Moollar, 628-1212 iarihinde serhatlerden Dersim ve Erzincan ve Sivasa doru akyor, zaten dikmek zere bulunan Seluk Devletini paralyarak, nlerine geen Trk airet ve bevli lerini ykp geiyorlard. Bu srada Erzincan, Ea'zunm, Palu ve havalisinin ovalarnda ve da eteklerinde bulunan saysz Trk airetleri b salg nlan kurtulmak iin, en ok Dersimin kuytu meelerle >: ,1u alama, Erzincan civarndaki dalk araziye kap snmlarda. Er i rican ehrinde bulunan birok oymaklar, bat Dersime dolmulard. Ayna yl iinde. Moollar tarafndan saldrya urayp Diyarbakra doru ka an Cellettini Harzemah, Palo ilesinin Oh i bucanda, orann yerli halk olan Dmbeli Za7alar tarafndan ldrlm ve bu hdiseyi haber alan Dersim eteklerindeki Trk kabileler, Paloya inerek Cellet - ' ;nin intikamn alnr ve cesedini alp Dersim dalarnn yce bir nokta - sn da o'an bir dan bana defnedip bu trbeye (Sultan - baba)

adna ver- ; nilerdir. Erzincan Tarihi; 46 nc sahifede bu olay yle anlatr: Cellettin: Dersim tarafnda Krt ekiyas eline dp soyulmu ve ldrlrken, haydut Krde adn syleyip hayatna dokunmazsa, "an yapacan vdetitir. Bu vait zerine Krt, Cellettini adrna , rp, karsna muhafaza etmesini syler. Kendisi daa, at aramaa gi ier- ken, bu esnada adra elinde karg, bir krt gelip, (Bu Harzemli kim ye ldrmyorsun?) der. Kadn da, (Kocam aman verdi, nk. Sultandr.) cevabn verir.. Krt, (Bunlar benim kardelerimden birini ld' ler ve o, bundan ok kymetli idi.) der, elindeki kargy vurur ve yle vurur ki, kinciye lzum kalmaz. Cellettin yere serilir. Sonra Dersim!i-?r Cellettin'e acyp mezarna bir trbe yapmlar, eln oras Zazalarca zi yaretghtr. Ve pek mukaddestir. Ve Sultan baba namiyle tesmiye edilir (1). 641 -1225 ylnda Seluk Hkmdar Mugissddini Keyhusrey ?i- vasm Kseda mevkiinde Moollar yenmi ise de, ard arkas g-eln Mool akmlan bir trl durudurulamamtr. Mgissiddini Keyh: v 644 -1228 de vefat etmi, dou illerimiz ve Erzincan, tamamen Mo eline dmtr. 657-1259 ylnda Mool Hkmdar Hlg, her yandan Anadolu'ya basknlar yapm ve Erzincanda olu Yemutu vali dikerek Trk boylar. .sonsuz zulmler yapm, dou illerindeki Harzem, Seluk ve dier Trk airetlerinden canlarn kurtaranlar dou illerimizin yksek dalarna, Dersim, Akada, Mara ve Sivas havalisinin sarp yerlerine snmla:: r. Rivayete gre, Yemut, Dersim Trkleri zerine bir ordu gndermi, >u ordu iki ayNazimiye civarnda, buradaki Trk airetlerle arparak bna- n elde edemeden geri dnmtr. Moollarn korkusundan, dou illerinin yksek dalarna ve Dersim blgesine Trk halknn snd o alarda idi ki, tarikatini Trk b y : n arasnda salamak iin Niaburdan kp gelen Hac Bektai Veli, 680 - 1264 de Erzincandan geerken, bir halifesini Dersime gndermi., buradaki kabileler, t Horasanda iken Alevilii kabul ettikleri iin bu tarikatn btn bir z olan Bektalii sevgi ile karlam, Hac Bektaa mrit olup rak hakkn kabul etmilerdir. Bu ada Dersim dalarnda bulunan btn Trk airetleri, Tirke konuuyorlard. Bunun iindir ki, Alevilik ve Bektalikteki trke, gi - bank, nefes ve yini cem kaidelerini abuk bellemi ve onlara katsa. r mevki vermilerdi. Bu halk, Yavuz Sultan Selimn devrine kadar ar leri olan trkeyi aile ocaklarnda konumu ve bu adan sonra Osmani
i) Bu tarihi yazan vali Ali Kema, o alarda bile Ders:mde sman Tr'c- ieri Krt gstermee almaktadr. Bu halkn o ada trkre konutuklar, C ... lettine taktklar Sultan-baba adiyle saittir. Cellettini mukaddes bilme; ona tapmalar bu gereklii aydnlatmtr.

F: 2

padiahlarndan grdkleri ktlk ve yoketme karsnda, kendilerini yaba i c! sanarak, ve Palo blgesindeki Dmbeli Zaza airetlerle temasa gele- T u l : bunlardan Zaza dilini renmilerdi. Dersindiler bu dil halitesine saysz miktarda eski trkelerini kartrp konumulard. Dcu illerinin Moollar, lhanler, Ak ve Karakoyunlu Beyler tarafndan elden ele getii, Hicretin 7 nci yzylnn sonlarnda, Anadoluda olduka kuvvetli olan bir Osmanh Devleti kurulmu, Osmanhlar, lkelerini : asileterek dou illerimize doru geliyorlard.
'

J BLM: VI OsmanlIlar ve Akkoyunlular Devrinde Dou illeri ve Dersim Hicretin sekizinci'yzylnn balarnda Osmanl Devleti, Anad 1 da gittike 'artan bir varlkla lkelerini geniletirken, dou illerimizde Erzincan ve Erzurum, Illanler tarafndan idare ediliyor, Alkt, Diyarbakr ve Mu blgelerinde ve dounun dier illerinde airetlerini idare - ve birer derebeylik halinde yayan, eit Ouz boylarna mnsup Trk kabileleriyle, Ak ve Karakoyunlular vard. Karakoyunlular H. 777 ylnda Musulu ellerine alarak orta l ir hkmet kurmulard (1). Akkoyunlulardan Kara Osman, H. 801 tarihinde Azerbaycan, Mardin. Diyarbakr ve Erzurumu eline geirmi, Erzurumda Trkmen Beylerinden skender bini Kara Yusufla yapt muharebede katledil itir. : mddet sonra Kara Osmann olu Cihangir, Erzurumu zaptederek ! met srmtr (2). 744 -1328 tarihinde Ilhanlerin Erzincan valisi bulunan Alettir r tena ile Cobaniler beylii arasnda Sivas - Erzincan hududunda iddetli bir muharebe olmutur. Bu savata Dersimdeki Trk airetlerinin bir ksm,. Alettine yardm ederek obaniler valisi eyh Hasan yenmilerdi Bu srada dou illerinin btn kesimlerinde oturan Trk boylan arasnda Bekta tarikati genilemee balad gibi, orum, Yozgat, Amasya, Tokat ve I Anadolunun Trk kabileleri iinde sratle yaylyordu. H. tarihinde Osmanl Padiah Orhangazi, Amasyada Hac Bektai Veli ;ie grerek, Bektai tarikatini kabul edip askerini Hac Bektaa ta'ktis- ettirmiti. Hac Bgkta, Padiahn yeni kurdua orduya Yenieri adm takmt (1). Hac Bekta, bu suretle tarikatini dou ve bat Anadoluda kkletirdikten sonra 737 - 1321 de Krehirdeki tekkesinde vefat etmitir. Bektai tarikati kinci Beyazit devrine kadar Yenieri ordusunda, Anadolu kylerinde ve stanbul saraylarnda kutsal bir tarikat olarak yaamt. 803 -1387 tarihinde dou illemize doru Aksak Teymurun ordular akma balamt. Dou illerimizin kuzey blmlerinde bulunan birok Trk boylar ve Akkoyunlu airetler, Teymurun ordusu nnden kaarak Dersim blgesine ve Sivas taraflarna gelmilerdi. 804-1388 tarihinde Ankara ovasnda Tevmurla Yldrm Beyazt arasnda yaplan byk savata, Osmanl ordusu malp olmu, Teynur urad yerlerde Trk kabile ve boylarnn zerine btn arliyle k- mtrt. Bu ada dou illerimizin eit yerlerinde ve doudaki airet ve beylikler arasnda savalar balamt. Bu srada, Dersim'deki Trk airetleri birbirine karm, Nazimiye civarnda bulunan Horrneklilerle Hayderan ve Alan airetleri arasnda etin boumalar olmu, bu3 ada Hormek ilaas, Caferin
3() Eu airetler Selukiler devrinde dou illeine gelmilerdi. Balaban aireti yarm asr nce Dimetokadan gelmilerdi. Ahmet Refik, cilt 6, Osmangazi. Kumandan Balaban.

torunlarndan Kara Yaku imi. Kara Yakup, birok yararlktan sonra dou Dersim kabilelerini idaresi altna toplam, lbeyi unvann alarak H. 835 ylnda lmtr (2).

Balabanckta bir kale ina etti. Balabanlar Trktr, Dimetokadan. gelmitir. Erzincan tarihi, sahife 195.

Teymurun ordular, dou illerinden ve Anadoludan ekilince, bu iller birbirleriyle arpan trl Trk idare merkezleri altnda alkalanm ve dou illerinin hkimiyeti yine Akkoyunlularn eline kalmt. Dou illerindeki Akkoyunlu idaresi 878-1462 tarihine kadar devana etmi. bu tarihte Osmanl Padiah byk Fatih Sultan Melmedin ordusu, Erzincann yanbandan geerek Tercan ovasna inmiti. Ayn ylda Bayburt :l;esinin Otluk - bel nam gediinde Fatih ile Akkoyunlu Hkmdar Uzun Ilasan Han arasnda yaplan tarih savata, Haan Han yenilmi ve bu blgeyi Osmanl ordusuna terketmiti. Uzun Hasanm vefatndan sonra yine Tebrizdeki Akkoyunlu Sultanlar, frsat bulduka, dou illerimize akn yaparak buralarn idaresini ellerinde bulundurmaya alrlard. Diyarbakrda Uzun Hasann olu Yakup Bey hkimdi. Halil bey, Tebriz tahtna cils etmiti. Yakup bey, kardeini ldrerek, H. 896 da Tebriz tahtna kmt. Bu devletin son hkmdar olan Mehmet Mirza ibni Yusuf bey, ah Ismaili Safav tarafndan yenilerek ortadan kaldrlm, ah smail, 9081492 tarihinde Akkoyunlularn Diyarbakr ve Tebrizdeki hkmetlerine son vererek Tebriz tahtna kmt (1). ah smail, randaki Akkoyunlu tahtna getikten sonra, H. 909 ylnda byk bir ordu ile dou illerimize inerek Erzincan ovasna kadar gelmiti. ah smail dou illerinden geerken Trk ve Trkmenler, kimi kendisinden kayor ve kimi kendisine itaat ediyordu. B ada Dersim airetleri pek seyrekti. Ancak Moollar anda Dersime sman yirmi kadar Trk aireti vard. Bunlar da aralarndaki kavgalar yattrp, al smailin herhangi bir. saldrna kar koymak iin geitler tutmulard. al smail, dou illerindeki Alevileri ve en ok Dersimdeki kabileleri kendisine doru ekmek iin, syledii birok trke deyileri, gvendii kimselerin aziyle Dersime sokmaa alyordu. Dersimdeki Hac Bek- ta halifeleri, ah smailin, Hac Bekta tekkesini tanmadn ve onun. Hac Bektatan icazet alan Osmanl Padiah ikinci Beyazda hasm olduunu ileri srerek, halkn ah smaile uymasna engel oluyorlard. Alevilik kaidesi zerinde sylenen, ah smailin o gnk deyilerinde Hac Bektatan bahsedilmedii iin, halk Bektai halifelerinin szlerine ina- mvordu. ah smail Dou illerinde yarm bir hkimiyet kurduktan sonra, Tebrize ekilmiti. Bu srada Osmanl Padiah ikinci Beyaztt. ah smail, bir taraftan padiah ile ho geinmek isterken, dier taraftan Trk dilinden konutuu z trke, deyi, nefes, koma, glbenk ve alevilik yini cem trklerini, dou illerine ve Anadolunun ilerine kadar yrtr, Trkn bu mill inan ve tarikati zerinde Trk topluluunu ve btnlnn bandan kendisinin bulunmasn arzu ediyordu. . Sultan Beyazit, ah smailin saltanat ve hkmetinden endie duyduu halde, alevilie temayl gsteriyor, H. 915 ylnda Hac Bekta tekkesi ikinci pri olan Balm Sultan stanbula ararak kendisinden (nasip) alyor ve bu suretle Yenieri ordusu zerindeki sevgisini ve bektailii kkletirmee alyordu (1). Hatt ah smailin kard bu trke deyi ve nefesler, Yenieri ordusunda ve stanbul saraylarnda ve Bektai tekkelerinde vecitle oku - nurken, bunlara kelle kesilir ve niyaz edilirdi, ikinci Sultan Beyazt, Balim Sultandan nasip alrken, ah smail hakkmdaki phesini aklamaktan kendisini alamam ve Balim Sultan bu phenin yersiz olduunu ve ah smail'den kendisine zarar gelmiyeceini beyan etmiti.

Gerekten, ah smail, Sultan Beyazida ve Osmanh hkmetine kar ili bir saltanat ihtirasn gtmyordu. Onun btn maksad, Cafer ve Alev tarikat ve mezhebini Trkistan, Iran, Azerbaycan ve dou illeriyle I Anadoludaki Tr dere alamak, manev bir saltanat veyahut Trk topluluuna byk bir hizmet yapmakt. al smail elinde tuttuu lke ile urayor, Trkistan ve douya doru geni ; [emek iin zbek ve dier Trk hkmetleriyle arp) on: . idaresi altna alyordu. Onun Osmanl topranda arad siyas bir hak yoktu. Hatt bu toprakta olan ve kendisine bal bulunan airet ve beylerin Sultan Beyazda ittaat etmelerini temine alyor ve padiaha yazd mektuplarda ona Baba, diye hitabediyordu (1). Bu srada, dou illerinde birok Seluk, Harzem, Ak ve KJarakovun- lu airetler ve Elzda Zlkadir oullar ile Van, Beyazt ve Bitlis blgelerinde Halt soyuna mensup Lohorto dal Trk beyleri vard. Yakn ada Trkistan ve Horasandan gelen Trk ve Trkmen airetler a rasn d.- Alevilik - Bektailik kkle misken, Lohorto airetleri arasnda Badat voliyle geen afi ve Naki tarikati yaylyordu. Bu tekiltn banda Mev- lna Idrisi Bitlisi ve Kadir eyhleri vard. ah smailin dou illeri ve Anadolu zerindeki manev basks, 9201504 ylma kadar srmt ve bu mddet iinde ah smail ile ikinci Be - yazt, ho geinmiler, fakat Trabzon valisi olan ehzade Yavuz Selim, ah smail'i ve ilii ekemiyor, babasnn bunlara dost olduuna kzyordu. Ve H. 909 tarihinde hkimi Zlkadir olu Alddevle kz Benli Hatun iin, Zlkadir hkimini tedibe gelen ah smailden almak iin Trabzon- dan Tebrize dorularak, dou illerini ve baz Alev airetleri inemiti. Babasnn vefatndan, stanbuldaki Osmanl tahtna geerek ah smail, ilik, Alevilik ve Bektalii ykmaa karar vermiti. Yavuz Sultan Selim tahta geerken, ah smailin elisi Zeynel Han karm, bektailii drmek iin Konya Mevlna tekkesini ve mevlevlii limaye ederek, ehli snnet akidesini kuvvetlendirdikten sonra ie balam ve byk ordusiyle Anadoludan dou illerine doru harekete geerken, Yozgat, Sivas Tokat blgelerinde urad alev ve bektaileri kltan geirmi, Erzincan'a yetiinceye kadar krk bin Trk ldrmt. Gerek Yavuzun ate saan klcndan korkarak Sivas, Kayseri ve havalisinden, ve gerekse Erzincan ve Erzurum arasnda bulunan eit Trk airetleri, bu salgndan kurtulmak iin Sivas dalarna, Mara ve Akadalara ve Dersime snmak suretiyle canlarn kurtarm oldular. Bu srada bat Dersim de, dou Dersim gibi Trk airetleriyle dolmu bulundu. Tercan ve Erzincan civarnda bulunan arkl, Lolanl, ahdeli, Aslanua, Balaban airetleri Dersime kap canlarn kurtardlar (1). Yavuz Sultan Selim, Yenieri ordusundaki bektaileri ve urad yerlerdeki alevileri ldre ldre, Erzincana ve oradan Azerbaycana geerek 1504-920 ylnn 22 austosunda ah smail'in ordusiyle kar karya geldi. Tarihin her zorlu denemesinde zaferini en baa yazan Trk ordusu ve kahmaran Yavuz, bu'enkte Iran ordusunu yendi. Yavuz Sultan Selim, ah smaili takip ederek rana girdi ve bir k, Tebrizde kald. Ertesi yl Bayburt ve Kelkit yolundan Erzincana dnd Yavuzun dou illerden geii sralarnda, Beyazt, Van, Bitlis bkelerinde oturan Kurt-baba Babakrtlerin airet reisleri, Mevlna ldris Bitlis- nin nderliiyle padiaha teslim oldular. Yavuz, bunlar iyi yzle karlya- rak ve onlar ranilik ve ilie kar kuvvetli bulundurmak

iin, bir takm derebeyliklerine ayrarak geni imtiyazlar verdi. Yavuz, Trklkte mill birlik aramad iin, soyca Trk olan bu airetlere o gn Krt adn takm ve dou illerimizin bir ksmna Krdistan diye gemiti. Tarihimin, dah Trklere ait ksmnda belirttiim gibi, Lohorto Trklerinin Kurt baba kabilesinden olan bu airetler bu karanlk daarda z trkelerini ran ve trl dillere kartrp Kormano dil yn ile konutuklar zaman, trke kelimeleri bu bozuk dilde daima ge konumu, kurt - baba kelimesini sonradan baba - krdi eklinde telffuz etmilerdi. Yavuz bunlar snn, afi ve kadiri grnce, sevinmi ve bunlar alevilie, ve trkle kar hasm gstermek iin rklarm sormaya lzum grmeden, onlara Krt ve illerine de Krdistan adn takmt... Bu airet- ierin nderi olan Mevlna drisin de iine yaryordu. O, bu adla bir camia altna alp afi mezhebine soktuu bu mritleri iin, bir nevi istikll te - min edecek ve onlar kurduu tarikat zerinde kendisine balyacakt. Yavuz, Erzincanda iken Kii ve Bayburt beyleri, bu kasabalardaki muhkem kalelerin anahtarlarn getirip, kendisine teslim etmilerdi. Ya - vuz, Erzincan ve Dersim havalisindeki alevilerin zerine btn arhiyle basmt. Yukarda yazdm gibi, bu civardaki airetler artk bu blge - lerin sarp dalarna ve Dersime kamlard. Dersim airetleri, kendilerini korumak iin dalarn dar geitlerinde, Yavuzun ordusunu karlad- ar. Yenierilerin isyan, Yavuzun bu arzusuna engel ve ordunun geri ekilmesine sebebolmutu. Yavuz Selim, bir taraftan ilii ortadan kaldrmak iin Iran devletini sk bir bask altnda bulundurarak bu vesile ile i ve dou Anadoludaki alevilik ve bektailii ve alevileri yok etmee alyor, dier taraftan byk bir ordu ile Msra inerek ehli snneti kuvvetlendirmek ve byk bir slm imparatorluunu kurmak iin hilfeti Msrdaki Abbas halifesi dkntsnden zorla alyordu. Osmanl Padiah Orhangazi, Birinci Murat, byk Fatih ve ikinci Beyazt devrine kadar Trklk, mill bir akla ak yor, devletin dil, kltr ve resm ilerinde z trke treler yryordu. Yavuz, hilfeti Msrdan aldktan sonra, bu siyaset tamamen deimi, devletin resm diline arap ve acem lisan ve Anadolunun her tarafna bir fkh ve eriatilik girip yerlemiti. Yavuz, bu tarihten sonra, Trkn z dil ve edebiyatna kar etin bir yoketme siyasetini gtm, Alevilerin ve Trkmenlerin kfir ve dinsiz olduklarna halk inandrm ve bunlara Kzlba adn takarak onlar snn Trklerin karsnda kanl bir dman safna yerletirmiti. Bu yzden dou illerimizdeki snn ve alev Trk airetleri, asrlarca birbirlerini krp geirmilerdi. Yavuzdan sonra, tahta kan btn Osmanl padiahlar, Yavuzun snn ve kzlba diye iki partiye ayrdklar dou Trk airetlerinden daima snnleri himaye ve takviye ederek, onlar alevlere ve hatt birbirlerine saldrtm ve Yavuzun dou airetleri zerine bir ismihas olarak brakt Krt ve Krdistan adn perinlemilerdir. Bu kanl dva, meru - tiyet devrine kadar sregelmiti. Alev ve Bekta Trkler, tam drt yz yl bu yoketme siyaseti karsnda ezilerek eriatin ac fetvalariyle yok olup gitmilerdi ve bu yzden

snn Trklere ve Trkle kar derin bir kin tayarak onlara: Yezi Osman, diye hitabetmi ve pediahlar, halife Osmann soyundan bilmi ve kendilerini de herhangi bir millet ve Trk deil, yalnz alev bilmilerdi... Bu ac karsnda dou illerindeki Zaza ve Kormano ubesiyle temasa gelip onlarn Zazaca ve Kormano dillerini renmek zorunda kalmlard. Yavuz Sultan Selim, bu kadarla kalmam, dou illerindeki alevi Trkleri ve alevilii yoketmek ve gerekirse, ah smail ile iilie kar koymak iin i Anadoludan, Ankara, Konya ve Karaman taraflarndan birok snn Trk airetlerini, dou illerinin Mu, Beyazit, Van ve havalisine gndermiti. Tarihimin birinci blmnde douya gelilerini belitti- im bu airetler: Celli, Zolan, Hayderan, Hasanan, Cibran, pkan hlsa Kormano ubesini kuran ve Sultan Hamit anda Hamidiye svari alay- larma giren airetlerdir. Bu airetler dou illerimize gelirken buranr yerli halkndan olan Lohorto - Kurtbaba, yani Baba K-d adn alan dal: airetlerle birleerek onlarn Kormano dilini renip z dillerini itirmi, onlar da Kurt Babalar gibi kendilerini zamanla Krt sanmlard. Yavuzun, dou illerinde alev Trk ve Trkmenleri ne biim yoket- tiini belirten Kadri Kemal Kop, (Douda Aratrmalarm) adl eserinir. 50 nci sahifesinde: r aldrandan sonra Yavuz Frattan mraniyeye kadar olan uy lumlar ele geirip dnnce, yollardaki kzlbalarm yokedilmesini istedi. Yokedilen z Trkler ve Trkmenlerdi. Selkilerden daha nce dou vilyetlerimizin z ahalisi olan ve oralarda medeniyet kurmu bulunan yz binlerce Trkmen, bu salgndan kurtulamyarak, yerlerinden ve yurtlarndan oldular. Yine Kadri Kemal Kop, bu eserinin 46 nc salifesinde: Snnlikle iliin Anadoluda kar karya siyas birer frka halinde yrdklerini ve nihayet bu siyasal durumdan Osmanh imparatorluunun paralanacandan korkan Yavuzun, kzlbal kaldrmak iir meydana atlarak rastgeldii her Trk kzlba ldrmesine ramen, yine de bu tarikati skp atamadm ve hatt aldran ovasnda ah smail ile arpld sabahn gecesi bile Yavuzun ordusunda kzlba olan Yenierilerin dem ekerek ve on iki telli sazlarn alarak ah smailin ah- hatayi mahlesi altnda sylenmi nefeslerini okuduklarn ve bunlarn arasnda ok kzl tal bektailerin bulunduunu ve fakat bunlarn nefeslerine boyun bktkleri, ah Hatayinin ah smail olduunu bilmedik - lerini hlsa ederek yazyor (1).
(i) Bu ifadeden kacak mna udur ki: Yenieri bektaiier ve hatt do illerindeki aleviler, her eyden nce Trk birliine sadk kalmlardr. Bu sebepledir ki, bir gece nce Sah smailin nefeslerine boyun bktkleri halde, ertesi gn de kendisiyle arpmlardr. Bu Trkler, ah smailin, ah-Hatayi olduunu biliyorlard. Onlar kzlba, ii ve ran deil, bektai ve alevlerdi. (Tarihimir.

ister Yenieri bektailer ve isterse dou illerimizdeki alevler, o ada nasl dnrlerse dnsnler ve ne biim hareket ederlerse etsinler, onlar gerekten ok etin bir durumda kalmlard. ah smail, Iran, Horasan ve btn Trkistan ve dou illerindeki alev Trkleri birletirip Caferi mezhebine, ilik ve eski Trk akidesine dayanan byk bir hkmet kurmak istiyor. Araplarn Trklk zerinde manevi basksn ve dier drt mezhebi kaldrmaa urayor. Yavuz Sultan Selim, ehli snnet ve bu mezhepler zerinde kurulan eriat yolunda btn slmlar birletirip, onlarn ba ve peygamber vekili olmak iin urayor ve islmi- yeti Avrupa ktasna yaymaa 7 7

kalkyor ve bunun iin de Roma mparatorluu ile Abbas Devletinin hkmettii biitn lkeleri idaresi altna alp krrenin bu yarm topranda; padiah, sultan ve halife olmak istiyordu. Bunu yapmak iin de ilk nce eriata aykr giden alevilik ve ilii kaldrmak lzmd, iste bu kasitle her iki taraftan ekilen kllar, i Anadolu ve en ok dou illerindeki alev ve bektailere saplanm bulunuyordu. Bu bsdbalt Trkler arada ne yapsalar, ah smailin gznde: Osmanl tebaas, ve Yenieri ordusu, Yavuz Selimin bu zavalllar, balarna gelen felketi anlam ve her iki taraftan ekilen kllar arasnda krlm, canlarm kurtaranlar her eyden vazgeerek dou illerinin ve Anadolu'nu a sarp dalarna ve en ok Dersim, Akada, Mara ve Sivas ile Erzincan havalisinin kuytu meteliklerine ve korkun derelere kap gizlenmilerdi. Bu halk, btn bu zulmlerin, elli b yti sevdikleri iin ba darna geldiine inanm, artk kendilerini hibir milletten deil, yalnz alev o! rak bilmi, ve urunda canlarn feda ettikleri, Ali ve Alevlie smsk balanmlard. Onlarn yegne temas ettikleri ve zaman zaman, beraber dvtkleri kimseler, komular Kormano ve Zaza kabileleri ok untu. Bunlarla konu urken dillerinden aldklar kelimeleri z tre dillerine kartr lisan, rm bozmulard (1). Son alara kadar milliyetlerini ve dinlerini aramak, bu halkn hatr ve hayalinden gememiti. 921-1505 tarihinde artk. Dersim dalar Alev airetlerle boa; mn kadar domutu. Yavuz Sultan Selimin Erzincanda vali brakt Bykl Mehmet Paa, bu tarihten sonra birka kere Dersim zerine yrm : retler, yllarca Mehmet Paann kuvvetlerine kar koyarak onlar I>< r- sime sokmamlard. Artk bu blgede hkmetin hibir nfuzu yoktu. Seyitlerin manev buyruklar ve airet reislerinin idareleri vryo gidi .
ikinci blmnde akladm bektailikle alevlik, iiliklc kzlbalktan ban kadr). Bunlar Pah smaile deil, Hac Bekta tekkesine, bal idiler. Onlar ancak Anadoluya yaylan Sah srmilit alevice sylemi:;, deyilerini ve 1* okuyor ve mill gayrete gelince, ah smailin fran ah ve Yavuzun Trle Hrbm ve elindeki ordunun sade Trk ordusu olduunu bilmi ve bylece inanmlard. i) Bu gn bile dikkat edilirse, Dersim Zazalariyle Palo ve pakur Zaza- lannn konutuklar Zazaca arasnda byk bir fark vardr. Dersimlilerin konutuklar Zazacamn yzde yetmii Trkedir.

t yordu. Airetler arasnda kan kavga ve dvler, kan ve mlk dvalar, Seyitlerle airet aalarndan toplanm bir meclis tarafndan hallediliyor, bu meclise (Cemaat) ad veriliyordu. Cemaata, itima! ve ailevi iler de, imam Caferin trkeye tercme edilmi buyruk kitabnn hkmleri yrtld. 940-1524 tarihinde Kanun Sultain Sleyman, Tebriz fethine giderken, art k dou illerinin hibir ovasnda Erzurum, Van, Mu, blgelerinde tek bir alev Trkmen aireti yoktu. Buradaki halk, Lohortu dal Trklerin sonradan Yavuz Sultan Selim tarafndan dou illerine gnderilen i Anadolu Trk airetleri (Kormano ubesi) vard. Kanun Sultan Sley - man ikinci defa, 945-1539 tarihinde ran seferine gelirken, yarm aiev olan Zlkadir oullarndan Mehmet Hana Kars sancan, kardei Ali Beye Pasin ve Ilarput Beyliini vermi, Ali Bey Pasinde son bir beylik kurmu ve Paside lmt (1). Sultan Sleyman, bu seferinde, dou illerinin sarp dalarna kaan bu alev ve Trkmen airetleri burdan karp Erzurum, Hav.rnt ve Kii havalisinin ovalarna 7 7

yerletirmeyi buyrukla- m ve o ada padiahn adaletinden emin olan Kogiri aireti, Sivasn Zara blgesine, ahdeli aireti, Palo ve Kii taraflarna, izol ve Hiran airetleri eski yerleri olan Pertek blgesi civarna, Balaban aireti Balaban deresine, ahvelivan, Kimsoran, Hamogik oymaklar Tercan ovasna in - milerdi. Kanun Sultan Sleymkn bu seferinde, Tebrize girmi ve artk slhatndan emin olarak ordusunun bir ksmn, Diyarbakra evirmiti. Bu kuvvetin banda olan Kara Ahmet Paa, reis tan temizledikten sonra, ordunun mhim bir ksmn, Diyarbakra gtrmt. Kanun Sultan S- Jeymanm yanndaki ordu, sayca azd. Padiah ordu ile Dicle nehri kylarna inerken, ah Tahmasap bu durumdan faydalanarak, dou illerimize kanl bir alun yapm, Tercan ve Erzincana kadar ilerlemiti. erke Osman Paa, ahn ordusunu karlam, bu kuvvete Dersimin eteklerinde, Erzincan. Tercan ovalarnda bulunan airetler de katlarak Iran ordusunu geri pskrtmlerdi. 1044 -1 <>28 tarihinde Drdnc Sultan Murat, dou illerine loru sefere kmt. Padiah Erzincana gelirken, vaktiyle hakszla urayan Dersim dalarna ve trl etin blgelere sman Trk airetlerinin, buradan kp Trk topluluuna karmasn candan arzu etmi, ve hatt Dersi eteklerinde ve P'mr blgesinde olan Trkmen ve alevilerin dou illerinin yukar ksmlarnda, daha geni yerlere kmasn buyurmu, bu buvruk zerine o giin Balaban airetine mensim Hdkanh kabilesi, Hns ilesinin merkez kasabasna bal, Baky, Meydan, Kalecik ve iekli kyler:ne ve Krd'm deresinde bulunan arkl airetinin CSLsan) kabilesi; yine Hns ilesinin Mi-seyit, Mirgezer, alam, Halefan ve dier kyleri( T ) Knnehl-ahbar tarihi, cilt 3, sahife 44.

ne ve Erzincann Dazig blgesinde oturan Lolan airetinden ayrlan Kaeer ve Kasm kabileleri de Varto merkez kasabasnn Halefan, Sigir, Ke- an ve Ivaraky bucann Seluk, Dirban, Kiranlk, eyh Pr ve skender kylerine, ve o ada Tercan daku nda bulunan Btkn kabilesinin bir ksm da Hns ilesi Halil avu bucann Karaaa, Beyyurdu ve dier kylerine ve aldeli airetinden ayrlan bir kabile, yine Hns ilesinin averdi ve Knav kylerine ve yine aldeli airetinin bir kabilesi olan Cnan kabilesi Ll oullar da imdiki Ka>lo a ilesinin Liik, Kayk, Ak- da kyleriyle, Korto mmtakasn n Baky ve lkan kylerine gelip yerlemilerdi. Bu ada Hormekli kabilesi, Nazimiye'nin Civarik, Balk, Ho*mak kylerinde ve bu airetin Alka oyma da Glbi olu Mutun idaresinde olarak Erzincann Silepr bucann Bykky, Dalav ve Savei? kylerinde otururlard. Bu airet halk da, 10441628 ylnda Suitan Muradm buyru' u zerine aradaki blmlere yaylmlard: 1 Pirean kabilesi: Hasanhan Ali enirinde olarak Tercan ovasna ve oradan Varto ilesinin stkran bucana bal Rakasan, Tatan ve KUzik kylerine. 2 Yine bu airetten ayrlan (Zomamet) kabilesi, stkran bucann Badan ve Civarik kylerine. 3 Hormek airetinin (Bali) kabilesi de, Refahiye ilesinin Krkla. Grelik, Alacahan kyleriyle, Kuruay ilesinin Halitler, Gvuryrdu ve Eskikonak kylerine. 4- Yine Hormek airetinden ayrlan Karadavut kabilesi de tk - ran bucann merkezine gelmilerdi. Ilormeklilerin bir ksm yine Erzincann Silepr bucanda ve bu airetin topluluu 7 7

i Balk, Civarik ve Hormek kylerinde ilaas Kara Ya* kubun torunu Glbi aann emrinde kalmlard. Fereat-Fero Fereat, Hormekli Glbi aann oludur. Doum tarihinden Fereat- Fero oullarnn byk bir nemi vardr. Bu sebeple bu aileden biraz konu amak faydaldr, sanrm. Hormek eceresini gsteren Algz hamailinde, yukarda aklad5 m gibi : u cmle vard. (Glbi aa olu Fererat, dedesi Kara Yakubun klcn ald. Slbs danda adr kurdu.) dedii bu Fereattr. Sonradan bu adamdan doan aileye Fero oullar denilmitir. Fereat, babas Glbi 1055 - 16C.9 da Nazimiyenin Civarik kynde lrken, kendisi 18 yanda imi ve o ada Dersim airetleri durmadan bildirleriyle savayorlard. Hormek, Hiran, Izol, ve Kereysan airet1 eri bi-leerek yukar dalardaki Hayderan, Alan, Demenan Arili airetleriyle

7 7

dvmler, Fereat, dedesi Kara Yakubu klcn kuanarak Slbs dalarna kp basmlarm yenmiti. Bu airet kavgalarna yine Seyitler ve eyh Haan, boylarn aalan araclk yapm, (cemaat) yaparak bu airetleri bartnmlard. Fereat, devlet tarafndan dou Dersim'e mtesellim dikilmi ve Karsanl Ko Yusufun sllesinden bir kzla evlenmiti. Fereat bir gn ocuklarm dememi, bunlardan yiit kmyacam anlyarak. eyh Hasanh airetlerden Koua kabilesi reisi brahim aann kziyle evlenmi, Yusuf ve Mustafa adl iki yiit ocuk babas olmutu (1). Fereat, 1119-1703 ylnda Civarik kynde lm, yerine olu Yusuf ilaas olmutu. Yusuf ve Mustafa, babasn gemi yiitlerdi. Mustafa, Tercan ovasnda Farolu adl bir airet aas tarafndan pusuya drlerek ldrlm, Yusuf, toplad bir kuvvetle Ktr kprs banda Farolu ile kardeini ldrm ve kylerini yama etmiti (2). Al*:."2 eceresinin verdii bilgiye gre, Yusuf, 1160 - 1744 tarihinde 1 Homek - Civarik kynde lmtr. Yusufun yerine ol Zeynel aa gemi, Zeynel aa kardelerinden ' birisine Karsanl Beylerden birisinin kzn getirmi, bu kz kocasn sevmedii iin, babasnn evine gitmi, Zeynel aa, gelinini istemi, vermemiler. Nihayet bir gece, yanna ald birka delikanl ile, Karsanl Beyinin evine dalm, gelini dar ekip kllam, ve bu Beyin, Hayderan aireti aasna nianlad gen, kzm karp, kardeine getirmitir. Bu mesele airetler aras bir (namus) dvas telkki edilmi, dou airetleri ve Hayderanllar, Hormek kylerine akmlar, bu kylerde malileri andran kanl savalar olmu. Hran, Kurian, izol ve eyh Haan airetlerinden birka, Hormeklilere yardma gelmi, fazla kan dklm, nihayet Seyyiter ve bitaraf airetlerin aalar arac olmu, Zeynel aa, kz geri vermedii iin, bu blgeden kmaa karar yerilmi, Zeynel aa, bu karan kabul ederek kylerini Hormeklinin Alka kabilesinden Glbi aaya terkederelc, kendisi krk ve halkiyle 1202 -1786 ylnda Kii ilesinin Hsnek bucana gelmi, burada Zeynel, mezresini yeniden yapmtr.
1) A liret efsanelerine gre. Feresjatn Karsanl kadn.lan yedi olu varm, banlar denemek iin nlerine bir tas orba brakarak, ellerine kak vermi, bunlar dvmedrn orbay bitirmiler. Fereat: Eyvah ocam krdr! diye evlenmi ve Kor uandan ald kz, bir uurumdan yuvarlanmakta olan bir kzn kuland.n tutup ha vay'; kaldrm imi. 2) O ada ihane tfekleri yeni kmt. Far olu Mustafay tfekle ldrd iin, Yusuf, sanbaldan tfek aldrtm ve bu tfekle Far olu ailesini ldrmtr.

F: 6

Yari o V e Kiide Hormekliler Ve Dou llerindeki Resm Beylikler B srada dou illerinde devlet tarafndan kurulmu Beylerbeyi ve mirimiranlar vard. Bunlardan Muta Alettin Taa, Garzan'da Fettat Bey Kiide Yazcollar mehurdu. Erzurum ve Erzincan gibi byk ehirlerle idare edilirdi. Yazcoullar Kii havalisini kasp kavuruyorlard. Zeynel a Kiive geldikten sonra Dersindiler, kz alamadklanna piman olmu, ni kzn Zeynel aadan alnp kendilerine gnderilmesi iin Yazcol Eyyiip Ceye bir mektup yazp gndermilerdi (1). Yazcolu, bu mektubu alnca., fazla korkmu, kz aldrmak iin Zeynel aa mezresine krk atl gndermiti. Bu srada Vartodaki Hormekli- lerden emanl Ilasanhan, otuz atl ile geynel aay gmiye gelmi, bunlara keiler kesilerek ak havada sofra kurulmu ve misafirler yemee oturmulard. * Bu srada Yazcollarnn atllar gelmi, kz istemilerdi. Haan- , han ve Hormekliler, kilimlerin ularndan tutarak, sofradaki kablar birbirine kartrm ve kllarm ekerek, gelenlere hitaben: Kardarmz zorla m alacaksnz.. imdi kan gvdeyi gtrecek!. Deyince, Yazcollarnn atllar inmeden, geri dnm, hdiseyi Beylerine anlatmlar ve Yaztcoullar, artk bu istekten vazgemilerdi. Mektuptan cevap alamyan dou Dersim kabileleri 1202-1786 ylnn birinciterin aynda, yedi yz kiilik bir kuvvetle Zeynel aa mezresini basm, burada lazr bulunan iki yz kiilik Hormek kuvvetiyle afakta kl klca gelmilerdi. Sava, akama kadar srm, Zeynel aa kulesi tehlikeye girmi, bu srada Zeynel aann kk olu 18 yandaki .Mustafa Zeynel bir hrika halinde ileri atlarak dman saflarn altst etmi, Dersindiler kaarak Tamran ky srtlarna kadar Hormek kuvvetleri tarafndan takibediimi, bu savata on yedi Hormekli ve krktan fazla Dersimli katledilmitir. Zeynel aa. bu baskndan bir k sonra, yani 1203-1787 ylnn baharnda airetini alarak Zeynel mezresinden Krir dalar arasna skan Kiini Krir blgesinin (Durabev) Darabi kyne gelip yerlemitir. Bu ada, Hormekliler Krir blgesinin dokuz kynde ve Varto ilesinin stkran bucana bal yirmi bir kye yerlemilerdi. Krirdeki Hor-- mekliler, Zeynel aa ve Vartodaki Hormekliler Picran kabilesinden Ha- sanl an - Ali oullan Mehmet ve Halit aalar tarafndan idare edilirdi. Dolay isiyle Zeynel aa, btn Hormek airetinin ba ve reisi idi. __________________
i) vayete gre, bu mektup yle yazlmt. Bizim nianlmz Zeynel aadan al, gnder. Yoksa, Dersim dalarndan Kigi dalarna bir tekme vurur, btn illerinizi ykarz. Sonra bilmedim demiyesin.

