T.C.

stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji Anabilim Dal

Yksek Lisans Tezi

Kaos Teorisi ve Sosyolojisi: Toplumlarn Denetlenmesinde Yeni Bir Adm

Gke Kamaz

2501010412

Tez Danman

Prof. Dr. Korkut Tuna stanbul, 2005

Z Kaos Teorisi ve Sosyolojisi: Toplumlarn Denetlenmesinde Yeni Bir Adm Gke Kamaz

Matematik ve doa bilimlerindeki almalarn sonucunda ortaya kan Kaos Teorisi, yeni bir paradigma olarak sosyolojiye de uyarlanmak istenmektedir. Kaos Teorisi, barndrd veri ve bulgularla sosyolojide yeni almlar, toplum olaylarna yeni mdahale imknlar salamaktadr. Kkeni Antika mitlerine dayanan kaos, Batda tarih boyunca benzeri bir ilev grmtr. Konu tarihsel, toplumsal ve toplumlararas ilikileri erevesinde ele alndnda, Kaos Teorisi zerinden yaplmak istenen almlarn tarih boyunca Batda bu kavram zerinden yaplan almlar ile rtt saptanabilmektedir. Kaos Teorisinin getirdii yenilikler, bundan nce bilim dnyasna hakim olan determinist paradigma ile karlatrlarak ele alndnda, sosyoloji alannda teoriye atfedilen devrimsel nitelikli deiimlere yol amad gzlenebilmektedir. Kaos Teorisinin sosyoloji de uygulanma abalar deerlendirilerek, teorinin sosyoloji bilimine salayaca katklarn snrl olduu, matematiksel bir teknik olmaktan ileri gitmedii ortaya konulabilmektedir.

iii

ABSTRACT The Chaos Theory and Its Sociology: A New Step in Controlling the Communities Gke Kamaz
The Chaos Theory which is the consequence of the works in mathematics and nature sciences, aimed to be adapted to sociology as a new scientific paradigm. The Chaos Theory with its datas and discoveries, obtains the possiblities of new expansions in sociology and new social interferences in society. However it can be observed through a historical analyse that in West, chaos which has its origin in the myths of ancient ages, functions similarly during the western history. As the subject analysed with its historical and social and inter - social relations, it can be seen that the contemporary expansions that are aimed to happen in West is so similar to the ones in the history of West. As the innovations of this newly paradigm analysed by comparing it with the deterministic paradigm which used to be the dominant paradigm in the scientific world, it can be understood that those revolutionist changes which is attributed to Chaos Theory can not be easily realised. By evaluating the adapation efforts of the Chaos Theory in sociology, it can be pointed out that it is not more than mathematical technics that has a limited usage in sociology.

iv

NSZ
Sosyoloji bilimi, kuruluundan bu yana doa bilimlerinin ve matematiin bulgu ve verilerini kendine uyarlamak suretiyle geliimine yn vermek abasnda olan bir bilim daldr. Bu durum sosyoloji biliminin matematik ve doa bilimlerinde meydana gelen gelimelere kar hassas olmasn ve bu yeni gelimeleri kendi bnyesine uyarlama abas iinde olmasna neden olmutur.

Bu balamda 20. yzyln son eyreinde ortaya kan, bilim dnyasndaki hakim determinist paradigmay kkten deitirme iddiasnda olan ve toplumsal olaylara yeni mdahale imknlar ieren Kaos Teorisi de sosyoloji biliminin almalarn etkilemeye balamtr. Bu etkileimin nasl olaca, sosyolojinin ele ald sorunlara tutarl bir zm getirip getiremeyecei cevaplanmas gereken sorular arasnda yer almaktadr.

Bu almada sosyoloji bilimindeki bu yeni ynelim incelenmi, kaostan Kaos Teorisine konunun tarihsel boyutu ele alnarak tutarl bir kaos portresi ortaya konmaya aba harcanmtr. Kaos Teorisinin zellikleri determinizm ve Bat uygarlnn ilikileri erevesinde incelenerek teorinin toplumsal olaylara hangi koullarda mdahale imknlar sunduunu belirme abas iine girilmitir.

Bunlarn geerli bir sosyolojik yntemin kurulmas iin tutarl bir btn olup olmad belirlenmeye allm ve Kaos Teorisinin sosyoloji biliminde nasl bir uygulamas olabilecei, Trk sosyolojisinin teorinden hangi koullarda

faydalanabilecei konusunda eitli neriler getirilmitir.

NDEKLER
Z..............................................................................................................................iii ABSTRACT...............................................................................................................iv NSZ.......................................................................................................................v NDEKLER...........................................................................................................vi TABLO LSTES.....................................................................................................vii KISALTMALAR LSTES......................................................................................viii GR...........................................................................................................................1 1. KAOSTAN KAOS TEORSNE: KAOS KAVRAMININ TARHSEL SERVEN..................................................................................................................6 1.1. Antik Batda Mitik Kaos Kavram..........................................................7 1.2. Ortaa ve Rnesans Avrupasnda Kaos Anlay................................17 1.3. Aydnlanma ve Sonras: Yorke Hatrlayncaya Kadar Kaosun Unutulmas..............................................................................................26 2. BATIDA ADA KAOS TEORS ................................................................34 2.1. 19. Yzyldan 20. Yzyln Ortalarna: Batl Bilgide Meydana Gelen Deiimler...............................................................................................36 2.2. Kaos Teorisi: Dzensizlikte Aranan Dzenin Teorisi............................44 2.3. Batnn Kaosa Olan htiyac..................................................................52 3. KAOS TEORS VE SOSYOLOJ.......................................................................59 3.1. Batda Amerikann Yeri...................................................................................61 3.2. Matematiksel Modellerin Sosyolojideki levi...................................................65 3.3. Kaos Teorisi ve Topluma Mdahale mknlar..................................................72 SONU.....................................................................................................................87 KAYNAKA............................................................................................................93

vi

TABLO LSTES
Tablo 1: Tarih boyunca Batda kaos algs...............................................................88

vii

KISALTMALAR LSTES
UNICEF:....................................................................Birlemi Milletler ocuk Vakf WHO:.........................................................................Dnya Salk rgt IMF:...........................................................................Uluslararas Para Fonu WB:............................................................................Dnya Bankas Baknz:......................................................................Bkz. Ayn eser:...................................................................a.e. ok yazarl eserlerde ilk yazardan sonrakiler:...........v.d. Sayfa/sayfalar:............................................................p./pp. Sayfa/sayfalar:............................................................s. Editr/yayna hazrlayan:...........................................Ed. by Editr/yayna hazrlayan:...........................................Ed. eviren:......................................................................ev. eviren:......................................................................Trans. by

viii

Giri
Bu almada, daha ok yksek boyutlu sistemlerde grlme olasl bulunan, ksa srede ngrlebilir davranlar gsteren, durum uzaynn kstl bir blgesinde dolamasna ramen asla kendini tekrarlamayan, uzun vadede kestirilemez olan ve kk deiimlerin sre iinde byk ve niteliksel etkilere yol aabildii dorusal olmayan dinamikleri ele alan Kaos Teorisinin1 sosyolojide yntem sorununa getirdii almlar, sosyoloji bilimindeki uygulama alanlarn ele alp

deerlendirmeye alacaz.

Son yirmi yl iinde, yaynlanan binlerce bilimsel makale ve saylar yzleri bulan kitabn baslmasyla, dorusal olmayan dinamik sistemlerde kaosun kefi, ekolojiden mhendislik bilimlerine, ekonomiden sosyolojiye kadar birok bilim dalnda nemli deiimlere yol at ifade edilmektedir.2 Kaos Teorisinin, klid Geometrisi, Pisagor Teorisi ya da Newton Mekanii gibi bilimsel yaklam ve yntemde kilit yeniliklere yol at, bilimde devrim yaratan bir nitelik tad ileri srlmektedir.3 Teorinin her alanda uygulanabilirliinin savunucusu olan evreler, dorusal dinamikleri ele alan, uzun vadede ngrlebilirlie ve geri dnlle imkn veren Newton Mekaniinin sanayi toplumunun bilimsel anlay, Kaos Teorisinin ise ileri teknoloji toplumunun bilimsel anlay olduunu

belirtmektedirler. Bu teori sayesinde Batda kaostan dzen retildii ileri srlecektir. Sosyolojide ise bu kaosun imknlarn kullanarak toplumsal olaylar belirleme ekline brnecektir. Bundan dolay Kaos Teorisinin medyada ve toplumda gndemdeki scak balklardan birisi olduuna tank olmaktayz. Bununla birlikte tpk Kuantum Mekaniinde olduu gibi, Kaos Teorisi konusunda da toplumda yeterince semantik karmaa gzlemleyebiliriz.

CHAOS asbl (The Centre for Hyperincursion and Anticipation in Ordered Systems, Liege, Belika) yesi, Boazii niversitesi Elektrik Elektronik Fakltesi retim grevlisi Do. Dr. Yamur Denizhan ile yaplan mlkat, 09.04.2005 2 Huajie Liu, A Brief History of the Concept of Chaos, (evrim ii) www.phil.pku.edu.cn/personal/huajie/CHAOS.htm, 12 Nisan 1999. 3 Ivar Ekeland, What is Chaos Theory?, Review, Fernand Braudel Center, 1998, C. XXI, No: 2, s. 137 - 141.

Kaosun bir teori olarak sistematikletirilmesinin ve gnmz bilim dilindeki deterministik kaos anlamn kazanmas 20. yzyla rastlamaktadr. Batnn kaostan dzen retmek ve bunu da tarihte ilk defa yapm olmak iddiasnda olduu sylenmektedir. Bununla birlikte kaosun, bir kavram olarak, Antikadan bu yana her dnemde dnce tarihinde kendine bir yer bulduu bilinmektedir.

Antikadan gnmze gelen tarihsel hat boyunca iz srdmzde kavramn bir takm aamalardan getii grlmektedir. Mesel Romal yazar Publius Ovidus Nasonun, zamannn dnya egemeni Roma mparatorluunun bu egemenlii korumann ve srdrmenin yollarn arad bir dnemde yazd Metamorphosis balkl eserinde kaos kavramna modern anlamda bir bak as getirmesi dikkat ekicidir. Bundan dolay biz, bu almada, sz konusu durumun hangi ilikiler iinde aklanabileceini, gnmz Kaos Teorisi ile bir ilikisi olup olmadn, daha da nemlisi kaos kavramndan Kaos Teorisine uzanan srecin Batnn serveni ve dnya egemenlik ilikileri ile bir ilgisi olup olmadn anlama abas gstereceiz.

Bilindii gibi sosyoloji, toplum ve toplum olaylarn ile ilgi bilgilerimiz sistemi olup, toplumun btn ve her trl toplum olayn kapsayan, onlar aklayan, genel yasalarn ortaya karan4 ve toplum sorunlarnn zmnde bize mdahale etme imkan tanyan bir bilim daldr. Kaos Teorisinde ise kk deiim ve mdahaleler ile byk ve niteliksel etkilere yol alabildii savunulmaktadr. Bu durum ok kk boyutlu gler kullanmak suretiyle toplumsal ve toplumlar aras ilikilerde nemli avantajlar elde etmenin mmkn olabileceini dndrtmektedir. Bu balamda biz, bu almada, Kaos Teorisinin sosyolojide sosyal olaylara nasl ve hangi koullar altnda mdahale imkn verdiini, bunlarn ne tr neticeler ortaya koyduunu tartma abas iinde olacaz.

Kaos Teorisi bata matematik ve fizikte youn bir ilgi ile karlam, zaman iinde bu ilgi, konumuz olan sosyolojiyi de kapsayacak bir biimde sosyal bilimler alanna yansmtr. almamz boyunca yaptmz aratrmalarda sz konusu teoriden
4

Baykan Sezer, Sosyolojinin Ana Balklar, stanbul, Smer Kitabevi, 1982, s. 7.

elde edilen veri ve bulgular zerine yaplan sosyolojik yorumlarn bazen birbirinden olduka farkl neticelere ulatna tank olduk. Bunlar arasnda teorinin; geici, paral, karmak, dzensiz, ksa mrl, tketilebilir iliki ve deerlerin talep edildii postmodern kltr destekledii eklinde yorumlar olduu gibi, teorinin postmodernizm ile hibir ilikisi olmadn, evrensel ve yereli birletirdii, modern ve postmodernin tesinde modern olmayan bir teorinin temelini att eklinde yorumlara da rastladk.5 Bununla birlikte Kaos Teorisi ve sosyolojiyi ilikilendiren, teorinin sosyoloji bilimindeki yerini tartan tm bilim insanlarnn balang koullarna hassaslk, zaman, ngrlemezlik ve kendi dzenini bulan sistemler (self organization) konusuna vurgu yaptklar dikkat ekmektedir. Sosyolojide Kaos Teorisi zerinden sosyal olaylara nasl ve hangi koullar altnda mdahale edilebileceini, bunlarn ne tr neticeler verdii konusundaki tartmamza bir temel salamas, tartmay daha ak ve anlalabilir bir hale getirmesi amacyla bu kavramlara aklk getirmeye altk.

Kaos Teorisinin oluumuna kaynaklk eden ilk almalar, arlkla, Avrupal bilim insanlar tarafndan yaplm, yine konu hakkndaki ilk bulgulara da genel olarak Avrupal bilim insanlar ulamtr. Bununla birlikte teorinin isim babas Amerikal bilim insan James A. Yorke olmutur. Mekanik ve determinist bilimsel anlayn nde gelen isimlerinin Fransz Descartes, ngiliz Newton ve Alman Leibnez olduu; daha yirminci yzyln balarnda Kaos Teorisinin temel bulgularna ulald; Avrupada yaygn bir modern bilim kltr ve bunun gelimesini salayacak salam bir altyap bulunduu gz nne alndnda teorinin bir sistematie oturtulmasnn neden bu kadar geciktii, neden Amerikada meydana geldii ve Amerikann bu almalara olan zel ilgisi dikkatimizi ekmitir.6

Mary. E. Lee, From Enlightment to Chaos: Toward Nonmodern Social Theory, Chaos, Complexity and Sociology: Myths, Models and Theoriesde, ed. Raymond A. Eve, Sara Horsfall, Mary E. Lee, Sage Publications, Kaliforniya, sayfa 29. 6 Yine teori konusunda en yaygn almalarn Amerikada yaplmas, Amerikann kaos zerinde alan farkl millet ve kltrden bilim insanlarna kucak amas ve desteklemesi de ilgiye deer bir durumdur. Bunlarn yan sra konu hakknda alan Avrupal bilim insanlarnn, kendileri Avrupann eitli kentlerinde ikmet etseler de, bir ayaklarnn da Amerikada olduu gzlenmektedir.

Yukarda sorduumuz ilk sorunun, yani Kaos Teorisinin sistemletirilmesinin neden yirminci yzyln son eyreine sarkt sorusunun cevab, eitli kaynaklarda teknolojik ilerlemeyle aklanmaya allmtr. Teorinin ar bir matematiksel ilem yk olmas, bilgisayar olmakszn bu denli ok ilemin sonuca ulatrlamayaca, insan beyninin bu kadar ok ilemi doru olarak sonulandrp modelleyemeyecei gereke gsterilerek teorinin bir sisteme oturtulmasnn neden bu kadar geciktii anlatlmaya allmtr. Bununla birlikte bu aklama ve anlatm iinde eitli glkleri barndrmaktadr. yle ki; bilgisayar icat edilmeden ok nceleri Henri Poincar, Jacques Salomon Hadamard, Pierre Maurice Marie

Duhem, James Clerk Maxwell, Aleksandr Mikhailovich Lyapunov gibi bilim insanlarnn Kaos Teorisinin temel bulgularna ulat ve bunlar hesaplad gz nnden bulundurulduunda, sz konu aklama, bizde konu hakknda farkl bir aklama yaplp yaplamayaca, konunun baka ilikiler iinde ele alnp alnamayaca noktasnda yeninden dnmek gerektii izlenimi uyandrmtr. Bu nedenle biz konuyu Amerikann kendi ilikileri iinde deerlendirmeye alacaz. kinci Dnya Sava sonrasnda dnya egemenliinin Avrupadan Amerikaya kayd bilinmektedir. Dnya egemenliinin bu ekilde el deitirmesinin ardndan toplumlar aras ilikilerde ve taknlan tutumda da baz deimeler gzlenmitir. Bu dnemde konumuz olan sosyoloji7 de dahil olmak zere birok bilimin merkezinin Amerikaya kayd ileri srlmektedir. Biz almamzda Amerikann Kaos Teorisine gsterdii zel ilgiyi, teorinin sistemletirilmesinin Amerikada olmasnn bir rastlant olup olmadn, Amerikann Bat iinde elde ettii bu yeni konum ve iliki a iinde ele alp deerlendirmeye alacaz.

almamz boyunca yukarda ortaya attmz sorular, Batnn ilikileri iinde ele almak abas iinde olacaz. Bu sorularn cevaplarn toplumlararas ilikiler ve toplum ii ilikiler erevesinde yeninden gzden geirmeye alacaz. Bylece Kaos Teorisine sosyoloji biliminde uygulama alan ama, sz konusu teori

Alan Swingewood, Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, ev. Osman Aknhay, Ankara, Bilim ve Sanat, 1998, s. 16.

zerinden

toplumsal mdahaleler gerekletirme abalarnn, konunun kendi

ilikilerinden soyutlanarak birden bire gndeme gelmedii konusunda bir tartma yapma gayreti iinde olacaz.

almamza, kaos kavramnn tarihsel boyutundan dolay, kaos kavramnn tarih iindeki evrimini deerlendirmek suretiyle balamann uygun olacan dndk. Bu amala almamzn ilk blmnde Antika, Ortaa, Rnesans, Aydnlanma ve sonrasnda kaos kavramnn kullanmn kendi ilikileri iinde ele alp deerlendirme abas iinde olacaz. kinci blmde ada Kaos Teorisinin ne olduunu, sosyolojiyi ilgilendiren hangi zellikleri barndrdn aklama abas iinde olacaz. Konunun daha rahat anlalabilmesi iin ada Kaos Teorisinin hangi sreler sonunda ortaya ktn, ada Kaos Teorisine varan almalarn ksa bir tarihesini ele alarak deerlendirmeye alacaz. Yine Kaos Teorisinin, gnmz sosyolojisine etki eden zelliklerinin neler olduuna aklk getirmeye alacaz. Bylece nc blmde ele alacamz ekliyle Kaos Teorisinin, sosyolojide bir yntem olarak uygulamaya konulmasnn hangi koullar altnda olabileceinin anlalmasna bir temel hazrlamaya gayret edeceiz.

nc

blmde

ise

Kaos

Teorisinin

bir

yntem

olarak

sosyolojide

uygulanabilirliini, teorinin sosyal olaylara hangi koullarda mdahale imknlar saladn, bunlarn sonularnn ne olabileceini irdeleme abas iinde olacaz. Kaos Teorisinin 20. yzyln ikinci yarsnda Amerikada ortaya kmasnn, konumuz hakkndaki almalarn bu lkede grd youn ilginin, teorinin sosyal olaylara bir mdahale arac olarak kullanlma abalarnn temellendirilebilmesi iin Amerikann Batdaki yerine deinerek, konuyu ele alma gayreti iinde olacaz. Bylece Kaos Teorisi araclyla toplum olaylarna yn verme abalarn balamndan koparmadan kendi ilikileri iinde tartma gayreti iinde olacaz.

1. Kaostan Kaos Teorisine: Kaos Kavramnn Tarihsel Serveni

Kaos Teorisine dair ilk bulgularn, on dokuzuncu yzyln sonlarnda ve yirminci yzyln balarnda Batda yaplan baz almalarn neticesinde elde edildii bilinmektedir. Buna ramen bu dnemde elde edilen sz konusu bulgular, bir sisteme oturtulmam; yapt almalarla Kaos Teorisinin temellerini atanlar, elde ettikleri bulgular bir teori eklinde bilim dnyasna sunma gayreti ierisinde olmamlardr. Teorinin bir sisteme oturtulmas ve gnmzde kullanlan adn almas ise yirminci yzyln son eyreine rastlamaktadr. Teorinin isim babas Amerikal James A. Yorketur.1 Bununla birlikte Batda, Yorkeun teoriye isim vermesinden yllar nce balang koullarna hassas, periyodik olmayan, uzun vadede ngrlemez davranlar gsteren dorusal olmayan dinamik sistemlerin varl konusunda bilim insanlarnn fikir birlii yapt bilinmektedir:

Bu gelimelerden birka yl sonra kaos birdenbire moda oldu ve bu amala dzenlenen uluslararas seminerlerde tartlmaya balad. Bu tartmalarn sonucunda kaos Lineer Olmayan Bilim olarak adlandrlma ayrcalna sahip oldu.2

Tm bu gelimelere ramen teorinin isimlendirilmesi srasnda dorusal olmayan (nonlinear) bilim demekten kanld, James Yorkeun yapt almann belirli bir zel durumu ifade etmesine ramen kaos kelimesinin srarl bir ekilde kullanld ileri srlmektedir.3 Antik Yunanda kullanlan bir kelime olan kaos konusunda bu denli srarl olunmas; Batda, Antik Yunan ile balatlan Bat uygarl tarihinin byk oranda insan geliimin tarihini yanstt eklinde bir

David Ruelle, Rastlant ve Kaos, ev. Deniz Yurtren, 17. bs., TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara, Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu, 1994, s. 65. 2 a.e., s. 69. 3 a.e. , s 172. Ruelle, Li ve Yorkeun almasnn Sarkovskii teorisinin zel bir durumu olduuna ve Kaos Teorisinden farkl bir duruma iaret ettiine, buna ramen teoriye kaos isminin verilmesinde srarc davranldn ifade eder.

gr olduu4 konusu ile birlikte deerlendirildiinde, Batda kaos kavramnn tarihini ele almann konunun anlalp aklanmas asndan faydal olacan dndk.

ada bir teorinin anlalp aklanmas konusunda almamza Antika Batsndan balamamzn bir dier nedeni de Romal yazar Publius Ovidus Nasonun, Metamorphosis balkl eserinde kaos kavramna modern anlamda bir bak as getirdiinin ileri srlmesidir.5 Aristokrat bir ailede doan, Romada hukuk ve retorik eitimi alan Ovidusun nemi, yaad a, Roma kltrn iirleri ile yorumlamasndan kaynakland belirtilmektedir.6 Roma mparatorluu dneminde Batda bilimsel bilgi retiminin, Kaos Teorisinin ortaya kt dnemde olduu gibi, tkand ifade edilmektedir.7 Batnn elde etmi olduu dnya egemenliini srdrmenin yollarn arad bu dnemlerde kaos konusuna duyulan ilgi dikkat ekicidir. Bu durumun Bat egemenlik ilikileri ile bir balants olup olmadn tartmaya amann konunun anlalmasn kolaylatracan dnyoruz.

1.1. Antik Batda Mitik Kaos Kavram

Antika Batsnda kaos kavram dneme ait mitlerde gemektedir. Antikada mitler, genel olarak, evrenin gibi kayna kilit nedir?, evren nasl verilen meydana cevaplar

gelmitir/yaratlmtr?

dnemin

sorularna

kapsamaktadr. Mitler bu dneme ait temel kaynaklar olduu gibi, ayn zamanda onlar reten toplumlarn sorunlarna zm araylarn da barndrmaktadrlar:

Mitlerin geliimi ... srasnda toplumda yeni zmler tartlr ve yarglanr. Onlarda kiisel tecrbe yanklanr ve toplumsal adan faydal etkileri vardr; bu onlarn uzun bir dnem boyunca toplumda yer
Lawrence Birken, Chaos Theory and Western Civilization, Review, Fernand Braudel Center, 1999, C. XXII, No: 1, s. 17. 5 Ron Leadbetter, Chaos, Encyclopedia Mythica, (evrimii) www.pantheon.org/articles/c/chaos.html, 2 Ocak 2000. 6 (evrimii), www.uwm.edu/Library/special/exhibits/clastext/clspg049.htm, 11 Aralk 2001. 7 Korkut Tuna, "Bilimsel Dncede Ne Deiti?", Yeniden Sosyoloji, stanbul, Karakutu Yaynlar, 2002, s. 205-209.
4

edinmelerini aklar. Mitler, ne doru olarak ne de saf icatlar olarak 8 grlebilir.

Bu balamda Antik Yunan mitlerinden skandinav Cermen mitlerine kadar birok kaynakta rastlandna tank olduumuz kaos kavramna yklenen anlamlarn, Antikada Batnn kendi kaynan araylarna k tutan, kaynann ne olduu sorusuna verilen cevabn bir parasn meydana getiren, nerdeyse btn ilk yaratl mitolojilerinde yer alan nemli bir kavram olduu ifade edilebilir.9

Kaos Yunanca bir kelimedir ve Antik Yunan Felsefesini ele alan eitli kaynaklarda kaos kelimesinin ilk defa M.. 700'l yllarda Antik Yunan'da didaktik iirin kurucusu olan Heseidos'un tanrlarn douu10 anlamna gelen Theogonia'snn ilk blmnde getii ileri srlmektedir:11 Thegoniann Antik Yunan dncesi asndan nemli bir basamak olduu ifade edilmektedir.

Yunan Tabiat Filozoflarnn ilk dnme denemelerine bir ok mitolojik unsurun kart.. ..... en eski filozoflarn tabiat zerine adn tayan eserleriyle mythoslar ve tanr masallar arasnda bir arabasama buluyoruz. Bu arabasamak da eski ozanlarn theogonialar (Tanrlarn douu) ile kosmogonialardr (Evrenin Douu).12

Antik uygarlklarn bir ounda olduu gibi, Antik Yunan kaynaklarnda da kaos konusunu ele alan birden fazla mit olduu bilinmektedir. Bu nedenle eitli kaynaklarda konunun farkl anlatmlarna, farkl isimlendirmelere rastlamak mmkndr. Bu durum Antik Yunanda kelimeye yklenen anlam deil, sadece o anlamn anlatl biimini deitirmitir. Dier yandan tm mitler ortak bir noktada birlemekte ve Antik Yunanda kaos kelimesine verilen anlam kazandrmaktadr. Dneme ait eitli kaynaklarla beraber deerlendirildiinde ilk yaratl mitolojisi

Kurt W. Back, Chaos and Complexity Necessary Myths, Chaos, Complexity and Sociology: Myths, Models and Theoriesde, ed. Raymond A. Eve, Sara Horsfall, Mary E. Lee, Sage Publications, Kaliforniya, sayfa 40. 9 Donald H. Mills, The Hero and the Sea: Patterns of Chaos in Ancient Myth, Wauconda, Illinois, Bolchazy-Carducci Publishers, 2003, arka kapak yazs. 10 John Burnet, Early Greek Philosopy, Londra, A. & C. Black, 1930, (evrimii) http://plato.evansville.edu/public/burnet/intro.htm#1, 22 Kasm 2003. 11 Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, geniletilmi 2. bs., Ankara, Bilgi Yaynevi, 1967, s. 24. 12 a.e., s. 24

olan Theogonia, kaos kelimesinin, Bat dncesinde, alar boyunca geirdii evrimin doru tespiti asndan da baat neme sahip bir balang noktas olma zelliine sahiptir. Biz, Antik Yunanda kaos konusuna deinirken bu snrlar erevesinde hareket edeceiz.

Kavramn ilk defa ...tanrlarla ilgili tm hikayeleri tek bir sistemde toplama teebbsdr..
13

eklinde tanmlanan Theogoniada gemesi nemlidir. Antik

Yunanda Hommerin de tanrlarla ilgi mitleri iirletirdii bilinmektedir.14 Bununla birlikte Theogonia, konumuz ile ilgi daha derin bilgiler vermektedir. Theogoniada Yunan, evrenin ve dolays ile kendi kaynan aramaktadr. te kaos, bu kaynaktr.

En eskilerin tipik rnei olarak Hesiodosu alabiliriz. Hesiodosun Theogonia adl eserinin banda Khaos kavram yer alr. ... Hesiodosa gre balangta Khaos vard. Khaos, trevi bakmndan, esneyen boluk demektir. Bu da bize, hilii, bo mekn, bo zaman, kendisinden sonra btn varolanlarn bir ekilde oluaca o dzensiz, karmak yn dndryor.15

Antik Yunan dncesinde kaos neyi ifade eder? Daha da nemlisi Antik Yunan, evrenin kaynan nasl ele almtr? Kaos kelimesinin kendisinden sonra var olanlar bir ekilde oluturacak olan dzensiz, ekilsiz, karmak bir boluu ifade etmek iin kullanlan Yunanca bir kelime olduunu belirtmitik. Yunan yaratl miti, dipsiz, ynsz, esneyen ve hibir cismin dmesinin durdurulamayaca farkllamam bir boluk olan Kaos ile balar. Kaosun Yunan mitolojisinde ilgin bir serveni olacaktr. Var olabilmek iin kendisine mutlak anlamda ihtiya duyan kozmik gler, kendi aralarnda ileri yola soktuktan sonra onu hatrlamayacaklardr. Kaosun karsnda Gaia, yeryz, bulunmaktadr. Bununla birlikte Gaia, Kaostan ortaya kmtr. Kaosun aksine o, dzeninin ya da srekliliin temsilcisidir. Gaia, var olan, bir ekli olan her eyi douran evrensel bir annedir; diidir. Gaia, Erosun yardm olmakszn kendinden
13 14

Burnet, Early Greek Philosopy. Arnold J. Toynbee, Greek Historical Thought, New York, The New American Library, 1952, sayfa 152. 15 Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, s. 24

Urans, erkek gkyzn, karr. Bu iki mitolojik tanrnn beraberliinden ortaya Kronos kar. Bununla birlikte birbirinin kart olan yeryz ve gkyznn beraberlii, ocuklarnn normal geliimini engelleyen bir dzensizlikte srmektedir. Urans, Gaiann zerini tamamen kaplamakta, gn gremeyen Kronosun geliimini engellemektedir. Bu da anne Gaiay kzdrmakta, onu, olu Kronosu babasn hadm etmeye tevik etmeye sevk etmektedir. Kronos tarafndan Gaiann verdii krlmaz bir orakla hadm edilen Urans, olunu lanetler. Gaiann zerinden kalkar ve ikisinin arasnda alan byk boluktan gn tm dnyaya ular. Bundan sonra, daha nce yeryzne de eklini vermi olan Kaosun hkm srd dnemdeki gibi, yeryz ve gkyz asla bir araya gelmez. Aksine, yeryz gkyznn bundan sonraki ilikileri ak ve dzenli bir dnyada, birbirleri ile aralarna belirli bir mesafe koymalar suretiyle geliecektir. Bu durum dnyann eski dzenini tamamen deitirecektir. Artk dnyada ztlar bir arada, fakat birbirlerinden ayr duracaklar; yeryzn ve gkyznn birbirinden ayrlmas, sonucunda, dnya ileri birbirine kart ve birbirinden ayrk duranlarn atma ve uzlamalar ile ynetilecektir. ler dzene girmi, dipsiz, ynsz, esneyen ve hibir cismin dmesinin durdurulamayaca farkllamam bir boluk olan kaos, yaratl oyununun balama vuruunu yaptktan sonra unutulmutur.16 Antikada kaos evrenin yaratlnn kaynadr, 17 ilk mitolojik tanrdr. Kaosun bir ilk neden olarak yaratl srecini balatp, sahneden ekilmesinin ardndan, yerine dier tanrlar geinceye kadar belli bir sre Antik Yunanda kendisine en ok taplan tanr Gaia olur. Gaiann hkm srd dnemden ise, Antik Yunan mitolojisinde, tanrlar arasnda eitli kavgalarn, uzlamazlklarn balad dnem olarak bahsedilmektedir.18

Jean Pierre Vernant ve Pierre Vidal Naquet, Myth and Tragedy in Ancient Greece, ngilizceye eviren Janet Llyod, Zone Books, New York, 1988, sayfa 95-97. 17 Norman Cohn, Cosmos, Chaos, and the World to Come: The Ancient Roots of Apocalyptic Faith, 2.bs, New Heaven ve London, Yale University Press, 1994, s. 6. 18 Ron Leadbetter, Gaia, Encyclopedia Mythica, (evrimii) http://www.pantheon.org/articles/g/gaia.html
16

10

Antik Yunan mitolojisinde kaos bir balang m yoksa bir baka dille, mitolojik olmayan bir dille, formle edilen ada Kaos Teorisinde olduu gibi yeni bir alm yapma frsat mdr? Kaosun Antik Yunan iin bir balang olduunu varsaydmzda, Yunan halknn da bu balangcn ardndan mevcut olduu corafyaya yerlemi olmas gerekli deil midir?

