T.C.

ALIMA VE SOSYAL GVENLK BAKANLII

Tefti Kurulu Bakanl










YERALTI MADEN OCAKLARINDA HAVALANDIRMA
VE
HAVALANDIRMANIN PATLAMALARA ETKS




Mfettii Yardmcl Etd







Gne AKGN ERKOOLU
Mfettii Yardmcs






Ankara-2011
i
NDEKLER
1. GR ....................................................................................................................... 1
2. YERALTI MADEN OCAKLARINDA HAVALANDIRMA ................................ 3
2.1. Ocak Havalandrma eitleri ........................................................................... 3
2.1.1. Doal Havalandrma .................................................................................... 3
2.1.2. Mekanik Havalandrma ............................................................................... 4
2.2. Ocak lmleri ................................................................................................ 4
2.2.1. Ocak lm Aletleri .................................................................................... 4
2.2.2. Hava lm Hesaplamalar ......................................................................... 5
2.2.2.1. Hava Hznn llmesi ....................................................................... 5
2.2.2.2. Gerekli Hava Miktar ve Hesaplamas ................................................. 6
2.3. Ocak Havas ..................................................................................................... 6
2.3.1. Ocak Gazlar ................................................................................................ 7
3. HAVALANDIRMANIN PATLAMALARA ETKS ............................................. 9
3.1. Grizu Patlamalar .............................................................................................. 9
3.1.1. Metan ........................................................................................................... 9
3.1.1.1. Metan Gaznn zellikleri ve Davran ............................................. 10
3.1.2. Grizu Patlamasyla Mcadele .................................................................... 12
3.1.3. Metan Gaz Sensrleri ................................................................................ 13
3.1.4. Mekanize Kazda Grizu Patlamalar .......................................................... 15
3.2. Kmr Tozu Patlamalar ................................................................................ 17
3.2.1. Kmr Tozu Patlamalarna Kar Alnacak nlemler .............................. 18
3.2.1.1. Toz Olumas, Havaya Karmas ve Birikmesini nlemek .............. 19
3.2.1.2. Tozun Atelenmesini nlemek .......................................................... 19
3.2.1.3. Toz Patlamasnn Gelimesini nlemek ............................................ 19
3.2.1.4. Gelien Toz Patlamalarn Durdurmak ............................................... 19
4. HAVALANDIRMA HESAPLARI........................................................................ 20
4.1. Ocak Yollarnda Hava Ak .......................................................................... 20
4.1.1. Akkan Aknda Enerji Dnmleri ...................................................... 20
4.1.2. Yk Kayplar ve Ocak Yk .................................................................... 22
4.1.2.1. Ak Yk Kayplar............................................................................. 22
4.1.2.2. Toplam Yk ya da Ocak Yk ........................................................... 23
ii
4.1.3. Yk Kayplarnn Hesaplanmas ................................................................ 23
4.1.3.1. Hz Yk ............................................................................................ 23
4.1.3.2. ok Kayb .......................................................................................... 24
4.1.3.3. Bileik Yk Kayplar ve Ocak Yk ................................................. 26
4.2. Temel Havalandrma Alar ........................................................................... 28
4.2.1. Havayolu Direnci ....................................................................................... 28
4.2.2. Kirchoff Yasalar ....................................................................................... 28
4.2.3. Seri Bal Devreler .................................................................................... 29
4.2.3.1. Seri Bal Devrelerin Edeer Direnci ............................................... 29
4.2.3.2. Seri Bal Devrelerin Karakteristik Erileri ....................................... 30
4.2.4. Paralel Bal Devreler ............................................................................... 30
4.2.4.1. Paralel Devreler in Edeer Diren ................................................. 31
4.2.4.2. Paralel Bal Devrelerin Karakteristik Erileri .................................. 31
4.2.5. Basit Alarda Serbest Dalm in Analiz ............................................... 31
4.2.6. Kontroll Hava Dalm ........................................................................... 32
4.2.6.1. Reglatr Boyutlarnn Belirlenmesi .................................................. 33
4.2.6.2. Kontroll Hava Dalm in A Analizi .......................................... 34
4.3. Tali Havalandrma .......................................................................................... 37
4.3.1. Tali Havalandrma Ekipmanlar ................................................................ 37
4.3.2. Tali Havalandrma Sistemleri .................................................................... 38
4.3.2.1. Basit fleyici Veya Emici Sistemler .................................................. 38
4.3.2.1.1. fleyiciSistem ............................................................................. 38
4.3.2.1.2. Emici Sistem ................................................................................ 40
4.3.2.2. Kombine Sistemler ............................................................................. 40
4.4. Havalandrmann Planlanmas ........................................................................ 41
4.4.1. Ana Vantilatrn Seimi ........................................................................... 41
4.4.2. Vantilatr Karakteristik Erisi................................................................... 43
4.4.3. Fan Ykleri ................................................................................................ 43
4.4.4. Doal Havalandrmann Fan zerindeki Etkisi ......................................... 44
4.4.5. Havalandrmann Planlanmasna Geleneksel Yaklam ............................ 45
5. SONU VE DEERLENDRME ......................................................................... 47
6. KAYNAKA ......................................................................................................... 49

iii
TABLO LSTES
Tablo 2.1. Doal Atmosferde Hava Bileimi ............................................................... 6
Tablo 4.1. Havalandrma Borular/Tpleri in Srtnme Katsays Deerleri ......... 24
Tablo 4.2. Farkl ok Kaynaklar in Edeer Uzunluklar ....................................... 26

iv
EKL LSTES
ekil 2.1. Doal Havalandrma le Ocak i Havalandrmada Havann Yn Tayini ... 4
ekil 3.1. Havada bulunan metan ve oksijenin hacimsel olarak yzdeleri ile patlama
riski oluturulmasnn Coward geni zerinde gsterilmesi ................... 11
ekil 3.2. Verneuil detektrnn alma prensibi .................................................... 14
ekil 3.3. Krkl Pompa Ve Gaz lme Tp
10
..................................................... 14
ekil 3.4. Optik Metan Dedektr
11
........................................................................... 15
ekil 3.5. Krmz tesi Inlarn Kullanld Dedektrlerin Yaps ........................ 15
ekil 4.1. rnek Ak Ortam ..................................................................................... 20
ekil 4.2. fleyici Havalandrma Sistemi .................................................................. 38
ekil 4.3. Emici Havalandrma Sistemi ..................................................................... 40
ekil 4.4. Radyal ve Aksiyal Vantilatrler ................................................................. 42
ekil 4.5. Ocak ve Vantilatr Karakteristik Erilerine rnekler ............................... 43
ekil 4.6. Fan ve Ocak Erisi ..................................................................................... 45

1
1. GR
Doal kaynaklar; gnlk yaantmzda kullandmz aralarn retilmesinde
kullanlmaktadr. Madencilik i kolu bu kaynaklarn elde edilmesi amacyla ortaya
kmtr. nsanln douundan bu yana nemli bir yere sahip olan madencilik;
toplumlarn gelimilik dzeylerini ortaya koyar. Gnmzde de; lkelerin dnya
politikasnda sahip olduklar rol; enerji politikas oluturabilme glerine ve
dolaysyla petrol, doal gaz, kmr gibi sahip olduklar doal kaynaklara baldr.
Bu sebeplerle; gelimilik dzeyini arttrmak isteyen lkeler madencilik sektrne
gereken nemi vermelidirler.
Ekonomik nemine ramen, madencilik sektr, tm dnyada olduu gibi
lkemizde de i kazalar ve meslek hastalklar asndan en riskli sektrler
arasndadr. lkemizde bulunan kmr rezervlerinin jeolojik yapsndaki
devamszlklardan dolay yeralt kmr ocaklarnda makinelemeye geilememi
olmasnn neticesinde insan gc retimde youn olarak kullanlmaktadr.
Madencilik sektrnn doas gerei bulunan risklerin yansra emek youn bir
almann bu sektr ierisindeki rol gerei, i sal ve gvenlii kavram ilk
olarak bu sektrde ortaya kmtr ve nemini yitirmemitir. Btn bunlar gz
nnde bulundurulduunda madencilik sektr bilgi, deneyim, uzmanlk ve srekli
denetim gerektiren en ar ve tehlikeli sektrlerin banda gelmektedir. 2009 yl
istatistiklerine gre lkemizde meydana gelen 64.316 i kazasnn 9.091 tanesi
madencilik sektrndedir. Bu istatistikler, Trkiyede i kazalaryla en sk
karlalan sektrn madencilik olduunu gstermektedir. Yeralt kmr
iletmelerinde gemite de olan ve son yllarda st ste meydana gelen grizu
patlamalar birok iinin hayatn kaybetmesiyle sonulanm ve madenlerde i
sal ve gvenliinde havalandrmaya verilmesi gereken nemi hatrlatmtr.
Yeralt maden ocaklarnda bulunan kuyu, galeri, taban yolu, ayak gibi
aklklara yeteri kadar temiz hava verilmesi ve verilen havann kontrolnn
salanmas, patlayc gaz oranlarnn kabul edilebilir deerlerde tutulmas, hava
hzn kontrol altnda tutarak ocak yangnlarnn nlenmesi havalandrmann temel
amacdr. Bu amalar yerine getirirken maliyeti en azda tutmak da gerekmektedir.
retim ilerledike ocakta bulunan aklklar deiecek, yeni havalandrma
hesaplamalar yapmak gerekecektir. Hava ak ynleri, hz, dal periyodik olarak

2
llmeli, yeni alan aklklar nedeniyle oluan hava ebekesindeki kayplar
yeniden hesap edilerek, vantilatr karakteristiklerinin kontrol gerekli hallerde kanat
ayarlarnn yaplarak verimlerinin ykseltilmesi ve istenilen hava debilerinin
salanmas iin havalandrma ettlerinin srekli gzden geirilmesi gerekmektedir.
Hava kaak miktarlar, ocak havasnda bulunan gaz ve toz miktarlarnn gerek
deerleri srekli kontrol edilerek gerekli dzenlemelerin yaplmas gereklidir.
Hava kalitesini iyi seviyede tutmak ii verimliliini de artracak dolaysyla
retim de artm olacaktr. Kmr ocaklarnda kendinden yanmann nlenmesi iin
de ocak havasn kontrol altnda tutmak gerekir.
Yeralt maden ocaklarnda alnmas gereken i sal ve gvenlii nlemleri
arasnda nem sralamas yapmak gerekirse havalandrma konusunda alnacak
nlemlere, toplu koruma salayacandan, ncelik tanmak yanl olmayacaktr.
Yeralt maden ocaklarnda havalandrma projesini hazrlarken birok
deikeni gz nne almak gerektii iin ett almasnda bu deikenler zerinde
durulmutur. Ett konusu olarak Yeralt Maden Ocaklarnda Havalandrma ve
Havalandrmann Patlamalara Etkisi; yeralt maden ocak havalandrmasnda
kullanlan temel kavramlar zetlemek, grizu ve toz patlamalarnn oluum
sebeplerini ve alnmas gerekli nlemleri vurgulamak, mhendislik bilgisi gerektiren
temel havalandrma hesaplarn gstermek amacyla seilmitir.

3
2. YERALTI MADEN OCAKLARINDA HAVALANDIRMA
Havalandrma Trk Dil Kurumu tarafndan bir, kapal bir yerin havasn
deitirmek amacyla dardan temiz hava giriini veya eitli aralarla hava akmn
salama ilemi; ikinci ise herhangi bir eyi ak havada bir sre brakma olarak
tanmlanmtr. Fizyoloji, metalrji, inaat ve petrol sanayi gibi deiik alanlarda da
havalandrma teknik terim olarak farkl durumlar anlatmak iin kullanlmaktadr.
Yeraltnda bulunan doal kaynaklar yeryzne karmann ilk koulu,
yeraltndaki alma yerlerinde gvenli ve rahat alma koullarnn
oluturulmasdr. Bu da ancak yeterli miktar ve kalitede havay yeraltna
gndermekle salanmaktadr. Bu ileme "madenlerde havalandrma" ad
verilmektedir.
1

2.1. Ocak Havalandrma eitleri
Madenlerde yeraltna hava mekanik ve doal olmak zere iki ekilde
gnderilir.
2.1.1. Doal Havalandrma
Doal havalandrma enerji harcamadan yaplan havalandrma eididir.
Ocan giri klar arasndaki kot fark, ocak ii ve d arasndaki scaklk ve
basn farklarndan ocan ii doal ynden havalandrlm olur.
Kuyu derinlii ve scaklk ocak iinde olan havann ynn ve hzn
etkileyen en nemli iki unsurdur. Kuyu derinlii arttka veya giri k kuyular
arasndaki kot fark arttka doal havann akm iddeti artar. Scaklk ise havann
younluu zerinde etki yapar. Yazn dardan ieriye, kn ise ocak iinden
darya doru akm oluur.
2
ekil2.1de tane rnek ocak verilerek k ve yaz
aylarnda havann ynnn bu deiiklikten nasl etkilenecei gsterilmitir.
Sonu olarak, doal havalandrmann sabit bir havalandrma basnc, ak
yn ve hava miktar olana salayamayaca sylenebilir. Doal havalandrma k
mevsiminde en gl, yazn ise en zayftr. lkbahar ve yaz mevsimlerinde doal
hava ak iin yn deiimi gzlenir. Bu nedenle fan seimi yaplrken doal
havalandrmann etkisi gz ard edilmemelidir.

1 Prof. Dr. Ercment Yaln, Yrd. Do. Dr. Sabit Grgen, Madenlerde Havalandrma, Dokuz Eyll
niversitesi Mhendislik Fakltesi Yaynlar No:251, zmir: 1999, s.1.
2
Akn Yrten, Maden Baavular in Gvenlii Dersleri, Zonguldak:, 1985, s.77.

