BZANS KONOKLAZMININ NEDENLER VE SLAM ETKS TARTIMASI Bekir Zakir OBAN*

ZET Bizansta ikonalarla ilgili sekizinci ve dokuzuncu yzyllarda yaanan atma aratrmaclar iin her zaman ilgi ekici fakat ayn zamanda izah etmesi olduka zor bir mevzu olmutur. Problemin dm noktas ise ikonoklast harekete yol aan temel etkenin ne olduudur. Bu konuda pek ok fakl gr ortaya atlmtr ve slam etkisi de bu balamda ska dile getirilen bir husustur. Bu makalenin amac nce Bizans ikonoklazmnn muhtemel nedenlerini ele almak, ardndan slam etkisinin imkan ve mahiyeti ile ilgili bir deerlendirme yapmaktr. Anahtar Kelimeler: Bizans, konalar, konoklazm, slam. ABSTRACT Origins Of Byzantine Iconoclasm And The Debate On Islamic Influence For the researchers, the conflict over icons in Byzantium in the eighth and ninth centuries has always been an interesting question but also a difficult one to explain. Crucial point of the issue is what was the essential motive that led to the iconoclastic movement. Many different assumptions have been made, and the influence of Islam also frequently has been mentioned in this context. Thus it is the aim of this article firstly to examine likely causes of Byzantine Iconoclasm and then to make an assessment on the possibility of Islamic influence and its nature. Key Words: Byzantium, Icons, Iconoclasm, Islam.

Giri 1) ok Ynl bir Sorun Olarak konoklazm Bizanstaki ikonoklazm krizi, tarihteki en ilgin atma rneklerinden biridir. kona taraftarlar (ikonodl ya da ikonofil) ile ikona kartlar (ikonoklast veya ikonomach) arasndaki bu mcadeleyi salkl bir biimde deerlendirmenin nnde ise en
[Dr.], Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi, Dinler Tarihi Anabilimdal. e-posta: bekir.coban@deu.edu.tr Bu aratrma esnasnda ihtiya duyduum kaynaklarn temininde yardmlarn esirgemeyen Prof. Alberto Melloni ve Bologna Din Bilimleri Enstits (FSCIRE)ne, ayrca talyada yaptm almalar iin destek salayan TBTAKa teekkr etmeyi bir bor biliyorum.

118

Bekir Zakir OBAN

azndan iki temel zorluk bulunmaktadr. Bunlardan ilki konunun ok ynl ve olduka karmak oluudur. stisnalar hari, konu ile ilgilenen aratrmaclarn hepsi ikonoklazmn kompleks bir fenomen olduu konusunda hemfikirdir.1 Fakat yine ayn kiiler mutlaka temel bir motiv aramaktan da kendilerini alamamaktadrlar. Vakann ok ynl olduu hususundaki mutabakat ise burada sz konusu deildir. Zira tam olarak neyin ikonoklazm dourduu zerine birbirinden ok farkl aklamalar getirilmektedir. Yorumlarn eitliliinin bir kargaaya yol amamas iin rnein, ikonoklazm siyas nedenler ve din nedenlere balayanlar eklinde bir ayrm yapmak mmkndr belki -byle ayrmlar yaplmtr da2- fakat Bizans din ve siyasetin kolayca ayrlabilecei bir yer deildir. konoklast hareketin, znde ne olduu ile ilgili varsaymlar konunun iinde kaybolmaya yetecek kadar eitlidir. Peter Brown ikonoklastlarn da ikonodllerin de kutsal nerede? sorusuna cevap aradklarn sylemektedir.3 Ladner ve Karl Schwarzlose gibi yazarlar ikonoklazm sezaro-papizmin zirvesi olarak grmekte ve buna kar ikona taraftarlarnn tepkisini de Bizans Kilisesinin bir bamszlk mcadelesi olarak tanmlamaktadrlar.4 Buna paralel olarak, meselenin kilise-devlet ilikileri asndan ele alnmasnn isabetli olacan, zira
1