Yunan halk, deiik istil aknlarnn karmndan olumutur. Balangta bu aknlar ve istillar yznden Yunanistanda belirli bir istikrar kurulamayacaktr...lk alarda Yunanistana olan bu aknlarn kayna, Avrupa ve Avrupann i blgeleridir. Yunan halknn byk bir bl de bu aknlar sonucu Yunanistana yerlemi kimselerdir... Ard arkas kesilmeyen aknlar bu gerein daima Yunanlnn aklna kalmasn salamtr. Bylece Yunanistandaki toplumsal dayanmann kaynann br ilkel kavim ve toplumlarda grld gibi toprak ya da kan olmasn engellemitir...Yunanistanda kiiler arasndaki dayanmann temeli belirli sorunlar karsnda alnan ortak tutumdu. Yani siyasi nitelik tayordu.19

Theogoniann yazarnn kaos kavramn M.. 700lerde kullanm olduunun ileri srldn ifade etmitik. Bu dnemin Antik Yunan Felsefesinin erken dnemleri olduu belirlenmitir.20 Bu durumda kendine ait bir felsefesi olan uygarl bulunduu corafyann yeni sakinleri olarak tanmlayabilir miyiz? Beslenme, barnma ve bulunduu yeri yurt edinme gibi ihtiyalarna zm getirmemi, kendi toplumsal rgtlenmesinin temellerini atama bir insan topluluunun uygarlk olarak tanmlanabileceine, getirebilir miyiz? kendi felsefesine ynelmeye balayabileceine kanaat

Yukarda sorulan sorular Yunan var eden ilikiler iinde ele alndnda, kaosun Antik Yunan iin bir balang olmas iddias tartmaya ak hale gelir. Bir de konunun dier yan vardr. Eer kaos, Antik Yunan iin yeni bir alm yapma frsat ise Yunanly nereden alp, nereye gtrecektir?

Baykan Sezer, Dou - Bat likileri Asndan Bat Tarm, stanbul, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No: 3580, 1990, s. 115 - 116. 20 Burnet, Early Greek Philosopy.
19

11

Antik Yunann Dou ile olan ticari ilikileri sonucunda Avrupada kendine nemli bir yer edindii ifade edilmektedir. Yunanistann corafi ve stratejik anlamnn dier Avrupal kavimler tarafndan anlalmasnn ardndan Antik Yunan, imknlarndan feragat etmeksizin konumunu srdrmenin yollarn arama telandadr. Bunun iinde Douya kar olduu gibi belirli bir oranda Avrupaya kar da farklln ortaya koyma abas iinde olmak durumundadr.21 Yunann bir gemii olduunu ve bu gemiin zerine yeni almlar yapmas gerektiini ifade etmitik. Bu gemiin izleri Yunanl asndan bir tkanklk yaratmaktadr. Yunan yeni bir zemin oluturmak iin ne yapabilirdi? Esneyen bir boluk, bir karmaa, dzensizlik ve bir hilik olma zelliiyle kaos ona bu zemini salama imkn verebilir miydi?

Antik Yunan kaos ile birlikte hilikten, boluktan, karmaadan varla adm attn ifade edebiliriz. Bir baka deyile Antik Yunan var eden olgunun ilk kaynak olan kaos olduu gze arpmaktadr. eitli aknlarn sonucunda belirli bir corafyada, belirli ilikiler erevesinde kendine yer edinen Antik Yunan, dzensizlikten dzene doru adm atma durumundadr. inde bulunduu ilikiler onun yeninden ve koullara uygun olarak yaplanmasn gerektirmektedir. Bu yeninden yaplanmann ieriinin siyasi bir yaplanma olduu ileri srlmektedir. Baka kelimelerle ifade edersek, eski siyasi durumun terk edilip, yerine yeni bir siyasi durum ikme edilmelidir. Bu balamda yokluktan varla gei ya da kaostan balayan bir yaratl, Yunana birok kolaylklar salad sylenebilir. Yunan kaos ile birlikte mevcut dzensizlii dzene, istikrarszl istikrara evirme imkn elde etmek istei iinde grnmektedir. Bylece eitli istilalarn sonucu bir araya gelen Yunan, var oluunu kaos ile balatarak kendine yeni bir balang izgisi izmekte, nceki dnemlerin sorumluluunu zerinden atmaktadr. Eski dnemlerin yani karmaa, istikrarszlk ve dzensizliin olduu dnemlerin sorumluluunu zerinden atnca, Yunan dier milletleri barbar olarak tanmlama frsatn yakalayacaktr. Yunan barbarlktan yakay syrnca, bu durum ona dier barbarlara uygarlk gtrme frsat

21

Sezer, Dou - Bat likileri Asndan Bat Tarm, s. 118 120.

12

verecektir. Bu balamda kaos ile kkenlerini aklama abas iine giren Antik Yunan, kendisine birok avantaj sunan, bir alm yapm olmaktadr.

Bizce dikkat ekici baka bir nokta da, kaosun sadece hkm srd dnemde dnya egemenliini elinde tutan Antik Yunann dnda, Romada ve ada Batda da benzer ilikiler erevesinde gndeme gelmesidir. Publius Ovidus Naso, kaos kavramn gndeme getirdiinde Roma mparatorluu, Kayzer Julius ve Augustusun temelini attklar Roma barn (Pax Romana) korumann hesaplarn yapyordu. mparatorluk srekli genilemekte olmasna ramen Dou yamasndan ayn oranda gelir alamyordu.22 Bir tkanmaya yol amas muhtemel olan bu artlar altnda Roma mparatorluu dnya egemenliini srdrmenin yollarn aryordu. Bu dnemde Romann amac kaosu ve barbarlar kontrol altna almakt.23 Kaosu daha ok ham ve intizamsz ktle, donuk biimsiz para, ekil verilmemi, iskeleti tamamlanmam ve dzensiz bir kaynak24 eklinde tanmlayan Ovidius, kaosun evriminde kutsalln, iktidarn en ok gze arpt yce Roma mparatorluunda ve imparatorun kiiliinde olduunu ortaya koyuyordu.25 Yine ada Kaos Teorisinin de, ileriki blmlerde yeniden deineceimiz gibi, Batnn kendini tekrar ettiinin ileri srld bir ortamda gndeme geldii bilinmektedir. Btn bunlarn bir rastlant olmas mmkn mdr?

Kaos Teorisi ile ilgili almalar yapan bilim insanlar, bilgisayarlarnn banda, dorusal olmayan dinamik sistemlerin simlasyonlarn yaparak, sz konusu sistemlerde ngrlebilir sonulara ulamaya altklar bilinmektedir. Bir baka deyile, Kaos Teorisi deterministik bir kaosu ele almakta, kaosun bilinemeyen yanyla, yani kaosu kaos yapan asl dzensizlikleri, Antik Yunandaki anlamyla o dzensizlii, karmak yn ilgi alannn dnda brakmaktadr. Antik Yunan da kaosun ilk neden, ilk kaynak olmas ve bunun ngrlebilir sonucu olan Gaiann
Gordon Childe, Tarihte Neler Oldu, eviren Mete Tunay ve Aleddin enel, 7. basm, stanbul, Alan Yaynclk, 1998, s. 219-229. 23 Rousas John Rushdoony, Towards a Theology of Politics, (evrimii) http://www.libertyhaven.com/theoreticalorphilosophicalissues/history/towardstheology.shtml, 11 Temmuz 2005. 24 Leadbetter, Chaos. 25 Rushdoony, Towards a Theology of Politics.
22

13

yaratl ile ilgilidir. Bu aamadan sonra Yunan yaratl mitleri, kaostan deil, kendisini dzene sokan, ona sosyal olaylara mdahale etme imkn veren kozmostan bahseder. Kaos, sonular kestirilebilir, bu sonular zerinden Yunan lehine aklamalar yaplabildii oranda sahiplenilmektedir. Bu balamda ilk Yunan filozoflar olarak kabul edilen Thales, Anaximandros ve Anaximenesin ilk neden (arkhe) ile ilgili aklamalarnda, iinde kaos kavramnn da olduu, mitolojik elerden kanmas bir rastlant olabilir mi?26 Bu vurgunun Ovidiusun kaos yorumunda daha sistematik bir hale getirilmesi, kaostan dzen retmeye ynelik ihtiyatan kaynaklanyor olabilir mi?

Ovid, (Msr, Babil ve Yunan mitlerinde var olan) popler Dnyann Gkyz ile iftlemesi mitlerinden kanarak, mitolojik olmaktan ok materyalist bir yaratl hikyesi anlatr...[Yaratl hikyesinin] bu versiyonu, Ovidin zamanndaki Stoac gre nazaran daha bilimseldir.27

Antik Yunanda olduu gibi, kaos kavramnn, skandinav ve Cermen mitolojisinde de karmza ktna tank olmaktayz28. skandinav ve Germen yaratl mitleri de, tpk Antik Yunan da olduu gibi, kaos ve kozmos arasndaki ilikileri resmetmektedir. Bununla birlikte bu mitler arasnda baz farkllklar olduu dikkat ekmektedir.

...yaratl mitindeki ana unsurlar aktr: Balangta kaos vard. Daha sonra iki mkemmel g, scak ve souk birbirine temas etti ve hayat balad. Balangta hayat kaotikti...fakat daha sonra yava yava kaos, kozmik yaratklar dourdu: tanrlar...eitli kaynaklar yaratl ile balar ve daha sonra Kozmos ve Kaos arasndaki sonsuz sava tanmlar; yle ki, bu savata sonraki ncekini yok etmeyi dener ve en sonunda da baarr.
Albert William Levi, Felsefe Tarihine Giri Antik Grek ve Roma Felsefesi, Der. ve ev. Ahmet Cevizci, stanbul, Paradigma, 2002, sayfa 13-16. 27 (evirimii) http://www.auburn.edu/~kuhnwi1/gb/webstuff10am/reade/metamorphoses.html, 11 Temmuz 2005. 28 Kaos kavram sadece Bat uygarlklarnn mitolojilerinde yer alan bir kavram deildir. Dou uygarlklar kaosu mitolojilerine Batdan ok daha nce katmtrlar; fakat, zellikle in mitolojisi kaosu doallatran ve onunla birlikte yaamay neren bak as gelitirmitir. Dou toplumlarnn sorunlarna daha nce ve daha kallc zmler retmi olmalarnn kaosa kar byle bir yaklam gelitirmi olmalarnda etkisi olduu ifade edilebilir. Bu nedenle adalet ve herkesin yerini bilmesini salayan bir toplum rgtlenmesini aka tevik etmilerdir. Bu balamda Douda kaosun bir sreklilik iermesi, onuna birlikte yaanabilmesi artc deildir. Konu hakknda ayrntl bilgi iin bkz: Burton Waston, The Complete Works of Chuang Tzu, New York, Columbia University Press, 1968, s. 97; Chuang Tzu, A New Selected Translation with an Exposition of the Philosophy of Kuo Hsiang, trans. by. Fung Yu Lan, Pekin, Foreign Languages Press, 1989, s. 113.
26

14

Tanrlar, en azndan ounluunu, her ne kadar bunun umutsuz bir dava olduunu bilseler de, eytan glere kar savarken tasvir edilir...Tanrlarn, kozmosun, rgtl dnyasndaki ana sorun, onun dourgan olmayan bir dnya olmasdr. Dnyaya gerek yaratc g, kaotik devler eklinde girer: dourganlk onlarn arasnda vuku bulmaktadr. Dier bir deyile: erkek tanrlar ve devler- ocuk edinebilirler fakat sadece dii devler kaosun dnyevi gleri- dourabilir. Dii kozmos ksrdr ... Dier bir deyile, kaos gleri sayesinde kozmik yaratl srmektedir. Eer rr [kaosla kan ba olan ve bu nedenle ona kar gcn tam olarak kullanamayan yldrm tanrs, kaosu yenerek] baarl olsayd, bu her eyin sonu olacakt... Devler (ve donmu devler) douda yaad. Ve bu devler, kaosun ya da orijinal kaostan kalanlarn temsilcileriydi. Snorri ve Vluspya gre onlar son savataki ykc gleri yneteceklerdi. Bununla birlikte onlar, kesinlikle, bundan daha fazlasn ifade ediyorlard ve belki de bu, bu dnemdeki mitolojik dncenin derinlii rneklemekteydi. Tpk ur-devi gibi, Ymir, balangta tm hayatn gerek kaynayd, ondan sonra yaayan devler de hayatn srdrlmesi iin gerekliydiler. 29

Her iki mit arasndaki temel farkn, Antik Yunanda bir ilk neden olarak ortaya kan ve daha sonra mitoloji sahnesinden sessizce ekilen kaosun, dier mitte kozmos ile olan savan srdrcs olduudur. Bu balamda kaos, kendine srekli bir yer edinmitir.

Bir baka dikkat ekici unsur ise kaosun dnyevi gleri olan devlerin douda yaamasdr. Kozmos iin cidd bir tehdit unsuru olan bu glerin ayn zamanda kozmosa hayat kayna olmas, bir yandan tehdit olutururken dier yandan kendilerine ihtiya duyulmas nasl aklanabilir? Hangi ilikiler ierisinde kaos bu farkl konuma oturtulmutur?
Dounun...Bat (Roma mparatorluu) zerine yapt bu aknlar o gne kadar tarih d kalm toplumlar da uygarlk ailesine katacaktr. Bu toplumlarn banda Cermenler gelir. Roma lejyonerleri, yerlemi toplum ordular, aya yerde dzenle ve kitle halinde dmana saldran ordular, gebe oban toplumlarn at zerinde oynak ordular karsnda tutunamaynca ayn silahla Douya kar koyabilmek iin Romallar, Cermenleri de Bat sistemine kattlar. Dou ile olan silahl atmada Yunanllk nasl atein ilk hattn Avrupann ald biim, Batnn ileri karakolluu ise Cermenlik de atein en geri hattnda Avrupann ald biim, Batnn son karakolu oldu. Cermenlik, slmiyetin saldrlar karsnda Bizans ykldktan sonra Viyana kuatmalarnda yine Bat iinde
Heimir Plsson, The Creative Power of Chaos: Reflections on the Nordic Mithology, KHI, (evrimii) http://islenka.khi.is/heimpal/cosmoschaos.htm, Ekim 2001.
29

15

yklendii bu grevi yerine getirmitir...Birinci hat yklnca Avrupann kaderi son karakolluk yapan topluma geecek, Batnn nderi de o toplum olacaktr. (arlmann mparatorluu yeninden canlandrma giriimi). Hitler de Avrupann nderliine gz dikince ... Asyann Avrupann iine kadar girdiini iddia edecek ... ve Almanyann tarihi grevinin baladn ilan edecektir.30

Cermenlerin Dou Bat ilikilerinde igal ettikleri konumun farkll, son karakol olmalar, grev stlenecekleri gn beklemeleri, Batya ynelik zorlu bir tehdit sonrasnda kendilerinin Bat ii ilikilerde nplana kacak olmalar ve bundan dolay da bu tehdide bir anlamda muhta olmalar, onlarn kaos alglarndaki baz farkllamalar aklamakta yeterli olabilir mi? Alman sosyolojisinin nde gelen isimlerinin, Dilthey, Simmel, Tnnies ve Weberin, - Batda sosyolojinin doa bilimlerindeki benzer bir ekilde genel yasalar olduu inancnn dorukta olduu bir dnemde - yaptklar sosyolojide bireye ve anlamaya ynelik keskin vurgular, toplumdaki karmak iliki alarnn mekanik yasalarn aratrmak yerine bu karmakl anlamaya almalar gemiten gelen bu konumun izlerini tamakta mdr? Gnmzde kaos konusunda yaplan almalarda toplumlara ynelik kk mdahalelerle nasl byk sonular almann mmkn olup olmad konusu tartlrken onlarn bu tartmalardan uzak kalmas bu ilikilerin bir sonucu olarak grlebilir mi?31

Elbette Batnn kaos ile maceras Antika ile snrl kalmayacaktr. Kaos kavram, baka kaynaklar zerinden, her ne kadar Antika kadar youn olmasa da, Ortaada da Batnn gndeminde olacaktr.

Sezer, Dou - Bat likileri Asndan Bat Tarm, s. 124-125. Almanlarn kaosta bir dzenlilik arayan Kaos Teorisinin kurulmas aamasnda uzak durduklar grlmektedir. eitli kaynaklarda yer alan bilgiler, S.S.C.B de dahil olmak zere olmak zere birok lkede kaos zerine almalar yapldn belirtmektedir. Almanyann bu abalara yeterli ilgiyi gstermemesi, bu konuda Amerika, Fransa gibi ba eken lkelerden birisi olmamas dikkat ekicidir.
30 31

16

1.2. Ortaa ve Rnesans Avrupasnda Kaos Anlay

Ortaada kaos kavramna Hristiyanlarn kutsal kitab ncilde rastlanmaktadr. Bu dnemde Batda toplumsal rgtlenme biimi eitli nedenlerden dolay deimi, Batda ruhban snfn ne karan mistik ve feodal bir dzen toplumsal yapya hakim olmutur.32

te yandan Rnesans dneminde de kaos kavramnn kullanld gzlenmektedir. Rnesans, Avrupa iin yeninden douu simgelemektedir. Bununla birlikte konumuz olan kaos kavramnn bu dnemdeki kullanmnn ncildeki kullanmyla rtt ifade edilmektedir. ngiliz air John Miltonn Paradise Lostunda33 ve yine bir ngiliz airi olan William Shekespearein dnyaca nl eseri Othelloda kaos kavram gemektedir.34 Dorusu her iki airde kaos kavramn ncilde getii ekilde kullanmay tercih etmitirler. Bundan dolay bu iki dnemi tek bir balk altnda incelemek konunun aklanmasn kolaylatracaktr diye dnyoruz.

Ortaada belirleyici elerden birisinin Hristiyanlk olduu belirtilmektedir. Roma mparatorluu Hristiyanl devlet dini haline getirmi ve Douya kar verdii savata ideolojik dayanaklarndan biri haline getirmitir.35 Bununla birlikte Hristiyanlk Romada belirleyen olmaktan ok belirlenen konumundadr. Ortaaa gelindiinde ise Hristiyanln nemi, Batda rettii zmler gz nne alndnda daha da artmtr denilebilir. Bu da Hristiyanlkn Batda belirleyiciliini arttracaktr. Bu balamda Ortaada kaos kavramnn takip edilmesinde ncilde geen kaos kavramnn alglan biiminin anlalmasnn tartmamz asndan nemi byktr.

Korkut Tuna, ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik Bir Deneme, doentlik tezi, stanbul, Edebiyat Fakltesi Basmevi, 1987, s. 21 24. 33 An Online Library of Literature, (evrimii) http://www.literature.org/Works/JohnMilton/paradise-lost/, 27 Mays 2004. 34 (evrimii) http://www.geocities.com/Athens/Delphi/6151/othello.html, 5 Kasm 2003. 35 Korkut Tuna, "kinci 1000den nc 1000e Girerken Din Oluumlar", Yeniden Sosyoloji'de, stanbul, Karakutu Yaynlar, 2002, s. 233.
32

17

Kaos kavram ncilde yer alan birok ayette gemektedir. Genesis 1:1-2; 26-30, Isiah 24: 9-10, 16-17; 34: 9-11, 45: 18-19, Jeremiah 4:23-26, Micah 1: 5-6, Zechariah 14: 3-5, Job 10: 20-22 ve John 1: 5-10 bu ayetlerden bazlardr.36 Kavramn ncilde pek ok kez ele alnm olmasnn konuya verilen neme iaret ettii sylenebilir. Kaos ncilde Tanrnn yaratmaya balad noktadr. Genesis 1:2de Tanr yaratmaya balamadan nce evren kaotiktir Tanrnn yaratl eylemi iin kulland bir eit hammadde, kutsal yaratl amacyla uyumlu olmayan bir durumdur.37 Kaosa Tanr tarafndan ekil verilir. Bu balamda kaosun yaratc gc Tanrya gemi, bununla birlikte yaratla kaynaklk etmek konusundaki imknlar yine kendinde kalmtr.
Hakknda, insan varlnn mekan eklinde bir tanmlama yapmak mmkn olan dnya, burada biimsiz ve boluk olarak anlatlr. Burada Tanrnn almas iin balang noktas dzensizliktir; hatta daha gl bir ifade ile kaos da diyebiliriz. Gerekten de burada biimsiz olarak tanmlanan branice kelime, dier yerlerde kaos olarak gemektedir.38

ncilde Tanr yaratl kendi iradesi erevesinde ynlendirmekle birlikte, kaostan balayan yaratl hikayesi birok adan Pagan mitolojilerindeki kaosu andrmaktadr denilebilir. ncildeki kaos, sanki birden bire yaratla dahil olmu, Tanrnn iine emrivki yapm gibi durmaktadr. Bununla birlikte ncilde kaos bir tanr olma zelliini yitirmektedir.
Genesisdeki hikayede birden bire Tanrdan gelen bir rzgr sularn yzn sprr (ayet 2), bu derinin hammaddesi ile yaratl iin almaya balayacak olan kutsal bir rzgr ya da bir ruhtur. Tanr bu kaotik malzemeyi reddetmez ya da ona hayr demez - onu basite yaratla dzen vermek iin kullanr. Tek bir kelimeyle Tanr ortaya atar ve daha sonra karanlktan ayrr ve onlar Gndz ve Gece olarak adlandrr. Ve ilk gnn bir sabah bir de akam olur (ayet 5).39
Liu, A Brief History of the Concept of Chaos. "The Chaos Club: Genesis 1:1-5", (evrimii) http://www.agcmcc.org/sermons_2003/011203.html, 12 Temmuz 2005. 38 Dennis Bratcher, Genesis Bible Study: Creation 1a: God and Boundaries, The Christian Research Institute, (evrimii) http://www.cresourcei.org/biblestudy/bbgen.html, 17 Ekim 2003. 39 "The Chaos Club: Genesis 1:1-5.
37 36

18

Kaos

Tanr

tarafndan

kutsal

irade

dorultusunda

eitilmitir.

Yeniden

ekillendirilmitir. ncil, Leviathan, Rahab ve Behemoth gibi kaos yaratklarndan, bir yoruma gre, Tanrnn evcilletirilmi hayvanlar olarak bahseder. Bununla birlikte kaosun evcilletirilmesi, onun tamamen uysal ve hkmedilebilir bir hale getirilmi olduu anlamna gelmemektedir. Bir yoruma gre ncildeki baz blmler kaosun srekli bir tehdit icra ettiini ve Nuh kssasnda olduu gibi yeninden kozmosa ynelik bir tehlike meydana getirebilecei ifade edilmektedir. Bununla birlikte kaynaklar Tanrnn yaratl srecinin ardndan fiziksel kaosu kstladn, fakat ahlk kaosun dnya iin hl geerli bir kar - g olduu bilgisini vermektedirler. Buna gre kaos, yaamn karsndaki gtr. Bu g insanolu tarafndan yeninden Tanrnn evrenine salnmtr. nsanlar iin tehdit oluturmaktadr. Bununla birlikte Tanrnn da bir hesab vardr. Tanr sonunda her eit kaosu ortadan kaldracak ve dnyay ahlk adan mkemmel bir hale getirecektir.40 ncildeki kaos algs Antikadaki kaos algs ile karlatrldnda baz yenilikleri ierdii anlalmaktadr. Bunlarn banda kaosun tanrsal zelliini kaybetmesi gelmektedir. Bununla birlikte kaos yaratln ilk kayna olarak Hristiyan geleneinde de nemini korumaktadr. Bunun yan sra ncil kaosun Tanr tarafndan yok edileceini haber vermek suretiyle, insanlara kaosun neden olduu tehditlerin bir gn bitecei noktasnda umut vermektedir. Antika mitolojisinde yer alan tanrlarn gc snrldr. Hristiyanlkta Tanr, istedii zaman istediini yapma gcne sahip olup, bir ey yapmak istediinde onu bundan al koyacak baka bir g bulunmad bilinmektedir. Bu balamda kaosun gerek Leviathan, Rahab ve Behemoth gibi yaratklar eklinde, gerekse de ahlk bir kaos eklinde kozmosta tehdit oluturmasnn Tanrnn bilmesi dnda gerekletii dnlemez. Btn bunlar birlikte ele alndnda Ortaada kaosun farkl bir mahiyet arz ettii, nceki dnem ile ilikisiz bir konu olduu ileri srlebilir mi?
Geoffrey W. Dennis, Chaos, Encyclopedia Mythica, (evrimii) www.pantheon.org/articles/c/chaos2.html, 2 Temmuz 2005.
40

19

Kaosun Bat tarihinde gndeme geldii dnemler dikkate alndnda, kaos Batnn tekbanalnn bir ifadesi olarak grlebilir. Batnn Dou ile ilikilerinde kaos kavram zerinden kendini yeninden ina ettii grlmektedir. Bu balamda Bat, tarihinin belirli dnemlerinde bu tekbanal yaa bile, konunun daha ok Dou Bat ilikileri erevesinde kendini ortaya koyduu bilinmektedir. Kaos kavramnn tarih boyunca alglann izlemek suretiyle bu kavramn Dou - Bat ilikileri erevesinde bir aklamas olup olmadn, kavramn tarihsel geliiminin ada Kaos Teorisi ile ilikisinin durumunu aklamak gayreti iindeyiz. Bat, Dou zerinde kurduu egemenlii, Roma mparatorluunun ykl ile birlikte kaybetmitir. Bat, Roma mparatorluunun yklmasnn ardndan uzun bir suskunluk dnemi gibi grnen Ortaaa girmitir. Bu dnemde kendi corafi snrlar iine ekilen Bat, derebeyliklerden oluan paral bir grnmdedir. Dounun art deerlerine el koyma imknlar ortadan kaknca, kendi i ilikileri erevesinde bir zenginlik retemeyen Bat, yeni bir toplumsal rgtlenmeye gitmek durumunda kalmtr. Feodal bir rgtlenme ile sorunlarna zm arayan Baty bu dnemde Kilise bir arada tutmaktadr. Hristiyanlk Roma mparatorluu dneminde Batda devlet dini olmutur. Bununla birlikte Hristiyanlkn belirleyici bir unsur olarak Batda tarih sahnesine kmas, Ortaa ile birlikte olmutur. Bu dnemde Kilise sadece bir ibadet mekn deil, Batnn kalbinin att, felsefeden hukuka kadar tm nemli retimlerin yapld, toplumdaki hiyerariyi dorudan belirleyen bir kurum haline gelmitir. Bu dnemde Hristiyanlk Batda birletirici ve ortak Bat bilincini oluturan bir kurum olarak ilev grmektedir. Kilise ayn zamanda Roma mparatorluundan kalan miras da tamaktadr. Keiler ve Hristiyan misyonerler Latin kltrn muhafaza etmek suretiyle Batda Romann hatrasn yaatmaktadr. Birliin ve bilincin temininde nemli roller stlenen Kilise bu dnemde Batlnn kutsal bir birliin yesi olduunu, dalmamas gerektii, bir gn yeniden zafere ulaacan vaaz etmektedir.41

41

smail Cokun, Modern Devletin Douu, stanbul, Der Yaynlar, 1997, s. 127-128.

20

Dou ile girdii ilikilerde Antik Yunan ve Roma mparatorluu dnemindeki avantajlarn kaybeden Batnn bir dalma sreci ile kar karya olduunu, bu sreci Kilisenin nerdii zmler ile amak durumunda olduu bilinmektedir. Bu balamda Batnn geirdii bu dnemin kaosa verilen anlamn farkllamasnn aklamasnda nemli bir yeri olduu sylenebilir.

Bu dnemde Hristiyanlk Batnn yeni ideolojisi olmutur demitik. Bununla beraber eitli kaynaklar, Batda Roma mparatorluu hayallerini canl tutma grevini stlenen Kilisenin saf bir Hristiyanlktan ok pagan kltrnden etkilenmi bir din anlaynn temsilcisi olduunu ileri srmektedirler.42 Bu durum kaos ile ifadesini bulan sorunlarn kkenlerinde nasl bir bilinalt olduunu aklamaktadr. Dier yandan ncilde geen kaos kavramnn baz farkl ynlerine deinmitik. Bunlarn banda kaosun bir ilk neden olmaktan kp, Tanrnn evreni yaratmakta kulland bir ilk madde olduunu belirtmitik. Bu durum aklamasn Kilisenin Bat ilikilerinde oynad rolde bulmaktadr. Kilise Baty bir arada tutmakla grevlidir ve bu grevi yerine getirmek iin ruhban snfn Tanrnn temsilcisi olduu doktrininden yararlanmaktadr. Tanr en byk otoritedir. Bu durumda kaosun Tanrdan nce bir yer igal etmesi Kilisenin otoritesine glge drmez miydi? Eer kaos Tanrdan nce var olsayd, Batda geni halk ynlar Tanrnn temsilcisi ruhban snf yerine kaosun temsilcisi Leviathan, Rahab ya da Behemotu dinlemezler miydi?

Bir baka dikkat ekici fark ise belirli bir sistem ve dzene ramen kaosun srekliliidir.43 Biz bu srekliliin bir benzerine Cermen mitolojisinde de rastlamtk. Bununla birlikte buradaki fark, sz konusu srekliliin Tanrnn gzetiminde olmas ve Tanrnn belli koullar altnda bu sreklilii sona
Sjoerd L.Bonting, Chaos Theology: A New Approach to the Science- Theology Dialogue, Zygon: Journal of Religion & Science, 1999, C. XXXIV, No. 2, s. 323-332. 43 Gnmzde dnya egemenlik ilikilerini elinde bulunduran Amerikann da kaosun bu zelliinden yararland grlmektedir. Konu hakknda ayrntl bir aklamaya bu almann nc blmnde yer verilmitir.
42

21

erdirebilecei umududur. nanl Hristiyan halk Tanry memnun etmek suretiyle bunun olmasn salamak imknna sahiptir. Bununla birlikte Hristiyanlkta Tanr, kendisiyle sradan insanlar arasna temsilciler koymaktadr. Bu temsilciler Tanr adna dnyadaki yetkili kimselerdir ve onlarn dnda ya da onlarn onayn almayan her trl tutum, davran ve yenilikte kt saylmaktadr.

nanlar anda insanlar, dnyevi meselelerde ilerleme kaydetmektense iyi yaamlar srdrmeye daha meraklyd; ve bu nedenle [bu dnem] kendilerini dine adamak hakknda hibir dncesi olmayan insanlar gibi doal bilimlere adamadan geldi geti... 44

Halkn taleplerinin Tanr tarafndan memnuniyetle karlanmas, bu snfn memnun edilmesi ve araclnn kazanlmasyla mmkn olacaktr. Bu snf kendi otoritesi altnda Batda tam bir birliin salanmasn arzulamaktadr. Geni halk ynlar ve Batnn asker andan korunmasn stlenmi olan derebeyleri, bu snfn Tanrdan gelen szlermiesine alglanan taleplerini yerine getirdikleri takdirde mutlu sonla buluabileceklerdir. Tehdidin sreklilii, Kilisenin otoritesinin de sreklilii demektir. Nitekim yeni dnemde belirli kazanmlarla birlikte Batda yeninden douun yaanmas, elde edilen yeni imknlarn Batya ynelik tehdidi nemli lde snrlamasnn ardndan kaos algsn ortadan kalkmas ve Kilisenin otoritesinin zayflamas bir rastlant olabilir mi?

Ortaada kaos algsnda yaanan deiimlerin Batda kaosun grd ilevi deitirmediini dnyoruz. Ortaada kaosun, tpk birok farkl kavram ve olgu da olduu gibi, yeni koullara uyum saladna inanyoruz. Rnesans dneminde de ncilde getii ekliyle kaos kavramnn kullanldn grmekteyiz. John Milton ve William Shekespearein eserlerinde kaos kavram gemektedir. Bu eserler, kaos kavramna Ortaa din literatrnden farkl bir anlam

O.P. Kennedy, St. Thomas Aquinas and Medieval Philosophy, New York, The Encyclopedia Press, 1919, Jacques Maritain Center, (evrimii) www.ndu.edu/Departments/Maritain/etext/staamp0.htm, 30 Eyll 2003.

44

22

katmamaktadr. nk bu dnemde Bat, yeni gelimelere sahne olmaktadr. Yeni gelimeler Batnn taknd tutumda da bir farkllamaya yol amaktadr. Bu farkl tutum ncilde getii ekliyle kullanlan kaos kavramnn alglanmasnda ne gibi deiikliklere yol amtr? Bat yeni girdii ilikiler iinde kaosu nereye koyacaktr?