4
ekil 2.1. Doal Havalandrma le Ocak i Havalandrmada Havann Yn Tayini
3

2.1.2. Mekanik Havalandrma
Doal havalandrmann yetersiz olduu durumlarda ya da ocak iinde
dolaacak havann ynnn veya miktarnn kontrol edilmesi gerektiinde
havalandrma iin elektrik veya akaryakt ile alan fanlarn kullanlmas gerekir.
Mekanik havalandrmay emici ve fleyici olarak ikiye ayrabiliriz. Genellikle
byk ocaklarda ana havalandrma iin emici(aspiratr), tali havalandrma ise
fleyici (vantilatr) fanlarla yaplr.
4

Ocak iinde ana havalandrma sisteminin yetersiz olduu blgelere pervane
ve vantpler araclyla temiz hava gtrlmesine tali havalandrma denir. Tali
havalandrmada; emici fan kullanlyorsa ana hava akmndaki hava miktarnn
%70ini gememeli; fleyici fan kullanlyorsa fann kurulaca yerin temiz havann
bulunduu yerde olmasna dikkat edilmelidir.
2.2. Ocak lmleri
Ocak havasn kontrol altnda tutabilmek veya ebeke analizi yapabilmek iin
ocakta eitli hava lmleri yaplr.
2.2.1. Ocak lm Aletleri
Anemometre, velometre, katatermometre ve pitot tp ocak iindeki hava
hzn lmek iin kullanlr. Bu aletlerin alma prensipleri ve lme kapasiteleri
farkllk gsterir.

3
http://www.scribd.com/doc/7150176/DOGAL_HAVALANDIRMA; Eriim Tarihi:05. 10. 2011
4
Mesut ztrk, Ocak Havalandrmas ve Gazlar, TMMOB Maden Mhendisleri Odas Srekli
Eitim Merkezi Teknik Nezareti Eitimi Seminer Notlar, Ankara: 2006, s.144.

5
Ocak havasnn scakln lmek iin dijital ve cival termometreler
kullanlmaktadr.
Termometrelerarpmalaravedarbeleremaruzkaldklarndakrlmamalariinmetalkoru
yucuierisineyerletirilmilerdir.
Ocaklarda havann nem ieriini belirlemek iin havann kuru ve ya scaklnn
bilinmesi gerekmektedir. Kuru ve nemli scaklk arasndaki fark havann nem ieriinin
bir gstergesidir. Havann nem ierii sa higrometresi, psikrometre, otomatik nem
lerler ile llmektedir.
Havann birim alana uygulad kuvvet olarak tanmlanan basncn birimi mmHg
veya mmSS ile belirtilmektedir. Basn barometre ile llmektedir.
2.2.2. Hava lm Hesaplamalar
2.2.2.1. Hava Hznn llmesi
Ocak iindeki yollarda ortalama hava hzn bulmak iin yaygn olarak kullanlan
yntemler unlardr.
Tek Nokta Yntemi
En hzl ve en basit lme yntemidir. En yksek hzn galeri kesitinin
merkezinde olduu varsaymndan hareketle hava yolunun ortasnda hz lm yaplr
ve llen deer 0,8 ile arplr.
Vort= 0,8 x V Vort: Ortalama hava hz, m/sn
V: llen hava hz, m/sn
ok Noktal lm Yntemi
Bu yntem, tek nokta yntemine gre daha hassas sonular verir. lmler
srasnda hava yolu kesit alan eit paralara blnr ve her parann merkezinde hz
lm yaplr. Kesitteki ortalama hz aadaki eitlikten hesaplanr.

I
ot
=
1
S
_S

n
=1
_

Dolatrma Yntemi
Anemometre ile hz lm yaplan bu yntem, ocaklarda en ok kullanlan ve
annda sonu veren bir hz lm yntemidir. Anemometre 1 dakika sre ile kesit
S
i
: inci parann alan, m
2
V
i
: inci parada llen hz, m/sn
S: Hava yolu kesit alan, m
2
n: Kk para says

6
ierisinde yava ve dzenli bir ekilde gezdirilir. 1 dakikalk sre sonunda
anemometreden okunan deer, hava yolundan geen havann ortalama hzdr.
5

2.2.2.2. Gerekli Hava Miktar ve Hesaplamas
Ocak ierisindeki hava miktarnn belirlenmesinde alan ii says, kullanlan
patlayc madde miktar ve ocak ierisinde bulunan toz ve zararl gazlar gz nne
alnarak hesaplanr.
Solunum iin gerekli hava miktarlar (her bir ii iin)
Grizu miktar ok az olan ocaklarda : 1-2 m/dak
Grizu miktar orta seviyede olan ocaklarda : 3-6 m/dak
Grizu miktar yksek seviyeli ocaklarda : 20-25 m/dak
Patlayc miktarna gre gerekli hava miktar

Q: hava miktar (m3/s)

Q = (u,4t)Wv
2
t:havalandrma zaman(s)
W: kullanlan patlayc miktar(kg)
V:havalandrlmas gerekli hacim(m3)
Zararl Gazlara Kar Hava Miktar
Qg= ocak havasna karan gaz miktar(m3)
Q=(Qg/MAC-B)-Qg B= giri havasnda o gazn konsantrasyonu(%)
MAC=izin verilen en yksek gaz konsantrasyonu(%)
2.3. Ocak Havas
Doal atmosfer havasnn bileenlerine ek olarak yeraltnda aa kan gaz,
su buhar ve havada asl olarak bulunan tozlarn oluturduu karm ocak havas
olarak adlandrlr. Doal atmosfer havasnn bileimi aadaki gibidir.
Tablo 2.1. Doal Atmosferde Hava Bileimi
6

Gaz Hacim % Arlk %
N
2
78,09 75,03
O
2
20,95 23,14
CO
2
0,03 0,046
Dier* 0,93 1,284
*Ne, Ar, Kr, Xe, H
2
, He.

5
Yaln, Grgen; s26-27
6
T. Gyagler, A. Karaka, A. Gngr, OccupationalHealthandSafety in MininigIndustry, 1. Bask,
METU, Ankara: 2005, s.46.

7
Kalite kontrol hesaplamalar iin konsantrasyonlar hacimce;
O
2
=21%, N
2
=79%, CO
2
=0,03% olarak kullanlmaktadr.
Yeralt artlar iin havay farkl ekillerde tanmlamak mmkndr;
Giri Havas ; ocaa kuyu veya galeriler yoluyla giren hava.
Dn Havas ; ocak iinde, alma blgelerinden geerek kuyu ya da
galeriler yoluyla darya alnan hava.
Temiz Hava ; bileenlerinin konsantrasyonlar doal atmosfer havasnn
bileenlerinin konsantrasyonlarna eit olan hava.
Kirli Hava ; gaz konsantrasyonlar ve bileen gazlarn arlna bal
olarak aadaki gibi tanmlanrlar.
Pis hava;%20den daha az oksijen ieren hava karm.
Zehirli Hava; CO, H2S, SO2, NO ve NO2 ierikler yksek
olan hava karm.
Patlayc Hava;CH4, C2H6 ve H2 gibi yanc ve patlayc
gazlarn yksek ieriklerde olduu hava karmlar.
Tozlu Hava; Solunabilecek boyuttaki toz ierii normal
atmosfer havasndan daha yksek olan hava karm.
2.3.1. Ocak Gazlar
Oksijen: Renksiz, kokusuz ve tatsz bir gazdr, suda az znr,
d=1,42 kg/m
3
, dO
2
/ dhava= 1,1
Karbondioksit: Renksiz, hafif asit kokusuna sahiptir. d=1,977 Kg/m
3
,
dCO
2
/dhava~1,5. Genel olarak galeri tabanlar, baaa ve ferelerde toplanr.
Kolaylkla svlatrlabilir.
Karbonmonoksit: Renksiz, kokusuz, tatsz bir gazdr. Dokulara etki etmez.
d=1,255 Kg/m
3
, dCO ~ dhava (dhava=1,293). Suda zor znr. Hava ile
%13-75oranlarnda karm patlaycdr. Patlama iin en tehlikeli karmda
CO oran %30dur. Kandaki hemoglobinle oksijene oranla 250 - 300 defa
daha kolay birleir; bal olarak ta dk oranlarda bile zehirleyicidir.
Hidrojen Slfr: Renksiz, asit tadnda, rk yumurta kokusuna sahiptir.
Havadan ar fakat havayla karabilir, d=1,254 Kg/m
3
, dH
2
S/dhava=1,19.
Suda kolay znr, zehirleyicidir.

8
Kkrtdioksit: Renksiz, kokusuz, asit tadndadr. Zehirleyicidir. d=2,2
Kg/m
3
, alma blgelerinde tabanda birikir.
7

Ocak havasnda bulunan Metan (CH
4
) gaznn zellikleri yaznn Grizu
Patlamalar Blmnde detayl olarak anlatlacandan bu blmde yer
verilmeyecektir.

7
www.scribd com/doc/7150200/OCAK_HAVASI; Eriim Tarihi:05. 10. 2011

9
3. HAVALANDIRMANIN PATLAMALARA ETKS
Yeralt maden ocaklarnda iki eit patlama vardr Bunlardan biri gaz dieri
toz patlamalardr. Bu blmde yeralt maden ocaklarnda gaz patlamas olarak
karlalan grizu patlamas ve toz patlamas olarak karlalan kmr tozu
patlamalar incelenecektir. Ayrca grizu patlamalar blmnde ocak havasnda
bulunan metan gaznn zelliklerine de detayl olarak deinilecektir.
3.1. Grizu Patlamalar
Yeraltnda bir gaz patlamasnn olabilmesi iin aadaki artlarnn
gereklemesi gerekir.
Patlayc gazlarn havadaki miktar patlayc bir karm meydana getirecek
oranda olmaldr.
Patlamay gerekletirecek derecede kuvvetli bir s kayna olmaldr.
Patlayc karm, s kayna ile tutuma iin yeterli bir sre temas halinde
olmaldr.
Yeterli oksijen olmaldr.
Madenlerde kaza sonucu en fazla lm, grizu patlamalar nedeniyle
yaanmaktadr. Grizu, metanla havann karmn ifade etmektedir.
3.1.1. Metan
Kmr bitki ve hayvan organizmalarnn kmrleme olay olarak
adlandrlan bir srete karmak kimyasal olaylarn gelitii bir ortamda olumu
organik bir kayatr. Kmrleme srecinde bitki artklar yksek s ve basn
altnda, bakterilerin etkisi sonucunda nce turbaya ve daha sonra sert kmre
dnr. Kmrleme srecinde metan, karbondioksit, su buhar ve dier baz gazlar
oluur. Metann oluumunu aklamak bakmndan kmrleme sreci aamada
incelenebilir.
1.Aama: Oksitleyici koullarda bataklklar iinde gelien bir sretir. Bu
aamada CO
2
, N
2
, CH
4
zamanla artacak ekilde aa karlar.
2.Aama: Linyitlerin olutuu su-alt znme srecidir. Sre s
derinliklerde ve gerekletiinden aa kan gazlarn ok az tutulur ve
bunlarda zeltiye geer. CO
2
ve N
2
belli oranlarda tutulur.

10
3.Aama: Depolanan kmr tortusunun zerini kaplayan rt tabakasnn
kalnlnn artt aamadr. Artan basn ve scakln etkisiyle az miktarda
H
2
ve N
2
ve ar hidrokarbonlarla CO
2
ve CH
4
n aa kt kmrn
bakalam balar.
3.1.1.1. Metan Gaznn zellikleri ve Davran
Metan (grizu) renksiz, kokusuz ve tatsz bir gazdr. Metan bulunan ortamlarda
hissedilen rk elma kokusu ierdii hidrokarbonlar ve hidrojenin kokusudur.
Metann ierdii balca elementler CO
2
, N
2
, H
2
S, SO
2
ve COtir. CO
2
oran %5i
gemez. Metann zgl arl 0,716 Kg/m
3
tr. Metan zgl arlnn hava zgl
arlna oran 0,554tr. Bu durum, metann yer alt aklklarnn tavan
ksmlarnda birikeceini ifade etmektedir. Metan havaya oranla 1,6 kere daha hzl
yaylr. Solunum zerindeki zararl etkisi hava iinde orannn artmas ile oksijen
orannn azalmasna yol amasdr. Metan suda ok az znr ve svlatrlmas
zordur. Normal koullar altnda inert bir gazdr, yalnz halojenlerle tepkimeye girer.
nemli ve istenmeyen kimyasal zellii hava ile yanmasdr.
Tepkime laboratuar koullarnda oluursa CH
4
+ 2O
2
CO
2
+2 H
2
O, hava
iinde oluursa da CH
4
+2(O
2
+4N
2
)CO
2
+2 H
2
O+8N
2
eklinde gerekleir.
Tepkime bantsndan grlecei gibi 1 hacim metan 10 hacim hava
ierisindeki oksijenin tamamyla birleerek yanabilir. Havada %5-6 orannda bulunan
metan patlayc deildir, ancak bir scaklk temas ile yanar. %5-6ile %14-16
aralnda patlaycdr. Hava karmndaki metan ieriinin %14-16nn zerinde
olduu durumlarda yine patlayc deildir, dardan hava gnderilirse snk bir
alevle yanar. En kolay patlama metan ieriinin%7-8 olduu, en iddetli patlama da
metan orannn %9,5 olduu durumda gerekleir. Havadaki oksijen orannn
%12nin altna dt durumda metan-hava karmlar patlayc deildir.
Ayrca ocak havasnda metan gaznn yan sra hidrojen, etan, propan,
karbonmonoksit gazlarnn bulunmas, karmn alt patlama snrn drr.
Bilindii gibi, metan gaznn alt ve st patlama snrlar %5-14 arasnda deitii
halde; bu deerler hidrojen iin %4-74,2, etan iin %3-12,5, propan iin %2,1-9,35,
karbonmonoksit iin %12,5-75'tir.
Ocak havas iinde baka yanc ve patlayc gazlar varsa byle bir karmn
alt patlama snr

11
X =
1uu
(
P1
N1
+
P2
N2
+
PS
NS
+)
%
Eitliiyle elde edilebilir.
P1, P2, .karmdaki patlayc gazlarn oranlar, %,
N1, N2 her bir gazn alt patlama snr, %dir.
Metan konsantrasyonu %5in altnda ise patlama yerine yanma gerekleir.
Fakat yksek scaklkta (100
0
Cde %5,5, 175
0
Cde %5,250
0
Cde %4,5, 600
0
Cde %3
konsantrasyonda) patlama olabilir. %15in zerindeki konsantrasyonlarda, 0,53 olan
yksek zgl s ve oksijen azl (%12ninaltnda) yznden patlama zellii yok
olur. Bu deerler metan-hava karmna ait snrlardr. Karmda baka yanc ve
patlayc gazlar (etan, hidrojen, karbonmonoksit vb. ) varsa patlama snr deerleri
deiebilir.
Patlama geni olarak da bilinen Coward geni, Metan, Oksijen ve Hava
konsantrasyonlarn gsteren bir diyagramdr. Bu diyagram patlama risklerinin
hesaplanmasnda kullanlr. (ekil 3.1)

ekil 3.1. Havada bulunan metan ve oksijenin hacimsel olarak yzdeleri ile
patlama riski oluturulmasnn Coward geni zerinde gsterilmesi
8

Metan patlamasnda iki trl etki grlr:
leriye ok (iddetli dalga): Gazn genlemesinden dolay olan etkidir ve
patlama merkezinden uzaklara doru yaylr.
Ters Dalga (ikincil dalga): Oluan vakumdan dolay meydana gelir ve
evreden merkeze doru yaylr.