Bkz. George Florovsky, Origen, Eusebius and the Iconoclastic Controversy, Church History, vol. 19, no. 2 (Jun., 1950), s. 7779; Edward James Martin, A History of the Iconoclastic Controversy, AMS Press, New York, 1978, s. 3; Aristeides Papadakis, Iconoclasm: A Study of the Hagiographical Evidence, Fordham University, New York, 1968, s. 42; A.A. Vasiliev, History of the Byzantine Empire 3241453, University of Wisconsin Press, Madison, 1952, s. 253; Gaetano Passarelli, Iconoclasmo: storia e teologia, Il viaggio dellicone: dalle origini alle caduta di Bizansio, Jaca Book, Milano, 2002, s. 21, 22. Vasiliev, a.g.e., s. 252; Edward Gibbon, The Decline and Fall of the Roman Empire, Thomas Y. Crowell & Co., New York, 1900, vol. VIII., s. 319. Peter Brown, A Dark-Age Crisis: Aspects of the Iconoclastic Controversy, The English Historical Review, vol. 88, no. 346 (Jan. 1973), ss. 134. Brownun bu makalesi o dnemde ikonoklazmla ilgili tartmann yeniden hararetlenmesine neden olmutur. Browna ynelik eletiriler iin bkz. Patrick Henry, What was the Iconoclastic Controversy about?, Church History, vol. 45, no. 1 (Mar., 1976), ss. 1631; Ambrosios Giakalis, Images of the Divine, the Theology of Icons at the Seventh Ecumenical Council, Brill, Leiden-Boston, 2005. Bkz. Patrick Henry, What was the Iconoclastic Controversy about?, s. 30. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

Bizans konoklazmnn Nedenleri ve slam Etkisi Tartmalar

119

ikonoklazmn baarya ulaamamasnn, kilisenin imparatorluk brokrasisinin basit bir paras olmaya kar gsterdii diren olarak aklanabileceini syleyenler mevcuttur.5 Stephen Gero gibilerine gre ise ikonoklazm, dinin ilk ve saf biimine dnmeye ynelik, fakat baarl olamam bir reform teebbsdr.6 Hatta ikonoklazm ile Protestan Reformu arasnda ba kuranlar, Leoyu Martin Lutherin ncs grenler vardr.7 Benzer bir dnceye gre ikonoklazm aslnda rasyonel bir giriimdir ama baarsz olmutur, zira akl a henz gelmemitir.8 Vakay siyasal ve toplumsal reform ihtiyacna ynelik bir teebbs olarak anlayan ya da ekonomik ilikiler ierisinde aklayanlar da vardr. Bunlara, ikonoklazm din ihtilaflar ve tarih gelimeler nda ele alanlar da eklemek mmkndr.9 Zira bazlarna gre ikonoklazm Suriyeli iki imparator olan III. Leo ile V. Constantinein sekler reformlarnn bir paras iken; bazlarna gre mcadele imparatorluk ierisindeki Doulu ve Greko-Romen unsurlarn atmasnn bir sonucudur.10 kinci zorluk ikona taraftarlar ile kartlar arasndaki mcadele ile ilgili, daha sonraki dnemlere intikal eden belgeler arasnda bir eitsizliin sz konusu olmasdr. konoklastlarn nerdeyse tm belgeleri -754 ve 815teki iki konsilleri ve konuyla ilgili kaleme aldklar yazlar dahil- muzaffer ikona-tapclar tarafndan yok edilmitir. Bildiklerimiz sadece ikonodllerin onlar eletirmek iin verdikleri bilgiler (rnein II. znik Konsilinde bu dnceye yaplan atflar) ile snrldr ve bunlar da byk ihtimalle orijinal formlarnda aktarlmamlardr.11 Ayrca, atmadan
Papadakis, Iconoclasm, s. 40. Stephen Gero, Byzantine Iconoclasm and Failure of a Medieval Reformation, The Image and The Word: Confrontations in Judaism, Christianity and Islam, Joseph Gutmann (ed.), Scholar Press, Montana, 1977, ss. 4962. Bkz. M.V. Anastos, Iconoclasm and Imperial Rule, 717842, The Cambridge Medieval History, J.M. Hussey (ed.), vol. IV, Part I, Cambridge University Press, Cambridge, 1966, s. 61. E. J. Martin, A History of the Iconoclastic Controversy, s. 2, 4. Bkz. Papadakis, Iconoclasm, ss. 4244. Giakalis, Images of the Divine, s. 1. Bkz. Martin, a.g.e., s. 111; Vasiliev, History of the Byzantine Empire, s. 251; Florovsky, a.g.m., s. 79. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