Bu sorularn cevabn vermek, Batnn bu dnemde iinde bulunduu koullar, girdii yeni ilikileri ve bunlarn getirilerinin ne olduunu anladktan sonra kolaylaacaktr. stanbulun Osmanllar tarafndan fethinin ardndan Dou ticaret yollar zerinde hibir etkinlii kalmayan Bat, kendisini snrlar belli bir kara paras iinde sktran bu durumu amak iin baz giriimlerde bulunmak durumundadr. Bu giriimlerinde de baarl olmutur. Bu giriimlerin banda coraf keifler gelmektedir. On beinci ve on altnc yzyllarda Batnn dnyann geri kalan hakkndaki harita bilgisinde temel deiimler meydana gelmitir. zellikle Columbusun 1492de Atlantiki gemesi ve bundan otuz yl kadar sonra Portekizlilerin mit Burnunu dnerek in ve Japonyaya ulamalar45 Batda meydana gelecek gelimelerin, yeni dnemin habercisi olduu ifade edilebilir. Amerikann kefi ve Hindistana giden alternatif ticaret yolunun bulunuu, Batnn yeniden zenginlemesi ve g kazanmasnda iki nemli merhale olarak ortaya kmaktadr. Bat, zenginlemeye ve g kazanmaya balaynca yeni dneme uygun bir rol benimseyecektir. nk Bat, bata Amerika yamas olmak zere yeni kefedilen, Batl mitlerde vaat edilmi olan bu yeni topraklardan ok cidd madd gelirler elde ettikleri bilinmektedir.46

Ortaada Bat toplumlarnn egemenlerinin byk oranda Dou ile yaplan ticaretten kr salad bilinmektedir. Sadece ynetimde yer alan sekler aktrler deil, ayn zamanda din adamlar da uluslararas boyutu olan bu ticaretin iindeydi.
David Arnold, Corafi Keifler Tarihi, ev. Osman Bahadr, 3. basm, stanbul Yneli, 2001, s. 11. 46 Baykan Sezer, Bat Dnya Egemenlii ve Endstri Devrimi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No: 3407, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1997, s. 1-6.
45

23

Dou ticareti sonucunda, bata talyan ehirleri olmak zere, bu ile uraan tccar kesimi de nemli gelirler elde etmekte ve daha da nemlisi dnemin egemen snflarndan aristokrasiye dahil olmaktaydlar. Bu dnemlerde Kilisenin faizi bir ekilde merulatrm olmas da, Batnn o dnemde mal birikimlere ve dolaysyla da egemen snflarn en nemli gelir kalemlerinden birisi olan Dou ile yaplan ticarette verdikleri nemi gstermektedir.47 stanbulun fethinin ardndan meydana gelen gelimeler, bu durumun deimesine yol amtr. Ortaa rgtlenmesinde zlmeler balam, Batnn Ortaada nerdii geleneksel zmler, Osmanlnn Akdenizde egemenlii ele geirmesi ve karadan Batnn ilerine doru ilerlemesiyle geersizletii konusu gndeme gelmitir.48 Ortaa rgtlenmesinin zlmesinin ilk akla gelen grntsyse Baty bir arada tutan Katolik Kilisesinde meydana gelen gerilemelerdir. Yeni mezheplerin ortaya kmas ve Kilise iindeki blnmelerin bu dnemde meydana gelmesi dikkat ekicidir.49

Katolik Kilisesi, Ortaa boyunca snrl imknlar iinde yaamn srdrmeye alan fakir Bat toplumlarn, fan dnyann sevaptan ok gnah kazandran nimetlerine kar daha snrl bir yaklam benimsemek gibi pek de rasyonel olmayan bir inana ikna edebilecek gc kendinde bulmutur. Fakat Bat, yeni yama alanlarnda elde ettii nimetlerle glenmekte ve zenginlemekte; toplumlararas ilikileri yava yava kendi lehine evirmenin sinyallerini vermektedir. Artk dnyevi nimetlere kar mesafeli yaama, onlardan azam miktarda yararlanma ilkeleri Batda kabul grmeyecek trden neriler olmutur. Yeni dnemde yama siyaseti ile zenginleen kesime ilk destek yine Kilise iinden kan nder nitelikli din adamlarnn kurduu mezheplerden geldii grlmektedir. Daha sonralar doacak olan modern kapitalizmin temellerine har katt sylenen, Kilise doktrinine dnya hayatnn nimetlerini biriktirerek belli oranda bir kiisel

Henri Se, Modern Kapitalizmin Douu, ev.: Turgut Erim, 3. bs., stanbul, Yneli, 2001, s. 19-37. 48 Cokun, Modern Devletin Douu, s. 133-145. 49 a.e., s. 134.
47

24

servete evirmeyi reten Protestanlk mezhebinin, Katolik Kilisesinin otoritesinin krlmasnda nemli roller oynad ileri srlecektir.50

Yaanan tm bu gelimeler, Batda, Yenia ncesi bir dirili dnemi olarak nitelenen Rnesansn balamasna yol at bildirilmektedir. Rnesans ile birlikte Bat geleneksel Ortaa dncesine de bir nokta koymaya hazrland ifade edilmektedir.
Rnesansn kar karya geldii en byk yeni olgu doal dnyann dolaymszl, olaanst byk genilii ve ebiimliliiydi. Bununla birlikte, ok bariz ve temel neme haiz olan ey, bu olgunun yorumlanmasndaki temel perspektifti. Ortaa iin evren hiyerarik, organik olup, Tanr tarafndan dzene sokulmu bir alan temsil etmekteydi. Rnesans iinse o plralistik, makine benzeri ve matematiksel olarak dzenlenmi bir varlk alanyd. Btn bunlar on beinci yzyln sonu itibaryla apak bir hale gelmiti.51

Bat, Rnesans ile birlikte dnyann gizlerini zme ve ona hkmetme konusunda belli bir mesafe kat etme amacndadr. Rnesansn Batda yeni bir dnce biimine, yeni bir anlaya doru hazrlad ileri srlmektedir:

Aydnlanmann n-tarihinde, on beinci yzyln ortalarndaki Renaissance hareketi, on altnc yzyldaki Reformasyon ve on yedinci yzyln ortalarnda itibaren etkileri belirginleen Kartezyen felsefe bulunmaktadr. On sekizinci yzyl ise Aydnlanma yzyldr. Bu yzyl ayrdedici klan, btn kullanm farkllklar ve eitliliiyle birlikte akl kavramdr. Akl kavram, zlemini duyduu, mcadele ettii ve baard her eyin bir ifadesi olarak Aydnlanma yzylnn birletirici ve merkezi bir noktasn oluturmaktayd. Bu akl kavram, tarihsel ve toplumsal olarak belirlenmi bir kavram olmaktan ok, btn toplumsal zneler ve bireyler iin geerli ve gerek, evrensel bir z tayan bir kavramd ve akln gc bizi ampirik dnyay amaktan ziyade, bu dnya ierisinde kendimizi evimizde hissetmeye muktedir klmasndan ibaretti. Bu muktedir kl akln ilevleriyle gerekleiyordu.52

Rnesans dneminde akla yaplan vurgu, sadece Katolik Kilisesi doktrini dnda kalmak anlamna gelmeyecektir. Burada daha nemlisi Batl insann akln
Max Weber, Sosyoloji Yazlar, ev. Taha Parla, stanbul, letiim Yaynlar, 1996, s. 115- 121. Albert William Levi, Felsefe Tarihine Giri Modern Felsefe, der. ve ev.: Ahmet Cevizci, stanbul, Paradigma, 2002, sayfa 81-82. 52 Ahmet idem, Aydnlanma Dncesi, 4. bs., gzden geirilmi yeni basm, stanbul, letiim Yaynlar, 2003, s. 19-20.
50 51

25

kullanmak suretiyle elde ettii kazanmlar gelitirme beklentisidir. Rnesans bin yl sren bir perianlk dneminin arkasndan gelmektedir. Bat bu dnemi kendi abasyla amam, kendi dndaki ilikilerle, bir anlamda rastlant sonucu amtr. Colombeun Hindistann bat kylar sanarak kefettii Amerika, Avrupann zlmesini bekledii sorunlara zm olmutur.53 Bat, bir daha byle bir rastlantnn gereklemeyeceini dnerek akl yoluyla bu kazanmlar korumak istedii dnlebilir.

Konuyu bu ilikiler iinde ele aldmzda, Batl insann karmaay, belirsizlii, ngrlemezlii ifade eden kaos kavramna uzak durmas anlalabilir. Bu dnemde baz edeb metinlerin bu kavrama yer vermesi ise yukarda anlattmz tablo erevesinde belirleyici olma zelliine sahip grnmemektedir.

Yunann serveninden bahsederken, belirli bir dnem sonra kaos kavramnn Antik Yunan Felsefesi ve Mitolojisinde kendine yer bulamadn da vurgulamtk. Bu Antik Yunann Dou ile ilikilerinde nemli bir stnlk yakalad dneme denk gelmekteydi. Rnesans ile birlikte Bat, bin yllk bir perianln ardndan yeninden toplumlararas ilikilerde sz sahibi bir konuma oturma hazrl yapmaktadr. likilerde belirleyicilik arttka kaos da anmsanmayacaktr.

1.3. Aydnlanma ve Sonras: Yorke Hatrlayncaya Kadar Kaosun Unutulmas

Aydnlanma ve sonrasnda James A. Yorkeu Kaos Teorisini isimlendirmeye itecek gelimelerin olduu tarihe kadar geen sre, Batnn toplumlararas egemenlik ilikilerinde hakim olduu bir dnem olarak bilinmektedir. Elbette Kaos Teorisinin ortaya kt dnemde de Batnn bu ilikilerin iplerini elinde tuttuu ifade edilmektedir. Rnesans ile birlikte Bat baz imknlar elde etmitir. Ardndan gelen dnemlerde ise bu imknlar deerlendirme ve bu imknlarn kendine salad konumu korumak istemitir. Rnesans ile balayan akl ve buna bal olarak
53

Cokun, Modern Devletin Douu, s. 149.

26

doann srlarn zme anlay, Baconn yeni mant54 zaman iinde gelierek Batda bu ilevin gereklemesini salayan unsurlardan birisi haline gelmitir.

Rnesans ile Batda gndeme alnan aklla doann srlarn zmek dsturu, on dokuzuncu yzylda zirvesine varacaktr. Yukarda da akladmz gibi bu yeni anlay, iinde kt ilikiler nedeniyle kaos ile bark bir anlay grnts vermemektedir.

Bununla birlikte bu dnemde kaos, kavram olarak hi anlmamtr; hi kullanlmamtr diyemeyiz. Kant, Marx, Malthus, Mill gibi filozoflarn eserlerinde kaos kavram getii bilinmektedir.55 Bunlardan daha nemlisi ise on dokuzuncu yzylda kan ortaya kan ve genellikle terrizmle kartrlan anarizmin byk oranda kaos zerine kurulduu eklindeki iddialardr.

Ele aldmz dnemde kaos kavramnn yerini, kullanlnn mahiyetini anlamak ve aklamak iin dnemin ilikilerini incelemenin gerekli olduunu dnyoruz. Bu dnemde eitli eserlerde geen kaos kavramnn ieriinin dnemin ilikileri ile birlikte incelendiinde anlalabileceine inanyoruz.

Konuyu dier boyutlaryla birlikte ele almadan nce, gelebilecek sorulara kar kaos ile zdeletirilen anarist teoriyi ele almak istiyoruz. Anarizm, kimisi kendini anarist olarak bile tanmlamayan Tolstoy, Thoreau, Bakunin, Kropotkin, Proudhon, Stirner, Godwin gibi simalarn dnce ve toplumsal teorilerini ieren bir ideolojidir.56 Her ne kadar bu ideoloji, bazen taraftarlarnn yaptklarndan dolay, kimi zaman da popler sylemde onlara bylesi lyk grldnden dolay kaos ile zde bir ideoloji olarak anlmaktadr. Bununla birlikte popler sylemin dna ktmzda ve tanmlarmz nesnel bir zemine oturtmaya kalktmz da anarizmde konumuz olan kaosun izinin bulunmadn grrz:
Korkut Tuna, Batl Bilginin Eletirisi zerine, stanbul, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Basm Evi, 1993, s. 63. 55 Liu, A Brief History of the Concept of Chaos 56 Bkz: George Woodcock, Anarizm: Bir Dnce ve Hareketin Tarihi, eviren Alev Trker, 4. bask, stanbul, Kaos Yaynlar, 2001.
54

27

...szlklerin ounda anaristin en az iki tanm bulunur. Tanmlardan biri anaristi zgrln yaayabilmesi iin hkmetin yok olmas gerektiine inanan biri olarak sunar. Dieri ise ykt dzenin yerine hibir ey getirmeyen bir dzensizlik tevikisi olarak sunar. Popler dncede ikinci tanm daha ok yaygndr. Anarist stereotipi, haner ya da bombayla yerleik toplumun temel direklerine saldran soukkanl katil stereotipidir. Popler sylemde anari ktcl kaostur. Ancak ktcl kaosun, toplumsal teorileri hep anarist diye nitelenen Tolstoy ve Godwin, Thoreau ve Kropotkin gibi insanlarn niyetlerinden uzak olduu aktr. Stereotip anarist ile sk sk gerekte grdmz haliyle anarist arasnda belirgin bir fark vardr; bu blnme ksmen semantik karklklara ksmen de tarihsel yanl anlamalara baldr.57

Bunun yan sra Aydnlama sonrasnda Batdaki hakim dnsel izginin de anarizme atfedilen trde bir kaosu kaldracak durumda olmad grlmektedir. izilen erevede anarizmi, konumuz olan kaos ile bir ilikisi olmad gerekesiyle ele almayacaz.

Rnesans ile birlikte Ortaa ilikilerini amakta nemli bir aama kaydeden Bat, zgven kazanm ve kazand bu zgven ile daha byk ilere sarlmtr. Akl ve dnyann srlarn ortaya dkme vurgusunun kazanlan baarlarla perinlenmesi, buna yaplacak katklarn Batda byk bir coku yaratmasna neden olduu ifade edilmektedir. Bu nedenle Aydnlanma ile birlikte Batda bu yoldan geri dnlemeyeceine dair bir izlenim uyand gzlenmektedir.

Kopernikus, Kepler, Bacon, Galile ve Descartes, bilim adamlar ve bilim metodolojisi uzmanlar olarak, byk bir acele ve heyecanla doay gizlerini amlamas iin ikna etmeye uraan adamlar gibi altlar. Newtonun geni kapsaml mekanistik sistemlerinde doa en sonunda buna tamamen ikna olmu gibi grnr. Bu olgunun on sekizinci yzyln byk dnrlerinde yaratt olaanst byk sevin ve cokuyu abartmamak veya gerei gibi ifade edebilmek gerekten de imkanszdr. nk akl iin duyulan ve onlarn hepsi tarafndan adeta igdsel olarak paylalan byk coku, Descartes ve Leibniz gibi propagandaclarn salt taraftarlna deil, fakat akln, doal dnyann entelektel bakmdan fethine gerekten de baarl olduu kanaatine dayanr.58

57 58

a.e., s. 14. Levi, Felsefe Tarihine Giri, s. 96-97.

28

Batda gelimeler son derece hzl olmaktadr. Bir yandan Fransada meydana gelen 1789 htilli ile eski ilikilerin zerine bir set ekilmeye abaland gzlenmektedir. Amerika yamas ve Hindistan ticareti ile zenginleen Batl bir snf tarih sahnesinde yerini almaya hazrlanmaktadr. Dier yandan da Douya kar zlenen asker stnlk kurulmaya balanmaktadr. Sadece Ortodoks Rus arl deil, Dounun lideri ve hamisi konumunda olduuna inanlan Osmanl mparatorluu da Bat seimi yapmaktadr. Ksa bir sre ncesine kadar srgit halindeki toplumsal ve toplumlararas ilikilerde umulmayan krlmalarn meydana geldii grlmektedir. Batda bu durum tm dier ilikilerden soyutlanarak bir Aydnlanma mucizesi olarak aklama eilimin yaygnlat ifade edilmektedir:

[Aydnlanmann] amac, insanlar esasta kt, bu nitelikle kleletirici olduuna inanlan mit, nyarg ve hurafelerin (dolaysyla da bunlar reten ve kurumsallatrd varsaylan kurulu dinin) temsil ettiine inanlan eski dzenden kurtararak, yine esasta iyi ve zgrletirici olduu ekincesiz kabul edilen akln dzenine sokmaktr. Aydnlanmann entelektel yapsnda akln dzeni, btn insanlar iin a priori olarak iyi addedilen btn eleri kapsamaktadr. Dolaysyla her trl felsefi ve toplumsal proje akla ve aklla ya da aklda somutlaan ilkelere yaslanmak zorundadr. Bu nedenle Aydnlanma ayn zamanda Akl a olarak adlandrlmaktadr.59

Bu dnemde Bat, belli bir oranda g elde etmi ve bu gcn ykseliini salamak durumundadr. Bundan dolay doal ve toplumsal olaylar konusunda akl yoluyla aklanamayacak bir nokta brakmamak niyetinde olduu grlmektedir. yle ki; bu g sopann bir ucunu kaldrdnda dier ucunun nasl bir davran gstereceinden emin olmak istemektedir. te tam bu dnemde Newton, Kiliseden aristokrasiye, her kesimden beeni toplayan Principia Mathematicasn yazar. Bu eser, Rnesanstan beri Batda arzulanan tm ayrntlarna kadar doay zebilme ve onu belirleyebilme isteminin formle edilmesidir ve bu nedenle de Newton, Batda bir kahraman ilan edilir:

Nihayet John Lockeun, kyas kabul etmez Bay Newton dedii adama geliyoruz. Bylesine byk bir kitaptan (Principia Mathematica) uygarln yararland ya hi olmam ya da pek ender grlmtr. Principia Mathematica nceki bir buuk yzylnn biliminin en yksek noktadr;
59

idem, Aydnlanma Dncesi, s. 13-14.

29

Edmund Halley, insanlar arasnda Tanrya en yakn kiinin Newton olduunu sylemiti; Cambridgedeki matematik hocas Isaac Barrow, onu benzeri olmayan bir dahi olarak nitelemiti; yksek matematii (calculus) tek bana buluunu Newtonun da teslim ettii Leibniz, Newtonun matematik alanndaki almasnn o zamana kadarki bilimsel almalarn tmne eit olduunu belirtmiti; Hume onu, insan trnn eitimi ve talandrlmas iin gelmi gemi en byk ve en ender dahi olarak vmt; Voltaire onun nn Fransaya tam ve La Grange, Pricipiay insan beyninin en byk retimi diye tanmlamt. Newtonu yalnzca herhangi bir zamanda yaam en byk dahi saymakla kalmayan ayn zamanda en talihli kii de sayan da La Grange olmutu. Niye olabilirdi? Daha sonra Kant, Condercete en byk iltifat, onu maneviyat dnyasnn Newtonu olarak nitelemekle yapmt ve daha da sonra Saint Simon, meclisli yasama organna Newton Konseyi adn takmt...[B]u ykye Alexander Popeun ona mezar kitabesi olsun diye kalem ald u dizeleri aktarmadan son verilemez: Doa ve Doann yasalar gecenin iinde saklyd. Tanr, Newton Olsun! dedi ve her ey d.60

Dayanaklarnn Ortaa zanaatkrlarnn ve makine reticilerinin bilgisinin sentezi olduu ileri srlen Newtoncu bilim, Batya yeryzne sistematik olarak hkmetmenin, doal srelerin seyrini ngrme ve etki altna alp ynlendirmenin, doann glerini ve madd kaynaklarn elde etmenin ve harcamann yollarn gsterdii ifade edilmektedir.61 Bu, Batnn elde ettii baarlarla birletiinde Batda yeni ortaya kan ve toplumda etkili olan belirli bir snfn kendi dnya grn yaymak konusundaki dayanak haline geldii ileri srlmektedir.62 Bu tablo deerlendirdiinde dnemin Batsnda belirsizliklerin, ngrlemezliklerin zerinde durulmasnn alay konusu olabilecei kansna varmak zor olmayacaktr.63

Bu dnemde de kaos kavramnn eitli filozoflarn eserlerinde getiini ifade etmitik. Bununla birlikte dnemin Batsndaki ilikilerin, kavramn konumuz olan kaosu izah edecek bir ierikte yaygn olarak kullanlmasnn nn tkadn da
60

Robert Bierstedt vd., Sosyolojik zmlemenin Tarihi, ed: Tom Bottomore ve Robert Nispet, yay. haz.: Mete Tunay ve Aydn Uur, 2. bs. Ankara, Ayra Yaynevi, 1997, s. 21. 61 Ilya Prigogine ve Isabelle Stengers, Kaostan Dzene: nsann Tabiatla Yeni Diyalou, ev.: Senai Demirci, 2. bs., stanbul, z Yaynclk, 1998, s. 69. 62 idem, Aydnlanma Dncesi, s. 95. 63 Yukarda anarizme atfedilen kaosun, atfedildii anlamyla bu ideoloji de yerinin olmadn ifade etmitik. Bununla birlikte, atfedili ekliyle kaos, anarizmin bir paras olmu olsayd bile dnemin zelliklerinin onun gelimesine, toplumsal zeminde yank bulmasna imkn vermeyecek boyutlarda olduu grlmektedir. Her trl sre zerinde hakimiyet iddia ettii bir zaman diliminde Batnn kaosa ilgi duymas, dahas bundan yeni bir alm yapma imkn aramas g grnmektedir.

30

belirtmitik. Bu dnemde eserlerinde kaos kavramna yer veren filozoflardan birisinin de John Stuart Mill olduunu ifade etmitik. Millin kaosa yer veri ekli iddiamz hakl kartacak ekildedir:
lk bakta algladmz ekliyle doann dzeni, her an birbirini takip eden kaoslar retmektedir. Biz bu kaoslarn her birini tek tek gerekliklerine kadar zmlemeliyiz. Kaotik bir nbileende bir dizi birbirinden ayr nbileeni, kaotik bir artbileende birbirinden ayr bir dizi artbileeni grmeyi renmemiz gerekmektedir.64

Bu dnemde kaosun unutulduunu ileri srmtk. Bunu, Batda belirsizlikten, dzensizlikten ve karmaadan kan, Batnn dnya egemenliini elde etmesiyle paralel olarak gelitiini ifade etmitik. Bu durumun Batnn on dokuzuncu yzylda dnya egemenliini kesin ve pheye mahl vermeyecek bir ekilde ilan ettiinde zirvesine vardn gryoruz. Batnn on dokuzuncu yzylda elde ettii konum ve ilikilerini tad nokta ile bunu aklamann mmkn olduunu dnyoruz.

On dokuzuncu yzylda Bat her alanda stnl ele geirmitir. Bu dnemde Batnn dnya egemenlii tarihte ei benzeri grlmemi boyutlara ulamtr. Bir yandan da Bat kendi i sorun ve elikileri nedeniyle yklaca izlenimine kaplm durumdadr.65

Dier yandan Bat, Amerika gibi tarih d lkelerle ilikiye girmi ve bu ilikinin sonucunda elde ettii kazanmlarla Dou ile olan ilikilerin yn vermitir. Bu ilikiler tarihte sregelen bir atmann rn olmayp, Batnn dnya egemenliini srdrebilmek iin kendi iradesi ile girmi olduu ilikilerdir. Bundan dolay Bat, bu ilikileri kendi karlarna uygun ve egemenlik ilikilerini destekleyecek bir ekilde yeninden dzenlemek durumundadr. Bu durum konuya yaklamnn son derece bilinli ve bilimsel olmasn gerektirmektedir.66

64 65

Liu, A Brief History of the Concept of Chaos. Sezer, Sosyolojinin Ana Balklar, s. 8. 66 a.e., s. 9.

31

Dier yandan Bat bu dnemde kendi iinde de eitli skntlar yaamaktadr. Batnn yaad skntlarn kaynanda Bat nfusunun elde edilen zenginliklerden adil pay alma istei vardr. Geni halk ynlarnn bu talepleri de Baty sorunlara zm retmek konusunda zorlamaktadr.67

Bat karlat bu sorunlar bilimsel olarak zmek istemektedir. Bat sorunlarn net olarak zmek istemektedir. Bundan dolay bu dnemde bir ok yeni bilimin Batda ktna tank oluyoruz. Bu dnemde Batda byk cokuyla karlanan, Batya yeryzne sistematik olarak hkmetmenin, doal srelerin seyrini ngrme ve etki altna alp ynlendirmenin, doann glerini ve madd kaynaklarn elde etmenin ve harcamann yollarn gsterdii ileri srlen Newton Mekanii ve onun deterministik paradigmas, tm bilim dallarna grnmektedir. te, bu ortamda, bilimler arasnda en az dorusal verilere sahip olan ve en karmak fonksiyonlarla i ie gemi olan sosyolojide bile belirsizlikler zerine tatmin edici bir aklama yoktur. Sosyolojinin isim babas ve kurucularndan olan Auguste Comte, Systme de Politique Positive balkl eserinde, Newtonun mekanistik dnyasn u ekilde sosyolojiye uyarlayacaktr: bu imkn verecek gibi

Salkl politikann amac, yerekimi yasas gibi zorunlu ama daha ok deitirilebilir bir yasaya gre, kendine zg bir itile devinen insan trn gelitirmek deil, onu aydnlatarak geliimini kolaylatrmaktr. 68

almamzn banda Batnn kaostan dzen retmek, bir baka deyile kaosun imknlarn kullanarak toplumsal olaylar belirleme amacnda olduunu ve bunu tarihte ilk defa yapyor izlenimini verdiine vurgu yapmtk. Bu amala kaos kavramnn tarihte geirdii evreleri almamza konu yaptk. Kaos kavramnn Batdaki servenini Batnn ilikileri erevesinde inceledik. Elde ettiimiz sonular, Batda kaostan dzen retme abalarnn, bir baka deyile kaosun

67 68

a.e., s. 9-10. Bierstedt vd., Sosyolojik Dncenin Tarihi, s. 65

32

imknlarn kullanarak toplumsal olaylar belirleme isteinin tarihsel bir boyutu olduunu ve bunun da Dou Bat ilikileri iinde anlamn kazandn gsterdi.

33

2. Batda ada Kaos Teorisi

nceki blmde Kaos kavramnn Antikadan gnmze kadar Batnn dnce hayatnda geirdii evrimi, hangi dnemlerde kendine yer bulduunu ve hangi dnemlerde kavramn unutulmaya yz tuttuunu ele aldk. Biz bu gelimeler ile Kaos Teorisinin yirminci yzyln ikinci yarsndan sonra ortaya kmas arasnda baz balantlar olup olmadn merak ediyoruz. Gnmzde Kaos Teorisinin sosyolojide kendine nasl yer bulacan; teorinin sosyolojik paradigmay nasl etkileyeceini tespit etmek istiyoruz.. Bu balamda biz, nceleri Avrupada kefedilen ve kefedildii dnemde yeterince ilgi grmeyen bu teorinin neden kinci Dnya Sava sonrasnda Batnn iinde farkl bir yeri olan ABDde youn bir ilgi ile karlandn merak ediyoruz. Bu blmde bu sorularn cevaplarn arayacaz.

Kaos Teorisinin babas olarak bilinen Henri Poincar, kaosun fark edilmesine ynelik ilk almalarn bilim dnyasna sunduunda bunlarn gerekten ne anlama geldiinin farkna varan pek fazla kii ortaya kmad bilinmektedir. Yirminci yzyln hemen banda Poincarnin almalar, Kaos Teorisinin en temel zelliklerinden birini ortaya koyacak; baz sistemlerin balang koullarna son derece hassas olduunu ve kk etkilerin zamanla byk deiimlere yol atn gsterecektir.1 Oysa Kaos Teorisinin Batl bilim dnyas iin bir anlam ifade etmesi, kinci Dnya Sava sonrasnda olacaktr2. Batnn o dnemde Poincarnin almalarna gereken ilgiyi gstermemesinin kaynanda ne vardr? nsanln bak asn deitirdiine inanlan bu bulgular Batnn onlarca yl grmezden gelmesi bir rastlant mdr?

Kaos Teorisinin ortaya kmasna imkn veren bulgularn on dokuzuncu yzyln sonlarndan itibaren Batda birer birer ortaya dkld izlenmektedir. On dokuzuncu yzyln sonunda Fransz matematikisi Jacques Hadamard, bir noktann bir yzeyde srtnmesiz hareketinin ya da negatif erilik derecesine sahip bir yzeyde

Ruelle, Rastlant ve Kaos, s. 43-46. Burada dikkatlerden kamamas gereken bir nokta vardr. Kaos Teorisinin babas Henri Poincar, isim babas ise Amerikal Jim Yorkedur. 2 Ziauddin Sardar ve Iwona Abrams, Introducing Chaos, ed. by Richard Appignanesi, St. Leonards NSW, Allen and Unwin Pyt, Ltd., 1999, pp. 5. Bu ilgi, 80lerin sonunda daha da younlaacaktr.

34

jeodezik bir akn balang koullarna olan hassas bamlln bir teori ispatlad. Hadamardn teorisinin nemini anlayan yine bir Fransz fizikisi olan Pierre Duhem, 1906 ylnda yazd bir makalede mevcut balang koullarnn belirsiz olduu durumlarda ngrlebilirliin imknl olmadn vurgulad. Yine bu dnemlerde Kaos Teorisinin babas olarak tannan Henri Poincar, bu konuyla ilgilenip, fenomenlerin balang durumuna hassas bamllk gstermesi konusunun yaygn olabileceini nerdi.3

Bununla birlikte bu dnemde Bat bilim dnyas Fransz fizikilerinin bulgularna yeterli ilgiyi gstermedii grlmektedir. Kaos Teorisinin gnmzdeki nemini kazanmasnn nn aan sre, ancak 60l yllarn sonlarna doru yaplan almalarla birlikte balad ifade edilmektedir:

1927 ylnda Balthazar van der Pol, bir vakum tpndeki osilatr devresinin, tahminen, basit bir dorusal olmayan diferansiyel denklem tarafndan ynetildiini kaydetti. 1930larda dinamik sistemler teorisi alannda yaplan almalar, diferansiyel denklemlerdeki mmkn davran biimlerinin tanmlanmasn salad. Ve 1940larn banda Mary Cartwright ve John Littlewood, van der Poln denkleminin balang koullarndaki tm basamaklara bir ekilde hassas olan zmler ortaya koyabileceinin farkna vardrlar...Bununla birlikte 1962 ylnda, Edward Lorenz, sv konveksiyon iin yazlm bir grup basitletirilmi diferansiyel denklemin bilgisayarda, balang koullarna hassas bir ekilde baml gibi kark davranlar grd, bir simlasyonunu yapt...1960larn ortalarnda Steve Smalein yapt almalarda, bylesine bir hassasiyetin bulunduu diferansiyel denklemlerin genel olabileceine dair kantlar elde edildi. 1960larn sonlarna doru her trl diferansiyel denklemin kark davranlar gsterdii, nce analog bilgisayarlarda daha sonra dijital bilgisayarlarda, ortaya konmaya balad. Daha sonra 1970li yllarn ortalarnda, bata Robert May tarafndan ele alnan tartma olmak zere, balang koullarna hassas tekrar edilen edilen elemeler (iterated maps) zerinde yaplan almalar yaygn hale geldi. Robert Shaw tarafndan 1970lerin sonlarna doru yaplan bir alma, balang koullarnn bilgi ierii ile davrann grnteki rasgelelii arasndaki balantlar akla kavuturdu. Kaos kelimesi Antik Yunandan bu yana rasgeleliin eitli ekillerinin tanmlanmasnda kullanlyordu; fakat 1970lerin sonunda, bu kelime, zel olarak balang koullarna hassasiyet konusu ile bantl bir fenomen haline geldi. 1980lerin balarnda, en azndan bu anlamda, kaosun dolayl iaretleri, her trl mekanik, elektrik, akkan ve dier sistemlerde grlmeye balad.

Ruelle, Rastlant ve Kaos, s. 46.

35

(Bylece) kaosun doadaki tm nemli rasgeleliklerin kaynanda olmas gerektii kans yaygnlat.4

ok gecikmeden doa bilimlerinde elde edilen sz konusu bulgularn, konumuz sosyolojinin de ilerinde olduu, sosyal bilimlere uyarlanmas konusunda Batda baz giriimlerin balad bilinmektedir. Bu dnemde Batda kaosa atfedilen anlamda farkllamalar olduu, kaosun Kaos Teorisi ile birlikte kendinden dzen karan determinist bir dzensizlik olduu ifade edilecektir. Bu balamda kavramn Antikadan beri sahip olduu ilk boluk, belirsizlik, ekilsizlik gibi anlamlar gzden geirilecektir. Baty geleneksel kaos kavramn yeniden ina etmeye iten sebepler nelerdir? Ya da bize yeni bir inaym bir gsterilen Kaos Teorisi, geleneksel Bat hrslarnn temeli zerinde ykselen bir rekonstrksiyon mudur? Konuyu ele almak iin nce ne deiti? sorusunun cevabn bulmamz gerekmektedir.