8
Gyagler, Karaka, Gngr, s.72.

12
Metan patlamas sonucunda scaklk, gaz konsantrasyonuna ve ortam
basncna bal olarak 1850-2650
0
Cye ulaabilir. Patlama sonucunda nce ileriye
doru bir skma olur, basn ykselir. Dolaysyla ters dalga olayndaki basn daha
yksek olup hasar da daha byktr. Bu gelimenin baka bir sonucu olarak patlama
sonucu oluan yksek basn byk hacimdeki bir havay kk bir hacimde
sktrr ve dolaysyla bu hava iindeki metan konsantrasyonu artarak patlama
snrna ular. Hem ortamn basnc yksek hem de s mevcut olduundan ilk
patlamann ardndan ikinci ve ok daha byk bir patlamann olmas beklenebilir.
%9,5ten yksek metan ieren karmlarda 2 eit alev bulunur. lk alev
yksek hzda yaylr ve btn O
2
i yakar. kinci alev patlayc gazlarn ortadan
kalkmas dolaysyla dardan patlama blgesine doru hareket eden O
2
nin yanmas
nedeniyle geriye doru yava olarak hareket eder. Patlatma sonrasnda patlatma
blgesi N
2
, CO gibi scak gazlar ve kmr tozunun bulunmas halinde CO ile dolar.
Bu tip patlamalarda lmleri yaklak 2/3si patlatma sonucu oluan zehirli gazlar
nedeniyle gerekleir.
3.1.2. Grizu Patlamasyla Mcadele
Grizu patlamas ile mcadele aamada yaplabilir:
Metan birikiminin nlenmesi,
Biriken metann alev almasnn engellenmesi,
Patlamann yaylmasnn snrlandrlmas.
Metan birikiminin nlenmesi iin;
Metann drenaj ile nceden tahliyesi tercih edilmelidir.
Grizulu madenlerde doal havalandrma yerine mekanik havalandrma
yaplmaldr.
Ortamdaki metann tahliyesini salamaya yeterli havann geiine imkn
verecek kesitte taban, tavan yollar oluturulmaldr.
Aynalarn havalandrlmasnda temiz hava kullanlmaldr.
alma alannda havalandrma doal havalandrma ile ayn ynde
yaplmal ve ters havalandrmadan kanlmaldr.
Maden, ierideki havann darya kaca ekilde emici fanla
havalandrlmaldr.

13
Tali havalandrma yalnzca hazrlk ilerinde uygulanmal, retim panolar
ana havalandrma sistemine balanmaldr.
Havalandrma kaplar dzgn ve salam ekilde kurulmaldr.
Hava kaaklar minimum seviyeye indirilmelidir.
Sistematik lmlerle havalandrma ve gaz emisyonu takip edilmelidir.
Bunu gerekletirmek iin;
Havalandrma ve gaz lmleri iin kayt defterleri ve sistematik planlar
bulunmal ve srekli gncellenmelidir.
Periyodik hava rnekleri alnmal ve analizleri yaplmaldr.
Havalandrma ve gaz detektrlerinin kalibrasyonu takip edilmelidir.
Gaz lm ve havalandrma iin zel nitelikli personel bulunmaldr.
Biriken metann alev almasnn engellenmesi iin;
Yeraltnda ak alev, kibrit veya sigara kesinlikle bulundurulmamaldr.
Aydnlanma iin akl lambalar kullanlmaldr.
Elektrikli ekipmanlar alev-szdrmaz olmaldr.
Kalc ve kolay ulalr kurtarma birimi olmaldr.
Patlamalarn yaylmasn nlemek iin;
Havalandrma sistemini ayr havalandrmay salayacak develere ayrmak
gerekir. Kirli havann tekrar tekrar kullanlmamas nlenmelidir. Ayn
havay kullanan ve seri olarak balanan retim blgeleri oluturulmamaldr.
Havalandrma sistemi, ana hava giri ve dnnn bir patlamayla kesintiye
uramayaca biimde oluturulmaldr.
Grizu patlamas sonucunda oluma olasl yksek kmr tozu
patlamalarn nlemek iin gerekli yerlere ta tozu barajlar yaplmaldr.
9

3.1.3. Metan Gaz Sensrleri
Elektrik akm ile alan detektrler
Bu tr detektrler metann yanmas sonucu aa kan snn iddetine bal
olarak lme yaparlar. Yaplar basite aadaki ekilde gsterilmektedir. Pil
tarafndan retilen akmla flaman stlarak akkor haline getirilir. Flaman, bulunduu

9
Murat Kerim Uyan, Madenlerde Grizu Tehlikesi,
http://www.isguvenlik.com/madenciliksektoru/madenlerde-grizu-tehlikesi.html, Eriim
Tarihi:30.09.2011

14
hcreye alnan havay yakar.
Yanma sonucu hcredeki scaklk
artna bal olarak flamann
direnci de artacandan kpr
dengesi bozulur. Bir reosta
yardmyla denge tekrar kurulur ve
bal olarak llen metann oran
gstergeye aktarlr. Bu
detektrlerle %0-99,9 aralnda metan lm yaplabilir.
10

Renk deiimi esasna gre alan detektrler
Bu gruba giren aletler esas olarak gaz emmeye yarayan bir krkl pompa
ile ona monte edilen bir lme tpnden oluur.
ekil 3.3. Krkl Pompa Ve Gaz lme Tp
10

Pompa skld zaman iindeki hava st ksmndaki supaplardan dar kar.
Pompa serbest brakldnda oluan alak basn gazn lme tp (detektr tp)
iinden gemesini salar. lme lemi iin tpn her iki ucu krlktan sonra
pompann kafasna taklr. Pompa tp zerinde belirtilen sayda sklr ve tp
zerindeki cetvelden (skaladan) renk deitiren blmn uzunluu havadaki metan
oran olarak llr. Ayn pompa ile farkl gazlar (CO, CO
2
, H
2
S) iin hazrlanm
tpleri kullanarak lm yaplabilir. Pompann her emite 100cm
3
hava emmesi
gereklidir.
Optik esasa gre alan detektrler
Bu tr detektrler n farkl iki gaz ierisinde farkl krlma indislerine
sahip olmalar esasna gre alrlar. Optik detektrlerin yaps aadaki ekildeki
gibidir. Ik kaynandan kan n bir lam zerinden yanstlr. Lamn alt ve st

10
www.scribd.com/doc/7150191/Met-An, Eriim Tarihi:05.10.2011
ekil 3.2. Verneuil detektrnn alma
prensibi

ksmndan
hava ieris
He
ekillerde
zerinde b
noktas) b
gelir. Bu i
bal olar
oran cet
aletle CO
llebilm

Kr
olduklar
deiiklikl
detektrn
e
3.1
So
verilmesiy
nem ka
patlamalar

11
www.scrib
n yansyan
sinden gem
er iki
krlr. Bu
bir noktada
bir ikizlenm
ikizlenmeni
rak havada
tvelden ok
O
2
, SO
2
gi
mektedir.
Krmz t
rmz tesi
snn bir
lere dayana
n genel yap
ekil 3.5. Kr
1.4. Mekan
n yllarda h
yle birlikte,
azanmtr.
rn etkileye
Patlayc g
Kaya cin

bd.com/doc/7
nlar farkl
mesi salan
n farkl
srada lam
a (ekilde g
me meydan
in boyutuna
aki metann
kunur. Bu
ibi gazlar
tesi nlarn
i nlar CH
ksm bu g
arak karm
s gsterilm
rmz tesi
nize Kazda
hazrlk ve
, metalin k
Mekanize
en parametr
gaz karm
nsi,

7150191/Met-A
15
l prizmalard
r.

m
g
n
a
n
u
da
n kullanld
H
4
, CO
2
vey
gazlar taraf
m iindeki g
mektedir.
11
Inlarn K
a Grizu Pa
retim al
kayaca srt
kaz al
releri ana
ve ateleyi
An, Eriim Ta
ekil 3
5
dan yanstl
detektrl
ya CO ier
fndan tutu
gaz oran be
Kullanld
atlamalar
malar sr
nmesi son
malar s
a grupta top
ici yzeyin
arihi:05.10.20
3.4. Optik M
larak birisin
er
ren hava g
ulur. Bylec
elirlenir. A
Dedektrle
rasnda mek
nucu oluan
rasnda or
lamak mm
zellikleri,
11
Metan Ded
nin metan, d
geirildiind
ce s mikt
ada krm
rin Yaps
11
kanizasyona
n grizu pat
rtaya kan
mkndr:
dektr
11

dierinin
de sahip
tarndaki
mz tesi

1

a arlk
tlamalar
n grizu

16
Kesici ular ve kaz ileminin uygulanmas ile ilgili zellikler.
Patlamann olabilmesi iin ilk koul, ocak havas iine yeterli oranda patlayc
gazn karmasdr. Madencilik almalar srasnda tehlike yaratan, ounlukla
metan gaz olduundan, laboratuar almalarnda daha ok bu gazn patlatlabilme
koullar aratrlmtr. Ancak, ocak havasnda hidrojen, etan, propan gazlarnn
bulunmas, karmn alt patlama snrn drmektedir.
Patlamalarn esas nedeni, kesici ularn kaya iine daldrldktan sonra
srtnme sonucu ar snmas ve arkasnda scak bir malzeme brakmasdr. Teorik
almalar, snm malzemenin scaklnn 1400C'ye kadar ykseldiini
gstermitir. Kesici ularn ardnda brakt scak malzeme "hotspot" olarak
adlandrlmakta ve gaz karmn ateleyen balca s kayna olarak gznne
alnmaktadr. Ergime noktas yksek bir kesici u seildiinde kmrn iinde scak
malzeme kalmayacaktr. Grizunun patlayabilmesi iin, ateleyici yzeyin scakln
bir sre korumas da gereklidir. Bu da, s iletim katsays dk kayalarn ve kesici
u metallerinin patlama olasln arttracan gsterir.
Kaya cinsi ok nemli bir faktrdr. Kayacn ierdii kuvars miktar ve
kuvars tane boyutu arttka, grizu patlamas olasl byk lde ykselmektedir.
Kesici u tr dikkate alnmas gereken dier bir parametredir. Disk, kabaral
ve kalem ulu kesici ular kesme srasnda eksenleri etrafnda dndklerinden,
kayaca srtnen yzey devaml deiir. Zaten bu tr keskilerin kullanld galeri
ama makinelerinde, kesme kafasnn dnme hz da ok dktr. Belirtilen
nedenlerle, bu gruba giren makinelerin grizulu ocaklarda tehlike yaratma olasl
azdr. Hlbuki kama tipi kesici ular devaml olarak kayaca srtndnden ok
daha fazla snmaktadr.
Kesici ularn anmas da grizunun patlama olasln arttrr. Anma
sonucu kesicinin ucu yayvanlar ve kayaca temas eden yzey byr. Bylece hem
kesici ucun kaya zerinde oluturduu alan geniler, hem de kesme enerjisinin daha
byk bir blm sya dnr.
Kesme hz da grizunun patlama olasln arttrr. Yksek hzlarda patlama
olaslnn artmas, kesici ularn kayaca srtnmesi sonucu oluan scak noktann
scaklnn artmasna balanamaz. Zaten bu deer, metalin ergime derecesi ile
snrldr. Ancak, kesme hznn artmas scak noktann gaz ile ilikide bulunan yzey

17
alann bytr. Dier bir deyimle; scak noktann alan, kesme hz ile doru
orantldr.
Kama tipi ve kalem ulu kesici ularn kullanld kaz makinelerinde, kesici
ularn ve kesilen kayacn su ile soutulmas, patlama tehlikesini byk miktarda
drmektedir. Ayrca, su pskrtlmesi yoluyla kesici u anmasnn en aza indii,
toz konsantrasyonunun ok azald belirlenmitir. Kama tipi kesici ularda, soutma
suyu normal alma basncnda (6-8 bar), kesici ucun ortasnda alm delikten bir
meme vastasyla kesici ucun yzeyine ve kesilen kayaca pskrtlr. Kesici kafa
zerine yerletirilen kalem tipi kesici ular ayn zamanda kendi etraflarnda
dndkleri iin, suyun kesici u iinden verilmesi mmkn deildir. Bu nedenle su,
kesici u tutucunun dndaki bir noktadan gerekli kesime pskrtlmektedir.
12