Bu srada, Muta bulunan Beylerbeyi Alettin Taa, Mu, Hns. Malazgirt, Bulank ve Bitlis havalisinde bir nevi mstakil saltanat sryordu. Iran ahnn bir akrabas, siyas bir meseleden tr, kaarak'Alet- in Paaya snmt. Paa, bir yn sz arasnda: ahnz, kzn bana versin!. Diye, ahn akrabasna hitabetmi, bu szden ok ierliven Iran ahmn akrabas, gecenin birisinde rana firar edip hdiseyi aha anlatm ve affa uramtr. Alettin Paamn bu sznden fazla zlen Iran ah. 1210-1794 tarihinde, dou filerimize kuvvetli bir ordu gndermi, bu ordu evvel Van hududunda Celli, Ziln, Hayderan, pkan airetlerini nne katarak pskrtm. Bu airetler Stalazgirfe ekilerek Hasanhan airetiyle birlikte Vartonun Bingl dalarna gelip adr kurmular ve ailelerim burada yerletirdikten sonra. Vartodaki Cibran, Hormek ve Lolan airetleriyle birleip

Malazgirt ovasnda Iran ordusunu karlamlard. Iran ordusu,

liretleri ve Alettin Paa kuvvetlerini yenerek Mu ve Hns ovalarna inmi. Vartonun stkran bucandan geerek (1) urad yerleri ta- lnlayip, imdiki Karlova ilesinin Kargapazar kynde yine bu airetlerde bunlara katlan Yazcoullan ve Zeynel aann kuvvetleriyle karla - mca, buradan imale dnerek Kurtyliz deresi ve ar blgesi zerinden Binglleri kuzey eteklerinden Hnsa gemi, Malazgirt ovasndan tekrar ranla dnmtr. 1211-1795 tal ihinde, ranilerin tahrikiyle Bedir hfiiler ve Can ilini Hoap ilesindeki Mkn aireti, devlete kar isyan etmilerdi. Hkii - met, stanbuldan Reit Paay hu tedib harektna komutan tyin ederek, byk bir kuvvetle Erzuruma gndermiti. Mu Beylerbeyi Alettin olu Kmin Paa, b havalideki airetleri emrine alp bu ordu ile Van hududundaki asiler zerine yrmt. Bu neferi - ma Kii Beylerbeyi Yaze- Olu ile Zeynel aa ve Varto'daki Ilormekliler ve Cibranlar ve Malaz- gitteki Hasanhan aireti de katlarak, Hoap ilesine gitmilerdi. Hor - r i ekliler, Zeynel aa, Cibranblar, Teymur - fendi, HasanlIlar, Fari aa emrindeydiler. Bu kuvvetler Van hududundaki asileri tedip ederken. Iran toprak - lansa girmi ve geri dnmlerdi. Bu savata Hormekli Mehmet-Hasan- lan ldrlm, cesedi Varto Kiizik kyne getirilmiti (2). Zeynel aa. 1225 - s .) ylnda Darabi - Kii kynde ld. Zeynel ann Mehmet, Ali, Mustafa Zeynel adl olu vard. Mehmet aa bykleri olduu iin babalarnn yerine ilaas olmu ise de, airetin idaresi, kardeleri Ali Nallaran ile Mustafa Zeynelin ellerinde bulunuyordu. Bu kardeler btn Kii blgesini ellerine geirmilerdi. Yazcoullar bunlar ekemiyor ve kskanyorlard. Bu sebeple, bir gn yalnz Tamran kynden gelen Ali Nalluram (1) yoluna yirmi atl gndermilerdi. Bu atllarn ou Nalkran elinde telef olmu, yedi karde olan Yazcoul- lar iddeti brakarak Zeynel aa oullariyle uyumu, onlar kendi evlerine davet edip kirvelik yapmlard. Yazcoullar snnetten sonra k fincanna au katp yalnz Nalkran ile Mustafa Zeynele vermiler, Nal -' kran zeiiri imi, Mustafa Zeynel phelendii iin kasten fincann 4 rmt. Ali Nfalkran, daha orada iken sanclanm ve eve dnerek ;>!- miit 1236 1820. Mehmet aa, kardeinin lmnden fazla kederlenerek, bir ay o da lm, kkleri olan Mustafa Zeynel, kardelerinin intikamlarn? ai- mak iin 1 ardei Mehmet aann olu ikinci Zeyneli, babas yerine geirerek kendisi beline balad Kara Yakubun klc ile Kiiin ormaril ne dalmt. Mustafa Zeynelin etecilii, Yazcoullarma fazla zayiat . riyor ve bu Beyler evlerinden harice kamadklar iin hakik inti am al- anuyordu. Btn Kii blgesi Yazcoullarnn zulmnden usanm, bu I- \ Karaba aireti reisi Mehmet Han evlerinde kaza gerdikleri iin, Karaba a ire tinin ikinci reisi Musa, Yazcoullarmdan kurtulmak mki. i-, Mustafa Zeyneli kendi kylerinden Kereana armlar, Mustafa Zev- nel buraya yirmi ev Ilormekli ile gitmi, sonradan Molla Musa gizliden Yazcoullariyle uyuarak Mustafa Zeynele bayalkla bir suikast yapm ise de, onun harikulade yiitlii karsnda, hibir ey yapamadan Kiiye kamt. Mustafa Zeynel, bir yl sonra, yedi kiilik bir ete ile ikiz yayl basm, bir dn barnda olan Molla Musa ve yedi arkadan tutup <>!- drm ve bunlarn kann bir kazan yourda
4 Rivayete gre, Ali aa, Tamrada bir geyin nal bkt iin, Ya; c oullan ona nalkran lkabm takmlar.

aktarak ikiz yaylas akndaki kayala srmtr (2). Ali Nalkranm zehirlenmesinden sonra yl gemiti. Bu md- iinde Mustafa Zeynel, geceleyin birka kere Yazcoullarnn kaplarna kadar sokulmu ve yzlerce muhafzn nbetleri karsnda hibir ey yapamadan geri dnmt. Yazcoullarnn zulmleri artm, bunlar Kii blgesinin btin airet aalarn evlerinde kaza germi, halk esir gibi kullanm ve am- .

an Mehmet Beyin Tamran kyndeki btn arazi ve deirmenlerini zorla almlard. Mehmet Bey, banlardan intikam almak iin, bir gece gizlice Mustafa Zeynelle grerek onu, konana gtrmt. Mustafa Zeynel, olu brahim ve Hill ve yeeni Nalkran olu Selim ile Bursadan yanlarna gelen Haan Teymur, Mehmet Beyin konana gidip yatak dolabnda saklanmlard. Mehmet Bey, bizzat yeenleri olan Yazoullarna gidip btn haklarndan vazgetiini syliyerek, onlar kendi konana davet etmiti. B* davete Yazcolu Eyyp, Arslan, smail. Akit ve Halil Beyler icabet et; ve Mehmet Beyin konana gelerek irete dalmlard. Gecenin saat altsnda, muhafzlar istirahate ekilmi, Mehmet Beyi serkn ieri girerek elindeki bo kd Eyyp Beyin dizine koymu. Miro, sana ferman... Diye barmt. Bu parola zerine, Mustafa Zeynel ve arkadalar *dolaptan kp Beylerin zerine atlmlard. Beyler, duvarda asl bulunan silhlarna sarlarak boaz boaza gelmilerdi. Yarn saat sren kanl bir bouma sonunda, be Yazcolu katledilmi, Mustafa Zeynel ve arkadalar. Beylerin atlarna binerek afakta Darabi kyne gelmilerdi. Mehmet Bey, sabahleyin, Beylerden sa kalan , kardelerden dier birisini aratrp samanlkta bularak onu da ldrm, yedi kardein en k olan Kk Mehmet Bey, kurtularak stanbula, Sultan Mahmud'un huzuruna km, Byk Mehmet Beyle Mustafa Zeynelin katillerine ferman karmt. Katledilen bu alt kardein mezar ta- armdaki tarihte yazld gibi, bu hdise 1210-1824 ylnn austos aynda zuhura gelmiti. Padiahtan kan bu iradei seniye zerine Mu Beylerbeyi Emin Paa. Palo ve Sancak mmtaka Beyleri, Kii ve bu blgelerden toplanan drt bin kiilik bir kuvvet, Emin Paa emrinde olarak 1240 -1824 ylnn ikinci- ' terin aynda Kiiye gelerek, byk Mehmet Beyi eytan dalarna karp kellesini kestikten sonra Mustafa Zeynel ve Hormekliler zerine yrmt. Bu kuvvet, ilk nce, Krir inin irnan kyne girerek burada Mustafa Zeynelin akrabalarndan Karaman oullar Haan ile kardeini ldrm ve Hormeklilerin sndklar Darabi, kyn sarmt. Darabi, ok sarp ve etin bir kyd. Bu kye gelecek tek yolun geit vermez derbendi zerinde Mustafa Zeynel ve alt olu bekliyordu. Dier Hormek piyadeleri ikinci Zeynelin emrinde olarak, Darabinin yaln kayalklarn tutmulard. Muhasara tam otuz bir gn srm, Emin Paa kuvvetleri geidin banda ok telefat verdikleri halde, kye girememilerdi. K ve Jkarlar balam, kyn alnmas iin mit kalmamt. Emin Paa, ahdeli aireti reisi Hac Sleyman arm, onu Mus

S?

tafa Zeynelle konumaa gndermiti. Hac Sleyman, derbendin basnda Mutala Zeynel ve yeeni ikinci Zeynel ile grerek bu fermann bizzat Padiahtan ktm ve Padiahn fermanna itaat ederek, hi olmazsa, ky Emin Paaya teslim edip, kyden savumalarn sylemiti. kinci Zeynel ok zeki ve dirayetli bir zatt ve ayn zamanda aireti ba bulunuyordu. Amcas Mustafa Zeynel: adili oullarnn szlerine gven olmaz.. Demi ise ele, ou ikna ederek gecenin birisinde btn airetiyle kyden km, apakuru Belezer meeliine snmt. Emin Paa kuvvetleri, kye girerek Zeynel aann ambar ve kym* eyasn talan ettikten sonra, yine Ilac- Sleyman'n tahrikiyle ikinci Zeynel ve amcas Mustafa Zeyneli Belzer meeliinde sarmlard. ok etin olan bu yerdeki kuatma, bir hafta srm, fazla kar ve frtnalar olmu. Emin Pasa. Mustafa Zeyneli elde edemiyeceini anlaynca, kuvvetlerini alp geri ekilmiti. Hormekliler bu kuatmadan kurtulunca aflarn kartmak iin Kuzianda Sah Hseyin Beyin yanma gitmilerdi (i). Erzincan tarihini yazan vali Ali Kemali, hu eserinin 842 nci sahife^ sinde bu hdiseyi hlsa olarak ylece vasflandrmaktadr: YazidOulIan, Kiide ki asr derebeylik srmlerdir. Bunlarn en mehurlan, Zalim veyahut b . v Mehmettir. Bu adam, Tanuran kynde ato gibi byk evinde oturuyormu, hatt mehur air, Etlem Pertev Paa 1240 da, bnun konanda dnyaya gelmi. nk, babas Fenni Efendi, Mehmet Beyin ktibi imi. Mehmet Beyin Hopus kynde oturan amcazadeleriyle aras alm, Mehmet Bey bunlara kar silh kullanm ise de, malp olunca, bunlar lile ile evine davet ederek, geceleyin hiz - metclerini teslil ederek, iin ieride, birisini de sakland .samanlktan: karp ldrtmtr. Maktul Beylerin dier amcalar olan kk Mehmet Bey, stanbula giderek Sultan Mahmuttan, Mehmet Beyin katline ferman istemi, Mu valisi Emin Paaya gtrm. lmin Paa intihap ettii mtedebbir ve cesur bir zabitin maiyetine yz svari vererek Mehmet Beye bir baskn yapm, Mehmet Bey Erzuruma kaarken ose yolu zerinde yakalanm, ba kesilerek Mua gnderilmi. Cesedi Bey - taht olan mahalde metfundur, diyor (2).
() Rivayete gre, Emiu Paa kuvvetleri nnden, meeden kalkan mi; bir ay, Belezer gediinin sarp yolunda Mustafa Zeynel'in zerine dm, Mustafa bunu kucaklayp yere devirmi, Emin Paa, buna hayran kalp, kuatmay kaldrm 2) Vali Ali Kemali, bu hdiseyi doru olarak yazmak istememitir. Tarihinde Mustafa Zeynel ve Hormeklilerden bahsetmemi, Darabi kynn drt bin kii ve Emin Paa tarafndan otuz br gn kuatldn ve Kigideki Trk kabilelerimi! a tarihteki mevcudiyetlerini kapal gemitir. Biz, bu sebebi aratrrken, A!; K ta: illini yazd srada, Kigide Belediye Peisi ve E zinc n Meclisi Umu a.: , edan Hormekli ikinci Zeynelin torunu slrenderle, aras, alm, bu yzden Uriaia-

s, Mustafa Zeynel ve akrabas, o k Kuzian'da ah Hseyin Beye mU safir kalmlar, ertesi yl al Hseyin Beyle Balaban aireti rei.si Gl aa, stanbul'a giderek Hormek aalarnn aflarn karmlard. Bu srada Dersim airetleri. al Hseyin Beyin konan basmlard. Bunlarla konakta bulunan Mustafa Zeynel ve Hormekller arasnda iddetli bir arpma olmu, Ali Nalkrann olu Selim ile Mustafa Zeynelin olu Hill, Kzlbel gediinde ldrlm ve Dersindiler biiyiik i yiata urayarak geri ekilmilerdi. Selim, Balaban aireti reisi Glbi aanm damad idi. Aa, Mustafa Zeynel ve Hormeklileri Balaban deresine gtrm ve kzm ikinci defa

Mustafa Zeynelin olu brahime ver - 1er. aflarn Erzurum valisinin elinden alarak 1241 1825 de tekrar Kiinin Darabi kyne dnmlerdi. ikinci Zeynel ile Yazcolu Mehmet Bey barmlard. Bu bar artna gre: Yalnz Mustafa Zeynel, evini alp Vartodaki Hormeklilerin bana gidecekti. Vartodaki Hormekliler, Cibran aireti tarafndan skk bir hale gelmilerdi. Bunlar bu haberi iitince, kendilerini dmandan kurtarmak iin Kiiye gelerek Mustafa Zeyneli Vartoya getirmilerdi. Mustafa Zeynel, Vartoya gelirken Lolan aireti reisi Ali aa ile birlikte Mu Beylerbeyi Emin Paay ziyarete gitmiti. Emin Paa, binlerce neferi-mla ele getiremedii Mustafa Zeynel'i karsnda grnce, ok sevinmi ve hanmna: ite, bizi Darabi kynde bir ay durduran ve ay ile kucaklaarak yere indiren Mustafa Zeynel yiidim budur. Diye iltifat etmi ve kendisini rakipleri olan Yazcoullarnn katlinden sevindiini im etmiti. Emin Paa, Mustafa Zeynele birok hediyeler vermi ve ona ila^abk krkn giydirerek Vartonun Kasman kyn kendisine vermiti. Mustafa Zeynel, yedi olunu ve evlerini alarak 12-12- IS'^6 ylnda Kasman kyne gelip Varto'daki Hormek airetinin idaresini eline almt.
de Kiideki Hormeklilerden ve hatt onlarn eyh Sait isyannda, bizzat Atatrkn byk takdirlerine mazhar olan Cumhuriyet, ordu ve btn muhite malm olan hizmetlerinden bile bahsetmemitir. Tarihn birok yerlerinde aslen Trk olan airete Krt demitir. Halbuki yz yirmi yl nce olan bu hdiseyi bizzat grenler ve bilenleri, biz grdk. Bu gereklii hem de ksaltarak tarihimize aldk.. Onlarn verdikleri bilgiye gre, Kigi ve Darabiye giden neferi-m on yedi binmi. O ada Mehmet Beyin kapsnda yzlerce siivari beslenirdi. Mutan yz atl gidip te Mehmet Beyin kellesini kesemez. Ne ise, maksadmz, dounun vahet devirlerinde geen bu irkin olaydan herhangi bir mna karmak deildir. Ancak tarihimizi yazarken btn ac ve tatl, tarih oiaylar olduu gibi gerek yazmaktr. Geen olaylardan bugnk nesil, mesul olamaz ve bundan bir kin kapmaz. Bu tarih hdisenin yazdm ekilde cereyan ettiini bugn Varto, Kigi, Hns, Karlova blgelerindeki btn ihtiyarlar bilmektedir.

Bu ada, Yenieri isyan halam, Padiah Yenierilerin yokedilme- si iin dou illerine iradei seiye gndermiti. Erzurum ilinde Yenieri aas bulunan Giircii Osman Paa, aylkl olarak kulland erke Yenierilerle hkmete isyan edip, Erzurum hkmet konanda kuvvetli bir mdafaa hatt kurmutu. Emin Paanm emriyle, Mu, Varto, Bulank ve Malazgirt'teki airetlerden nriihim bir kuvvet toplanarak Erzuruma yrmt. Vartodan giden Cibran aireti banda Mehmet Halil ve Hormek aireti banda Mustafa Zeynel vard. Grc Osman Paa, ilk nce* hkmet neferi-m kuvvetlerini ehri* dnda karlam, yannda be yiizden fazla Yenieri kuvvetinin yokedii- diini ve karldn grnce, hkmet konana kapanarak eldeki Yenierilerle kendisini savunmaya balamt. Bir d saat iinde, hkmefc kuvvetleri. Yenierileri yenmi ve hkmet konann kaplarna dayanmlard. Bu ac malbiyeti gren Osman Paa, konan balkonuna karak muhasaraolarm merhametlerini celbetmek iin: Devlet, kahpe devlet.... Ben sana ne hizmetler yaptm... Bu vatan iin ne emekler ektim. Sen benim mkfatm byle mi diycektin? diye alamt. Kona kuatan devlet kuvvetleri ve Erzurum halk, Yenierilere sim bir satr atarak konan kaplarn krp ieriye girmi ve Osman Pa- ay diri olarak tutmulard. Padiahn iradei seniyesinde ve Mu Beylerbeyisinin emirlerinde, Yenierilerin ve Osman Paan Mal size, can bize denildii iin, nefe- ri-m kuvvetleri Erzurum'da bulunan Yenierilerin ve Osman Paanm btn ev, altn ve eyalarn yama etmilerdi. Yalnz iki erke Yenieri, Osman ~ " ' kheyln atma binerek btn neferi-m atllar tara fndan deri halde, llice yolunda tozu dumana katarak kap kurtulmulard. Osman Paa, Varto kuvvetlerine teslim edilip, Vartoya getirilmiti. Osman Paa, o srada Snneri en byk eyhi olan Vartou eyh Zey- nelbidine misafir edilmiti. Emin Paadan o gn Vartoya gelen bir mektupta, Osman Paanm Vartoda ldrlmesi emrediliyordu. Zeynelbidin, mektubu okumu, misafirine kar byk bir gnl acsn hissetmiti. Osman Pasa da, konaa girip tkanlarn durumundan o gece ldrleceini sezdii i-in gece, hayli ilerlemi olduu halde, bir trl eyhin harem tarafna gitmesine raz olamyordu. eyh, gecenin saat beinde divandan kalkmak isterken Osman Paa, ellerini onun cbbesinin eteklerine koyarak, yalvarrcasna: eylim... Fazla kederliyim, biraz daha oturalm. Diyip, eyh Zeynelbidinin kalkmastna engel olmutu. eyhin, blgede dehetli nfuzu vard. Esasen Emin Paa, bu idam enirinin infazn ondan rica etmiti. Arada resm bir mesuliyet mevcut olduu halde eyh, byk misafirini krmam, onun birbiri ardnca: -eyhim biraz daha oturalm! Szlerine sayg gstererek, sabaha kadar Osman Taamn yannda kalmt. eyh, bu srada bir aralk su dkmiye km, hemen celltlar ieriye girip, Osman Paann boynuna doladklar iplerle Paay bomulard. Osman Paa, boulduktan bir saat sonra. Mutan gelen bir atlnn Emin Paadan getirdii bir mektupta: Paanm, Padiah tarafndan affedildii yasalyd..; O saatte atk, Osman Paa teneir zerinde ve boazndaki ip izleri kan birer ylan gibi boazn dolamlard. eyh Zeynelbi- din, misafirinin lmnden duyduu znt ile gz yalarn dkerek on Vartoda

gmmt. Bu srada, Vartodaki Cibran, Lolan ve Hormek airetleri Bingl yaylalarna kmlard. Bunlardan Cibranhlar, hl gebe bir halde yayor, yaz aylarnda Bingl dalarnda adr kurarak, kn Hormek ve Lo- a kylerine gelip'bu halka yklenin ot ve yiyeceklerini paylayorlard. Bu hal, yeni Vartoya gelen Mustafa Zeynel'e ok ar gelmi, Cibranh- lann kendilerine ev, ky yapmasn, yoksa Hormek kylerine brakm ya- cam bildirmiti. Bu haberden hiddetlenen Cibran aas Mehmet Halil, 1248-1827 ylnn yazaylarnda be yz atl ile Mustafa Zeynel ve Hor- meklileri yaylalarnda evirmi ve dvmlerdi. Bu dv bir hafta srm, her iki taraf da layi zayiata Uramt. Nihayet Karlova, ve Bulank blgelerindeki Cibranhlar, Mehmet Halile yardma gelerek, kuvvetleri Hormeklilerin on misli fazlasna km, Mustafa Zeynel bu durum karsnda airetini toplayarak eman kalesi altndaki Hesar deresine ekilip burada muhasara edilmiti. Bu mu- hasar srm, Mus , 1, yedi olu. Hormek yiit! v en ol ifa Zeynel'in olu brahim, harikalar g S . Cibranhlar bir trl ile-; r alamamlar, he ra IIotT'ekliden v- en eok hcum eden Cibranhlar dan hayli adam telef olmu, nihayet eyhlerin araya girmesiyle Mustafa Zeynel ve Mehmet Halil. Babin gerisindeki Cibran aas adrmla birleip barmlard. Bu bara gre; Cibranhlara fazla zayiat veren Mustafa Zeypnelin olu brahim. Kiinin Krir blgesinde olan amca.-,! olu ikinci Zeynelin yanna gidecek ve barta Mustafa Zeynele uymayan stranll Ali - Hamet, bartan hari tutulacakt. Cibranhlar da artk Hormek ve Lolan aireti kylerinde klamyacak ve kendilerine ev ve yurt yapacaklard. Bu tarihten sonra Cibranhlar Varto ovasnda Leylek, Karakrt, Al- ^z ve sair kylerle, erafettin eteklerindeki bo kyleri igal edip buralarda kurtlanmlard. Bu bartan sonra Ali - Hamet stkran bucanda Cibranhlar tara - fmda pusuya drlerek ldrlm, brahim, bmn intikamn almak istmi ise de, babas Mustafa Zeynel szn geri almayacan ve bar bozamyacan ileri srm, bundan fazla ierlenen brahim, gecenin birisinde, kanam ve ocuklarm alarak imdiki Karlova ilesinin Kartal dalar glgesinde olan Binkoz mezresine gitmiti. Mehmet Halil, bu blgede olan Cibran aireti reisi Pullak Hseyine haber gnderip brahimin l- drlmeini i Pullak Hseyin, evvel gelip brahimle karde olduk tan sonra, yetmi atl iie bir gece brahimin kk evini basmt. O gn, akllara smyan bir hdise olmu, brahim tek bana bu kadar atl ile arparak arazinin durumundan te kendi cesaretinden Allaln mucizesinden faydalanm, ilaas Pullak Hseyin ve be kiiyi ldrp bu atllar Bahe kyne doru srm ve Marp karanlnda, ocuklarn alarak Kartal dana trmanm ve buradan amcas olu ikinci . nel'in yanma de .il, kay m babar- Balaban iu; i ret i reisi Glbi aann yanna varmak iin Kuzian dalarna kmt. brahim'in yolu burada Kuzianm 'liiziik kyne uram. Tzk kynde oturan arkl eyhi Hseyin Beyin ak alan Deli Haan olu Mustafa, eski dosl ve kirveleri olan hralumin, bir hafta orada istirahat ettikten sonra, Balaban deresine gemesini rica etmi ve brahim bu dostunu kmyarak orada bil- hafta misafir kalmt. Bu srada eyh Hseyin Bey lm, yerine olu Ali Bey, arkl airetinin bana gemiti. Meerse, Deli Haan olu Mu ir mddet nce Ali Beye kar

koymu ve onun yakmla kendisine baskn vereceini bilmi olduu iin, brahimin yiitliinden faydalanmak zere brahimi burada misafir alkoymutu. Aksine, Ali Beyin kardei Teymur bey, bu kyii krk kii ile kuatm, brahim araclk yapm ise de, Teymur bey dinlemiyerek, hcuma balaynca, brahimin kanma dokunmu, her iki taraf da silhlarna Sanhp tutumulard. Ha savata Teymur Bey. ar yaralanm ve piyadeleri on yaral cesedini alp Ali Beye gtrmlerdi 1250-1831. Ali Bey, bu haberleri alnca, be yz kiiyle ky basm ve Deli Haan olunun adamlarn kltan geirmi, Deli ITasanm Mustafas, bra - himle bir evde muhasara edilmilerdi: Bunlarn muhasara yerinde teslim Omiyacaklann anlayan Ali Bey, kanya giderek, Mustafay affettiine dair brahime yemin etmi, brahim, bu yemine aldanarak Mustafa ile birlikte Ali Beye teslim < Aaeliine gelmilerdi. Piiliirnr ve Tercan blgelerinde brahim bu kanl olaylar iinde iken Mustafa Zeynel de babasnn evine, Krire gidip orada lmt 1250-1831 (1). Mustafa Zeynel'in yerine byk olu Veli aa gemi, bu zat, kardei brahimin urad akibeti haber alnca, kardeleri, Talu, Mahmut, Aa,
(i) Rivayete gre Mustafa Zeynel, oullarm toplyarak: Ben Krirde olan babamn ocana gidip ora ol ..< isterim! de- ve -.'dip Krir e ha Utanarak lmtr.

Itesul ararak gidip kirveleri eyh Hseyin oullarndan brahimi ahp getirmelerim sylemi. Bunlar bir hafta iinde Aaenliine, Ali beyin yanna gitmilerdi. Teymur bey, ar yaral ve bilhassa brahim tarafndan yaraland iin, Ali Bey, Deh Hasann Mustafasiyle birlikte bra - him'i de zindana koymutu. Ali Bey, btn acsn eski dostlua balya- rak ve Hormeklilerle arpmay gze almvarak kardelerini alp gitmelerini Taiuya sylemi, Talu ve kardeleri zindana giderek brahimi almlar, tam kaca srada, Deli Haan'm Mustafas mrldanarak, brahime hitaben: Karde, denin yri olmaz. Dnyada artk erkekliin sz, andn hkm, kardeliin kymeti kalkt demektir demi. Bu ac szler, brahimin kulana bir yldrm gibi akt. Erkein sz, andn hkm, insanln vefas yle mi? brahim ellerini kardelerinin kollarndan ekerek, yerine oturdu ve zincirleri ayana dolad, kardelerine : Ben artk gelmem!. Ali Bey Mustafa'y da braksn. Yoksa kanm Mustafann kanna karacaktr! dedi. Mustafa, sylediine piman olmu, zindandan kmas iin brahim'e yalvaryordu. Fakat i iten gemili. brahimin kardeleri Ali Beyin konana dorularken ieriden feryatlar, alamalar ykseliyordu. Dostlardan birisi onlarn yolunu keserek: Aalar. Teymur Bey ld. Artk sizin hayatnnz tehlikelidir. Hemen savuun. Demiti. Drt karde birden ahra dalarak atlarn ekip binmi ve Varto yohna dorulmulard. Gne batmak zere idi... areklilerden birka piyade, arkadan tfek skyorlard. Be dakikalk bir msademeden sonra, aalar, gecenin zifiri karanlklarna dalarak, iki gecede Vartoya gelmi, hdiseyi byk kardeleri Veliye anlatmlard. Veli aa, brahimin kurtulmas iin are ararken, brahim ve Deli Ilasanm Mustafas (Mustafa ay )nda kuruna dizilmilerdi (1). brahim, Aaenliinde ldriilnui ;., Balaban aireti reisinin kz olan kars, Balaban Hatun, oullarm alarak, babasnn evine gitmi ve brahimin gen kz kardei Fatma, Ali Bey tarafndan zaptedilmiti. Ali Bey, Bu kz kendisine nikh etmek istemi, kz, kardeinin katiline teslim olmam ve kendisini harem dairesinin bir odasnda iple asarak idam etmiti

brahimin katli ve gzel Fatmann idam Varto ve Krir blgelerindeki Hormekliler zerinde ok byk tesirler yapm, bu airet halk intikam hareketine gemiti. Fakat artk karlar yam, yollar kapanmt. L51 - 1835 yl baharnda, brahimin kardeleri, Talu, Mahmut, Ilesul
(i) Siyaset yerinde on iki kabile toplanm bunlardan ancak Maskan kabilesi reisi, Molla brahimi ldrm, o gnk trepe gre (Kasas) mevkiine oturmutur.

ve Aa, kk bir ete ile Maskan kabilesi reisi Mollann yaylasn basm, .Molla ile birka akrabasn kltan geirmi ve o gn orada bulunan Ali Beyin akrabalarndan Ali Murat Han beraber ldrm ve Alinin airetler aras mehur olan klcm getirmilerdi. Bir ay sonra, yedi yz kiilik bir arek kuvveti, Ali Beyin akrabasndan Genem Pertekli smail aann emrinde olarak Varto'nun Kiizk kyn geceleyin basmt. Kzk halk yaylada idi. arekliler kyde bul - duklar otuz alt kii erkek kadn, ve ocuklar damlariyle beraber yoket- mi ve kl etmilerdi. Ertesi gn Hormeklilerden be yz kii, toplana - rak Mus'tafa^eynel, oullar Talu, Mahmut, Resul ve Aann emrinde ' ii eklileri takip ede r " * Genem-Pertek kyn sarm, smail aa ile beraber krk , kyde yakp kl etmi ve kyn allar nca bulunan btn hayvantn nlerine katp getirmilerdi (1). Sabahleyin bu faciay haber alan btn arek ve Kuzian kabileleri, Hormek!ileri takip edip Tercan ovasnda bu iki kuvvet boaz boaza gel - inilerdi. O gn yaplan kanl savata, her iki taraftan birok yiitle, Hor- mekli Veli aann olu mehur Yusuf ve arekli Ali Beyin olu Hseyin katledilmilerdi. Hormekliler, bu savata galebeyi alarak getirdikleri talan kurtarp Vartoya gelmilerdi. Eskiden dost, kirve, karde ve emektar olan bu iki airet arasnda yaplan bu dmanlk ve vahet, o gnden sonra bitmi ve artk tarihe karmt. Bu ada, dou illerindeki btn airetler, birbirleriyle dvyor, gnde birok insanlar katlediliyordu. Vartodaki Cibran aireti, Malazgirtte bulunan Hav n Ali airetiyle, Mu ovasndaki Iluytu, Biliri ve igo airetleri birbirleriyle durmadan savayor, her taraftan kanl seller akyordu. Dou illeri bu sekil hdiseler altnda alkanrken, Osmanl tahtna Sultan Abdlziz germi, b srada Msr valisi olu brahim Paann ordular Anadoluya girmi, Osmanl mparatorluunu mkl bir duruma sokmutu. 1255-1839 ylnda Byk Reit Paa, (Glhane hatt:)n okuyarak tanzimat devrini amt. Ruslar, bu ylda, dou illerimizin Elekirt, Pasin, Malazgirt blgeleri zerinden Hns ovasna bir ordu gndermilerdi. Erzurumdan gelen asker kuvvetlerimizle beraber, Malazgirtten, Haana, Hnstan Zrkan, Vartodan Cibran, Lolan ve Hormek airetleri Rus ordusunu Hnsn Halil-Cavu bucanda karlayp dvnm ve Ruslan hududa doru dnmee mecbur etmilerdi. Bu srada, Mu'ta, tedenberi Beylerbeyi olan Alettin Pa?a oullar. Mu, Hns, Malazgirt, Bulank, Varto blgesindeki airetlerden birka
i) Genim Pertekli smail aa, o g-ece evine yetimiti. Karma: Kzk kyn yakarken, bir kadn alevler iinde bana bir ocuk uzatarak, Ali akna bun* kurtar, dedi. Ben ikisini dc yaktm kl ettim. demi, bunu dinleyen Hormekliler hemen s-nail aann evine nte vermilerdi.

kiiyi konaklarnda kaza yermi, ar vergi ve zulmleriyle halk bza.>. etmilerdi. Tanzimat devrinin kurduu yeni dare, bu Beyliin kaldrlmasn mucip olmu, hkmetin emriyle, Malazgirtten Hasanan aireti ve Hu dalarndaki kabileler, Muun iri ky altnda bulunan Alettin Paa oullarnn konaklarna saldrp Alettin oullarn kesmi, konaklan yakp mallarn talan etmilerdi. Bu aileden kurtulan birka kii Hns kasabasna snm ve bu suretle Alettin Paalarn Beyliine on verilmiti. Bu tarihten sonra Varto'da kaymakam ve Muta mutasarrf oturmutur. 1272-1856 bahar aylarnda Varto, Gynk (Karlova) blgelerinde ok iddetli bir zelzele olmutu, Bu blgelerin btn kyleri yklarak binadan fazla ca kayb olmutu. En fazla zayiat, Karlovann Kargapazar; Tokliyan ve Vartonu Zengel ve Rakasan kylerinde olmu, hatt Zen gelde Mustafa Zeynelin olu Agamn iki olu ve birok komular enkaz' 1 tnda lmtr. Tuzimat devri, dou illerinde kudretli bir slhat ve byk bir yenilik yapmta. Bu ada ?2 devlet, asayie hkini olarak airet kavgalarn: durdurmutu. Dounun btn bucaklarnda nahiye mdrlkleri, ilelerinde kaymakamlar, sancaklarnda mutasarrflar vard. . Kii - Krirdeki Hormek kabilesinin ba olan ikinci Zeynel, tanzimai devrinde kendi

kylerine birka dershane am, hallen silhlarn ellerinden alarak onlar okumaya ve iftilie sevketmiti. Varto'daki Hormek aireti, Mustafa Zeynel olu Veli aann idaresinde ok rahat yayorlard. ikinci Zeynel, 1275 - 1850 tarihinde, ve Mustafa Zeynel olu Veli aa da 1281 -1865 te lmler, ikinci Zeynelin yerine olu Aksak Ali ve Vel; aann yerine de kardei Aga gemi, hkmetin idaresi altnda emin- olarak civar kabilelerle ho geinmilerdi. Bu srada stkran buca yeni kurularak ilk nahiye mdr olarak Hormckli Haan Han Ali torunlarndan Tatanl Hseyin aa tyin edilmiti. Tanzimat devrinin iyilikleri ve dou illerindeki sakin hayat 1292 -1876 ylna kadar devam etmiti. Tanzimat devrinden sonra, dou illerinde koyu bir istibdat balam, 1293-1877 yl banda Van hududundaki Snn airetlerle Bedir hanllar ba kaldrm, doudaki eit kabileler birbirine girmi ve hemen arkasndan Osmanl imparatorluu ile Ruslar arasndaki mehur Kars muharebesi balamt. Bu muharebede, Vartodaki Cibran kuvvetleri, Ali aa vt Hormek kuvvetleri, Mustafa Zeynel olu Talunun emrinde olarak aylarc Karsta dvmlerdi. 1295 - 1879 ylnda Vartodaki Hormek aireti ile Gynk (Karlova) blgesinde olan Cibran aireti reisi Hac Abdi, Mahmut aann aralar bo~ Milmu, Mahmut aann olu gen Ali, ^ki yz atl ile Ktizk kyn talan- amaa gelirken, Hormekli Veli aa olu Mustafann elinden katledilmi; ve bu yzden yine Hormek - Cibran savalar ba gstermiti. Bu srada artk ihtiyarlaan Mustafa Zeynel'in oullan Aga, 1305-1889 ve Talr

9r*

1306-1890 ylnda vefat etmi, airetinin idaresi Kasmanda Talu olu brahimin eline gemiti. brahim Talu dedesi Mustafa Zeynelin tipin. de harikal bir yiit, mert, cesur, ve doru bir adamd. Sultan Hamidi istibdat devri, btn dehetiyle Varto ve dou illerinin btn kesimlerinde kendisini gstermi, Palan-dken, eraf ettin ve Bingl dalarnda yzlerce aki etesi dolaarak kervanlar soyar, talan gtrrlerdi. Yer yer, airetler tutuup savayorlard. Karlova ve Vartodaki Cibran aireti: brahim Talu zerine yklenip kalmlard. P.u cesur airet aas ve akrabalar, defalarca ok stn olan Cibran kuvvetlerini ar zayiata uratarak geri pskrtmlerdi. brahim Talu, bu srada olu gen Zeyneli Elaza okutmaya gndermi ve kylerinde dershaneler amt. Tam bu srada Hamidiye alaylar tekiltna balanmt. 0~ BLM: VII stibdat Devrinde Dou lleriHamidiye Alaylar ve Airet Kavgalar Sultan Haini t , Tanzimat Trklerine ve hatt gya Avrupa devletlerine kar saltanatn korkudan karmak iin 1307-1891 tarihinde dou illerimizde 36 atl Hamidiye Alayn tekil etmi, bu tekilta: tarihimizin yukar ksmlarnda akladmz gibi, Yavuz Sultan Selim tarafndan Anadoludan dou illerimize kaldrlan ve sonradan Kormano ubesi adm alan yakn a Trk airetlerini dal il etmiti. Sultan Hami t, istibdadn yrtmek iin artk temelli olarak bu airetlere Krt ve do illerine de Krdistan ve kendisine de Krtlerin babas demekteydi. Vatanna ve milliyetine hyanet eden bu padiah, dou illerimizin Krdistan ve buradaki airetlerin de Krt olmadn biliyordu. Onun, ahs saltanat urunda syledii bu szler, o giin, dou illerinin Trkln yoketmee kfi gelmi, zbez Trk soyundan olan dou halkn, Yavuzdan sonra bir kere daha felkete srklemiti. Yavuz Sultan Selim devrinden nce yazlm tarihlerin gerekte Iviirt olarak tesbit ettii bir millet ve dou illerimizin coraf durumunda yazlm bir Krdistan ad yoktu. Sultan Hamit bunu biliyordu. Fakat o. Tanzimat Trklerine kar saltanat ve istibdadn ayakta tutabilmek iin, coraf ve dar durumdan, istibdada elverili olan dou illerimizi o gnk, airetlerin her iic; ubesinin nfusa en kalabal, zengini ve azls bulunan Kormano ubesindeki airetleri Hamidiye tekiltna alarak, bunlan Trklk ve genlik cereyanlarna kar bir kalkan gibi kullanmak istemiti. Drdnc Ordu Mirliine tyin klman erke Melmet Zeki Paa, Erzincana gelmi, dou illerimizdeki Kormano ubesine dahil airetler arasnda Hamidiye tekiltn kurmak ;:ere Mirliva Mahmut Paaya Van, Malazgirt, Hns ve Vartoya gndermiti. Kormano ubesi. Mil ve Silif adl iki partiye ayrlmt. Bu partilerin her birine bir airet mirlival ile beher alay komutanna birer kaymakam rtbesi verilmiti. Mil partisinin livas, Viranehir blgesindeki llerde bin adrhk air retiyle dolaan, Milan aireti reisi brahim Paa idi. Bu Paann komutas altnda: Varto, Karlova, Bulankta oturan Cibran airetinden tekil edilmi drt Hamidiye alay, Malazgirt blgesinde alt adet Hasanan aireti Hamidiye alay, Hnsn Tekman. , Hac mer blgelerinde lci tane Zrkan aireti, Hamidiye alay, merkezi Viranehir olmak zere be tane Milan aireti Hamidiye alay, bir tane Karaeki airet alay ve Urfanm Sr ilesinde iki tane Berazan aireti, Hamidiye alaylar vard.

Silif yahut Mil partisinin livas, Patnos'ta oturan Hayderan aireti reisi Mirliva Hseyin Paa idi. Bu paann komutas altnda: Muradiye, Patnos ve Van blgelerinde oturan be adet Hayderan aireti Hamidiye alay, Arda bir Ademan ve bir Takoriven, airet alay, merkezi Ar, iki Zilan ve bir adet Celli airet alaylar, Elekirt'te bir tane pkan airet lay vard. Bu airet alaylarna birden balyarak 3-3 numara srasiyle verilmiti. Bunlardan baka, Zilanl Selim Paaya bir mirlivalk rtmesi, Babakrd ubesinden Mistoyi .Mirana paalk verilmiti. Her Hamidiye alay bin iki yz atl idi. Her alayn banda tek bil harf okunmasn bilmiyen bir kaymakam dikilmiti. Bu kaymakam o airetin eski aas idi. Her alayda yine airet aasnn akrabasndan iki binba ve airetin ileri gelenlerinden drt yzba ve sekiz mlzim vard. Bunlarn hibirisi okumak bilmezdi. Her alay kumandam zorla bir ktip bulabilmiti. Alayn btn atlar airet eratnn z mallaryd. Bu atlara o alayn damgas vurulurdu. Alay paalarna, kaymakam ve zabitlerine padiah haznesinden dolgun maalar ve hediyeler verilirdi. Eratn silhlan, ksmen bunlarn ekyalkta kulland silhlar ve ksmen de devletten verilmi tfeklerdi. mer ve zabitan kllan ve elbiseleri devlet tarafndan veriliyordu. Dou illerindeki bu Hamidiye kaymakamlannn sayllan. Vartoda Cibranl Mahmut Be\\ Cibranh Sinear brahim Bey, Karlovada Cibranl Maksut Halit Bey. Malazgirtte Fethullah Bey, Basanal Halit Bey, Spkanl Abdlmecit Beylerdi. Bu airet liva ve kaymakamlar, 1309-1893 ylnda Erzincanda Miih Mehmet Zeki Paanm yannda toplanarak stanbulda Sultan Hamidin yanma gitmilerdi. Sultan Hamit, bunlar gzden geirerek rtbelerini takm ve bunlarn yakkllarna kllar, paralar ihsan etmiti ve onlara : Benim, krilerin babas olduumu unutmayn! Diye iltifat etmi. ti. Sultan Hamit, o gn, bu airet aalarna verdii geni selliyet ve rtbe ile, dou blgesindeki ehirlileri, esnaf ve tccar ve dou illerindeki ifti ve halk tabakasn ve bu illerde, biz Trkz, diyenleri, bu Hamidiye alaylarna birer esir gil teslim ed. -ek onlar airet alaylarna soydurmu, krdrm ve ezdin iti. Koskoca bir Tiiri imparatoru olan bu zalim padiah, bilerek Trk rknn dman kesilmiti. Hamidiye liva ve alay kumandanlan. stanbuldan dndkten sonra,

istibdadn en karanlk zirvesine km bulunuyorlard. Bu airet aalan, Hamidiye unvan altnda byk bir debdebe ve saltanata kavutuktan sonra kendilerini hibir kanuna tbi tutmadan mlkiye adm alan doudaki dier airetleri, komular olan halk, ehir ve kasabalar soymaa ve dou illerini yakp ykmaa baladlar. Padiahn ellerine verdii silh ve salhiyetle ok amansz harekete getiler. Dou illerinde, Sultan Hamidin ve kara kuvvetin birer mstebit ve kanl kollar gibi uzanan Hamidiye alay - lan, dounun btn da ve derbentlerinde yollar kestiler, kervanlar soydular. Halkn malna ve canna kydlar. Binlerce msum kylnn kanla- nm dktler ve bununla da kalmyarak Hamidiye tekiltna girmiyen kabile ve airetlerin kylerine basknlar verdiler, can yaktlar, mal talan - ladlar. Hamidiye alaylannm stanbuldan ald kara fikirler artk dou il - lerinin rengini tamamen deitirmi, mstakil hareket eden 36 kanl beylik yaratmt. Bu beylikler, kendilerini yalnz Sultan Hamidin Krtleri ve oullar, din ve eriatin arkalar, insanlarn en kutsallar, Trkln d - manian ve yurdun Con Trklere kar mdafileri sayar ve kendilerini hibir kanuna tbi tutmadan dounun dier kabile ve halkn karlarnda kle ve kul biliyorlard. Osmanl imparatorluunun orta devrinden balayp Sultan Hamit anda tamamlanan bu ykc siyaset ve zehirli duygulardan doan Hamidiye tekilt, az bir mddet iinde doudaki Trk nesli arasnda mthi bir ktlk ve nefret uyandrm, mill birlik ve btnl ok ar bir surette paralam, Hamidiye olmyan halk bu airetlere ezdirdikten sonra, menfaat ve saltanat hrsiyle deliren bu alaylar ve hatt bir alayda olan z kardeleri birbirine musallat ederek dou illerimizin her yann kanlarla sulamtr. Szm gerekletirmek iin, bu ac manzara ve kanl boumalardan birka rnek vereyim. Doudaki Hayderan airetinin bir alay, Tokariyan aireti reisi H- eyin aa ile (1), Elekirtteki pkan aireti reisi Abdlmecit, Malazgirtte, Hasanan aireti kaymakam Fethullah Bey ve Halil Haanla, ve Hasanl Riza Halit, Hasanl Acem oullariyle, Hnstaki Zrkan alay ko - mutan Kulihan Bey, Tekmandaki Zrkan alay kumandan Selim beyle, ve bu iki airet yine Hnstaki arek airetleriyle ve Vartodaki Cibran ikinci alay kumandan Mahmut Bey, Cibran birinci alay kumandam Sincar brahim Beyle, ve Karlovadaki nc Cibran alay kumandan Maksut Halit bey, z kardei Selim aa ile, ve yine bu Cibran airet alay Vartodaki mlkiye Hormek aireti ile, Viranehirdeki Millan aireti livas brahim Paa, Karakei aireti reisi Diri ile, saffharp halinde yllarca d- vmlerdi.
i) Bu savata, mehur Hayderanl Tahir han, ldrlmt.