2.1. 19. Yzyldan 20. Yzyln Ortalarna: Batl Bilgide Meydana Gelen Deiimler
Yukarda sorduumuz sorularn cevabn gerei gibi verebilmek iin nce Kaos Teorisinin ne gibi yenilikler ortaya koyduunu, eski bilim anlayndan hangi konularda farkllatn gstermemiz elzemdir. Ancak bundan sonra daha byk bir resimde nerede durduumuzu tartmamz mmkn olacaktr.

Modern bilim kat deterministtir. Determinizm, her olay ya da hareketin, gemiteki olaylar ya da hareketlerin kanlmaz bir sonucu olduu ynndeki felsefi paradigmadr. Bu paradigma erevesinde, ilke olarak, her olay ya da hareket ileri ya da geriye doru tam olarak ngrlebilir olduu ileri srlecektir.5

Batda matematiksel soyutlamalarla dnyann gizeminin zleceine olan inantan dolay olaylarn mekanik modellerle somutlatrlmak istendii bilinmektedir. Bu nedenle modern bilim anlaynda olaylarn ve olgularn tarafsz olduuna inanlan
4 5

Stephen Wolfram, A New Kind of Science, Champaign, IL Wolfram Media, 2002, sayfa 971. Ruelle, Rastlant ve Kaos, s. 26.

36

matematiksel bir dille, kesin olarak ifade edilmesine ynelik byk bir gayret gzlenmektedir.6

Bunun yan sra modern bilimin bir baka temel unsuru da teori pratik birlikteliidir. Bylece dnyaya ekil verme arzusuyla onu anlama arzusu, ona ekil verme abalarnn ar bast bir terazide bir araya gelecektir. Modern bilimin, bilgi nesnesiyle pasif bir gzlemcilikten daha ileri bir iliki gelitirmek; onun zerinde oynayarak onu olabildiince kendi izdii teorik emaya yaklatrmak istedii grlmektedir.7

Isaac Newton, almalaryla, determinizmi modern bilimin merkezine yerletiren bilim insan olarak kabul grmektedir. Bununda tesinde Newtonn daha salnda ulusal kahraman ilan edilebilecek kadar nemli iler baardna inanlmaktadr. Laplacen da etkisi ile kendisine Batda bilimsel devrimin sembol gzyle bakld bilinmektedir. Bununla birlikte Newtonun bu denli yakn ilgi grmesini tek bana Laplace etkisi ile snrlandrmak yanl olabilir. Bu dnemde Newtoncu sistemin uygulamada hayl krkl yaatmad8 ve birok yeni icadn yaplmasna da ilhm kayna olduu bilinmektedir. Bu balamda Newtonun, zet ilkeler bularak, bunlarn artc derecede eitli sistemlerin hareketlerini byk bir kesinlikle ngrebileceklerini, bu ilikiler iinde doadaki dzenin bir makinenin arklar gibi ilediini ileri srd grlmektedir. Bu durumun dnyann kusursuz bir ekilde resmedilmesine ve bu suretle dnyada olan biten her eye snrszca mdahale edilmesine imkn tanyacak bir tablonun ortaya konulmasn dourduuna inanlmaktadr.

Onyedinci ve onsekizinci yzyllarda klasik bilim veya Newtonculuk ad altnda bir araya toplanan dncelerin tmn ele alrsak, bunlar ylesine bir tablo izdiler ki, her olay, en azndan prensipte, hatasz olarak belirlenebilen balang artlar tarafndan kararlatrlmt. yle bir dnya
6

Isiah Berlin, The 18th Century Philosophers: The Age of Enlightment, New York, The New American Library of World Literature Inc., 1956, s. 14 -5. 7 Ilya Prigogine ve Isabelle Stengers, Kaostan Dzene: nsann Tabiatla Yeni Diyalou, s. 65. 8 a.e., s. 60.

37

idi ki, onda rastlantya hi yer yoktu; btn paralar evrensel bir makinann arklar gibi birlemiti.9

Endstri devrimi sonrasnda Batda yaygn olarak benimsenen bu grn,10 evrenin btn srlarn zmek gibi iddial bir tutum iinde olduu bilinmektedir. Batnn dnya egemenliini ele geirdii bir dnemde ortaya atlan bu iddiann ise kolaylkla taraftar bulduu ve bir reete olarak alglanmasnn gndeme geldii ifade edilmektedir.

1820 ylnda Fransz matematiki Pierre Simon de Laplace, Analitical Theory of Probability balkl kitabnda unlar yazmt: Belirli bir anda doada bulunan tm kuvvetleri ve dnyadaki tm eylerin durumunu bilen bir akl bu akln tm bu verileri analiz edecek yeterlilikte olduunu varsayarsak evrendeki en byk cisimlerle en kk atomlar ayn formlde kucaklayacaktr; hibir ey ondan gizli kalmayacak ve gemi gibi gelecekte gzlerinin nnde olmu olacaktr. ... 26 yl boyunca Newton mekaniini tm gne sistemine uygulamak iin alm olan Laplace, diferansiyel denklemlerle ifade edildii ekliyle fiziksel kanunlarda en u noktadaki gelecek tahminini yapyordu: balang koullar ile uyumakta olan her hangi bir sistemi tanmlayan bylesi bir denklem takm, sonsuz bir gelecee kadar sistemin durumunu saptayan tam bir reete olmakla sonulanyordu...[]ki yzyl akn bir dnemdir bunun gibi bir kavramsal gr Newtonun evreni anlamak iin balatt programn zaferi olarak grld.11

Bat

dncesinde

Newtonun

yaklamnn

ksa

bir

srede

benimsendii

grlmektedir. Bu yaklamdan sosyal bilimlerin de cidd bir biimde etkilendii bilinmektedir. Batda bilimin ald bu yeni hal, bu anlayn sorgulanamaz bir nitelik kazanmasna imkn salamaktadr.

Btn toplumsal fenomenler deimez yasalara tabidir ve bu yasalar bilimsel olarak saptannca, insanlk, zorunluluk gerei, onlarn dayatmalarna boyun emek zorundadr. Bilim toplumsal denetimi olanakl hale getirmektedir. Comte gerek kurtuluu, bireyin doa yasalar karsnda rasyonel boyun eii olarak tanmlyordu.12

A.e, s. 11. a.e. 11 John C. Sommerer, The End of Classical Determinism, John Hopkins APL Technical Digest, C. 16, No: 4, 1995, p. 333. 12 Swingewood, Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, s. 67.
10

38

Doa bilimlerinde grlen modern gelimelerle yakndan ilikili olarak toplumun aklc tahlilinde bir art grld gzlenmektedir. Bu balamda sosyal bilimler tamamyla doa bilimlerinin metotlarna bal kalmakta; Antikadan miras kalan metafiziksel gerekliin ve onun matematiksel bir biimi olan kavramsal bir sistemdeki toplam gerekliin tamamen tarafsz monistik bilgisini elde etmek iin altklar ifade edilmektedir:13 Bylece sosyal bilimlerin de toplumlarn, tarihin geliim yasalarn, doa bilimlerinde kefedilen yasalar toplumsal iliki ve srelere uygulamak, kimi zamanda onlardan metaforlar eklinde yararlanmak suretiyle bulma gayreti iinde girdii grlmektedir.
Sosyal bilimler, u elektron- proton konfigrasyonu denen sosyal gruplarn davranlarn incelemektedir...Farkl sistemlerin ya da elektron proton konfigrasyonlarnn seviyelerinin davran mekanizmalarn gstermek iin farkl kelimeler kullanmak, bazen (duruma) uygun der. Fakat ...bizim benimsediimiz bak asna gre, proton enerji ve gcnn kesinlik kazanm temel kavramlar, eit dzeyde tm davranlara ve herhangi bir duruma uygulanabilir. yle ki; burada gzlemlemeyi setiimiz birleme ya da ayrma bir g alan olarak grlr...14

On dokuzuncu yzyla gelindiinde Batya doada ve toplumda meydana gelen her olaya mdahale etme imkn salayan determinizmin zirvesinde olduu bilinmektedir. yle ki, determinist paradigmann etkilerinden dolay doa ve sosyal bilimler ayrm yapmann pek de kolay olmad15 bu dnemde, determinizm sadece bilimin gelimesini ekillendirmekle de kalmamaktadr.

Ve bu basit, yeknesak, mekanik evren imaj, ayn zamanda birok dier alana da yayld. Amerika Anayasasnn hazrlayanlar, saatin arklar gibi tam bir henk iinde alan hkmetin kontroln salayacak bir ynetim makinas yapmaya yneltti. Metternich Avrupada kuvvet dengesini oluturmaya teebbs ettii zaman Laplacen yazlarnn bir nshasn bagajnda tad. Ve ok byk demir takrtlaryla alan makinalaryla,
Max Weber, The Methodology of the Social Sciences, New York, The Free Press of Glencoe, 1949, s. 85. 14 H.P.Rickman, Science and Hermeneutics, Philosophy of the Social Sciences, C. 20, No. 3, Eyll 1990, p. 299. 15 Mary. E. Lee, From Enlightenment to Chaos: Toward Nonmodern Social Theory, Chaos, Complexity and Sociology: Myths, Models and Theoriesde, p. 15.
13

39

destanms mhendislik hamleleriyle, demir yolunun douuyla ve demir, tekstil, otomobil gibi yeni sanayilerle fabrika medeniyetinin gsterili bir ekilde yayl, yalnzca bir mhendis Tinkertoyuna benzeyen evren imajn onaylyor gibi grnd.

Determinist paradigmann Batda bu denli yaygnlamasn, sadece Newtoncu sistemlerde alnan sonular m etkilemitir? Toplumlararas ilikilerde belirleyici bir konuma getiinde kaosa srt eviren, belirleyebildiine, mdahale edebildiine ynelen Antik Yunann determinist paradigmann kurucularna ev sahibi olan bir uygarlk16 olmas ile determinizmin, Batnn dnya egemenliini elde ettii bir dnemde Batda batac edilmesi arasnda nasl bir iliki olabilir?

On dokuzuncu yzylda Batnn toplumlararas ilikilerde elde ettii tartlmaz avantajdan dolay, dnya zerinde devasa kaynaklara hkmetmeye balad bilinmektedir.17 Determinizm, Batda byle bir durumun nasl modellenebilecei konusunda fikir vermektedir. stnln daha batan tartlmaz ve itiraz edilemeyecek bir hale sokan Bat18, determinizm sayesinde, bunu toplumlararas ve toplumsal boyutlarn ihml ederek kendi gelitirdii bir bilimsel anlayn sonucuyla aklama imkn elde etmektedir.19 Bu aklama biiminin en nemli avantajlarndan birisi ise Baty, tm ilikilerden soyutlayarak, gelimelerin merkezine oturtmas bir baka deyile kendi dndaki ilikilerin kontroln Batya vermesidir.

Auguste Comteun nc ana konusu, Systme de Politique Positivein konusudur. Eer insan doas temelde ayn ise, eer toplumsal dzen temelde ayn ise, son zmlemede eitlilik nasl salanr? Baka deyile, Auguste Comteun insani birlik aray, dn yaamnn temel anna uygun olarak biim alr: Batda gelimekte olan toplum rnektir; insanln btn nce batnn yolunu izleyecektir. nsanlk tarihi, pozitif dncenin evrimi olarak dncenin tarihidir ya da insanln btn tarafndan pozitivizmin yeni renilmesidir.

Edith Hamilton, The Greek Way to Western Civilization: Literature, Science, Philosophy, Art, 10.bs, New York, W.W. Norton & Co., 1958, s. 7-17. 17 Recep Ertrk, Trk Sosyolojisinde ve Cumhuriyet Dneminde Ky Tartmalar, Ankara, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, No: 3406, 1997, s. 10. 18 Korkut Tuna, "Sosyolojik Bilginin mkan ve Glkleri zerine", nsan Problemi Asndan Felsefe ve Sosyal limler Sempozyumu, 5-7 Ekim 1983, Erzurum. 19 Korkut Tuna, Batl Bilginin Eletirisi zerine, s. 115

16

40

nsanlk tarihi, insan doasnn gelimesi ve serpilmesidir.20

Determinist paradigmann hilik, boluk, dzensizlik, karmaklk iermedii grlmektedir. Sosyoloji de dahil olmak zere uyguland tm bilim dallarnda mutlak kontrol, mutlak mdahale edebilme imknlar salad ifade edilmektedir. Determinizmin bu erevede aklc, deneye dayal ve bundan dolay nesnel sonular veren bir paradigma olduu savunulmaktadr. Bunun gerekten byle olup olmadnn ise o dnemde tartlmaya almaya bile gerek grlmedii gzlenmektedir.
Modern fizik deneysel fizik deildir. nk deneysel aralar tabiat sorgulamakta kullanr. Oysa doru olan tersidir. nk fizik, zaten salt bir teori olarak tabiatn kendini kestirilebilir kuvvetler cinsinden gstermesini ister, deneylerini yalnzca tabiatn, bilimin nceden tanmlad emaya uyup uymadn ve nasl uyduunu sormak zere dzenler.21

Batnn sadece bilimde deil, girdii btn ilikilerde kendini geree uydurmak yerine, gerei kendine uydurmak abas iine girmek istedii sylenmektedir. Pekiyi evdeki hesap arya uyacak mdr? Kaosun asla istenmedii bir dnyada kaos, nasl olup da bir teori olarak yeninden sahne alacaktr? Bu nasl bir farkllamann sonucudur?

Sahile yakn bir yerde yaayan ve sahilde bulduklarn toplayan her hangi bir kimsenin de itiraf edecei gibi, dnyann sahillerinde kefedilmeye bekleyen ar miktarda malzeme yatmaktadr. Gerektende okyanus gezisine km herhangi biri, (ve sularn ekilmi olduu bir dnemde sahilde yrm olan bir kimse) benzeri bir duygu paylaacaktr. Esiz kayalar ve fosillerden, balk alarna, ykanm deniz yaratklarna kadar her zaman en ilgisiz avarenin bile dikkatini eken bir ey vardr burada. Sahilde gezen bu kiinin gznn ucuna u parlayan akl ta - sahildeki ok daha sradan moloz yn arasnda bir iaret gibi duran o taa- taklr. te bu durumda sahilde gezen bu kii o parlak ta alr ve cebine atar. O gnlk plk tecrbesinin bir hatras olarak (kendisi iin en iyi olan o ta) saklar. Yeni hatras ile gurur duyan bu kii eve dner ve ta grebilecek bir ekilde bir yere yerletirir. Bununla birlikte iyi bir gece uykusundan sonra ertesi sabah hayran olduu taa bakan bu kii farkl bir tala karlar. Bir eyler deimitir: rafta duran ta, her ne kadar tpk ayn malzemeden

Raymond Aron, Sosyolojik Dncenin Evreleri, ev.: Korkmaz Alemdar, 4. bs., Ankara, Bilgi Yaynevi, 2000, s. 71. Alntdaki vurgu bana aittir. 21 Ilya Prigogine ve Isabelle Stengers, Kaostan Dzene: nsann Tabiatla Yeni Diyalou, s. 65.

20

41

yaplm olsa da (tm atomlar yerindedir) o ta, sahilde bulunmu olandan ta deildir. Rafn oluturduu bu yeni ortamda ta cazibesini kaybetmitir. ...Ta senaryosu, kaos teorisi olarak bilinen bilim ve felsefenin yeni bir dalnn en nemli prensiplerinden birini resmetmektedir. Doadaki birok fenomen allrken ince detaylar ihmal edilmektedir, fakat bu detaylar daha byk resimde ne kadar nemli olduu ispatlanmtr.22

Yukarda vurguland zere aslnda Kaos Teorisi, tan doal ortamdan koparlmasn ele alan bir bilimdir. Bat kaostan dzen yaratmak bir baka deyile kaosun kendisine salad imknlar zerinden sosyal olaylara mdahale etmek istemektedir. Bat, dnya egemenliini ele geirmekten ald gle, tan yerini kendi istedii biimde deitirmeye, tekiletirdiini kendi istedii gibi ekillendirmeye almaktadr. Batnn bu abasndan istedii verimi alamad bilinmektedir. Bunun yan sra Batnn kendi iinde de bir paylam kavgas yaad grlmektedir. Batda smrgeleri olan ve pastadan daha byk pay alan devletler ile bu pastann imknlarndan mahrum kalanlar arasnda dnyann grd iki byk kanl savaa neden olacak bir anlamazlk bulunmaktadr. te yandan Bat smrsne kar bamszlk sava veren ya da Bat iindeki blnmeleri doru okuyan Bat d toplumlarn izledii politikalar, Baty, eski egemenlik ilikilerini srdrebilmek iin, yeni almlar yapmaya zorlamaktadr. Ksacas Bat, yeni koullarla kar karya kalmtr. Bu nedenle Bat, tan doal ortamndan alnarak rafa konulmasnn

bilimini yapmaya ihtiya duyulduu tespit edilebilir. Sadece kaos teorisinin deil, fakat sonular itibaryla benzerlikler arz eden baka bulgular da gren Batnn, bunlardan istifade ederek yeni almlar yapmakta nemli glklerle karlamad bilinmektedir.

Mesel, antropolojinin en nemli simalarndan birisi olan Fransz bilim insan Claude - Levi Strauss, 1930'larda Amazonlara yapt ilk geziyi anlatrken, gzlemledii kabilelerin dardan bir kargaa gibi gelen yaam tarz ve kltrlerinin, derinlerde bir yerde bir dzene sahip olduunu kefettiini ileri srecektir. Bu konuyu Triste

Manus J. Donahue, Chaos Theory: The Mergence of Science and Philosophy, Educational Chaos Theory and Fractal Geometry Project, (evrimii) http://www.duke.edu/~mjd/chaos/Ch3.htm, 2 Ekim 2003.

22

42

Tropiques balkl eserinde ele alan Strauss,23 Bat tarafndan yzyllardr karmaa ve duraanlktan ibaret tarih d topluluklar olarak grlen tekinde bir dzen bulmay baard iddiasndadr. Dardan dayatlan dzen tutmaynca, yani ta rafa koyunca elde edilemeyen, ta ar olduu yerde biimlendirme abasna m dnmektedir?

Batnn, Dou ile girdii ilikilerde ve kendi i sorunlarn zmede istedii verimi alamad bilinmektedir. Bat kendi stnln, iinde bulunduu tm ilikilerden arndrarak, salt determinist bilimsel anlaynn bir rn olarak sunmak istedii grlmektedir. Bat bunda baarsz olmutur. Bat, baarsz olduu anda Kaos Teorisine sarlm deildir. Bilkis, Batnn yirminci yzyln ilk yarsna kadar yeni almlara kar rkek bir yaklam gsterdii ifade edilebilir. Bat, bu dnemden sonra yeni alm abalarna hz katt sylenmektedir.

Bu dnemde Batda iki konunun netletii bilinmektedir. Birincisi dnya egemenlii ilikilerinde bir deiimin meydana geldii ve Bat iinde farkl bir yeri olan ABDnin ne kmaya balad grlmektedir. Bat iindeki farkl yeri, ABDye, yeni almlar yapmas konusunda nemli avantajlar sunduu ileri srlmektedir. kincisi ise iki byk paylam sava sonrasnda Batda tablonun deimi olduu olgusudur. Bu dnemde Batda byk bir bunalmn ba gsterdii; insanlarn hayatlarnn alt st olduu ifade edilmektedir. Yirminci yzyln yukarda tanmladmz modern bilim anlay ile yazlan ilerlemeci evrimci kuramlarna kar Batda youn bir eletiri furyas balad grlmektedir.24 Batda zihinlerde yeni bir dnya tablosu ekillenmektedir. Bu tablo yeni bilgilere, farkl almlara imkn vermek iddiasndadr.

J. P. Crutchfield, What Lies Between Order and Chaos? Art and Complexity, ed. by. John Casti, Oxford, Oxford University Press, 2002. 24 Pitirim A. Sorokin, Bir Bunalm anda Toplum Felsefeleri, ev: Mete Tunay, 2. bs, stanbul, Gebe Yaynlar, 1997, s. 19.

23

43

2.2. Kaos Teorisi: Dzensizlikte Aranan Dzenin Teorisi

Kaos Teorisinin Bat dnce dnyasna getirdii farkllamalar ve ierdii zelliklerin bir sisteme oturtulmas, yukarda izdiimiz Bat tablosu ile dorudan ilikilidir. Kaos Teorisinin Batnn iinde bulunduu koullardan soyutlamak suretiyle kendi bana anlamamz, buradan elde edilen bulgular neticesinde sosyoloji biliminde meydana gelen deiimler zerinde sz sylememiz son derece g olacaktr. Kaos Teorisinin kullanlan birok tanm bulunmaktadr.25 Bu tanmlarda kaos genel olarak deterministik kaos olarak tanmlanr. Bununla birlikte konu hakknda yaplan almalar bir araya getirildiinde, kaosu aklamak iin kaosun birbirinden farkl zelliklerinden yararlanld edildii bilinmektedir. Bu sorun, matematikiler ve fizikiler bir yana, kaos konusunun sosyolojide ne ie yarayaca, nasl uygulanaca gibi sorular cevaplama abasndaki bilim insanlarnn eserlerinde daha da belirgin bir hale gelmektedir.26 Biz bu durumun Kaos Teorisinin aklamasnn kendi dndaki ilikilerde, Bat ilikilerinde aranmas anlamna geldiini dnyoruz. Eer Kaos Teorisi, kendi doal sreci iinde, bamsz artlar altnda kefedilen bir bilimsel zellikler sistematii olmu olsayd, zerinde bu denli ok speklasyon olmazd diye dnyoruz.

Balang Koullarna Hassas Ballk: Kaos Teorisinin tanmlanmasnda baat neme sahip zelliklerin banda teoriye ana temasn veren dorusal olmayan dinamik sistemler ve bunlardan kaynaklanan balang koullarna hassas ballk gibi sonular gelmektedir. Klasik fizik ve bundan doan dnya algsnn ise tamamen dorusal sistemler zerine kurulduunu vurgulamtk.

Dorusal olmayan dinamik sistemlerin (NDS) dinamiini anlamann en iyi yolu, byle sistemlerin davrann dorusal dinamik sistemlerle (LDS) karlatrmaktr. Dorusal sistemlerde ilgili deikenlerin
Liu, A Brief History of the Concept of Chaos. Bkz: Chaos, Complexity and Sociology: Myths, Models and Theories, ed.by. Raymond A. Eve, Sara Horsfall, Mary E. Lee, Sage Publications, Kaliforniya.
26 25

44

arasndaki iliki zaman iinde kararldr. Bu demektir ki; dorusal sistemlerin dinamii, tipik olarak przsz ve dzenli davranlar gsterecektir. Dorusal sistemler, parametrelerdeki deiimlere ya da d oklara, orantl ve tutarl bir biimde karlk verirler. Dier yandan NDS, deikenleri arasndaki dinamik iliki ile rneklendirilir. Bu ilikiler deitike sistemin zaman iindeki davran, przsz ve dzenliden, kararsz ve dzensize ve hatta Kiel tarafndan dikkat ekildii zere, rasgele gibi grnen kaotik hale geer...
...Bu nedenle dorusal fonksiyonla temellendirilmi geleneksel istatistik metotlar, sistemin doasnda bulunan birok ilgin davran tahrip edebilir.27

Dorusal olmama durumu bir sistemin kaosa girmesi konusunda gereklidir. Bununla birlikte yeterli bir neden deildir. Kaos hareketleri genel olarak dorusal olmayan sistemlerden geliyor olmakla birlikte, her dorusal olmama durumu kaosu iaret etmez.28

Dorusal olmayan sistemler hayatmzdan ok uzak deillerdir. Dorusal olmayan dinamik sistemler her gn grmekte olduumuz birok olayda vardr. Mesel damlayan musluk bu olaylardan birisidir.
En stte, su dzenli bir ekilde tekerlein kenarlarna asl kaplarn iine damlyordu. Her kap, muntazaman kk bir delikten damlatyordu. Eer suyun ak yavasa, en stteki kap hibir zaman srtnmenin stesinden gelmeye yetecek olan kadar bir hzla dolmaz, fakat suyun ak hzlanrda [kabn] arl tekerlei dndrmeye balar. [Tekerlein] dn devaml olabilir. Ya da eer suyun ak ok hzl olursa, ar kaplar aa yukar sallanr; bu durumda tekerlek yavalayabilir, durabilir ve nce bir tarafa sonra da dier tarafa dnerek rotasyonu terse evirebilir.29

Bu yaplarndan dolay dorusal olmayan dinamik sistemler, balang koullarna kar hassas bir bamllk gstermektedirler. Edward Lorenzin Kelebek Etkisi olarak tanmlad bu hassasiyet, dorusal olmayan dinamik sistemlerin gsterdii davranlar yakndan etkiler. Kelebek Etkisi, yle beklenmedik sonulara yol aacak bir olgudur ki; Ian Stweartn tarif ettii ekliyle; bugn, tek bir kelebein kanat
Choi Chang Hyeon, Explotary Simulation and Modelling of Complex Social Systems, Korean Public Administiration Review, C. XXXIV, 3, (http://www.kwandong.ac.kr/choich/ct4.doc), 15 Ekim 2003. 28 Liu, A Brief History of the Concept of Chaos. 29 Gleick, Chaos: Making a New Science, s. 29
27

45

rpmas atmosferde kk bir deiim retir. Zaman iinde atmosfer, olmas gerekenden sapar. Bu durumda bir ay iinde Endonezya kylarn harap etmi olacak olan bir kasrga meydana gelmez. Ya da belki de hi patlamayacak olan bir kasrga patlar.30

60l yllarda Lorenz tarafndan gndeme getirilen bu kavram, sadece meteoroloji bilimini deil, ok gemeden bir metafor olarak asker stratejilerden sosyal bilimlere kadar birok farkl alan da etkisi altna ald grlmektedir. Kelebek etkisi, Kaos Teorisini sosyolojiye uyarlamak isteyenlerin de en fazla zerinde durduklar konu olarak dikkat ekmektedir.

Kk etkiler ok farkl sonulara yola aabileceinden ("Bir nal uruna bir mh kaybedildi...krallk kaybedildi.") buna verilmi karlklardan birisi .... eer emre amade bir haldeyseler, her zaman [cepheye] ezici miktarda g konulandrmaktr...Emre amade kuvvetlerin saysn artrmak yerine bir alternatifte farkl trlerin saysn artrmak, onlarn deiimlere kar esnekliklerini adaptasyonlarn artrmaktr.31

Batnn Rnesans ile balayan yeninden dou abalar ve buna elik eden aklc bir dnya algs yaratmann meydana getirdii koullar, Batnn bunlar uzun bir sre grmezden gelmesine yol at eklinde yorumlanmaktadr. Bununla birlikte dorusal olmayan sistemler teden beri hayatmzda karlatmz olgulardr ve modern bilim anlay tarafndan ina edilen mekanik dnya grnn ilgisini ekmeksizin yz yllarca son derece basit mekanik sistemlerde bile karmza kmaktadr. Zamann Yn ve Gzlemcinin Konumu: Kaos Teorisinin bir dier nemli zellii zamann ynne yapt vurgudur. Newtoncu bilimsel yaklamlarda kolaylkla bir parametreye indirgenen ve kimi zaman gzlerden karlan zaman boyutu, Kaos Teorisi ile birlikte bir sisteme oturtulmak durumundadr. Kaos Teorisi, zamann tek ynllne, Parise giden bir kimsenin yeninden Londraya dnmesinin mmkn
30

Ian Stewart, Does God Play Dice? The Mathematics of Chaos, Cambridge, MA: Blackwell, 1989, s. 141-3 31 Alvin M. Saperstein, "Complexity, Chaos, and National Security Policy: Metaphors or Tools?, Complexity, Global Politics, and National Security, ed. David S. Alberts ve J. Thomas, Washington, Czerwinski National Defense University Washington, D.C., 1997, p. 55.

46

olduuna fakat 1998den 1988e geri dnn mmkn olmadna iaret edecektir.32 Bunun baka yansmalar da bulunmaktadr. Mesel A ahsnn deneyimleri ancak A ahsnn deneyimleridir ve tekrar edilemez.

Bat, endstri devrimi ile kendine evrensel olduunu ileri srd bir toplum modeli gelitirmek peindedir. Bu balamda kendi gelime izgisinin ayrcalkl olduu ileri srlmektedir. Batda gre bu gelime izgisinin tarihe katlma imkn bulunan btn tarih d toplumlar iin sorunlarn zmn beraberinde getiren evrensel bir izgi olduu ifade edilmektedir.33 Bat bu iddiasn modern bilim anlayndan treyen teorilerle desteklemek istemektedir. Modern bilim, ayr gzlemcilerin gznde hibir farkllk gstermeyen, deterministik, nesnel bir doa ve toplum tablosu izer. izilen bu tabloda zaman geri dnl olup, sadece doa bilimlerinde deil sosyal bilimlerde de deneyimin kendine zgln ortadan kaldracaktr.34 Bylece Batnn, kendi geliim izgisini dier toplumlara dayatmak konusunda kendini yetkili grd, kendi dndaki toplumlar, sz konusu toplumlarn iinde bulunduklar ilikilerden soyutlamak suretiyle egemenlik ilikilerinin Bat tarafndan denetlendii bir dnyaya adapte etmeye alt sylenmektedir.

Bu bak as Bat dndaki toplumlarn aydnlar tarafndan da, kendi kimliini korumak suretiyle Batclamak eklinde, benimsenmesine ramen35, Batnn arzulad tablonun yaratlmas mmkn olmad ifade edilmektedir. Gerekten de bu konuda rnek gsterilen Japonyann bile bunu ne lde baard bir soru konusudur.

"Bir Dou toplumunun kendi kimliini korumasna karn belli lde tam bir Batllama giriiminde baarya ulamasnn tarihte yalnzca Japonya rnei vardr...Japonya'nn bu konudaki baars, Bat yaylma sisteminin bir parasn oluturmas sebebiyledir. Japonya'nn btn br Dou lkelerine rnek olmak gibi bir grevi vardr. Japonya kendi doal koullar iinde deil, saksda yetitirilen bir
32

Frederick Turner, Foreword: Chaos and Social Science, Chaos, Complexity and Sociology: Myths, Models and Theoriesde, ed. Raymond A. Eve, Sara Horsfall, Mary E. Lee, Sage Publications, Kaliforniya, p. xix. 33 Baykan Sezer, Trk Sosyolojisinin Ana Sorunlar, stanbul, Smer Kitabevi Yaynlar 1979, s. 46. 34 Ilya Prigogine ve Isabelle Stengers, Kaostan Dzene: nsann Tabiatla Yeni Diyalou, s. 258-261. 35 Sezer, Trk Sosyolojisinin Ana Sorunlar, s. 46.

47

iek gibidir. Japonya'nn endstrilemesi ne Japon tarihine dayandrlabilir, ne de Japon halkna yaktrlmak istenen erdemler nedeniyledir. Dorudan doruya anglo sakson sermayesinin rndr. II. Dnya Sava'ndan sonra yklan Japon endstrisini canlandran savata kendisiyle arpm olan Amerikan sermayesidir. Gnmzde de Japon endstrisinin canll ancak ayn sermayenin destei ile salanmaktadr. Japonya'nn tm Dou lkelerine rnek olup Bat uygarlna uyum salamay ama edinmelerine yardmc olmann yannda Bat dnya egemenlii iinde nemli bir baka grevi daha bulunmaktadr. Geleneksel Dou'nun direncini krp Bat tketim alkanlklarnn Dou lkelerinde benimsetilmesinde arac olmaktr. Doulu halklarn kendilerine pek yabanc saymadklar Japonlarn dumping siyaseti sonunda Dou pazarlar Bat endstrisine almtr...Ksacas Batnn yeni ticaret yollar aray iinde karlat lkelerde eski toplumsal yaplarn bozumas sonucu bu lkelerin kendi yararlarna yeni bir gelime iine girmeleri sz konusu deildir. Bat'nn bu lkeler zerindeki etkisi ani ve iddetli olmutur."36

Modern bilimlerin izdii evrensel tabloda ayr gzlemcilerin konumunun gz ard edildiini, tecrbelerin zgnlnn grmezden gelindiini vurgulamtk. Yine gzlemcinin konumunun ve gzlem apnn da bununla ilikili olarak tenkite urad ve yeniden ele alnd grlmektedir.