3.2. Kmr Tozu Patlamalar
Kmr ocaklarnda oluan patlamalar yaplan btn almalara karn
gnmzde de giderilmesi olanaksz kayplara yol aabilmektedir. Kmr
ocaklarnda patlamalarn metan patlamas olduu sanlmaktadr. Gaz olmayan
ocaklarda ana yollar kilometrelerce spren patlamalar grldkten sonra kmr
tozunun patlamalarda daha nemli bir faktr olduu anlalmtr.
13

Kmr tozunun patlamas, zellikle byk boyutlu kazalarn bata gelen
nedenleri arasnda yer almaktadr. Bugnk bilgi birikimi, havasnda %1-2 orannda
metan ieren btn takmr ocaklarnda, tozluluk, nemlilik vb. koullar ne denli
olumlu olursa olsun, toz patlamas tehlikesinin tartlamayacak bir olgu olduunu
gstermektedir.
Bir toz patlamasnn olmas iin havada askya gemi bir toz bulutunun bir
ateleyici kaynakla temasa gemesi gerekmektedir. Aratrmalar ocaklarda metan-
hava karmlarn patlatabilecek her trl kaynan bir toz bulutunu da
patlatabileceini gstermektedir. Ancak, ocaklarn en tozlu yerlerinde bile askdaki
tozlar patlayc bir toz bulutu oluturamazlar. Bir patlamann olabilmesi iin nemli
olan tavan, taban ve yan duvarlarda km olan toz olup, bunun bir darbe etkisiyle

12
Gndz kten, Sina Yazc;Mekanize Kazda Grizu Patlamalar, Madencilik, Eyll, 1986, Cilt
XXV, Say No3
13
ztrk,s.157.

18
girdaplanarak havaya kartrlmas ile bu bulutu ateleyecek bir etkenin bir araya
gelmesi gerekmektedir.
Yerel bir grizu patlamasnda yanma sonucu oluan scak gazlarn
genlemesiyle gl bir hava darbesi olumakta olup eer km toz uygun
durumdaysa bu darbe kolayca bir toz bulutu yaratabilmektedir. Yanmakta olan metan
ise bu bulutu ateleyebilmektedir. Patlayc maddelerin patlamas srasnda da arnda
bir darbe dalgas olumakta ve patlama sonras gazlaryla birlikte bir hava darbesi
bunu izlemektedir. Bu darbeyle bir toz bulutu oluabilmekte ve eer kullanlan
patlayc madde yeterince gvenli deilse patlama alevi bu toz bulutunu
ateleyebilmektedir.
Atelenen ilk toz bulutu birdenbire bir s enerjisinin aa kmasna yol
aacaktr. Kmr tozu taneciklerinin yanmasyla oluan yksek scaklktaki gazlar,
genleerek hemen yaknda yeni bir toz bulutunun olumasna yol aacaktr. Bylece
ilk toz bulutundaki yanma, yeni buluta atlayacak ve daha da glenen bir darbe
etkisiyle bir nc bulut oluacaktr. Bir ocak ksmnda yer alan km toz uygun
durumdaysa olay sreklilik kazanacak ve toz patlamas bylece geliecektir.
Kmr tozu patlamalaryla ilgili denemeler, yanma sonucunda oluan hava
darbesinin hemen her zaman alevin nnde seyrettiini gstermektedir. Yani, olayda
bir abuk yanma (deflagration) sz konusudur. Yangnlar srasnda barajlanan
sahalar iinde oluan yangn sonras gazlarnn neden olabilecei yerel patlamalarn
da toz patlamalarnn balayp gelimesine yol aabilecei ve en salam barajlarn
dahi yklabilecei gz nnde tutulmas gereken bir konudur.
Patlamalarn gelimesi zerinde yaplan denemelerde, basnlar ve toz
bulutunun trblansl karakteri nedeniyle, km toz younluklarnn ok dk
olduu durumlarda dahi havalanan tozun daha youn bir bulut oluturabildii ve
patlamann yaylabildii grlmtr.
3.2.1. Kmr Tozu Patlamalarna Kar Alnacak nlemler
Toz patlamalarna kar alnabilecek nlemler, birka aamadan oluan bir
btndr. Toz patlamalarna kar alnabilecek nlemler srasyla u aamalardan
olumaktadr:

19
3.2.1.1. Toz Olumas, Havaya Karmas ve Birikmesini nlemek
Ocakta solunabilir tozla savam konusundaki nlemlerin, patlayc toz
asndan da byk deeri vardr. Fisketelerle, eitli aamalarda slatma, sulama,
arna su emprenyesi gibi almalar patlayc tozu da balar. Islatlmak yoluyla
balanm olan tozun havalanarak bir toz bulutu oluturma zellii, byk lde
azalacaktr. Ancak, slatmann tm ocak kesimlerinde arada kuru sahalar
brakmakszn ve tozun kuruyarak daha da incelmesine olanak vermeksizin
yaplmasnn nemi byktr.
Pek pratik olarak gzkmese de tozu ocaktan uzaklatrmak iin sprge,
fara, krek vb. ilkel aralarla da olsa, elden gelen yaplmaldr.
3.2.1.2. Tozun Atelenmesini nlemek
Grizulu ocaklarda grizunun birikmesini ve atelenmesini nlemek zere
yaplacak tm almalarn toz patlamalarnn nlenmesinde de yarar olaca aktr.
Ayrca tozun alevlenebilme zelliini azaltmak zere, slatmak ya da koruyucu ta
tozu katmak da dnlebilir, zellikle atelemelerin yapld arnlara yakn
uzaklklarda bu ilemlerin yaplmasnda yarar vardr. Ancak, en gvenilir yolun
tzklere uygun patlayc madde kullanmak, olduu hatrdan karlmamaldr.
3.2.1.3. Toz Patlamasnn Gelimesini nlemek
nlemler uygulanmasna karn olas toz patlamalarnda patlamalarn
geliimini nlemek amacyla su kullanmnn, uygun bir teknoloji seilmi olmas
kouluyla, baarl olabilecei grlmekle birlikte bugnk madencilik pratiinde
koruyucu ta tozu uygulamalar daha yaygndr. Bu uygulamann temeli, ocaklarda
biriken tozun yanmaz malzeme ieriini artrarak tozun patlamaz duruma
getirilmesidir.
3.2.1.4. Gelien Toz Patlamalarn Durdurmak
Alnan tm nlemlere karn balam ve gelien bir toz patlamasn, olayn
boyutlar bymeden ve dier ocak kesimlerine sramadan durdurmak amacyla ta
tozu ve su barajlar (alev barajlar) uygulanmaktadr.
14

14
Vedat Didari, Kmr Tozu Patlamalar, Madencilik, Aralk, 1985, Cilt XXIV, Say No4

20
4. HAVALANDIRMA HESAPLARI
4.1. Ocak Yollarnda Hava Ak
Maden havalandrma tad yaamsal nemin yannda, havalandrma
ihtiyacnn genilii ve yeryznden kaz blgelerine kadar havann dolatrlmas
gereken yollarn uzunluu gibi nedenlerle de olduka karmak bir sretir. Hava
ak teorisinin temelini akkanlar mekanii oluturur. Maden havalandrma,
gerekte, akkanlar dinamii ilkelerinin havann maden aklklar ve borulardaki
ak ilemlerine uyarlanmasdr. Bir gaz ve dolaysyla sktrlabilir bir akkan
olmasna ramen, btn maden havalandrma almalarnda hava sktrlamaz bir
akkan olarak kabul edilir. Bu, hesaplamalar iin nemli bir kabuldr.
4.1.1. Akkan Aknda Enerji Dnmleri
Genel Enerji Denklemi
Maden havalandrma bir sabit ak srecidir. Yani, ak tanmlayan
parametrelerin hi birisi zamanla deimez. Byle bir srete enerji dnmleri ve
kayplar mevcuttur ve bunlarn yapsn anlamak ve matematiksel olarak ifade
edebilmek olduka nemlidir.
Enerji dnmleri, ocaa
gnderilen hava miktar ve
basncnn hesaplanmas iin
esastr. Hareket halindeki bir
akkann Toplam Enerjisi
akkann o kesitindeki Statik,
Hz, Potansiyel ve Is
enerjilerinin toplam kadardr.
ekil 4.1deki gibi bir ak ortamnda akan bir gerek akkan varsaylsn ve ak
ortamnn herhangi iki noktas arasndaki enerji dnm gz nne alnsn.
15

Dier ifadelerle karlatrldnda Is Enerjisi ihmal edilebilir
byklktedir. Ancak derin madenler ve doal havalandrma uygulanan iletmeler
iin nemli bir bileendir. Ek olarak, mekanik havalandrma (fan kullanlmas)
genellikle ayrca deerlendirilir. Bu ifadeler hari tutulursa, 1 noktasndaki toplam

15
www. scribd.com/doc/7150210/OCAKYOLLARINDAHAVAAKISI; Eriim Tarihi:14. 10. 2011
ekil 4.1. rnek Ak Ortam
15

21
enerji, 2 noktasndaki toplam enerjive1ve 2noktalar arasnda gerekleen ak
enerji kayplar toplamna eit olur.
Toplam Enerji
1
= toplam enerji
2
+ ak enerji kayplar
1-2

sel enerjideki ok dk deiimler ihmal edilip, her enerji trne ait ifadeleri genel
enerji deiimi bantsnda yerine yazlrsa aadaki genel ak enerji deiimi bants
elde edilir.
p
1
w
+
I
1
2
2g
+Z
1
=
p
2
w
+
I
2
2
2g
+Z
2
+E
I

P
1
/w=Statik enerji V
2
/2g=Hz Enerjisi,
Z=Potansiyel (ykseklik) Enerjisi H
l
=Ak Enerji Kayplar
Yukardaki bant Bernolli bantsdr ve btn akkanlar iin uygulanr.
Banty oluturan her ifade aslnda birimi m olan bir zgl enerjidir. Metre(m),
sv stunu ykseklii olduundan bu ifadeler basn yk(sv stunu ykseklii)
ya da basite yk (ykseklik) olarak da tanmlanabilirler. Hava ile ilgili
hesaplamalarda ykseklik birimi olarak yaygn bir ekilde mm kullanlr. Ykseklik
ve zgl enerjinin denklikleri kabul edildikten sonra genel enerji bants Ht
1
= Ht
2

+ Hl eklinde yeniden yazlabilir(H
t=
toplam ykseklik).Bant btn bileenlerini
ierecek ekilde aadaki gibi yazlabilir.
Hs1 + Hv1 + Hz1 = Hs2 + Hv1 + Hz 2 + Hl
Hs=Statik Yk(mm), Hv=Hz Yk(mm), Hz=Ykselti(potansiyel) yk(mm)
Yukarda verilen enerji bants maden havalandrma hesaplar iin en temel
ve en genel bantdr. Bant havalandrma sisteminin iki noktas arasndaki ak
tanmlayan btn deikenleri kapsayacak bir ifade yazlabilmesi olanan salar.
Bu iki nokta sistemin balang ve biti noktalar kabul edilebilir. Bylece sistemin
tamamn ieren bir hesaplama yaplmas mmkndr.
Deitirilmi Enerji Bants
Maden havalandrma hesaplar iin deitirilmi ve basitletirilmi bir Genel
Enerji Bants aadaki gibi yazlabilir.
Ht1 = Ht2 + Hl Hs1 + Hv1 = Hs2 + Hv1 + Hl
Dzenlenmi Genel Enerji Bants her hangi bir pozisyondaki boru ya da
ak ortamlar iin geerlidir. Ancak btn Statik Basn lmleri ve hesaplamalarn
lm noktasndaki atmosfer basnc temel alnarak yaplm aletsel lmler

22
zerinden yaplmas zorunludur. Ancak bir istisna olarak doal havalandrmada
ykseklik farklar ihmal edilemez.
4.1.2. Yk Kayplar ve Ocak Yk
4.1.2.1. Ak Yk Kayplar
Akkanlar mekaniinin uyguland hidrolik ya da benzeri ortamlarda olduu
gibi maden havalandrma da basnlardan ok basn farklar nemlidir. nk iki
nokta arasnda bir basn fark oluturulduu zaman sistemde bir ak gerekleebilir.
Bir sabit-ak srecine doal ya da mekanik yollarla salanan ve bir basn fark
yaratan enerji Hl ile tanmlanan ak yk kayplarn karlamak zere harcanr.
Genel enerji bantsnda olduu gibi hesaplamalarda kullanlan basn ifadelerinin
birimi su stunu ykseklii (mm olarak su seviyesi ykseklii) cinsindendir. Ak
yk kaybnn iki bileeni Srtnme Kayplar (Hf) ve ok Kayplardr (Hx).
Hf = Hs + Hx, mm
Srtnme Kayplar, akkan (hava) ile sabit kesitli ak ortamnn yzeyleri
(galeri yzeyleri) arasnda oluan srtnmeye bal oluan yk kayplarn ifade eder.
ok kayplar ise, ak ynnn deimesi ve ak ortamnn kesitindeki deimeler
sonucu oluur. ok kayplar, ayrca, sistem giri ve k noktalar ile ak
ortamndan ayrlan kollar ya da ak ortamna birleen kollar ve iki ya da daha fazla
ak ortamnn kesitii kavaklarda da oluur. Ak ortamnn kesitini daraltan
engeller (galerideki bant konveyr gibi) de ok kayb oluturan kaynaklardr.
Yk kayplar sisteme salanan enerji ile karlanmak zorundadr. Bu enerji
Statik Enerji formundadr. ok ve Srtnme Kayplar akkann Statik Yknde
azalmalara neden olurlar. Ancak, kesit deiimine bal olarak oluacak ok
Kayplar sonucunda Hz Yknn bir ksm Statik Yke dnr (kesit artyorsa) ya
da Statik Ykn bir ksm Hz Ykne dnr (kesit daralyorsa). Dolaysyla, her
ne kadar ok kaybna bal olarak gerekleiyorsa da Statik ve Hz Ykleri karlkl
olarak dnebilirdir denilir.
Bu yk dnmleri ok Yk yerine Statik Ykte belirgin arta neden
olabilir. Dolaysyla, btn yk deiimlerini Statik Yk yerine Toplam Yk
deiimi olarak izmek gereklidir. Bu, ok ve Srtnme Kayplar nedeniyle
oluacak yk kayplarn yanstma asndan nemlidir.