Savalarda binlerce insan lm, talanlar gitmi, kyler yklmt. Hkmet, Hamidiye alaylar arasndaki savalar durdurmak iin, ya bir nasihati paa gnderir veyahut bir telle mdahale ederdi. Mlkiye olan airetlerle Hamidiyeliler tutuunca, Hamidiye tarafm tutar, kardaki mlkiye airetini bastrmak iin sava yerine bazen birer tabur nizamiye askerini gnderirdi. Kendilerini Hamidiye alaylarna kar mdafaa etmekten ciz olan dou illerindeki dier kabileler ve halk, mecbur! o'.arak Hamidiye alay kumandanlarna ar vergiler verir ve bunlarn idaresinde kle gibi yaarlard. Her iki airet livas ve kaymakamlar, dktkleri kanlardan tr hibir mahkeme ve adalet divannda hesap vermee mecbur deillerdi. Bunlar btn airet halknn mukadderatlarna birer mutlak hkimdi. Airetin adl idare, tima hukuku, airet

reisinin elindeydi. Reis, baka bir airetten ldrd birok adamlarn kanma karlk, kendi airetinden lmlerine sebebiyet verdii bir sr insanlarn kanlarn bir dehalet ve barma ile balar, evine gelen hasm airet aasnn bir merhabasna feda ederdi. Bir airetin mal can, rz, o airetin reisinin z mal saylrd. Reis, huyland ve phelendii bir adam ldrebilir, bir suluyu hapis veya affedebilirdi ve sevdii bir kadnla buluur, bunlar iin hibir makam veya mahkeme, reisin hakknda tahkikat yapamazd. Sultan Hamidin bu kara siyaseti, Osmanl imparatorluunun hki - miyeti altnda bulunan dou illerinde 36 derebeylikten ibaret olan bir Krdistan yaratmt, bu siyaset, Trkleri Krt diye vasflandran, onlara bu adla menhus bir iftihar takndran, Trkn, maln, cann, adn, rkn, mill varln hie satan, iren bir siyasetti. Bu siyaset, douda ok feci ktlkler yaratm, saymakla bitmiyen bu ktlkler ve Trk dmanl Merutiyet devrine ve eyh Sait isyanna kadar babadan evlda, irs bir hastalk gibi gemiti. Bu tehlikeli fikir hastal, mevzuumuz olan dou illeri ve bilhassa Varto tarihinde bin trl kanl olaylar ve eit ktlkler dourmu, n - ceden yalnz Snnlik ve alevilik gayretiyle birka kere dven Cibran ve Hormek airetleri, bu son Hamidiye tekiltnn siyaseti karsnda birbirlerini yoketmek iin yllarca arpmlardr. Bu iki airetin salhiyeti, hayat ve kuvvetleri arasnda byk bir fark vard. Cibranhlar: Sultan Hamidin mstebit alaylar ve Krdistanm kudretli bir aireti. Hormekliler, mlkiye, reya ve ahali, airet ve krt sa- ylmyan, baya bir Trkmen oyma bilinirdi. Cibran alay, kumandanlar ve airet aalar, hkmlerini Mu ve Varto idare makamlarna yrten mera ve zabitan, Hormek aalar; hkmet kapsndan koulmu, mal, can hell, kfir kzlbalard. ite birisi asalet, salhiyet, kudret ve zorunu gstermek iin kylere ve talanlara saldran ve brs, maln, cann, namusunu ve hakkn, istibdadn kanl penesinden kurtarmak iin arpan, iki airet arp - yordu. Cibran Aireti, Hamidiye tekiltnda bin ikier yz atl mevcutlu drt Hamidiye alayna ayrlmt. Bu alaylarn merkezi Varto olmak zere, erafettin ve Bingl dalar arasndaki geni alann kylerinden kurulan ve Varto merkezinde oturan Cibranl Mahmut Beyin emrinde bir alay, ve erafettinin kuzey eteklerindeki kylerden kurulup, merkezi Bal ky olmak zere Cibranl kaymakam Cincer brahimin emrinde ikinci bir Cibran airet alay ve merkezi Karlovann Tokliyan kynde Gynk ovas kylerinde kurulmu Cibranl Maksut Halit Beyin emrinde nc bir Cibran airet alay, ve merkezi Bulank ilesinde olmak zere Cibranl Fezzo olu kaymakam Selim Beyin emrinde kurulmu, drdnc bir Cibran airet alay tekil edilmiti. Sultan Hamidin, para, rtbe, silh ve kuvvetiyle tehiz edilen bu drt alay, kendi blgelerindeki halka, kasabalara ve Hamidiye olmyan dier airetlere saldrarak onlar kendi iftlikleri haline getirmilerdi. Bilhassa eskiden dman ve kzlba bildikleri ve kendisinden ekindikleri Hormek airetini yoketmiye yeltenerek, onlarn Vartodaki

blgelerine, kylerine saldrmlard. Bu stn kuvvetler karssnda aran Hormekliler, ba - kanlar olan Fereat - Fero ailesinden brahim Talunun etrafnda toplanmlard. brahim Talu ve akrabalar, lhi bir tevekklle, canlarn ve namuslarn kurtarmak iin, bu saysz airet alanlarna kar drmya ve hibir kuvvete boyun ememee karar vermi, bunlar bin zorlukla ele geirdikleri basit silhlarla, kylerinin mevzilerinde gece gndz, bekle - mislerdi. 1309 -1893 ylnn mays aynda Cibranllar, brahim Talunun oturduu Kasman kyn basm, brahim Talu ve olu Zeynel ve kardeleri Veli ve Memil ve Zengeldeki amcas, Aga olu Selim ve kardeleri, Kr tepesinde kuatlm, Cibranl Velibilik, Memil tarafndan katledilmi ve alay kumandan Mahmut Beyin amcas olu Talha, brahim Talu tarafndan yaralanm, be Cibranl ldrlm, Cibran svarileri Ameran ky iize - rinden ricate mecbur edilmiti. Bu srada Gynkten gelen bir tabur nizamiye askeri, savaa karnca, brahim Talu ve akrabalar devlet nfu - zuna sayg gstererek geri ekilmi, bu durumdan faydalanan Cibranblar, askerin himayesinde geri geri dnp, dokuz Hormekli ldrmler ve Ameran kyn talanlamlard. Ayn tarihte Gynk - Karlova blgesinde bulunan Cibranl Halit Beyin nc Hamidiye alay, Krirdeki Hormek airetine akma balam, bu srada bu airetin reisi ve Hsnek nahi - yesi mdr bulunan ikinci Zeynelin torunu Kk Aga, hkmetten ald bir kuvvet ve blgesinde toplad airet eratiyle Krir dalarnn sarp geitlerinde Cibran airet alaym durdurarak onlarn Krir blgesine girmelerine engel olmutu. Yine bu ylda, Palah gl mevkiinde brahim Talu ile Cibranl Amer' aralarnda iddetli bir arpma olmu, arada hayli can telef olmu, brahim Talu ile kardei Velinin harikulade cesaretleri sayesinde, gtrlen talan srleri, Cibranllardan geri alnmt. 1310-1894 ylnda brahim Talu ve Hormek kyleri Bingl yaylalarna kmlard. Cibranhlar btn kuvvetleriyle her yandan Hormek airetine yklenmilerdi. Bu yln temmuz aynda Karlovadaki Cibranl Hatto oul- lariyle Cibranl Mahmut Beyin sekiz yz sekin atls, brahim Talunun Bingldeki Hasman yaylasn evirerek msademeye balamlard. brahim Talu, kardeleri ve olu Zeynel, ve Zengel yaylasndaki amcas olu. Selim ve kardeleri birleerek kendilerini ve yaylalarn kurtarm. Cibran- l Alo-reik ile birka Cibranl ve Hormekli katledilmi ve fakat Cibranhlar brahim Talu yaylasnn btn srlarn talanlayp gtrmlerdi. brahim Talu, ard arkas gelmiyen bu Cibran akmlarmdan ve sald - nlarndan tr, hkmetten yardm dilemek zere olu Zeyneli Varto kaymakamnn yanma gndermiti. Cibranl Mahmut Bey, kaymakamn yambamdaki sedirde oturmu, Zeynel ikyetini kaymakama yaparken, Mahmut Bey ona sra vermeden Zeynele hitaben: Ne yapalm, sizin fermannz padiahtan kt. Demi ve kapdaki zabta memuru, (Zeynel, Mahmut Beye kar geldii iin) onu hkmet kapsndan kovmutu. Bu hdiseden sonra brahim Talu ve Hormekliler artk canlarndan, hrriyetlerinden ve hkmetten mitlerini keserek, btn varlklariyle hem Cibranllara, hem de hkmete kar koymya yemin etmilerdi. Bir mddet sonra stkran nahiyesine Hormeklilerin tedibi iin asker bir kuvvet gelmi ve Cibran aireti bu asker kuvvetlerden faydalanarak Hormek kylerini basm ve eskisinden fazla kar koyma ile karlanarak zayiata uram ve geri dnmlerdi.

Hormekliler artk hibir kuvvetten ekinmiyor, ve kendileri iin mukadder olan lm bekliyorlard. brahim Talunun mehur olan srmeli tfeinin sesi iki gnde bir Hormek da eteinde ykseliyordu. brahim Talunun bu hakszlk ve zulme kar koymas, nahiyeye gelen yzba ve mlkiye kaymakam gznde bir isyan eklinde grnm ve bu hal Cibranl Mahmut Beyin iine yaram, Varto merkezinden Erzincan Mirliine ve Sadarete yadrd tellerde: brahim Talu ve Hormek airetlerinin isyan ettiini ihbar etmi Varto kaymakam bu ikyeti tasdik ettii iin brahim Talu Hormek airetinin tedibi iin Varto merkezine bir alay nizamiye askeri gelmiti. Bu askerle birlikte bir Cibran alay Hormek kylerini taryacakt. Fakat knun aylar gelmi, karlar yamaa balam olduu iin asker kuvvet Vartoda yerlemekle megul bulunuyordu. Tam bu srada Ibra- , him Talunun amcas olu Zengel kyl Selim, Caneseran kyne gidip, halka zulm yapan stkran mdrn dvm, Selimi ele geirmek iin Varto merkezinde oturan alaydan bir tabur nizamiye askeri, binba Ziya Beyin emrinde olarak stkran nahiyesine gelmi, burada Cibranl binba mer aa, iki yz airet atlsiyle bu kuvvete katlarak Zengel kyne doru hareket etmilerdi. 10/12/1310-1894 gn karl yollar aarak Zengele giden bu kuvvetler, Selim ve kardeleriyle maiyetinin ateleriyle karlam ve akam Caneseran kyne dnmiye mecbur olmulard. Selim, ayn gece de brahim Taluya haber vererek btn arkadalariyle ailelerini alp Bingl dalarnn eteklerinde saklanmlard. brahim Talu, bu kar ve k iinde airetinin bana bir felket gelmemek iin, onlarn eit yerlerde saklanmalarn ve nizamiye askerine kar gelmemelerini tenbih ederek, kendisi de o gece Bingl eteklerinde bulunan Krte-gl mezresindeki bir kk eve gidip saklanmt. Caneseran kyne dnen tabur, ertesi gn tekrar Zengele doru hareket ederken, Civarik deresinde silhl bir adamn Kte-gle gittiini grerek, bu piyadenin izine derek anszn brahim Talunun sakland kk evi kuatm ve atele karlanca, ilk i olarak evin kapsna doldurduu bir yn ota ate vererek brahim Taluyu ate ve dumana bomulard. brahim Talunun yannda olu ve silhl on hizmeti vard. Bunlar atete yanacaklarn grnce, brahim Talu gsiyle ate ve alevleri yararak hasmlarmn zerine atlm, fakat kapdaki kar epelerinde ve si- viklerde mevzi alan binden fazla asker ve Hamidiyelilerin birden alan silhlarnn kurunlar arasnda yere serilmi, onu takip eden btn arkadalar birbirinin zerine cansz olarak ylmlard (1). Hrriyet ehidi kahraman brahim Talunun lm, aireti arasnda yldrm hziyle yaylm, halk kendilerini toplaymcaya kadar asker ve Hamidiye alay Vartoya yetierek zaferlerini telle Sultan Hamide bildirmilerdi. Bu feci hdiseden tr Varto ve Krirde bulunan btn Hormek halk, derin bir mateme brnm, o srada Krirde bulunan brahim Talu ola Zeynel, babasnn intikamn almaa and imi, ve 1311-1895 yl baharnda Vartoya dnerek amcas

olu Zengel kyl Selimi airetin banda brakm, kendisi ve 17 yandaki kardei Veli ve on be fedai atl- siyle dalara kmt (2). Zeynel, ilk msademesini Cibranl Kr Ahmet aann adamlariyle Karaboa tepesinde verdi. Bu msademeye Tatan kyndeki bir blk asker de kart. Zeynelin at vuruldu ve iki Cibranl katledildi, Zeynel ve
1) Bu cesetlerin altnda yalnz brahim Talunun olu Ali, sa kmt.. 2) brahim Talu, Bir gn lrsem, silhm Veliye, evlerimi Aliye, airetin idaresini Zeynele veriniz! demiti.

Veli, kk eteleriyle durmadan Cibran kylerine saldryor, ele geirdikleri dmanlan ldryor ve bu eteleriyle ortal velveleye veriyorlard. Cibranhlar, Hormeklilerin topluluuna saldrmya vakit bulamyor, hep Zeynelin peinde dolayorlard. 1311-1895 yl sonbaharnda, yurdumuzdaki Ermeniler, Van, Mu, a- pakur, Kii dalarnda komiteler tekil ederek ekavet ve fedailie balamalard. Asker birlikler ve Hamidiye alaylar baz yerlerde bu isyanlar yat t vmak iin harekete gemilerdi. Kiide bir Ermeni ky zerinde, a;;akur Zazalariyle, nc Cibran airet alay komutan Halit Beyin kuvvetleri arasnda kavga km, Zazalar kendilerini toplaymcaya kadar krk kii vererek Zermak ky zerinden apakura dnmlerdi. K gelmi, karlar ortal beyaza brm, yollar kapanm, Zeynel, Krir blgesine ekilmiti. Zeynelin takibi iin gelen bir blk asker, Ta- tan kynde bekliyordu. 1312-1896 ylnda Zeynel, yine akmlarna devam etmi, defalarca ha- smlariyle arpmt. Zeynel, ayn zamanda okumu bir gen ve bir milliyetiydi. Onun tanzimat Trklerine muhaberesi ve ilgisi vard. Vartodaki kaymakam ve Hamidiye kumandanlar bu ciheti bildikleri iin ok fazla kendisiyle urayor ve fakat bir trl ele geiremiyorlard. 1313-1897 ylnda, Cibran Hamidiye kaymakamlarnn aralar al - m ve bunlar yer yer kavgaya tutumulard. Zeynel bu durumdan fay - dalanarak Gynkdeki Cibranl kaymakam Halit Beyle birleip, kaymakam Cica* brahim Bey ve onun amcas olu Kr Ahmet aann kylerine baskm verip, birok adamn lmne sebebiyet vermiti. Bu yln sonbaharnda Zeynel hastalanarak Caneseran kyne gelip Seyit Alinin evinde yatm, Tatanda bulunan yzba Sleyman Efendi ve Hamidiye svarileri bu haberi alarak, Zeyneli burada kuatm ve ilk arpmada bir zaptiye vurulmu, brahim Talunun kibetinden ibret alan Hormekliler Ca- neserana akarak, muhasaray kaldrmlar, Zeynel yalnz atma binerek etesinin bana gemiti. 1314-1898 yl yaznda: Vartodaki Cibranl Mahmut Beyle, Cibranl kaymakam Sincar brahimin aralar bozulmu, Mahmut Beyin atllar Tata kyn talanlam, her iki alay arasnda Leylek danda yaplan savata, Cibranl Mahmut Bey katledilmiti. Bu srada Vartoda bulunan bir alay nizamiye taburu, Zeynelin derdestin, bahane ederek bir alay Hamidiye ile Hormek kylerine saldracaklard. Zeynel, airetin bandan ayrlm, etesiyle dalarda dolayordu. Airetin idaresi amcas olu Selimin elindeydi. Selim, cesur, yiit ve zeki bir bakand. Bana gelecek felketi anlam, hi olmazsa hkmetin takibinden airetini kurtarmak maksadiyle, Hormek kylerinin yirmi bir muhtariyle Erzincan Miri Ahmet Zeki Paanm yanma giderek

Zeynelden baka, btn Hormeklilerin affn karm ve dnerken Hormek kylerinden drt yz atl semi, bunlarla kendi kylerini muhafaza etmeyi ve karlkl olarak Cibranllara saldrmay kararlatrmt. Zeynelin affna imkn yoktu. O btn jurnallarda, jontrk etesi, istibdadn dman, ekiyay mehure olarak tannm, desdesti iin her vakit Varto, Hns, Tercan, Gynk ova ve dalarnda kuvvetli asker f- re eler, ve Hamidiye alaylar dolamt. Zeynel, bu srada Bingl dalarnda idi. 1316-1900 ylnn bir yaz gn maktul Cibranl Mahmut Beyin kardei binba smail, Zeynelin Halitn ayrnda bulunan tccar Kotann a- d r na gideceini haber alm, Vartoda setii seksen atlya asker elbisesin' giydirerek Zeynelin yolunda pusu kurmutu. Zeynel, bu pusuyu fark- ederek savunmaa balam ve ilk nce bu atllar asker sand iin, Caneseran ky yaylasna kadar dverek geri ekilmi, burada atllarn talana saldrdklarn grnce, bunlarn Hamidiye olduunu anlam ve iddetle hcuma balayp bu atllar Ger yaylasna kadar kovalam, drt Cibran atlsn ldrmt. Selim, Erzincanda affa uradktan sonra, kardei Mustafa, tk - ran nahiyesi mdr olmu ve Hormek kylerinin muhafazas iin nahiye, merkezine bir blk asker gelmiti. 1317-1901 ylnn mays aynda Sincar brahim Beyin olu Mehmet ve akrabas Haan Ali kumandasndaki drt yz atl, stkran bucana hcum ederek bu kyn maln gtrm, kydeki blk kumandan yzba, talan almak iin Hamidiyelilerin nlerine geerken, Cibranl Haan Ali tarafndan kam ile dvlerek geri dnm, tam bu srada Selim, yldrm gibi yetierek emrindeki kuvvetin ba- mda bizzat ileri atlarak, Cibran atllarn nlerine katp, Tatan boazna kadar srm, btn talan geri ald gibi, Cibranllardan ldrd yedi svarinin de at ve silhlarn ganimet olarak getirmiti. Zeynel, bu haberi Kiide duymu, o da akrabalariyle beraber al - mak zere affa uramay arzu etmi ve Kii kylerinde etesini kardei Veliye teslim ederek, Ula olu Mustafa aann nfus tezkesini alp Is - tanbula gitmi ve fakat burada Cibranl isilerinin ihbarna urayarak Harbiye Nazrnn huzuruna gtrlm, nfus kdn ibraz edip Mus - tafa olduunu iddia etmi, tam bu srada Vartodan gelen bir telde, Zeynelin etesiyle Bingldeki yaylalara saldrd bildirilmi, bu muamma karsnda Harbiye Nazr, Zeyneli bir tabur askerle Erzuruma tehis iin gndermi. Zeynel, Erzincan yolunda firar ederek az bir mddet sonra kardei Veli, ve etesiyle birleip dalara kmt. Bu hdiseden sonra, Zeynel iddetle aranmaa balanarak gyaben idama mahkm edilmi ve kk etesiyle Yavi bucandan gelirken nc Cibran airet alay, binba Dervi Beyin atllariyle karlam, yaplan msademede Dervi Beyin iki amcas olu, Zeynel ile Velinin elinde kat- lolmu, Zeynel ivre dalarna karken, burada misafir kald Sileper kyl Sdi aann evinde, 1318-1902 ylnn haziran aynda nc Cib - ran alay kumandan Halit Beyin atllar tarafndan evrilmi, burada bir ath Cibranly ldrp kurtulmutur. Yine 1318-1902 ylnn temmuz aynda, stanbul airet mektebinden mezun olan,

maktul Cibranl Mahmut Beyin olu Halit Bey, babas yerine ikinci Cibran airet alay kaymakam olarak airetinin bana gemi, bu adam, nc Cibran alay kaymakam olan dier Halit Beyle grerek Zeynelin takibi iin Bingl dalarna asker kuvvetler tahrik ettikten sonra, btn airetleriyle Varto ve Hormek kylerine ve Selime saldrm - lard. Zeynel artk dalarda, Selim, yirmi kadar cesur akrabas ve Hormek atllariyle birlikte Cibranllarm ok stn kuvvetlerine kar bir saffharp halinde dvyordu, ilk akm 1318 yln ikinciterin aynda balam, her iki airet Mengel gediinde dvm, bu savata Selimin amcas olu Hseyin ldrlmt. Fakat Selim, Cibran kuvvetlerini Kargapazar ky istikametine kadar pskrtmt. 1319-1903 yl baharnda, ikinci Cibran airet alay, Vortodan Hormek kylerine saldrmt. Leylek danda yaplan msademede, her iki taraftan birka kii ile Selimin yeeni gen Ibil vurulmutu. Bu savalar 1321-1905 ylma kadar durmadan devam etmi, her iki taraftan iki yzden fazla yiit ldrlmt, lenlerin iki kat Cibranl idi. Cibran aalarndan Hatto olu erif ve Mustafadan bakas savaa gelmedii iin, bunlardan bellibal kimse lmemi, buna karlk Selimin akrabasndan Hseyin ve lbil gibi iki sayl yiit vurulmutu. Selim, bunlarn intikamlarna karlk alay kaymakamlarndan birisini ldrmek istiyordu. Fakat bu Beyler, Selimin silhndan ekinerek savaa gelmiyor, saysz atllarn gnderiyorlard. Selim, bunu bildii iin, bunlarn kylerine kadar hcum etmeyi dnm, akrabalarndan Talu oullar Memil, Veli ve Giilbi oullar Aga ve Mustafay yz sekin ath ile arkasna takarak Kargapazar kyne defalarca hcum etmiti. Ctbran ikinci ve nc alay kuvvetleri, Kargapazarda toplanm, Se'r nin akmlarma kar durmulard. Selim, her savata iki yz metre athlarndan ileri gidiyor, atndan inmeden Cibran svarilerine saldrp elindeki dokuzlu tfeini makine gibi iletiyordu. Selim, 1321-1905 haziran avnda yz kimilik kuvvetiyle Mengel gediinde Cibranllarm yedi yz atlsiyle karlam, ilk arpmada bunlar yerinden oynatarak nne katm ve byk bir asabiyetle svarilerinden ayrlarak yz metre ileri atlp Cibran atl kollarnn iine dm ve yan ateine tutulup at zerinden yere yuvarlanmt. Hormekliler yetiinceye kadar Cibran atllar Selimin cesedini alp Kargapazar kyne savumulard. Selimin lm haberi, sratle blgeye yaylmt. O gn asker mfrezeler tarafndan takip edilerek Tercan dalarndan Bingllere gelen Zeynel, bu ac haberi duyunca, ertesi gn Mengel gediinde olan Hormek kuvvetlerinin bama geerek Kargapazar kyn kuatmt. Selimin cesedini almak iin kyn, Hormekliler tarafndan kuatla - cam bilen Cibranhlar, o gece Kargapazara iki binden artk kuvvet ymlard. Zeynel, koldan kye hcum ederek bizzat ky camiinin kapma kadar ilerlemi, bu srada arkadalarndan brahim Mittinin orada ve Se- limni kardei nahiye mdr Mustafann ky arkasnda vuruluu y - znden, Hormek kuvvetleri geri ekildii iin, Zeynel mkl duruma girmi ve fakat yerinde sebat ederek ky kurun yamuruna tutmu, bu son vaziyetin hesap ar kacan anlayan her iki airetin eyh ve hocalar, araya girerek Selimin cesedini Zeynele teslim edip muhasaray kaldrmlard (1). Selimin katli, dou illerindeki alevleri, Hnstaki arek aireti, Varto ve

Kiideki Lolan ve Hormek airetleri zerinde dehetli tesirini gstermiti. Bu srada Vartoda meclis zas olan Lolanl Mehmet aa ve aireti savaa karm, Mehmet aann kardeleri Selim ve Haan, Cibranhlar tarafndan ldrlmt. Kiideki Hormek aireti reisi Kk Aa, akrabasndan Kriknl Kamer aa, byk bir kuvvetle nc Cibran alaynn Sans kyne inerek bu kyde birka kii ldrm, ky talanlam ve kendisinin de Veli adl yiit bir kardei vurulmutu. Zeynel, artk asker kuvvetlerden ekinmiyor, Hormek airetinin basna geerek Selimin intikamn almaa alyordu. Selimin katlinden iki gn sonra, ikinci alay komutan Halit Beyin amcas smail ve Haan, yedi yz kiilik bir kuvvetle'hudutta olan Rakasan kyn anszn basm, Hor- mekli Musa Gedikle adam ldrm, b ky talanlamt. Bu msademenin ikinci gn Zeynel ve kardei Veli, iki yz elli atl ile Gedik Mezar mevkiinde Cibranllarm drt yz athsiyle karlam, Veli, byk bir heyecanla drt yz metre ileriye atlarak dman kollan arasna girerek, Zeynel ve atllar vetiinceye kadar yiit Cibranly ldrn silhlarm alm. Zeynel, ve svarileri Cibranllar Leyek kyne kadar srerek yedi adam ldrmt. Zeynel, o gnn gecesinde Mzuran kviin basrms. drt Cibranl daha ldrmt. Zeynel, lmle kucaklaacak ve fakat Selimin intikamn alacakt. arek ve Lolan airetleri de Zeynelle harekete gececek ve saysz kanlar dklecekti. ikinci Cibran airet alay kaymakam Halit Bey (2) bu tehlikeyi tama() Cibrallar, Selimin cesedini ykayarak bir kat ipekli yatak iinde saklam, onu bir arabaya ykletip lsne sayg gsterip, uurlamak artiyle byk bir licenaplk yapm, arabay kyn banda olan Zeynele gndermilerdi. 2) Halit bey Tatan msademesinde ldrlen kaymakam Mahmut beyin oludur. Byk harpte miralay olan, bu adam, eyh Sait isyannda Bitlisde aslmtr.

men idrak etmi, Zeynelin aireti bandan ayrlarak tekrar dalara kmas iin Varto merkezinden sedarete teller yadrm, btn bu ikyetlerinde ittihat Terakki Cemiyetinin bir etesi olan Zeynelin, aireti ba - ma geerek Padiah kuvvetlerine ve Hamidiye alaylarna saldrdn ve n alnmazsa bunun bir isyan halini alacan bildirmiti. Esasen Zeynel bu sula sulandrld iin gyaben idama mahkm edilmi, ve iradei sen'ye ile (ahzu-giriftine) yakalanmasna emir verilmi, yllarca asker mfrezeler tarafndan takip edilmekte idi. Halit Beyin bu telleri bir hatrlama olmu, mtesamf, bir alay nizamiye askeri ile Varto ve tk - ra nahiyesine gelerek ie el koymu, Zeynel, etesini alarak Bingl dalarna km, Selimin kardei Veli ile Zeynelin kardei Ali ve Hormek aalar para tarafndan nahiyede toplattrlp bunlar zoraki bir barla Cibran aalariyle bartrlm, ve bu suretle bu kanl savalara bir son verilmiti. ' Zeynel asker kuvvetler tarafndan takip edilerek Bingllerde izini kaybedip k Kii ve Tercan kylerinde geirmi, 1322-1906 yl bahamda br kere Palan-dken dalarnda kendisini gsterdikten sonra atllarm datm, kendisi, kardei Veli ve kars Fatma, ve olu kk Haydar ve hizmetisi Hasanla izini kaybedip Vartonun Caneseran ky mezresinde Seyit brahimin evine gelip saklanmt. Tam bu srada

yine Bitlis valisi ile mutasarrf ve nizamiye alay komutan Zeynelin derdesti iin Varto merkezine ve stkran nahiyesine gelmi, Zeynelin izini bulamadklar iin Vartoda bir piyade taburunu brakarak geri gitmilerdi. Bu yln mays aynda Zeynelin Seyit brahim mezresinde sakl ol - duu. birisi tarafndan tabur komutanna ihbar edilmi, tabur komutam ve Cibranl binba Kr Ahmet aa kuvvetleriyle afakla Seyit brahimin dzlkte olan tek bir evini kuatm, birden ieriye otuz silhl girmiti. Bir dakika iinde bunlarla Zeynel ve kardei Veli arasnda korkun ve kanl bir msademeden sonra; asker ve Hamidiyeliler ierde on iki l brakarak dar kam, ev sahibi Seyit brahimin olu Hseyin de bu me- yanda ldrlm, dar kaan neferler bir lk kopararak evleri kuatan kuvvetlerin dalmasna sebebolmu, Zeynel ve kardei Veli ile hiz - metileri Haan dar atlarak asker ve Hamidiye kuvvetlerinin bu akn durumundan yol aarak sratle ilerlemi, Veli koluna takt be mavzerle kk Ilaydar omuzlayp evlerden uzaklamlard. Zeynelin gebe olan kars Fatma gidemedii iin ldrlmesini kocasndan rica etmi, Veli kadnm alnndan kurunlyarak yere yuvarlam, yollarna devam etmilerdi. Binba Cibranl Kr Ahmet aann talihi bu sefer Krte-glde olduu gibi ilememi, o son bir gayret olarak birok ath ile Zeynelin yolunu kesmi ise de, drt nefer maiyetini l brakarak geri kam, Zeynel ve kardei ile hizmetisi sratle gzlerden kaybolup Bingllere trmanm - lard. Bu kanl hdiseden sonra Bitlis valisi, ve alay komutan saysz kuvvetle stkran nahiyesi kylerine gelerek blgenin memelerinde ve dalarnda aylarca Zeyneli aram, bu meyanda Hormeklilerden yzlerce kiiyi kzgm ilerle dalyarak eziyet etmi, ve Hormek kylerinin btn mal- larm ve erzakn asker ve Hamidiye atllarna yedirmi, Hamidiye atllar kyleri talanlamt. Vali ve alay komutan 1322-1906 ylnn sonterin aynda Mua ekilirken, stkran nahiyesinin btn kylerini plak, a, sefalet iinde terketmilerdi. Zeynel artk btn civar ilelerde asker ve Hamidiye alaylar tarafndan aranlyordu. Ks gelmi, dalar kapanmt. Barnacak hibir yer yoktu. O, son bir are olarak Viranehirde bulunan Milnl brahim Paa- nm yan na gitmiti. Paa, Zeyneli kapsnda grnce, sevinmi, bir gn sonra Karakei airetine misafir giderken, Hamidiye ve Cibranllarn dman' olan Zeyneli tutmalarn oullarna smarlamt. Bu srada ok acayip bir hdise zuhur etmi, Araplarn amar aireti yzlerce svari ile parann adrlar kapsnda olan at ve deve lglarm nlerine katp sr "ler, btn Miln aireti, Zeynel kardei Veli ve on be atls bu ta - lanclarla dvm, Zeynel ve atllar burada da akla smaz bir cesaret gstererek Araplarn nlerini kesmi, be kii ldrerek, onlarn at ve si- lhlarivle birlikte paann talanm geri almlard. Paa bu kavgay iitip eve dnnce, Zeynel ve kardei Veliyi kucaklyarak gzlerinden pm, ar hediyeler vermi, bunlar iin ayr bir adr kurarak istirahatlerini temin etmiti. Paa, candan Zeynele hayran olmutu. Ona byk bir iyilik olsun diye stanbula Sultan Hamidin yanma gidip affa uratmasn dnm, ve 1323-1907 yl baharnda stanbula gitmiti. Paann Sultan Hamitle aras ok iyi idi. Padiah ona ohm diye hitabederdi. Fakat .iontrk tand Zeyneli asla affedemezdi. Hatt onun teslimini brahim Pa^aya irade buvurmu, paa sratle eve dnerken Diyarbakrdan Zeynele gizli bir haber gnderip onun hmen Viranehirden ayrlmasn bildirmiti. Zeynel bu haberin mnasn biliyordu. O gece atllarm alarak Viranehirden km ve hibir yerde saklanmaya lzum grmeden bir hafta sonra Bingl dalarna

kmt. Bu yl Zeynel pek az takip edildi. Dalarda verdii birka msademeden sonra Dersime gitti. 1324-1908 y - hnda Dersimden dnerken, Sultan Hamit tahttan indirilmi, merutiyet devri balam, ittihatlar herkesten nce Zeynel ve akrabalarnn affn telle Varto kaymakamlna bildirmilerdi. Zeynel ve btn Hormek mahkmlar be yz athlk bir dn alay gibi destelerce davul ve zurnalarn sesleri arasnda Varto hkmet kona nnde sayg ile eilip aflarn almlard.
O

BLM: VIII Merutiyet Devri ve Birinci Dnya Savanda Dou illeri ve Varto Sultan Hamid'in istibdadna son veren Merutiyet devri, olduka Trk mill biriii kaynamasnn birinci merdiveni saylr. Merutiyet idaresinde yer alan Hrriyet, Adalet, Msavat, Uhuvet (kardelik) umdeleri; derebeylik, ekiyalk ve zorbaln ortadan kalkmasn salam, dou illerindeki Trk kylsne huzur iinde bir alma frsatn vermiti. Artk kyleri basacak, dalarda kervan soyacak ve adam ldrecek hibir ak etesi ^e airet akmlar yoktu. Varto ilesi halk bu devirde huzur ve gven iinde yayor, affa urayp evlerine dnen Hormek ve Lolan halk, aile ocanda iftilik ve koyunculukla urap ocuklarm Vartoda yeni alan Rtiye mektebine gnderiyorlard. Dou illerinin birok kesimlerinde ve Vartoda, senelerden beri istibdadn fikriyle zehirlenen Hamidiye alaylarna mensup airetler: babalar Sultan Hamidin lmne acyor, ve iten kan alyorlard. Airet aalarnn, konaklarnda Sultan Hamit trks sylenerek matem tutulurdu. Merutiyetin ilnndan sonra Viranehirdeki Hamidiye livas brahim Pa?a isyan etmi, devlet ordusu tarafndan aireti ile birlikte ama kadar takibedilerek tenkil edilmiti. Malazgirtteki Hasananli airetinden Riza - Halit merutiyet idaresine kar geldii iin yakalanarak Mu ceza evinde lmt. Bu sk takip karsnda dier Hamidiye alaylar ses karmadan merutiyet idaresine boyun emilerdi. Hamidiye alay kumandan ve merasnn, henz airet erat zerin - deki nfuzlar tamamen baki idi. Bu tekilt aynen kabul edilmi, ve an - cak btn hareketleri nizamiye askerleri gibi kanunla tahdit edilmiti. Her Hamidiye alay banda z alay kumandanndan baka bir nizamiye binbas gnderilmiti. Bu binba o Hamidiye alaynn hkmet kanunlarna itaata zorlyan, ve onlara asker talim ve terbiye veren stn bir mir saylrd. Artk hibir Hamidiye alay kumandan kimseyi ldremez, ve ky talanna gitmezdi. Bu suretle deien dou illerinin havas iinde yer, yer dershaneler, mektepler alm, memleket servet ve saadet kayna olmutu. Hamidiye alay aalar ocuklarn okutmaya vermi, ve meden bir ekle girmilerdi. Bu durumdan en fazla sevinen eskiden mlkiye ad altnda yayan halk ve kyllerdi. Bunlardan Hnstaki arekli Haan aalar, Vartoda Hor- mekli, Zeynel, Lolan aalar ve Krirdeki Hormekli Kk Aa en bata, halka nder olmu, ky ve blgelerinde bulunan okuma andaki ocuklar yakn kasaba ve vilyetlerin mekteplerine gndermilerdi. Bunlardan fazla ilerleyen Krirli Kk Aa idi. Senelerce Hsnek nahiyesi mdr olan bu zat, istibdat devrinde on yedi tane olunu ve birok akrabasn okut - mutu. Bunlar iinde

kk olu Haydar, cidden ilim ve irfaniyle temiz etmi, dou illerinde bir yldz gibi parlamt. Fitr ve harikal bir zek ve istibdada sahip olan gen Haydar, Trklk mefkresi urunda yz - lerce gen yetitirmi ve irat etmiti. Haydar bununla da kalmam, kendi blgesini zenginletirmek iin yzlerce ii Amerikaya gndermiti. Bunlardan baka, Kii Beyleri, arekte ah Hseyin olu Haydar Bey, Hns kasabasndaki Alettin oullar, Mu erafndan Haci Dervi ve Mu eraf bir Trklk ve milliyetilik r zerinde yrmee balamlard. Btn Hamidiye alaylar zahirde merutiyet idaresine bal grnmlerse de, ilerinde her an bu idarenin dmanlar kesilmilerdi. Bunlar bu hal iinde devletten aldklar bol maa ve yksek rtbeleriyle sessiz ve rahat yayorlard. Btn dou halk iki yl bu huzur ve rahatlk iinde yaad. 1828-1912 Balkan Harbi memleketin bu rahatna zehir katm, dou illerinde huzursuzluk belirmi, Hamidiye alaylar sk bir talim altna alnmt. Bu ylda Zeynel ve daha evvelki sene kardei Veli lm, Hormek kylerini derin bir matem kaplamt. Selimin kardei Veli ve Zeynelin kardei Ah, Balkan Harbinde hkmete yardm etmek zere kylerinden asker toplamaya balamlard. Hkmetten gelen bir emir zerine bu asker toplamas durdurulmu, hkmet Balkan Harbinde dou illerindeki halk ile Hamidiye alaylarndan hibir kuvvetin Balkanlara gitmesine msaade etmiyerek onlar dou cephesi iin yerlerinde brakmt. 1330-1914 yl Cihan Harbi balamt. Bu savata dou illerindeki Hamidiye alaylar ve Vartodaki Cibranllar Arya, Rus ordusuna kar gnderilmilerdi. Hormek ve Lolan, halk, harbin iln gnnde davullar alnarak askere alnp vatan mdafaasna gnderildi. Sava ilk yl dou hududunda btn iddetini gsterdi. Saysz Rus ordusu karsnda intizamsz bir ordumuz ve 36 airet alay vard. Hamidiye alaylar krk silhlariyle aylarca Rus ordusuna kar dvm, Cibral nc airet alay kaymakam Maksut Halit Bey, byk yararlklar gstererek Pasinlerde ehit olmu, Rus ordusu Pasinlere kadar iler - lemiti. Pasinlerde ikinci Cibran airet alay kumandan Halit Bey yapt fedakrlktan tr miralayla terfi etmi, Hasenanl aireti byk yararlklar yaparak Halil-Hasan ve birok aalar ehit olmu, Sipkanl Abdlmecit Bey sava meydannda a r yaralanmt. Fakat btn bunlara ramen Rus ordusu her gn iin ilerliyor, asker ve alaylarmz perian ediyordu. 1331-1915 yl baharnda Harbiye Nazr Enver Paa, kuvvetli bir ordu ile Ar dalarna gelmi, bu orduyu Allahekber dalarnn frtna - larnda bomutu. Hamidiye alaylar bu malbiyetten sonra mitlerini keserek kafileler halinde cepheden firar ederek, yine dou illerinin dalarnda ekavet ve soygunculua balamlard. Bu durum karsnda mevcutlar azalan alaylar cephede birletirilmi, btn Cibran alaylar Miralay Halit Bey, Hasenan alaylar Hasenli Miralay Halit Bey emrine verilmi, btn alaylar Mrsel Paa frkasna balanmlard.
'

Ruslarn 1331 -1915 yl yaz aylarnda ok stn kuvvetlerle yaptklar saldr karsnda, bu alaylarn bir miktar cepheden firar ederek kylerine dnm, v kendileri gibi ordudan kaan askerlerin silhlarn alp soymulard. Bu srada cepheden kaan Anadoludan bir avula iki er, Karlovann Ceban ky meeliinde Cibran nc alay firarilerinden yetmi kii tarafndan kuatlm, avu ve arkadalar bir kayala snarak silhlarn almaa gelen Cibranllarm elebalarndan

irikli Musa ile dokuz arkadan ldrp savumulard. Bu yln sonlarnda Rus ordusu Elekirt, Malazgirt ve Pasinlere ka - dar ilerlemi, bu ilelerden kalkan muhacir gleri Bilgllerden Varto ve Karlovaya akmlard. Doudaki ordumuzun durumu mkld. En g - zide ordularmz: Balkan hudutlarnda, Irak ve Egede arpyorlard. Doudaki zayf ordumuzu mthi bir tifo hastal kaplam, gnde yz - lerce yiit yolduktan can veriyordu. Cepheden firar eden ve izinli gelen dou halk kylerine bu salgn hastal getirmi, yurdu bir kara tufan sarmt. * Harbin balangcndan beri dou illerindeki ermeni kyleri ve fedaileri Rslara yardm etmi, ordumuzda bulunan ermeni askerleri kap Rus ordusuna katlmlard. Ruslar Pasini igal edince, Mu, Varto, Kii, Palo blgelerindeki ermeniler ak olarak isyan etmi, eteler halinde Islm kylerine saldrmlard. Cepheden firar eden Hamidiye svarileri ve milisler bu asrlarla arparak bir ksmn tenkil ve dierlerini Rus ordusuna doru karmlard. Cepheden firar eden Hamidiye atllar yine dounun birok kesimle - rinde kylere girerek asker kaa ve silh toplamas bahanesiyle halk soymaa balamlard. K yaklayor, ordumuz, Ruslarn ok stn kuvvetleri karsnda Pasinlerde para para koparak geri ekiliyordu. Ordu ve kylerdeki tifo hastal btn dou illerini kara bir mateme brndrmt. Babalar harbde len binlerce ksz yavru, harabe damlarn du varlar nnde a ve plak titriyor, dileniyor, ve en son alktan krlp gidiyorlard. Evltlarn kaybeden anneler, kocalarn itiren gelinler hep kara giymilerdi. Kylerin btn evlerinde, hastalar hasr gibi yatm, her kyden gnde birka l kard (1). Bu hastalk 1331-1915 austosunda Vartoda btn iddetini gsterdi, doktorsuz ve bakmsz olan ile kyle - rinde binden fazla adam lmt. 1331-1915 yl son aylarnda karlar yam, doudan Varto ve Hns blgelerine gelen Celli, Hayderan, pkan, Zilan gmenleri, ve her smf kasabal ve kyl halk, buradan Diyarbakr - Elza, akmlard. Birinci- knun aynda k btn zorunu gstermi, yollara metrelerce kar dolmutu. Klk elbise ve vesaitle mcehhez olan Rus ordusu bir koldan Erzu - rumu alm, dier cepheden Hnsa akm, dank bir kolordumuzla, Hamidiye alay dkntlerini ricata mecbur elerek Vartoya saldrmt. Bu srada Varto ile Hns arasnda bulunan Zoru deresinde bir Rus svari frkas Cibranli Miralay Halit Beyin emrinde olan ikinci Cibran alayn evirmi, frka komutan ldrlm, Ruslardan hayli svari yere serilmi, Halit Beyin amcas olu Mustafa ile yirmi be kii ehit olmu, Cibranhlar kuatmay yararak Vartoya gelmilerdi. Rus ordusu 3/bat/1331-1915 gn Varto ilesini igal etmiti. Bu igal, Varto halk iin byk bir felket olmu, Lolan airetinin btn halk ve kyleri Ruslarn ellerine esir dm, Cibranllarla, Hormekli Zey - nelin kardei Ali (2) ve Selimin kardei Veli iki yz ev halkiyle kaln kar tepelerim aarak Kii ve apakur blgelerine gmlerdi. Ruslar ubat aynda Varto ve Hns blgelerinde duraklam, dalarn frtna ve

tipileri yznden ilerliyememilerdi. Bizim cephemiz, Kii- Kri- dalarnda, S boazmda ve Eek-me.ydanda kurulacakt, fakat cephede asker namna hibir ey yoktu. Krirli Kk Aann nderliiyle btn blge halk toplanm, buralarda birer mill cephe kurmulard. K- rir dalarnda Kk Aa olu Mehmet Efendinin emrinde olan Hormek milis alav, Karaba blgesinde nc Cibran alay kumandan ehit Halit Beyin olu Baba Beyin emrindeki yarm alay, S boaznda Gk- dereli Revh erifin emrinde olan Camkur ve Palo Za^alarmdan b:n kii ile, Kiinin ahdeli aireti vard. Solhan ve Gen Zazalar Eek - meydan cephesini tutmulard. apakura gelen iki frka arkerimiz bu cepheler - deki mill kuvvetler zerinde taksim edilmi, her cephe de emniyet altna alnmt. 5/Mart/1332-1916.
1) Krirde Kk aa olu mehur Haydar, 29 yanda iken bu hastalktan ld. Btn Hormek kabilesi ve Kigi muhiti bu harikali gen iin kara balamtr. Hatrmda kaldna gre iki ay zarfnda bizim Kasman kynden bu hastalktan 63 kii ld, mezar kazacak kimse kalmam gibiydi. 2) Ali benim babamdr. Ben o srada yeni Varto rtiyesinden km, onaltj yalarnda bir gentim. Babam hasta ve halsiz olduu iin akrabalar onu Kfir dalarna kadar kzakla gtrmlerdi.