Yaptmz gzlemin ap, deerlendireceimiz doal ya da toplumsal gerekliin, gereklik derecesini belirler. Mandelbrot, ok byk bir topun boyutlarnn [gzlem] apna bal olduunu iaret eder: eer bir kimse toptan uzak ise, top tek bir boyutu olan bir noktadr. Orta mesafelerde top boyutlu olur. Yakn mesafelerde ise bu top iki boyutlu bir izgi haline gelir. Eer bir kii molekler ya da atomik apta bir hareket gerekletirirse, bu seferde ok byk olan bu top, alr ve birbirleriyle etkileim halindeki enerji dalgalarna dnerek kaybolur.37

Bu durum sadece olgularn nesnel andan gzlenebilirliini deil, ayn zamanda llebilirliini de soru konusu yapmaktadr. nk [bu kural], tanma modelinin gzlem apna bal olduunu ileri srer.38 Dolaysyla gzlem ap, gzleyene gre gzlenen olgularn farkl grlmesine neden olur:

Kaos almalarnda, gzlem ap, ayn zamanda deiimi gzleme yeteneimizi de belirler. Kaos Teorisi yardmyla son zamanlarda Pekin zerindeki grlt hakknda yaplan bir Nova program, buna rnek olarak kullanlabilir. Eer birisi bu grlty yaklak bir saat kadar dinlerse,
Sezer, Bat Dnya Egemenlii ve Endstri Devrimi, s. 84-85. T. R. Young, Chaos and the Drama of Social Change: A Metaphysics For Post Modern Science, (evrimii) www.critcrim.org/readfeather/chaos/005drama.html, 12 Eyll 2003. 38 T.R. Young, Paradigm Theory: Foundations of Postmodern Science, (evrimii) www.critcrim.org/readfeather/chaos/004paradigm.html, 12 Eyll 2003.
37 36

48

kalplar fark edemez. Bununla birlikte eer bir kimse bu grlty birka gn dinlerse, gece gndz arasndaki grlt seviyeleri hakknda ayrm yapabilir. Eer bir kimse sz konusu grlty birka yl dinlerse, grltdeki mevsimsel ritimleri ayrt edebilir. Eer bir kii bunu bin yl dinlerse, nfus dinamiklerine, toplumsal rgtlenme kurallarna, ekolojik dnmlere ve teknolojik gelimeye cevap veren grlt devirlerini bulabilir.39

ngrlemezlik: Kaos Teorisinin zerine kurulduu en nemli bulgulardan birisi de ngrlebilirliin snrl olduu konusudur. ngrlebilirliin snrlar, yukarda ele aldmz balang koullarna hassasiyet konusu ile dorudan ilikilidir. Bu balamda Kaos Teorisi, sistemler zerinde ksa vadeli tahminler yrtmektedir.

Kaotik sistemlerin zelliklerinden birisi balang koullarna kar ar hassasiyet gstermeleridir. Bir sistem balang koullarna ar hassasiyet gstermeye baladnda, elimizde sistemin kesin bir modeli olmu olsa bile, onun gelecekteki davrann ngremeyiz. Balang koullar karsnda en ufak bir hata bile ksa srede byyecek ve herhangi bir ngry geersiz klacaktr. Balang konusunda yaplan hatalarn hzla byme ihtimli, ssel byme gsteren (dorusal sistemlerde buna dahildir) tm snrlandrlmam sistemlerde grlmektedir. Daha az bilinen bir gerekse balang koullarna bylesi bir hassasiyetin birok dorusal olmayan, snrlandrlm sistemde olduudur.40

Bununla birlikte dnya tarihi iin ok ksa saylabilecek bir sre nce mekanik yntemlerle en u noktada gelecei grmek iin aba sarf eden, bunun iin kesin bir model yapma ura iinde olan Bat, eldeki kesin bir modele ramen bir sistemin geleceinin ngrlemeyeceinden bahsetmektedir. Batnn bu sonuca varmas bir rastlant mdr?

Bat on dokuzuncu yzylda elde ettii stnlkle ilikilerini kendi belirledii bir dnya kurmak amacndadr. Bu nedenle belirsizlie ve kaosa ihtiya duymad bilinmektedir. Modern bilimlerin bu arzulanan dnyann teorisini kurmaya altklar; gerektiinde gerekler zerinde oynamak suretiyle arzulanan gerekmi gibi gstermekten ekinmedikleri tespit edilmitir. Batda bu konuda elde edilen baarlar
Young, Chaos and the Drama of Social Change. Haim Bau ve Yochanan Shachmurove, "Process Unpredictability in Deterministic Systems", Indeterminacy, The Mapped, the Navigable and the Unchartedda, ed., Jose V. Ciprut, Cambridge, MA: MIT Press, 2005, p. 4.
40 39

49

ile birlikte byk bir zgven olutuu grlmektedir. Bu dnemde Bat gelecee umutla bakmaktadr. Modern bilim anlay, Batnn gelecekte ne ile karlaacan nceden haber veren bir khin gibidir. Saint Simon, Auguste Comte, Karl Marx, Emile Durkheim, Max Weber gibi sosyolojinin byk simalar Batnn geleceinden umutludur.41 Ne var ki; gelien olaylar, bunun tam aksine Batnn ykmn eiinden dndrecek sonular dourdu gzlenmektedir.

ngrlemeyen olaylarla karlaan Bat, kendi bana at ykmnn yan sra baka bir tehdit ile de kar karyadr: ddialarnn geersizliinin, Batnn ve bilimsel anlaynn hem kendi iinde hem de kendi dnda sorgulanmasn beraberinde getirdii grlmektedir. Bu, Batnn dnya egemenliini Sovyetler Birlii nderliindeki baka bir bloa kaptrmas ile sonulanabilecek kadar byk bir tehlikedir. Bununla birlikte bu dnemde Bat egemenliini daha farkl ilikiler iinde ortaya km olan ABDnin stlendii dikkat ekmektedir. Bunun bir rastlant olup olmad bir soru konusudur.

Gelien olaylar neticesinde Batda ngrlebilirliin sorgulandn dile getirmeye altk. Batda ngrlemezlik konusunda yzyln bana dayanan almalar olduu bilinmektedir. Ancak bu almalar beklenen ilgiyi grmeyecek ve arive kaldrlacaktr. Bununla birlikte Batl bilginin gvenirlii sorgulanmaktadr. te bu dnemde sadece Kaos Teorisinin nc almalarnda deil fakat genelde doa bilimleri alannda ngrlemezlik konusunda bulgularn gndeme tand

grlmektedir. Batnn zaten daha nceden elinde olan bilgileri bu dnemde ortaya karmas tesadf ile aklanabilir mi?

Kendi Dzenini Bulan Sistemler (Self Organization): On dokuzuncu yzylda Bat, teknik stnlne dayanarak, Osmanl mparatorluu ve ran ahl dnda btn geleneksel Douyu smrgeletirecek, smrgelerinde uygulad politikalar sonucu bu toplumlarda nemli bir tahribata yol at bilinmektedir. Toplumlar kendi i ve toplumlararas ilikilerinden soyutlayarak deerlendiren Bat, uygulad bu
41

Sezer, Sosyolojinin Ana Balklar, s. 32-51.

50

politikalarla smrge toplumlarn bir daha toparlanamayacak ekilde kendine baml hale getirdii izlenimini tamaktadr. Ne var ki; farkl corafyalarda, farkl ekillerde toplumlar yeninden kendi dzenlerini bulmak konusunda bir aba iine girerek; bir ekilde bamszlklarn elde ettikleri grlmektedir. Bu abalarn mahiyeti ya da deeri tartmaya aktr. Bununla birlikte bizim konumuz dnda olduu iin burada ele alamayacaz.

Toplumlarn kendini yeniden ina etmesi ve bunun nasl gerekletii Bat iin soru ve sorun konusudur. Bat, bunu anlamlandrmak istemektedir. Grnte bamszlk ve demokrasi havarisi olan Batnn yeniden bu kaynaklara dorudan hkmetmek istedii ortadadr. Kaos Teorisi, bu yeninden ina olgusunu aklamak konusunda bir yaklam gelitirecektir.

Geleneksel modern, byk deiim teorilerinde d koullar para davranna parametre salamtrlar. Bylesi mekanistik modeller, deiimi bir dizi zel koul altnda bulunan deimez parametrelere sahip paralar arasnda meydana geldii eklinde tanmlamtrlar. Bu modern modellerin elemanlar sabit zelliklere sahip soyut birimler olmutur: zellikler ve parametreler her zaman sabittirler; zellikler her zaman parametrelerden bamszdrlar. Bununla birlikte modern olmayan karmak kendi kendine organizasyonda (self organization) parametreler, dardan deil modelin iindeki dier paralar tarafndan belirlenirler. Bylesi modeller paralarda kmlatif deiimi ve onlarn zaman ile ilikilerini tanmlarlar, modellerin zellikleri her zaman parametrelerden bamsz deildir ve para ilikilerinin bizatih kendisi srekli deiime maruz kalmaktadr.42

Yine bu balamda Kaos Teorisi, dengeden uzak artlarda yaayan toplumlarn bir ekilde yeninden organize olabileceini ortaya koyma abas iindedir.

Konveksiyon, sistem termodinamik denge halinden dengenden uzak olarak tanmlanan denge d bir blgeye srklendiinde meydana gelen bir kendi kendine organizasyon rneidir. Sosyal sistemlerinde iinde bulunduu birok sistem, dengeden uzak artlara edeer artlarda kendi kendine organize olan ayrk davran kalplar gelitirmektedir. Yerine gre bunlarn birou dalc yaplar olarak anlalabilir.... [Sosyal]

Mary. E. Lee, From Enlightenment to Chaos: Toward Nonmodern Social Theory, Chaos, Complexity and Sociology: Myths, Models and Theoriesde, p. 21.

42

51

etkileiminde, her ne kadar konveksiyondan daha karmak olsa da, bylesi dalc bir metabolizmas bulunmaktadr.43

Kaos Teorisi, bir toplumun kendi kendine organizasyonun hangi artlar altnda olacan aklamak; fakat bu yeninden organize olmann yn konusunu bir soru konusu olarak brakmak eilimindedir.

2.3. Batnn Kaosa Olan htiyac

Kaos kavramnn tarih iinde geirdii evreleri incelerken, kaosun Bat iin nasl ilevleri olduunu aklamtk. Bu ilevlerinin Bat karlar ve Batda meydana gelmi baz olaylarn aklanmasnda ne kadar hayat olduunu da ele almtk.44 Konunun srekliliini ve Bat ilikileri iinde nereye oturduunun tartlmas asndan, ada Batda kaosun hl ayn zellie sahip olup olmadn incelemek faydal olacaktr. Yirminci yzyla geldiimiz Bat, tm determinizm deneyimine ramen, bu dnce tarznda ne gibi deiikliklere gitmitir?

almamz boyunca yaptmz incelemelerde Batnn Antikadan bu yana kaosu kendini yeninden retmek abalar iin bir alm noktas olarak kulland dikkat ekmektedir. Bunun yan sra Batda Rnesans ile birlikte yeni almlar yapmtr. Bu dnemde eski iktidar ilikileri ile hesaplamak ve dzeni, Ortaa geleneklerinden kurtarmak suretiyle yeni koullara uydurmak gereklilii ortaya kmtr. Bu dnemde daha geni kitlelerin de bu abalarn iine girmesinin istendii dikkat ekmektedir. Matbaann reform hareketleri srasnda Batda yaylmasyla birlikte, bu dnemde ve giderek artan bir ekilde gelecekte de, bilgi halkn rahatlkla ulaabilecei bir meta haline gelmi olduu bilinmektedir. Bu durumun kaosa etkisi ne olacaktr?

Thomas S. Smith, Nonlinear Dynamics and the Micro Macro Bridge, Chaos, Complexity and Sociology: Myths, Models and Theoriesde, ed. Raymond A. Eve, Sara Horsfall, Mary E. Lee, Sage Publications, Kaliforniya, p. 61. 44 Gerek Antika mitolojisinde gerekse de Ortaada kaosun yaratc bir ilev grmesi, kaosun Bat asndan ne kadar hayat ilevleri olduunu ve bu dnemlerde ona duyulan ihtiyacn boyutlarn ortaya koymaktadr.

43

52

"Derrida yanl metafizik inanlar zerine bina edilmi kii fikrinin yap bozumunu yapar ve yle grnyor ki; Derrida, kaosun evlerimizin iinde olduuna bizleri inandrr." 45

Bylece nceki dnemlerde sadece Batda kurucu aktrlerin birinci dereceden ilgi alanna giren kaos kavram, yeninden ortaya kt dnemlerde daha geni bir kitleyi ilgilendirir hale gelmitir. Kaos neden bu kadar yaygnlamtr? Kaosun bu denli geni bir kitleyi ilgilendirmesi hangi koullar erevesinde aklanabilir?

Kaosun Batnn devamnda ncelikli unsurlardan biris olduunu ifade etmitik. Pekiyi ada Batda durum nasldr? Bat evlerin iini bile igal eden kaos hakknda ne dnmektedir? Bu konuda Crutchfielde kulak vermek yerinde olacaktr:

"...Bununla birlikte tamamen dzenli bir evren lm olacaktr. Kaos yaam iin gereklidir. Bir rnek olarak davransal deiim bir organizmann hayatn srdrebilmesi iin temeldir. Hibir organizma evreyi btnl iinde modelleyemez. sonlu kaynaklara sahip olan her hangi bir sistem iin yaklaklk zorunlu hale gelir. Anladmz ekliyle kaos; dinamik bir mekanizmadr. Bu mekanizma doa tarafndan gelitirilmi doal olmayan ve faydal rasgeleliklerdir."46

Yine Jozef Ivanda Anti Chaos Philosophyde nl fiziki Stephen Hawkingden kaosun gereklilii hakkndaki u gr iktibas etmitir:
Yldzlar ve onlar kuatan evren evriminin sonunda olduu zaman, termodinamiin ikinci kanunu ruhunu deitirecek ve entropi (dzensizlik) azalacaktr. Partikllerin dzenli bir sistemde doru yerleri bulmas ve evrenin mutlak bir dzene ulamas ok olasdr. Bu, onun lm olacaktr47

Tarih, toplumlararas ilikiler ve toplumsal ilikiler erevesinde gelimektedir. Bu gelime Bat zelinde incelendii zaman birbirine zt karakterli iki fenomen ortaya koymak mmkndr. Bat, bir yandan sk bir ekilde denetleyecei bir dzen aramaktadr. Bat, her anna hkmedecei determinist bir dzeni Antik Yunandan beri aramaktadr. zellikle dnya egemenliini elinde bulunduu dnemlerde
45 46

Crutchfield, What Lies Between Order and Chaos?, s. 3. a.e., s. 12. 47 Jozef Ivan, Anti Chaos Philosophy, (evrimii) http://www.pentacom.sk/~pivan/Jozef/filozofia/philosophy.htm, 23 ubat 2004.

53

Batnn, determinist paradigmalarn aratrlmasna byk zen gsterdii ve olacak her eyin bilen ve hkmeden bir byc kahin portresi izmek konusunda srarl bir aba iine girdii bilinmektedir.

Dier taraftan ise Bat, hibir zaman dzensizliin zerine tam olarak gitmemitir. Bilindii gibi Batnn kaos ile olan ilikisi de Antik Yunana dayanmaktadr. Batl mitolojilerde kaosun karsna zaman zaman tanrlar bile km, ama tam sava baltalarn bileyip son darbeyi vuracakken, skandinav - Cermen mitolojisinin de bizi aydnlatt biimde, tanrlardan birisi, son anda bu frsat bilerek tepmitir. Yine Ortaada kaos, ancak Tanr tarafndan ve yeri geldiinde kendisine son verilecek bir kavramdr.

Batdaki bu farkl tepkilerin temelinde nasl bir alg yatmaktadr? Bir yandan kaosu kontrol etmeye, gl olduu dnemlerde ondan elden geldiince uzak durmaya alan Bat, neden kaos ile gerek bir hesaplamann iine girememektedir?

Bat, Dou toplumlarndan farkl olarak tarihi boyunca kendi kendine yeten bir medeniyet kuramamtr. lk defa Endstri Devrimi olarak tanmlanan olgunun ardndan Bat, kendini nfusunun ihtiyalarn karlayacak denli yksek miktarlarda retim yapmtr. Bununla birlikte modern kapitalist paradigmann snrlad bir erevede yaplan bu retimin amacnn sadece kendi toplumlarnn ihtiyalarn karlamak olmad ileri srlmektedir. Batl kapitalistler, ksa zamanda Bat pazarlarnn ihtiyalarn karlam ve dnya pazarlarna almtr. Bat, Dou lkelerine yapt d satmdan cidd gelirler elde etmektedir. Bu gelir kaynann kesilmesi Batda ok ciddi skntlara yol amas beklenmektedir. Devamn getirmek iin kendi dndaki ilikilere bal olunca Bat, Antikadan bu yana kendisine bir alm getirmi olan kaos ile hesaplamakta sknt ekmek durumundadr. Gnmzde Batnn yeni pazarlar bulmak konusunda ektii skntlar, Batl kapitalist ekonomilerin iinde bulunduu skntlarla birlikte deerlendirildiinde, akl ann ardndan, her kesimin kresellemeden bahsettii, kresellemenin birok dengenin yeninden ayarlanmas sonucunu dourduu bir dnemde, Batda hl

54

kulaklar nlatan bir kaos vurgusu olmasnn nasl aklanabilecei, konumuz ile olan ilikisi merak konusudur.

Kreselleme olgusunun Kaos Teorisinin sosyal bilimlere, sosyolojiye uygulama abalar ilke paralel bir dnemde gndeme gelmesi bir rastlant sonucu mudur? Kresellemenin yol at sosyal skntlara Kaos Teorisini sosyoloji bilimine uygulamak suretiyle zm retmek mmkn olabilir mi? Bu balamda Batda kaosa olan ihtiya ile gnmzn belirleyici olgularndan kresellemeyi kendi ilikileri iinde yeninden ele almann, konunun anlamasnda faydal almlar yapmamza yardm edecei inancndayz.

Bilindii zere 1989 ylnda sosyalist bloun dalmas ile iki kutuplu dnyann sonuna gelindii ve tek kutuplu bir dnya dzenine gei srecinin balad, dnyann bir kye dnd ve kreselletii ileri srlmektedir.48 Kaos Teorisinin sosyolojiye uygulanmas konusunda olduu olgu hakknda birok tanm

Kresellemenin ekonomiden sosyal hayat bir ok etkisi olduu konusunda hem fikir olunmaktadr.
Kreselleme, son yllarda zerinde en ok tartlan, ok farkl anlam ve deerler yklenen, ok farkl tanmlamalara ve nitelemelere konu olan kavramlarn banda yer almaktadr. Ksaca, dnyann tek bir mekan olarak alglanabilecek lde skp klmesi anlamna gelen bir sreci tanmlayan kreselleme, ekonomik, siyasal, sosyal ve kltrel deerlerin ve bu deerler erevesinde olumu birikimlerin ulusal snrlar dna taarak dnya geneline yaylmas olarak deerlendirilmektedir. Tanmlarn birounda ekonomik boyut ne karlmakta ve kreselleme, ekonomik faaliyetlerin dnya apnda birbirine balanmas, baml hale gelmesi olarak alglanmaktadr. Buna gre kreselleme, sermaye, ynetim, istihdam, bilgi, doal kaynaklar ve organizasyonun uluslararaslat ve tam anlamyla karlkl bamllat bir ekonomik ve siyasal yaplanmadr. Bu yeni yaplanma iinde ekonomik rekabetin zemini milli ekonomiler olmaktan karak dnya gezegeninin (globus) tamam haline gelmektedir.49

Banu Ukan, Kreselleme ve Uluslalararas alma rgt (ILO), imento veren Dergisi, ed. Burak ubuku, Ankara, C. 16, No: 6, Kasm 2002, s. 7. 49 H.mer Kse, Kreselleme Srecinde Devletin Yapsal ve levsel Dnm, Saytay Dergisi, ed. H. mer Kse, Ankara, No: 49, Nisan Haziran 2003, s. 4.
48

55

Kreselleme olgusu zerine yaplan tanmlar, dnyada meydana gelen ekonominden sosyal hayata, bilgiden doal kaynaklarn organizasyonuna kadar her trl olayn evrensel bir zeminde tanmlanabileceine iaret etmektedir.
Kresellemeyi snrlandrlm mekanlarn fiktif halde olmas, hibir lkenin, grubun kendisini dierlerinden tecrit edememesi hali olarak alglayan yaklamlarda da, son yllarda ulam, iletiim ve teknolojideki deimelerin her alanda salad yaknlamann younlamas ne karlmaktadr. Kreselleme kavram bazen dnya toplumlarnn birbirine benzeme srelerini, buna bal olarak tek bir global kltrn ortaya kmasn; bazen de topluluklarn ve kimliklerin kendi farkllklarn ifade etme ve tanmlama srecinde kullanlabilmektedir... Aslnda bu iki nitelik de, globalleen kltrel yaplar ile farkllklar, yerellii ve tikellii yaama geiren kltrel pratiklerin ezamanll, beraberlii ve birbirlerini tamamlaycl, kreselleme srecinin tam da kendisidir.50

Dier yandan ise kresellemenin evrensel bir zeminde tanmlad olaylarn birbirine sk bir ba ile bal olduu, bir baka deyile, mesel dnyann bir baka yerinde meydana gelen sosyal bir olayn dnyann uzak bir kesindeki baka bir olay tetikleyebilecei, dnya zerinde meydana gelen olaylarn birbirinden sk bir ekilde etkilendii anlalmaktadr. Bu etkilenmenin hangi zeminde olduu ise soru konusudur.
Kreselleme, kresel mali sistem ile uluslararas irketlerin faaliyetleri, kresel iletiim ile medya alarnn varl, kresel retim ile yaygn bilgi ak (kresel nfus hareketleri ve g gibi faktrlerle birlikte), ok kltrl deerlerin Bat kltr ya da daha baka bir ifadeyle bir ulus-devlet olarak tanmlanan yerel toplumlar kuatan kresel toplum iinde erimesi gibi balantlara da atfta bulunmaktadr.51

Buraya kadar yaplan tanmlardan karlabilecek olan sonu, kresellemenin dnya zerinde meydana gelen olaylar Bat kltrel deerleri ile sk bir ekilde ilikili, birbirine sk balarla bal, evrensel bir zeminde aklamaya ynelik bir olgu

olduudur. Byle bir olgunun dzensizlikte dzeni arayan, bir baka deyile dzensizlikten dzen retmek amacndaki Kaos Teorisi ile ilikisi nasl aklanabilir?

50 51

a.e., s. 4-5. a.e.., s. 5.

56

Buna karn yeni bir dnya dzeninin deil, fakat yeni dnya dzensizliinin, hatta st ste geen ve rekabet halindeki otoritelerin, oklu ballklarn ve kimliklerin, prizmatik uzay ve inan nosyonlarnn oluturduu 'yeni bir ortaa' iaretisi olarak grlebileceini ileri sren yaklamlar da sz konusudur.52

Kreselleme olgusunun youn olarak kullanld bu dnem ayn zamanda Ortaa ile benzetirilmektedir. Bilindii zere Ortaada Bat, devamn salamak amacyla Kilisenin birletiricilii ve bilinlendiricilii, senyrlerin asker korumas altnda feodal bir dzen benimsemitir. Batnn feodalizm ile ayakta kald, kmekten kurtulduu sylenmektedir. Baty kmekten kurtaran abalar arasnda Baty bilinlenme grevini stlenen Kilisenin kaostan dzen retmek abalarnn olduu da gzlenmitir. Yine kreselleme olgusu ile Batnn i krizlerini ve amazlarn geciktiren, en azndan ilerideki bir zamana erteleyen, kriz ve amazlarn ihra eden ve bunu da zm olarak sunabilen ...[bir] sistem53 kurma abas iinde olduu belirtilmektedir.

Farkl bir yaklama gre ise kreselleme, souk sava dneminden sonra Batnn zaferini yeni bir almla dnya geneline yaymas olarak nitelendirilmektedir. Bu balamda yaanan sre, dalma, smrgeleme ve demokratikleme srecinde daha geriye savrulma anlamna gelmektedir. Bu srete uluslararas sermayenin egemenlii kaytsz artsz hale gelmekte ve dnya leinde tekellemektedir. Bu yaklam savunanlara gre kreselleme, vahi kapitalizmin makyajlanm ekli ya da emperyalizmin yeni yz olarak karmza kmaktadr. Hatta kreselleme, bu yzyln banda terminolojiye girmi olan emperyalizmin kendisidir. Emperyalizm denen olguya saygnlk kazandrma, emperyalizm karsnda aresizlik yaratma abasdr.

Sonu olarak Bat, kreselleme ile i krizlerini ve amazlarn zme kavuturma istei iindedir. Kreselleme ile birlikte dnyada meydana gelen olaylar, evrensel, birbiriyle sk ilikili ve Batl bir kltrel zeminde tanmlanmaktadr. Bununla birlikte kreselleen dnyaya bir dzen deil dzensizlik hakimdir. Bu balamda Batnn gncel durumu ile Ortaa arasnda ilikilendirmelerden de kanlmamaktadr.
a.e., s. 5. Alntdaki ilk vurgu bana ikincisi ise yazara aittir. Korkut Tuna, "Bat Yaylmacl , Kreselleme ve Son Lokmalar: Mill Ahlk Meselesi", Yeniden Sosyoloji'de, stanbul, Karakutu Yaynlar, 2002, s. 215.
53 52

57

Kaos Teorisi dzensizlikten dzen retmek abas iinde olan bilimsel bir teoridir. ok boyutlu dinamik fonksiyonlarda determinist kaosu aramaktadr. Sz konusu fonksiyonlarn Kaos Teorisinin veri ve bulgular erevesinde incelenmesi sonucu, hava tahmin raporlarnda olduu gibi, ksa vaadeli ngrlerde bulunmann, ok boyutlu olaylara mdahalenin mmkn olaca ifade edilmektedir.

Kreselleme ise Batnn i sorun ve amazlarn ihra etmek suretiyle zmekte olduu bilinmektedir. Bununla birlikte zmn kalc ya da en azndan daha uzun sre geerli olmas iin mdahale edilmesi gerekmektedir. Yukarda anlatlan boyutlaryla Kaos Teorisi bu mdahalelere imkn tanmaktadr. Bu durum kaosa bu dnemde neden ihtiya duyulduu konusundaki tartmalara aklk getirmektedir.

58

3. Kaos Teorisi ve Sosyoloji

Bir nceki blmde Kaos Teorisinin tarihesini, sosyoloji bilimine uygulanrken faydalanlan temel zelliklerini ve Batnn kreselleen dnyada kendi zmlerini srdrebilmek iin kaosa hangi artlar altnda ihtiya duyduunu tartmtk.

Bat, Kaos Teorisi ile yeni bir bak as elde ettiini savunmaktadr. Doa bilimlerinde ortaya kan bu bulgular, eitli simlasyonlar ve metaforlar ile sosyal bilimlere aktarlmaya allmaktadr. Bu bilimlerden bir tanesi de konumuz olan sosyolojidir. Bu blmde ise Kaos Teorisinin yukarda da ele aldmz zelliklerinin sosyolojiye nasl aktarlaca, daha dorusu bir ekilde yaplan aktarmalarn sorun zmne ne ekilde katkda bulunaca ve hangi ilikiler erevesinde kimin lehine katkda bulunacan tartma gayreti iinde olacaz. .

Batnn modern bilimler araclyla kendini merkeze alan bir dnya algs kurmu olduu sylenmektedir. Kendini merkeze alan Batnn, olaylarn aklanmas konusunda elde ettii bu stnlkle, kendi dndaki uygarlklar denetim altna alma, onlara mdahale etme ve ynlendirme hakkna sahip olduu

vurgulanmaktadr.

Dorusu modern bilim, en gl mitlerin bazlarn yeniden biimlendiren ara olmutur. Bunlar rklk, Avrupal olmayan insanlarn Avrupa kkenlilerden daha aa olmalar, nc Dnyann sorunlar, bilgi ve deerler arasndaki kapanmaz mesafe ve belli geleceklerin kanlmazl gibi mitlerdir. Bilim, tekinin yani Batl olmayann, Bat medeniyeti ve Batl dnya grnn globalletirilmesini salayan birincil mekanizma tarafndan boyun edirilmesinde kullanlan baat aratr. Avrupa merkezciliin mkemmel kalesidir.1

On dokuzuncu yzyl sonras bilimde yaanan bu gelimelerin, kinci Dnya Sava ertesinde Batda dengelerin deimesi ve dnya egemenliinin Amerikaya kaymas ile boyut deitirdii, bundan dolay da, konumuz olan sosyoloji de dahil olmak zere bilimlerin merkezinin Amerikaya kayd ifade edilmektedir. Bu
1

Ziyaddin Sedar, Postmodernizm ve teki: Bat Kltrnn Yeni Emperyalizmi, ev. Gke Kamaz, stanbul, Sylem, 2001, s. 256.

59

balamda modern bilimlerin sz konusu ettiimiz ilevlerinin, mevcut koullarn gerektirdii ekilde yeniden ele alnd ve alt yapsn Kaos Teorisi gibi iinde yaadmz dnemlerde ortaya konulan doa bilimlerindeki veri ve bulgularla hazrlanan daha esnek ve her kabn eklini alan bir karaktere brndrlmek istendii gzlenmektedir.

Kaos Teorisinin savunucular, kaosun varlnn farkna bu kadar ge varlmasn, olay tm ilikilerinden soyutlamak suretiyle, sadece bilgisayarn bulunmasnn yakn zamana rastlanmasyla aklama abas iindedirler. Onlara gre karmak matematiksel modellemelerin simlasyonlarnn yaplmas iin gerekli olan bilgisayarn ortaya knn ardndan Kaos Teorisi gndeme gelebilecektir.2 Kaos Teorisinin isim babas olan ve bu unvan yirminci yzyln hemen bandaki almalaryla hak eden Henri Poincar, bir bilgisayarn tuuna bile dokunamadan lmtr. Bununla birlikte teorinin poplerlik kazanmas 1970li yllarda Amerikada yaplan almalarnn sonucu olduu, teorinin, sosyolojinin de iinde bulunduu dier sosyal bilim dallarna uyarlama abalarnn ise yine ileriki tarihlerde youn olarak bu lkede hayata geirilmeye alld bilinmektedir. Bu durum konuyla ilgili dier ilikileri gzden saklayp, sadece bilgisayar ile Kaos Teorisinin ortaya k arasnda kurulan abartl ilikinin ne karlmasn soru konusu haline getirmektedir. Bu durum teorinin gndeme gelmesinde belli ilikilerin gzlerden uzak tutulmak istendii izlenimi yaratmaktadr.

Dnya egemenliinin el deitirmesi ve Amerikaya gemesi ile Kaos Teorisinin ortaya k, bu teorinin barndrd veri ve bulgularn sosyolojiye uygulanmas arasnda nasl bir balant kurulabilir? Kaos Teorisinin temelleri yirminci yzyln banda atld halde teorinin bir sisteme oturtulmas iin neden eyrek yzyl beklenmesi gerekmitir? Bahsettiimiz ilikilerin aklanmas ve konunun bu balamda ele alnmas iin nce Amerikann Batdaki yerini anlamak abas iinde olacaz. Bu ekilde sorularmza daha tutarl cevaplar bulacamza inanyoruz.

Choi Chang Hyeon, "Explotary Simulation and Modelling of Complex Social Systems", Korean Public Administration Review.

60

3.1. Batda Amerikann Yeri

Kaos Teorisi hakknda nc almalarn Avrupada yapldn fakat teorinin getiimiz yzyln ikinci yarsndan sonra en byk ilgiyi Amerikada grd bilinmektedir. Bu dnemde konunun Amerikada sadece Amerikal bilim insanlar tarafndan deil, almalarndan istifade ettiimiz Prigogine gibi kken olarak Avrupal olsa da almalarn byk oranda bu lkede yrten bilim insanlar tarafndan ele alnmasnn bir tesadf olmad dnlmektedir. Bu durum, Amerikann Bat dnya egemenliinin yeni yrtcs olmas ile bu almalara ev sahiplii yapmas arasnda bir balant olduu izlenimini vermektedir. Biz bu almalarn bu denli etkili olmasn da Batda yeni bir yz olarak ortaya kan ve farkl ilikilerin meydana getirdii bir devlet olan Amerika tarafndan desteklenmesi ile aklanabileceini dnyoruz. Konunun daha iyi anlalmas iin ncelikle Amerikay var eden ilikileri aklamann yararna inanyoruz.