23
4.1.2.2. Toplam Yk ya da Ocak Yk
ou durumda, kayplar yenmek ve istenen ak salamak iin sisteme
salanmas gereken yk miktarn belirlemek zere tm ak enerji kayplarn
toplamak gerekir. Bir tane fan ya da baka bir basn kaynana ve bir k noktasna
sahip bir maden havalandrma sisteminde enerji kayplarnn toplam Ocak Yk
olarak adlandrlr. Ocak Yk, gerekte, Bernoulli ilkesi ile belirlenen ve istenen
miktarda havay ocak yollarnda dolatrmak iin gerekli olan basn farkdr. Birden
ok fann/basn kaynann kullanld havalandrma sistemleri iin Ocak Yk
kavram biraz daha karmaktr. zleyen blmlerde havalandrma sisteminin basn
kayna olarak tek hava giri noktas temel alnacaktr.
Ocak Statik Yk (ocakHs): Havalandrma sisteminde btn kayplar
karlamak zere tketilen enerji miktardr. Sistemin giri ve k noktalar arasnda
Ocak Yknde gerekleen btn kayplar ierir. Basite aadaki gibi ifade edilir.
ocakHs = Hl = (Hf+ Hx)
Ocak Hz Yk (ocakHv): Sistemin k noktasndaki hz yk olarak
alnr. Hz yk ak ortamnn kesiti ve saysndaki her deiime bal olarak srekli
deiir ve sadece ak hz ve hava zgl arlnn bir fonksiyonudur.
Ocak Hz Yk,
Hv = v
2
/2g
Birikimsel bir yk kayb deildir. Ancak, k noktasnda sistemin Kinetik
Enerjisi atmosfere boaltld iin bir kayptr. Dolaysyla, toplam enerji kayplar
belirlenirken Hz Yk de sistemde oluan bir kayp olarak dnlmelidir.
Ocak Yk (ocakHt): Ocak Yk havalandrma sisteminde oluan tm ak
yk kayplarnn toplamna eittir. Matematiksel olarak aadaki gibi ifade edilir.
ocakHt = Hs + Hv
4.1.3. Yk Kayplarnn Hesaplanmas
4.1.3.1. Hz Yk
Hz yk hava aknn gerekletirilebilmesi iin salanmas gereken kinetik
enerjiyi ifade eder ve sistemin k noktasnda gerekleen bir kayptr. Hz
yknn, sistemin farkl noktalarnda lm ya da hesaplama yoluyla sklkla
v: ak hz, m/sn
g: yerekimi ivmesi, m/sn
2

24
belirlenmesine ihtiya duyulur. rnek olarak, ocak yknn belirlenebilmesi iin
sistem k noktasndaki hz yknn bilinmesine gerek vardr.
Hz yk aada verilen bant ile hesaplanabilir.
E =
K. P. L. I
2
A

Hf: Srtnme Kayb, Pa K: Grgl(Ampirik) Srtnme Katsays, Kg/m
3

P: Akln evre Uzunluu, m L: Akln Uzunluu, m
A: Akln Kesit Alan, m
2
V: Ak Hz, m/sn
Havalandrma hesaplarnda ak hz (V) yerine hava miktar (Q) bilinir.
Darcy-Veissbach bants Hava Miktar iin dzenlenirse; bilinen V=Q/A ifadesi
yukardaki bantya yazlarakE =
K.P.L.
2
A
3
denklemi elde edilir.
Havayolu Srtnme Katsaysnn Belirlenmesi
Srtnme katsaysn en kesin bir ekilde belirlemenin yolu, yeraltnda
llen basn dn kullanarak, yukarda belirtilen bant ile belirlemektir.
Gemi tecrbeler de ortalama tahmin ya da ngr salamak amalar iin
kullanlabilir. Ayrca USBM tarafndan, deneysel almalar sonucunda elde edilmi
srtnme katsays deerlerinin bulunduu tablolar da kullanlabilir.
Havalandrma Borular/Tpleri in Srtnme Katsays
Deiik malzemelerden retilen borularn srtnme katsaylar malzeme tr
ve borunun durumuna bal olarak deiir. Aadaki tabloda standart hava
younluu iin, fakl malzemelerden imal edilmi boru ya da tpler iin srtnme
katsays deerleri verilmektedir.
Tablo 4.1. Havalandrma Borular/Tpleri in Srtnme Katsays Deerleri
16

Boru ya da Tp eidi
Srtnme Katsays, K (Kg/m3)
Yeni, yi Durumda Kullanlm, Orta Salamlkta
elik, Ahap, Fiberglas (rijit) 0, 0028 0, 0037
Jt, Kanvas, Plastik (esnek) 0, 0037 0, 0046
Spiral-Tip Kanvas 0, 0042 0, 0051
4.1.3.2. ok Kayb
Maden hava yollarnda srtnme kayplarna ek olarak ok kayplar da
meydana gelir. ok kayplar;

16
Tevfik Gyagler, Ocak Havalandrmas, TMMOB Maden Mhndesleri OdasYayn, 1991,
Ankara, s.52.

25
Hava yolu ya da borunun yn deitirmesi,
Havayolunda bulunan engeller (bant konveyr, lokomotif gibi),
Havayolunun kesitinin deimesi,
Havayolunun birden ok kola ayrlmas ya da birden fazla kolun hava
yoluna birlemesi gibi nedenlerden kaynaklanr.
Her ne kadar maden havalandrma sistemlerinde ortaya kan toplam
kayplarn ancak 10-30%u kadar bir orana sahip olsa da; ok kayplar, ana yollar,
kesit ya da yn deitiren borular ve havayollar ile ilikili hesaplamalarda dikkate
alnmaldr.
ok kayplar, ortaya kma koullarndaki byk deimeler ve
oluumlarn aklayan yaklamlardaki eksiklikler nedeniyle kesin hesaplanabilen
kayplar deildir. Temel olarak, bir ok kaynanda ortaya kan basn d
dorudan hz ykne bal olarak ya da ak hznn karesi ile deiir.
ok kayb(H
x
) hz ykne bal olarak aadaki ifadeyle hesaplanabilir.
Hx =X Hv, Pa X: ok Faktr
X, ok Faktr, kabaca Srtnme Katsaysna (K) benzer bir deerdir ve
sadece verilen koullar iin geerlidir. Yani her bir ok kayna kendi ok faktr ile
ifade edilir.
Maden havalandrmada ok kayplarnn belirlenmesinde en etkin yntem, her
bir ok kaynanda oluacak ok kaybnn karl olarak belli uzunlukta dz bir
yolda oluacak srtnme kaybnn hesaba katlmasdr. Yani her ok kaybna
karlk olarak belli uzunluk dz bir yolda oluacak srtnme kayb sistemde
oluacak kayplara eklenir. Bu hesap yntemi Edeer Uzunluk Yntemi olarak
adlandrlmaktadr.
Bir ok kaybna karlk olarak dz bir havayolunda oluacak srtnme
kaybnn gerekleecei edeer uzunluk ok ve Srtnme Kayb ifadelerinin
birbirlerine eitlenerek Hf=Hx eklinde belirlenebilir. L=Le kabul ve gerekli
ilemler yaplp ifade edeer uzunluk (Le) iin dzenlenerek; Le=(RhX)/(2gK)
Bantnn kullanlmas yine ok faktrnn (X) bilinmesini gerektirir. Bu
ayn zamanda zaman alc bir ilemdir. Rutin ilemler iin Tablo 4.2de deiik ok
kaynaklar iin karlk gelen edeer uzunluklar kullanlabilir.

26
Tablo 4.2. Farkl ok Kaynaklar in Edeer Uzunluklar
17

Kaynak Le(m) Kaynak Le (m)
Keskin, Yuvarlak Dn 1 Giderek Daralma 1
Keskin, Keli Dn 45 Ani Daralma 3
Dik, Yuvarlak Dn 1 Giderek Genileme 1
Dik, Keli Dn 20 Ani Genileme 6
Geni, Yuvarlak Dn 1 Kollara Ayrlma, Dz Kol 10
Geni, Keli Dn 5 Kollara Ayrlma, Ayrlan Kol 60
Hava Kaps 20 Birleen Kollar, Dz Kol 20
Hava Kprs 20 Birleen Kollar, Birleen Kol 10
Ocak Girii 6 Skip/Vagon(kesitin %20'si) 30
Ocak k 20 Skip/Vagon(kesitin %40') 150
4.1.3.3. Bileik Yk Kayplar ve Ocak Yk
Edeer uzunluk yntemi ok kayplarnn kolay hesaplanmasnn yan sra
belli bir hava yolunda yk kayplarnn tek bir bantyla hesaplanmasn da salar.
Bant ok kaybn ifade eden edeer uzunluu da ierecek ekilde yeniden
dzenlenirse; H
l =
H
f
+ H
x =
K.P.(L+Lc).Q
2
A
3

her bir yolda oluan ok ve srtnme
kayplarnn toplanmas ile Ocak Statik Yk belirlenir. Ocak k noktasndaki hz
yk temel alnarak hesaplanan Ocak Hz Yk ve Ocak Statik Yknn toplanmas
ile de Ocak Yk belirlenir.
18

17
Gyagler; s.56.
18
www.scribd.com/doc/7150210/OCAKYOLLARINDAHAVAAKISI; Eriim Tarihi:14. 10. 2011

27
rnek
ekilde verilen sistemde her bir yolda oluacak kayplar ve ocak ykn
hesaplaynz. K = 0,0232 Kg/m3;Q=9,44 m3/sn,=1,201 Kg/m3
zm
Sistemde oluacak ok kayplar;
Nokta ok Kayna Le (m)
B Giderek Daralma. Keskin, Yuvarlak Dn 1+1
C Geni, Keli Dn 5
D Ani Daralma. Dik, Keli Dn 3+20
E Dik, Keli Dn 20
F Dik, Keli Dn 20
G Dik, Keli Dn 20
H Giderek Genileme. Dik, Yuvarlak Dn 1+1
I Ocak k 20
Yollarda oluacak kayplar ve Ocak Statik Yk (ocakHs);

Hz yk ocak k noktasndaki ak hz alnarak hesaplanr. k

noktasndaki hz HI yolundaki hzdr.
I =
P
A
=
9,44
18,58
= u,S1 msn,ocokE: =
pv
2
2
=
1,201 .0,51
2
2
= u,1S6 Po
ocokEt = ocokEs +ocokE: = 187,S77 +u,1S6 = 187,SSS Po
Yol Kesit, m2
evre,m Uzunluk,m
Le Le, m L+Le, m Hs, Pa
AB 18,58 18,29 247 0 247 1,456
BC 5,95 9,75 244 1+1 2 246 23,599
CD 5,95 9,75 107 5 5 112 10,744
DE 3,25 7,32 30 3+20 23 53 23,315
EF 3,25 7,32 76 20 20 96 42,231
FG 3,25 7,32 30 20 20 50 21,996
GH 3,25 7,32 122 20 20 142 62,467
HI 18,58 18,29 244 1+1+20 22 266 1,568
ocakHs 187,377
Yol Boyutlar (m*m) Uzunluk (m)
AB 3,10*6,20 247
BC 2,40*2,40 244
CD 2,40*2,40 107
DE 1,50*2,10 30
EF 1,50*2,10 77
FG 1,50*2,10 30
GH 1,50*2,10 122
HI 3,05*6,10 244

28
4.2. Temel Havalandrma Alar
4.2.1. Havayolu Direnci
Bir hava yolunda oluacak yk kayb dorudan hava miktarnn karesi ile
deitiinden, yk- hava miktar ilikisi sabit bir oran ile ifade edilebilir. Bal olarak
Atkinson bants; Hl=R
.
Q
2
halinde yazlabilir. Burada, R havayolu direnci olarak
adlandrlan sabit bir orandr. R, havayolu direnci, gerekte hava yolunun sabit
parametreleri K, P, L, Le ve Ann tek bir terimle ifade edilmesi durumdur.
Dolaysyla, R, havayolunun boyutsal ve srtnme ile ilgili parametreleri
zerinden
R =
K.P.(L+Lc)
A
3
(
R: Havayolu direnci, Nsn
2
/m
8)

4.2.2. Kirchoff Yasalar
1. Yasa: Bir kavaktan ayrlan hava miktar
kavaa gelen hava miktarna eittir. Maden
havalandrma hesaplarnda kavak 3 veya daha fazla
hava yolunun birletii noktadr. Kirchoffun 1. yasas
uyarnca ekildeki kavak iin. Q
1
+ Q
3
= Q
2
+ Q
4
yazlr.
Kavaktan ayrlan hava pozitif ve kavaa gelen hava negatif deerli olarak kabul
edilirse yukardaki bant; Q
1
+ Q
3
- Q
2
- Q
4
= 0 halini alr.
Her iki ifade birbirinin ayndr. Bu durum Kirchoffun 1. yasasna uygun
olarak Qi=0 olarak ifade edilebilir. Sonu olarak bir kavaa gelen ve kavaktan
ayrlan hava miktarlarnn toplam sfra eittir denir.
2. Yasa: Kapal bir sistem parasnda basn dlerinin toplam sfra eittir
ve basite H
L
= 0 olarak ifade edilir. ekildeki gibi bir sistem paras iin H
L
= 0
ve bal olarak, H
La
+ H
Lb
+ H
Lc
- H
Ld
= 0 bantlar yazlabilir.
ekildeki sistem paras iin H
La
, H
Lb
ve H
Lc
basn dleri, Q
1
hava miktar a, b, c
hava yollar boyunca akt iin pozitif ve H
Ld
basn d Q
2
hava miktar ters
ynde akt iin negatif iaretlidir.
H
L
=0 ifadesi her bir havayolunun diren ve hava miktarna
bal olarak ifade edilir. Ancak iaret uyumunu salamak zere
hava miktarlar iin mutlak deerler dikkate alnmaldr.
Dolaysyla bant; HL=R
a
|Q
1
|Q
1
+R
b
|Q
1
|Q
1
+R
c
|Q
1
|Q
1
-
R
d
|Q
2
|Q
2
=0 eklinde yazlr.