Rus ordusu mart aynn son gnlerinde stn kuvvetleriyle bu cephelere yklenmiti. Ruslar on be gn arasz saldrdklar halde, bu bir avu kuvvetlerimizi yerinden kmldatamam, byk bir zayiata urayarak geri ekilmiti. Mill ve asker birliklerimiz ok muhkem olan bu cephelerde kahramanca dvm, koca Rus ordusunu erafettin ve ivre dalarna kadar karmlard (1). 1916 ylnn nisan aynda her taraf ayr ve imenle dolmutu. Ruslar ar toplarn erafettin ve ivre dalarna kurmu, bu cephedeki kuvvetlerimizi toza dumana brndrmlerdi. Rus ktalar durmadan stn kuvvetleriyle taarruz edip duruyorlard. Kuvvetlerimiz bu mstahkem mevzilerinde lme, yoklua katlanarak, mays ay bana kadar yerlerinde sebat etmilerdi. Ruslar karlatklar bu etin mdafaa karsnda duraklaynca; tam hazrlanarak yedi yz bin mevcutlu bir ordu ile 15/Mays/1332-1916 gn Eek-meydandan Erzincana kadar btn cephemize saldrmlard. Bu srada anakkalede ciham hayretler iinde brakan anl Trk ordusu yldrm hziyle bu cephelere yetierek polattan yaplm bir duvar gibi Rus ordusunu karlayp durdurmutu. Kahraman ordumuzun ikinci ordu kumandan Ahmet zzet Paa, kararghn apakurun Gazik kynde kurmu, ikinci kolordu komutam Faik Paa kararghn Sancak nahiyesinin Simsor kyne kurarak ordu birliklerini Krir dalar, Haciyan boaz ve Eek-meydan cephelerine sevk etmilerdi. Vahip Paa, nc ordu ile Erzincan cephesinde bulunuyordu. Rus ordusu ilk hcumunda kahraman ordumuzun bu yenilmez kuv - vetiyle karlaarak on binden fazla l vererek akn bir halde geri e - kilmi, ve karsndaki kuvvetin anakkalede cihan titreten Trk ordusu olduunu anlyarak ona gre tedbir alm, ve bir iki hafta iinde Hns ve Pasinlerde bulunan 60 ve 61 inci kolordularn Krir, ve S cephelerine yp ikinci bir saldrya balamlard. Bu saldr iki gn iki gece arasz devam etti. Her iki ordu boaz bo - aza geldi. En son yaplan sng boumasnda: Trk ordusu tarihin kendisine ayrd erefli noktaya karak Rus ordusunu sngsne katp, ivre dalarna frlad. Burada paralyarak, Gynk ovasna kadar kovalad. Be bin kiilik zayiatmza karlk, Ruslarn otuz binden fazla ls ve binlerce esiri vard. Krir dalarnda Rus etelerinden geilmezdi. Bu erefli sava, Kaluk tepesinde ordunun banda bulunan ikinci kolordu ko - mutan Faik Paa tarafndan idare edilirdi. O byk kahraman, bu

erefli vatan gazasnda drbiniyle harekt tema, ve ktalara emirler verirken

alnndan ald bir kurunla sevgili yurdunun en yce danda Tanrsna kavuurken, onun aziz ruhu, yaratt zafer zerinde lklar kopararak Tiirk ordusu stnde pervaz at. Biiyk ehidin cesedi Elza kaldrlarak ehitlikte sevgili yurdun toprana gmld. Yerine tyin edilen birinci frka komutan Miralay Cafer-Tayyar, ikinci kolordunun bana geerek adrn Krir dalarna kurdu. , Ruslarn, bu savata yenilerek ar kayplar vermesi, onlar ordularn pek fazla takviye etmeye zorlamt. Birka hafta iinde ieriden ve Kaf - kaslardan saysz Rus ktalar sel gibi Krir cephesine akmlard. Ordumuzun birka misli olan bir Rus ordusu cephelerimizin nnde ylmt. Ruslar bu kuvvetle cepheyi zeceklerini sanarak, 5/Haziran/ 1233-1916 gn btn kuvvetiyle, S boaz ve Kir dalarnn Krir- baba, Eser-baba, Kaluk, Zerdi kan, Merilik, Bayndr-baba (1) tepelerindeki ordumuza hcum etiler. Ordumuz ilk nce bu saldrya kar sabrl davranm, hafif bir atele Rus frkalarnn mevzilerimiz nne kadar gelmesini beklemi, Eser-baba tepesinde olan kolordu komutan Cafer Tayyar Paanm emriyle btn cephe boyunda iddetli bir ate aarak bu dalarda maher kopmu, iki saat sliren bu kanl arpma sonunda, Ruslar ta nevzile imize gelerek her iki ordu sng sngye gelmi, sel gibi kanlar akmaya balamt. Krir dalarnda Mehmetiklerin yldrm haykr ortal nlatyordu. Son bir gayretle Rus ordusu btn cephe kesimlerinde bozulmu, ve sr'atle kamaya balamt. Her birisi bir yeleli arslan kesilen Mehmetikler, dman iddetle kovalyor, Krir dalarnn kuytu meelerinde yerlere seriyorlard. Btn yol ve geitler Ruslarn lsnden geilmez bir hale gelmi - ti (2). Ordumuz btn Rus ordusunu nne katarak, ve mevzilerini skerek, gecenin zifiri, karanlnda Gynk ovasna kadar srm, saysz , cephane ve harb malzemesi alm, koca Rus ordusunu yarya indirmiti (3). Bu zorlu savata tamamen yenilen Rus ordusu. Krir dalarndan, S-Haciyan boazndan kaarak, srlerek Gynk ovasna ve erafct - tin. ivre dalarna ekilmiti ve Eek-meydan cephesinden, Bolan ge -

F: 8

<ine rict etmiti. Boalar ekildikleri yerlerde tutunmak in kuvvetli meviilr-- yapmakta idiler. Halbuki ordumuz daha ileri gidi], ok muhkem olan mevzilerini brakamazd. Hular bunu bildii iin ekildikleri yerlerde hazrlanyor, tekrar taarruza gemek istiyorlard. Bir iki hafta iinde Erzuru m'dan gnderilen iki Rus kolordusu, Rus ordusunu tekrar canlandrmt. ' , Trk ordusu durmadan Krir dalarnda S boaznda ve Haciyan" ve Eek-meydan cephelerinde mevzilerini tahkim ediyordu. Mill kuvvetlerin bir ksm salverilmi, Cibran alay istirahate ekilmi, Haciyan boaz n ia eyh erifin ^nilialeri ve Kr ir d 3 Hormek mili? alay henz, veya 38. fka komutan Miralay Kzm Beyin (1) enirinde alyorlard. 13u srada. Dersm'in gnev eteklerinde bulunan Hayderan, Demenan, Ariyan airetleri hkmetin bu .zayf durumundan faydalanarak bahardan ' beri Mazgirt, Pertek ilelerini yama etmilerdi. Ordu Elz'a yetiince, Galatah Mirala\ evket Bey, bu airetleri tedip ederek Dersim dalarna ka rmt. Bu tedip sillesinden tr Dersindiler blgelerine doru gelen Ruslara kar hibir hareket gstermiyorlard. Bu cephede Vahip Paann nc ordusu ile Balaban aireti reisi Gl aaran be yz milisi vard. Ahmet zzet Paa, Dorsimlileri harekete geirmek iin Krir Hormek a- ' K k \ay Dersime gndermi, Kk -Aa, bir ay iinde Dersim aalarndan yirmi drt airet reisini Gazikte Ahmet izzet Paann yanna getirip hkmete dehalet ettirmiti (2). Ahmet, zzet Paa, Ktik Aay bir nian ile taltif ederek btn Dersim aalarna ayr, ayr hediyeler vermi, buniar yerlerine dnerek Ovaca doru yryen bir Rus frkasn imha etmi, ve Rus ordusuna kar Pilmer ve Dersim dalarnda kuvvetli bir cephe kurmulard (3). . Bir aydanberi. erafettin ve ivre dalarnda ve Bola gediinde 1a " ' un .'ki ' olan Rus ordusu nihayet. 15/Temmz 1332-1916 gnii Kk-meydan'daki cephemize drdnc byk taar ruzunu yapt. F>u kuvvetli saldrya kar byk bir taarruza geen kahraman ordumuz, bir gn siiren arasz ve zorlu bir karlama sonunda yine Rus O! 1 yerinden oynatarak, Krir ve S boazndan Varto hududuna, ve Eek-meydan cephesinden Muun ziyaret nahiyesine kadar Rus() Er.ki Byiik Millet Meclisi Reisi sayn Kzm Paa. , ( : ) Bu srada Orgeneral Salih Omurtak, Ahmet zzet Paann erfeni harbiyesinde idi. 3) Bu kuvvetler o ada, merhum Kzm Orbayn emrinde atyordu. Bu airetlerden en fazla alan Balabarl Gl aa, ve daha sonra arkl Mustafa bey, ve Kureyanh ah Haydar olmutu. ah Haydar bu savata ehit olarak ve byk yararlklar ^fererek cann vat nna kurban vermiti.

lan geri ekilmeye mecbur etmi ve bu savata top, tfek, ve ok miktarda harp malzemesiyle esir ele geirmiti. Bu son hezimetten sonra artk Rus ordusu bir daha kendini toplayamam ve ordumuza saldrmaktan vazgeerek ekildii yerlerde tutunmaya almt. Ordumuz zaferinden duyduu gvenle cephesinde k tedarikiyle uranarak, milli kuvvetlerin de Malatya ve Diyarbakra inmesine msaade etmi, Cibran alaylar Urfa iline, eyh erif kuvvetleri Paloya, Hormekli- ler de ikiye ayrlarak Krir halk, Kk Aa'mn emrinde Mazgirt ilesinin Sorak, ve Gktepe blgesine, Varto halk Zeynelin kardei Ali ile Malatya ilinin Akada ilesine bal Kurunlu nahiyesinin Engzek kyne gitmilerdi (1). "* 1232 -1!>16 rum ylnn knda Ahmet zzet Paa kararghn Elza nakil etmi., orudumuzun bir ksm Krir dalarnda ve Eek-meydan cephesinde ve Palo'nun Sekrat kyne

yerletirilmi, Diyarbakrdaki ordu komutanlna Gazi Mustafa Kemal Gelerek Bitlis ve Muu igal etmiti. 18/I.Knun/l33-191? gn Erzincanda Rus ordusu ile Osmanl ordusu arasnda mtarekenme imza edilmi, bir mddet sonra Ruslar ekilirken, dou illerini ermenilerin hkimiyetine teslim ederek bunlara saysz cephane, yiyecek, top, tfek ve sair malzeme brakmt. Ermeniler: Erzincan, Pmer, Tercan, Erzurum, Varto, Hns ve Pasinlerde kuvvetli 1kmet idare merkezlerini kurmutu. Bu blgeler halknn ou hicrete vakit bulamam, R slarn eline esir derken, ermeniler tarafndan ldrlm, btn mal ve yiyecekleri ellerinden alnarak sefil braklm, Kafkas Tiirkleri gayrete gelerek bu blgedelerkeki kandalarna saysz miktarda zahire, elbise ve para toplayp tp" ad verilen birer heyetle gndermilerdi, Bu i tanlar, Erzurum. Erzincan, Hns ve dounun halkla meskn blgelerinde kurulmutu. Bu ubeler do illerinde Ruslarn elinle kalan hal lan iki yllk yiyecek, elbise ve harlm vererek bunlar ermenilerin, Mn eit saldrndan kurtarmlard. Ruslar ekilirken hu i- 'nlar da ermenlerden korkarak birlikte gitmilerdi. Ve halkn ermenilere kar koymasn tenbih etmilerdi. Bu srada Vartodaki Hormek ve Lolan halk, Hnstaki arek aireti kylerine gmlerdi. Bunlarn banda bulunan Zeynelin kardei olu Selim, Trk itplarndan ald direktifle Hnsta bir birlik vcude getirip ermenilere kar koymu, ermeniler bu tehlikeyi anladklar irin. Bin bir lle icat, ederek Selim'i, amcas olu Ha() Kk aa, o k Sorak kynde lm, Ahmet zzet Paa byk bir kadirinaslk yapnrak bu kye kadar gelmi, Kk aa olu Mehmet efendi ile akrabalarn aUp E'z'a gtrm, birok iyilikler yapmtr. Babam Ali ile biz de Vartolu muhacirlerini alp Akadaa gitmitik, Engzek kynde Yusufhan adl b'r Trk eraf ve akrabalar Seyho ve Karaca bize byk iyiliklerde bulunmulard. Babam Ali 1 3-EylI-1917 gn bu kyde ld. Balabanl daymz Gl aa kabilesiyle bu srada Malatyann ova kylerinde idi.

imle aldatp Hns merkezine (mhimmat ambarlann teslim etmek bahanesiyle) gtrmlerdi. Ermeniler ayn gece Selimi ve Haimi bayalkla ldrerek ertesi gn, 2/Mart/1334-1918 sabah, bir tabur askerle, Hnsn Baky deresine gelmilerdi., Bu kyde arekli airet aas, Bakyl Ilasan ile 1321 Cibran savanda len Hormekli Selinin ola Haydar ve bir miktar kuvvet vard. Haydar byk bir cesaretle akrabasn* dan Ali-Ula, Ilasan-Faki, ve adili HasanReso ile Ilasan aann birka adamn alarak, Baky deresinde ermeni taburunun nne gemi, burada byk bir yiitlik gstererek ermenileri durdurmu, ve kar zerinde birok ermeni lelerini sererek onlar Hnsa doru pskrtmtii. 0. Ermeniler avn gnde Hnsn Mirseyit kyl Haan aa ve kabilesini basm burada hayli insan ldrm, Haan aa ve kardek i silha sarlarak kurtulmulard. Vartodaki Ermeniler Bingl eteklerinde kalar. bir avu Lolan halk zerine akm, bunlar: Kestemert kynde Lolanli Hseyin aa ve akrabas tarafndan pskrtlm ise de, Karaky bucanda bulunan Lolan halkndan erkek, kadn, oluk, ocuk, bin ki?i evlert: doldurularak ldrlm ve yaklmtr. Ermeniler, iki gn sonra Varto ve Hnstan karken bu ilelerdeki mhimmat depolarna, zahire ve elbise ynlarna ate vermilerse ile, Hns ve Varto halk ellerindeki silhl kuvvetlerle bu ilelere yetierek ambarlan sndrm, saysz miktarda silh zahire ve elbise elde etmilerdi. Ermeniler, artk dou illerimizi tamamen terkederek Karsa dorc kayorlard, tink Erzurum ve Bitlis zerinden harekta geen asker ktalarmz karlan yararak ilerliyorlard. Ermeniler Erzurum, Erzincan, Bitlis, Mu, Hns ve Pliimerdeki mhimmat depo e ambarlarna

ate- verip kayorlard. Bu illerden hududa kadar uradklar ky ve belgelerdeki Trk halkn katli-m, (yoketme) etmi, gebe kadnlarn karnm deerek reimlerini yere dkm, memedeki ocuklar snglere takmak' kestikleri insanlarn derilerinden cep yapmak, gibi trl zulm ve vahet ier yapm, bir aralk kadn, ocuk ve erkek kafilelerini damlara doldum: gazladklar bir carnuu ateleyip, bunlar camuun ayaklar altnda ezdirmi, ve stelik dama ate verip bunlarn hepsini kl etmi, ve henz memede olan ocuklarn karnlarm yarp tuzlatm, ve bazan bir .st emeri kellesini keserek annesinin karnna sokmu... insanla ve akla sm cak eziyetlerle dou illerinde on binden fazla can yakmlard. 1334-1918 Nisan aynda asker ktaatmz dou illerini tamamen er - menilerin zulmnden kurtararak btn il, ve ilelerde hkmet tekiltn kurdu. Hicretten tr Malatya, Urfa, Diyarbakr, Elz blgelerine ' den btn dou gmenleri yerlerine dndler. Dounun birok kesimlerinde bulunan Rus ambarlar zerinde asker ktalar vard. Bu ada Varto'nun mlki tekilt tam olarak kurulmutu (1). Bir mddet sonra dou illerindeki asker birlikler, ve Hamidiye alaylar Rasul-yin, Midyat, Siirt istikametinde Nasturileri takip ederek rana girmi, dier tarafta Kars ve Sarkamta asker ve mill bir cephemiz kurulmutu. rana geen Hamidiye alaylar birok Iran kasaba ve kylerini talanlyarak Ali-llsan Paa ile Tebrize girmi, bu alaylar 1334-1918 ylnn sonbaharnda terhis edilerek yerlerine dnm, bu alaylar tamamen ilga edil inceye kadar hkmetin hibir iinde kullanlmam, ve o gnden itibaren devlet idaresine kar kin beslemilerdi. 1334 - 191 .< ylm son aylarnda btn dou illerinde dehetli bir alk \ r i M i . 13351919 ylnn baharnda takattan den birok kyl alktan c ntii. Fazlas otla geinirdi. Bu aln en fazlas Vartoda idi. Varto lalk ilkbaharda kervanlarla Diyarbakr, Farkn, Siverek, gibi ekin yerlerine giderek bir miktar zahire getirmi ve baz evler ilkbaharda birer dar veyahut avdar tarlasn ekmilerdi. Do i illeri bu yokluk ve sefalet iinde rpnrken ermeniler, bu yln orta baharnda Kars ve Sarkam cephelerinde yurdumuza saldrdlar. Bu srada Mondros mtarekesi imzalanm, Padiahn, evet demesiyle yurdumuz, paralara ayrlm, dou illerimizin bir ksm ermcnilere peke ekilmiti. Emenilerin bu mtarekenmeye dayanarak dou illerimize saldrmalar, esasen byk harbte tamamen harap olan bu iller halk ze- rir.de derin bir znt ve strap yaratt. Erzurumdan hareket eden mill ordumuz ve Kzm Karabekir Paa ve kaymakam Halit Bey Sarkam cephesinde ermenilerin nne geerek halkn tel ve korkusunu azaltt. Bu srada Osmanl imparatorluu ve lkesi resmen km demekti. Byk kurtarc Mustafa Kemal Paa bu esareti ekemiyerek stanbuldan ayrlm, 19-Mays-1919 gn Samsuna km. Tiirk milletinin sevgili yurtlarn kurtarmak iin z silhna sarlmalarn emir buyurmutu. Bu emir zerine dounun birok kesimlerinde mill birlikler kurularak ark cephesinde ermenilerle savaa gittikleri halde, tek bir Hamidiye alay bu kutsal vatan savunmasna katlmak istemiyordu. Bu .alaylarn btn gizliden beraberce szlemi, ve Krt istikll fikrini yrten Cibranl Miralay Halide balanmlard. Bu rat kendisi bu savaa katlmad gibi, Vartodaki Hormek ve Lolan airetinden kurulan yedi yz kiilik bir mill kuvvetin cepheye sokulmamasm Kzm Karabekir Paadan telle rica etmi ve bunlarn cephede hyanet yapacaklarm syliyerek, Paay kand() Vartoya ilk tayin edilen kaymakam Mula Bedirhan efendi idi. Bu srada Vartonun Kasman kynde 147. alayn nc taburu oturuyordu.Tabur K. n- yzba Cemil beydi. ok yksek bir fazilete sahip olan bu zat, bu kyde drt ay alm, buradaki zahire ambarn fakir kylye datm, ve ilenin asayiini drterek Midyata gemiti.

rp bu mill kuvvetleri geri evirmeye sehebolmutu. Hormek ve Lotan airetleri haftalarca Varto telg!:: Nesinden yzlerce tel ektikleri halde kendilerine cepheye gitmek iin izin verilmemi; Halit Beyin ortaya att zehirli bir balgam bu halk bu kutsal savatan mahrum brakmt. Cibranl Miralay Halit ve akrabas Binba Kasm bu srada Varto hkmet tekiltm emirlerinde tutuyor, ve istedikleri gibi harekete geiriyorlard. Biilu Hamidiye alay komutan ve aalar son kararm vermiler di. Onlar mill kongre ve Gazi Mustafa Kemalin kutsal lks karsnda, bir hilfet ve padiah kolu olmaktan ziyade, o gnk durumdan ve dmanlarn yurdumuzu paralara ayrmasndan faydalanarak dou illerinde bir Krdistan ve derebeylik yaratmak iin alyorlard. Bunlarn banda ilk nce Cibranl miralay Halit vard. Bu adam bu sebepledir ki, o gn Trklk lksn tayan Hormek ve Lolan airetlerini muntazam bir alay halinde tanzim ettirip doudaki milli birliklerin karsna diktirmek iin elinden gelen her eyi yapm ve yapacakt. .Yunanllar 1836 -1920 ylnda Anadoluya saldrmlard. Cibranl Halit, ve dier Hamidiye bakanlar bu. zehirli fikirlerini ortaya dkp mill hkmetin bu zayf durumundan faydalanmay dnmlerdi. Varto, Karlova, Malazgirt, Bulank, Hns ilelerindeki Hamidiye alay kumandanlar blgelerindeki eyh ve hocalarla grerek ve onlara dinin, eriatn ^ kalkacan alyarak idareleri altndaki yerlerde Mill Kongre aleyhinde muzir propagandalar yapp halk zehirliyorlard. Cibranl Miralay Halit, ve Hasananli Miralay Halitle kardeleri, ittifaklarna aldklar airetleri silhlandryor, onlar gya eski krt kyafetiyle gezmeye ve krte okuyup yazmaya tevik ediyor, ve Cibranl Ha- litin bizzat yazd ( nbra - bkn) adl krte eseriyle Cezireli Molla Almedin krte iir divn, ve Ahmet haninin (memo-zin) adl iir ve ak kitab kylere datlyor, ve birbirlerine krte mektuplar yazyorlard. Dou illerindeki Hamidiye alaylan yeni batan dirilmi ve Sultan Hamit andaki kuvvete ulamlard. Her airet aasnn kapsnda yzlerce silhl hizmetkr besleniyor, her airet aas; bulunduu ilenin hkmet reisi, ve hibir kanuna tbi tutulmayan bir mutlak derebeyi saylrd. Bu aalar yine dalarda kervan soyar, kylere saldrr, biran i-. < bir blgenin asayiini bozar, Hamidiye ve kendilerine taraftar olmayan halk yok etmek iin alaylariyle harekete geerlerdi. Birok il ve ilelerdeki kaymakam ve stn memurlar ya bu alay aalarndan veyahut bunlarn fikirleriyle hareket eden kimselerdendi. Bunlar da bu airet aalarnn fikirlerini aa vurmak iin milli hkmetin stlerini ifala alyorlard. 10-8-1920 tarihinde Sevr Muahedesi imzalanm, dou illerinin ermenilerle krtler arasnda paylatrld haberi, btn dou llerine yayl -

mt. Geri ermeniler. Kzm Karabekir Paann idaresindeki mill ordu tarafndan malp edilmi, ark hududu emniyet altna alnmt. Doa illerimizin iinde bu tehlikeden daha ykc bir fikir, bu illerin her tarafn karanla bouyor, stanbul, igal kuvvetlerinin ayaklar altnda alyor, Yunanllar, gzel Anadolunuzun byk bir ksmn tutmu, yakp yk - yorlard. Bu mitsizlik iinde bir ykhrm gibi Ankarada parhyan Trk istikllinin nurlu sabah yldz kahraman Mustafa Kemal, Byiik Millet Meclisi Reisi ve Bakomutan sfatiyle klcn ekmi. Trk milletini ve Trk yurdunu kurtaracam diye haykryordu. Bu illi ses. yurdun her tarafnda olduu gibi dou illerinin de yce dalarn nlatm, mll hkmetin aleyhinde bulunan doudaki muhalifleri artmt. Bunlar o ada ha::r bir isyana cesaret etmiyerek, haklarnn kendiliinden veril '-or';m birbirlerine syliyerek siyas hayata atlm, ve stanbuldaki mill hkmetin dmanlariyle muhabereye girimilerdi. Bu fikir zerinde oynayan Cibranl Halit, 1920 ylnn yaz aylarnda stanbulda bulunan Krt ta^li cemiyeti reisi Abdlkadir. Hak karili Ab- durrahin, ile anlaarak bunlarn vastasiyle Meclisteki Bitlis Mebusu Yusuf Ziya ve arkadalariyle anlam, haklarn Cemiyet-i Akvam vasta- siyle alacaklarna inanmlard. Halit Bey bir taraftan doudaki hazrlklar ikmal ve kuvvetlerini toplu bulunduracak, ve dier taraftan mill hkmeti ifal edecekti. Cibranl Miralay Halit, bu sralarda Varto, Bulamk, Malazgirt, Hns, Karlova, Solhan, ap&kur blgelerindeki airet aalarndan, eyh, hoca ve ky muhtarlarndan ald mhrl mazbatalar Krt tali cemiyetine ve oradan gya Cemiyet-i Akvamda bu i iin alan MustafaNemrud ile Krt erife gnderiyordu. Cibranl Halit ve arkadalarnn fikirlerine gre artk bu beylik ii olmu, ve olacakt. Fakat blgelerinde birka alev aireti vard. Bu airetlerin ve bilhassa byk bir mevcudiyet olan Hormekli aireti aalarnn fikirlerini ;ahn bunlardan istifade etmek lzmd. Halit Bey bu srada Varto merkezinde ve akrabas binba Kasm Lolan airetinin Kara kynde oturuyordu. Bu ii gizli olarak konu - ak iin kendisi Kara kyne gelmi, 15-Haziran 1336-1920 gn Hormek aalarn ve Lolan erafm bu kye davet edip uzun uzadya bir nutuk syledi, Cibranl Halit, nutkundu: Krtlerin Nemrdun neslinden, ve asrlarca dnyay ellerinde tutan ulu bir soydan olduklarm ve bunlarn ittifakszlklar neticesi olarak Trklerin boyunduruu altna girdiklerini, ve alt yz yldan beri Trkle- rin esareti altnda yavarak uak derecesine indiklerini, ve bugn kurtulu yddranm domu, ve Trk idaresinin yklm ve paralanm bulunduunu, dou illerinde yayan btn alevlerin de dier dou airetleri gibi Krt ve bir soydan olduklarn, ve ancak bunlarn bir mezhep ihtilf yznden Krtlerden ayrlarak sebepsiz yere yllarca birbirlerini ldrdklerini, ve artk birleip mterek haklarn Trklerden almann zaman gelmi ldn. Sevr .Muahedesi gereince Krt istikllinin Cemiyet-i Akvam tarafndan tasdik edileceini ve bu ii biran nce baarmak irin her airetin silhna sarlarak Trk memurlarn kendi blgelerinden kovmalar gerektiini, ve esasen Padiaha, asi ve eriata mugayir olan Ankara Hkmetinin Yunanllar tarafndan yklmak zere bulunduu, ve btn Alevilerin bu hayrl ie katlmalarn bilhassa Hormek aalarndan beklediini sylemi, binba Kasm da Ilalit Beyin szlerini teyit ederek birka ateli kelime ile yersiz ve dipsiz olan Krtln vmee balamt. Konferans odas azna kadar doluydu. Sedirin yambamda oturan Hormekli Mustafa Zeynelin torunu Veli aann ve Zeynelin kardei Halo'nun sesleri birden ykseldi:
11l?

Halit Bey. Erkeke konualm. Biz Krt deiliz. Nemrutla akra - balmz yoktur. Bizim size itimadmz yoktur. Siz, Hamidiye alay oldunuz yllarca birbirimizi krdk. Bu defa sultan olmak isterseniz, biz de size kul olamayz. Biz beylik istemiyoruz. Brakn kardeler gibi yayalm. diye haykrmlard. Biran iinde konferans salonu kanm, aalar kafile halinde atlarna binerek kylerine savumulard. Halit Bey artk blgedeki alevlerle uyusamyacam ve isyan karsa bu airetlerin mill hkmete taraftar olarak kendileriyle arpacaklarm anlam, bir taraftan eldeki stn kuvvetle bunlara saldrmay, ve dier taraftan bunlarn isyan ettiklerini Ankara Hkmetine bildirip alaca emir ve kuvvetle bu airetleri yoketmevi dnm, kardeleri Selim ve Ahmedin emrine verdii be yz kiili!; bir kuvvetle kendilerine hudut olan Lolan airetinin Kestemert kyne an bir baskn vermiti. Ilalit Beyin bu fikrini kefeden Lolnnl Hseyin aa, hdiseden bir gn nce Kasman kyne gelip bu haberi Hormekli HaHo ile Zeynel'in olu Ali Haydar' vermi,' Lolan kylerinde silh sesi knca, bunlar yz yirmi atl ile Kestemert kyne yetimilerdi. Bu srada Cibran atllar kyn iine kadar sokulmular, Hormek atllariyle Cibran arasnda sren etin bir arpmadan sonra, Cibranlar bozulmu. Halit Beyin atllarndan yedi kii ld - rlms, Kovik kynde bulunan Halit Beyin kardei Ahmedin evi talan- lanm, Cibranhlar Lolan kylerini terk edip Varto merkezinde toplanmlard. Ilalit Bey. ilk tedbirinde muvaffak olamam ve ac bir malbiyete dmt. Bu defa ikinci tedbirini kulland. Sahte bir ekilde mill hkmete balanarak gnlerce Varto telgraf merkezini igal edip Hormek airetinin, Halo ve Lolan aalarnn mill hkmete kar isyan ettiklerini ve bu maksatla kendisine ve Varto hkmet merkezine saldrdklarn, Byk Millet Meclisine ve Erzurum'da bulunan 15 inci kolordu kumandan Kzm Karabekir Paaya birok tellerle bildirmiti. Halit Beyin adam olan Varto kaymakam, bu ikyetleri tasdik ederek kuvvayi tedibiyenin gelmesini temin etmiti. Kzm Karabekir Paanm emriyle: Erzurumdan binba Nazm Bey, yz asker, iki top, drt makineli tfek, ve drt zabit ile, Mu ve Gen mutasarrflar. Hns kaymakam, Hns jandarmalar, Mu jandarma ku - mandam binba Resul Bey ve jandarmalar, Gen ve apakur, jandarma kuvvetleri, Cibranl Miralay Halit Beyin emrinde bulunan Karlova nc Cibran alay, Bulank ve Vartodaki Cibran atllar ve Hnsn Tekman blgesinde olan Zrkan alay kumandan kaymakam Haydar Ve Miralay Madrakl Selim Beyler ve svarileri ve Meleknl eyh Abdullahn emrindeki apakur ve Solhan Zazalanndan ibaret olan 1200 kiilik bir atl kuvveti Vartoda toplanm, ve bu harekete Hallo isyan ad verilmiti. Mu Mutasarrf Mustafa Fehmi Bey, ilk nce isyann eldini anlamak iin askeri zabitan ve kk bir kuvvetle Kestemert kyne gelerek, Hallo ile grm ve burada ky muhtarlarm dinliyerek bunun basit bir airet kavgas olduunu anlam, btn halk hkmete mti olduklarn beyan etmilerdi. Hormek ve Lolan halk arasndan seilen birka kii, mutasarrf ve zabitleri bir kenara ekerek, Halit Beyin Karata verdii konferans, ve onun bu ii kasten tertiplediini ve kendisiyle beraber btn Hamidiye alaylarnn yaknda tiyn edeceklerini anlatm ve bu hususta hazrladklar mazbatalar mutasarrfa vermilerdi. Mutasarrf Vartoya dnerken, ii Kzm Karabekir Paaya telle bildirmi, Halit Bey ayrca Paaya ektii tellerde mutasarrf ve zabitlerin, Hormekli genler tarafndan aldatldn ileri srerfek eski dileklerinde srar etmi, nihayet Paa, halkn dehaletini kabul edip yalnz Hallo ve arkadalarnn, tenkili iin kat' emirler vermiti.
11l?

1920 yl temmuz aynn son gnlerinde bin iki yz atl, top ve makineli tfekle harekete geen kuvayi tedibiye, stkran nahiyesi zerinden Binglere kp burada Iallo etesiyle temasa gelerek onu uar mntkasna pskrtp geri dnerken, Cibranl Miralay Halidin amcalar smail ve Ilasana, Zrkan airet alay kumandan Haydarm kurduklar bir pln zerine, yaylada bulunan Hormek kabilesinin Rakasan ve Tatan halk zerine yklenmi, bunlar top ateine tutarak kylerine indirmi, bu kylerden dokuz adam ldrm, kyn btn eya, mal ve vadannrtalanlamlard. Ayn gnde kuvayi tedibiveden ayrlan Cibranl Halidin amcas Haan, bir kafile atl ile Kkr deresinde Lolan genlerinden brahim ve kr ile karlap bunlar hile ile ifal edip yanna ardktan sonra hemen zerine atlarak tutmu ve ldrmt. Bu hakszlklar bizzat gren kuvayi tedibiye kumandan, askerini ve toplarn alarak Varto ile merkezine dnm, Hormek ve Lolan airetleri

11l?

nin kendilerini. Hami karg savunmalarna emir vermi, bu durum karsnda airet alaylar dalmlard. Mu Mutasarrf Ma ve Nazm Bey de Erzuruma dnerken. Hor - inek ve Lolan muhtarlarnn mazbatalarn orduya verip, Cibranl Halidin, milli hkmete kar bir isyan karmak istediini, ve Kiirt istiklli iin altn, Hormek ve Lolan halknn kendisine uymadklarndan hem onlara aldrdn ve hem de onlar hkmetin emriyle tedip etmek iin, isyan ettiklerini iddia ettiini anlatmlard. Bu durum karsnda Kzm Karabekir Paa Hallo iin idari bir af karm, Hallo iki hafta sonra Mu Mutasarrfna istimn edip evine dnmt. Halit Bey ikinci defa, Mu adliyesinde bulunan dostlarna mracaat ederek ky basmas ve yedi adam ldrmesi hdisesini adl bakmdan Mu mahkemesine vermi, dinlettii yzlerce ahitle Hormek ve Lolan halkndan yetmi kiiyi gyaben idama mahkm etmiti. Bu hdiseden sonra Cibranl Halit Beyin, mill hkmete kar cephe ald kolorduca pheli grulm . deki airetlerin bandan ayrl - mas dnlm ve bu sebeple Erzuruma arlarak miralaylk rtbesi baki kalmak artiyle. kolordu, divn muhasebat komisyon reislii de - viyle Erzurumda alkonulmutu. 19/Austos/1336~1920. BLOM: IX Cumhuriyet Devrinde Dou lleri ve Varto eyh Sait syan Osmanl imparatorluunun itilf devletleri tarafndan paralanmas, Sevr ve Mondros Muahedelerinin yurdumuz zerinde kurduu blnme Kiyaseti yznden dou illerimizde eit yalnz duygular altnda kendilerini krt sanan Hamidiye alaylar, Sat'ii ve Naki kabilelerin aalar arasnda bamsz bir Krdistan kurmak fikri 1919 yhndan beri uyanm, yukar blmde yazdn gibi bu zehirli fikir zerinde alan stanbul'daki Krt tali cemiyeti ve Cibranl Miralay Ilalit, ve henz Byk Millet Meclisinde bulunan Bitlis Mebusu Yusuf Ziya, dou illerimizdeki birok airet aalarm, afi eyh ve hocalar kandrp din ve eriati let ederek halk isyana tevik etmilerdi. Cibranl Miralay Halidin Erzuruma kaldnlmasiyle, bu ak alma irtica fikrinin zerine perde ekilerek her tarafta gizli bir isyan hazrlklar balamt. Cibranl Halit Erzurum kolordusunda bulunan birka Kerkk ve Sleymaniyeli zabit, ve Erzurum halkndan be on softa ile anla - arak 1337 -19^1 ylnda Krt tali cemiyeti ve Yusuf Ziya ile daha sk bir ibirlii yapmlard. Yusuf Ziya, bu muhalefetinden tr meclisten koulmu. Ankara ve stanbuldaki muhaliflerin zehirli fikirlerini, ve Krt tali cemiyetinin beyannamelerini alp Erzurumda Cibranl Halide gnderiyor, Halit, bunlar inceleyip fikirlerini ekledikten sonra, birok airet aalariyle eyh ve hocalara gnderiyor, aalar; hkmetin nfuzunu krmak in mahall hkmet idare memurlarn daim bir bask altnda bulundurup, dalara eit eteler karp soygunculuk yaptryor, saysz silhl kuvvetlerle asayii bozuyorlard. Krt tali cemiyeti ve hempalar, esldden beri Anadolumuzun blnmez bir paras ve asl bir Trk yurdu olan dou illerimize artk tam m- nasiyle Krdistan ve bu illerdeki eit Trk boylarndan kopmu airetlere Krt diye hitabediyor, ve bu

* 22

maksatlarna kavumak iin, mill hkmetin dini, eriati, Kuran, hak ve hrriyeti kaldracan iddia ederek, eyh ve hocalarn taassuplarn krklyor, ve bunlar vastasiyle msum halk zehirleyip gidiyorlard. Halbuki bu yan duygular, yukan blmlerde akladmz gibi. Padiah Yavuz andan bahyarak Sultan Hamit devrinde tam kkleen kara siyasetin, mill birlii sarsan, mill duygulan din ve hilfete feda eden kt bir rejimin sonularyd. Yavuz, ilii ve ah smail'i durdurmak iin dou illerimizdeki Kurtbaba dal Trklere Krt, ve dou illerine Krdistan adlarm .takm, bunlar takviye etmek iin Anadoludan birok Trk airetlerini kaldrp dou illerine gndermiti. Sultan Ha* mit saltanat ve istibdadn yiirtniek iin bu yakn a Trk airetlerine Kormano" adm takarak onlardan 36 derebeylik ve Hamidiye alaym kurmu, kendilerine; siz bfcnim evltlarm ve Krtlerimsiniz diye yabanc fikirlere srklemiti. Dou airetleri arasnda kkleen bu yanl duygular, Birinci Cihan Savann sonlarna kadar sregelmi, ve millf mcadele devrinde Krt tali cemiyeti ile hempalarnn ilerine yaram, bunlar bu asl astar olmyan bu adlar zerinde halk kandrp isyana sevk etmilerdi. Asrlarca bu trl zehirli fikirler altnda inleyen birok airetler Trklklerini kaybederek eit inanlar altnda eit blmlere ayrlarak kendilerini Krt, Seyyit, Abbas, Halid, Emev silsilelere kadar gtrmlerdi. Eu yanl fikirler ve en ok din taassup, en son onlar mill hkmete kar isyana srklemiti. Biz isyan hdisesini anlatrken bu konuya bir kolaylk olsun diye dou illerimizde bu airetlerin ayrld ubeleri ve bal olduklar eyhleri, ve irtica harektnda oynad rolleri aklamay faydal bulduk. Kitabmn birinci blmnde anlattm gibi, dou illerimizde yaayan bu dah Trk airetleri U ubeye ayrlmt. Baba-krdiler, Korman- colar, Zazalar. Bunlardan IIitit-Halti, Lohordo, dal Trklerden olan (Krt-baba) baba-kiirdiler; Van ilinin gney blmndeki kabileler, ernak, Hakkri, emdinat. Pervan, Gava, Cizre, Bhtan airetleri. Hizanl Selhattin ve aireti, Garzanda; Uekotan, Penc'nara, Biiride; Remn, Midyatta; Ara-boyan. airetleri, Sason, Kabaili ve Bitlisin, Atmanan, Azan airetleri, Motikinin; Sarmi, Musi, Halinan. Bekiran kabileleri, Mu ilinin gney dalarnda Oturan Huytu, Beleki, Bidiri, igo, Hiyan airetleridir (1). Bu ubeye bal airetler tamamen afi mezhep, Naksi ve Kadiri tarikatt idiler. Bunlarn en sayl tekiyeleri; Hizanda; Seyit Ali, Bit' Kfrev ve Kadiri ve Norenli Hazret tekiyeeriydi. Bu tekiyelerden baka her a birer eyhi ve birok hocalar

vard, .

Mildn onaltme yzylnda Yavuz Sultan Selimin i Anadoludan dou illerimize kaldrd yakn a Trk airetlerinden olan Kora, lar: Mil ve Zil adl iki partiye ayrlm, bunlardan Mil partisi; Viraehirli brahim Paa oullar ve Miln aireti. Karakei kabilesi, Suruta; Berat) Bu ubeye bal airetler eyh Sait isyanna karmam, birka
ay soa- ra Batman isyann hazrlamlard.