Batnn sorunlarnn zm kendi dndaki kaynaklarda arad bilinmektedir. Bundan dolay da sz konusu kaynaklarn paylam geleneksel Batda,3 her dnemde bir krizin kapsn aralamaktadr. XX. yzylda bu krizlerin taraflarn dnya kaynaklarn zerinde sz sahibi olmay amalad iki korkun savan kmasna neden olduu ifade edilmektedir. Sz konusu paylam savalar ise, bu savalarn hibirine bata taraf olarak katlmam ama daha sonradan girerek meyvelerini toplam olan Amerika Birleik Devletlerine dnya egemenliinin kaplarn at ileri srlmektedir. Amerika Birleik Devletlerinin, bu dnemde Bat adna ve geleneksel Batnn ykntlar zerine bir dnya ynetimi ina etmek istedii sylenmektedir. Bu balamda 1945 sonrasnda dnyann ynetimine

soyunduu ileri srlen ABD'nin serveni tartma konusudur. ABD'nin geleneksel Batdan fark nedir ve bu gelecei nasl ekillendirecektir?

Burada geleneksel Bat ayrmn ABD ile Avrupa arasndaki farka vurgu yapmak amacyla yapyoruz.

61

stanbul'un fethinin ardndan Batda yeni bir dnem balad bilinmektedir. Sz konusu gelimenin yaratt etkiye bal olarak ortaya kan yeni koullar, Batnn Ortaa zmn geersiz klmtr. Bat iine dt amazdan kurtulmann yolunu Douya ulaan yeni yollar araclyla amaya niyetlendii ileri srlmektedir. Bu abalar srasnda sonradan Amerika adn alacak yeni bir lkeye ulalmtr. ok geni imknlara zenginliklere sahip olan bu lke, Yenian balangcndan itibaren Batnn iinde bulunduu sorunlarn zmne byk katkda bulunmutur.4

"nce yeni lkede, yerli uygarlklar karsnda batllar ok kolay bir stnlk salayabilmilerdir. Yeni lkelerle birlikte yeni ilikiler sz konusudur. Ve Bat bu ilikilerin balatcs konumundadr. Tarihteki Dou - Bat ilikilerinin aksine, yeni ilikileri balatma ve gelitirme btnyle Batnn inisiyatifindedir. Sz konusu ilikiler Bat'nn bizzat kurduu, gelitirdii, devam ettirmek durumunda olduu ilikilerdir. Balangta, Amerika yerli uygarlklarn yaratt ok geni servetlerin Bat'ya aktarlmas, Bat'nn iinde bulunduu krizi ksmen amasna katkda bulunmutur. Ancak sz konusu zenginliklerin retimini gerekletiren halklarn bire kadar krlmas neticesinde, retimin, zenginlik retiminin srdrlmesi zorunluluu, sorunu ortaya kmtr. Balangta Bat'nn Amerika'da zenginliin retimi noktasnda bulduu zm, Afrika'dan binlerce zencinin Amerika vasatna getirilmesi ve retimde kullanlmas eklinde olmutur. Ancak, uygarln sahibi olmamalar dolaysyla Afrikallarla eski zenginlik retiminin srdrlmesi sz konusu olmamtr. Bu durumda, Bat, tarihinde ilk kez retimin kendisinden ve srekliliinde sorumlu olmak, zenginlik retimini bizzat stlenmek zorunluluuyla kar karya kalmtr."5

Cokun'un Amerika'nn kurulu aamasnda dikkat ektii noktalar, Amerika Birleik Devletlerinin dnya algsn etkileyen sonular olduunu dnyoruz. Bu adan bakldnda Amerika, Batnn kendi dyla kurduu geleneksel ilikilerden bamsz, tarihsiz bir lke olarak karmza kmaktadr. Yine bu adan bakldnda Batl toplumlarn uzantlar6, Amerika'da gemile hesaplamak zorunda olmayan ve Batnn, kendi - d ile ilikilerini kaytlayan koullardan bamsz olarak yeni bir balang yapma imkn elde etmiledir denilebilir. Bu durum Amerika'ya yerleen Batl toplumlarn uzantlarna birok stnlk ve
Cokun, Modern Devletin Douu, s. 254-255. a.e., s. 255-256. 6 Bilindii gibi Amerika'ya ilk yerleen kimseler, Batda aradn bulamam, kendine yeni bir alm imkan arayan maceraperestler, haydutlar ve kanun kaaklardr.
5 4

62

kolaylk salamaktadr. Bunlarn banda buradakilerin eski koullarda Baty yneten kadrolarla hesaplamak zorunda olmalar vardr. Bir baka deyile kurulacak yeni dzen, mesel, Fransa'da olduu ekliyle eski rejimle kanl bir hesaplamaya girmek, sz konusu rejime ait izleri silmek ve onu amak durumunda olmayaca anlalabilir bir durumdur. Amerika ktasna yerleen Batl toplumlarn uzantlar, bu balamda, kendilerini yerli halka kar da sorumlu hissetmedikleri bilinmektedir. Bunun doal sonucu olarak ktann yeni sakinleri, ktann imknlarn herhangi bir engelle karlamakszn deerlendirdii, bundan dolay da baarl sonular elde ettii ileri srlmektedir. Kendini kaytlayan snrlardan ve ilikilerden azade bulunan bu topluluk, geleneksel Batnn aksine daha bireyci ve pragmatik zmler rettii ifade edilmektedir7. Sz konusu ynlar, yeni ayak bastklar bu ktada, kta ile herhangi bir tarihsel balar da olmadndan dolay sistemli bir iliki biimi gelitirmek yerine gndelik ilerle snrl ve annda sonu alnabilecek ileri nceleyecekleri dnlmektedir. Bu nedenle ktann yeni sahipleri asndan ancak bu amalara ulamaya yardmc gr ve teoriler yararl olarak grlmesi anlaml olmaktadr.8 yle ki; bu ortamn bir frsatlar lkesi olabilmenin yolunu at ve Amerika'da bu konuda hayranlk uyandracak bir baar elde edildii

anlatlmaktadr.

Bununla birlikte sz konusu koullarn Amerika'nn dnya egemenliinin yeni yneticisi olmasyla birlikte deitii sylenmektedir. kinci Dnya Sava sonrasnda dnya egemenliini elde eden Amerika, bir zorunluluk sonucu olarak, daha nceki bamsz iliki alarn terk etmek zorunda kald bildirilmektedir. Bu da Amerika'nn yeninden geleneksel Batnn deneyimlerinden faydalanmaya itecektir. Bu nedenledir ki, 1945 sonrasnda Amerika geleneksel Batyla ilikilerini de farkllatrd gzlenmektedir. zellikle son dnemlerde Amerika'nn daha kuramsal almalara da ilgi gstermesi bu ekilde aklanabilmektedir.9

Cokun, Modern Devletin Douu, s. 256-259. A.e'de, Ertan Eribel, "Amerikan Kimlii", 500. Ylnda Amerika, haz.: R.Ertrk - H. Tfekiolu, stanbul, Balam Yaynlar, 1994, s. 148. 9 Cokun, Modern Devletin Douu, s. 148.
8

63

Amerikann, kendi dnya egemenliini korumak konusunda geleneksel Batnn deneyimlerinden faydaland gzlenmektedir. Bununla birlikte geleneksel Batnn kulland ve zamannda Dou zerinde etkili bir hakimiyet kurma konusunda yeterli bir verim alamad teorik kurgularna yeni bir alm kazandrmay denedii ifade edilmektedir. Bunun nedeni Amerikann bu sylemlerin baarszln tecrbe edecek imknlara sahip olmas, geleneksel Bat bu sylemler zerinden egemenlik ilikilerini yrtmek isterken onun gzlemci konumunda bulunmasdr. Bu tecrbe Amerikann yeni almlar denemesine frsat tanyacaktr. Bylece postmodernizm, kreselleme, okkltrllk ve konumuz olan Kaos Teorisi vb. almlar yapt grlmektedir.

"Bat'nn uygarlk gnei tm toplumlarn zerinde bir yol gsterici ve deitirici olarak parlatlmak istendi...Tm Dou toplumlar ve bat d toplumlar iin yaplmas gereken sadece ve sadece Bat'ya ayak uydurmak, Batl gibi olmak, meselelere onlar gibi bakarak dnmek idi. Bat'da bu konuyu ileyen dnceler o kadar etkili oldu ki; Bat, bata Dou olmak zere kendisi dndaki toplumlar teki kavram erevesinde ve sadece kendisine yansyan imaj ile, baka bir deyile kendisinin grd gibi anlamaya alt; aklamaktan ekinmedi...Bat'nn oturttuu ve pekitirmeye alt dzen yaylmay ve buna kar konulmamasn gerektiriyordu. Altta Bat kapitalist ilikilerinin, mal alp satmann, finansmann yatt, durduu anda kecek, ortadan kalkacak bir sistemi ayakta tutmak yatyordu. Bat tarz olarak yayldka i krizlerini ve amazlarn geciktiren, en azndan ilerideki bir zamana erteleyen, kriz ve amazlarn ihra eden ve bunu da zm olarak sunabilen bu sistem ve ierdii eski ve yeni ilikiler yeni bir biimde aklanmaya, tanmlanmaya alld. Ortal saran tartmalarmzn kavramlar iine ne zaman bile girdiini fark etmediimiz globalleme/kreselleme bu ekilde ortaya kverdi."10

Tunann bu aklamalarna konumuz olan Kaos Teorisini de ekleyebiliriz. Bu balamda dnyay ynetme iddiasndaki zihniyetin geri plannda ve amalarnda, propagandas yapldnn aksine, bir deiiklik olduunu sylemek olduka zor grnmektedir.

Amerika'nn geleneksel Batdan farkl bir serveni bulunduu bilinmektedir. Bu farkllk, Batl toplumlarn uzantlarn tarihsiz ve gemiin koullarndan azade bir
Korkut Tuna, "Bat Yaylmacl , Kreselleme ve Son Lokmalar: Mill Ahlk Meselesi", Yeniden Sosyoloji'de, s. 213 215.
10

64

deneme gerekletirmesinin baarya ulamasna yol at ifade edilmektedir. Amerika'nn kurulu serveni geleneksel Batdan farkl olarak sadece Batnn Amerika ile olan ilikileri zerine bina edildii grlmektedir. Bundan dolaydr ki; bu aamada yeni kurulan bu devletin en gelimi ehirleri, aslnda birer smrge komuta merkezi olarak nitelendirilebilecek ehirlerdir. Amerika, geleneksel Batyla girdii bu iliki zerine, Batnn ilk defa kendini d ilikilere ihtiya duymakszn var ettii bir lke olacaktr.11 Bununla birlikte kinci Dnya Sava sonras gelimelerin Amerika'nn, daha nce kendisine bal olduu geleneksel Baty amasna ve karlarn tm dnya zerine yaymasna neden olduu sylenmektedir. Bylece tarihsiz ve bamsz olarak kurulan Amerika, tarihsiz olarak kalmaya devam edecek, fakat Bat - d ile ilikileri tarafndan kaytlanmaya ve bunlara muhta hale gelmeye balayacaktr. Bu durumun ise Amerika'nn geleneksel Batnn bir yzyl nceki roln daha byk oranda sahiplenmeye ittii ifade edilebilir.

Sonu olarak Amerikada sorunlarnn zm kaynaklarn geleneksel Bat gibi kendi dnda bulmaktadr. Bu nedenle sz konusu d kaynaklarn, zmn sreklilii ve krizlerin ertelenebilmesi iin elde tutulmas gerekmektedir. Bunun asker gle ancak belirli bir sre iin baarlmas sz konusu olacaktr. Srekliliin salanmas iin etkili olacak baka sylemlere ihtiya duyulmaktadr. Kaos Teorisi bunlardan birisi midir? Bu soru konusudur.

3.2. Matematiksel Modellerin Sosyolojideki levi

Sosyoloji, ortaya kt gnden bu yana kendini sorgulayan, kendi kendini tartan bir bilim daldr.12 Matematik bilimi Batda tartma st olarak grlmektedir. Bu nedenle sosyoloji kendi iindeki yntem sorununu zmek iin artan bir ekilde matematikten istifade etmek yoluna gittii bilinmektedir. Yine sosyoloji, doa
Korkut Tuna, "Amerika'nn Bulunuunun Batda Yol At Gelime: Kentsel Toplum", Yeniden Sosyoloji'de, s. 318. 12 Korkut Tuna, Batl Bilginin Eletirisi zerine, s. 15.
11

65

bilimlerinin ampirik yntemlerini kendine adapte etmek suretiyle bu tartmalara son noktay koymak istemektedir. Bununla birlikte

[m]atematiin sosyolojide kullanlmas ne denli yararl olursa olsun, eitli sosyoloji anlaylarnn emrinde bir teknik olmaktan teye gidememitir.13

Kaos Teorisindeki matematiksel modellemelerin aynen fizik biliminde olduu gibi sosyolojinin aralarnda olduu birok sosyal bilimde kullanlabilecei savunulmaktadr. Bu ekilde Kaos Teorisine adapte olan sosyal bilimler, mekanik anlaylarn terk ederek, dnyaya daha geni bir perspektiften bakacaklar iddia edilmektedir. Bununla birlikte meselenin zorluu ortadr. Yine Bat iin Laplace deneyimi henz yenidir. Bu nedenle konunun savunucular, Kaos Teorisinin sosyal bilimlere aktarlmasnn imknlarn aratrrken daha temkinli olmay deneyecektir. Gerekteyse konu zerindeki eski srarn bir ekilde srdrlmekte olduu gzlenebilmektedir.

"...[K]aos aratrmalarndaki aklayc istekler ve uygulamalar, daha zel olarak dorusal olmayan dinamik sistem teorisi, fizik, kimya, biyoloji, ekonomi, sosyoloji, fizyoloji ve psikoloji gibi deneysel bilimlerdeki birok dinamik evrim tiplerini kapsar...O suretle, ilgin ve bazen aydnlatc nicel ve nitel modeller...geleneksel olarak matematiksel olmayan bilimlerde bile kullanlmaktadr."14

Bununla birlikte bu iyimser aklamalar yeterli grlmeyecek ve bu tekniklerin kullanm iin baz artlar aranacaktr.

"Genel olarak dorusal olmayan dinamiklerden bir sisteme uygulanan tekniklerde unlara ihtiya duyulur: sz konusu sistemle ilgili deikenlerin tanmlanmas ve llmesi, yeterli uzunluk ve kesinlikte zaman serisi verilerinin kullanlabilirlii ve zaman iinde deimeyen basit bir modelin kullanmnn makull." 15
Baykan Sezer, Sosyolojide Yntem Tartmalar, stanbul, Smer Kitabevi Yaynlar, 1993, s. 11-2. 14 Theodor Lieber, On the Impact of Deterministic Chaos on Modern Science and Philosophy of Science: Implications for the Philosophy of Technology?, Philosophy & Technology 4:2 K 1998, pp. 24. 15 H. Stephen Kellert, Chaos Theory and Social Sciences, (evrimii) http://web.hamline.edu/skellert/sample.htm, 12 Aralk 2004.
13

66

Yine Kaos Teorisinin felsefesi zerine 1998 ylnda baslan "Explaining Chaos" balkl eserin yazar Peter Smith, teorinin, sosyal bilimler alannda matematiksel modellemelerin uygulanmas konusunda yeni almlara ihtiya duyulduunu belirtmektedir. Smithe gre sonsuz karmaklk karsnda matematiksel

modellemelerde standart yntemlerle idealizasyonlar gerekelendirmenin baarsz olduu ortadadr.16

"Karmak bir sosyal sistemdeki bir srecin modelini tasarlamak ve taklit etmek, ki sz konusu model karmak davran sergilemektedir, grece kolay iken byle bir modeli destekleyecek verileri bulmann ve toplamann son derece zor olduunu greceiz. Bu sonula, sosyal bilimler alannda kaotik davranlar ortaya karmak iin fizik alannda kullanlan metotlarn mantkl bir uygulamasn yapmak imkansz olabilir."17

Batnn eitli nedenlerden dolay eski sylemlerini terk etmek zorunda kald grlmektedir. Eski sylem egemenlik ilikilerinin srdrlmesinin nnde bir engel haline geldikten sonra yeni almlara ihtiya duyulduu bilinmektedir. Bu alm frsatlarndan birisini de Kaos Teorisi sunmaktadr. Teorinin bilimsel anlay yeninden ekillendirdiini savunanlar, sosyoloji dahil, her alana teoriyi adapte etmek ve bylece kkl bir deiime uram yeni sylem ortaya karmak iddiasndadrlar. Teorinin sosyal bilimlere uygulanrken yeni teknikler, yeni yntemler kullanlmas gerektii ne srlecektir. Bylece eski anlayn terk edildii konusunda daha inandrc bir tutum sahibi olunduu izlenimi verilmek istendii ifade edilebilir. Bununla birlikte bu abann ne kadar samimi olduu, dahas neyi gzlerden kard soru konusudur.

Kaos Teorisini sosyolojiye aktarmak abasndakilerin iddias, daha nceki mekanik anlayn toplumsal olgular mekanik bir bak asyla ele aldklar, insansz bir dnya yarattklar ynndedir.18 Bu eksik olmak ile birlikte doru bir eletirdir. Yine

Jeffrey Koperski, Has Chaos Been Explained?, British Society for the Philosophy of Science, 2001, C. 52, p. 683-700. 17 K.G. Troitzsch., "Chaotic Behaviour in Social Systems, 1996dan aktaran Lieber, On the Impact of Deterministic Chaos, s. 42. 18 Ilya Prigogine ve Isabelle Stengers, Kaostan Dzene: nsann Tabiatla Yeni Diyalou, s. 68.

16

67

ayn evreler Kaos Teorisi ile bu mekanik bak asnn deieceini ve dnyann insanl bir dnya haline getirileceini savunmaktadrlar. Onlara gre Kaos Teorisinin matematii buna imkn vermektedir. Dorudur; Kaos Teorisinin matematii ile fare nfusunun geliimi modellenebilmektedir. Pekiyi bu matematik, bu insanl dnyada yaayan insanlarn tanmlanmasnda baat rol oynayan fikirlerin, deerlerin, ideolojilerin ve geleneklerin tanmlanmasnda yeterli bir dil midir? Kaos Teorisi matematiinin merhamet, cesaret, cmertlik, drstlk, sayg, kskanlk, hrs, kt niyet gibi toplumsal etkileimde son derece etkin olan bu zellikleri ve etkilerini nasl tanmlayaca hl bir soru konusudur.

Yine bununla balantl olarak konunun bir baka boyutu daha bulunmaktadr. Sosyolojinin ilgi alanna giren konularn bir ok boyutu vardr.19 Sz konusu boyutlarn her biri birbiriyle etkileim iindedir. yle ki; incelenen toplumsal olgu ile ilgili tm bireyler birer deikendir. Bunun dnda olayn mahiyetine gre bir ok deiken de denkleme eklenmek durumundadr. Bu deikenlerin says, incelenen olayn ieriine gre onlarca, yzlerce ya da daha fazla olabilecektir. Byle bir denklemin yazlmas mmkn mdr?

Byle bir matematiksel modellemenin hayata geirilmesinin zorluklarnn teorinin savunucular da farkndadr. Bu durumda modellemelerin basitletirilmesi ile konunun bir zme kavuturulaca ifade edilmektedir. Bununla birlikte dorusal olmayan dinamik sistemlerin balang koullarna kar hassas olduunu vurgulamtk. Yine bu sistemlerin en kk bir deiime kar sre iinde ok byk farklar retebileceini de gndeme getirmitik. Modellemeler

basitletirildike ayrntlarn azalaca, balang koullarna hassas durumlarn tanmlanmasnn zorlaaca gereini gz nne aldmzda, daha basit modellemeler ile nasl doru sonulara ulaacamz konusu aydnlatlamamaktadr. Dier yandan modellemeler karmaklatka i iinde klmaz bir hale

Kaos Teorisinin sosyolojide uygulama alan bulabileceini savunanlar, bu konu zerinde zellikle duracaklardr. nk bir sistemin Kaos Teorisi erevesinde incelenmesi iin sz konusu sistemin en az boyutlu olmas gerekmektedir Konumuz olan sosyolojinin ilgi alanna giren olgularn ok boyutlu olmas ise onlara bu konuda dayanak salamaktadr.

19

68

gelebilmektedir. Bu durum modellenen sosyolojik olgunun geerliliini, sosyolojide kullanlabilirliini soru konusu yapmaktadr.

Konunun baka bir dikkat ekici yn ise, modelde yer alacak tm deikenlerin bir ekilde llebilir olmasdr. Ancak bu artlar altnda Kaos Teorisi sosyolojide uygulama alan bulabilecektir; fakat bu alan sadece llebilir deerlerle snrl bir alan olacaktr. Bu durumda Kaos Teorisinin ancak toplumsal ve toplumlararas ilikilerin kesin bir ekilde llebilir alanlarnda sosyolojiye uygulanabilecei ifade edilebilir. ok boyutlu, dinamik bir sistem olan toplumsal ve toplumlararas ilikiler ne oranda llebilir deerler barndrmaktadr? Sosyolojide daha ncede

llebilir deerler barndran alma ve aratrma alanlar bulunmakta; bu alma ve aratrma alanlarna eitli matematiksel teknikler uygulanmaktayd. Kaos Teorisinin sosyolojiye uygulanma abalar bu alma ve aratrma alanlarnn saysn arttrm mdr? Yoksa Kaos Teorisi sadece bu alanlarn daha doru ve allmasn m salamaktadr? Kaos Teorisinin sosyolojiye uygulanmas ile bir yntem deiiklii yaand savunulmaktadr. Bir deiikliin yaandn savunmak mmknse de bunun bir yntem deil de teknik iyiletirme olduunu savunmak daha doru olmayacak mdr?

Bu durumda teknik bir iyiletirmenin sosyolojik bak asn nasl deitirebilecei ya da deitirmi olduu iddialar phe uyandrmaktadr. Deinilmesi gereken bir baka nokta da, sz konusu llebilir parametrelerin zorlama yorumlar olmadna nasl karar verileceidir?

Bir toplumsal olgunun simlasyonunu yapmak iin gerekli olan sosyolojik bilginin oluturulmas noktasnda birka farkl balk karmza kmaktadr. Bunlar ksaca, kltr, sosyo-linguistik, sosyal formlarn genel olarak insanlar tarafndan ina edilmesi, kar gruplar, iktidar/g faktrleri olarak sralanabilir. Ancak bu konularda elde ettiimiz nesnel verilerin nda bir toplumsal sistemi gerei gibi modelleme imknna sahip olabiliriz. Elbette bunlar hakknda bilgi edinmek mmkndr ama bu balklar altnda toplanmas gereken verileri, mesel sz konusu

69

toplumun dndan bir gzlemci nasl elde edecektir? Konuyu biraz amak geekmektedir; mesel Afrikann balta girmemi ormanlarndaki kabileler hakknda antropolojik aratrma yapmaya alan bir aratrmacnn, sz konusu kabileyle etkileime girdii anda, aslnda, farknda olmadan o kabilenin yaam tarzna etkide bulunmaya balad belirtilmektedir. Bu tr bir etkileimin belki casusluk faaliyetleri konusunda istenilene ulamay fazlaca etkilememektedir ama kk etkilere kar beklenmeyen byklkte bir reaksiyon gsterecei ileri srlen bir sistemi modellemek konunda ayn iyimserlii korumak mmkn mdr? Bununla balantl olarak gzlemcinin hangi oranda nesnel gzlem yapabilecei de soru konusudur.
Kltrel temalar da ramsey dizileri tarafndan adlandrlan metaforlar art koar. Avc toplumlar, takm yldzlarna kendilerine gre nemli hayvanlarn isimlerini verir. Sava toplumlar, kalplar adlandrmak iin silah [isimlerini] kullanacaktr. Dini toplumlar, takm yldzlarna ve yldzlara azizlerin isimlerini verecektir. Dickens ile ayn vahi ekonomik sistemde yaayan Darwin, doaya bakm ve deiimi aklamak iin en iyi aklamann rekabet ve var olmak iin kanl mcadele olduunu grmtr; daha yardmsever bir toplumsal dzende yaayan Kropotkin, doaya bakm ve trlerin hayatta kalmas iin en iyi aklamay karlkl yardm olarak grmtr. Doa ve toplum, her iki paradigmay da desteklemek iin yeteri kadar karmak ve eitlilik iermektedir.20

Kaos Teorisi doa bilimlerinde ortaya kmtr. Toplumlar gzlemlemek ve onlar hakknda veri toplayp, gelecekleri hakknda tahmin yapmak, hava tahmini yapmaya benzememektedir. Ayn doa hakknda fikir belirten Darwin ve Kropotkin, yesi olduklar toplumlarn koullarna bal olarak ok farkl sonulara

ulaabilmektedirler. Doa olaylarnn, toplumlar gibi kendi sorunlar zmek iin ina ettikleri toplumsal yaplar ya da bu zmlerin geleneksel reetesi olarak adlandrabileceimiz gelenekleri, rf ve adetleri yoktur. Bu adan bakldnda bulutlarn hareketini izlemekle, her hangi bir toplumsal kesimin bir olgu karsndaki davrann izlemek ve buna matematiksel bir model oluturmak bir birine ok benzeyen iki aratrma abas olarak deerlendirilemeyecei

grlmektedir.

20

Young, Paradigm Theory.

70

Yine eklenmesi gereken bir dier hususta, toplum ile ilgi herhangi bir olgu matematiksel olarak modellense bile, bu modellemenin geerliliinin ne kadar srecei konusudur. Bu durumu bir baka ekilde anlatmak gerekirse, gzlemci verileri toplamaya balad andan itibaren, veri toplad sistemle bir etkileim iine girmi bulunmaktadr. Bylece toplad veriler kesin bile olsa, gerekte, o sz konusu durumu modellediinde, toplum oktan bir baka duruma gemi olabilir. Burada etkileim altnda kalan sistem, matematiksel olarak modellenen sistemi yanstmayaca ifade edilebilir. Ksacas gzlemciyle gzlemlenenin srekli bir etkileim halinde olmas, bu durumun gzlemlenen toplum olay hakkndaki verileri deitirmesi ihtimli, sosyolojide balang koullarna hassas bir modelleme ile toplum olaylarnn anlalmasn salama abalarnn nnde gzden kamaz bir glk olarak durmaktadr.

Kaos Teorisinin belli bal zellikleriyle sosyolojide yeni bir yntem tartmas balatt ileri srlmektedir. Balang koullarna hassas, ok boyutlu dinamik sistemlerin kk mdahalelerle byk deiimler retmesi, bu sistemlerin ksa vadede davranlarnn ngrlebilir olmas imkn, teorinin ok boyutlu dinamik sistemlerden oluan toplumsal olaylara da uygulanma abalarn tevik ettii bilinmektedir. Bununla birlikte tartlann yntem mi yoksa teknik mi olduu bir yana, Kaos Teorisinin sosyolojide uygulanmasnn nndeki glklerin en bata teorinin ierdii bu zelliklerden kaynaklandn yukarda aklamaya altk. Pekiyi bu durumda toplumlarn, yanlmas mmkn deilmiesine bize yanstlan Kaos Teorisi matematiinin yardmyla incelenmesine neden ihtiya duyulmaktadr?

...[S]osyal sistemlerde dorusal olmayan sistemlerin ve kaosun etkisini anlamaya abasn srdrmek iin nemli politik nedenler vardr. Kk bir itmenin sistemde byk bir deiim gerekletirebilmesinden dolay dorusal olmayan sistemlerin denetlenmesi, dorusal sistemlerinkinden daha kolaydr. Dier bir deyile, kk, dk maliyetli politika deiimlerinin toplumsal refah zerinde byk bir etkisi olacaktr. Bu iin eksi hanesi ise, ne zaman ve nerede bu politikalarn uygulanacann ve

71

onlarn etkisinin deerlendirilmesinin gvenilir bir ekilde belirlenmesinin ok zor olabilmesidir.21

3.3. Kaos Teorisi ve Topluma Mdahale mknlar

Antikadan bu yana kaos kavramnn geirdii evrimi ele alrken, Batnn kaos araclyla dzensizlikten dzen yaratma amacnda olduunu ortaya koyma abas iinde olduk. Kaos Teorisini ele alrken, teorinin konumuz olan sosyoloji biliminde uygulanma abalarnn, matematiksel modellemeler zerinden sosyal olaylar belirlemenin glne deindikten sonra, salt bir idealizmden kaynaklanmadn, konunun ardnda siyasi amalarn da olduunu gndeme getirmeye altk.

Kaos Teorisine dayal matematiksel modellemelerin sosyoloji bilimine katksnn kstl, toplumsal olaylarn ve toplumlararas ilikilerin aklanmas konusunda yetersiz olduunu tartmaya altk. Bununla birlikte balang koullarna hassas, ok boyutlu dinamik sistemlerde kk mdahaleler ile byk deiimlerin meydana getirilebilmesinin toplumsal olaylara mdahale imkn yaratt

bilinmektedir. Toplumsal ve toplumlararas olaylar aklamakta yetersiz kalan Kaos Teorisi, toplumlara mdahale etme, mdahale edilen toplumu en azndan ksa vadede istenilen biime sokabilme ve ynlendirebilme imkn tad iin mi yeni bir paradigma olarak gndeme getirilmektedir? Batda bilimin grevinin olaylarn nceden belirlenen emaya uygulamak olduundan, on dokuzuncu yzylda belirgin bir hal alan bu abalarn arkasndaki determinist paradigmann zamanla yerini Kaos Teorisine braktndan almamzn ikinci blmnde bahsetmitik. Gnmzde kreselleme vb. sylemlerin dnya zerinde meydana gelen olaylar Bat kltrel deerleri ile sk bir ekilde ilikili, birbirine sk balarla bal, evrensel bir zeminde aklamaya ynelik aklamalar ortaya koyduunu, Kaos Teorisinin de byle bir emay onaylad yine ayn
Herbert A. Simon, Has Chaos Theory Found Any Useful Application in the Socail Sciences?, Scientific American, 21 Ekim 1999, (evrimii) http://www.sciam.com/askexpert_question.cfm?articleID=000E7DO-BAGA-1C719EB7809EC588F2D&catID=3, 16 Kasm 2003.
21

72

blmde gndeme getirmitik. Bu balamda Kaos Teorisinin izilen emay dorulamann tesinde ona mdahale imknlar tad da vurgulanabilir. Sz konusu mdahale imknlar Bat ilikileri iinde nasl anlam kazanr? Bat, toplumsal olaylara ama daha da nemlisi toplumlar aras ilikilere neden mdahale etme gereksinimi hissetmektedir?

Batnn kendi dndaki toplumlarla kurmu olduu iliki ncelikle egemenlik ilikisidir. Konun benzer bir biimde ele alnmas Batnn kendi dndaki toplumlar zerinde egemenlik kurma giriimlerini kolaylatrmakta, bu giriime, en azndan grnrde bir hakllk kazandrmaktadr. Bir yandan Bat yaylmacl Batnn kendi gcnn, kendi gelimesinin doal bir sonucu saylmakta, te yanda ise Batnn yaylmasyla uygarl, evrensel gerei tama ykmll yerine getirdii ne srlmektedir... Uygarlkla ilgili kuramlar bu anlay iinde gelitirilmitir... Uygarln tek oluu, uluslararas nitelii ve uygarlk aralarnn bir toplumdan baka bir topluma kolayca geebilecei bizlere retilmi, bunun toplum asndan kendi kimlii, tarihi ile herhangi bir 22 saknca tamayaca sylenmitir.

Bat, kendi dndaki toplumlarla kurduu egemenlik ilikileri erevesinde onlara mdahale etmeyi, onlar ynlendirmeyi kendinde bir hak, bir grev olarak grd sylenmektedir. Bu grevin gerekletirilmesinde Kaos Teorisi eitli imknlar sunmaktadr. Kaos Teorisinin sunduu mdahale imknlarnn anlalmas iin nce toplumlarn hangi artlar altnda bir mdahaleye elverili olduunu tartmak yerinde olacaktr.

Kaos Teorisinin sosyoloji bilimine uygulanmasnn nndeki en nemli glklerden birisinin sistemin gerei gibi tanmlanabilmesi olduunu sylenebilir. Ayn ekilde Kaos Teorisi zerinden toplumlara mdahale etmek iin sz konusu toplum hakknda ya da bir baka deyile sistem hakknda i ve d faktrleri birbirinden ayracak ekilde bir tanma ulamak gerektii bilinmektedir.

Kk, dzenli, periyodik ierden ini klar, birden bire sistemi tarabilir ve bir sonraki dngye aktarlacak olan randmann tekrar, o

Baykan Sezer, Dou Bat Ayrm, Dou Bat, ed. Takn Tak, 4. bs., No:2, Ankara, Dou Bat Yaynlar, 1999, s. 40.