29
Kirchoffun 2. yasas kapal bir sistem parasnda ana sisteme etki yapan
herhangi bir basn kaynan da (fan veya doal havalandrma) gz nnde
bulundurur. Bir basn kayna basn artna sebep olacandan, oluacak basn
art bir negatif yk olarak hesaba katlr. Dolaysyla bir basn kayna pozitif ak
ynnde iken negatif, negatif ak ynnde iken pozitif olarak hesaba katlr.
4.2.3. Seri Bal Devreler
Bir havalandrma sisteminde seri ve paralel olmak zere iki temel dzenleme
mevcuttur. Her iki dzenleme karmak bir sistem iinde de bulunabilir.
Bir seri devre, devreyi oluturan hava yollarnn u uca eklenmesi ile
oluturulmu bir sistemdir ve her bir hava yolundan geen hava miktar birbirine
eittir.
4.2.3.1. Seri Bal Devrelerin Edeer Direnci
ekilde basit bir seri devre gsterilmektedir. Her bir yoldan geen hava
miktar eittir.
Dolaysyla; Q1 = Q2 = Q3 = Q
Q= Fann bir saniyede ocaa gnderdii hava miktar, m3/sn
Kirchoffun 2. yasas uyarnca saat ynnn
tersi pozitif kabul edilerek; H
L
=0 ile
H
L1
+H
L2
+H
l3
+H
Lm
=0, (H
m
: Fan Yk, Pa) bantlar
yazlabilir.
Verilen durum iin Hm fan yk, A ve B noktalar arasnda oluacak toplam
statik basn kaybna eittir. Ancak tm bir sistem yerine sistemin belli bir paras
iin analiz yaplyorsa ve bu parann havalandrlmas iin fan kullanlmyorsa yk
kayp bants;
H
L
= H
L1
+H
L2
+H
L3
+ . . . . . . . . . . . . . . . . . . +H
Ln
, olarak dzenlenir.
Bant seri bal bir devrede toplam yk kaybnn her kolun yk kayplar
toplamna eit olduunu ifade eder. Yukarda verilen bant her hava yolunun hava
miktar ve direnleri kullanlarak;
H
L
=R
1
*|Q
1
|Q
1
+R
2
*|Q
2
|Q
2
+. . . . . . . . . . . . . . . . +R
n
*|Q
n
|Q
n
, olarak yazlr.
Seri bir devre her bir hava yolu iin ak yn ve her hava yolundan geen
hava miktarnn ayn olduu zel bir durum olduundan ak ynn ifade edecek

30
ekilde bir iaret uyumu gzetilerek yazlan yukardaki banty aadaki ekilde
yazmak mmkndr.
H
L
= R
1
*Q
2
+ R
2
*Q
2
+. . . . . . . . . . . . . . . . + R
n
*Q
2

Q
2
ifadesi iin bant dzenlenerek,
H
L
= (R
1
+R
2
+. . . . . . . . . . . . . . . . . . +R
n
)* Q
2

H
L
= R
e
*Q
2

R
e
ifadesi edeer ocak direnci veya edeer devre direnci olarak adlandrlr.
4.2.3.2. Seri Bal Devrelerin Karakteristik Erileri
Seri bal hava yollarnn karakteristik erilerinin izimi belli hava miktarlar
iin hesaplanan her bir hava yolu yknn toplamna bal olarak yaplr.
4.2.4. Paralel Bal Devreler
Geen havann birden fazla hava yoluna ayrld devreler paralel bal hava
yollardr. Maden havalandrmada dallanma olarak tanmlanan bu durumda bir hava
yolundan ayrlan her yola kol ya da dal denir. Havann kollara dalm ile ilgili
olarak iki durum vardr: 1. Doal Dalm, 2.
Kontroll dalm. Doal dalmda ayrlan kollara
dalan hava, hava yolunun direncine bal olarak
serbest akar. Kontroll dalmda her koldan gemesi
istenilen miktarda hava akar.
Paralel devreler maden havalandrmada yaygn kullanlan bir hava datma
yntemidir. Paralel bal hava yollaryla;
Her bir kolun getii alma blgesine temiz hava gndermek
mmkndr,
Belli bir hava miktar iin havalandrma masraflar dktr.
Kirchoffun birinci yasas uyarnca paralel kollarda dalacak hava miktar
iin hava miktar bants; Q = Q
1
+ Q
2
+ Q
3
++ Q
n
, eklindedir. Yani, paralel
kollardan geen hava miktar her bir hava yolundan geen hava miktarnn toplamna
eittir. Kirchoffun ikinci yasas uyarnca, paralel kollar iin yk kayp bants;
H
L
= H
L1
= H
L2
== H
Ln
bantsyla verilir. Her bir kolun yk de H
Li
= R
i
*Q
i
2

bantsyla hesaplanr.

31
Q: Toplam Hava Miktar, m
3
/sn
H:A-B Arasnda gerekleen yk kayb, Pa
4.2.4.1. Paralel Devreler in Edeer Diren
Seri devrelerde olduu
gibi paralel bal hava yollar
iin de bir edeer diren
tanmlanabilir. ekildeki gibi
bir sistem ele alndnda Kirchoffun 1. yasas uygulanarak A noktas iin

Atkinson bants yazldnda;
Q = _
H
L
R
1
+_
H
L
R
2
+_
H
L
R
3

bants elde edilir.
Bant e deer diren (Re) iin dzenlenerek; paralel bal hava yollarnn
edeer direnci aadaki bantyla hesaplanabilir.
1

R
c
=
1
R
1
+
1
R
2
+ +
1
R
n

4.2.4.2. Paralel Bal Devrelerin Karakteristik Erileri
Paralel bal kollarn edeer erileri sabit basn deerleri iin paralel
kollarn hava miktarlarnn toplanmas ile elde edilir.
4.2.5. Basit Alarda Serbest Dalm in Analiz
Maden aklklar hazrlk, retim ve ilgili dier aklklarn farkl
dzenlemelerinden oluan alardr. Maden havalandrma sistemini oluturan bu
aklklarn tanmlad alar ounlukla 3 boyutlu bir sisteme iaret eder ve ou
zaman kolay analiz edilebilir basit alar yerine karmak alar halindedirler.
Karmak sistemlerin analizinde, baz durumlarda havalandrma ann ana hava
yollar seri ve paralel alar oluturacak ekilde dzenlenirler.
ou zaman olduu gibi belirlenmi hava miktarlar iin kontroll hava
dalm salanacaksa toplam yk ve hava miktar analizleri iin bir kolaylk
salanm olur. Ancak serbest dalm zm gletirir. nk hava ak yn ve
her kolun hava miktar ve yk ou zaman bilinmez.
rnek
izgisel diyagram verilen havalandrma anda serbest dalm iin analiz

32
yaparak a) Ocak edeer direncini ve b) fann 47,19 m
3
/sn hava emdii durumda
oluacak ocak statik ykn ve c) her koldan geen hava miktarn hesaplaynz.


a) Ocak edeer direnci
R456 = R4 + R5 + R6 = 0,369 N.sn
2
/m
8

R789 = R7 + R8 + R9 = 0,428 N.sn
2
/m
8

1
R
3-4S6
=
1
R
3
+
1
R
4S6
R3-456 = 46,51 x 10-3 N.sn
2
/m
8

R2-6 = R2 + R3456 = 0,1801 N.sn
2
/m
8

1
R
2-9
=
1
R
2-6
+
1
R
89
=R2-9 = 0,0661 N.sn
2
/m
8

Re = R2 + R2-9 + R10
Re = 0,1667 N.sn
2
/m
8

b) Ocak statik yk
H
socak
=R
e
* Q
2
= 0,1667 * (47,19)
2
Hs
ocak
= 371,22 Pa
c) Kollardan geen hava miktarlar
Q
ocak
= Q
1
= Q
2-9
= Q
10
= 47,19 m
3
/sn Hs
2-9
= R
2-9
* (Q
2-9
)
2

Hs
2-9
= 0,0661 * (47,19)
2
= 147,98 Pa
Hs
2-9
= Hs
2-6
= 147,98 PaHs
2-6
= R
2-6
* (Q
2-6
)
2
Q
2-6
= 28,60 m
3
/sn
Q
2-9
= Q
2-6
+ Q
789
Q
789
= 18,50 m
3
/sn

Q
7
= Q
8
= Q
9
= Q
789
Q
2-6
= Q
2
= Q
3456
=28,60 m
3
/sn
Hs
3456
= R
3456
* (Q
3456
)
2
Hs
3456
= 0,0465 * (28,60)
2

Hs
3456
= 38,005 Pa Hs
3456
= Hs
3
= Hs
456

Hs
3
= R
3
* Q
3
2
38,005 = 0,118 * Q
3
2
Q
3
= 18,43 m
3
/sn

Hs
456
= R
456
* (Q
456
)
2
38,005 = 0,369 * (Q
456
)
2
Q
456
= 10,15 m
3
/sn
4.2.6. Kontroll Hava Dalm
Ocaa gnderilen hava yollarn direnlerine bal olarak doal bir dalm
Kol Diren Kol Diren
1 0. 055 6 0. 1453
2 0. 1342 7 0. 1062
3 0. 1118 8 0. 1677
4 0. 0838 9 0. 1509
5 0. 1399 10 0. 0447

33
gsterir. Bu ilem serbest dalm olarak bilinir. stenilen miktarda havay elde etmek
iin havann akn kontrol etmek gerekir. Bunu salamak iin yntem vardr.
Hava miktar artrlmas istenen yolun direncini azaltmak, hava miktarnn artrlmas
istenen yola kol pervanesi koymak, hava miktarnn azaltlmas istenen yola ayarl
kap(regltr) koymak hava kontroln salama yntemleridir. Bunlardan ilk ikisi
maliyeti ok artracandan hava kontroln regltr yardmyla ynlendirmek
tercih edilen yntemdir.
4.2.6.1. Regltr Boyutlarnn Belirlenmesi
Bir regltr ak ortamnda daralma veya genilemelere sebep olan bir
aklktr. Maden havalandrmada regltr hava kaps zerinde oluturulan
deiken boyutlu bir aklktr. Regltr boyutu ve dolaysyla regltrn
oluturaca ok kayb kap zerindeki srgl kapak vastasyla deitirilebilir.
Geni regltr aklklar iin dk ok kayplar gerekletirilir. Kontroll hava
dalm salanmas gereken paralel hava yollarnda hava miktarlarnn belirlenmesi
iin regltr boyutunun nceden belirlenmesi gerekir.
Regltr boyutunu belirlemek iin ncelikle regltr konulacak kolda
oluturulacak ok kaybnn bilinmesi gereklidir. Bu ilem iin her kolun yk
kayplar, kollardan geen hava miktarlarna bal olarak hesaplanr. En yksek
basn ykne sahip kol iin serbest dalm kabul edilir. Kirchoffun 2. yasas
uyarnca paralel kollarn ykleri eit olduundan belirlenmi hava miktarlarn
salayacak ok kayplar serbest dalm gerekleen kolun yknden her kolun yk
kartlarak belirlenir.
Regltrn yaklak boyutu dairesel simetrik bir aklk olduu kabul
edilerek teorik ok kayb bantlaryla hesaplanabilir.


X=((1/Cc N)/N)
2




Daralma katsays (Cc) aadaki bantyla hesaplanr.
X: ok faktr,
N: Reglatr alannn aklk
alanna oran, N= Ar /A
Ar: Reglatr alan, m
2

A: Aklk alan, m
2

Cc: Daralma katsays.

34
Cc =
1
Z-ZN
2
+N
2

Z:DaralmaFaktr,
ok faktr bantsnda C
c
ifadesi yazlarak
N =
_
Z
X+2X+Z

Hava yolunun kesit alan (A)bilindiinde N deeri de bilindii zaman
regltr alan A
r
belirlenebilir.
Ar=N*A
Reglatralanbantssimetrikbiraklkkabulylebelirleniyorsadahesaplanan
reglatralansimetrikolmayandikdrtgenreglatraklklariindeokyaklak bir
deerdir.
N deerini hesaplamak iin ncelikle X ok faktrnn belirlenmesi gerekir.
Bu, temel ok kayb bantsyla hesaplanr.