* 22

zan aireti, Varto, Bulank, Karlova ilelerindeki Cibran airetleri, Malaz girtten Hasaan aireti, Hns, Karayaz, Tatos ilelerimdeki Zirkan, ey- han, Karaba kabileleri, Elekirtte; pkan aireti, Muta; Seydan kabilesi ve Mu ovas halkdr. Zil partisine bal airetler: Arda; Zilan, Celli airetleri, Van,., Erci, Muradiye, Patnosda Haydaran, Ademan, Takoriyan, Mikan, airetleriydi (2). Komanci ubesine bal biitiin kabileler afi ve Nakidirler, Birka boylan da Kadiri idi. Bunlarn en mehur eyh ve tekiyeleri; Asi. ey Saidin ecdad olan Palulu eyh Ali tekiyesi, ve Hnsta eyh Sait,. Solhann Melekn kyl eyh Abdullah, ve Elekirtte eyh irin tekiye- leriydi. Bu tekiyelerden baka birok eyh ve hocalar vard. randan gelen Part Trklerinden olp Kadisiye savandan sonra do- illerimize gelen dal Tiirklerden Dnbeli-Zazalar: Diyarbakr, Siverek,, Elz, Ergani, Maden, il ve ilelerinin baz kesimlerindeki kabileler, ile, Hazzo ve Farkn beyleri, Palo halk, Gkdere, Musyan, Okiyan, Azan Ilalilan Kabileleri, apakur ve Garip beyleri, Mistan, Botan kabileleri,. Hini, Gen ve Darahini beyleri ve Zaza kabijeleri, ile Solhan ilesinde oturan Solhan, Zildi, meran, airetleri ve Motki Zazalardr. Zaza ubesinin en byk tekiyeleri: Palulu eyh Ali tekiyesi imi,, btn Zazalara ve Kormano ubesine afilik ve Nakilii alayan bu. eyh Alinin ahfadndan olan asi eyh Sait, Kormano ubesinin topluluunu idare etmek maksadiyle Palodan gelerek Hns'ta ikinci bir tekiye kurmutur. Zazalann dier tekiyeleri, Meleknl eyh Abdullah ve Gk - dereli eyh erif, Silvanl eyh emsettin, ve apakurun an eyhleri tekiyeleriydi. Kk kabileler halinde yaayan ve airet sistemine tam girmeyen Zazalar, kendilerini Krt deil, en ok Halid, Abbas, Emev, ve Arap' sanm, dou illerine afilik ve Nakliii alyan eyhlerin Zaza olmasndan tr, kendilerini Kormano ve Babakiirdi ubelerinden daha kutsal bilini , ve bu dini gayretle dinin, eriatn, ve hilfetin fedaileri kesilmi. ve yalnz bu din taassup yznden Cumhuriyete kar isyan etmilerdi. Krt ta li cemiyetinin icra-kuvveti olan Cibranl Halit ve Yusuf Ziya siy; maksatlarn gizliyerek din kisveye brnp zeliii fikirlerini bu yoldan eyh Saitle Kormani ve Zaza ubelerinin eyh ve hocalarna alamlard. dine ve maneviyata intikal ettii iin dinin en byk hamisi saylan, ve Cibranl Halidin enitesi ve ey olan Seyh Sait, emirel-mca- lidin ad altnda isyann basma geerek manev nfuzunu kullanmt. Cibranl Halitle eyh Sait, 1338 -1922 yl baharnda Erzurumda
(2) Bu parti airetleri, eyh Sait isyannda hkmete taraf olmu, ve sonradan Ar-Zilan isyanm ve son irtica hareketini meydana getirmilerdi.

12?

glerce bu irtica harekt zerimle konumu, Cibranl Ilalit. eyhten all fetvalar civara yayarak, Gazi Mustafa Kemalin dini, namaz, orucu kaldrmak iin padiaha karg isyan ettiini, ve halifeye itaat etmeyen Byk Millet Meclisinin ortadan kaldrlmas iin gaza ve cihadn farz olduunu btn airet aalarna duyurmutu. 29 I.terin/1339-1928 gn Ankara'da Trkiye Cumhuriyetinin iln edildii haberini veren Erzurum toplan, Cibranh Halitle eyh Sait zerinde yldrm tesirini gsterr i imhariyetin iln, Hlifenin akta kalmas. Cibranl Halil'le Yusuf Ziyann ilerine yaram bunlar szlerinin gerek ktna ve bundan sonra dinin tamamen kalkacana ve airet aa ve hocalarnn srleceklerine dair srekli propagandalar yapm, bu haberlerden korkan birok airet aa ve eyhleri Erzurumda Halit Beyin kona* :a kadar gitmilerdi. Cibranl Halit, bunlarn korkularm oaltm. Cumhuriyete kar koymaktan baka are olmadm anlatarak, bunlarla hazrlanma kararm vermiti. Cumhuriyetin ilnndan soma, sra ile saltanat ve hilfet kaldrlm. padiahlar srlm, meclisteki muhalifler koulnu, Hamidiye alaylar ilga edilmi, Trkiye Cumhuriyeti btiin diiya tarafndan tanittsmet Paatun Lozanda bir harika yaratarak imzalad Lozan Ahitnamesinden sonra yurdun zerindeki kara.bulutlar dalm, Krt li cemiyeti paralanm, ortada bu hareketinin banda yalnz S yi. Salt, Cibranl Halit, Yusuf Ziya ve arkadalar kalmt. Bunlar neve mal olursa olsun kararlarm yrterek kendilerine bal bulunan asi - retleri arasnda propagandalarna hz verecek, halk Cumhuriyet aley - hine tevik edip felketlerine sebep olacaklard. rtia taraftarlar gittike .oahyor. btn airetle- Cibranh Hadin ve Erzurumda bulunan Kerkkl zabitlerin yardmyla Eruznrumdan klliyetli siih ve cephane tayorlard. 1340 1324 yl ilkbaharnda Bitlis eski mebusu Yusuf Ziya Anknn- Jstanbul .voliyle Erzuruma gelerek Cibranl Halid'in evinde bir hafta misafir kalmt. Bunlarn lumda verdikleri kararda: Airetler tam Sl p hazrlanacak, hududumuz haricinde olan Berzan-Neyri eyhi Mahmut ve Simkonun eliyle lngilizlerin yardmlar temin edilecek, ve halktan alnacak mazbatalar Suriye zerinden Cemiyet-i Akvama gnderildikten sonra. eyh Sait isyan kapsn aacakt. Yusuf Ziya bu kararla birlikte Cibranl Halid'in mektubunu ahp Hns'n Kolhisar kyndeki eyh Said'in evine gelerek karar eyh'e imze.- latm, ve ald bir miktar yol harliyle ve eyhin mektubu ile, Gksu, Haci-mer, Tekman blgelerinde bulunan Zi-kan aalarn ve Gkolan blgesindeki eyh kan, ve Kara ve hocalarn ziyaret edip vada Cibran aireti reisi Kmil ve Baba beylere urayp, Varto merkezin- de bulunan Cibranl Halidin mcas smail ve akrabas binba Kasna misafir gelmiti. Cibranl Halit, Yusuf Ziya ili* ibirlii yapmalar iin amcas smail, binba Kasm, Cibranl Baba ve Kmil, ve llasenanli miralay Halit Beylere, Zirkanl Kerem Melekli eyh Abdullah ve Solhan aireti reisi Mehmet Ali'ye ayr ayn mektuplar yazmt. Yusuf Ziya, urad btn bu aa, eyh ve hocalara karar suretindeki Cibranl Ilalitle eyh Saidin imzalarn gsteriyor, kendisinin din urunda mebusluunu feda ettiini, nk: Cumhuriyetin kanunlarna gre slmiyetin, elinin, namaz, oru, Kuran, nikh, rz ve namusun kalkacan, btn airet aalarnn, eyh ve hocalarn Ankara'ya srleceklerini ve bunlardan bu kanunlara uymayanlarn denize atlacaklarm ve uyanlarn boyunlarna birer hac takarak Hularla karde olacaklarm, anlatp halk korkutuyor, bu korku ile beraber btn airetlerin ve halkn dini hissiyatm zedeleyip onlar Cumhuriyetin amansz dmanlar srasna getirip karanlk br uuruma doru sr id y ordu.

Bu ylda ok iddetlenen bu irtica hareketi, her taraftan sezilmi, fakat isyan blgelerinde olan idare memurlar, Cibranl Halidin adamlar tarafndan aldatlp keyfiyet yukarlara yazlmamt. Bu irtica hareketini ilk nce gizli bir mektupla Gazi Mustafa Kemal'e arz eden Varto'daki Hormek airetinin aydnlan olmutu. Bu haberden sonra byk kurtarc 1924 Birinciterin aynda Pasin depreminden tr Erzuruma gelmiti. Erzurum yurtseverlerinden ve idare makamndan edindii tahkikatta, ve Cibranl Halidin bizzat gsterdii muhalefetten, yaknda isyann balya- cam anlam ve Ankaraya dnerken Yusuf Ziya. Cibranl Halit ve arkadalarnn yakalanmalarm emir buyurmutu.. Bu srada Yusuf Ziya durumu anlamak iin Erzuruma gelfu, LO/tlkterin 1340-1934 gn burada yakalanarak kuvvetli bir mfreze ile Hns, Varto ve Mu zerinden Bitlis Divan Harbi rfisine sevkedil- mi, burada liyanetim itiraf ederek Ankara ve stanbuldaki muhaliflerle beraber, Cibranl Halit ve Ilasananli Ilalitle eyh Saidin ve Iluytu aireti reisi Haci Musann bu irtica hareketinin haslar olduunu aklamt. Had Musa hemen yakalanm, Cibranl Halit'le dier arkadalarnn da yakalanmalarna emirler verilmiti. Cibranl Halit liyanetim bilmekle beraber, hayatndan endie etmiyordu. Onun inanna gre: hkmet kendisini yakalamaa kalkrsa, Erzurum .halknn bir ksm ordudaki Kerkkl zabitler ve ktalar ve kendisine bal bulunan btn airetler silha sarlp imdadna koacak, ve kendisini kurtaracaklard. Fakat byle olmad. 20-12-1921 gecesi kolordudan aynlan bir mfreze. Cibranl Halid'i konanda yakalayp ayn gece Erzurumdan c karm, bir otomobille Erci-Van zerinden Bitlis cezaevine gndermiti. Bu srada Bitlis Vali vekletine 2 nei frka komutam Kzm Paa (1) gelmiti. Paa, Bitlis havalisinin asayiini kurduktan sonra eyh Saitle Hasananli Ilaiidin yakalanmasna memur edilmiti. O ada dounun en gl ve azl bir aireti olan Hasananllarn yzlerce svarisi iinde, (vaktiyle bu airetin drt alayna kumanda eden) ila- samuli Halidi yakalamak g olacakt. Hasananli Halit iki tuzla ile Malazgirt kylerinin btn aarn kendisine alyor, bu mhim servetle sofrasnda yz seilmi hizmeti ve aylkl svari besliyordu. Bu svarilerden baka kendisinin bir iaretiyle harekete geen yzlerce Hasananli atls vard. Hasananli Halidin bu durumunu gznnde bulunduran Kzm Paa, ilk nce Bitlis ve Mu havalisinin asayiini dzenlemek iin Bitlis ceza5 evinde bulunan Huytu airet reisi Haci Musa ile Norili Hazret tekiyesi sahibi eyh .Masum, ve Hizanl Selhattile grp Baba-krdi ubesinin isyana katlmalarna engel olmu, Haci Musa serbest braklm, kardei Nul Beyi o gnlerde- l'rk; mekkresinden gaslettii seksen yk cephane vesaireyi getirip Kzm Pasaya teslim etmiti. Kzm Paa bu suretle Mu ve Bitlis, Hizan blgelerini irtica harektna katlmaktan ayrdktan sonra, Hasananli Halid i yakalamak iin Ma- Iazgirte bir alay asker gndermiti. Hasananli Plalit bu haberi -alnca btn airetini toplam, alay Karlbelleri ap irva-eyl kyne girince, Hasananli Hiiid'in bine yakn silhl kuvvetleriyle karlayarak bir mis eklinde kabuledilerek Hasananli Halide inmi, bu adam, alay komutanna derin bir sayg ve ikramda bulunmutu. Alay komutam ertesi gn Hasananli Halidi frka kararghna davet etmi, Halit; hkmete kar hibir kt niyet beslemediini, ve ancak ilkbaharda Kzm Pay ziyarete geleceini bildirmi, alay Malazgirte dnerek keyfiyeti Kzm Paa'ya arzetmiti. Paa, alayn ile merkezinde efire intizar etmesini ve ancak svari bir mfrezenin alaydan ayrlarak Hnsn Kksu blgesine gidip burada alt ay nce* bir yzba ile alt neferini ehit eden Zirkal Kerem'i yakalatp Bitlis'e gndermelerini emir etmiti. Svari mfrezesine Keremin kyn sarm, Kerem ve kardeleri elli kiilik maiyetiyle mfrezeyi
5 Trakya Genel Mfettii rahmetli general Kzm Dirik.

pusuya drp be neferini ehit edip Hasananli Halidin yatma firar etmilerdi. Hasananli Halit, btn blgelerde isyan karp Bitlis ceza evinde bulunan Cibranl Halid kurtarmak iin Kerem'i Varto'daki Cibranh Halidin amcas smail'in yanna gndermi, Malazgirtten ayrlan bir tabur asker de Keremin arkasndan Vartoya gelmiti. Cibranl Halidin amcas smail kendisinden son emri almak iin Vartodan eker adl bir adam Bitlis ceza evine gndermi, Kerem bu haberi beklemeye frsat bulmadan bir gece Vartoda izim kayp edip Karlova

blgesindeki Cibranl Kmil ve Baba, ile Hatto oullarna gelmi, bunlar byk bir kuvvetle Kanre kynde toplanm olduklar bir srada, u - ardan gelen bir mektupta eyh Saidin Hnstan firar ederek uar, Karlova zerinden Solhann Melekn kyne geeceini ve burada son kararn verecei haberi yazl bulunuyordu. Kerem eyh Saidi beklemek zere hemen Melekn kyne doru yola km, Cibranh Kmil Baba ve Hatto oullar btn kuvvetleriyle KargaPazar kynde taburun yolunu kesip geri evirdikten sonra, 30-12-1924 gn eyh Saidi karlamak zere Hnsn utar blgesine doru yola kmlard. eyh Sait, Erzurum vilyetinin emriyle 22/12/1340-1924 gn Hns merkezin gtrlm, burada verdii ifadesinde: Cibranl Halit ve Yusuf Ziya ile ibirlii yapmadm, Yusuf Ziyamn istedii dn paray vermedii iin, kendisine muber olarak iftira isnat ettini, sylemiti. Hns kaymakam Maksun Bey, eyhin manev nfuzu altnda kalarak Erzurum iline yazd telde, eyhin doksan yanda bir piri fani ve her trl ihtirastan uzak mbarek bir adam olduunu bildirip kendisini serbest brakmt. eyh Sait eVine dnerken, Cibranh Halidin yanma gnderdii adam gelmi, ve eyhe getirdii haberde: eyhin hemen isyan harekt bana geerek Diyarbakr zerinden Suriye ile temasa gelmesini, ve her airetin kendi blgesindeki hkmet merkezlerini igal etmelerini ve kendisini hi dnmemelerini bildirmiti. eyh, Cibranh Halidin bu haberini alnca: Hasananli Halidin ilk frsatta btn kuvvetleriyle Malazgirt zerinden Bitlise hcum edip Halit Beyi kurtarmasn bir mektupla bildirmi, kendisi 27/12/1340-1924 gn Kolhisar kynden ayrlarak uar Gkolan nal iyesinin Krkan kyne gelmiti. Zirkanl miralay Selim, ve blgenin btn eyh ve aalar ve Karlovada] i Cibranh Baba ve Kmil ile Hatto oullar yzlerce silhl ile 4/1/1341-1925 gn Krkan kynde eyh Said'i ziyaret ederek konumu, ve henz kat bir karara varmamken, ; birka ay nce yirmi sr koyunla Halebe giden eyhin olu Ali Riza bir heybe altnla ieri girmiti. Ali Riza, Suriyeden dnnde Ankara ve stanbula urayarak birok muhaliflerle grtn, ve douda isyan karsa, bunlarn ii Cemi- yet-i Akvama haber vereceklerini ve esasen dounun hibir ilesinde toplu bir asker kuvvet aolmadmdan her airetin kendi blgesini igal edebileceini, ancak babasnn urad yerlerde muhtarlardan birer mazbata alp bunlar Tasnak-huybu cemiyeti vastasiyle Cemiyet-i Akvama gndermesini, ve ilk isvan hareketinin Diyarbakr yaknnda balamasnn daha muvaffak olacan beyan etmikti. eyh ve btn meclis Ali Rizanm bu szlerini aynen kabul etmilerdi. Ali Rizamn bu mit verici szlerinden byk bir cesaret alan eyh Sait, hemen din bir poz takmarak, din bir fetvanme yazmt (1). eyh fetvenamesini bitirince yzn meclise dnderip, onlara, Cum - huriyetin mevcudiyetine kar yaplacak bu cihadn, vakti-risalette yaplm btn gazalardan daha sevapl olduunu, cennetin artk zahmetsiz olarak btn mvehitlerin kaplarna kadar geldiini, ve u birka gnlk fani dnya iin boynuna ha takp yaamaktansa, din ve Allah urundaki lmn daha hayrl olduunu syliyerek bu din vaizle meclisi alatmt. Meclisteki airet aalar ve hocalar, Varto ve Hns blgelerinde oturan alev airetlerin bu cihada katlmadklar takdirde isyan iinin gleeceini ve bilhassa Varto ve Kiideki Hormek airetinin tedenberi hkmete yardm etmekte okluklarn, ve bunlarn birka yl nce bu i zerinde Cibranh Halitle dverek isyan plnm bozduklarn ve bunlara bu ite byk bir hisse ayrmak suretiyle kendilerine bir mektup yazlmasn, eyh Saitten rica etmilerdi. eyh, kalemini eline alarak Vartodaki Hormek aireti aalarna Trke bir mektup yazm, ayn gn mektubu alan silhl eli, Bingl eteklerinden aarak Hormek da eteine gelmi, Hormekliler mektubu alnca: bu i zerinde toplanarak verdikleri kararda btn kuvvetleriyle isyan ordusuna kar koyacaklarm eyhin elilerine sy- liyerek, bu mektubu Kasman kyl M. erif ile Varto kaymakam Sim Beye gndermilerdi. Srr Bey keyfiyeti hemen Mu iline bildirip gereken tedbirlerin

F: 2

hkmet tarafndan alnmasn salamt (1). eyh Sait, Ali Riza, ve beraberindeki airet aa ve hocalar Krkan kynden kalkarak 6/1/1341-1925 gn Karlova ilesinin bugnk merkezi olan Kanire kynde Cibranl Kmil Beyin evine gelmilerdi. Burada ikinci bir toplant yaplm, bu toplantda eyh Sait,- her airet aasnn
laca gibi, Arapa olan bu fetvanme yle tercme edilmiti. Kurulduu gndenberi dini mbini Ahmedinin temellerini ykmaa alan Trk Cumhuriyeti Reisi Mustafa Kemalle arkadalarnn, Kurann ahkmna aykr hareket ederek, Allah ve Peygamberi inkr ettikleri, ve Halifeyi slm srdkleri iin gayri meru olan bu idarenin yklmasnn btn Islmlar zerinde farz olduunu, Cumhuriyetin banda bulunanlarn ve Cumhuriyete tbi olanlarn mal ve canlarnn eriati gurrayi Ahmediyeye gre hell olduu... ve saire. (i) Mektup yle yazlmt: Hormek aireti resasndan Halil, Veli ve Ali Haydar aalara. Esselmn-aleykm, rahmetullahi ve beraktihi, lehlhamd, velminne, hidayeti rabbani ile dini mbini Ahmediyi kfir olan Mustafa Kemalin yedi zlmun- den tahlis etmek gazas niyetiyle uara hareket edildi. Bu gaza ve cihadn mezhep ve tarikat tefrik edilmeden Lailha-illillah, Muhammeden resulallah diyen btn slm mvehitleri zerinde farz olduundan minnelkadm memleketimizde byk bir gayret ve ecat sahibi olan mslman airetinizin de eriat gurrayi Ah- mediyeye ve bu cihad ekbere itb, edeceinize itimadm berkemaldir. Ya eyyhel - ensar, dinimizi ve namusumuzu bu mlhetlerin elinden kurtaralm, Size istediiniz yerleri verelim. Bu dinsiz hkmet bizi de kendisi gibi dinsiz yapacaktr. Bunlarla cihat farzdr. Yucahid yukatilo fissebillah. 4 Knunisani 1341 Emirelmcahidin. Elseyit Muhammet Saidi nakibendi.

kendi aireti banda kalmasn ve isyan patlarsa buradaki kuvvetlerin, kendilerine uymayan Hormek aireti zerine yrmelerini tenbih ederek, 3-1-1925 gn Solhan ilesine bal Melekn kyne yetimi, burada days eyh Abdullah ile kendisini bekliyen firari Keremle sabahlara kadar konumulard. 0gece Melekn kynde iki byk eyhin verdikleri karara gre: 1 eyh Sait, apakur, Gen, Hini, Lice, Farkn, Silvan, Hazzo, Diyarbakr, Ergani blgelerindeki airet aalar eyh ve hocalariyle grecek Mardinden Suriyeye bir heyet gnderdikten sonra apakura dnp burada isyan karacakt, ve Diyarbakr zerine yryecekti. 2 eyh Sait olu Ali Riza, ve firari Kerem, Melekn kynden eyh Saidin fetvasnn bir suretini alarak Solhan, meran, Zikti airetlerini gezip, Bolan gedii zerinden Mu ovasna, buradan Kulp, Sason, Motkiye urayp bu ilelerdeki halk ayaklandracak, Malazgirtte Hasananli Halitle birleip Bitlis zerine yryeceklerdi (1). 3 isyan patlad gn, Meleknli eyh Abdullah, Solhan, meran, Zikti airetlerini alarak Karlovann Cibran aireti reisi Kmil, Baba ve Hatto oullariyle birlikte Vartodaki Hormek airetini datp Varto merkezini igal edip, buradaki Cibran kuvvetlerini de alarak, Hns zerinden Malazgirte girip Hasanli Halitin kuvvetleriyle birleecek ve Bitlis zerine yryp Halidi kurtardktan sonra Irak hududunda eyh Mahmutla birleeceklerdi. 4 isyan patlar patlamaz, Gkdereli eyh erif Palo blgesindeki airetleri ve Zaza Yadoyu emrine alarak Elz zerine yryecek, an eyhleri de apakur Zaza airetleriyle apkuru igal edip Kii ve Erzincan zerine yryeceklerdi. eyh Sait, 9/1/1925 gn Melekn kynden apakurun an kyne giderek eyh Mustafaya misafir olup verdikleri karar ona da tebli etmiti. * eyh Sait, 12-1-1925 gn apakur merkezine ve ertesi gn Sim - sor kyne gidip bu blgenin btn aa, hoca ve eyhleri Mistan ve Botan kabileleri kendisini ziyarete gelmilerdi. eyh, urad blgelerden Cum- huriyet hkmetini tanmadklarna dair mazbatalar alyor, blgeden, blgeye kendisine yzlerce silhl katlyor, btn halk kendisini karlaya - rak ayaklarn ve eteklerini pyordu. eyhin heybesinde be

bin Ingiliz altn va-d. Bu paralar Ali Rizanm Halepte satt koyunlarm paiasy- d. Bunlardan baka eyhi ziyarete gelen her kii ona zekt ad altnda bol paralar veriyordu. eyh Sait bu debdebe ve byk bir kalabalkla 15-1-1925 gn Dara- iini vilyet merkezine gelmiti. Kasaba halk oluk ocuklariyle eyhi kar() Ali Riza ve Kerem bu blgeleri gezerek 27-1-1925 de Malazgirtte Hasanali Halitle birlemilerdi.

lamlard. Vali ve hkmet erkn, halkn tapt bu eyhe kar derir bir sayg gstermilerdi. eyh Sait, Darahini merkezinde bir hafta kald, burada Haci Mehme aa oullar, Mudanyal Faki Haan, ve Zikti aireti reisi Haci Sadk ve Yusufla konutu, onlara verdii emirde isyan patlaynca vilyet merke zini igal etmelerini syliyerek merkezden ayrlmt. eyh Sait, 21-1-1925 gn Lie ilesine varm, buradaki kabile balarna direktif vererek 25-1-1925 gn Hini nahiyesinde Salih Beye misafir gitmi, burada Palodan gelmekte olan eyh erifi beklemiti. Her ik eyh, 3-2-1925 gn Hinide grtler, eyh Sait, isyan patlaynca, eyh erifin, Gkdere ve Palo kuvvetlerini alp Elz zerine yrmesini emir etti ve 5-2-1925 gn Hiniden ayrlarak yz silhl ve birok hocalarla Piran kyne geldi. Nahiye merkezi olan bu kyde bir mlzim ile on nefer vard. Bunlar eyhin maiyeti arasnda be katil mahkmunu gr; yakalamak istemilerdi. eyh, kendisine hrmeten bu katillere dokunulma- mam rica etti. Gen subay, Cumhuriyetin kanunlar karsnda hibir hatr dilemiyeceini, ifade ederek katillerin teslimini istedi. eyhin karde: Abdurrahim ileri atlarak yanndaki yz silhl ile karkolu atee tutup eratn bir ksmn ehit, dierlerini ve gen miilzimi yaralyarak esir etti Buradaki gen Trk mlzimi ve on neferi tarihte herkese nasip olmaya bir kahramanlkla, yz kuduruun silh karsnda dvm, ve canlarn Cumhuriyet rejimine feda etmilerdi, onlar hrmet ve takdirle yd ediyoruz. Bu kanl olayn anszn domas eyh Saidin isyan plnn suya drd. evli, artk Suriyeden Cemiyet-i Akvama bir heyet gndermeden vazgeip Piran bucan igal etti. 8/2/1925. eyh Sait. Pirandan Licenin Serdi kyne dnd. Burada eyhir kardei Tahir oturuyordu. eyh ilk nce Darahini il merkezini igal etmek fikrinde olduu iin Lice ilesinin arkasndan geerek, aki mer Raronur ky o'an Varemerik (Gen) merkezine geldi. eyhin kardei Tu r 10-2-1925 gn Serdi kynden geen Lice postasn soydu ve Lice, Hini civarndan toplad iki yz kii ile 11-2-1925 gn Gence gelerek postadan ald evrak ve paralar eyh Saide teslim etti. Bu iki olaydan sonra isyan patlam demekti. eyh bizzat bu irtic hareketinin basma geerek Hinli Salih, mer Faro, Modanli Faki Haan, Haci Sadk, on bine yakn kuvvetleriyle 14/2/1925 gn Darahini vilyet merkezini igal ederek Vali ve erkn hkmeti esir etti. eyh Sait o giir; Mudanli Faki Hasan, Darahini valiliine tyin ederek, Emirelmcahidi- Muhammet Sa6di Nakibendi nvan altnda Arapa yazd bir kanun pusulasm imzalamt (1). eyh Sait ve arkadalarnn Melekn kynde verdikleri kararda isyan hareketini drt blgeye ayrdklarn yukarda yazmtm. imdi bu blgelerde geen bu irtica hareketini sra ile yazacam: 1 eyh Saidin bizzat kumanda ettii birinci isyan mntkas: eyh Sait, 16/ubet/1925 gn Darahiniden Gence gelerek Haci Sadk, mer Faro ve gney apakurun Mistan, Botan airetleri kuvvetlerini alarak 20-2-1925 de Lice merkezini igal edip Hiniye gitti. Hinli Salih Beyin kuvvetlerini emrine alarak, Hini boazndan Diyarbakra doru yrd. On binden fazla olan bu asi kuvvetler Hini boazndan isyan blgesine doru gelen bir tabur piyademizle karlap askeri pusuya d - rerek eratn bir ksmn ehit ve mrettebatn esir etmilerdi.
6eyh Sait bu kanun pusulasnda kendisine Emirelmcahidin ve nak bendi, unvann veriyor, ve zmnen Halifeyi ve slmiyeti temsil ediyordu. Bu k*

F: 2

Hini boazn geerken, eyh Sait, kardei Abdurrahimin emrine mhim bir kuvvet vererek onu Maden zerine sevk edip, kendisi Ambar aehri yolundan Diyarbakr zerine yrd. eyhin Diyarbakra doru ydn haber alan Hazzolu Hatip beyleri, Silvan ve Farkn kuvvetleri banda olan eyh emsettin, Diyarbakra doru akm, bu kuvvetler 28-2-1925 gn Diyarbakr yaknlarnda eyh Saitle birlemi, eyhin rtica kuvvetleri yirmi bine yaklamt. eyh Saidin sol kolunda kalan Silvan ve Farkn dalarndan kopan tyr bir asi kuvveti, Mardine doru akm, bu srada Midyattaki asker kuvvetlerimiz ve halk tarafndan karlanarak zayiata uratlp geri pskrtlmt. Hini boazndan eyh Saitten ayrlan kardei Abdurrahim, 29/2/1925 dn Maden ilesini igal ederek Siverek zerine yrm, bu srada Siverek blgesinde eyh Eyyb adl bir afi eyhi bana toplad be yz kiilik bir kuvvetle Siverei igal edip, ermikte eyh Abdurrahimle irlemi ve beraber Ergani zerine yrmlerdi. eyh Sait emrindeki yirmi bin asi ile, 28-2-1925 gn Diyarbakrn kuzeyine den (Tala) mevkiinde kararghn kurmu, burada Diyarbakr blgesinden kendisine iltihak edecek kuvvetlerle Mardin, Ergani, Siverek, Maden zerine sevk ettii asilerin baar haberlerini bekliyordu. eyh, yanndaki kuvvetin Diyarbakr tutmaa yetmediini biliyor, ehirdeki asker alay ve mhimmat deposundan korkuyordu. Bu sebeple ilk nce, il merkezini uzaktan tehdit ederek mfettilik ve vilyetle muhabereye giri i o vakit kazanmak ve ehir iinde bulunan Cemil Paa oullariyle dier asilere ehir kapsn ap ieri girmek istemiti. Gerekten ehir iinde bulunan asiler nemli hazrlklar grm ve silhlanmlard. eyh Sait ayn zamanda Viranehirde olan Milnl Ibnuna gre herkes bir mcahit sfatiyle gazaya itirak edecek, muvakkat hilfet merkezi Darahini olacakt. eyh, madd ve manev kuvveti kendisinde toplyan bir Nak halifesi olacak, esir edilen Trk askerleri Darahiniye gnderilecek, vergiler Darahiniye gelip arkadan mcahitlere yetitirilecekti.

rahim Paa oullarna mektup yazarak bunlarn Mardin kapsndan Diyarbakra akmalarn, ve kendisinin kuzeyden ehri evireceini, ve Cemi. Paa oullariyle ehir iindeki asilerin isyan ordusuna ehir kaplarm amalarn bildirip, Tlda be gn beklemiti. Diyarbakrda ordu mfettii olan Kzm Paa (Sayn Kzm Orbay) Vali Ali Cemal, (B. Cemal Bardak) kolordu komutan Mrsel Paa, bu nemli asi ordusu karsnda byk bir kahramanlkla arpm, Diyar - bakra gelecek asker kuvvetleri beklemilerdi. Be gnlk yaygara ve muharebenin boa gittiini gren eyh Sait, nihayet 2-Mart-1925 de ehre hcum emrini vermi, asiler ehrin surlarn kuatarak akama kadar merkeze ate yadrmlard. Her yand r se gibi ehre akan saysz kudurmu asi kuvvetler, ehirdeki bir avu kahraman askerlerimizin bklmez kollar karsnda duraklamlar, Sevh sor< bir are olarak Mardin kapsnda kefettii bir delikten geceleyin, yetmi seilmi azgm asiyi ehre sokarak, bu fedailer ehirdeki asilerle birleir asker birliklerimize kar ok etin bir sava am, ehri kan ve ate iinde brakmlard. Tarihin her trl denemesinde olduu gibi, bu zorlu savata dah, yine kahraman erlerimiz ve asl kanl subaylarmz lm gzlerine alarak boaz boaza gelen yz elli azgn asiyi sng ve bombalariyle yoketni - erdi. Dier asiler gecenin karanlndan faydalanp evlerine kamlard. Bu srada Mardin ve Siverek zerinden gelen frkalarmz, Ergani'yi muhasara eden eyh Abdurralim ve Hez aireti asilerini ermik ilesine kovalayp Diyarbakra yetimilerdi. Bu asker ktaatmz, henz

Diyarbakr surlar zerinde arpan eyh Saitle, Erganiden kaan eyh Ab- durrahim kuvvetlerini hzla kovalam, bu iki asi kuvveti yine Hini boaznda birleip son bir mukavemet gstermi, fakat asker kuvvetlerimiz tarafndan ksmen tenkil edilip datlm, Darahini hilfet merkezine doru kamlard. eyhin mitsiz kalan kuvvetleri Daralide para para koparak da - lm, Gen, Palo, apakur blgelerinin en sk meelerine kap gizlenmilerdi. eyh Sait yanndaki blge eyhleri, airetin aa ve hocalar to lu olarak Darahiniyi terk edip Iana doru firar etmek zere apakur merkezine gelmilerdi. eyh Sait apakur da durmu, Elz, Kii. Vartodan kap apakura doru gelmekte olan eyh Abdullah, eyh ef ve an eyhlerinin yollarm gzlemiti. 27-Mart-1925. 2nci isyan mmtakas: ikinci isyan blgesinde ayrlan Elz havalisinin igalini zerine alan Gkdereli eyh erif; aki Yado ile apakurun bat airetlerini, Musyan,, Okiyan, Azan kabilelerini Gkdere ve Palo Zazalarm emrine alarak 21/2/ 1925 gn palo ilesini igal edip, Palonun batsndaki Zaza kabilelerini ve gebe Beritanli airetini, kuvvetlerine katp, 5/3/1925 gn Elz iline yaklamlard. Elz erafndan bir ksm, ehir iinde halka: Bu eyhlerin eriti ve hilfeti kuracaklarn, ve bunlara yardmn farz olduunu ileri srerek asileri ehre almlard. Bu suretle kavgasz ehre giren asi - ler, btn maaza, dkkn, ve zengin evleri yama ederek para iin esnaf ikence, rz ve namusa saldrmaya balamlard. Hkmet erkn esir edilmi, ceza evi boaltm, asiler atlarn ekip hkmet kona salonunda balam, mhimmat ve zahire depolarm kendi aralarnda yama etmilerdi. Bunlar ehirdeki ganimet maln grnce dinin erkn diye tandklar n; -naz bile unutmulard. Birtakm softa ve saf kimselerin din kurtarclar diye ehre aldklar bu canilerin, karaluvvet ve irtican birer haydut ve apulcular olduunu gren ve bunlarn mlevves avaklariyle slmiyet ve Trkl inemek ze e meydana km birer yurt dmanlar olduunu anlyan sayn Elz genleri; gayrete gelip ellerine geirdikleri silhlarla bu asilere saldrp onlar ar kayplara uratarak bir hamlede ehirden dar karmlard. Tam bu srada ehre giren' 5 inci frka komutan kaymakam Kzm Bey, Elz ovasnda yldrm sratiyle bu azgn asi kuvvetine yetierek onlar ar kayplara uratp Murat nehrine doru kovalamt. Asilerin bir ksm Dersim eteklerine sokulmu, buradaki Alev airetlerini ie katmay dnmt. Bu srada Dersim eteklerine misafirete gelen ve tarikat mridi sayld iin halk ynnda byk bir itimat sahibi olan Malatya ovasndan Auanli Doandede olu Hseyin Efendi, Dersim airetlerinin bu asilere silhla mukabele etmesini sylemi, bunun zerine Hran, Izol, Alevleri ve Ohi bucandan Necip aa, Pertek blgesinde asileri kuatarak Beritan ussat Haci brahim oullariyle, apakur Zazalarmdan hayli adam ldrp asileri Palo ovas zerinde Kzm Beyin frkas nne drmlerdi. Frka, ve bu mill kuvvetler Palo ovasnda ussati tenkil ve datarak asilerin bir ksm Gkdere ve Mendo boazna doru kam. eyh erifle burada frkaya pusu kurmulard. 5inci frka Palo ovasndan apakura doru yoluna devam ederek Mendo boaznda be bin asinin pususuna dmt 3-Nisan-1925. Frka komutam Kzm Bey bu anszn ate tufan karsnda ve bu dar geidin korkun meelerinden saldran asilerin lgnca hcumlar nnde byk bir kahramanlk gstererek, yirmi drt saat arasz sren kanl bir bomadan sonra, Mendo geidinde yerlere serdii yzlerce asinin cesedi zerinden bu gedii geip yoluna devam etmi, asiler paralanarak blge - lerindeki meelerde saklanm, eyh erif birka hoca ve airet aasiyle eyh Saite kavumak iin apakura doru firar etmiti. Kzm Beyin frkas urad yerlerde temizlik yaparak 6-Nisan-1925 gn apakura girip burada arkadalarn beklemekte olan eyh Saitle yz atlsn Solhana doru karmt. Kzm Bey apakur

F: 2

blgesinin asayiini dzenlemi, 8-Nisanda Erzurum Kurtyz yoliyle apakura ye

tien sekizinci kolordu mfrezesi komutan kaymakam Saim Beye bu havaliyi teslim edip Paloya dnmt : 3c isyan blgesi: Bu blgenin kumandasn idare eden an eyhleri Mustafa ve Ibrahi - min emrindeki asi kuvvetler: 17-ubat-1925 gn apakur ile merkezini igal ederek anl eyh Hasan buraya kaymakam dikmi, Siyakr ve Sim- sor beyleri ve Haan Begn ile dier Zaza kuvvetleri ve Kiinin Karaba airetinden Simhail Haan ve aireti, kran kabilesi, Sancak bucandan Cibranl Avani oullarndan topladklar iki bin kiilik bir asi kuvvetiyle 20-2-1925 gn Kii ilesine saldrmlard. Bu asi kuvveti karsnda Kii'de asker hibir kuvvetimiz yoktu. ube reisi binba Tahsin ve kaymakam Abdurrahim Beyler, Kii erafndan Zeynelolu ve akir Beylerle btn Kii halk byk bir yurtseverlikle silha sarlarak iki yz kiilik bir milis ve jandarma mfrezesiyle, asilerin nlerine geip dar geitlerde savunmaya balamlard. Bu kuvvetlerimiz asilerle arpmakta iken, Kiinin Krir blgesinde oturan Hormek aireti reisi Kk Aa olu Mehmet Hulsi Efendi, yz kiilik bir milis taburunu tekil edip kendi mntkasnda asilerin yolunu kesmi ve kardei Ali- Kemal ile yz silhly, Kii zerinde bulunan asileri arkadan vurmak zere Sancak blgesine gndermiti. Ali-Kemal 27-2-1925 gn Sancak blgesinde asilerin arkasn kesmi, Tahsin Bey mfrezesiyle tutu:an asiler, basldklarn anlaynca Kii zerinden dnerek Sancak ovasnda Ali Kemalin kuvvetleri zerine dm, on maktul ve be? yaral brakarak apakeura doru ekilmilerdi. Asiler apakeura dnerken ikinci defa Sans ve Karaba blgesi zerinden Ki-riye saldrm, Hsnek nahiye merkezini igal edip mdr Hseyin Efendi ile on drt m;lis ve jandarmasn esir etmilerdi. Ertesi gn Krikanli Kamer aa ve taskanli aa daresinde olan iki yz kiilik Hormek mill kuvvetleri nahiye merkezinde asileri kuatarak onlarn Kii zerine varmalarna engel olup, nahiye merkezini asilerden geri alp, mdr ile erlerini kurtarmlard 17/3/1925. Hsnek nahiyesinden Karaba blgesine ekilen asiler, 28-3-1925 gnne kadar burada Hormek mill kuvvetleriyle dvm, en son asiler fazla zayiata urayarak tekrar apakura dnmek zorunda kalmlard. Kii havalisini kurtarmaa memur edilen 8 inci kolordu mfrezesi kumandan kaymakam Sayim Bey, bir alay askerle Erzincan, Eruzurum, Tercan zerinden Hrhal ve ivre dalarn ap 5-Nisan-1925 gn Karlova'nn Gynk blgesinde Karaba kylerine gelerek Hormek mill kuvvetlerini emrine almt. Tam bu srada Varto ilesinde 12 nci frka tarafndan firara mecbur edilen Karlova Cibran aireti reisi Kmil, Baba ve Hatto oullar yz kiilik bir asi kuvvetiyle Gynk ovasnda hazrlanp Hormek mill kuvvetleriyle arpmak zere Karaba blgesine akm - iard. Bu asiler Simha kynde Hormek mill kuvvetleriyle arpap anszn Sayim Bey mferezesi zerine dm, top ve makineli tfeklerin deheti altnda dalm, Baba ve Hatto oullar elli ath ile S-Haciyan boazndan Solhan blgesine kam, Eekmeydanda, Diyarbakrdan kap gelen eyh Saitle birlemilerdi. Bu suretle sona eren nc isyan blgesinde byk bir yurtseverlik gsteden binba Tahsin, ve kaymakam Abdurrahman Beylerle sayn Kii halknn ve Hormek mill kuvvetlerinin bu yurda hizmetlerini gelecek yeni nesle bir rnek olarak gstermek iin byklerimiz tarafndan

bu halka yazlan takdirnme ve belgelerden birkann suretlerini aynen tarihime alyorum. Ankara 27-ubat-1341 Suret. eriat perdesi altnda Cumhuriyet ve vahdetimize vaki olan si-kast teebbsnn karsndaki vatanperverne ve fedakrane hissiyatnz ayan kran ve takdirdir. Pek ulvi mcahedenizde ayn hissiyat ve imanla devam buyrulacamdan eminim, irtica heyet ve teebbslerine kar halkmzn her taraftan gsterdikleri lnet ve nefret hisleri mvacehesinde hainlerin yakn zamanda tamamen ceza ve sezalarn bulacaklarna itimadm katdir. Cmleye selm ve hrmetler. Trkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal Erzurum 28-ubat-1341 Kii Kaymakamlna t Kazanz ahalisinin Gazi Paa hazretlerine keide ettikleri telgrafnme- fer kendisine takdim ve hususiyle Krirlilerin gsterdikleri fedakrane hi- demattan, marn-ileyha hazretleri malzus olmu ve mahzusiyetlerini cevaben kendilerine bildirmilerdir. Tarafmdan dahi Maselm ahalinize teblii rica ederim, Erzurum Valisi Zht Diyarbakr 3-3-1341 . Kii Kaymakamlna Avm zamanda hak ve hakikatte mevkileri bulunan Kiinin kymetli mchitlerine ve hususiyle Hormek aireti resasna tarafmdan teekk- rat mahsusamm tebliine delleti mah susalarn rica ederim. nc Ordu Mfettii Kzm Varto 31-3-1341 Kii Kaymakaml vastasiyle Krirli Mehmet Efendiye Hain ve vatansz asilerin sizin mntakanza da musallat olduklarn esefle haber aldm. Kiiye muvassallat eden nizamiye kuvvetlerimizle teriki mesai ederek mntkanz bu erirlerden tahlis etmenizi, harbi umumide gsterdiiniz fedakrlklardan beklerim. Ben yaknda byk kuvvetlerimle daha cenuptan hareketle asi eyh ve aavatn hadlerini bildireceim. Muvaffakiyet Allahtandr. On Birinci Frka Kumandan Mirliva Osman Nuri Krir eraf ve mili^ kumandam Mehmet Hulsi Efendiye Kadim kahramanlnz brhani olan ibu telgraf irsal etmekle kespi fahir eylerim efendim 1-4-1341. Kii Kaymakam Abdurrahim Suret apakur ussatnm Kii merkezine tarihi taarruzlar olan 17-ubat- ' U de Kiinin Krir, Hormek aireti reisi Kk Aazde Mehmet Hulsi Efendi derhal ussatn harekt caniyanesini telin ve vakadan btn hkmeti mahalliyeyi haberdar ederek sratle mdafaa esbabm ihzar ederek yz ksur neferden teekkl eyledii kuvayi milliye drdnc tabur kumandanln deruhte ederek mdafaa ve 27-ubat-1341 tarihinde bih tik bir azm-metanetle ussatm hattiricatm keserek sekiz asiyi esir ve hi kii- mete teslim etmi olduu ve airetinin her taraf ussatla

muhat ve muhasara edildii halde munaidne sebat ve ayn zamanda Gynk cihetine geen byk bir asi kuvvetine taarruz ederek pskrtt ve iki neferinden mecruh olduu ve ikinci bir taarruz ihtiyar ederek ussatm eline geen Hs- nek nahiyesi mdr Hseyin Hsn Efendiyle on be nefer kuvvayi milliye efrad'm esaretten tahlis eylediini ve ktaatn ileri harektnda 8 inci kolordu mfrezesiyle birlikte taarruza geerek, evvelce Onut ve Muhhi - ren Perhengk nahiyesi kuratn tathih ve nahiye merkezini istirdat le nahiye hkmetini tesis ve Cumhuriyeti adilenin devam an-evketine yed-tezkr ettii anlalmtr. Kahraman muma-ilyeh Mehmet Hulsi ve aireti TA. 4. efradna ussat tenkilinde berve-hi muharrer sadakat ve fe - dakrl sabk etmi olduundan Hkmeti Cumluriye namna beyar: te- ekkrat ve takdirat miibeyyin hidemat vatanpervernelerini natk ibu vesika muma-ileyha verildi. 19-Mays-1341 (Resm mhr) Kii Kaymakam Abdurrahim 4nc isyan blgesi asi kuvvetlerinin ba olan Meleknli eyh Abdullah, Hasanli Halit, Ali Riza ve Cibran aalar, btn kuvvetleriyle Solhan ve Gynk blgelerini Varto, Malazgirt ve Mu havalisini igal edip, eyh Abdullah Erzuruma saldracak, Hasanli Halit ile Ali Riza Ar ve Bitlisi ikgal edip, Cibranl Halidi kurtaracaklard. Cibranl Halidin istikll fikriyle zehirlenen en gl airetler bu blgede idi. Bunlar Cibranl Halidi kurtarp kuvvetlerinin balarna geirecek ve Irak hududundaki airetler birleeceklerdi. Bu azl kuvvetlerin idaresine memur edilen Meleknli eyh Abdullah; Solhan airet reisi Mehmet Ali eto ve Girnoslu Cac Selim, meranan ve Menekrt airetlerini alarak 19-ubat1341 gn erafettin dalarn ap, imdiki Karlova ilesinin Cibranllarla meskn olan Hasanova kyne gelmiti! eyh Abdullah bu kye gelirken Gynk ovasnda olan Cibranl Kmil, Baba ve Hatto olu Mehmete gnderdii emirde: Bunlarn btn atl ve piyade kuvvetlerini alarak Mengel gedii zerinden Vartonun Hormek aireti kyler ni ineyip Varto merkezine doru yrmelerini ve kendisinin de erafettinin kuzey eteklerinde bulunan Cibran kuvvetlerini alp Bakan zerinden ve Leylek da istikametinden Varto merkezine hcum edeceini bildirmiti. Asiler bu tedbirde iken Vartodaki Hormek airetinin ileri gelenleri isya n patladn haber alarak 17-ubat-1341 tarihinde stkran nahiyesi merkezine toplanm, asilere kar koyacaklarn kararlatrm ve bu halktan Veli aa. Ali Haydar, M. erif, M. Halit, Tatanli Haydar yz kiilik bir kuvvetle Lolan aireti kylerine giderek kararlarn bunlara kabul ettirip Lolanli Kamer ve Seluklu Hseyin ve kuvvetleriyle Varto- nun. savunmasna gitmilerdi. Bu mill kuvvetler: 20-ubat-1341 gn Reisicumhur, Gazi Mustafa Kemal Paa, ve Millet Meclisine ve Mir Fevzi Paa ile Diyarbakr nc ordu tekiltna emir alm ve bizzat byk Gazi tarafn lan takdir edilmilerdi. Hormekliler btn kuvvetlerin'' Varto merkezine al > kuvvetli bir savunma hattn kurmu, bu srada eyh Abdullahn emriyle harekete geen Cibranl Kmil, Baba ve Hatto oullar yz elli kiilik bir asi kuvvetiyle 21-ubat-1341 gn Karlova blgesinden Mengel gediini aarak Hormek halknn Kasman kyne girmilerdi. Hkmet merkezi muhafazasndan bulunan Hormek mill kuvvetleri bu haberin ayn gnn gecesinde alarak makine banda Mu Vali Vekili Srr Beyden hareket emrini alp 22-ubat-1341 sabah btiin kuvvetleriyle Kasman kyndeki asileri kuatp kuruna tutmulard. Yarm saat sren etin bir sava sonunda: asiler kyde birka yaral ve at brakarak apanik istikametinden Bas- kana firar edip eyh Abdullah kuvvetleriyle birlemilerdi.