22

73

anda, nitelik asndan yeni bir davranla sonulanabilir. Bu nedenle i faktrleri, d faktrlerden ayrtmann nemi aka ortadr.23

faktrlerin yeterince iyi analiz edilemedii durumlarda, toplumsal mdahale giriimlerinin baarszlkla sonulanmasnn bir srpriz olmad belirtilmektedir. Kaos Teorisi zerinden bir toplumsal mdahale yaplmaya alldnda, zerinde en ok durulmas gereken konu toplumlar ynlendiren i faktrlerin analizidir. Bu durum nasl gerekletirilecektir? Gzlemcinin sisteme dahil olmasyla birlikte sisteme etki ettii gz nne alnrsa, Kaos Teorisi zerinden bir toplumsal mdahale gerekletirmek iin gerekli veriler nasl salanacaktr?

Dorusu bu dardan bir toplumun gzlemcisi tarafndan kolayca yerine getirilmekte zorlanlacak bir durumdur. Bu durumda geriye bu veri toplama iinde kullanlacak, yine mdahale edilecek toplumun insanlar kalmaktadr. Bu insanlarn bir ekilde mdahale edene veri salama durumu olmaldr. Bu ekilde en salam veriler, mdahale edilecek toplumun kalifiye insanlarndan alnacaktr. Veri salama iindeki toplumsal ajanlar her zaman bunu vatana ihanet etmek gibi bir niyetle yapmazlar. Bunlarn byk bir ksmi kendi lkelerinde istihdam olamadklar iin bakalarnn kapsn almaktadr. Gnmzde buna beyin g de denmektedir. Buna ek olarak Dou toplumlarnn rencileri ve akademisyenleri tarafndan Batda yaplan bilimsel almalarn, aratrmalarn ve hazrlanan tezlerin salad veriler, dardan bir gzlemcinin elde etmesinin kolay olmad verilerdir. Yine bu lkelerde eitli bilimsel almalar renci ve akademisyenlerden belirli konularda almalarnn beklendii, bu belirli konular zerinde alanlarn daha kolay burs ve madd destek bulduu bilinmektedir.24 Beyin g sayesinde bir topluma ait

F. David Peat, Non Linear Dynamics and Its Implications for Policy Planning, (evrimii) http://www.fdavidpeat.com/bibliography/essays/chaos.htm, 18 Nisan 2004. 24 Batda okuyan ve aratrma yapan pek ok sosyal bilim rencisi ve akademisyeninin Krt sorunu, PKK, Trk Solu, Refah Partisi, AKP, Trkiyede muhafazakr kesimin eilimleri gibi konular almaya tevik edilmesi, bu balamda, ileri dzeydeki Bat merakyla aklamak g grnmektedir. Mesel Amerikada renim gren bir Trk rencinin neden Trk medyasnda Krt sorunu konusunu alt merak konusudur. Eer iddia edildii gibi Bat daha uygar ve takip edilmesi gereken geliim izgisinin en u noktas ise, bu uygarlktan nasibini alsn diye orada bulunan rencinin Amerikal hocasnn da daha iyi bildii ve bylece kendisine daha iyi danmanlk yapabilecei baka bir konuyu mesel Amerikan medyasnda Afro Amerikallar almas, rencinin orada bulunu amacna daha uygun olmaz m?

23

74

verilerin baka bir toplum tarafndan kullanlabilir hale geldii bilinmektedir. Yoksa bir yandan terrle mcadele amacyla Dou toplumlarnn bireylerine vize koullarn zorlatran Batnn te yandan beyin avclar araclyla sz konusu toplumlarn kalifiye elemanlarn kendi bnyesinde toplamas nasl aklanabilir?

Kaos Teorisinin toplumsal mdahaleye zemin hazrlayan sonulardan birisini ve belki de en nemlisini, From Physics to Philosophy balkl kitapta yer alan Aspects of Objectivity in Quantum Mechanics makalesinde Harvey Brown dile getirmektedir. Browna gre ak seik deerler, sistemlerin zndekilerle balantldr.25 Daha ak bir ekilde dile getirmek gerekirse, deerlerimizi tanmlayan yaam alanlarmz belirleyen sistemlerdir. nk deer sistemleri sistemlerin ve srelerin kendileri ile birebir balantl olduu ifade edilmektedir. Bundan dolay ak seik deerlerimizin olmad belirtilmektedir. Bunun yerine bal bulunduumuz sistemin belirledii deerler vardr ve bunlarn iyi ya da kt olmas tartma konusu deildir. Kaos Teorisinin salad bak as, iyi ya da kt olsun, tm deerleri eit arlkta grd sylenebilmektedir. Gerekten de son dnemlerde sadece kaos teorisi dolaysyla deil, bir ok farkl sebeplerle benzer fikirler gndeme geldii grlmektedir. Postmodern sylem de srekli olarak hayatn eitliliinden,
26

oulculuundan

ve

deerlerin

greliliinden

bahsedilmekte ; Kaos Teorisinin felsefi sonularnn da bu gre bir dayanak noktas tekil ettii sylenmektedir. Deerler konusunda getirilen bu neri, toplumsal mdahale iin bir zemin hazrlanmasna nasl katkda bulunabilir?

Deer yarglarndan tamamen syrlan bir toplumun istikrarszlamasnn ve kaosa srklenmesinin son derece kolay olduu sylenebilir. stikrarl bir topluma mdahale etmek iin Batnn Douya kar henz stnlk kazanmaya balad dnemlerdeki gibi byk miktarda g kullanmak gerektii ifade edilebilir. Bununla birlikte kararl halde olmayan yani bir baka deyile denge halinden uzak, kaosa girmi bir toplumu istenilen izgiye ekmek iin kk bir mdahalenin yeterli
25 26

Graham Oppy, Book Reviews: From Physics to Philosophy, Mind, C. 110, No: 439, p. 732. Mehmet Kk, Postmodernin Modern Karakteri ya da Dnemletirmenin ronisi, Modernite Versus Postmodernite, der. Mehmet Kk, 3. bs., Ankara, Vadi Yaynlar, 2000, s. 51.

75

olduu belirtilmektedir. Bylece istikrarl bir toplumu kaosa sokmak iin bata harcanmas gereken byk miktardaki gten de tasarruf etmek mmkn hale gelmektedir. stelik ak ve net deerlere sahip bir toplumun kendine uygulanan byk basklara ramen direnmesi ve kaosa girmemesi gibi bir tehlike de sz konusudur. Bu balamda deer yarglarnn grelilii ve iyi kt arasndaki ayrmn kalkmasnn arkasnda toplumsal mdahalelerin imknl klnmas abasn aramak anlalabilir olmaktadr.

Kaos Teorisi zerinden toplumlara mdahale edilebilmesi ve sz konusu toplumlarn beklentilere uygun bir ekle sokulmas iin buna uygun bir zeminin oluturulmasnn gerekli olduu ifade edilmektedir. Deer yarglarndan

uzaklatrlan, kendi benliinden koparlan bir toplumun kaosa girdii, kaosa giren bir topluma mdahale zeminini bu toplumun i faktrleri hakknda yerel gzlemciler tarafndan toplanan salkl verilerin Kaos Teorisine gre modellenmesi ile baarlabilecei bilinmektedir. Pekiyi bu mdahaleler nasl olabilir?

Kaos Teorisi, kaosun ancak kaos ile ynetilebileceini ifade eder. Bu balamda kaostaki bir sisteme mdahalenin, modern bilimlerin nerdii yntemlerden daha verimli olduu ifade edilebilir.

nsanlarn, trenlerin, kimyasal tepkimelerin ve hava durumunun modern bilimce yakndan denetlenmesi, kaotik rejimlerde gndeme bile alnmaz. Bununla birlikte kstl bir denetleme imkan salayan temel bir nokta ortaya kt. Sz konusu genel konuya kaosun ancak kaos ile kontrol edilebilecei ile balyoruz.27

Kaosun, kaos ile ynetilmesi nerilmektedir. Bir elektik motorunda kaos kontrol yaparken rahatlkla uygulanan ve cihazn daha ilemesine katkda bulunan bu durum, toplumsal mdahale yntemi olarak nasl uygulanabilir?

renilmesi gereken ilk ders; kaosu ynetebilmek iin bir kimsenin nce anahtar parametreleri ve daha ilerde artarak btnyle yeni sonu havzalar yaratan noktalar tehis etmesi gerekmektedir. Kaos Teorisine gre
27

Young, Chaos and the Drama of Social Change.

76

herhangi bir dorusal olmayan sistemde yle zamanlar vardr ki; byk parametre farklar sistem tarafndan emilir ve anahtar parametrelerde kk deiimler olduu zaman byk bir farka yol aar. Bu noktada, kk bir deiim idari bilimde ya da politika pozisyonunda hedeflenen havzay geniletebilir. Byk deiimler sistem evre etkileimleri tarafndan emildiinde denetleme abalar ie yaramaz. Toplumsal denetleme teorisi asndan ikinci nemli bir noktada, temel eilimin etrafndaki eitlenmeler bireysel farklar ve bireysel kararlar koullarnda anlalabilirken; bir toplumsal formdan dierine olan niteliksel deiimler, kendi bana bir grubun yeleri arasndaki farkllklardan ok, bir grubun iindeki yeler arasndaki etkileimler ya da iki veya daha fazla etkileim halindeki sistemde bulunur... Ksacas yle zamanlar vardr ki; toplumsal denetleme abalar belirli bireylere ynlendirilir ve yle zamanlar vardr ki; toplumsal denetleme abalar sistem parametrelerini hedefler. Dier bir genel hususta, her dorusal olmayan dinamik sistemin geici altst olular altna saklanm bir dinamik anahtar olduudur. Eer bir kii bir politik sistem ya da ekonomik sistem iin o dinamik anahtar bulabilirse, o kii [sz konusu sistemleri] kararlya yakn bir dinamie evirmek iin gerekli yrtc gc hesaplayabilir. Bu gnmzde kontrol teorisinin en son noktasdr... Btn bunlardan karlmas gereken ders, sadece eitliliin ortamda bulunan eitlilikle baa kabileceidir. H. Ross Ashby, ayn eyi 1950lerde dile getirmiti. Bununla birlikte Ashbynin eklemedii ey, eitliliin kendisinin de dorusal olmamasyd. Her ne kadar dorusal karlk sezgisel olarak doru, adil ve aklc grnse de, dorusal olmayan kadar istenen sonucu vermemektedir.28

Bylece bir toplum nce kaosa sokulduktan sonra o toplum hakknda istenilen sonucu elde etmek, onun istenildii gibi ynlendirilmesinin mmkn olduu ileri srlmektedir. Bu balamda konunun Irakn igali zerinden deerlendirilmesinin konunun anlalmasna katk salayacan dnyoruz. Irak rneinde kaosu kaos ile denetlenmesinin, kaos zerinden topluma mdahale etme imkn olmu mudur? Irakn igali Kaos Teorisinin nerdii toplumsal mdahaleler erevesinde ele alnabilir mi?

Kaosa kaos ile mdahale etmek iin ncelikle mdahale edilecek toplumun kaosa sokulmasnn gereklilii bilinmektedir. Bilindii gibi Iraka ynelik ilk mdahale 1991 ylnda gereklemi, ksa sren operasyonlar Irakn igali ile

T.R. Young, Chaos and Social Control: Managing Non Linear Socail Dynamics, 1992, (evrimii) www.critcrim.org/readfeather/chaos/016socialcontrol.html, 18 Eyll 2003.

28

77

neticelenmemitir.29 Bunun yerine Irakn kitle imha silahlarnn denetime almas ve daha da nemlisi petrol zengini Irakn bu imknlarn kendi kar iin bir imkna evirmesinin nne engel konulmutur.30 Yine konulan geni kapsaml bir ambargo ile lkenin zorunlu ihtiya maddelerini bile kstl bir ekilde elde etmesi salanmtr. Bunun yan sra lkenin kuzeyinde ve gneyinde ilan edilen uua kapal blgeler ile ynetimin kendi snrlar iinde tm kesimler zerinde etkili olmas engellenmitir. Artan yoksulluk ve azalan otorite Irakta ynetimini dzeni gerei gibi salamasnn nnde bir engel oluturmutur.31 Yine lke snrlar iinde yuvalanan eitli rgtler ile temas kurulmu, bunlara madd destek salanm, zaman zaman eitli darbe giriimlerine n ayak olunarak Irakta ynetimin dzeni salamas durdurulmaya allmtr.32

Dier taraftan Irak halk arasndan seilen ajanlarn ve Irak zerine ayrlan aratrma fonlarnn varl bilinmektedir. Irakn igalinden nce yaplan aklamalar, ABD ynetiminin Irak hakknda pek ok veriye ulatn, bir baka deyile, lkedeki anahtar parametreler33 hakknda bir sistem modellemeye yetecek kadar veri topladn gstermekte olduu sylenebilir. Bunlara ek olarak Saddam Hseyin hakknda eytan bir tablo izilmi, Irak halkna Saddam Hseyinin Irak ve dnyaya nedenli byk bir tehdit ierdii empoze edilmeye allmtr. Yine Saddam Hseyinin yan sra ailesi ve Irak BAASn nde gelenleri hakknda ortaya atlan iddialar ile toplumsal denetleme abalar belirli bireylere ynlendirilirken, lkedeki ii Sunn, Krt Arap farkllklarnn vurgulanmas ve bu farkllklar zerinden kamuoyuna aktarlan senaryolar suretiyle, yllardr bu unsurlar bir ekilde ayn otorite altnda toplayan sistem hedef alnmtr.

Richard Perle, David Frum, eytana Son: Terrde Sava Nasl Kazanlr?, ev. Gke Kamaz, stanbul, Truva, 2004, s. 24. 30 (evrimii) http://www.netbul.com/superstar/ozeldosyalar/sicakhaber/iraksavasi/sayfa5.asp. 31 Irakta balayan bu dzensizlik durumu evre lkeleri de etkisi altna almtr. Bu dnemde Trkiyede terr olaylarnn artan bir ekilde meydana gelmesi bouna deildir. 32 (evrimii) http://www.netbul.com/superstar/ozeldosyalar/sicakhaber/iraksavasi/sayfa5.asp. 33 Irakn din ve etnik yapsnn igale kar nasl bir tutum taknaca, nde gelenlerin Amerika ile ne oranda ibirliine girecei konusunda birok alma mevcuttur.
29

78

Amerika, Iraka sava ilan ettikten sadece hafta sonra34 Badata girmitir. Bununla birlikte savan balad ilk saatlerden itibaren, byk bir direnile karlalmad halde35, Iraktaki hastane, elektrik santrali, su datm ebekeleri gibi tm yaamsal niteler bombalanmtr. Bunun sonucu olarak halkn mahrumiyet eken Irakta trl sularda art grlmeye baland ifade edilmektedir. Iraka girildiinde yaplan ilk icraatlardan birisi Irakn kltr hazinesinin yamalanmasna gz yummak olduu ifade edilmektedir. Cezaevlerinin alp mahkumlarn salnmas da gz nne alndnda Irak toplumunun deerlerinin tahrip edilmeye alld ileri srlebilecektir. Amerikann Irakta bulunduu dnem boyunca bu durumlara mdahale etmemesi, sularn hzla artmas ve kaosun sreklilemesini beraberinde getirmitir.

Son olarak bu kesif kaosun srd ortamda Amerika, Iraktan bir sre sonra ekileceini aklamaktadr. Amerika ekildikten sonra Irakta ynetim Amerika gzetiminde Irakllar tarafndan seilmi olan bir hkmete braklaca, bu ynetiminde Amerika ile sk ilikiler iinde olaca hem Amerikal hem de Irakl yetkililer tarafndan ifade edilmektedir.

Ksacas Amerika nce Irak eitli ambargolar ve lkede bulunan ynetimin denetiminin dndaki unsurlarla ile kaosa sokmu, daha sonra bu kaosu lkenin kltrel, tarihi mirasn ve deerlerini hedef alarak srekliletirmi ve uygun olduu bir zamanda da kendine bal bir hkmet setirmek suretiyle kendi karlarna uygun decek bir ekilde Irak toplumuna yn vermek eilimi iine girmitir. Ksacas Amerikann kendi rettii kaostan iine gelen yeni bir dzen karmaya alt ifade edilebilir.

Ksacas, bir kimse kaosu, onun baskn kaotik rejimini belirleyerek ve dzen ve dzensizlik arasnda arzu edilen dengeyi salamak iin yeterli miktarda kaosu ekleyerek ynetebilir. Sradan biyolojik, psikolojik, fizyolojik ve sosyolojik sreler iin dorusal olmayan rejimlerin eitli

haftalk gecikmenin kayna olarak Amerikan birliklerinin bir direnie karlamas deil, zorlu l artlar gsterilmektedir. 35 Richard Perle, David Frum, eytana Son: Terrde Sava Nasl Kazanlr?, s. 19- 20.

34

79

faydalar vardr. Kaosun ancak kaosla stesinden gelinebilmesi tm avantajlarn iine ilitirilmitir.36

Bununla beraber, kk etkilerle byk sonular almak iin, ncelikle mdahale edilecek toplumsal srelerin, bu mdahaleden etkilenecek bir doygunlua erimesi gerektii ileri srlmektedir. Bir baka deyile, herhangi bir Srpn bir kral ya da veliahd deil ama bir Srpn Avusturya- Macaristan mparatorluunun veliahdn ldrmesinin barda taran son damla olduu ifade edilmektedir. Bundan dolay bu kk etkinin sistemi harekete geirdii ve mdahale edilmek istenen toplumsal srecin nce bu noktaya getirilmesi gerektii sylenmektedir.

Kelebek Etkisi hakkndaki popler gr, eer bir kelebek Philedelphiada kanat rparsa, Japonyada bir kasrga olmasna neden olabilir eklindedir. Fakat bu gr nemli bir kalp yznden yanltr: neden olmak Kelebek, kasrgaya neden olmaz. Sistemin zaten bir kasrga retecek kadar enerjisi bulunmaktadr. Kelebein var olmas, halihazrda, en kk bir deiime kar son derece duyarl olan kaotik olan sistemi sadece harekete geirir; sistemi kelebein orada bulunmamas durumunda ynelecei bir ynden farkl bir yne gnderir.37

Bu adan bakldnda Kaos Teorisinin, Batnn ezici g ile mdahale etmek eklinde formle ettii eski ynteminin yerine farkl trde, fakat esnek ve kolay adapte olan ajanlar bulundurmasnn toplumsal mdahalelerde daha etkili olacan nerdii ifade edilebilir. Bu neriyi baka bir ekilde formle edersek, byle bir durumda, bir toplumsal srecin kontrol altna alnmas iin ok farkl kollardan bir ok mdahalede bulunulmas gerektii belirlenebilmektedir. Ayrca esnek ve srece adapte olan bu glerin, anlatmdan da anlald gibi, bu mdahaleyi srekli kld ileri srlmektedir. Baka bir deyile, Newtonun saat gibi ileyen dnyasndaki gibi bir kere saati kurmak yetmemektedir. Aksine srekli saatin banda bulunmak ve yeri geldiinde kk ve ok ynl mdahalelerle onun ne geri kalmasn ne de ileri gitmesini salamak arttr. Akas byle bir bak ayla gnmz toplumlararas ilikileri tahlil edildiinde, her sanki kafadan bir ses ksn diye kurulmu gibi grnen, bunca uluslararas grevleri olan sivil kurumun varl
T.R. Young, Chaos Theory and Human Agency: Humanist Sociology in a Postmodern Era, 1992, (www.critcrim.org/readfeather/chaos/007humanagency.html), 18 Eyll 2003. 37 Susan E. Durham, Chaos Theory for the Practical Millitary Mind, ACSC, 1997, s. 38.
36

80

daha iyi anlalacaktr. alt btn ekonomileri dze karmas ile mehur(!) IMFin ya da WBn, grevlerindeki srekliliin nedeni ne olabilir?38 Yine Kaos Teorisine dayal bir toplumsal mdahale ekli olarak, mdahale edilmek istenen blge ya da toplumun, daha kk blgeciklere ve cemaatlere ayrlmas, mikro milliyetiliklerin gndemletirilmesinin sz konusu olduu ifade edilmektedir. Herhangi bir mdahaleden nce haritalarn yeniden dzenlenmesi gibi forml kullanmak, kaosun denetlenmesini de kolaylatrd bilinmektedir.

Hbler, ok ilgin bir noktaya deiniyor ve kk sistemlerin kaosu daha iyi ynettiini gsteriyor. Byk sistemler istikrarl ortamlara uygundur fakat dengeden uzak bir dinamikte bir kimse esneklik ve kk sistemlerin yaratlmas yoluyla kaos kontroln optimize edebilir. 39

Sosyalist bloun yklmasnn ardndan gndeme gelen kreselleme olgusunun da benzeri bir ekilde kk sistemler zerinden yeni bir dnya dzeni kurmaya, yerellik ve farkllklar nplana kararak dnyay ekillendirmeye almakta olduu bilinmektedir. Bu balamda Kaos Teorisinin, kreselleme ile yeninden ekillendirilen dnya dzeninde meydana gelen toplumsa olaylara mdahale etme imknlar dourduu sylenebilir.

Artk globallemeyi engelleyen/engelleyecek mill erevelerin krlmasnn zaman gelmitir. Bu andan toplum ii farkllklar, mahall zelliklere nem verilmektedir. Bu amala farklar ve atmalar yerine gre kullanlmal varsa ayrlklar, ayrlklar kar koymalar sivil toplum ve rgtleri adna kanmaldr. Mill devletler ve globalleme/kreselleme olarak anlatlan srecin gerektirdii ilikilerce yutulamayacak ne kadar btnlk varsa blnmelidir. Doranan paralar, globalleme kazan iinde bunlar istedikleri kadar sergileyebilme imknlarna ramen, kendi hallerine ve bir balarna braklmaldr. Yerellik ve farkllk her eyin yerine gemelidir.40

UNICEF (1946), WHO (1948), IMF (1947), WB (1947) gibi kurumlar kinci Dnya Sava sonras yklan Batnn yeniden inas iin kurulmu ve ksa bir sre sonra uluslararas faaliyetlerde bulunmaya balamlardr. Bata IMF ve WB olmak zere bu kurumlarn tm gerekleri Bat lehine maniple etmekle sulanmaktadr. 39 Young, Chaos and the Drama of Social Change. 40 Korkut Tuna, "Bat Yaylmacl , Kreselleme ve Son Lokmalar: Mill Ahlk Meselesi", Yeniden Sosyoloji'de, s. 215-216.
38

81

Bu durumda bir topluma mdahale etmeden nce, o toplumun koullarn, dzenini yerellikler ve farkllklar zerinden yeniden ekillendirmek ve mdahale edilecek mekanlar, kendi ilerindeki sakl dinamik anahtarlarn tehis ettikten sonra, kltmek ve buralarda kaos yaratmann mdahalenin baar iin nemli olduu ifade edilmektedir. Bylelikle zaman zaman bu kltlm unsurlar kendi ilerinde kaosa srkleyerek; zaman zaman da birbirlerine kar kkrtarak denetlemek mmkn olabilecektir. Bu durumda denetim de kk fakat ok ynl mdahalelerle ama srekli olacaktr. stelik byle bir mdahaleyi uygulayan bir unsur, dierlerinin iinde bulunduu karklktan faydalanarak srekli byk ve denetleyen durumunda kalabilme avantajn elde etmektedir. Mdahale edilmek istenen toplumdaki istikrarn, bir baka deyile statkonun srekli rahatsz edilmek istenmesi bu salamaktadr. Bu balamda Kaos Teorisi, toplumlara az maliyetle srekli mdahale imkn tanmakta olduu sylenebilir.

rn hayat dngleri ve tasarm dngleri sktrlmtr diye yazar (Prof. Richard DAveni) ve teknolojik yenilikler artmtr diye de ekler. Bu durumda srdrlebilir avantaj ve strateji aramak yerine... bir dizi geici avantaj gelitirmeye odaklanlr. Denge ve istikrar yaratmak yerine strateji gelitirmenin amac statkoyu rahatsz etmektir.41

Bununla birlikte temas edilmesi gereken bir nokta vardr ki, o da mdahalelerin srekli ve ok ynl olmas gerektii gibi ayn zamanda da srekli farkl bir strateji ile yeninden yaplandrmas artdr. Bylece mdahale edilen sistemin, mdahaleyi engelleyici ya da etkisizletirici bir davranta bulunmas ihtimalinin de ortadan kaldrlmas mmkn olabilecektir. Bununla birlikte srekli strateji deitirmenin, statkoyu rahatsz etmek iin mi yoksa mdahale edenin mdahale ettii toplumda kendi istedii bir dzen oluuncaya kadar kaosu korumas iin mi olduu soru konusudur.

Kaos Teorisi, toplumlara yaplan mdahalelerde ve toplumlarn denetlenmesinde daha esnek yntemler nermekte olduu bilinmektedir. Toplumsal mdahale
Michael J. Mazarr, Chaos Theory and U.S. Millitary Strategy: A leapfrog Strategy for U.S. Defence Policy, Complexity, Global Politics, and National Security, ed: David S. Alberts ve Thomas J. Czerwinski, Washington, D.C, National Defense University, 1997, s. 112.
41

82

konusunda yaplan yeni almlarda birisi olan Kaos Teorisi, sigorta irketi metaforuyla alternatif bir seenek sunmak abas iinde olacaktr.
Ne gnlk yaamda kalabalk bir ehri doyuran grnmez yapnn; ne de toplumumuzun giyinmesini, beslenmesini, okumasn, elenmesini ve genellikle evinden ok uzak olmayan bir yerde scak bir kahve bulmasn temin eden ok- tabakal sistemlerin farkndayz, zaten farknda olmaya da ihtiyacmz yok. eyleri devlet ynettii zaman, buna hkmet diyoruz; fakat ortada bir kargaa ya da zorlama olmadan [eyler] kendiliinden olduunda, buna hibir ad takmyoruz. Elimizin altnda zm olduunda [ortada] bir sorun grmyoruz. te Kaos Teorisi karmak sistemlerde evirilen kalplarn farkna varr. Kaos Teorisi, bize, devletin toplumu ynetmesini engelleyen, devlet ve mterileri arasndaki ac veren geri besleme sarmaln gsterir. Toplumu ynetmek yerine devlet, genel kanya gre toplum iin en iyisi artlar oluturmak amacyla dikte etmenin ve zorlamann yollarn arar...Artk alternatif seenei kucaklamalyz. Bu seenek sigorta endstrisi gibi kendi kendini lmszletiren ve basit yaplar yapmaktr.42

Toplumsal mdahale ve toplumlarn ynlendirilmesi konusunda Kaos Teorisinin sigorta irketi metaforunu kullanmas, Batnn kendi dndaki toplumlara mdahale etme gerekesi gz ne alndnda anlamldr. Bilindii gibi Batnn kendi dndaki toplumlarla balatm olduu ilikiler egemenlik ilikileridir ve evrensel iyinin taycs Batnn, bu balamda, kendi dndaki toplumlara mdahale etme hakkn kendinde grmekte olduu bilinmektedir. Kaos teorisyenlerinin nerdii sigorta sistemi metaforu, bu ilikilerin srdrlmesi asndan bnyesinde bir ok imkn barndrmaktadr. Mesel cesedinizi hayat sigortas ad altnda kra dntren bir sisteme sahiptir sigorta sistemi. stelik, sz konusu sistemin mterileri, her ay ya da vadesi geldiinde, bu sisteme, hi sitem etmeksizin ve hi bir zorlamayla karlamakszn paralarn yatrrlar. Mteri memnundur, sigorta irketi ise en memnun.

Aslnda sigorta sistemi bir ok alanda benzer aktiviteler ile urar. rnein, hi banza gelmeyecek bir olay karsnda siz yllarca prim demeye ikna edebilmektedir. Bunun ad risk ynetimidir. Eer sz konusu olay banza
Gregory Sams, Uncommon Sense: The State is Out of Date, kitabndan zetle Gregory Sams, A Chaos Theory for Society, Global Ideas Bank web- sitesi, (evrimii) http://www.globalideasbank.com/site/bank/idea.php=2278), 23 Mart 2004.
42

83

gelmezse, uzun bir sre sonra, sigorta irketi, yllardr iletmekte olduu paralarnz zerinden size geri deme yapmay vaat edecektir. Sistem mterisini, bir yerlerde bir risk olduuna inandrmak ve bu riskten ancak onlara para vermek yoluyla kurtulabileceine inandrmaktadr. Bylece bu iten kazanan dar bir kesim, ne bir bilgi ne de bir retimde bulunarak ama sadece mterilerinin paralarn ileterek toplumsal tabakann en stnde yer edinmeyi baaracaktr.

stelik, sigorta polielerine imza atarken size gsterilen gler yz, sz konusu risk ile karlatnzda da ayn ekilde devam eder mi? Mteri memnuniyeti, mteri yatrd paray almak durumunda kaldnda da devam eder mi? Ya da zorlama olmakszn parasn yatran bu mteri, durumu bozulup da baz taksitlerini yatramadnda nasl bir zorlama ile karlar? Yllarca Amerika ile mttefik olan, Amerikay kendi iktidarnn sigortas olarak gren Saddam Hseyin ald hizmetten memnun mudur?

Konu hakkndaki bir baka tartmada Kaos Teorisinin toplumsal mdahale konusunda izdii snrlardr. Bu snrlarn tarih boyunca zerinde ok tartlm bir kavrama, zgrle kadar uzand bilinmektedir. Donahue, kaos teorisinin zgr irade konusundaki getirilerini tartt makalesinde, teorinin ciddi anlamda zgr iradeye prim tandn ileri srmektedir.43 Bununla birlikte Batnn zgrlk anlaynn bireylerin denetlenmesini kolaylatrmaya ynelik olduu

gzlenmektedir. Durham, zgr irade konusunu biraz daha da aarak, bunun deterministik olduunu ve bir baka deyile buna mdahale etmenin ve denetlemenin mmkn olduunu ifade etmektedir.

...zgr iradenin deterministik olmadn kantlayan hibir kant yoktur. u eski fkray dnn; eer beyinler bizim anlamamz iin yeteri kadar basit olsalard, biz, onlar anlamak iin ok basit olacaktk. 44

Batnn eski determinist syleminin dnya egemenlik ilikileri iinde Batnn kendine bitii ayrcalkl konumu gerei gibi kamufle edemedii, ok hantal
43 44

Donahue, Chaos Theory: The Mergence of Science and Philosophy. Durham, Chaos Theory for the Practical Millitary Mind, s. 41.

84

kald, bundan dolay da Batnn daha esnek bir alm yapmaya ihtiya duyuduu bilinmektedir. Kaos Teorisinin bu almlarn destekleyicisi ve bilimsel temelinin ina edicisi olduu ifade edilmektedir. Bununla birlikte Kaos Teorisi, sadece toplumsal srelere deil, toplumun yaptalar olarak grlen bireylerin kafalarnn iine bile mdahale edilebilecei fikrini ortaya atmaktadr. Kaos Teorisinin mdahale alanlarnn bireylerin zgrlne kadar genilemi olmas Batya hangi imknlar salamktadr?

Bilindii gibi Batda toplum kavram, toplumlararas ilikilerden soyutlanmak suretiyle kendi bana bir kavram olarak tantlmaktadr. Bu balamda toplum kendi i dinamikleri ile gelimekte olduu ifade edilmektedir.45 Konu toplumlar aras ilikilerinden soyutlannca geriye toplumda yaan bireyler ve onlarn pratikleri kalmaktadr. Kaos Teorisi, balang koullarna hassas, ok boyutlu sistemlere mdahale imkn tanmaktadr. Bu sistemlerin yeterince tannmas, onlarn daha doru olarak modellenmesini salad ifade edilmektedir. Toplum sadece kendi ilikilerinden meydana gelince bireylerin sistemin anahtar parametresinin

bulunmasnda ve sistemin modellenmesinde kilit rol oynamakta olduu ifade edilebilir. Bu durumda bireylerin zgrlklerine, bir baka deyile iradelerine mdahale edilmesi, sistemin modellenmesinde son derece nemli bir ayrnt haline gelebilmektedir.

Batnn uygarln evrensel taycs rol oynad ve bunu kendi dndaki toplumlara da benimsettii bilinmektedir. Bununla birlikte ironik bir ekilde Bat, tm bu imajna ramen, Bat-dnn kendisine gvendii kadar kendine gvenmemekte olduu grlmektedir. Bundan dolay srekli olarak tedirgin ve tetikte bir bekleyi halindedir. Kaos Teorisi, onun bu tedirginliini ve tetikte bulunma halini hakllatrmaktadr.

45

Sezer, Dou Bat Ayrm, Dou Bat, s. 39.

85

Akas hibir kresel politika bir doal sistem gibi yrmeyecektir. Burada gerekli olan ey, sabit esneklik, bilginin devaml topland srekli tetikte olma durumu ve mevcut tanmlarn deitirilmesidir.46

Bat neden srekli tetikte olmak zorundadr? Yoksa bir su ilemitir de yakalanmaktan m ekinmektedir?