5 6

8 9 10 11

120

Bekir Zakir OBAN

ikona taraftarlar galip ktndan ve ikona kartl tarihe bir sapknlk olarak getiinden, ortodoks gelenee mensup yazarlar bu konuda ounlukla objektif bir bak asna sahip deildirler. rnein Meyendorf ve Vasiliev gibi mehur Bizans tarihileri ikonodl teolojiyi ortodoks teoloji olarak adlandrmakta ve eserlerinde ikonoklast teolojiyi zet geerken ortodoks teolojiyi ayrntlaryla ele almaktadrlar. Bu isimler iin ikonoklazmn sona ermesi de ortodoksinin restorasyonudur.12 Bizim burada yapacamz ey ise konuyla ilgili literatr nda, ncelikle ikonoklazmn ortaya knda etkisi muhtemel faktrleri srayla ele almak; akabinde bu tr tartmalarda nerdeyse artk bir klie haline gelmi olan slam etkisi iddialarn deerlendirmektir. Amacmz ikonoklazm srecinin birbirinden farkl birok bileeninin bulunduunu, dolaysyla tek bir nedene indirgenemeyeceini, bunlar gz nne alndnda ise slam etkisinden sz etmenin ne lde zor olduunu gstermektir. Bunu yaparken de elbette belli snrlar ierisinde hareket etme zorunluluumuz vardr. Bu alma btn ynleri ile ikonoklazm deerlendirme iddiasnda deildir, sadece onun ortaya kna etki eden faktrler zerine bir tartmadr. konoklazmn Batdaki yansmalar vb. gibi pek ok husus burada ele alnmamtr. Bununla birlikte, nce ikonoklazm srecini ve konuyla ilgili teolojik tartmalar ok ksa olarak hatrlamak herhalde faydal olacaktr. 2) konoklazm Sreci ve Teolojik Tartmalar Sonradan Bizans olarak adlandrlan Dou Roma mparatorluunda VIII. ve IX. yzyllarda ortaya kan ikona kartl sivil deil, bizzat imparatorlarca ikame edilmi bir sretir. lk sinyallerini Ermeni kkenli Philippikos Barnades (711713) zamannda veren ikona kart hareket, resmen III. Leo (717 741)nun 726 ylnda ikonalara tazim gstermeyi yasaklamas ile balar. Leonun olu V. Constantine (741775) de ikonoklast anlay devam ettirir; hatta 754 ylnda Hiereiada toplad bir konsille bu gr teyid etmeye alr. aml Yuhanna gibi iko-

12

John Meyendorf, Byzantine Theology: Historical Trends and Doctrinal Themes, Fordham University Press, New York, 1974, s. 44; Vasiliev, a.g.e., s. 283. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

Bizans konoklazmnn Nedenleri ve slam Etkisi Tartmalar

121

na yanls teologlar bu konsilde aforoz edilirler.13 IV. Leo (775 780) zamannda zaten etkisini olduka yitirmi olan ikona kart politikaya, onun lm zerine ocuk yata tahta geen VI. Constantinein naipliini stlenen mparatorie Irenenin gayretleri sonucunda, II. znik Konsili (787) ile son verilir.14 Fakat bu geici bir durumdur. Zira Ermeni Leo (V. Leo, 813820)nun imparatorluk tacn ele geirmesiyle ikinci bir ikonoklast dnem balar. V. Constantinein siyasetini kendine rnek alan Leo ve evresindekiler ikona yanls Patrik Nicephorusu istifaya zorlar ve onun yerine Theodotusu getirirler. 815 ylnda Ayasofyada ikinci bir ikonoklastik konsil toplanr.15 ncekine oranla daha snrl kalan bu ikinci ikonoklast devre ise yine bir kadn tarafndan, mparatorie Theodorann ikonoklast patrik Grammaticusu azledip yerine Methodiusu getirmesi ile 842 ylnda son bulur.16 Daha ncesinde de benzer tartmalar bulunmakla birlikte, ikonoklazm sreci ikonalarla ilgili hararetli teolojik tartmalarn da yaanmasna neden olmutur. Fakat, az nce de belirttiimiz
13