X = Hx/Hv

Daralama faktr Z iin maden ocaklarnda kullanlan keli regltr
aklklar iin Z=2,5 deeri kullanlabilir.
4.2.6.2. Kontroll Hava Dalm in A Analizi
Seri ve paralel bal devreler haline getirilemeyen alara karmak alar
denir. Hem basit alar hem de karmak alarda kontroll hava dalm iin
havalandrma a analizleri yaplrken uygulanlabilecek zm aamalar aadaki
gibidir. Havalandrma plan zerinde hava miktarlar her kol iin belirlenir.
Belirlenen hava miktarlar iin her kolun ykleri hesaplanr.
Nm =Nb Nk + 1 bantsyla Kirchoffun 2. yasas uyarnca zm
yapmak iin gerekli en az gz says belirlenir (Nm: gz says; Nb: kol
says; Nk: kavak says).
En i gzden balayarak btn gzler iin Kirchoffun 2. yasas uygulanp
da doru zm yaplr. 2den fazla kol paralel bal ise karkl
Hx: Reglatr tarafndan oluturulmas gereken ok
kayb, Pa
Hv: Hava yolunun hz yk, Pa

35
nlemek iin her gzde serbest dalm ierecek ekilde zmler yaplr.
19

rnek
izgisel diyagram verilen sistem iin ocaa gnderilmesi gereken toplam
hava miktarn ve ocak statik ykn hesaplaynz.
zm
a)Ocaa gnderilmesi gereken hava miktar:
D noktas iin Qi|
+
=0yazlarak;
9,43+16,52Q
DE
=0 = Q
DE
=25,95m
3
/sn
E Noktas iin Qi|
+
=0 yazlarak
11,80+25,95Q
EJ
=0 = Q
EJ
=37,75m
3
/sn
H Noktas iin Qi |+= 0 yazlarak
18,90 +7,08 Q
HI
= 0 = Q
HI
= 25,98 m
3
/sn
I Noktas iin Qi |+= 0 yazlarak
16,50 +25,98 Q
IJ
= 0 = Q
IJ
= 42,48 m
3
/sn
J Noktas iin Qi |+= 0 yazlarak
37,75 +42,48 Q
JK
= 0 = Q
JK
= 80,23 m
3
/sn
Qocak = Q
JK
= 37,75 m
3
/sn
b) Ocak statik yk
ncelikle her bir koldan gemesi istenen hava miktarlarnn gemesini
salayacak dzenleme gerekli kollara regltr konularak yaplr.

19
www.scribd.com/doc/7150219/TEMELHAVALANDIRMAAGLARI; Eriim Tarihi:05. 10. 2011

36
Gerekli gz says;
Nm = Nk-Nb+1 = Nm = 13-9+1 = 5
zm iin kullanlacak gzler aadaki ekildeki gibi belirlenerek zme
geilir.
GZ 1:
H
L
|
+
= 0
99,50 298,60 Hx = 0
Hx = -199,10 Pa CD st Kola regltr
GZ 2:
HL|+= 0
298,60 + 447,90 199,10 Hx = 0
Hx = 547,40 Pa CE Alt kola regltr
GZ 3:
HL|+= 0
472,80 99,50 174,20 Hx = 0
Hx = 199,10 Pa FG Koluna regltr
GZ 4:
HL|+= 0
99,50 + 298,60 323,50 Hx = 0
Hx = 74,60 Pa GI alt kola regltr
GZ 5:
HL|+= 0
199,10+199,10+547,40+323,50-273,70-298,60-472,80-149,30-Hx=0
Hx = 74,70 Pa IJ Koluna regltr.

37
Ocak Statik Yk
ABJK yolu izlenerek
Hs
ocak
=174,20+199,10+298,60+447,90+323,50+398,10
Hs
ocak
=1841,40 Pa
ABFIJK yolu izlenerek
Hs
ocak
=174,20+149,30+174,20+199,10+99,50+298,60+74,70+273,70+
398,10
Hs
ocak
= 1841,40 Pa
4.3. Tali Havalandrma
Ana hava akmnn ulaamad, bir hava geli bir hava dn yolunun
bulunmad, galeri srme, kuyu ama, baz retim yntemlerinde arn ilerleme
ilerinde arna yeterli miktarda hava ulatrma almalarTali Havalandrma olarak
nitelenir. Galeri arnnda alan iilere standartlar lsnde temiz havann
salanmas, delme patlatma ilemleri ve ya galeri ama makinesinin almas
srasna oluan toz ve ya gazn seyreltilerek bir an nce bu ortamdan uzaklatrlmas
son derece nemlidir.
Bir tali havalandrma sisteminin tasarmnda aadaki veriler biliniyor
olmaldr;
Hattn maksimum uzunluu
Arnda gerekli hava miktar
Hat Karakteristikleri (vantp ap, srtnme faktr ve kaak yollarnn
diren katsays)
4.3.1. Tali Havalandrma Ekipmanlar
Tali havalandrmada hava akm, ana vantilatr doal akm depresyonu, tali
vantilatrler veya basnl hava enjektrleriyle salanr. Elde edilen tali havann
tanmas ise hava perdeleri, paralel srlen galeriler veya hava borularyla yaplr.
Uzun galeri ve ya tnel arnlarn da yeterli havay salamak iin, tali
vantilatr veya vantilatrler tarafndan retilen basnla, bir boru hatt boyunca hava
akmn sevk etme en yaygn yntemdir.

38
4.3.2. Tali Havalandrma Sistemleri
Tali havalandrma esas olarak fleyici ve emici olmak zere iki ekilde
yaplmaktadr. Kullanlan dier havalandrma sistemleri bu iki temel yntemden
tretilen sistemlerdir.
Etkili bir tali havalandrma yaratabilmek iin vantilatrlerin kullanlnda u
hususlar dikkate alnmaldr.
Havalandrlacak galeri ile ana galeri arasnda bir ksa devre olmamasna
dikkat edilmelidir. Vantilatr fleyici ise giri havas tarafna, emici ise
dn havas tarafna yerletirilmeli ve havalandrlacak galeri azna olan
uzaklklar en az 5 metre olmaldr.
Vantilatrler ana galeri zerinde ve kullanlm havay tekrar emmeyecek
ekilde yerletirilmelidir.
Vantilatrn havalandrlacak galeriye gnderecei hava miktar, ana
galeriden geen miktarn te birini amamaldr.
4.3.2.1. Basit fleyici Veya Emici Sistemler
4.3.2.1.1. fleyici Sistem
fleyici sistemde hava, fleyici bir vantilatr ve hava borular yoluyla
alma yerine gnderilmekte, kirli hava ise tm galeri iinden geri gelmektedir.

ekil 4.2. fleyici Havalandrma Sistemi
20

fleyici havalandrma sisteminin stnlk ve sakncalar aada verilmitir.
Yntemin stnlkleri;
Temiz hava dorudan alma yerine ular.

20
Gyagler, s.91.

39
Havalandrma borusundan kan havann yksek bir hza sahip
olmasndan dolay, arn kolay ve abuk temizleyerek gaz
konsantrasyonunu azaltr ve gaz tabakalamasn nler.
fleyici sistemde metan, arndan uzaklatrlarak galerinin dna
sprlr. Emici sistemde ise metan, tutumann en tehlikeli olduu yer
olan arn ksmnda boru hatt ierisine alnmaktadr.
Emici havalandrma ile karlatrldnda arna ulaan hava daha serin ve
kuru olur. Hava, arndaki nemi ve sy toplayarak galeriden geri dner ve
bylece arn nem ve s bakmndan daha iyi koullarda tutar. Emici
havalandrma ise, hava arna ulamadan nce nem ve s toplayacandan
bu husus zellikle uzun galerilerde sorunlar yaratabilir.
fleyici vantilatr temiz hava akm iinde almaktadr.
Galerinin iinde ald formasyonlardan yaylan gazlarlarna
tanmamaktadr.
fleyici havalandrmada hafif ve ucuz olan bez vantpler
kullanlabilmektedir.
Yntemin sakncalar;
Arn gerisi ve galeri ii iyi havalandrlamamaktadr.
Galeri boyunca hava hznn dk olmasndan dolay, atm sonras oluan
gazlar ortamdan ok abuk uzaklatrlamamakta ve ayrca zararl gazlar
tm galeri boyunca tanmaktadr.
Arnda ve galeride alan makine operatrleri ve iiler, kirlenmi
havann ok dk bir hzla geri dn srasnda maksimum toz ve gaz
konsantrasyonuna uzun sre maruz kalr. Bu nedenle, zellikle toz
retiminin fazla olduu mekanize srlen galerilerde fleyici
havalandrmann tek bana kullanlmas uygun deildir.
Galeriden gelen hava genel havalandrma sistemi iine girerek dier
retim panolarnn havasn kirletir.
Arndaki yksek hava hz toz oluumu ve ii sal asndan zararldr.
Toz probleminin yksek olmad galerilerde, ortamdaki gaz daha iyi
dattndan ve havay daha serin ve kuru verebildiinden dolay fleyici sistem

40
tercih edilir. Fakat mekanize kaznn uyguland, yani toz problemi yksek olan
galerilerde, fleyici sistemin kullanlabilmesi iin ilave ekipmanlar gereklidir.
4.3.2.1.2. Emici Sistem
Emici sistemde hava, emilerek borular ierisinde alma yerinden
uzaklatrlr. Temiz hava ise yaratlan alak basn nedeniyle galeri iinden akarak
arna kadar gelmektedir. Emici havalandrma sisteminin genel bir plan grn
ekil4.3te gsterilmitir.

ekil 4.3. Emici Havalandrma Sistemi
21

Yntemin stnlkleri,
Toz ve gaz, alma yerinden hzla uzaklatrlmaktadr.
Atm sonucu oluan gazlar hemen emilmekte, arn gerisinde ve galeri
iindeki havann kalitesi daima iyi olmaktadr.
Yntemin sakncalar;
fleyici havalandrma sisteminin avantajlar, emici havalandrma sisteminin
sakncalarn oluturur.
Ayrca emici sistemlerde kullanlan borularn, vantilatrn yksek emi gc
nedeniyle, ya elik ya da elik spiral iskelet ile takviye edilmi vantpler olmas
zorunluluu vardr. Yeralt koullarnda, zellikle hzl ilerleyen galerilerde elik
hava borularnn tanmas, bez vantplere gre olduka zordur.
4.3.2.2. Kombine Sistemler
Kombine sistemler, temel olarak fleyici ve emici sistemlerin birleik
avantajlarn elde etmek iin kullanlrlar. fleyici bir vantilatrn kullanm ile
ortamdaki gaz oranlarnda iyi bir seyreltme, emici bir vantilatrn kullanm ile de
yksek toz konsantrasyonlarnda etkili bir iyiletirme salanabilir.

21
GYAGLER, s.92.

41
Kombine sistemlerde birisi ana vantilatr, dieri yardmc vantilatr
olarak nitelenen iki ayr vantilatr, iki ayr boru hattna bal olarak kullanlr. Ana
ve yardmc vantilatrlerin her ikisi de ayn enerji kaynandan beslenmeli ve
birbirleriyle balantl olmaldr. Bu sayede herhangi bir nedenle ana vantilatrn
durmas halinde, yardmc vantilatrn de durmas salanr.
22

4.4. Havalandrmann Planlanmas
Yeni bir ocan planlanmasnn ilk aamalarnda havalandrma planlamasn
retim hedefleriyle ve genel ocak tasarmyla entegre etmek nemlidir.
Planlama prosedrnde balang adm: temel bir ebeke dosyas iinde bir
veri bankas oluturmaktr. Veriler alan ocaklarda; havalandrma ettlerinden; yeni
bir ocak iin; gerekli hava yolu geometrisi, madencilik yntemi, kaplama/tahkimat
tipleri, ebeke diyagram ve benzeri ile ilgili ilk saptamalardan/hesaplamalardan
salanacaktr.
Havalandrma planlamas; kuyu yeri seimi srasnda ve/veya retime alnan
ilk sahalarda iletme yntemi ve retim hedefi seimi zerinde denemeler/tartmalar
yaplrken balamas gereken bir almadr. Havalandrma planlamasnn ilk
aamasnda gelimeler yaklak olarak u srayla olacaktr; gerekli hava miktarnn ve
iyerlerine havann datm dzeninin saptanmas, gerekli vantilatr yknn
belirlenmesi, vantilatr binasnn yerinin belirlenmesi, ocak yangnlar asndan
genel bir gvenlik deerlendirmesinin yaplmas, donanmn seimi, bir ekonomik
deerlendirmenin yaplmas, inaatlar ve kurulumlar iin ayrntl tasarm
almalarnn balamas. Yetkin bir tasarmc ok sayda seenei deerlendirerek
kararlar retecektir. Her aamada, mevzuata ters dmemek esastr.
4.4.1. Ana Vantilatrn Seimi
Kurulacak vantilatr, alma mr iinde talep edilecek yk/hava miktar
oranlarndaki deiikliklere cevap verebilmelidir.
Yeni bir vantilatr satn alnacaksa reticilerin kataloglarndan yararlanlmal
ve gerekli grlrse onlarla tartlmaldr. Bugnn vantilatrlerinde salanm olan

22
Erkan evik; Tali Havalandrma Tasarmnda Etkili Olan Faktrlerin Belirlenmesi, Yksek Lisans
Tezi;2006:s.715.

42
ayar olanaklar; sabit hzl bir motora sahip tek bir vantilatrle ok geni aralklardaki
taleplere cevap verilebilmesini olanakl klmaktadr.
Vantilatrler, hava giri ve k noktalar arasnda basn fark yaratarak
yeralt hava yollarnda hava hareketini salayan makinelerdir.
23

Yeralt madenciliinde tali havalandrma; santrifj ve aksiyal olmak zere
iki ana tip vantilatr ile salanr. Her iki vantilatr eidi de elektrik enerjisi ile
almaktadr. Ancak, baz hallerde basnl hava, buhar ya da dizel motorlaryla da
alan vantilatrler kullanlmaktadr.
24

Aksiyal vantilatrler, az yer kaplamalar, tama ve kurulmalarnn daha
kolay olmasndan dolay tali havalandrma ilerinde daha ok tercih edilir. Ayrca
kullanmlar daha verimlidir. Aksiyal vantilatrlerin stnl kayplarn daha az
olmas ve deien artlara uydurulabilme kolayldr. Elektrik ve basnl hava
enerjisi ile alrlar. Seri olarak balanmaya uygun olduklarndan, uzun galerilerin
havalandrlmasnda boru hattnn yksek direncini yenmek iin, daha uygundurlar.
Bu tip vantilatrler son yllarda byk gelimeler gstermi, yaygn bir
ekilde kullanlmaktadr.
ekil 4.4. Radyal ve Aksiyal Vantilatrler
25

23
Prof. Dr. Vedat Didari; Ders Notlar, Zonguldak Karaelmas niversitesi Maden Mhendislii
Blm, 2011
24
Gyagler,s.75.
25
evik;s.6.