46

Peat, Non Linear Dynamics and Its Implications for Policy Planning.

86

Kaynaka
Aron, Raymond: Sosyolojik Dncenin Evreleri, ev. Korkmaz Alemdar, 4. bs., Ankara, Bilgi Yaynevi, 2000.

Arnold, David:

Corafi Keifler Tarihi, ev. Osman Bahadr, 3. bs, stanbul, Yneli, 2001.

Back, Kurt W.:

Chaos and Complexity Necessary Myths, Chaos, Complexity and Sociology: Myths, Models and Theoriesde, ed. by. Raymond A. Eve, Sara Horsfall, Mary E. Lee, Kaliforniya, Sage Publications, pp. 3951.

Bau, Haim ve Y. Shachmurove: "Process Unpredictability in Deterministic Systems", Indeterminacy, The Mapped, the Navigable and the Unchartedda, ed. by. Jose V. Ciprut, Cambridge, MA: MIT Press.Bau, 2005. The 18th Century Philosophers: The Age of Enlightment, New York, The New American Library of World Literature Inc., 1956.

Berlin, Isiah:

Bierstedt, Robert vd.:

Sosyolojik zmlemenin Tarihi, ed. Tom Bottomore ve Robert Nispet, yay. haz.: Mete Tunay ve Aydn Uur, 2. bs. Ankara, Ayra Yaynevi, 1997.

Birken, Lawrence:

Chaos Theory and Western Civilization, Review, Fernand Braudel Center, 1999, C. XXII, No: 1, pp. 1730.

93

Bonting, Sjoerd L.:

Chaos Theology: A New Approach to the ScienceTheology Dialogue, Zygon: Journal of Religion & Science, 1999, C. XXXIV, No: 2, pp. 323 -332.

Bratcher, Dennis:

Genesis Bible Study: Creation 1a: God and Boundaries, The Christian Research Institute, (evrimii) http://www.cresourcei.org/biblestudy/bbgen.html, 17 Ekim 2003.

Burnet, John:

Early Greek Philosopy, Londra, A. & C. Black, 1930, (evrimii) http://plato.evansville.edu/public/burnet/intro.htm#1, 22 Kasm 2003.

Childe, Gordon:

Tarihte Neler Oldu, ev. Mete Tunay ve Aleddin enel, 7. bs., stanbul, Alan Yaynclk, 1998.

Cohn, Norman:

Cosmos, Chaos, and the World to Come: The Ancient Roots of Apocalyptic Faith, 2.bs, New Heaven ve London, Yale University Press, 1994.

Cokun, smail: 1997.

Modern Devletin Douu, stanbul, Der Yaynlar,

Crutchfield, J. P.:

What Lies Between Order and Chaos? Art and Complexity, ed.by. John Casti, Oxford, Oxford University Press, 2002.

idem, Ahmet:

Aydnlanma Dncesi, 4. bs., gzden geirilmi yeni basm, stanbul, letiim Yaynlar, 2003.

94

Dennis, Geoffrey W.:

Chaos, Encyclopedia Mythica, (evrimii) www.pantheon.org/articles/c/chaos2.html, 2 Temmuz 2005.

Denizhan, Yamur:

09.04.2005 tarihinde yaplan szl mlkat.

Donahue, Manus J.:

Chaos Theory: The Mergence of Science and Philosophy, Educational Chaos Theory and Fractal Geometry Project, (evrimii) http://www.duke.edu/~mjd/chaos/Ch3.htm, 2 Ekim 2003.

Durham, Susan E.:

Chaos Theory for the Practical Millitary Mind, ACSC, 1997.

Eribel, Ertan:

"Amerikan Kimlii", 500. Ylnda Amerika, yay. haz. R.Ertrk, H. Tfekiolu, stanbul, Balam Yaynlar, 1994den aktaran Cokun, Modern Devletin Douu.

Ekeland, Ivar:

What is Chaos Theory?, Review, Fernand Braudel Center, 1998, C. XXI, No: 2, pp. 137- 150.

Ertrk, Recep:

Trk Sosyolojisinde ve Cumhuriyet Dneminde Ky Tartmalar, Ankara, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, No: 3406, 1997.

Gleick, James:

Chaos: Making a New Science, New York, Penguin Books, 1987.

95

Gkberk, Macit:

Felsefe Tarihi, geniletilmi 2. bs., Ankara, Bilgi Yaynevi, 1967.

Hamilton, Edith:

The Greek Way to Western Civilization: Literature, Science, Philosophy, Art, 10.bs, New York, W.W. Norton & Co., 1958.

Hyeon, Choi Chang:

Explotary Simulation and Modelling of Complex Social Systems, Korean Public Administiration Review, C. XXXIV, No:3, (evrimii) http://www.kwandong.ac.kr/choich/ct4.doc, 15 Ekim 2003.

Ivan, Jozef:

Anti Chaos Philosophy, (evrimii) http://www.pentacom.sk/~pivan/Jozef/filozofia/philoso phy.htm, 23 ubat 2004.

Kellert, H. Stephen:

Chaos Theory and Social Sciences, (evrimii) http://web.hamline.edu/skellert/sample.htm, 12 Aralk 2004.

Kennedy, O.P.:

St. Thomas Aquinas and Medieval Philosophy, New York, The Encyclopedia Press, 1919, Jacques Maritain Center, (evrimii) www.ndu.edu/Departments/Maritain/etext/staamp0.ht m, 30 Eyll 2003.

Koperski, Jeffrey:

Has Chaos Been Explained?, British Society for the Philosophy of Science, 2001, C. 52, sayfa 683700.

96

Kse, H.mer:

Kreselleme Srecinde Devletin Yapsal ve levsel Dnm, Saytay Dergisi, ed. H. mer Kse, Ankara, No: 49, Nisan Haziran 2003, s. 3 - 46.

Kk, Mehmet:

Postmodernin Modern Karakteri ya da Dnemletirmenin ronisi, Modernite Versus Postmodernite, der. Mehmet Kk, 3. bs., Ankara, Vadi Yaynlar, 2000, s. 21- 51.

Leadbetter, Ron:

Chaos, Encyclopedia Mythica, (evrimii) www.pantheon.org/articles/c/chaos.html, 2 Ocak 2000.

Leadbetter, Ron

Gaia, Encyclopedia Mythica, (evrimii) http://www.pantheon.org/articles/g/gaia.html

Lee, Mary E.:

From Enlightment to Chaos: Toward Nonmodern Social Theory, Chaos, Complexity and Sociology: Myths, Models and Theoriesde, ed. by Raymond A. Eve, Sara Horsfall, Mary E. Lee, Sage Publications, Kaliforniya, pp. 15-29.

Levi, Albert William:

Felsefe Tarihine Giri Modern Felsefe, der. ve ev.: Ahmet Cevizci, stanbul, Paradigma, 2002, s. 73136.

Levi, Albert William:

Felsefe Tarihine Giri Antik Grek ve Roma Felsefesi, Der. ve ev. Ahmet Cevizci, stanbul, Paradigma, 2002, s. 13-46.

97

Lieber, Theodor:

On the Impact of Deterministic Chaos on Modern Science and Philosophy of Science: Implications for the Philosophy of Technology?, Philosophy & Technology 4:2 K 1998, pp. 23-50.

Liu, Huajie:

A Brief History of the Concept of Chaos, (evrim ii) www.phil.pku.edu.cn/personal/huajie/CHAOS.htm, 12 Nisan 1999

Mazarr, Michael J.:

Chaos Theory and U.S. Millitary Strategy: A leapfrog Strategy for U.S. Defence Policy, Complexity, Global Politics, and National Security, ed. by. David S. Alberts ve Thomas J. Czerwinski, Washington, D.C, National Defense University, 1997.

Mills, Donald H.:

The Hero and the Sea: Patterns of Chaos in Ancient Myth, Wauconda, Illinois, Bolchazy-Carducci Publishers, 2003.

Oppy, Graham:

Book Reviews: From Physics to Philosophy, Mind, C. 110, say 439, pp. 732 736.

Plsson, Heimir:

The Creative Power of Chaos: Reflections on the Nordic Mithology, KHI, (evrimii) http://islenka.khi.is/heimpal/cosmoschaos.htm, Ekim 2001.

Peat, F. David:

Non Linear Dynamics and Its Implications for Policy Planning, (evrimii) http://www.fdavidpeat.com/bibliography/essays/chaos. htm, 18 Nisan 2004.

98

Perle Richard ve David Frum: eytana Son: Terrde Sava Nasl Kazanlr?, ev. Gke Kamaz, stanbul, Truva, 2004. Kaostan Dzene: nsann Tabiatla Yeni Diyalou, ev. Senai Demirci, 2. bs., stanbul, z Yaynclk, 1998.

Prigogine, I ve Stengers, I:

Rickman, H.P.:

Science and Hermeneutics, Philosophy of the Social Sciences, Cilt 20, No. 3, Eyll 1990, pp. 295316.

Ruelle, David:

Rastlant ve Kaos, ev. Deniz Yurtren, 17. bs., TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara, Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu, 1994.

Rushdoony, Rousas John:

Towards a Theology of Politics, (evrimii) http://www.libertyhaven.com/theoreticalorphilosophic alissues/history/towardstheology.shtml, 11 Temmuz 2005.

Sams, Gregory:

Uncommon Sense: The State is Out of Date, kitabndan zetle Gregory Sams, A Chaos Theory for Society, Global Ideas Bank web - sitesi, (evrimii) http://www.globalideasbank.com/site/bank/idea.php=2 278, 23 Mart 2004.

Saperstein, A.M.:

Complexity, Chaos, and National Security Policy: Metaphors or Tools?, Complexity, Global Politics, and National Security, ed: David S. Alberts ve

99

Thomas J. Czerwinski, Washington, D.C, National Defense University, 1997.

Saperstein, A.M. ve Kress. G. M.: "Chaos versus Predictability in Formulating National Strategic Security Policy.", American Journal of Physics, No: 57, 1989, s. 217 223.

Sardar, Ziauddin; I. Abrams: Introducing Chaos, ed. by Richard Appignanesi, St. Leonards NSW, Allen and Unwin Pyt, Ltd., 1999.

Se, Henri:

Modern Kapitalizmin Douu, ev. Turgut Erim, 3. bs., stanbul, Yneli, 2001.

Serdar, Ziyaddin:

Postmodernizm ve teki: Bat Kltrnn Yeni Emperyalizmi, ev. Gke Kamaz, stanbul, Sylem, 2001. Sosyolojide Yntem Tartmalar, stanbul, Smer Kitabevi Yaynlar, 1993. Dou- Bat likileri Asndan Bat Tarm, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No: 3580, stanbul, Edebiyat Fakltesi Basm Evi, 1990.

Sezer, Baykan:

Sezer, Baykan:

Sezer, Baykan:

Bat Dnya Egemenlii ve Endstri Devrimi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No: 3407, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1997. Trk Sosyolojisinin Ana Sorunlar, stanbul, Smer Kitabevi Yaynlar 1979.

Sezer, Baykan:

100

Sezer, Baykan:

Sosyolojinin Ana Balklar, stanbul, Smer Kitabevi, 1982.

Sezer, Baykan:

Dou Bat Ayrm, Dou Bat, ed. Takn Tak, 4. bs., No:2, Ankara, Dou Bat Yaynlar, 1999, s. 3744.

Simon, Herbert A.:

Has Chaos Theory Found Any Useful Application in the Socail Sciences?, Scientific American, 21 Ekim 1999, (evrimii) http://www.sciam.com/askexpert_question.cfm?article ID=000E7DO-BAGA-1C719EB7809EC588F2D&catID=3, 16 Kasm 2003.

Smith, Thomas S.:

Nonlinear Dynamics and the Micro Macro Bridge, Chaos, Complexity and Sociology: Myths, Models and Theoriesde, ed. Raymond A. Eve, Sara Horsfall, Mary E. Lee, Sage Publications, Kaliforniya, pp. 5263.

Sommerer, John C.:

The End of Classical Determinism, John Hopkins APL Technical Digest, C. 16, No: 4, 1995, pp. 333 346.

Sorokin, Pitirim A.:

Bir Bunalm anda Toplum Felsefeleri, ev. Mete Tunay, 2. bs, stanbul, Gebe Yaynlar, 1997.

Stein, Robert M.:

Medieval, Modern, Post- Modern: Medieval Studies in a Post Modern Perspective, George Town niversitesi web sitesi, 10 Ekim 1995. (evrimii)

101

http://www.georgetown.edu/labyrinth/conf/cs95/paper s/stein.html, 18 Ocak 2004.

Stewart, Ian:

Does God Play Dice? The Mathematics of Chaos, Cambridge, MA: Blackwell, 1989.

Swingewood, Alan:

Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, ev. Osman Aknhay, Ankara, Bilim ve Sanat, 1998.

Toynbee, Arnold J.:

Greek Historical Thought, New York, The New American Library, 1952.

Troitzsch., K.G.:

"Chaotic Behaviour in Social Systems, 1996dan aktaran Lieber, On the Inpact of Deterministic Chaos. ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik Bir Deneme, (Doentlik Tezi), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No: 3232, stanbul, Edebiyat Fakltesi Basmevi, 1987.

Tuna, Korkut:

Tuna, Korkut:

"Bat Yaylmacl, Kreselleme ve Son Lokmalar: Mill Ahlk Meselesi", Yeniden Sosyoloji, stanbul, Karakutu Yaynlar, 2002, s.211-218. " kinci 1000den nc 1000e Girerken Din Oluumlar", Yeniden Sosyoloji, stanbul, Karakutu Yaynlar, 2002, s.228-241.

Tuna, Korkut:

Tuna, Korkut:

"Bilimsel Dncede Ne Deiti?", Yeniden Sosyoloji, stanbul, Karakutu Yaynlar, 2002, s.198210.

102

Tuna, Korkut:

"Amerika'nn Bulunuunun Batda Yol At Gelime: Kentsel Toplum", Yeniden Sosyoloji, stanbul, Karakutu Yaynlar, 2002, 311-321. "Sosyolojik Bilginin mkan ve Glkleri zerine", nsan Problemi Asndan Felsefe ve Sosyal limler Sempozyumu, 5-7 Ekim 1983, Erzurum. Batl Bilginin Eletirisi zerine, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, Edebiyat Fakltesi Basmevi, 1993.

Tuna, Korkut:

Tuna, Korkut:

Turner, Frederick:

Foreword: Chaos and Social Science, Chaos, Complexity and Sociology: Myths, Models and Theoriesde, ed. Raymond A. Eve, Sara Horsfall, Mary E. Lee, Sage Publications, Kaliforniya, pp. xi xxvii.

Tzu, Chuang:

A New Selected Translation with an Exposition of the Philosophy of Kuo Hsiang, trans. by.: Fung Yu Lan, Pekin, Foreign Languages Press, 1989.

Ukan, Banu:

Kreselleme ve Uluslalararas alma rgt (ILO), imento veren Dergisi, ed. Burak ubuku, Ankara, C. 16, No: 6, Kasm 2002, s. 5-17.

Vernant, Jean P. ve P. V. Naquet: Myth and Tragedy in Ancient Greece, trans.by. ev. Janet Llyod, Zone Books, New York, 1988.

103

Waston, Burton:

The Complete Works of Chuang Tzu, New York, Columbia University Press, 1968, Sosyoloji Yazlar, ev. Taha Parla, stanbul, letiim Yaynlar, 1996.

Weber, Max :

Weber, Max :

The Methodology of the Social Sciences, trans. and ed. by. Edward A. Shills, Henry A. Finch, New York, The Free Press of Glencoe, 1949.

Wolfram, Stephen:

A New Kind of Science, Champaign, IL Wolfram Media, 2002.

Woodcock, George:

Anarizm: Bir Dnce ve Hareketin Tarihi, ev. Alev Trker, 4. bask, stanbul, Kaos Yaynlar, 2001.

Young, T.R.:

Chaos Theory and Human Agency: Humanist Sociology in a Postmodern Era, 1992, (evrimii) www.critcrim.org/readfeather/chaos/007humanagency. html, 18 Eyll 2003.

Young, T.R.:

Chaos and the Drama of Social Change: A Metaphysics For Post Modern Science, (evrimii) www.critcrim.org/readfeather/chaos/005drama.html, 12 Eyll 2003.

Young, T.R.:

Paradigm Theory: Foundations of Postmodern Science, (evrimii) www.critcrim.org/readfeather/chaos/004paradigm.html , 12 Eyll 2003.

104

Young, T.R.:

Chaos and Social Control: Managing Non Linear Socail Dynamics, 1992, (evrimii) www.critcrim.org/readfeather/chaos/016socialcontrol. html, 18 Eyll 2003.

An Online Library of Literature, (evrimii) http://www.literature.org/Works/JohnMilton/paradise-lost/, 27 Mays 2004.

"The Chaos Club: Genesis 1:1-5", (evrimii) http://www.agcmcc.org/sermons_2003/011203.html, 12 Temmuz 2005.

(evirimii) http://www.auburn.edu/~kuhnwi1/gb/webstuff10am/re ade/metamorphoses.html, 11 Temmuz 2005.

(evrimii) http://www.geocities.com/Athens/Delphi/6151/othello. html, 5 Kasm 2003.

(evrimii), www.uwm.edu/Library/special/exhibits/clastext/clspg0 49.htm, 11 Aralk 2001.

(evrimii) http://www.netbul.com/superstar/ozeldosyalar/sicakha ber/iraksavasi/sayfa5.asp.

105

Sonu
almamzda Kaos Teorisini ele aldk. Yaptmz aratrmalarda kaosun sadece Bat toplumlarnda yer alan bir kavram olmadn, Dou toplumlarnda da eitli yorumlar olduunu grdk. Bununla birlikte Dou toplumlarnda kaosun dzen ile birlikte var olduunu fakat Bat toplumlarnda dzenin her an kaosa dnebildiini tespit ettik. Konumuz Kaos Teorisi ve sosyoloji olduundan ve Kaos Teorisinin Bat toplumlarnda ortaya kmasndan dolay biz Bat dncesindeki kaosun zerine eildik. Bat, uzun bir dnemden sonra kaosu yeninden ve yeni bir ekilde hatrlad izlenimini verdii grlmektedir1. Bat, kaostan bir dzen karma iddiasndadr. Biz Batnn tarihteki durumu ile Kaos Teorisi arasndaki balanty kurma abas iinde olduk. almamz boyunca kaosun tarihte birok kez kullanlan bir kavram olduunu grdk. Antik Yunanda ekilsiz, dipsiz bir boluk anlamna gelen kaos, bu belirsizlik anlamn tarih boyunca srdrdn tespit ettik. Kaosun bu anlam, onun tarih boyunca kendisinden dzen retilmekte faydalanlan bir kavram olma zelliini rtmektedir. Durum byle olunca Bat da Kaos Teorisi ile rahatlkla yeni bir kaos anlay ortaya koyduu izlenimi verebilmektedir.

Biz, bu anlamda Bat dncesinde bir srekliliin olduunu ileri sryoruz. Bu srekliliin kendi tekrarlamak suretiyle deilse de, Tablo Ide de gsterme abas iinde olduumuz gibi, inili kl bir grafik izdii fakat bir ekilde kendini biriktirdii inancndayz. Bundan dolay ada Kaos Teorisinin ortaya koyduu felsefe ile Antikada ortaya atlan ve gnmze kadar kullanlan kaos kavram arasnda paralellikler kurulabileceini ileri sryoruz. ada Kaos Teorisinin Antikadan bu yana Batnn kayglarnn ve bu kayglar karsnda taknd

Kaos yeninden hatrlandnda farkl bir boyut kazanacaktr. Bu dnemde dnya egemenliini srdrmekte zorlanan Bat iin kaos, denetlenemeyen bir sistemin denetim anahtar olarak alglanmaktadr. Kaos Teorisinin ok boyutlu, balang koullarna hassas, dinamik bir sistemin ya da bir toplumun kaosa sokularak, buradan istenilen dzene ynlendirmeye imkn verecek almlar salamas, teorinin Batda yeniden gndeme gelmesini ve pek ok alanda uygulanmas iin sarf edilen abalarn artmasn beraberinde getirmektedir.

87

tutumun bir toplam olduuna inanyoruz. Bu balamda teorinin Kaos Teorisi olarak isimlendirilmesinin bir rastlant olmadn ortaya koyma abas iinde olduk.

Batda Kaosun Getii Kaosun Tanm Dnem Evrenin kayna; Mitik Kaos Kavram ekilsiz, alabildiine esneyen boluk; hibir cismin dmesinin durdurulamayaca farkllamam bir boluk.

Kaosun zellikleri Bat iinde yeni bir konum elde eden Yunan, kaos zerinden yeni bir alm yapyor. Egemenlik ilikilerinde istedii konumu elde eden Yunan, kaosu unutup, akla yneliyor. Dnya egemenliini srdrmenin yollarn arayan Roma, kaosu gndemine alyor. Kaos, Baty bir arada tutma ve Bat bilincini yayama grevini stlenen Kilisenin otoritesini salamlatrc bir e olarak ortaya kyor. Batnn dnya egemenliini tartlmaz bir ekilde elinde tuttuu dnemlerde kaos gndemde deildir. kinci Dnya Sava sonrasnda yeninden ele alnr. Bat, bu dnemde kaosun denetlenebilir yanyla ilgilenecek, denetlenemez boyutlarn grmezden gelecektir. Bu dnemde kaostan dzen retilmek istenmektedir.

Ortaada Kaos Kavram

Tanrnn evreni yaratt kaynak. Bunun dnda mitik kaos ile ayn tanma sahip.

Aydnlanma ve Daha ok yksek boyutlu Sonrasnda ada Kaos sistemlerde grlme olasl bulunan, ksa srede Teorisi nglebilir davranlar gsteren, durum uzaynn kstl bir blgesinde dolamasna ramen asla kendini tekrarlamayan, uzun vadede kestirilemez olan ve kk deiimlerin sre iinde byk ve niteliksel etkilere yol aabildii dorusal olmayan dinamikleri ele alan bir teoridir.

Tablo 1: Tarih boyunca Batda kaos algs

Antikada Batnn eitli nedenlerden dolay varln, Dou ile girdii ilikiler erevesinde srdrdn ifade etmitik. Bu ilikilerin tarih boyunca tek dze bir izgi zerinde gelimediini, dnya egemenliinin ok defalar taraflar arasnda el deitirdiini belirtmitik. Bu durumun Batdaki yansmalarndan, eitli dnemlerde bu ilikilerdeki gelimelerin Baty iine drd zorluklardan

88

bahsetmitik. Batnn iine dt glklerin Antik Yunanda olduu gibi dnya egemenliini srdrmek amacyla kendine bir yer ama ya da Ortaada olduu gibi hayatta kalabilme abalar eklinde almasnda kaostan dzen retilmesinin byk faydas olduunu da vurguladk. Bu durumun kaosu, Batda eitli dnemlerde kendine ihtiya duyulan bir kavram haline getirdiini grdk.

Kaos kavram bu balamda farkl mahiyetler kazand grlmektedir. Bat gl olduunda kaosu ksa zamanda unutmu, egemenlik ilikilerini srdrmek iin Antik Yunan ya da Aydnlanma sonrasnda olduu gibi, akln yolunda zmler retmeyi ncelemitir. Bat bu ilikilerde geri dtnde ya da bu ilikileri srdrmek iin yeni bir alm yapamadnda ve eskiyi bir ekilde tekrar etme durumunda olduundaysa kaos ile daha bark bir alg gelitirme yolunu tutmutur.

Kaos Teorisinin baka bir boyutunun da toplumsal olaylara mdahale etmeye imkn tanmas olduu belirtilmektedir. Teorinin toplumsal olaylara uygulanma abalar ve toplumsal olaylara mdahale etme imkn tamas, sosyolojiyi yakndan ilgilendiren bir konudur.

Kaos Teorisinin uygulanmas arzulanan bilim dallarndan birisi de sosyoloji olduunu belirttik. Sz konusu teori erevesinde sosyoloji alannda yaplan almalarn, kaosun imknlarnn kullanlarak Batnn srdrlebilir bir dnya ve egemenlii salamasnn yollarn bulmak, bu balamda toplumsal olaylara mdahale edebilmek olduu tespit ettik.

"Parametre setleri "gerek dnyann" karakteristikleri olduunda, belirsizlikten dolay bir ok [parametre] serisine bakarz. Bu eitlilik iinde...arzulanan "evet" cevaplarn bulmak mmkndr."2

Konu byk bir aklkla ele alndnda Batnn sosyoloji alannda yrtt almalarn amacnn zde deimediini, tpk Newtoncu ilkelere dayal modern bilimlerde olduu gibi, bu dnemde de, retilen bilgilerin Batnn toplumsal ve
2

A.M. Saperstein, ve G. Mayer- Kress., "Chaos versus Predictability in Formulating National Strategic Security Policy.", American Journal of Physics, No: 57, 1989, p. 219

89

toplumlararas dzlemde kendi egemenliini srdrlebilir klmay amaladn ve bu ilikiler ierisinde anlamn kazand grlmektedir. Gnmzde de Kaos Teorisi kinci Dnya Savann ardndan gelien srete gndeme gelmeye balayacaktr. Bu dnemde Avrupa tamamen yklm, Bat adna dnya egemenliini yrten Byk Biritanya savatan muazzam bir zarar grmtr. Bu dnemde dnya egemenliinin yrtcl de, Batnn kendi ilikileri iinde doan ve Batda farkl bir yeri olan Amerika tarafndan yrtlmeye balanacaktr. Bu grevi stlendikten sonra Amerikann geleneksel Bat ile ile ilikilerin de meydana gelen farkllama dikkat ekicidir. Bu dnemde konumuz olan sosyolojinin merkezinin Amerikaya kayd grlecektir. Kaos konusundaki gelimelerin bu kadar gecikmesinin nedeni de bu ilikilerin arkasnda yatmaktadr. Amerika, yeni ve ypranmam bir g olarak dnya egemenliini devr almtr. Amerikada kaos almalar bir sisteme oturtulmaya balandnda ise Amerika Vietnam gazisi, gc sorgulanan bir dnya nderi durumundadr. Kaos almalarnn her alanda uygulanmaya baland gnmzde ise Amerika, byk bte aklar veren, yeni kaynaklara kolaylkla ulamakta zorland ileri srlen ve isizliin artt bir lkedir. Elbette Amerika hl ok gl bir lkedir; bununla birlikte bu gcn srdrlmesinin hesaplarn yapmaktadr. Roma mparatorluunda Ovidusun kaostan bahsettii dnemde Romada ok gldr. Ne var ki; gittike genileyen imparatorluk ayn oranda retken olmad iin uzun vadede bu gcn birden kaybedecektir. Bu durum Batda da bilinmektedir.

Bu balamda toplumlara mdahale etme imknlar barndran Kaos Teorisinin konumuz olan sosyolojide uygulanmak istenmesi anlamldr. Kaos Teorisi, gelimi matematiksel modellemeler ile almaktadr. Matematiksel modellemelerin sosyolojiye katkda bulunacak bir takm nemli avantajlar salad bilinmektedir. Bunun Kaos Teorisi gibi ok boyutlu sistemleri ele alan bir matematiksel modelleme anlay ile gerekletirilmesinin ise daha kolay olmas beklenmektedir. Kaos Teorisinin sunduu bu avantajlar, nfs dinamikleri vb. baz konularn daha doru modellenmesinde sosyolojiye katk salayabilir. Bununla birlikte

matematiksel modellemelerin barndrd glkler de vardr. Hereyden nce

90

sosyoloji

toplumlar

ele

almaktadr.

Bu

nedenle

her

konuda

kolayca

modellenemeyecek kadar karmaktrlar. Kaos Teorisi determinist bir dzensizlii modelleyebilir; bunu ksa vadelerde ngrebilir. Bununla birlikte toplumda uzun zamana yaylm birok karmak olay bulunmaktadr. Burada Kaos Teorisinin eli kolu balanmtr. Sonu olarak Kaos Teorisinin sosyolojiye bir takm katklar olaca kesindir ama bu katklarn snrl olaca da ayn oranda kesindir.

Konuyu ele aldmz ilikiler iinde Kaos Teorisinin yukarda ele aldmz katklarndan ok, Batya salad almlar gze arpmaktadr. Kaos Teorisinin felsef bir sonucu olarak grlen okkltrllk, zgrlk, ok daha demokratik bir dnya gibi, zaten baka yollarla srekli gndemimize sokulan, nerilerin de pek bir deeri yoktur. nk nceki blmlerde aka alntladmz gibi Kaos teorisyenleri, zgr iradenin bile deterministik ve dolaysyla mdahaleye ak olduuna inanmaktadr. Hal byleyken hangi zgrlkten ve bunun doal sonucu olmas beklenen okkltrllkten ve demokrasiden bahsedebileceiz? zgr iradesi belirlenebilen insan, nasl bir demokrasi iin yaayabilir? stelik btn bunlar sorarken zgr iradeyi kimin belirleyeceini de hi soru konusu yapmadk.

Konuyu aratrdmz sre boyunca teorinin Trkiyede de ele alndn ve bu konuda birok kafa karkl yaandna tank olduk3. Batdan gelen bilginin kutsallna inanan belirli evreler, teoriyi hi sorgulamadan, hangi ilikiler

erevesinde ortaya ktn belirtmeden, teorinin sunabilecei avantajlar konusunda olduka iyimser tablolar izdiine tank olduk.4 Konu hakkndaki almalar, anszn Batda ortaya kan bir teorinin ne denli faydal olaca erevesinde ele alnm olup, konuyu dier tm ilikilerinden soyutlayarak
3

Bkz. Romya, K., elik, ., Gerdanl, B., Arabac, S.N., Ergen, S. ve Karasakal, Uzun Zamandr Piyasada Olan Ancak Yeni nlenen Kaos, PiVOLKA, C. 1, No:1, 2002, s. 7; Ayda Uzunarl Soyda, Halkla likiler Uygulamalar ve Ynetim Kavramna Farkl Bir Yaklam: Kuantum ve Kaos Teorisi, Istanbul niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, No:12, 2002; Ramazan Acun, Bilim, Bilgi Teknolojisi ve Trkiye, Milli Kltrler ve Kreselleme, yay. haz.: B. Yediyldz, F. Unan ve . zdemir, Konya 1998, s. 83-92 vb. yaynlarda kaos teorisinin hangi ilikiler erevesinde ortaya kt, karlatmz sorunlarla ne kadar ilikili olduu tartlmadan teorinin vgs yaplmtr. Kaos Teorisini sorgulamadan ele alan bu eserler, dorudan teorinin faydalarndan bahsetmektedir. 4 Zaman zaman izlen tablolar Batdakinden bile daha umut verici olmas dikkat ekicidir.

91

sunmaktadrlar. Biz konuyu daha geni bir iliki a iinde ele aldmzda, anlatlanlarn hi de sylendii gibi olmad sonucuna vardk.

Sosyolojimiz toplum ve toplum olaylar hakkndaki bilgi sistemimizdir. Bizim bilgi sistemimizdir. Bu bilgilerin bize ait olmas, sadece Trkiyede yaayan insanlarn bilgileri kullanlmal ve dierleri bir kenara atlmal demek deildir. Bilgi belirli bir erevede yayldnda zaten herkes tarafndan bilinen bir olgu haline gelir. Bu daha ok bilginin bizim tarafmzdan, bizim toplumsal karlarmz erevesinde sistemletirilmesine iaret eder. Kaos kavramn toplumlararas ilikiler ervesinde ele alrken tank olduumuz gibi, bilgi eitli ilikiler iinde farkl anlamlar kazanabilmektedir. Bu nedenle sosyolojimiz toplum ve toplum olaylar hakknda bizim tarafmzdan sistemletirilmesi gereken bir bilgi sistemi olmaldr.

Sonu olarak Kaos Teorisi, kendi iinde barndrd imknlarla, toplumumuzun, sosyolojimizin sorunlarna kstl da olsa katkda bulunabilir. Bununla birlikte Kaos Teorisinin imknlar, elde edilen veriler ve bulgular bizim tarafmzdan bir sisteme oturtulmadnda, sosyolojimize fayda getirmeyecektir. Daha da nemlisi

sosyolojimizi iinden klmaz, toplum olaylarn zmleyemez ve toplumsal sorunlara zm neremez bir hale getirecektir. Bu durum bizi hi bilemeseydik daha iyi olurdu konumuna getirecektir. Bunu amak iin elde ettiimiz bilgileri lkemizin toplum seimi ve toplumlararas ilikilerdeki yeri gibi sahip olduumuz byk birikim erevesinde deerlendirmek durumundayz.

92