Bu hdiseden mitsizlie den eyh Abdullah o gn iin Varto merkezine taarruzdan vazgeerek btn kuvvetleriyle Hasanova kyne dnm, buradan Varto merkezinde bulunan Cibranl Halidin amcas smail ve mtekait binba Cibranl Kasmla muhabereye girimiti.

Kasm ve smail, eyh Abdullahn, Hormek kylerine uramadan eraf ettin eteklerinden Varto merkezine saldrmasn bildirmi, ve fakat alenen yaptklar propagandalarda; eyhin mutlaka intikam almak iin Hormek kyleri zerinden Vartoya taarruz edeceklerini sylemi, ve o srada Varto kaymakam vekili bulunan Mulu Ali Efendiyi elde ederek Hormek kuvvetlerini Varto merkezinden karp Mengel gediine gndermilerdi. Ancak bu halktan tannm kimselerden yirmi kiilik bir kuvvet merkezde muhabereyi temin etmek iin kalmlard. Kasm ve smail bir taraftan her gn kaymakam vekili ile temas ederek, asilerin, ill Hormek kyleri zerinden Vartoya taarruz edeceklerini syliyerek onu kolay ifal edip merkezdeki Lolan kuvvetlerini kylerine gndermeye sebeboluyor, dier taraftan eyhi istikbl ve biran nce Vartoya getirtmek iin Cibranl Halidin kardeleriyle yz kiilik bir kuvvet Bakan kyne gndermilerdi. eyh Abdullah Hasanovada tam hazrlanarak Bakan kyne gelip Cibranl Halidin kardeleri Selim ve Ahmet kuvvetlerini de alp,- bir gece yryyle Varto yaknlarna gelmiti. Binba Kasm, Hl kaymakam elinde dolandrp ifal ediyor, ve hatt eyhin apakura dndn iddia ediyordu, ile merkezinde iki seyyar yzbas ile 120 seyyar jandarma vard. Bu jandarmalarn ou eyh Saidin mritlerinden olan Diyarbakr ve Hazzo halk idi. Bunlarn asilerle szleri birdi. Kaymakam vekili o kadar aldanmt ki, Hormek aalarnn kuvvetlerini ileye getirmelerine katiyen muhalefet etmiti. Haftalarca perde altnda oynanan bu acayip oyun nihayet ll-Mart-1341 akam kendisini gsterdi. Yats zaman Vartonun yarm saat uzanda ol n Algz kynde iki bin asinin yaktklar meale ve okuduklar salt, selm sesleri kazay birbirine kartrd. Kasm ve smail evlerine kapanarak kaplarn baladlar. Hibir taraftan yardmn yetimesine imkn yoktu. Merkezde olan Hormekli Ali Haydar, M. Halit ve Tananli Haydar yirmi kiilik kuvvetleriyle asilerin Vartoya girecekleri yolun iindeki etin mevzilere girmi, sa ve solda seyyar jandamalarla takviye edilmilerdi. Abdalanli Kamer avu krk kiilik milisini alarak, Cibranl Halidin kardei Selimin konana iltica etmiti. Hormekli M. erif, birka milis ve Varto jandarmasiyle hkmet kona karssndaki siperlere yerletirilmiti. Gecenin zifiri karanlklar iinde sabaha saat kala, Vartoya Baldran btn asiler ilk nce Ali Haydar ve seyyar jandarmalar zerine dm, aslen Zaza olan jandarmalar asilere teslim olarak silhlarn mevzilerde kalan mill kuvvetlerimizle dokuz er Anadolulu neferlere evirmi, bu bir avu kuvvetimiz byk bir kahramanlk gstererek afak sknce- ye kadar sel gibi akp gelen bu saysz asi kuvvetleri nnde dverek mevzilerinde sebat gstermi, eyh Abdullahn days Mahmutla be asinin lelerini yere sermilerdi. Bu mevzileri bir trl skemiyeceklerini anlyan asiler, sa ve soldar; ile merkezine girip merkezi igal ve hkmet kapsna kadar dayanmlard. Ali Haydar ve arkadalar bu tehlikeli durumdan mevzilerini brakp ilenin iinde bulunan asiler arasnda gecenin karanlndan faydalanp hkmet konana gelmilerdi. afak artk tamamiyle sklm, asilerin selt ve selm sesleri, ile iinde gklere ykselmiti. Hkmet konandaki Hormek milisleri kaymakam, erkn hkmetle her iki seyyar yzbasn atlarn terkisine alarak bir makineli tfekle ve sadk Mu jandarmalar!yle Kalk kyne kmlard. Lolan kuvvetleri ilenin yukar ksmna yetimiti. Fakat i iten gemi, ile asilerin eline girmiti. ' Kalk kynde toplanan mill kuvvetler ikiye ayrlm, Ali Haydar ve Mehmet Halit otuz

atl ile kaymakam ve erkn hkmeti alp Hns ilesine gitmi, Veli aa, M. erif ve Halil Mengel gediindeki Hormek kuvvetleri bana geip nahiye merkezini, ve kylerini savunmaya balamt. Bunlar Lolanli Kamer kuvvetleriyle birleip, Hnstaki asker mfreze kumandan Osman Beyle muhabere edecek, ve Hnstan Vartoya gelecek asker kuvvetlerle Varto zerine yryeceklerdi. Varto merkezini igal eden eyh Abdullah, bir gn sonra Hormek aalarna bir heyeti nasha gnderip bunlarn kendilerine katldklar takdirde Varto ve Mu idaresini kendilerine terk edeceini bildirmi. Mzi- ranl Isa maiyetinde gelen bu heyet Hormekliler tarafndan koulmu, ve ayn gn Hns mfrezesi komutanna keyfiyet arzedilerek cenhane istenmiti. Bu heyet Lolanh Hseyin ve Kali alar ve Abdalanli smail'i kandrp .Seyle dellete gtrmt. Heyetinin Hormekliler tarafndan koulduuna ierleyen evh, Cib- ranl Babam n mahiyetine verdii eyz kiilik bir asi kuvvetini stkran nahiyesi istikametine sevk etmi, bu kuvvetin ncleriyle Hormek milis karakollar arasnda 13/3/1341 gn yaplan msademede bir asi yaralanm, iki at ele gemi, asiler Leylek kyne ekilmilerdi. Vesika: I. Hns 14-Mart-1341 Varto Hormek aireti Resasmdan Ali aazde M. erif ve Aa olu Veli aalara . 13-3-1341 tarihli raporunuzu aldm. Hissiyat merdane ve vatanper- veraneniz ayan teekkrdr. Makamata derhal arzedildi. Vatan hainlerinin lyk olduklar cezay grecekleri zaman artk birka gn mesele? dir. Metanetinizden hepimiz eminiz. Cesaret, gayret, ve fedakrlnz gtine gibi aikrdr. 13-Mart-1341 de size gnderilmek zere Ali Haydar Beye drt sandk cephane verilmitir. Bugn de Ali Haydar Bey ve arek al - retinden ikiyiiz kii, ve jandarmalarla Varto kaymakam vekili, Arpa- deresine (1) gnderilmitir. Onlarla irtibat tesis ederek gece gndz ars- lanlar gibi asilerin zerine hcum edip dnyay balarna dar ve karanlk ediniz. Sizin zahiriniz hem Cenab Hak ve hem de kuvvetli ve evketli hkmeti Cumhuriyemizdir. ki gne kadar Hnsa piyade alaylar vetopu bataryalar geliyor. Toplarn ate saan mermileri, ussatm kalblerini ak, ak edecek mthi grltleri altnda kpekler gibi titriyecek ve kaacak bir delik ararlarken, sizin arka ve yandan yapacanz Hayderana hcumlarla, onlarn sizin hayvanlarnzn ayaklar altnda ezildiini ve can e - kitiklerini greceksiniz (2). Azm-sebat, baisi felah ve saadettir. Size son diyeceim. Sebat ve metanettir. Alacamz emir talimat ayrca yazarz. Muhabereniz eksik olmasn. Ussat resasmn isimlerini tesbit ediniz. Ve ya tklar deneti iyice tahkik ediniz. Cmlenin gzlerinden per, muvaffakiyetler temenni ederim efendim. Hns Mfreze Kumandam Kaymakam Osman Vesika: 2 (Talimatname) Hns 14-Mart-1341 . 1 Mntkamzn arek airetinden toplanan atl ve piyade mevcu- diyle, burada bulunan Hormek ve Lolan airetleri aavatiyle, imdi Arpaderesine hareket edilecektir. 2 Bu mfrezenin vazifesi: Ussatn Vartodan Hns istikametine doru muhtemel olan

taarruzunu def etmek, ve ussatm arkasnda kalan Hormek ve Lolan airetleriyle irtibat tesis ederek mtereken yapacaklar basknlarda, ussat tepelemek, ve istihbarata son derece ehemmiyet vermek ve alacaklar haberleri her gn sabah, akam raporla bildireceklerdir. 3 Erzurum, Sarkamtan ktaat mrettebenin ilk kademesi olan 34 ve 35 inci alaylarla obs bataryalar ve svari kuvvetleri bir iki gne kadar mntkamza dahil olacaklardr. 4 Mill kuvvetlerin bulunduu mntkalarda hkmet aleyhinde propaganda yapanlar derdest edilerek Divan Harbe gnderilmesi iin Hnsa sevk edileceklerdir. 5 Her gn Apaderesinden Varto istikametine kuvvetli ve cretli

1)Arpa deresi Hns ile Varto arasnda nemli bir geit. 2)Osman bey bu raporunda on gn sonra aynen zuhura gelecek hdiseleri bir fikir mcizesi halinde kef etmiti.

keif kollar sevk edilerek ussatm en ufak harekt keif edilecek, ve ussaln yerli ahaliden sail sfatyle gndermesi muhtemel bulunan casuslar behemehal dersdest edilecektir. (i Arpaderesindeki mfrezeye iltihak eden silhl kuvvetler, mut - laka Hormek, Lolan, arek airetlerinden olacak ve baka airetlerden kuvvet-almmyacaktr ve kabul edilmiyecektir. 7 Arpaderesinde toplanan mill kuvvetlerimiz, her airet efradna kendi resas muhabere, emir ve nezaret edecektir. Bu kuvvetler Hms mfreze kumandanlna bal bulunacaklardr. 14-Mart-1341 Hns Mfreze Kumandam Kaymakam Osman Asilerin Varto ilesini igal ettikleri be gn olmutu. Bunlar Hor- en mill kuvvetlerinin korkusundan Varto merkezini boaltp Hnsa taarruz edememilerdi. Nihayet eyh Abdullah ve Cibran aalarnn verdikleri son kararda kuvvetlerin bir ksm Hormekliler cephesinde brak larak, eyh Abdullah idaresinde olan bin kiilik bir asi kuvveti, 17/3/13411925 gn Arpaderesine taarruz etti. Asiler bu etin gedikte akama kadar Hormekli Ali Haydar, arekli Haim ve Lolanli Hseyin ve Hns jandarma kuvvetleriyle arparak bir trl yolu aamadlar ve akam Kirs kyne dndler. Asiler bu denemeden sonra Arpaderesii skemiyeceklerine inanarak bu cepheyi arkadan zmek iin Cibranh Halidin kardeleri Selim ve Ahmeti ikiyz kii ile 19-Mart-1925 gecesi Vartodan kardlar; bu kuvvetler Bulankta Cibranl airetiyle Bulank ilesini igal edip Malazgirt ilesinde Hasananli Halid'in kuvvetleriyle birleti. Cibranl Halidin kar - deleri, Hasananli Halit, ve eyh Ali Eizanm buradan eyh Abdullaha yazdklar mektupta: Bunlarn btn kuvvetleriyle 23-Mart-1925 gn Hns merkezine baskn edip bu ileyi igal ettikten sonra Arpaderesindeki mill kuvvetleri arkadan saracaklarn ve eyh Abdullahn da, o gn btn kuvvetleriyle Arpadereseine taarruz etmesini bildirmilerdi. Henz bu mektup Vartoya yetimeden eyh Abdullah, Vartodaki kuvvetinden beyz kii ayrarak 19-Mart-1925 gn Sakavi nahiyesine gndermi, bu kuvvet Mu ovasndaki Cibranl, Felemez ve Kolotu oulla- riyle birleip Mu zerine yryecekti. Asilerin Mua doru aktn haber alan Mu Vali Vekili Srr Bey, iki blk seyyar, ve bir blk sabit jandarma ile Mu erafndan Hac Dervi, Kmil, Hamza, Bayram, Felemez aalarn savn Mu halkndan toplad mill kuvvetlerle Muun Bidiri aireti reisi Hac Fira olu Haan aarm kuvvetlerini Murat kprsne gndermi, bu birliklerimiz kpA r banda asileri tfek, ve makineli tfek ateine tutup ar kayplara uratarak Vartoya doru karmlard. Bata 2 nci frka komutam ve Mu Vali Vekili Srr Beyin ald tedbirler sayesinde, Mu ve

Bitlis havalisi bu isyan salgnndan kurtulmu, bu blgelerdeki halk isyana katlmamt. Murat kprsnde yaplan savatan sonra Cibranl Ilalitie Yusuf Ziya Bitlis'te aslmlard. Cibranl Halidin. asldn haber alan eyh Abdullah ve Cibran aalar, son bir gayretle Sarkamtan gelmekte olan 12 nci frkann yolunda pusu kurmak iin, Cibranl Halidin akrabalarndan Hatto oullar Mehmet ve Reidi yz atl ile Vartodan yola karmlard. Bunlar Varto-Hasanova, Gynk. Kurtyz ve or.ar blgelerim dolaarak Cibran, Seyhkan, Karaba ve Zrkan airetlerinden topladklar yediyz kii ile 20-Mart-1341 gn Hnsn Sylemez kynde 12 nci frkann 34 nc alay, yolunda pusu kurmulard. . Asilerin pususuna den svari bl kumandan yzba Halit Bey ehit olmu, alay kumandan Talt Bey, ussatn mevzilerini topa tutarak onlar ar kayplara uratarak dalara karm, yere serdii krk asinin lsn tesbit ederek Hnsa doru yoluna devam etmiti. Vartoda bulunan eyh Abdullah, Hasananli Halitle Ali Rizanm mektubunu alnca, btn kuvvetleriyle 23-3-1925 gn afakla Arpaderesin - deki mill kuvvetlerimize yklenmi, akama kadar yaplan msademede sekiz milis yaralanm, on asi lm, eyh bir trl bu gedii aamya rak akam Kirs kyne.dnmt. iki alay ve bi mevcutlu olan Osman Paamn 12 nci frkas 23/Mart/1341-1925 gn Hns merkezine, ve 24/Martta Arpaderesine doru Korcik kyne gelmi, arek airetini Hns muhafazasna evirmi, Hormek ve Lolan mill kuvvetlerini Varto merkezinin kuzeyinde bulunan kylere gnderip onlara emri vermiti: 1 Hormekli Ali Haydar, emrine alaca Lolanl Kamer ve Hormek milisleriyle, 25 Mart gecesi Varto merkezi arkasndan Leylek da eteklerinden geip Koman-Gorgo geidini tutacak, frkann, sabahleyin Arpa- deresinden karacaklar asilerin bu gedikte yollarn kesip pusuya drecekti. 2 Hormekli M. erif ve Lolanli Hseyin emrinde olan dier Hormek ve Lolan milisleri ayn gece Kurikten Vartonun imalinde olan Lolan kylerine yetiecek, bunlar da Arpaderesinden Varto'ya doru kaacak asileri, yan ateine tutup Ali Haydar zerine dreceklerdi. 3 Frka 25. Mart sabah Arpaderesinde asilere saldrp Vartoya doru srecek mill kuvvetlerin yan ve arkadan evirmeleriyle temizliye- cekti. Krs kyne ekilen asilerin, frkann Korik kyne geliinden ha - berleri yoktu. Bunlar 25 Mart gn afakla tekrar Arpaderesine taarruz

ederken, frkann iddetli atei ile karlam, top ve makineli tfeklerin sesleri arasnda neye uradklarn bilmeyen asiler, il yavrusu gibi dalp Varto ovasndan erafettin dalarna doru kamlard. Leylek da eteklerinde ve Lolan kylerinde olan Hormek ve Lolan mill kuvvetleri asileri arka ve yandan evirmi, Goma-Gorgo gediinde ok mkl bir duruma sokmulard. Asiler tamamen kuatlm, ve arkadan yetien svari birlikleri tarafndan yakalanmak zere iken, Han eref dalarnda bulunan topu, asilerle Hormek ve Lolan milislerini tefrik etmiyerek, geidin banda olan milisleri top ateine tutup datm, bu suretle yollar alan asilerden eyh Abdullah, Cibranl Kasm, smail ve yz atl asi bu geitten Varto nehrini geip erafettin

dalarna kam, Cibranl Halidin amcas Haan ile birok asi azgn milisler tarafndan ldrlm, ve ussatm birok ele- bar 'ar yakalanm, geide yetien frka svarileri Varto blgesini tama - men asilerden temizlenmi, Osman Paa kararghn Vartoda kurarak frka erkn harbi Riza Beyle takip plnn izmilerdi. erafettin eteklerinde eyh Abdullahtan ayrlan Cibranl Baba ve Kmil yz atl ile Hasanova zerinden kendi blgeleri olan Gynk-Karl- ova kylerine dnm, burada Sylemez Hac merden frka tarafndan zayiata uratlp karlan Hatto oullariyle birleip, yz kiilik bir asi kuvvetiyle, Karlovann Homeklilerle meskn bulunan orik kyn basm, bu kyde olan adili aireti reisi Sleyman ve Cunanli Mehmet ile Tercan mill kuvvetlerine baskn vermi, iki milis yaralanm, Cibranl Babann days sabri ldrlm, asiler geri pskrtlmt. Bu msademeden sonra Gynk ovasna tahrik edilen Hormek milisleri Sakaviran kynde Baba ve Kmil kuvvetleriyle karlaarak asilerden Ali-Niirk adl bir azgn ldrp ussatlar Kii blgesine doru srm, bu kuvvetler nc isyan blgesi bahsinde akladm gibi 5-Nisan-1925 gn Karaba mntkasnda Krir Hormek mill kuvvetlerine saldrp 8 inci kolordu mfrezesi tarafndan topa tutularak dalm, Baba, Kmil ve Hatto oullan elli atl ile SCaciyan boazndan kap Eek- meydan mevkiinde eyh Saitle birlemilerdi. Frka Vartoya gelip yerletikten iki gn sonra yani 27-3-1925 gn Hasananli Halit, Ali Riza, Cibranl Halidin kardeleri, Hasananli Ferzen- de, Abdulbaki, bine yakn kuvvetleriyle frkann arkasnda kalan Hms merkezine baskn yapmlard. Hns mfreze kumandan Osman Bey, tarihte herkese nasip olmayacak byk bir kahramanlk gsterip anszn ta hkmet kona kapsna dayanan bu asileri makineli tfek ateine tutmu, asilerin en azgnlarndan yirmi yedi kiinin lelerini hkmet kona evirmesinde stste yarak etin bir bouma sonunda, asileri Malazgirte doru kovalamt. Bu ekilde hezimete urayan bu asi kuvvetinden Cibranl Halidin

kardeleri Ahmet, ve Selim maiyeti geceleyin atlarm Varto ovasnda brak erafettin maaralarnda s;klanm, Hasananli Halit, Ali-Riza, Kerem, ve arkadalar btn kuvvetlerini alarak Malazgirdin irvanah kyne dnmlerdi. Osman Paa (1) 2'J 3 1925 giin 34-n: alay K. Miralay Talt Beyi (2) Vartodan Malazgirle. gndermi, alay 3 4/1925 de Hasananli Ilalit ku\ etlerini irvane.vl kynde kuatarak etin bir sava sonunda asilerin bir mikdanm tenkil etmi, Hasananli Halit, Ali Riza, Kerem ve arkada, lan rana doru ira etmilerdi Yz elli atldan ibaret olan bu asileri; Karaksedek asl.e--; biri..elerimizle, Van blgesinde oku Haydara ve Ademan airetleri w Murat! i yeli Yusuf Bey takip ederek rann Makcj kasabasna kamlard (3) Her drt isyan blgesinde irtifa hareketi bu suretle sona erdi Bu blgelerden kaan eyh Abdullah, eyl Sait, eyh emsettin, an eyhleri Hini i Salih, apakur beyleri, Cibran aalar ve isyann btn elebalar yz atl ile 3 1.1925 gnii Solhan ilesinin Krvaz kynde toplanm. buradan Irak v*>\a ban hududunu gemeye hazrlanmlard. Bu asileri yakalamak iin apakurdaki 8-inei kolordu mfrezesi Eek-mey lana doru ilerlemi, on ikinci frkann 35-inci alay kaymakam Galip Bey, emrinde olan Hormek ve Lolan mill kuvvetleriyle birlikte e- rafettinin kuzey eteklerini tutmu, 12nci frkadan ayrlan byk bir mfreze Bolan gediine tahrik edilmiti. Vesika: 3 Hormek Milis Kumandan erif Efendiye Varto 6/4/1341 5/4/1341 tarihli raporunuzu aldm. Ordularmz her taraftan asileri sktrm, ussatin btn meayih
1)12 nci Fkra komutan olan Osman paa, son zamanda Malatya mebusu oldu ve Ankarada vefat itti. 2)Talat bey sonradan Mardi hudut komutan olan rahmetli Talat paadr. 3)Hasanli Halit ran hkmetine snm, ve Keremin tevikiyle silhn Mako kaymakamna teslim etmedii iin asiler, hkmet kona evirmesinde makineli tfeklerle evrilmi, bu dar yerde yaplan msademede, Mako kaymakam ile, Hasanii Halidin olu emsettin, eyh Sait olu Gyasddin, Zirkanl Kerem. HasananliSleyma Ahmet, Abdulbaki ile yetmi be asi ve birka ran askeri lm, Hasananli Halit, Ali Riza, Ferzende, seksen asi ile firar ederek Simkoya iltica etmilerdi. Ali Riza buradan Iraka ve sonra Suriyede Tanak-Huybun cemiyetine karm, Hasananli Halit, 25 atl ile 926 baharnda ihtill karmak iin Malazgite dnerken, arkadalar Malazgirt kaymakamna gelip teslim olmu, Hasananli Halit iki arkadaiyle irvaneyh :yn.deki yatanda derdest edilerek 31-71926 da Diyarbaktrda idam edilmitir

ur

ve aavati Solhana doru kamtr, inayeti Hak ile ussat pek yaknda kamilen mahvedilecek tir. Toplarla ve makineli tfeklerle takviye e i'mi, byk bir piyade mfrezesi alay kumandam emrinde olarak 6/4/1341 tahinde sabahleyin Vartodan hareketle Bakan kprs zerinde Seli- kana gnderildi. Bu kuvvet Selikan civarnda bulunup Hormek ve Lolan milli kuvvetlerini emi ine alacak, Gynk ovasm ve Tokliyan mntkasn tathir ve temin edecektir. Bu alay kumandam ile derhal irtibat tesis ediniz. Bundan baka ayrca bi kuvvet ziyaret mntkasndan Kalecike gnderildi. Bu kuvvet Bolan gediine doru yryecektir. Kii mferezesi de nut'a girmek zeredir Cenuptan ilerliyen ordularmz Darahini ze- rindedirler. Tekmil airetinizle bu nfrezelere vardm ediniz, cmlenin gzlerinden perim. 12-nci Frka Kumandam Mirliva Osman Nuri Bu suretle Krvazda tazyik edilen eyh Sait ve asilerin eyh ve aalar 24/Nisan/1925 gn Bolan gediinin sk meelerinden geip Mu vasmn Murat kprsne gelmi, burada 34-nc alay kumandam Talt Beyin ateine urayarak Dirik kynden Varto istikametine dnmlerdi. eyh Sait, Vartonun Tepe kynde Abdurrahman Paa kprsnden geip Bulank zerinden rana gemek istiyordu. eyh Sait kprye gelirken, burada pusu kuran, bir tabu askerle Seluklu Hseyinin kuvvetleri zerine dm, eyh, Cibranl Kasmm bir pln zerine el kaldrmadan Cibranl Kasm, smail, Silvanl emsettin, Meleknl eyh Abdullah, an eyhleri brahim ve Haan ve Bo- lanl Haci Halit, Cibranl Hatto oullar Mehmet ve Reitle elli kadar us- satm aa ve hocalariyle tabur komutanna teslim olmutu, 27/4/1925. eyh Saitle bulunan yz atlnn her birisi bir tarafa (kafileler halinde) dalm, Cibranl Kmil ve Baba erafettin eteklerinde Hormek mill kuvvetleri tarafndan yakalanarak alay kumandan Galip Beye teslim edilmilerdi, 28/4/1925. eyh erif, Hinli Salih, Haci Sadk ve birok asi eyh ve aalan da Palo meelerinde asker mfrezelerimiz tarafndan yakalanp apakura getirilmi, Osman Paa yakalad eyh Sait ve btn asi balarn 10/5/1925 gn Vartodan alp bir alay askerle apakura gtrm, burada bu irticaciler tamamen birletirilip kaymakam Sayim Beyin kumandas altnda Diyarbakr istikll Mahkemesine sevkedilmilerdi (1).
Btn bu eyh ve aalar eyh Saitle birlikte Diyarbakrda idam edilmi, yalnz Cibranili Kasm, eyh Saidi ifal edip kprye getirip teslim ettiim, kuvvetle iddia ettii iin kendisiyle beraber kardelerini ve babas Kr Ahmetle Hatto o iu Raidi kurtarmt. Frkann ilk olarak Vartoya geliinde 35 inci alay K. muavini Tevfik beyin bakanlnda Hnsta bir divan harp alm, burada baz asiler cezalarn bulmulard.

14/ubat/1341-1925 tarihinde balyan eyh Sait isyan adndaki bu irtica hareketi 15/Mays/1925 gn sona ermi, Zaza ve Kormano ubesine bal btn airet eyh ve aalarnn idamlar, Babakrdi ubesin- mensup airetler zerinde derin tesirler yaratm, bunlar da isyana hazrlanmak iin blgelerinde baz eteler tekil etmilerdi. Bunlardan ilk nce Mu dalarnda oturan Huytu airet reisi Haci Musann kardei Nuh bey elli atl ile meydana km, Mu dalarnda bulunan igo, Huytu airetlerini harekete geirmiti. Osman Paa bu hareketi bastrmak iin 19/Haziran/1925 de Vartoda binba Tahsin Be;- mevki kumandan brakarak kendisi frkasiyle Mu vilyet merkezine gr mis, 34-nc alay komutan Talt Beyle 1-inci tabur komutan binba^ Ziya Bey taburunu, asilerin zerine tahrik etmi, asker birliklerimizi, bu dalardaki kabile balarn hkmete dehalete getirmi, Nuh Beyle- Haci Musa olu Izzeti yz atl ile

Sason zerinden Hizan ve Garzan kazalarna doru karmlard. Nuh ve zzet Hizan, Garzan, Beiri, Sosan havalisinde gezerek, buru daki airet aa ve eyhlerine hkmetin kendilerini keseceini ileri srm, buna misal olarak eyh Saitle arkadalarnn aslmasn gstererek, cahil halk kandrp ikinci bir isyan karmaya muvaffak olmulard. lk nce Sason dalarnda oturan Bekiran aireti bu irtica vakasmr kapsn am, Garzandaki Penciaran ve Rekotan airetleriyle birleip, 1/7/1925 tarihinde Batman kprs zerinde bir alay askerimizi pusuys drp ar kayplara uratmlard. Bu asilere bir ksm Motki halk: Hizan airetleri, Gazanli Cemil - etto, Beiride Reman aireti reisi Emin. Midyatta Arabiyan aireti reisi Abdlkerim ve Hacco da katlarak irtica, blgesini geniletmilerdi. Bitliste bulunan 2-nci frka kumandan Kzm Paa ve Mardin 48-inci frka kumandan Cemil Cahit Bey frkalarndan ve 12-nci frkadan bir alav bu asileri birka gn iinde datarak Cemil eto, Abdlkerim ve birok airet aalarn yakalayp Diyarbakra gndermi, Remanli Emin, Ali-Yunus oullar ve Arabiyanli Hacco ile baz mrteciler, hat boyundan Suriye ve Iraka kamlard. ikinci isyan fasl da bu suretle sona erdikten sonra, asker ktalar 1925 Eyll aynda garnizonlarna dnerek, dou illerinde kalan aki eteleriyle Nuh ve Izzetin takibine seyyar jandarma birlikleri karlm ( 1).
(i) Nah ve zzet, seyyar jandarma birlikleri tarafndan takip edilerek 11-11-1925 tarihinde Mu ve Sasson blgesinden ayrlp Nuh, Musulda Neyri eyni Mahmudun yanna, zzet yirmi arkadayla o kn Ksor dalarnda saklanmt. 25 Mart 1926 da seyyar tabur komutan Ali - Hikmet zzeti Ksor dalarnda kua tarak birka erini ehit vermi ve fakat zzetle btn etesi efradnn balarn ke sip Mua getirmiti.

Osmanl Impaartorluunun kurduu sakat siyaset yznden asrlarca ou illerimizde esen zehirli fikirlerin dourduu bu irtica hdiselerinin u ekilde sona ermesiyle muhtelif devirlerde bu illerde hkm sren deebeylik, airet aal ve sistemi, istibdat ve ekiyalk, asl ve astar ol- tnyan Krtlk ve Krdistan sahte adlar, ortadan kaldrlm, dou illeri- in her ke ve bucanda Cumhuriyetin kanunlar yrrle girerek, fertler hrriyetlerine kavumu, Cumhuriyetin yce efkat ve kltr reklere nur doldurmu, halk bu saadet ve hrriyet karsnda Trklklerini ve mill varlklarn idrak ederek mill birlie smsk sarlm ve umhuriyetin adaletine hayran kalarak karakuvvete, ve mrtecilere nefret yzn gsterip artk airet ve ekiya deil, Cumhuriyetin mesut bi- iftisi, kyls, Trk halk adn almak erefine kavumutur. Hkmet 1926 ylnda dou iin bir slhat lyihas hazrlam, bu- nla yllarca halkn srtndan geinen ve manev nfuzlariyle halk zehir- liven birok eski airet aa, hoca ve eyhlerini garba nakil etmiti. Bu ylveyh Sait isyanndan artakalan ve dounun birok ssz yerlerinde saknan aki eteleri ilkbaharda meydana km, bu apulculardan Midyatl Haca ile Remanl Emin ve arkadalar Suriyedeki Tanak ve Huybunla anlap bazan hudutlarmza saldrm, apakrl, Yado ve Haan Begn, >lekli Hseyin, Kirnoslu Mustafa, Cibranl Ahmet, Abdullah orikli Ha. an eyhi Mustafa birlik olarak iki yz kiilik bir aki etesini mev- lrna karm, 1926-1927 yllarnda Hns, Varto, Mu, Solhan, apakur, i ii, Tercan, Gen, ve Lice havalisinde soygunculuk yapan, bu etelerin kibine kan seyyar jandarmalar, bunlar Suriye hududuna kadar takip ve yurdumuzdan ihra etmilerdi. Cumhuriyetin dou illerinde istedii sistem tam olarak kurulmu, fak bir ekavet ve

irtica hareketi gzlere arpmam, halk devlet ida- esie ve kanunlarna derin bir sayg gstermi, bu verimli sonu, 30/11/ I'J27 gn sayn Babakan smet Paann Halk Frkas, grubuna verdii *ih nutukla aklanm, rf idare, istikll mahkemeleri kaldrlm, B- >. k Millet Meclisinde kan 28/Mays/1928 tarihli kanm gereince btn Il ve siyas sular tecil edilerek, garpteki srgnlerle, harite olan btn mahkmlar yurtlarna, ve ocaklar bana dmlerdir.
Nuh, bey Neyri eyhi Mahmudun yannda il:i yl kalm. 1923 baharnda Kay- seride Menida bulunan kardei Haci Musa ile Hayderanli Hseyin paa, ve oullar : Kayserden firar edip eyh Mahmudun yanna gelmilerdi. eyh Mahmut, Nuh beyi yine yannda alkoymu, Hac Musa ile Hseyin paay Arda isyan karmaa gndermi, Hac Musa yolda hastalanp lm. Hac Musa olu Medeni, Hseyin paa ile Atn eteklerin-, kadar gelmi, burada bir pnarn banda hepsi uykuya dalmlar. Bu srada Medeni silhn alarak uykuda bulunan Hseyin paa :1i- oullarn ldrp kellelerini birinci Mfetti brahim Tali beye getirip affa uram, eyh Mahmud bu haberi alnca Hseyin paann intikamn almak *in Medeninin amcas olan Nuh beyi idarn etmiti. Mays. 1928.

BLM: X Dou tileri ve Varto Alevilerinde Eski Tarikat Trel* orik kymle bulunan tarih ecereden anlaldna gre, Vartodaki Hormek, Lolan alevikri. Haci Bektai Velinin zuhurundan nce Horasan ve Niahur'da kurulan Alevlik ve tasavvuf tarikatna girip Erzincan blgesine gelmiler ve 628 - 1212 tarihinde Seluk Sultan Alettin-Key kubat tarafndan rehberlii tasdik edilen Dervi Beyazla Baba Mansur ailelerine rak hakkna balanmlardr. O ada Alevlii kabul eden bu halk 680-1264 tarihinde Haci Bektan kurduu Bektaliin trelerini olduu gibi tarikatlerine kartrmlardr. Bu halk dahi Anadoludaki Alev - Bek t a i ler gibi ibadetlerini Trke yapm, yin-cem meydanlarnda z Trke, nefes, koma, d ve 1 benk okumulardr. Aym zamanda bu halk, eski Trk atalarn birok detler; bu tarikat ird ur inan haline getirmi, mesel Palas Kalmukla- nnda kalan tenash faslna inanmlardr. Bu inana gre: insanlar imtihan ve seyran iin en ah leminden bu dnyaya gelir, bu fnide; her trl bekasz ve aldatc eyadan, ve ktlkten ve nefsin mekrinden saknarak, ve bir mridi-kmilin eteinden tutarak kendi nefislerini karanlk* kurtarrlarsa, ve benliklerini atarak Tanny z yreklerinde grrlerse, byleleri lmez. Don deiir. nk onlar salnda lmler, k, maukla birleip hakk '&. inde grmler, onlarn batn gzleri a] tr le n Cemali Dhyi grrler. Onlar halka b rleni ve kendilerin' unutmulardr Bylece bir can dnyadan gecei gin, gzlerini kapar lm taklit eder, uyur. Ruh, ft olan cesedi terk eder He ayn bir ceset ve cania mahlkun gzlerinden kayp olup batma geer, bir anda yldzlar, ay, gnei, ar krs gezer dolar, her yerde hazr ve nazr olur... Topraa gmlen ceset bile hak yolunda dnyada eridii iin rmez. Su gibi erir, topraa ve asl mayasna karr. Dnyadaki imtih; vermiyen, nefse ve eytana uyup hakkn buyruunu yerine getirmeyen. nefsini karanlktan kurtaramyan eline, belin.' diline mukayyet olmyan bir adam, bu dnyada hayvam-natk gibi yaar, yeryzndeki insanlar ve batn ruhlarn inciden bu adam, hakk buran gremedii iin kr ve hayvan suretlidir. O, lrken ruhu bir hayvan girer, cesedi derhal iir, iledii sulara gre bu azap devresini geirir ruhu, hayvandan hayvana geer, azap mddeti bitince ikinci bir defa yine insan kalbnda olarak dnyaya gelir, eer bu ikinci geliinde kendisini tanr, ./rd azab, hatrlar, ve

zn idrak eder de Hakka dnerse, balanr, lrken bir insan olarak erenlere rer. Eer kendini idrak edip Hakk kendinde grmez e, bu ikinci lmnde biit ebed hayatn sonuna kada hayvan sfatna girer ruhu kalptan kalba geer dolar. Yu kar: blmlerde akladmz gibi, bu gpr Alev ve Bek ta iler arasm; trl trl ekillerde nefsir f ilmi, hatta byk gnlc Yunus Emc bile deyilerinin birkanda bu trl inann tesiri altnda kalmtr. Vartodaki Alevler Zazaca konutuklar: son alarda bile kurduklar ayin-cem meydanlarnda Trke szleir, bu meydanlarda Trke iir, nefes, mersiye, koma, deyi, gibenkler birbirini kovalar, ayin-cemin manzarasnda; eski Trk atalarnn birok det ve inanlar gzlere arpard. Ayin-cemde ince sazlarn t ve eit makamlarla okunan Trke deyi, nefes ve glbenkleri bir Trk edeb-erk iinde gnllere verdii ruh sevgisi, insanlar vecde srkler, lh ve nsan sevgiler mill ve ruhan birlik burada kendini gsterir, krkmz bir, birimiz krk, gibi bir btnlk, ve bol sevgi, ve yol kanunu zerinde btn canlar bir, ve msa vigren adil bir hak ve hakl bir hrriyet varda. Herkes yerinde diz k m, derin bir sessizlik iinde cemde okunan, Abdal Pirsultan, Kaygusuz Abdal, Sahhatayi', Ge Abdal, Seyrani, Dertli gibi birok Trk ozanlarnn deyilerini dinliyor, sra bunlarn adlarna geldi mi. sa elini gsne koyarak niyaz ediyorlard. Ayin-cem herhangi bir byk oda veya ev damnda yaplrd. Bu evin en st yerinde Pir iin bir post serilir, Pir postuna geer otururdu. Ayin-eeme gelenler, ikier drder olarak bir sini zerine koyduklar -ir niyazla (rek, meyva gibi) meydann ortasna gelerek rka gelir gibi eilir, Babadan Trke bir glbenk duasn alr, niyazi iyazciye teslim ederek Babann nnde diz ziip elini niyaz eder, ! 1 ulduu bir yere oturur. Ayin-ceme gelenler bu suretle meydana gelerek, sra halinde edep ve erknla otururlard. Bazan meydana nasip aln kadnlar da gelir, meydann bir tarafndan saf kurarlard. Ceme gelen her kadn ve erkek bir yol ve hakikat kardei saylr, yoldan akan kocasna uymayan, veyahut zina ettii iitilen kadn, ve yol yezitliini yapan, iftira ve nikhl kadn karan, zina yapan erkek, ceme alnma, di. Hemde ehvet ve kt gzle bakan kadn ve erkek uerlal Pirin emriyle cemden srlr ve artk hibir cene alnmazd. Ayin-cem meydanlarnda: kapc, yoklamac, irai, nivazci, spr- geci. saki, a', zakir, haberci, nbeti, sel man gibi 0 1 1 iki hizmeti vard. Bu hizmetiler Pirden birer Trke glbenk dusiyle vazifelerine tyin edilirlerdi. Bundan sonra Baba Trke bir glbenkle ra yakar, saz kendisi veyahut zakire verir, btn cem edep-erkn nutkiyle dize gelir, ayin-cem balard. Btn cem susar, derin bir ak iinde zakirin okudua Trke deyileri ve sazn sesini dinlerdi. Bu deyilerden sonra birka d- vazde imam okunur ve sonra Kulhimmet dedenin bugn Pir bize geldi, gllerimi taz geldi, nsra Kamberi, Ali Murteza geldi. deyii ile ah Hayatinin: Benim pirim Muhammed, benim ahm Muhammed, illerin Kbesi var. Benim Kbem Muhammed balkl lhisi okunur, btn cem dizde sallanarak, hak hak, Allah, Allah, sedasiyle meydan titretir. Pir, uzun bir Trke glbenk duasn okur ve fasla son verir, mmin sefas der, btn canlar birbirini niyaz ederek, herkes bada kurar, sigaralarm ier, ve sprgeci ortal sprr, Pirin huzurunda rkua gelerek: Sprgeciyim, Grh nacim Pir divannda durucuyum, der. Pir ona: Allah, Allah, hayrlar gele, erler defola, mnkir mmafk matola, sprgeci

Selman, kr olsun mervan, care gelsin Ali-ahimerdan, hizmetin hakka gee, hak divannda yzn akola, nuru nebi, Keremi Ali, pirimiz hnkrmz Haci Bektai Veli demine h diyelim h. diye bir glbenk verir. Bu merasimden sonra sakiler su ve erbet datrlar. Cem bir miktar istirahat ve sohbet ettikten sonra, sem fasl balar, zakir sazn eline alarak: Karmzda karl dalar, ba dumanl, dumanl ikilikle yar sevenler abi gmanl, giimanl. Deryann stnde gezer kayk, kimi mesttir, kimi ayk. Bir sem edin Tanrya lyk. Ve saireden sonra: Semaya kalkacak canlarn adlarn deyile syliverek her defasnda ki i semya kaldrrd. Semya gidenler, evvel mey dan ortasnda bir glbenk duasn alr, birbirlerine niyaz ederek pervaz tutar ve ortada dnerler. Zakir sem deyilerini kesmeden okur. Bln cem semya sayg gstererek ayaa kalkar, Allah, Allah, sedasiyle meydan titrerdi. Sem fasl bir saat srer, semdan sonra imam Hseyin iin mersiyeler sylenerek alanr, pir, ceme byk bir Trke glbenk eker, ayin- eeme son verir ve yzn oradaki canlara evirip u nasihatlan verirdi: Hak Muhammed-Ali huzurunda yznz akola, pir divannda mmyasmz. imdi ey canlar bilmi olasnz ki, hak ceminde ayrk, ayrl i k, nlik ve benlik' ><>k; ir. Siz hep ana, baba, kardesiniz. Bu hak yolu kldan ince, kltan keskindir. Kul kusursuz olmaz, sular Hak ba- lya, esirgiye. Lkin bu yola girecekler, haran yemiyecek, yalan syle- miyecek, zina etmiyeeeklerdir. Komu hakk Tanr hakkdr, komu hakkna dokunulmaz. Gnl krlmaz. Emanete hyanet edilmez. Hazreti Pir buyurmu ki: Eline, beline, diline sahip olun. imdi, elinizle er ilemeyin, elinizle komadnz bir eyi kaldrmayn. Dilinizle verdiiniz sz (ikrar) geri almayn. Yalan, gybet, iftira, bhtan etmeyin. Belinizi saklayn, bakasnn donuna girmeyin, zina etmeyin. Zina yapan adam yzbin ykansa temiz olmaz. Yezitle yatp kalkmayn, herkesi bir msahip ve ahiret kardei tutun. der ve ceme mminler sefas emrini verirdi. Bundan sonra herkes yerinde rahat oturur, sigara, su,ay ve saire ierdi. A tarafndan yaplan yemekler, ve kurban etleri meydana ekilir, yenilir. Sonradan niyazlar getirilerek lokma halinde datlrd. Bundan sonra ceme gelenlerin hepsi birden izin alarak evlerine dnerlerdi. Anadoludaki bektailer cem kurulurken aka gelmek iin tre ile bir mey sofras kurar, duasn aldktan sonra saki bu demi meydana gelen canlara sunard. Doudaki Alevlerde dem yoktu. Bunlar esrar ierlerdi. Btn Alevlerde serini ver, srrn verme, buyruuna fazlaca riayet edilirdi. Bu sebeple cem kurulurken bacaya nbeti ve kapya beki dikilir, meydan yerine erkekler ve agh kadnlar gelince, bu hal komular olan Snnler tarafndan grlm, bunlar tahminen bu ie trl mnalar vermi, ve eit hikyeler uydurmu, ve en ok Alevlerin erkekli kadnl bir eve toplanarak burada mum sndrp birbirlerine girdiklerini, aslsz bir iftira halinde ortaya atmlard. Alevler bu dedikodu karsnda sabrl davranarak, srlarn aa vurmamlard. Bu esrar, ancak Cumhuriyet devrinde bu tarikatlarn ilgas ve hi kimsenin din ve mezhep iin sktrlmamak yznden meydana kmt. Alevlerde Pir, rehber ve babann yoldaki buyruuna ba emek artt. nk, pir, mrit, erenler besininin ba Muhammed, Alinin halifesi saylrd. Ayin-cemi. Muhammed, Ali ve krklar icat etmilerdi. Bunlar >u ibadetlerini ve hakikat esrarn, zn tanmyan kimselerden ve hatt hakikat ilmine vkf olmyan dier ahariyadan bile saklam, serini ver, srrn verme, buyruunu tarikata bir esas olarak

koymulard.