43
Aksiyal vantilatrlerin benzer karakteristiklere sahip olmalar, bu
vantilatrlerin seri bal olarak kullanmn verimli hale getirir. Bu nedenle uzun
galerilerin havalandrlmasnda, benzer tip ve byklkteki aksiyal vantilatrlerin
kullanlmas en iyi uygulamadr. Hava borusundan fazla kaak olduunda, ya da
allan galerilerin ok uzun olmas halinde, vantilatrlerin hava borusu boyunca
aralkl olarak kurulmas uygunolmaktadrekil4.4teradyalve aksiyal vantilatrler
iin bir grnm verilmitir.
26

Santrifj vantilatrler, ok yer kaplamalar ve kurulma zorluklarndan dolay
tali havalandrma ilerinde uygulamalar fazla deildir.
4.4.2. Vantilatr Karakteristik Erisi
Bal olarak fan yk ve fann salad hava miktar ile madenin
karakteristiklerinin (H, Q) uyumu yeterli bir havalandrma amac iin nemlidir. Bir
fan bir dirence kar altnda alma noktas olarak bilinen bir denge durumu
oluur. Denge durumunda fann rettii basn fark maden yk kayplar ile ayn
deerdedir ve fan kapasitesi olarak ta adlandrlan hava miktar ocaa girmesi
gereken hava miktarna eittir.

ekil 4.5. Ocak ve Vantilatr Karakteristik Erilerine rnekler

27

4.4.3. Fan Ykleri
Fanlar iin eit yk tanmlanr.
1. Fan Toplam Yk: Fann kndaki toplam yk ile fan giriindeki toplam
yk arasndaki farktr.
Fan Ht = k Ht - giri Ht

26
evik;s.5.
27
Didari; Ders Notlar

44
2. Fan Statik Yk: Fan toplam yk ile hz yk arasndaki farktr. Ayrca,
fan k ve girii arasndaki statik yk farkdr.
Fan Hs = Fan Ht - Fan Hv = k Hs - giri Hs
3. Fan Hz Yk: Fan kndaki ortalama hza karlk gelen yktr.
Fan Hv = ( V
2
)/2
Fan Ht ve Fan Hs yklerinin her ikisi de reticiler tarafndan kullanlr.
Ancak, fan Hv ok dk olduu zaman fan Hs kullanlabilir. Baz durumlarda, Fan
Ht fan seiminde kullanlr. Ana maden fanlarnn statik ykleri madende llen
ocak statik ykne ok yakndr. Fan giri ve klarndaki ok kayplar gibi ok
dk farklar ihmal edildiinde ocak kayplar;
ocakHt = ocak Hs + ocak Hv
ve;
Fan Ht = Fan Hs + Fan Hvdir.
4.4.4. Doal Havalandrmann Fan zerindeki Etkisi
Doal havalandrmann mekanik havalandrma zerindeki etkisini belirlemek
iin ncelikle doal havalandrma basncnn, Hn ve doal ak ynnn belirlenmesi
zorunludur. Doal havalandrma fan ile ayn ynde bir basn fark retiyorsa
mekanik havalandrmaya yardmc olur. Mekanik havalandrma ynne ters ynde
bir doal ak sz konusu ise doal havalandrmann mekanik havalandrma zerinde
negatif bir etki olduu, yani mekanik havalandrmay gletirdii dnlr. Doal
havalandrmann mekanik havalandrmaya yardmc olmasnn anlam fann ocaa
gnderilmesi gereken hava miktarndan daha az bir miktar salamak durumunda
olduudur. Fark doal havalandrma etkisi ile ocaa salanmaktadr. Bu durumda
mekanik havalandrma Hn kadar daha az bir yk karlar. Tersi durumda mekanik
havalandrma doal havalandrmay yenmek, yani, Hn kadar bir ilave yk de
karlamak zorundadr.

45
rnek
Direnci 0,344N.sn
2
/m
8
olan bir ocak aada alma deerleri verilen A fan
ile havalandrlmaktadr. Ocaa gnderilebilecek hava miktarn ve ocak statik
ykn belirleyiniz.
Q, m3/sn 5 10 20 30 40 50
Hs, Pa 470 450 394 319 216 88

zm
Ocak karakteristik erisi ve fan karakteristik erisi ayn ekil 4.6da
grld ekilde grafik dzleminde izildikten sonra iki erinin kesim noktasndan
yatay ve dey eksenlere alnacak izdmlerle srasyla ocaa gnderilecek hava
miktar ve ocak statik yk deerleri okunur. Grafikten okunacak ocak statik yk
ayn zamanda fan alma basncna eittir.

ekil 4.6. Fan ve Ocak Erisi

ocakHs = fan Hs = ~315Pa Qocak = ~30 m3/sn
4.4.5. Havalandrmann Planlanmasna Geleneksel Yaklam
Yaama geirilecek bir ocan n tasarmnda veya mevcut bir ocan
genilemesi sze konu olduunda, hava miktarlar, vantilatr ykleri ve hava nitelii
iin, yksek hzda hesaplamalara (bilgisayar programlarna) gerek olmakszn,
balang deerlerinin hesabnda hala kullanlabilen bir yaklamdr. Bu yaklam
aadaki ekilde zetlenebilir.

46
1. Ocak iyerlerinin hava gereksinimlerini belirle (m/ton zerinden grgl
deerler kullanlabilir).
2. Unutma ki, ou ocakta volmetrik verim olduka dktr. Kaak
akmlar deerlendirme biimi/kabuller, geleneksel yaklamdaki olas hatalarn belki
de tek kaynadr. yi bir tahmine al.
Ocaa verilen havann yars ayaklara sevk edilebilir ve ayaklara sevk edilen
havann yars ayaklardan geebilir (gvenli bir yaklam)
3. Bir ocak planna hesaplanm akmlar ile ve onlar ana yollardaki hava
miktarlarn (Q) gsterebilecek ekilde toparla.
4. Q lara kar den hava hzlarn hesapla (snr amalar durumunda, daha
geni yollara veya ek yollara gerek olacaktr)
28

28
Didari; Ders Notlar

47
5. SONU VE DEERLENDRME
Madencilik tarihimiz ierisinde ok sayda maden iisinin lm veya
yaralanmasyla sonulanan grizu patlamalar ve son olarak 2010 ylnda Zonguldak
ilinde bulunan yeralt takmr iletmesinde meydana gelen, iki maden mhendisi
ve 28 yeralt iisinin lm ile sonulanan grizu patlamas, madenlerde
havalandrmaya verilmesi gereken nemi bir daha hatrlatmtr.
ncelikle, yeralt maden iletmecilii yapacak olan iverenler, insan hayatyla
birebir ilgili olan havalandrma konusunda yeteri kadar bilince sahip olup yatrm
yapmalar gerektiini bilmelidir.
sal ve gvenlii mevzuatmzda da ocak havalandrma kriterleri
belirtilerek ve kstlamalar getirilerek havalandrmann nemi ve gereklilii
ynlendirici olarak aka belirlenmitir.
Ynetmelikle elimeyen maddeleri hala yrrlkte olan 1475 sayl
Kanunu kapsamnda Maden ve Ta Ocaklar letmelerinde ve Tnel Yapmnda
Alnacak i Sal ve Gvenlii nlemlerine likin Tzkn Havalandrma
bal altnda 160-175 arasndaki maddelerde hava akm salanmas, hava hz,
iinde allamayacak hava, barajlar, hava kprleri, kaplar ve perdeler, ksa
devreyi nleyici dzen, vantilatr ve aspiratrlerin yerletirilmesi ile iaret dzeni,
hava akmnn ynlendirilmesi, hava lm ve analizi, terk edilen ve
havalandrlamayan yerler, havalandrma plan, sisteminin denetimi ve sistemde
yaplacak deiiklikler, scakln ve nem orannn llmesi, Grizu Tehlikesi Olan
Ocaklar bal altnda 176-193 arasndaki maddelerde grizulu ocaklarda yaplacak
kontrol sondajlar, havalandrma ksmlar, yn, blme ve borularla havalandrma,
grizu birikintilerinin temizlenmesi, plak alev, ate ve ark, emniyet lambalar ve
detektrler, ayn hava akmnda alabilecek yerlerin says, boluklarn
doldurulmas, CO maskesinin tanmas, yerst nlemleri, vantilatr ve
aspiratrlerin iki enerji kaynana balanma zorunluluu, havasnda %2den ok
metan bulunan yerler, boaltlan ocaklar ve ocak ksmlar, grizu lmleri alnmas
gerekli nlemler olarak belirtilmitir. Yine Tzn 194-206 arasndaki
maddelerinde Kmr Tozlar ve Toz Patlamalarna Kar Alnacak nlemler
balnda patlamaya elverili kmr tozlarnn saptanmas, tozumaya kar nlemler,
toz birikintilerinin yok edilmesi, denetim, serpilen ta tozu oran ve tozunun nitelii,

48
patlamann yaylmasna kar alnacak nlemler, barajlarn yaplaca yerler,
barajlarn havalandrma plannda gsterilmesi belirtilmitir.
mevzuatna yeni yaklamla birlikte 2004 ylnda Yeralt ve Yerst
Maden letmelerinde Salk ve Gvenlik artlar Ynetmelii yaynlanmtr. Bu
Ynetmeliin Yeralt Maden letmelerinde Uygulanacak Asgari zel Hkmler
bal altndaki 7. maddede Havalandrma, 8. maddede ise Grizulu Maden
Ocaklarnda havalandrma konusunda alnmas gereken risk eksenli nlemler
belirtilmitir.
Ayrca Mays 2006 tarihinde Cenevrede yaplan, Kmr Madenlerinde
Gvenlik ve Salk Uzmanlar Toplants sonucu Yeralt Kmr Madenlerinde
Gvenlik ve Salk balkl ILO Uygulama Klavuzu hazrlanmtr. Tavsiye
niteliinde bir dizi yol gsterici kurallar oluan klavuzun 21. Blmnde de
havalandrma konusuna deinilerek, havalandrmaya bal ortaya kan ve ok
sayda alann bir anda lm ile yaralanmalarna neden olan ve uzun sreli retimi
aksatan gaz ve toz patlamalarnn nlenmesi amalanmtr.
Yeralt boluklarna gnderilen havann istenilen kalitede ve yeterli miktarda
olmas ile havalandrma maliyetinin en aza indirilme gereklilii doru
havalandrmann en temel aamasdr. Daha sonraki aama, havalandrma planlar
yaplarak, ocak havasnda istenilen artlarn salanp salanmadn ve
devamlln, tanabilir ve sabit gaz izleme sistemleriyle srekli kontrol etmektir.
Bu aamada ocak ierisinde alan mhendisler kadar alan yeralt iilerine ve
yerst gaz izleme merkezlerindeki personeline de yeterli gvenlik kltrnn
kazandrlmas ile bir organizasyon yaratlmas gereklidir.
Bu ett almas literatr taramas yaplarak havalandrma, havalandrmann
patlamalara etkisi ve havalandrma hesaplar olarak ana balk halinde
hazrlanmtr. Her yeralt maden iletmesinde patlamalarn nlenmesi iin retime
gemeden nce, retim aamasnda ve ocak artlarnn deitii her durumda doru
ve detayl mhendislik bilgisiyle havalandrma hesaplamas yaplarak hava ocaa
gnderilmelidir. Bu ett almas tamamn iermemekle birlikte yeralt maden
ocaklarnda havalandrmayla ilgili genel tanmlar ve hesaplardan olumaktadr.

49
6. KAYNAKA
1. Prof. Dr. Ercment Yaln, Yrd. Do. Dr. Sabit Grgen: Madenlerde
Havalandrma, Dokuz Eyll niversitesi Mhendislik Fakltesi Yaynlar
No:251, zmir: 1999.
2. Akn Yrten, Maden Baavular in Gvenlii Dersleri, Zonguldak, 1985.
3. Mesut ztrk, Ocak Havalandrmas Ve Gazlar, TMMOB Maden Mhendisleri
Odas Srekli Eitim Merkezi Teknik Nezareti Eitimi Seminer Notlar,
Ankara: 2006
4. T. Gyagler, A. Karaka, A. Gngr, Occupational Health And Safety n
Mininig Industry, 1. Bask, METU, Ankara: 2005
5. Tevfik Gyagler, Ocak Havalandrmas, TMMOB Maden Mhendisleri Odas
Yayn, Ankara: 1991
6. Murat Kerim Uyan, Madenlerde Grizu Tehlikesi,
http://www.isveguvenlik.com/madencilik-sektoru/madenlerde-grizu-tehlikesi.html,
Eriim Tarihi:30. 09. 2011
7. Anonim, www.scribd.com; Eriim Tarihi:05.10.2011
8. Gndz kten, Sina Yazc; Mekanize Kazda Grizu Patlamalar, Madencilik,
Eyll, 1986, Cilt XXV, Say No3
9. Vedat Didari, Kmr Tozu Patlamalar Madencilik, Aralk, 1985, Cilt XXIV,
Say No4
10. Erkan evik; Tali Havalandrma Tasrmnda Etkili Olan Faktrlerin
Belirlenmesi, Yksek Lisans Tezi;2006
11. Prof. Dr. Vedat Didari; Ders Notlar, Zonguldak Karaelmas niversitesi Maden
Mhendislii Blm, 2011