14

15

16

Hieria konsili ile ilgili bkz. Erin Michael Doom, Partiarch, Monk and Empress: A Byzantine Debate Over Icons, Wichita State University, Kansas, 2005, s. 117 vd; Passarelli, Iconoclasmo: storia e teologia, s. 27; Mehmet Aydn, Bizans Kilisesinde konoklast (Tasvir Krc) Hareketin Kkenleri, Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say XIII, 2002/Bahar, s. 8, 9; Vasiliev, History of the Byzantine Empire, s. 260. Ad geen konsil ile ilgili deerlendirmeler iin bkz. Giakalis, Images of the Divine, ss. 130-138; Doom, a.g.e., s. 130 vd. Konsil kararlar iin bkz. Decrees of the Ecumenical Councils, Norman P. Taner (ed.), Sheed & Ward and Georgetown University Press, Washington, 1990, vol. I, ss. 137156. Ayasofya konsili ile ilgili bkz. Paul J. Alexander, The Iconoclastic Council of St. Sophia and Its Definition, Dumbarton Oaks Papers, vol. 7, Harvard University Press, Cambridge, 1953, ss. 3566. Patrik Nikephoros ile ilgili bkz. Carl Joseph Lardiero, The Critical Patriarchate of Nikephoros of Constantinople (806-815): Religious and Secular Controversies, Catholic University of America, Washington, 1993. konoklazm sreci ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Martin, A History of the Iconoclastic Controversy; Vasiliev, History of the Byzantine Empire, ss. 251 265, 283290; Anastos, Iconoclasm and Imperial Rule, 717842, ss. 61104; George Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1981, ss. 142166; Paul Lemerle, Bizans Tarihi, ev. Galip stn, letiim Yaynlar, stanbul, 2005, ss. 8591; Auguste Bailly, Bizans Tarihi, ev. Haluk aman, Tercman 1001 Temel Eser, C. I, ss. 157198; Mehmet elik, Bizans mparatorluunda Din-Devlet likileri, zmir, 1999, ss. 75130. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

122

Bekir Zakir OBAN

gibi, bu teolojik tartmalarla ilgili eldeki malzemeler maalesef sadece ortodoks cenahtan gelmektedir. Bununla birlikte, aslnda Germaniusun ve dierlerinin ikonalara saygnn meruluu ile ilgili yazdklar, kar tarafta ciddi bir saldr olduunun kantdr.17 Anlald kadaryla, V. Constantinee kadar derli toplu bir ikonoklastik teoloji mevcut deildir. Constantine bu konuda bir alma yaptrtmtr ve zaten Hiera Konsili (754) de bunun bir parasdr. stelik imparator nceki konsillere ve Hristiyan geleneine de atflar yaparak ikonoklazmn yeni bir teoloji olmadn savunmutur.18 konoklastlar tm din objelere kar deildirler. Ama temel iddialar ikona kltnn en basit ekliyle putperestlik olduudur. konoklastlara gre sadece obje kutsaldr: sa'nn szlerinden ve rahiplerin kutsamasndan dolay evharistiya ayinindeki ekmek ve arap; kilise binalar ki bunlar da piskoposlar kutsamaktadr- ve ha. Bunlar dnda hibir nesne, dolaysyla ikonalar da kutsal deildir, zira bunlar kutsanm deildir. Daha dorusu yukardan (Tanrsal olarak) deil de aadan (insanlarca) kutsal hale getirilmitir, bu ise bir pagan adetidir.19 Buna karlk aml Yuhanna, Theodor Studit ve Germanius gibi ikonodller farkl biimlerde ikonalarn meruluunu savunmaya almlardr.20 Sembol kavram ikonofiller tarafndan kullanlan nemli argmanlardan biri olmutur. Fakat olduka zayftr. nk hem daha sonra ifade edilecei zerebunlar sadece sembol olarak alglanmamaktadr, hem de hristiyanlarla putperestler arasnda daha nce geen polemikleri hatrlatmaktadr. Yani ikonoklazmla putperestlik ilikisini inkardan ziyade tasdik edici bir yaklamdr. nk din tasvirler

17 18

19

20

Doom, a.g.e., s. 12. konalarla ilgili teolojik tartmalar iin bkz. Meyendorf, Byzantine Theology, ss. 4450; Leslie Barnard, The Theology of Images, Iconoclasm: Papers Given at the Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies March 1975, A. Bryer-J. Herrin (eds.), Center for Byzantine Studies, Birmingham, 1977, ss. 713. Bkz. Peter Brown, A Dark-Age Crisis, s. 5, 6; Martin, A History of the Iconoclastic Controversy, ss. 110114. aml Yuhanna ve dier ikona taraftar baz yazarlarn grleri ile alakal bkz. Gerhart B. Ladner, The Concept of Image in the Grek Fathers and the Byzantine Iconoclastic Controversy, Dumbarton Oaks Papers, vol. 7, Harvard University Press, Cambridge, 1953, ss. 134. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