BLM t XI Eski rf, Adet, i unlar ve Mill Oyunlar Dou illerindeki halkn ve en ok Alev airetlerin eskiden kalna 6dell rinde birisi, rum bil inci k;'uuu: a; mda yaplan (kalkaan) tresi dir (1). Bu tre bugn bile unutulmam, birok blgelerde oynanmaktadr. Kalkaan enlii gecesinde kyn btn delikanl ve kzlan bir ev boaltarak burada el ele verip bar tutar, ve sabahlara kadar oynarlard. Bu barda, varsa davul alnr, yoksa, delinkanllar trk syler oynandrd. Bar balamadan nce bir olan, kadn elbisesini giyer, yzn kzl ipekli bir pee ile rterek gzel bir gelin gibi sslenir. Ayr bir delikanl da, bana kahn al ve kee paralarm balar, kafasna keeden bir klah geirir, kSlm etrafn ot burmalanyla sarar, ve bu burmadan beline bir kuak balar, ve kei klndan dzd bir ak sakal enesine yaptrr, bu adam gen bir kadnla evlenmi, vahi bir ihtiyara benzerlik yapar. Bu komik ihtiyarn ad (Kalkaan) koca, ve gen bir gelin kyafetine giren delikanl da onun karsdr. Kalkaan karsn arkasna takarak elinde mthi bir sopa ile evleri dolar. Yolda yrrken kaba, kaba, mrldanarak ortal velveleye verir. Btn kyn apkn delikanllar onun peinde sralanp gezerler. Gen kadn kocasndan gnlsz olduu iin, arasra gizliden yzn arkasnda dolaan delikanllara evirir, onlara iaret eder, kalkaan bu iereti grnce elindeki sopa ile delikanllara saldm, onlan/sopalar, kan karsn hem sopa ile tehdit eder ve hem de kendisine hainlik yapmamas in yalvarr, ve per. Delikanllar kalkaanm bu klbklm grnce kahkahay savururlar. Kalkaan bundan fkelenerek geri dner, delikanllar kovalar. Gen gelin meydanda yalnz kalnca, delikanlnn birisi onu karmak iin bir tarafa saklar. Kalkaan dnp ka- nsn bulamaynca, kplere biner, yaygaray koparr. Elindeki sopa ile rastgele saldrr. Nihayet karsn bir gencin yannda bulunca ona sarlr, per hibir ey olmam gibi; gelini okar kendisini kayp ettii iin su ilediini, ve bu suunun affn diler, onu tekrar peine takarak evleri dolar. Delikanllar da yine kendisini takip eder dururlard. Kalkaan girdii her evin sahibi karsnda dikilerek mthi bir sesle selm verir, ve hemen karsnn elini tutarak oynar. Trl maskaralkla yapar. Bu oyunda delikanllarn gene geline iaret ettiklerini grne oyunu brakarak elindeki sopa ile bunlara saldrr ve fkesinden lm. gibi ev sahibinin nnde yere serilir. Kars kalkaamn ba ucunda ala) onu ayltr. Ev sahibi kalkaana bahi olarak ya, bulgur, un verir, kalkaan bu suretle toplad bahileri yanndaki delikanllara srtlatp, bar evine dner Bu evde kazanlar kurulur, alar iler, btn kyn kz ve delikanllar sabahlara kadar bar tutar ve ark syler elenirlerdi. Halk, mill detlerin ocaa gsterdii saygy unutmam, eski Tiirk- lerde Olduu gibi dou illerinin btn kabile ve boylar, baba, ocana ve asrlarca nce ehit den atalar mezarlarna ve eski Trk bilginlerinin kurduklar ocaklara byk bir sayg gstermi, buralarda kurbanlar kesmi ve ibadet etmilerdir. detlerin en nemlisinden birisi de, llerin hayratdr. Btn kyler her yl sonbaharda nceden lmlerin hayratm verir. Bu hayrat iin birka kurban kesilir, kazanlarla et, pilv, helva piirilerek btn ky ve hatt civar kylere okunarak datlrd. Bundan baka her kyl, Allah yolunda sadaka olarak birka kurban keser,

=o.. .

etini blerek, i olarak komulara taksim ederdi. Dou illerindeki halk ve en ok Alevler; 17 rum mart gnn ylba ve bayram savarlard. Bunlarn inanlarna gre, o gnn gecesinde herkes uykuda iken biitn dalar, aarlar, nebat ve mahlkat Tanrya secdeye ine7 O i herkesin yllk rzk vc mukadderat tyin edilirdi. Bu maksatla her evin aile r**i- i akamdan evindeki nfuslarn adedine gre ufak ta toplar, bu talan ev bacasnn d ksmnda yere kordu. Her tan hangi nfusa ait olduunu iinden belli eder, sabah bu talar yoklanrken hangisinin altna krmz bc.;k girmise, o evin rzk, o nfusun yznden verilir, diye itikat edilirdi. 17 mart sabah herkes gzel giyinir, bayram yapar, btn evlerde yemekler ve ziyafetler yaplr, kylye ikram edilir ve yemein sonunda llerin ruhuna bir fatiha okunurdu. iklimi havadar olan dou illerinin kylerinde, eskiden pek az hastalk vard. I hastalklarn bilen yok gibi idi. Stmalar iple balanrd. Yalmz, otuz, krk ylda, bir kere lekeli humma-tifus hastal salgn halinde kylere girer, insan krm balard. Halk bu hastaln adn ve korunma arelerini bilmez, buna (hal) hastal denirdi, bu hastaln batm adamlar tarafndan alandna velasta deceklerin adlarnn batm adandan defterinde yazl olduuna ve hakkn ferman olmadka, hibir kimsenin bu deftere yazlmyacarm ve yazlanlarn sadaka ve Allaha yalvarla kurtulacan- itikat edilirdi. Bunun iin sa bir adam hastadan kamaz, on, n kaiyle yemek yer, hastann terine girer ve hastay trbe ve ehitlere gtrr, hazan bylelerin hastalanmadklar gibi, hastalar da, vard tr be ve ocaklarda iyileir, halkn itikat ve inanlar artar. Sadaka ve kran kurbanlar kesilir ve hi kimse mikrobun adn bilmezdi. Hal hastal sonbahar ve k aylarnda kendini gsterir, bu aylarda lm oalrd. Yaz aylarnn gzel kokulu havasnda stmadan baka hastalk yoktu. Stma yksek yerlerde deil, alaklarda olurdu. Halk bu sebeple bahar ve yaz aylarn cennet, ve k cehennem diye vasflandnrd. Ba ars ve sanc iin baz otlar kullanlrd. kk ve krk iin halktan ok iyi doktorlar yetimi, bunlar birok zas krlan bir adam ayaa kaldrabilirlerdi. Hasta denleri grmeye gitmek ve beraber helva, bal, meyve gtrmek, her komu ve hatt civar kyl iin nsan bir bor halini almt. Hastann kuvvet bulmas iin yal yemekler ve helvalar yemeye zorla- nrd. lme kar herkeste sonsuz bir sayg ve korku vard. Azrailin dolaarak iyi ruhlar efkatle ve ktleri hmla alacana inanlrd. Herkes bu hkme kar boynunu bker durur, lm Allahn emridir, bir gn doan bir gn lr diye teselli bulurlard. Yalnz insan ldren, telin ve tedip edilirdi. nk adan ldren hakkn binasn ykmt. lnn ayaklarnn ba parmaklan ve enesi balanr, gzleri yumu- Inrdu. Btn halk lnn etrafnda toplanr, aile halkyla birlikte alard, ly yerde brakmamak iin abuk gmmek ve mezar kazmya gitmek herkesin borcu idi. Cenaze merasimine btn kyl ve hatt civar kyler katlr, bir cenaze alay halinde mezar bana gidilirdi. Burada matem deyii olan (suvare) sylenir, halk alatlrd. Eer l bir aile ba veya kabile reisi ise, herkes kara giyer, aylarca matem tutarlard. Kabile reisini:! cenaze alayna gelen dier bir dman kabilesi reisi, iyi karlanr, ' hatt iki kabile arasndaki dmanlk kalkar, kanlar bile balanrd.
7 Besim Atalay, Bektailik edebiyat adl eserinde; Kalmok Trklerinic en byk bayramlarndan birisi bu aydadr diyor.

Cenaze alay toplu 'larak kye dner, lnn komular tarafndan konuklan irdi. lnn mezar terk edilirken birer avu toprak atlr, oraya gtrlen odunlar geri getirilmezdi, lnn evinde birka gn yemek pi- irilmez ve ie baklmazd, lnn ev halk, komular ve dostlan evvel ziyaret ve sonra davet edilerek teselli edilirlerdi: Taziyeye gelen civar dostlar ve komular, l ev halknn elbiselerini ykatr ve karalann indirirlerdi. Uiniin elbisesi fakirlere ve ly ykyan ve namazn kldran kimselere verilirdi. Her lnn banda mutlaka vasin okunur, ve gmldkten sonra telkin verilirdi, lnn fesi, sa veyahut baka bir asr evde saklanr, b eyalar ylda bir kere ortaya dklerek matem edilirdi. Eer l dman kabileler tarafn an ldrlm, bir airet aas veya sayl bir yiit i v . btn kal 'ile halk yllarca candan matem tutar, mevcudiyetini m urunda harcar, intikam alnmadka, karalar indirilmezdi. Kabile airleri, bu ac olay iin hazin trkler dzer, onlan yank yank okuyarak halk bu intikama tevik ederlerdi. Dou illeri halknn atalarndan kalma detlerin birisi de mezar kaldrma tresidir. Asyada eski Trk atalar tarafndan dzenlenen bu tre, Rum hazirann nc gn balar. O gn lnn mezar banda ky ve civar kyler halk, toplanr, gelen her aile s, kapama, helva, peynir getirir, buraya gelen btn delikanl ve kzlar ssl elbiseler giyer. Mezarn bana deste iek, koyarlard. Hazin bir tre ile mezarn st sklr, yaplm talar dikilir, mezara iyi bir ekil verilirdi.' Bundan sonra yasin okunur, dua edilirdi. Ve daha sonra ziyaretilerin getirdikleri yemekler birka sofra ile yere konur, yemekler yenildikten sonra umum bir fatiha ile trene son verilirdi. Mezar kaldrma treninden sonra lnn kars veyahut kocas evlenebilirdi. Hi evlenmiyen ve kocalarnn htrasiyle yayan kadnlar da vard. Kardein karde karisiyle evlenmesi tima bir bor saylrd. Dou illerindeki Alev halknda, karsn boayan yoktu. Kocasn sevmiyen bir kadn hi kimse kabul etmez, nk namus telkki edilen bu dva lmle sona erebilirdi. Bakasnn karsna gz koymak pek azd. Alevliin bu i zerinde ok tesiri vard. Zina edenler, nikhl kadn karanlar. ayin-ceme alnmaz, kylere sokulmaz, bu gibilerle yoldalk edilmezdi. imam Cafer mezhebi zerine kesilen nikhta boanmak yasakt, intihar Allaha kar isyan sayld iin hi kimse intihar edemezdi. Ba- zan zorla karlan gen kzlar kendilerini iple asarak intihar etmilerdi. Lohusa kadnlara ok dikkatle baklrda Kadn dourur dourmaz, olann gbei yeni bir bakla kesilirdi. Bak akar bir suda ykanarak sargya sarlr, olann ba ucuna konulurdu. Kadnn sancsn durdurmak iin yere biz dikilirdi. Kadn gece beklenmezse, cin, peri ve kbuslarn ieri dalarak, kadnn cierlerini koparacaklarna inanlr, bu sebeple kyn kzlar lohusa evinde toplanarak sabahlara kadar bar tutar, ark syler, hastay bekler ve elendirirlerdi. Kadrn yedinci gn ocuunu beie kor ve krk gn kimseye gs - termeydi. Bu krk gn iinde lohusa evinde ate, tuz, kap gibi eyler dc,ar verilmezdi. Erkek evldn kzdan byk bir fark vard. Kz, el-atei, olan baba-oca saylrd. Kzlara, evlenme ama gelinceye kadar ok iyi baklr ve iyi beslenirdi. Krkn bitirmiyen bir ocuk evde yalnz braklmazd. ocuun ba altna bir miktar ekmek konur. Yz rtl braklrd. Krktan sonra ocua ad taklr ve kutlanrd. Zayf ocuklarn beline ve bana mavi boncuklar taklrd. Gece sayklayan ocuklara cin satam diye balar altma hamail konur ve ip balanrd. ocuk bir

yama gelinceye kadar salar, trnaklar kesilmezdi. ocuklar yaamyanlarm zerinde cinlerin bulu- kp na hkm edilir, hoylelei iin k-nar Kuran ayetleriyle yazl tas indirilir, boy ls baba ve- horalar tarafndan balanrd. Yahut nefesi keskin erlere ve trbelere gidilerek telenik alnrd. Bym bir ocuun vazifesi; babasnn huzurunda konumamak, sigar. imemek, babasyla sofraya oturmamak, ky iinde haylazlk, ku - marbazlk gibi eylerden kanmakt. ocuk akrabasndan ve ky halkndan byklere kar terbiyeli davranr, onlara sayg gsterir, yalan sylemezdi. ocuklara babalar yz vermez, kzlarn terbiyeli, ve olanlar hen terbiyeli ve hem de her gle kar koyabilecek metin birer delikanl larak yetitirirlerdi. Bu halk arasnda zhrevi hastalklardan eser yoktu. Dou halknn ve Alevi airetlerinin en eski detlerinden birisi de snnet dnleridir. Bunun tarikatta byk bir nemi vardr. nk, Hazreti Peygamber, torunlar imam Hasar ve iman Hseyini snnet ederek kirvelie byk bir kymet vermiti. Kirvelerin aralarna imam kan girer, kirveye hyanet yaplmaz, ocuunu snnet eden kimse, ona sevdii ve beendii bir kimseyi kirve eder, kirvesini merasimle evine davet ettikten sonra komularn ve dostlarm bir davetiye (mum) ile toplar, dn evinde ve ky meydannda davullar alnr, atllar cirit oynar, kadn erkek bar tutar, enlik yaparlard. Akam bar iin bir ev boaltlr. Davetliler ve ky halk sabahlara kadar burada davul aldrr ve oynarlard. Konaklarda sazlar alnr, elendirdi. Ertesi gn ocuklar kirvenin kucanda oturtulur, snnet edilirdi. :>nnet arasnda kirve ocua getridii elbiseleri, paray verir, snnet yapldktan sonra ocuun babas bu hediyelerin iki katn kirveye verir, mecliste bulunanlara da ayr ayr hediyeler verirdi. Bundan sonra erbetler datlr, meydanda birka kilim serilerek et, pilv, helva, hoaf kaplarndan byk bir sofra kurulur, btn davetliler ve halk yemek yer, meydanda cirit ve mill oyunlar oynanarak trene son verilir, herkes izin alarak evine giderdi. Snnet evinin kyls ve akrabas ocuun babasna yardm eder, misafirleri konuklard. Bazan kirvelik, birbirinden adam ldren iki aile veya airet arasnda olur, kirveliin hrmetine kanlar balanrd. Bu ekil kirveliin nemi artar, dn evine yzlerce atl ylr, tren bir hafta srer, byle bir kirvelikte yzlerce sar altn harcanr, byk masraflar yaplrd. Dou illerinin btn kabile ve boylarndan dn treleri en bata gelir. Halk tedenberi serbest bir ekilde biribirinden saknmadklar iin, bir delikanl istedii zaman bir kz grebilir ve evlenebilirdi. Olan kz grdkten sonra, yakn bir srdaiyle annesine haber gnderir, annesi bu ii babasna duyururdu. Baba ilk nce yakn akrabasna ve dostuna danarak ie balar, ya kendisi veyahut hatr saylan bir adamn kzn babasna gnderir, kzn babas; annesi vastasiyle kz yoklar, rzas varsa olan babasna, sz verirdi. Olann babas bu szden sonra akraba ve kylsn toplyarak kz iste neye gider, kz e\ inde byk bir cemaat toplanrd. Meclisin bir diyecei olmadn sylerdi. Ve -ora kaln-baln iki kat olarak iste), bunun bir mislini meclisin hatrna balar, bal keser, meclis diz stne gelip Allahn emi i der seslenirdi. Kzn babas balndan bir miktarm Alla!' emri iin balar, dua okunur, meclis ayaa kalkp pr, erbet iilir, trene son verilirdi. Ky delikanllar bar tutard. Kz isti nildiklen birka ay sonra olan kz grmeye gider, ikinci bi nian takard. Olan, kz evinde gn konuklanr, kz evine getirdii hediyeleri verirdi. Olan evine

dnecei gn kaynbabas ona, ve beraber geldii atllara birer hediye verirdi. Olann hediyesi bir at veyahut bir tfekti. Kz isleme dnda olarak, kz karma suretiyle evlenenler de pek oktur. Bu ite ilk nce kz, olan birbirini grr, beenir, ondan sora olan bir gece iinde kz karr, akrabasndan veyahut hatr saylan bir adamn evine gtrrd. Ev sahibi iki gn iinde etrafm dinler, kzdan gnll olduunu sorar, nikhlarn kyard. Gerdek gecesi ev sahibi et, pilv datr, dn yaptrrd. Ev sahibi dn yaptktan sonra, olann babasiyle grr, bir tlav atlyla kzn babasna giderlerdi. Kzn babas nce, kzar, fkelenir, .sert yz gsterir, fakat olan taraf bunlara katlanr, yalvarr, kzn babasnn gnln alr, istedii bal verir barrd. Eer bu karma bakasn zarara sokmu, veyahut ayr bir kabfleyi ilgilendirmise, ve kz nianl ise, o zaman i deiir, bazan bu yzden iki kabile veya ky biribirine girer, ortada kanlar dklrd. Akranyla ka- nyan bir kz affedilmez, hatt hizmetisiyle kaan bir aa kz, olanla birlikte ldrlrd. Kz istenilip nianls tarafndan grldkten sonra kz, ve olan babalar grerek gelin getirme gn tyin ederler. Bu sre en ok bir yl veya, alt aydr. Dnler sonbaharda yaplr, ifti bu mevsimde ilerini toplam, atma bakm, durumunu dzeltmitir. Dn gnleri yaklanca, olann babas civar kylere (mm) denilen birer elma veya eker paras evlere gndererek, halk dne davet eder. Bu suretle arlan blgenin btn atllar dn kyne gelir, konaklara yerleirler. Dncler, arasnda hatr saylr aalar ve zenginler de bulunur, ^unlarn hizmetileri beraber gelir, ayrca dne piyade kyl de gelir, bunlar bar tutar, dn alay ile kzn kyne gitmez, kz gelinceye kadar gveyi elendirirlerdi. Olan giyindirir ve eline kna yakarlard. Dn alay olann kynde toplanr, babas kendi evinden veya ak-

r,<

rabalarda dn alayla gitmek iin iki gen gelin hazrlar, bunlara (beb) nam verilirdi. Berbler gelini getirmek iin dn alayyla giderlerdi. Dn alay ve berbler binerken, dn alay yolda cirit oynar, trk syler, kz kyne gidilirdi. Bazan kz tarafnn atllar dn alayn bir saatlik yoldan karlar hilt verilmezse klh karrlard. D - n alay kye gidince dnn ba ve berbler kzn evine iner, dier atllar kye dalr, kyl bunlar gayet iyi karlard. Kz taraf o akam bar iin bir ev boaltr, kz tarafnn btn kz ve delikanllar, ve dn alay bu evde sabahlara kadar bar tutar ve davul aldrrlard. Ve her gn sabah akam kyn meydannda cirit oynandrd. Bar evinde kz taraf maskaralk olsun, (eek) ister, dnclerden gzlerine kestirdikleri birisini eek diye gsterirlerdi. Bu hdise bazan glmeler ve bazan kavgalarla biterdi. Ciritten sonra her iki tarafn en iyi atlar kouya gider, hangi at karsa o taraf hret kazanrd. Dnlerde bazan her iki taraf delikanllar greir, ar ta atar, mania atlar, ve meclislerde airlerini imtihan ederlerdi. Kzn babas bir taraftan dncleri idare eder, dier taraftan kzl hazrliyle urard, kzn kaca sabahn akam, btn kyn kz ve gelinleri, kzn odasna girer ellerine kna yakar, bar tutar ve trk arrlard. Berbler; kzn el ve ayaklarna, ve dn alay atllarnn ellerine kna yakar, herkes kna hediyesi diye gelinin sandna

bir miktar para brakr, bu paralar berbler tarafndan toplanarak kza teslim edilirdi, kzn kardei z eliyle kzn kuan balarken berbler ona mnasip bir hediye verirlerdi. Kz btn gn ve gece ipekli perdeler arkasnda berb- lerin yannda oturur ve kimseye grnmezdi. Kzn evden kaca sabah, babas kazanlar dolusu koyun ve kuzu eti, pirin pilv, helva ve hoaflar, yourt ve peynirleri meydanda birka kilim zerine dzer, btn dn alay ve kyl saf, saf bu sofraya oturur yemek yer, ayrca btn evlere kaplarla yemek gnderilirdi. Yemekten sonra btn dn alay atlara binerek kzn kapsna gelir. Evvel gelini, sonra berbleri bindirerek trk ve silh sesleri arasnda yola karlar, kzn kardei veya akrabas birka ath ile bunlar bir saatlik yolda uurlar, bunlar hiltlar verilerek geri evrilirdi. Dn alay olann kyne yaklanca; atma gvenen bir delikanl, cihazn yastn kye doru karrd. Dn alayndan bir kafile ath, bunu takip eder, yetiirlerse yast bir bakas alr kye gider, yetiemezlerse, ath yast kurtarm ve kye gitmitir. Gvey bu atlya bir hediye verir, at nam kazanr. Gvey dnn kye yaklatn anlaynca, komulardan birisinin evine gider, bir sr delikanl etrafnda toplanr, onu elma atma treninden savunmak iin ellerine birer sopa alrlard. Dn alay olann evi kapsnda atba eder. Olan sad ve delikanllar girdikleri evden kar, dn evinin siviine gelirler. Olan ve sad (azlar mendillerle rtl olarak) ellerindeki elma ve yemileri si- vii nnde at zerinde duran gelinin bana saar, ocuklar bu yemileri toplar, onlar da evvelce oturduklar eve doru kaarlar. Dn evinin kapsnda bir alk tufan kopar, kayn atas gelinin hiltm vererek attan indirir, berbler gelinin ayaklan nnde desti krar, onu alp ieriye perdelerin arkasna gtrrlerdi. Gelin istirahata dalar, gvey bulunduu evde, arkadalaryla vakit geirir, dn alay inmeden meydana girip cirit oynar. Akam yemeinden sonra btn dncler bir evde toplanarak aldrr ve bar tutarlard. Gne doarken olann evinde et, pilv ve helva kazanlar ortaya ekilir, iyi bir salon veya damda byk bir sofra kurularak yemekler yenir, yemekten sonra gelinin cihaz alr, geline ait eyalar kendisine gnderilir. orap, heybe, amar ve at ulu gibi eyler, dn atllarna ve ky halkndan mnasip olanlara datlrd. Cihaz fazla olursa, kzn babasnn kymeti ykselirdi. Dne davet edilenler, hallerine gre dn evine, koyun, ya, bulgur gibi eyleri beraber getirirlerdi. Bylelerine -at ulu ve amar verilirdi. Hediyenin en ar dn alay bana verilirdi. Ve dn alay dalrd. Gelin perde arkasna geldikten sonra berbler ellerine eres sinisini alarak gveyi grmee gidip kzn yanma getirirlerdi. Gvey gelin odasna girince gelin onu karlar, ellerini birbirlerine takar; grrlerdi. Sad kapda nbet bekler, gelin gvey murat alnca sad, be el silh atar, eiride bar tutan kzlar glerek bar terk edip evlerine giderlerdi. Gerdein sabah, olann annesi byk bir sofra kor, kyn btn kmil kadnlarn davet eder, kzn bekretini temiz bir bez iinde kadnlara gsterip, kzn namuslu olduunu ispat ederdi. Bekreti kadnlara gs- terilmiyen kzn kzlndan phelenir, bozulan bir kz ertesi gn babasnn evine geri evrilirdi. Eer erkek klbk ise, veyahut

kzn geri gitmesinde mhim, ve g bir i doarsa, buna gz yumulsa dahi, o gelin btn hayatnda akranlar ve halk arasnda namussuz olarak saylr, kocas sras geldike onu zehirler ve ldrrd. Byle bir kadn ldrlmezse dahi, ebediyen, kocas, annesi, babas ve z akrabalan yannda gzden derdi, fakat bu hdise ancak binde bir ya olur veyahut olmazd. Bir gelin, yal kadn ve erkeklerle, kocasnn babas ve aabeyisi ile konumaz ve onlara yzn gstermezdi. O ilk gn olan evine gelince kayn annesiyle konuur, bir evlt gibi ona sokulur, onun hizmetinde kusur ilemezdi. Gelinin babas ve komulan onu ziyarete gelince, gelin kendisinden byklere yzn gstermez, ve onlarla konumazd. Onlann hal hatr A
-

' sormalarna kar, elini gsne basarak saygyla eilir, ve getirdikleri hediyeleri alr kabul ederdi. Bazan da, kayn annesi geline tercman olur. . dediklerini ziyaretilere anlatrd. Gelen ziyaretiler gelinin gen akrabalar, dostlan ve adalar ise, gelin bunlar tatl yzle karlar, kendileriyle konuur ve yanlarnda otururdu. Gelin bunlarn hediyelerini bir karde gzyle kabul eder ve kendilerine karlk olarak, orap, mendil ve sarma gibi hediyeler verirdi. Gelin hr uz tand bir akraba veyahut dost delikanl ile konuur hediye alr, verir, fakat yannda oturmaz ve yzn gstermezdi. Gelin evde kendisinden byk olanlan yannda ocuunu kucana almaz ve ilk ocuunu douruncaya kadar baka birisinin kz ocuunu kucana almazd. Mill inanlara gelince: Dou illerindeki boy, ve kabileler ayn ayr birok inanlara kaplmlard; bunlardan bazlar; gne doarken, selvat verir, ve omuzunu perlerdi. Ay ve gne karsnda dua ve ibadet edilirdi. Bilhassa Alevler ay Ali'nin, gne Muhammedin nurudur, derlerdi. Ay ve gnein, yldzlarn, ve eref saatinin insanlar ve insan hayat zerindeki tesirine herkes inanrd. Husuf, ksuf hdiselerini bir gazabiilh telkki eder, byle hallerde kurban keser, ve sadaka datrlard. Yce dalarn ularna, asrlk aalara, ehitlere, bir yerden akan saysz pnarlara sayg gsterilir, bunlara gerekler ve erenler dura denilirdi, iyi adamlarn Tanr timsali ve ktlerin eytan misali olduuna inanlr ve insanlar yoldan karan eytana her konumada lnet syle - nirdi. Halk her trl hastalk ve arnn Tanr buyruuyla gezen batin erenleri tarafndan alandna, len ve kurtulan kimselerin adlannm batin erleri defterinde yazl olduuna inanrd. Her hastann ba ucunda bir batin erinin beklediine hkm edilirdi. Halkn en ok korktuklan hastalk, (Hal) yani tifs idi. Tifs, zatrre gibi sayklatc hastalklarn hepsine birden hal denirdi. Sayklayan hastann hal adamlariyle konutuklarna inanlrd. Hal btn hastalklann en ar ve kt-dert, dedikleri (czzarn-illeti) de hastalklarn en kts ve korkuncu idi. Bu illete yakalanann evine gidilmez, yanna oturulmaz, elini srd yemek ve eya parasna hi kimse dokunmazd.. Czzam illeti, Allahn ifas mmkn ol- myan bir kahr idi. Byle bir hasta iin hibir mit beslenmez ve doktora gtrlmez, evinde dnr" lm beklerdi. Dier hastalklarda hi kimse birbirinden kamaz, saknmaz, hasta ile beraber yatrlr, kandan yemek yenir, ad gayp defterinde yazl olmadka hibir hastala yakalanmazd. or, veH gibi esrarl hastalklardan pek fazla korkulurdu, Birisine beddua edilirse,

or, ktdert, yankara diye sylenirdi. Bu kelimeler bazan ar yemin ve artlarda kullanlrd. Bunlardan baka bir de cin ve
ir.2

triye inanlr, saral insanlara cinlerin musallat olduuna hkm edilirdi. Halkn itikadna gre, bir cin veya peri gzel bir gelini ve bir peri kziL, gen bir delikanly sevdii iin, ona satayordu. Bunlar cin veya peri ile uyumadklar iin, bunlar tarafndan boazlar sklarak kpkler iinde kalyorlard. Bylelerini hocalara gtrp daire indirir. Kuram yetleri yazlm tu taslar indirilir, boy lleri balanr, ve bazan isa! >et hsl olur, bu yzden halkn inan kuvvetlenirdi. Halk gnlerin iyi ve ktsne inam ve bu sebeple bazan nemli ilerini tehire uratrlard. Sal gn ar, ve saygl idi bu gnde nemli iler yaplmaz, ve sefere klmazd. Cumartesi meumdu, bugn dnlere girmezdi. Pazartesi ve perembe gnleri ok uurlu ve hayrl saylrd. Cuma gnleri rahmet, hayr ve ihsan gnleriydi. Btn hayrat perembe ve cuma akamlar verilirdi. Dualar ibadetler hep cuma gecesi yaplrd. Bu gecede hayr meleklerinin gklerden ineceine ve zik- yerinde hazr bulunacaklarna itikat edilir, bu sebeple cuma geceleri evlerin btn ke bucaklar sprlr, mumlar yaklrd, ibadetler, gerdekler, cuma gecesi yaplr, ke bucakta sprnt braklmaz, soan ve sarmsak yenilmezdi. Pazar gn alveri iin iyi saylrd. aramba gn tohum atlr, binalara balanrd. Dou illerindeki Snn halk tavan sever ve yerlerdi. Tilki eti af- ierde helldi. Buna mukabil Alevler tavandan fazla irenir, tavan yolda uura knca dnerlerdi. Tilki ve kurt uura karsa, hayrl saylrd. Tilkiye dokunulmaz ve avlanmazd. Kularn e meumu bayku, en mf- sidi keklik ve en hayrls turna idi. Krlang mukaddesti, hudhut, hayr bekisi saylrd. Turnada mam Alinin sesi vard. Geyik Peygamberin sevdii bir hayvand, bunlar avlanmaz ve ldrlmezdi. Gvercin mbarek bir hayvan saylr, fakat evlerde saklansa uursuz saylrd. Horoz, sabah haber veren hayrn elisi idi. Fakat tavuk horoz gibi terse derhal kellesi kesilirdi. Hayvanlarn en melunu domuzdu. Ay, merdut ve habisti. Pey - gamber anda sadaka verniyen bir yahudi ay olarak daa kmt. Koyun mbarek, ko, kurban, at; karde ve muratt. At ile sava kazanlr, dman kovalanr, at ile dar gnde kap kurtulunur. At ile bir sevgili kz karlr, at ile darda kalanlarn imdadna gidilir. Darda kalanlarn canna yeten Bozatl Hzrdr derlerdi. Zor ilerde doru ata gvenilir, demirkr atlar mbarek ve ssl saylr, al at, hnersiz, kula meum, yaz huysuzdu. Bir atl ile bir yayann saygs arasnda ok fark gzetilirdi. Her yl birok atlar kouya gnderilir, bunlardan birinci gelene herkes bir sevgi ve sayg gsterirdi. At sahibi aynca bir eref kazanrd, iyi bir at, bir koyun bir kabilenin yzn aar- trd. Halk baytarlar, atlar ok gzel tanyor, her atm ne kadar mesafe gideceini biliyorlard. Bu baytarlar, pleme, salm, ecere, su inme, bee. sanc, brn ve gz gelmeleri, kurbaa ve domuzba gibi hastahklar ol. illar ve dalarla tedavi ederlerdi. Kurban bayramnda koyun kesmek, aure an vermek byk bir bayr saylrd. Knun aylarnda bozatl hzra, ve muharremde imamlara, oru tutulurdu. ler, beler, yediler, krklara manev bir sevgi ve savgt gsterilir, gayip erenlerin her yerde hazr olduuna itikat edilirdi. Hzr cumas kurban kesilir, ibadet edilir, ve delikanllar o gece su imez, ryada hangi kzn elinden su ierlerse, onunla evleneceine inanrlard. Baz delikanl veya kzlar o gecenin sabahnda karlarn zerine bir para ekmek korlard. Karga o ekmei hangi tarafa gtrrse, o kyden evleneceklerine inanrlard. Mill oyunlara gelince: dou illeri halknn en eski oyunlarndan birisi cirit oyunudur. Herkes eyllden sonra atn balayp arpasn bol verir, ve idman ederdi. Dnlerde geni meydanlarda kar karya ellier ve daha fazla ath seilir, cirit 7 7 oynarlard. Her iki alay atl arasnda, yz metreye yakn bo bir saha braklr, saflardan

ayrlan bir atl; bu bo sahann ortasna gelerek kardaki alaya cirit atar ve geri dnerdi. Karki alaydan, kan bir ath, bu atly kovalar, ciriti ya ona veyahut onun arkadalarndan birisine atar, bazan isabet ettirirdi. Bu suretle balyan cirit oyunu ortadaki hududu gememek zere saatlarca srer, en son her iki alaydan seilen iyi atlar bin metrelik bir kouya gider ve merasime son verilirdi. Sonbahar aylarnda ky delikanllar al oyunu oynarlard. al oyununda ayakl, otuz santim ykseklikte bir aa dikilir, buna korucu denilir, bir nbeti sra ile tutulur, kyn delikanllar yirmi metreden alasopa atarlard. Atlan sopalar isabet etmezse, hep korucunun nne gider, hi kimse sopasn almaa gitmezdi, bunlardan birisi isabet ettirirse, delikanllar hep birden koup sopalarm almaa balar, bu srada korucu el abukluu yapar, al diker ve elindeki uzun aala bu delikanllarn b- risini vurursa, o delikanl korucu yerine girer, korucu yakasm siler sopt atanlara karrd. Kylerde bir de, gelin oyunu vard. Bu oyunla kar karya er ta dikilir, delikanllar ikiye ayrlarak bu talara nian atarlard. Hangi tara! tez talarn devirirse teki tarafa binerdi. Bundan sonra delikanl greleri balar, buna btn ky katlr, hasmn srt st indiren alklanr ve sevilirdi. Ky delikanllar eskiden askerlik oyununu oynar, aatan ata biner ve aatan kl ve tfek kuanrlar ve iki parti olarak dvrlerdi. Partinin birisi leventler, tekisi askerlerdi. Bunlar saatlarca arpr, yorulunca dururlard. Dou illerinin hemen btn kesimlerinde eskiden ir oyunu oynanrd Pek eski detlerden olduu anlalan bu oyun, muntazam bir spordu. E; oyun kar yanca balar, geni bir meydann altna aatan bir hedef konulurdu. Kyn delikanllar ikiye ayrlarak kar karya geerdi. Yukarya ^een takm aada bulunan takmn nnden koup hedefe varacakt, fakat aadaki takm, bunlarn nne geip hedefe varmadan herkes hasma hafif bir tekme ile iaret edecek, yine bunlar geri dndrecekti. !er aadaki takmdan birisi kou ile hasmn tutmaz, hedefe varmasna yol vermise bu defa asaki takm yukarya geer, teki taraftan tekme yerdi. Bu ekilde balyan oyun saatlarca srer, oyuncular ter altnda kalr. Baz mehur oyuncular hasmlannn kafalar stnden aarak hedefe varrlard, izzetinefis dvas olan bu oyuna btn kyl, halkn e- af ve ileri gelenleri temaaya gelir, bunlar oyuncular idare ederlerdi. Bu oyun seferberlikten sonra yazk ki, terk edilmi bulundu. Dounun birok kesimlerinde, kar yanca, ky atllar birleerek curt avma giderlerdi. Bu atllar kurt srlerini nlerine katar, akama tadar kar iinde kovalar, kurt yorulunca azn aar, atl inip kurdun azna soktuu bir sopa ile azn balayarak kye getirirdi. Ve kyde kpek- iere gsterilerek oynatlrd. Korkak kpekler kurdu grnce, yaygaray koparr, kaar, ve cierli kpekler, hazr bal olan kurdun zerine atlr, hayli bir bouma sonunda kurdu board. Sonbahar aylarnda silhla ay "iv yaplr, ve kurunla vurulurdu. Bazan ay yaral olduu srada, atllara saldrr; penesine geirdiklerini yrtar ve paralard. Bunun iin ihtiyatla hareket edilir, bilhassa yaral ay 16 4 zerine varlmazd. Yaz ve sonbahar aylarnda keklik, bldrcn avna giden baz avclar da vard, rdee fazla itibar edilmez, sonbaharda baz blgelerde toy kuu vlayanlar vard. Geyie, turnaya kurun atlmazd. Baz kesimlerde san- ar av yaplr, kk kpeklerle bu hayvan ininden karlarak derisi ar i ta satlrd.
~0:

BLM: XII Varto Kalknr Konutuklar Dil. Erkek, Kadn ve Soyadlar Kitabmzn yukar blmlerinde akladmz gibi, Vartoda oturar halkn bir ksm, Yavuz Sultan Selim tarafndan Anadoludan douya ] l drlan yalan a Trklerinden olan Cibranl aireti, ve dier ksm fi;. Harzem Trklerinden olan Hormek ve Lolan alevleridir. Yine kitabmz:.'; birok yerlerinde tesbit ettiimiz gibi bu he iki kabile de Yavuz Sultan Selimden sonra z Trke dillerini, doudaki Kurt-baba ve Dmbeli dah Trklerin o ada konutuklar Kormai ve Zazaca ile kartrm ve bugn fazlas Trke olan bir Zaza ve Kormani dil halitesiyle konumulardr. ", Houneldiler tlon^an'dan Erzincana ve oradan Dersime snarak 835-1 9 ylma kaaar Trke ve ondan sonra Zazaca konumaa bala m, yi Drdncif"Sultan Murat devrinde H. 1044 de Varto ve Kii blgelerime yaylmlardr^ Bu halk, bugn Varto stkran bucann, Canese- rAn, Kasman, Civarik) Badan, Hamuk, Tatan, Danzig, Rakasan, Sofyan. aman, orik, Muskan, Haha, Harik, Zengel, Mengel, Kuzik, Ameran, Byk ve Kk fstkran, *5rkn, kylerinde ve Karlovann, Y. orik, iftlik, Kamiayitylerinde ve Kii, K; -r blgesinin Darali, Hrk, Kurdan, Maskan, Krikn, Pircan, Sayan, irnan, Yekmal, Teymurta, A binek, erine,\kylerinde ve Pilmer ilesinin, Karagl, ve Tervanm Yukar Auen, ller, Hlenk kylerinde ve Erzincann Silepr bucann Bykky. Ualhv, Savek kylerinde, Refahiye ilesinin Gvur-yurdu, Ha- litler, Eski-konuk kylerinde, ve Nazmiyenin Civarik, Balk, Hormek, kyleriyle Hns ilkesinin Koan, Suvaran, Kolink, Harabe, Karamolla kylerinde ve Gle ilesinin Konduk, ve Glistan kylerinde oturmaktadrlar. Bu lalk Varto ve Kiide bulunanlar Zazaca ve Kars, Refahiye ve Kuru ayda olanlar Kormani ile konuurlarda. Yukarda geen fasllarda ksman belirttiimiz gibi, herhangi bi milletin ana dili olmayan Zaza ve Krtenin tetkikinde, bu dillerin aslen Trkeden kopmu ve sonradan Zint, Kildani, Farisi, Ermeni ve Arapa- dan ylm bir dil ve sz yn olduu anlalmaktadr. Ari ve Midvalali lehelerden balyarak Trk ve Iran dilinin kark bir halitesi olan bu dil hakknda tarihler kat bir fikir yrtmemilerdi. Bazlar bu dilin Miltta! nce ran serhatlerinde yayan Turani bir kavme ait okluunu iddia etmi ve buna, een, erke. Legi dillerini misal gstermilerdir. Fakat biz bugn bu dillerin konumasna bakarak ve kelimelerini tartarak bunun a, ilsiz ve hibir milletin mal olmayan, ve eit milletlerin dillerine karkarak aslndan Trke olan bir dil olduunu gryor ve biliyoruz. Bu kou zerinde tetkikler yapan Kadri Kemal Kop, eserinde; Zaza- ia-'in kaar Trklerinden olarak randan geldiklerini, ve Zaza dili yzde altmnn z Trke olduunu ve Zaza kelimesinin Trkede dil anlamna geldiin: hlsa ederek, diyor ki: (Krte konuanlarn maksatlarm ifade ederken ei; ok Trkedei istine vehemen ayn kelimeleri tekrar ettikleri dikkat olunmasa bile derhal fark olunur.) Biz bugn Zaza dilini incelerken, bunun pek eski Tiirke kelimelerle dolu bulunduunu, ve bu dili konuanlarn azlarndan pek ok Trke kelimeler frlattklarn gryoruz. Mesel: atlk, sat, salk, kaln, sank, tak, yank, alk, kamer, ka, kara, kank, katk, kahpe, kop, koma, kat, kab, kaz, kurnaz, kavaz, kay, sadi, dal, dalda, dalav, damar, demli, dnek, maskara, skere, tencere, tekere, or, or, bor, eper, r, , dernek, rnek, inerek, tezek, ipek, kelek, pertek, terek, lek, uval, avdar, ambar, boz,

koz, sz, bora, hora, pun, bum, pmpar, biim, iim, segi, seim, sorgu, burgu, srg, suna, turna, gvercin, rdek, gerdek, melek, epe, lape, bern, derman, yaman, slk, ar, bar, kent, gedik, hedik, cirit, cil il, imen gibi ve bunlara benzer yzlerce sz. Bu halk tanzimat devrinden beri okuma ve medeniyete atlm, v milli btnle doru ilerlemi, Cumhuriyet devrinde Erzurum. Kii, Mu, ve Elz mekteplerinde yzlerce gen okutmu ve yetitirmitir. 1928 ylnda bu halkn btn kylerinde millet mekteplerine giden yzlerce vatanda okuyup yazmay renmitir. Bu halkn aydn tabakas ocaklar banda ana dil olarak Trke ile konuur ve halk tenvire almaktadrlar. Yurtlarm ve milletlerini sevdiklerini hararetle syliyen bu halkn, Varto ve dou illerindeki Trk neslinin yakn bir sre iinde kendi aselet- lerine ve Trk rkna yakmyan bu anlalmaz dilleri skp atacaklarn, ve ocaklar banda eski dilleri olan Trke ile konuarak asrlar nce yaplan bu hatay dzelteceklerini mit etmekteyiz. Trk olunun ileride mill birlik ve btnlkten ayrlmak acsn grmemesi, mill inanndan halis kan ve rkndan phelenmemesi iin Trke konumas arttr. Bu art, Islm dinindeki artlar kadar ve bir Trk iin daha stn bir farzdr. Vartoda oturan btn kabileler arasnda pek ok eski Trk adlan vardr. En ok airet boylarnda bu adlar grlr. Mesel: Cibralilerde, torunu, Sincar, Teymur, boylar, Lolanhlarda Kaar, Kacer. Kimsoranda, Karece, Memi boylar, Homeklide, Karayakup, Pircan-Pircem, Alhas, Zorteymur, Balua, Arslan, Gedik ve Fereat boylan gibi. Bugn hl bu halk arasnda: Bali, Muali, Kara-Ali, Gedik, Suli, Levent, Doan, Kele, Meni, Dursun, Tosun, Kurt, Yiit, Aynal, Aslan, Tek, Ko, Durmu, Teymur, Karaca, enen, Kl, olak, akr, Yaar, Ker, Sevi, Karaman gibi erkek adlariyle, iek, Beyaz, Gzel, Gll, Turna, Suna, eki, Smbl, Glsn, Glin, Fidan, Sevgili, Hatun, Nazl, Glperi, Kumru, Elmas, e, Tezgl, Akean, eker, Sevdal, Meral, Gazal gibi eski Trk kadnlar adlar pek oktur. Cumhuriyet devrinden sonra doanlar yzde doksan z Trke adlarla adlanmlardr. -o BLM: XIII Corafya Bakmndan Varto Varto ilesi: Douda, Hamirpet (Hanmirbey) dalar, Hns ve Bulank ileleriyle, batda; Mengel gedii, Palangl, ve Karlova ilesiyle, kuzeyde; Bingl dalar, ve Hns ilesinin merkez ve Gkolan bucaklariyle, ve gneyde: erafettin dalar, ve Mu merkez ilesinin Sakavi ve Ziyaret bucaklariyle evrilidir. Varto ilesinin, merkez, Karaky ve stkran adl buca vardr. Merkez nahiyesi: (Varto merkezi) stkran ve Karaky bucaklarnn tam ortasmdadr. ile merkezi, Hoan ve Kkr sularnn evirdii 1750 rakml, ve 20 Km. murabbmda olan Varto ovas zerinde kurulan, Var- to-Gmgm kasabasdr. Merkez nahiyesi, bu ova ile beraber, kuzeydan Bingl dalarna ve gneyden erafettin dalarna doru ykselen 18001900 rakml da, etek, plak, ksmen meeli ve arzal arazide kurulan 50 pare kyden ibarettir. stkran buca; Varto ilesinin batsnda, Kasman, Sofyan derelerinin ayrd 1800 rakml stkran ovasiyle, Bingl dalarnn eteklerinde kurulan, 1850-1900 rakml kylerle beraber, 23 pare kyden ibar rettir Nahiye merkezi; 15 Km. murabbamda olan stkran ovasnn ortasnda kurulan Byk stkran kydr. Nahiyenin yz ls 200 Km. murabbadr. Karaky buca; Varto ilesinin dousunda Hamirpert ve Haneref alarnn

ykselttii plak da eteklerinde kurulan 21 pare kyden ku - rulmustr. Bucak merkezi, Seluk kynden ve Hampirpert glnden akan j-"'ni bir su vadisi iinde kurulan Kiranlk kydr. 1900-2000 rakmlar rasnda bulunan bu nahiye kylerinin topra etli, kuvvetli, ve ekime elverilidir. Da eteklerinde bulunan kyler, ksmen sulamadan mahrumdur. Yamurlu yllarda ok iyi rn veren bucan Murat nehri kysna dsen kyleri, aal, meeli ve daha verimlidir. Varto ikliminin drtte sulak, ve toprann fazlas verimlidir. Bu verim uzun sren kn hava artlarna gre, baz yerlerde bire on iki ve on, baz yerlerde de bire sekiz, alt ve betir, ile yz ls miktarnn te ikisi, biilmeye yrlan ayrlarla, meralarndan faydalanlan dalardr. Blgenin her ya ot, ayr ve imenle doludur. Hayvanlar yazn meralarla,. kn ayrlarn kuru tiyle beslenir. ilenin iklimi sert, k srekli ve souk, kar. ve kar frtnalar pek fazladr. Yaz mevsiminin temmuz ve austos aylar orta derecede scak geer. Birinciterin (ekim) avnn banda souk havalar balar. Bahar ve yazdan fazla bir k iklimi olan Varto blgesinde 3-4 ylda bir kere kasm ay ortalarnda bol miktarda karlar yaarak nisan aynn son gnlerine kadar btn muhiti rter. Byle yllarda sonbaharda ekilen yeil ekinler kar altnda fazla kald iin lirr. ifti tac; mahsul alamaz. Bu zor artl yllar hesaptan karsa, normal giden yllarn cmlesinde birinciknm aynn hasnda ile muhitini rten kar, ovalarda 1-2 metre, dalarda 3-4 metre kada der. Bu karlar'nisamn ilk h;:ftasma kadar yerde kalr. Byle yllarda sonbahar ekinleri fazla zarara uramaz, ni- n ortasnda ve sonunda ilkbahar tohumlar ekilir. Ekinler geliir, sonbaharda alnacak mahsl ilenin btn ihtiyacn karlar, ve hatt civarna ihracat yaplr Bahar ve yaz mevsiminde ve hatt sonbaharda Varto'nun birok kesimlerinde cokun dereler ve aylar alar, yamurlarn verdikleri kuvvetle blgenin her yan yemyeil bir hah gibi sslenir, ilkbaharda muhitin he kk arkndan bile sular cokun akarken, btn dereler takn san selle halinde ortal nlatr. Derin derelerden mthi sesler kar, dere kylarndaki kzl aalar arasnda sriilerce koyun ve kuzular meleir, san sellerden, yksek aalarn dallarnda yuvalarn yapan blbllerin tiis lari gnlleri hayran eder. Bingllerin dik yamalarndan ien saysz ta km sular arasnda eit iekli ayr ve imenli arazi paralan gzlere arpar. Bu renkli levhalarda kme kme, koyun ve sr srleri dolar, boalar, camular, dvr, atlar kiler, koyunlar baharn akyla inli-* kuzular tatl tatl meleirdi. Kn arasz kar sanaklan bu gze! manzaralar deitirir, btn muhit, imal buz mntkasna dner, haftada birka kere Bingl dalarndan kopan heybetli kar kasrgalan, beyaz bir duman halinde btn blgeyi ve gkyzn kaplar, dalarn mthi ba rs kulaklar nlatr, durur. Varto ilesi ikliminin drtte plak ve aaszdr. Ancak ileni* dou hududundaki Murat nehri kylarnda bulunan Karaky bucan bir ksm kylerinde, ve merkez nahiyesinin kuzeyindeki Bingl eteklerinde kurulan birka kyde ve ilenin gney hududundaki erafettin dalarnn eteklerinde bulunan Karamee, ve civarnda, ve stkran bucan gneyine den apanik dalanmn yamacnda olan Kasman, Ameran ve Badan kylerinde birok pelit, kavak, ve kara aa meelikleri vard Bunlardan baka Varto ilesi alanndan geen birok dere kylarnda ker- diliinden bitmi kzl st, suphan. buzu, kavak ve krmz aalar, v- ilenin birok kylerinde dikilmi ve yetitirilmi kavak ve jiit aalar vardr.

ile ikliminin fazla yksek, karl ve souk olmas ve karlarn alt ay yerde kalmas yznden, halk yemi aalarn dikmemi ve diktiklerini de kurutmutur. Nisbeten scak ve sahil bulunan ile merkezinde son alarda baz yemi aalar dikilerek semeresini vermi, bu kasabada byk bir azimle alan ve ile dahilinde bir mahalle tekil edecek kadar ev ve ikkn yapan tccar Ahlatl smail Akta ile beraber Sadk ustann byk bir gayret ve yurtseverlikle yetitirdikleri dut, vine, erik, ceviz iaktnndan meydana getirilmi iki bahe vardr, ile merkezinin gney ksmndan geen Varto nehri kylarnda bulunan Haraba Yakup ky srtlarnda bi miktar yabani fndk ile yabani zm kmeleri ve zm ba- hnnn pek eskimi evirmeleri gzlere arpmaktadr. Varto nehrinin ky- annda eski bir kale veya ehir yeri vardr. Bu balarn ve fndklarr asrlar nce brada yayan ve medeniyet kuran Trk kavmi tarafndan \ iicude getirildii sanlmaktadr. Varto ilesi merkezinin ne sular bol, ve gayet iyidir. Hoan derenden akan byk bir aYk, ilenin her tarafn sular, ile evleri ta ve kerpiten yaplm, yksek ve alak tipdeki evlerdir, ile merkezinde iki yze yal n aile var. ilenin 110 ky, ve yirmi bine yakn nfusu vardr Varto ile merkeziyle ovada kurulan kylerin hepsinde bostanlar ekilir, orta miktarda hyar, karpuz, kavun, biber, domates, patlcan, lhaa, kocaba;, fasulya gibi sebzeler elde edilir. stkran bucann dere kylerinde bir miktar bostan ekilir. Varto ikliminde ekilen hububat; yazlk, kzl buday, gzlk topik buday, kse buday, avdar, mahlt msr, kumdan, akdar, nohut, mer- , imektir. Varto glleri: ile hududunun douda Hns ve Bulank ileleriyle birleecei bir noktada, Karaky bucann skender ky banda bulunan Hamirpet dalarnn 2500 rakml gsnde 20 ve 30 Km. murabbmda ve tahminen 200 metre derinliinde iki gl vardr. Bunlara (Mamirbey) Hamirpet glleri denilmektedir. Bu gllerin sular tatl, berrak ve souk- ur. Bunlardan kan sular bir dere tekil eder. Bu dere Hamirpet glnden skender ky yann an bucak merkezinden akarak Murada dklr . Bundan baka stkran bucann Mengel ky ile Karlovann Karga- pazar ky arasndaki Mengel gediinde 2000 rakml bir noktada (Gl- liahri) adl derin bir gl vardr. Bu gl de, bir kaynaktr. Suyu mavi ve yz ls 3 Km. murabbadr. Bu gllerden baka ilenin hududuna giren Bingl dalarnn eit yerlerinde suyu lezzetli, souk ve birer kaynak oan birok gller vardr. Bu gller Aras nehrinin tamamen menbam ve Muradn bir ksmn tekil eder. ' Varto Alanndaki Nehir ve aylar 1 ilenin dou hududunda oan Karaky buca kylerinden dou

17 J

Kuzeyden gney batya doru akarak Mu ovasna doru giden Murat nehri. 2 erafettin dalarndan kp, batdan douya doru akan ve Varto merkez bucann bir ksm kylerini sulayarak arbur vadisinde Murat nehrine dklen Baskan-Varto nehri. 3 Bingl dalarnn Tac yaylas ve civarndaki gzelerden birikmi, kuzeyden gneye doru akan ve ile merkezinin dousundan geerek Bakan, ve Kkr nehirleriyle birleen Hoan suyu. 4 Bingl dalarnn Ger ve Ko yaylalarndan akp, kuzeyden g - neye doru Alagz geidinde Hoan suyunu iine alan Kkr nehri. 5 Bingl dalarnn Caneseran yaylas ve civarndaki yaylalardan kan ve saysz pnar gzelerinden toplanp, Mengel deresinden batdan gfl- ney ve gney douya doru stkran buca kylerinin bir ksmn sula - yarak merkez bucann Gndemir ky civarnda Varto-Baskan nehriyle birleen Kasman nehri. 6 Bingl dalarnn Tatan yaylasndan kuzeyden gneye doru akarak stkran nahiyesi kylerinin birkan sulayan ve Tatan ky boaznda Kasman nehriyle birleen Sofyan suyu. 7 Bingl dalarnn Ali-Murat, ve aman yaylalarndan kuzeyden gneye doru akarak stkran nahiyesi merkezinin sa ve solundan geen ve nahiye ovasndaki kylerin arazilerini sulayarak Kasman nehriyle birleen Sorpalak ay. Bu nehir ve aylardan baka, Civarik, or ve Harik derelerinden ve ilenin birok kesimlerinde pnar gzelerinden kan sular arklara blnerek stkran buca ile ilenin dier ksmndaki araziyi sular. Bu nehir, ay ve gllerin ile blgesinden akmalar, kaza dalarnn zengin ve sulu bulunmas yznden btn Varto iklimi bol otlu, ayr ve e menlidir. Bu zengin ayr ve merlar, saysz koyun, kei ve sr srlerini beslemeye elverilidir. Bundan baka baklm, zel ayrlarda bir metre boyunda ykselen yeil otlar, yaz aylarnda trpanla biilerek hayvanatn btn klk yemleri elde edilir. Varto nehirlerinin Bingllerde gzelere yakn ksmlarnda alabalk, ve aa ksmlarnda sar-balk cinsleri yaar. lenin btn ikliminde kurt, tilki, sansar, tavan, bulunur. Da ve meeli yerlerde bol ay ve domuz vardr. Bingllerin en yksek, kale ve yaln kayalkl yerlerinde da- keileri, geyikler vardr. BLM: XIV Varto Bingl Dalan Varto ikliminin kuzey ksmn tamamen eviren Bingl dalan, 3650 ve 2000 Km. murabbndadr. Sonbahar jve k aylarnda ba dumanl bulunan bu dalara her yl ekim aynn banda beyaz karlar yam bulunur. Bingllere yaan, bu karlar, her yl maysn sonlarna kadar yerde durur. En ok ocak ve ubat aylarnda bu dalardan ,kopan heybetli kar kasrgalar ve frtnalar, btn muhiti toza ve dumana brndrr. Ve gk grltsn andran bir sesle ile kylerine frtnay haber verir. Bu frtna gnlerinde kimse kyden dar kmaz, ve bazan yolda frtnaya tutulmu yolcular varsa ya boulur veyahut bin mkltla kurtulur. Mays ay banda Bingllerin karlar erimeye balarken ilenin her yanndan dereler coar, silbeler kzl birer erit gibi yanyana akarak derelere dklr. Bu srada 0-

<72

dalarn en yksek zirveleri ve da etekleri yemyeil kesilir. eit Ouz boylannn, Seluk, Harzem, Ak ve Karakoyunlu beylerin eski bir adr kura olan Bingl yaylalar dou illerinin en zengin ve gnl avlayc dalardr. Bu dalarn gney eteklerinde: Varto ilesi, kuzey eteklerinde; Hns ilesi, ve Tatos ilesinin Gkolan bucann btn kyleri, ve dousunda: Hns merkez bucaiyle Hnsn Halil-avu buca kyleri ve batsnda: Karlovann Kurt-yz blgesi ve merkez bucann kyleri vardr. Bingllerin gney ksmndaki dik, ve yksek ve plak etekleri, ve bu eteklerin stnden dz grnen Bingllerin srt geni bir ova halindedir. Bu ksmda binlerce souk ve berrak pnar 'gzelerini fkrtan ay ve imenli yaylalar vardr. Bu alandaki yaylalardan akan pnar gzeleri birlee- rek yalnz Varto topranda akan akntlarda ;Mengel, Kasmen,Civarik, Ha- rik, Sorpalak, Sofyan, Kkr, Hoan nehir ve aylarn tekil etmilerdir. Bingllerin dou ksm, talk ve sarp olmakla berabjer, aa eteklerinde sk pelit, ve kavak meelikleri vardr. Bu meelerin iinden derin ve korkun dereler geer. Bu meelerden yukar grnen dalarn srtlan sarp ve rzaldr. Bu rzal ve plak arazi iinde yer, yer grlen yeil ayr kmelerinden ve yaln kayalardan saysz pnarlar akar. Bu gzelerden. kan tatl ve souk sular, bu ksmda derin ve karanlk dereler ve kn ayla meydana getirmitir. Miko, ah verdi, Benzer, Kurdu, Gtin- dor dereleri adn alan bu deli aylar, douya doru akarak Hns ovasndan geip Malazgirt,Bulank arasnda Heftrenk nehri adyla Murada dklrler. Bingl dalarnn kuzey cephesi ok geni, az meyilli ve tamamen a vr ve imenli olmakla beraber, arzal ve dalgaldr. Bu ksmda binlere* gze mevcuttur. Bazan bir ayrdan yanyana krk-elli pnar akyor ki, bunlara (krk-pmarlar) ad verilmitir. Bingllerin kuzey ksmndan kan hu sular ikiye ayrlmtr. Kuzey dou gzeleri; Harabe, Suvaran, Karaki- iise, eytan, Koan, Gzeldere, Kalecik, adl yedi dere tekil etmitir ki. bu takn ve acayip dereler; Hns merkez bucann arek kylerinden akarak ilenin yannda birleir, ile merkezinin imal ve cenubundan geerek Hns ovasnn bitecei yerde Bingllerin dou ksmndan kopup gelen ahverdi, Zoru deresi nehriyle birleip Heftrenk ad altnda Murada karr. Bu nehir Murada ^karrken Murattan daha kuvvetlidir. Varto iless alanndan Murada karan sular, ve yine fazlas bingllerden kan Kii- Pertek nehri, ve Heftrenk suyu hesaba katlrsa: Murat nehrinin te ikicini yalnz Bingl dalar tekil ediyorlar. Bingllerin kuzey, ve kuzey bat ksmnn Kazangl, Ko ve eit gllerle, Krkparlar ve saysz gzlerinden kan sular, (uar) Gkolan buca buca blgesinde birleerek Aras nehrini ok kuvvetli olarak tekil ederler. Aras nehrinin menba Bingln Kazan gldr. Bingl dalarnn bat cephesi tamamen meyilli, ve zengin meralardr. Bu mer ve yeil ayrlarn barndan fkran tatl ve souk pnarlar. Karlovann Kurt-yz mntkasnda Kii nehrinin fazlasn tekil ederler, bu nehrin dier kollar akak dalarndan kopar gelir, bu nehir Ki- iden geerek Pertek ilesi alanndan Elz

1 74

ilinin Adiliye ky nnde Murat nehrine dklr. Bingl dalarnn btn pnarlar souk, berrak ve lezzetlidir. Bu suya almadan bir kimse bir bardak suyu iki nefesde iemez. Buz gibi souktur. Btn gzeler kumdan kaynar. Hibir gze yosun tutmaz. Asla ikinlik vermedii gibi, hazm ve shhat iin yegne iltr. Bu dalarn saysz pnar ve gllerinden tr eski Trkler bunlara (Mik-bulak) yani Bin-pmar, adn vermilerdir. Bu ad sonradan Akkoyunlu hkmdar Uzun Haan Han tarafndan Bingle evrilmitir. Uzun Haan kk bir gi kaynanda, bir rdek ykyan hizmetisinin elinde bu rdein saalarak utuunu ve hkmdarn bu gl, gllerin okluundan tr bulamadn ve bu suretle bu daa Bingl adn takt rivayet edilmektedir. Halen Ko kalesinin nndeki gller zerinde saysz adr evirmeleri vardr. Bunlarn Uzun Hasaa ait olduunu syliyenler vardr.

0-

<72

Bingl dalarnn 3650 rakml tepesinin banda gemi yzyllarn karanl iinde harap bir hale gelen ok eski bir kalenin anm duvarlar vardr. Bu kalenin banda yetmi yl nce bir zm aac kknn grld rivayet edilmektedir. Bu rivayet ve efsanelere gre, binlerce yl nce dou illerine hkim olan bir Trk kral, kznn gen nianls lm nianlsnn lmnden Artk elini dnyadan eken kz, babasna yalvararak bu kaleyi yaptrm, ve bir klk yiyeceini alarak iki kz hizmeti ile bu kaleye kapanm, ocak aynda Bingller Korkutucu yrtmalaryla ortal nlatrken, bu kaleden kan mthi seslerden zavall kz, fazla korkarak lm, ve yazd ksack vasiyetnamesinde: Baba, bilmi ol ki, ben ne alk ve ne susuzluktan lmedim. Ben dalarn heybetli barndan korkarak ldm. demitir. Bingllerin en yksek noktasnda kurulan bu kale tepesinin seviyelinde sra ile iki tepe daha var ki, bunlarn her ne de Ko ad verilmitir. Bu tepeler uzun bir keskin srtn zerinde birbirinden yarm saat uzaklkta kurulmu yaln kayal, uurumlu ve korkun tepelerdir. 6350 ve daha yksek bir rakmda olan bu tepelere afakta gidilince, gnein douu burada acayip bir manzara arz eder, gne ilk doarken bir kara adr paras gibi kara ve heybetli grnr, sonradan ykseldike kzllar, ve (aha sonra sarlar, ykseldike titriye. titriye klr bir mzrak boyu kalknca ziya saar ve tabi halini alr. Kale tepesinin her taraf, ve bilhassa kuzey cephesi 800 metre yksekliinde korkun bir uurumdur. Bu tepe ile ayn seviyede olan dier iki tepeyi, on kilometre uzunluunda olan keskin bir silsile birbirine bala - mtr, bu silsile Bingllerin stnden 600 metre ycedir. Bu keskin silsilenin kuzey cephesi tamamen dik ve sarp bir duvar halindedir, bu yaln eddin kvrmlarnda, ve bu kvrmlarn kuatt dalgal araziyle uzun ve geni ayrlar ve byk ta evirmeler iinde yzlerce gl vardr. Bu gller 15-20 metre derinliinde, 100-200-300 ve 500 metre murabbamda eit gllerdir. Bu gllerin hepsi de, birer kaynaktr. Sular souk ve lezzetlidir. Her glden bir deirmen ark kadar su kar. Bu gllerin arasndaki geni ayrlarn banda, yzlerce eski adr yerini gsteren dikili talar ve evirmeler vardr. Bu gllerin en by, mehur Ko kalesinin t burnuna sokulan Kazan gldr. Kazan gl ile, beraber, bu gllerden ve krkpnarlardan ve dier gzelerden kan sular eit derelerde birleip Aras nehrini kuvvetli olarak tekil ederler. Bu sahada, uar, Gkolan blgesi kylerinin otuza yakn yaylalar vardr. Bu kale silsilesinin dousunda: Hns merkez buca kylerinin yaylalar ve kalenin gneyine den Bingllerin imenli gsnde stkran buca kylerinin yaylalar vardr. Otuz krk yayla yeri olan bu sahann. Karlova hududuna kadar uzanan ksm dz bir ova halindedir. Dan bat eteklerinde Karlova kylerinin yaylalar, dou ve kuzey dou ksmlarnda Hnsn merkez buca ile Halil-avu buca kylerinin elliden fazla yaylas vardr. Senenin yaz aylarnda Bingllerin etrafnda bulunan birka ilenin btn kyleri, koyun ve sr srleriyle bu dalardaki yaylalara karlar. At lglar ayrlarda babo dolar, krk gn burada otlayan bir at deta deiir, ve tannmaz bir hale gelir. Bunlardan baka, Palo, Viranehir, Diyarbakrdan gelen tccarlar ve Beritali gebeler

yzlerce aile ve adr halk, saysz ticaret ve san koyun srleri, at, ve deve lglariyle Bingl'n eit yerlerine konar, ay burada elenirler.. Bingl dalan yaz aylarnda birka ehir enliini andran bir varlk ve yaama diyardr. Bu hayat tazeleyici yaylalara kan binlerce ailenin varliyle batanbaa enlenen Bingller; dirilik, esenlik, gzelliin canl bir timsalidir. Yeil ayrlarn bandan fkran inci bulaklarn stnde byk kara adrlarn kuran yaylaclarn her trl kederden uzak yaamalar, ve yldzlar kadar sk ve kl olan bu yaylalarda zaman zaman ykselen, dn ve bar arklar, davul ve zurna sesleri, adr meydanlarnda cirit oynayan grbz delikanllarn haykrlar, ve bozkrlarda yaym yayan mor koyun srlerinin banda tutuan obanlarn kaval sesleri, kolkola takp koyun samaa giden al, yeilli gelin ve kzlarn terneleri, gnlleri sevdaya srkliyecek birer iir levhas gibi fsnkr ve cazibelidir. SON . Sayfa Sunu ................................................................................................................................. 3
n s z ............................. ................................................................................................................ 5

NDEKLER

BLM: I Yakn ada Krt Adn Alan Dal Trklerimiz ................................................... 7 BLM: II Dou illerindeki Alevler, Kzlbala-, Bektaler .................................................. 2 0 BLM: III Tarih Bakmndan Dou lleri ve Varto ................................................................... 4 5 BLM: IV Varto Halk ve Kabileler ........................................................................................... 5 4 BLM: V Seluk'lar ve Ilhan'lar Devrinde Dou lleri, Dersime Sman Trk Airetleri ve Hormek Kabilesi .................................................................................. 6 6 BLM: VI Osmanllar ve Akkoyunllar Devrinde Dou illeri ve Dersim ................................... 7 0 BLM: VII tstibdat Devrinde Dou tileri, Hamidiye Alaylar ve Airet Kavgalar 95 BLM: VIII Merutiyet Devri ve Birinci Dnya Savanda Dou illeri ve Varto ... 108 BLM: IX Cumhuriyet Devrinde Dou illeri, ve Varto. eyh Sait isyan................................... 1 23 BLM: X Dou illeri ve Varto alevlerinde Eski Tarikat Treleri .............................................. 1 5 0 BLM: XI , Eski rf, det, nanlar ve Mill Oyunlar ................................................................... 1 5 4 BLM: XII Varto Halknn Konutuklar Dil, Erkek, Kadn ve Soyadlar ................................ BLM: XIII Coraf Bakmdan Varto .......................................................... ................................... 1 6 9 BLM: XIV Varto Bingl Dalan .................................................................................................... 1 7 3

F. 370 kuru

Nu: 2 6 4 1

(i) Ahmet Refik Umum Tarihi, Cilt: 5. Sahife: 60 da Romallarn ran vt Dou Anadoluyu istillarnda, Romallarla Part Trkleri ve ermeniler arasnda yaplan savalar gsl-:cn u ya vardr: ( bu esnada Romallarn arka istils ve bilhassa Silifkelilere galebesi zerine (M. 190) Partlarn nfuzu artm, birinci Ferhat ile biraderi birinci Mihirdat, zamannda satvet ve nfuzlar devri kemle vasl olmutu. Part svarileri ilk evvel Mihirdat maiyetinde olduklar halde Mezopotamyada dolamlard. Parlar Silifke- lilerden yedinci Ahtokyosun, ordusunu Mezopotamyada malup etmiler, o tarihten itibaren Romallarla hemhudut olmulard. Bu esnada Partlar Asiyay vstadan ilerleyen Trklere kar memleketlerini mdafaaya mecbur olmulard. Trklerin Yu- kabilesi, Hiyu - nlerin, taarruzu zerine inin imal hududundan psirtlerek Trkistana gelmi, (130) buradan arki rana dahil olmutu. kinci Mihirdat, uzun bir mcadeleden sonra, garb ran Trk mubacemat.ndan kurtarmt. Bu srada Ermenistan Krall da Pot Krall yknda zuhur etmi. Pcn* Krallnn u-; -1 taarruza ermeniler de giriftar olmu, Partlarm nfuzu Suriye'ye kadar intiar etmiti. Drdnc Ferhat devrinden itibaren Partlar Romallarla msalemekrane ya?nr- - lar, biroklar Romada imrar-hayat ederek Roma medeniyetinin intiarna gayret eylemilerdi. Halefi nc Artabanos ise Ermenistan zaptedecei srada talaasndan bir ksm Romallarla ittifak ederek Artabanosu firara mecbur eylemilerdi. Hsa; Ermenistan, Partlarla Romallar arasnda daima mazi - fih bir mesele seklinde kalmtr.) diyor. (1) Douya gelen bu kabilelerden Harzemli Mehmet ^hm maiyeti olduu sylenen bir Trk oyma Karlovann Sans kynde bir ehir kurmu, bu ehir harabesi halen mevr.uttur.

(i) Bu frnn ykk duvarlar sen zamana kadar bu civardaki halk tarafndan tavaf crlilir ve byk bir ziyaret bilinirdi. ( ? ) Te-cme1 i svledir: Delsinler - Dehasanlar kabilesinden olan Cafer ki. yce dsg dedikleri slbsle anlr. Bu kabilenin lkablar Huretn - begandr. Sl- bs da Hormek kynn stndedir. () Bu hkmeti kuran. Karakoyunlu Kara Yusuf, sonradan Teymurun gazabna urayarttiv-SuU^r YldrniMeyazda kam ve bu yzden Teymurla Yldrm arasnda mehut 1 Ankara sava olmutu. Knyelahpar, cilt 3, sahife 20-27. (2) Ka^r^ Psmann torunlarndan olan Uzun Haan Diyarbakrdan Tebr;- ve Horasana uzanan geni bir hkmet kurmu, bu hkmet H. 908 ylna ks-ir yaamtr. Safev padiah ah smail, bu Akkoyunlu hkmetinin Tebrizdc*-,; tahtna km, Akkoyunlu hkmetini inkiraza uratmtr. ah smail, Uzun Haama; kzndan doma torunudur,

/'

(i) Ahmet Refik Umum Tarihi cilt 6, sahife ??5 de: Orhangazi mparatorluunun mukadderatna hkim olacak bu yeni tekilta, din bir mahiyet bahsetmek iin Hac Bektai Veliye askerini taktis ettirmiti. Hac Bektai Veli, orduyu taktis etmekle beraber, adna da Yenieri demiti. Yenieriler bidayette bin kiiden ibaret ve yalnz piyadeden mrekkepti. Maa, yevmiye bir akadan ibaretti. Fakat mddeti kdem ve muharebede gsterilecek gayret ve ecaata gre icabnda artrlacakt. Tayinat, hkmettendi, tekmil kta byk bir aile telkki edildii iin, tekilt beytiyesine beyt bir mahiyet verilmi, bu sebepten erkn ve zabtana orbac ba, A ba ve Saka ba, gibi isimler konulmutu. Yine bu tarihin, ayn cildin 430 uncu sahifesinde Askerler orta kapya gelip dururlard. Bu srada baavu, kubbei hmayunun nne gelir, ellerini ftkaray bektaiye gibi niyazmendne kavuturur. Bir seda ile: Allah, Allah, llllal, ba ryan, sine pryan, kl .lkan, bu meydanda nice balar kesilir, hi soran olmaz. Allah, eyvallah. Kahrmz, klcmz dmana ziyan. Kulluumuz padiaha ayan, ler, beler, yediler,

krklar, Gilbark Muhammedi, nuru nebi, keremi Ali, pirimiz sutajml hnkr Hac Bekte! Veli.. Demire, devranna h diyelim h., diye gibenk ekerdi. Sonra birincinin aa bl diye arr. Blk te: Kara kulluku burda, diye 'e- vap verir. Baavu haydi der demez, bln btn yoldalar koup kese kaprlard. diye yazldr. (i) Hormek eceresi. Alagz hamili. Rivayete gre, bu ilbeyi unvan, Kara Yakubun torunu Alhas aa devrine kadar sregelmi, bu unvan Allastan alnarak Karsan aireti reisi Ko Yusufa verilmi, bu yzden bir boydan olan Hormek, Karsan airetleri arasna dmanlk girmi, Alan, Demenan, Hayde an airetleri de Karsanllara yardm etmilerdir. Bu unvann kendisinden alndna meraklanan Alhas aa, delirmi ve bu deliliinde Hayderan yaylasna giderken, gen bir gelin tarafndan bana bir kolenk ayran dklm, adrna dnerken aireti onu bu halde grnce ok zlmler, Alhas aay yz kurbanla alarak Slbs da ehidine gitmiler, Alhas, ehidin tepesinde yaban ot yerken yuvarlanm ve bir saat sonra akl yerine gelmi. Ayrann Hayderan yaylasnda stne dkldn hatrlamtr. Hormekliler, byk bir kuvvetle Hayderan yaylasn bam, bir ok adamlar ldrm ve aalarn esir etmilerdir. Bu hdise yznden dou Dersim Biretieri ikiye ayrlarak yllarca dvnlerdir. (i) Knnehl-ahbar Tarihi. Cilt 3, sahife 32-33. Akkoyunlularn doudaki idareleri 120 yl srmtr. (i) stat Ziya akir, Mezhepler Tarihi adl eserinin 153 nc sahifesinden balyarak, ikinci Beyazdn, Balm Sultan Istanbula davet edip ok byk bir istikbal resmile kendisini kabul edip (nasip) aldn ylece vasflandrmaktadr. inili kkn hamam dairesinde birka Bektai Babas, Sultan Beyazd oturtmular, tarikatn usul ve erkn vehile, ban kmilen tra etmilerdi. Sonra, bir takm dualar okuyarak adbest aldrmlar, iki rekt namaz kldrmlard. Daha sonra tarikat rehberi olan adam, padiahn boynuna bir ip takmt:. (Tgbent) denilen bu ip, biraz evvel Babalar tarafndan Sultan Beyazt namna merasimle kesilen (nasip) kurbannn tylerinden bklerek yaplmt. On iki telden yaplm olan bu ipin zerinde yine o iki dm vard. Rehber, padiahn boynuna taklm olan ipin iki ucundan tutarak, bir koyun gibi onu meydan kapsna doru ekmeye balamt. Ba ak ve yaln ayak olan Sultan Beyazt, bu kapya geldii zaman, yere eilerek kapnn eiine (niyaz) etmiti ve sonra yine rehberin delletiyle eri girmiti. Burada usul ve erkn mucibince (drt kap niyaz) n yaptktan sonra, Balm Sultann nffnde yere diz kerek beklemiti. Burada rehber, dile gelmiti. Balm Sultana hitaben: Hak Muhammed, Ali, on iki imam ve hak huzurunda bir kurban getirdim. Hak grm,hak bilmi, frakk, Haktan talebeder. krar vermesine ruhsat var m? demiti. Balm Sultan, gzlerini orada bulunanlarn zerinde gezdirerek cevap vermiti: Ey Canlar.. Meydanda grdnz u can, yzst srnerek gelmi, on iki imam efendilerimizin katlarna ve Muhammed-Ali yoluna girmek ister. Ne dersiniz? Yol ve erkn ile bu can kardelie kabul eder misiniz?. Meydanda hazr bulunanlar, derin bir, skn iinde, hep birden balarn yere imiler ve niyaz etmilerdi. O zaman Balm Sultan, Padiah Sultan Beyazda hitap ederek: Ey can sen on iki imam katarna, Muhammed-Ali ve hnkr Hac Bektai Veli yoluna girmek murad edersin. Velkin bu bizim yolumuz gayet gtr. Hak- Muhammed-Aliye on iki imam ve on drt tnasumu- pke iman etmek, bunlarn dostlarn dost, dmanlarn dman bilmek, bu yolda ikrar vermek lzm.. krardan dnlmez.. Gelme, gelme.. Dnme, Dnme.. Gelenin can, dnenin ba, bylece kabul ediyor musun? demiti. Ziya akir, eserinin 161 inci sahifesinde: Balm Sultan sa eliyle, Sultan Beyazn omuzlarna vurarak: Allah, Muhammed-Ali, peneyi li-aba mrvetine, hrmetine, eline, beline, diline, mukayyet ol! demitir, diye yazmaktadr. (i) stat Ziya ai-.ir, Mezhepler Tarihi adl eserinin 4 inci sahifesine, ah tsmailin,

Karaman- Elmal blgesinin beyi elan ah'ruluya yazp, I.uhtar adl oir eli ile gnderdii talimat yle anlatyor: ahmzn maksad var. Bunlardan birincisi, ehli beyt muhiplerini ve ii mezhebi saliklenni, Arap Kavminin tesiri ve nfuzu altndan kurtarmaktr. kincisi, muhtelif frkalara bner iilii tek esas zerinde toplamaktr. ncl, Tatarlarn istilsnda uraya, buraya dalan ii Trk ve Trkmen airetlerini, ana vatjnlar olan Horasana celbederek bunlarn da itirakiyle byk bir hkmet kur maktr. imdi, ahmzn sizden bekledii hizmet udur: Evvel size tbi olan airetleri, ksm ksm, bizim tarafa geirmektir. Ancak u var ki, ah hazretleri Osmanl hkmeti ile ho geinmek fikrindedir. Hatt Osmanl padiahna (Baba) diye hi?.p ederek bir name gndermitir. Onun iin, ahn en mhim arzularndan biri de Osmanl hkmetiyle hi ihtilf kmamas merkezindedir. Sonra, btn bunlara ilveten ahmzn husus bir dilei daha var ki, o da udur: Dostumuz olan Zilkadrlye hkimi Alddevlenin bir kerimei pakizesi varm, bunun hsnu-cemali dillerde destanm, gen ahmz, Cenab Hakkn emri, ehlibeytin snneti zerine bu dilber nadideyi ve naide ile izdiva arzu buyuruyorlar ve bu hususta da sizin vasta olmanz emrediyorlar. Hemen bu hayrl ie de teebbs edeceksiniz ve neticeyi de en tez, mjdecilerle ah Hazretlerine bildireceksiniz, (O tranler, bu knda Vartonun Caneseran kynden byk Seyit Hasann (2) Kan, yourda karp kayaya dklnce, asrlarca iztni kaybetmez r > Mustafa Zeynel bu i$i o maksatla yapmtr. (i) Bu savata mill kuvvetlerimiz Rus ktaatn Alipiran kyne kadar srdler. Bu savata gerek bir kahraman olan Krirli Kamer aann kardei gen Aa ehit oldu. (r) Bu tepeler Krir dalarnn en yce noktalardr. Her tepenin sivri ucunda etraf tata evrilmi bir ka eski mezar vardr. Bu mezarlar Romallar anda ehit den Trk kvtmandanlarnndr. Tepeler zerindeki bu adlar onlarndr. Halk bu makberlere ehit der, ve bunlara ibdet ederdi. Hlk bunlardan mucize grmtr. (2) Ben o gn. Hormek mill kuvvetleriyle beraberdim. Bu sava bizzat grdm. (3) , 333"I 919 ylnda hicretten dnen Krir halk, Rus llerinin yan basnda, bu meelerde den binleroe silh ve cephant bulmularda Bunlarn byk bir ksm rm, kullanlmaz bir hale gelmiti.
(i) eyh Saidin Diyarbakr istikll mahkemesinde verdii ifadesinden anla-