Bizans konoklazmnn Nedenleri ve slam Etkisi Tartmalar

123

Greko-Romen putperestliinde de nemli bir role sahiptir ve kendilerinin bu adetlerine hcum eden Hristiyanlara kar gemite putperestler de sembol kavramn kullanmlardr. Onlara gre de taptklar esasnda sadece ta, tahta vs. deildir.21 Dier savunma ekli ise biraz daha farkldr. aml Yuhannann ismi bu konuda daha sk gese de, asl ikonofil teoloji z itibariyle Patrik Germaniusun grlerine dayanmaktadr. Buna gre tasvir yasa Eski Ahit zaman iindir, sa'nn geliiyle zaten putperestlik bitmitir. Eski Ahitte Tanr bilinemez idi, ama sa ile zaten Tanr kendini ifa etmitir. Dolaysyla hristiyanlar artk Tanry bilmektedir ve ne ekilde olursa olsun, hangi biimde ibadet etmek isterlerse istesinler, onlarn putperest olmalar mmkn deildir.22 I- BZANS KONOKLAZMINI ETKLEYEN FAKTRLER 1) kona Kartlnn Hristiyanlk erisindeki Kkleri lk hristiyanlarn din semboller kullanmadklar bilinmektedir. Hristiyanln Yahudilikten domu bir din olduu ve uzun zaman putperestlikle mcadele ettii gz nne alndnda bu gayet normaldir. Fakat Romann putperest gemii Hristiyanlarn peini brakmamtr. Diz kerek eitli imajlar karsnda sayg gsterme, mum ve tts yakma gibi putperest uygulamalar sonradan Hristiyanlarca da benimsenen yaygn adetler haline gelmitir.23 Dou Roma iin bu durum ok daha fazla geerlidir. Zira Ostrogorskynin belirttii zere, Hristiyan Bizans ne putperest sanatndan ne de putperest hikmetinden nefret eder Grek kltr, btn devreleri iin onlarn fikir hayatlarnn temeli ola21 22

23

P. Alexander, The Patriarch Nicephorus of Constantinople, s. 23 vd. Bkz. Martin, a.g.e., ss. 110114. Patrik Germaniusla ilgili ayrca bkz. Doom, a.g.e., s. 79 vd. Patrik Germanius ve aml Yuhannann ikonalar savunmas ile alakal bkz. Leslie Barnard, a.g.m., ss. 1012. Germaniusun bu yorumu aslnda tipik bir Pavlusu bak asdr. Zira Pavlusun da temel iddialarndan biri Yahudi Kanununun sann gelii ile artk nesh edildii, hkmnn kalmad biimindedir. Bkz. Galatyallara, 3: 19, 24-25; Efeslilere, 2: 14-20. Edward Gibbon, The Decline and Fall of the Roman Empire, VIII, 311; Thomas Hobbes, Leviathan, ev. Semih Lim, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2004, ss. 447, 456459. Paganizmden Hristiyanla gei sreci ile alakal ayrca bkz. L.B. Moss, The Reformation of the East Roman Empire, 330717, The Cambridge Medieval History, vol. IV, I, s. 43. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

124

Bekir Zakir OBAN

rak kalmtr.24 Dolaysyla Bizans Hristiyanl belli lde Greko-Romen kltrnn bir devamdr.25 lk tasvirlerin ortaya k zaman ve yeri ile ilgili farkl iddialar varsa da26 Bizans'n merkezi olan stanbulda yaygnlamalarnda bu ehrin grkemli yaantsnn etkisi olduu sylenmektedir.27 Mantksal olarak kamusal mekanlarda ikonalarn kullanlmasnn ancak IV. yzyl bandan, yani Hristiyanln Roma mparatorluunda meruiyet kazanmasndan sonra yaygnlaabilmi olmas gerekir. Dolaysyla bazlarnca tarihi II. yzyla kadar geri gtrlmekte ise de, genel kanaate gre, bunlarn yaygn olarak kullanlmas ve Bizansta gnlk din hayatn nemli bir paras haline gelmesi ancak VI. yzyl itibariyledir.28 konalar yalnzca sanatsal objeler deillerdir. Chadwick Omann ifadesiyle, Bizansta tasvir saygs zamanla tam bir fetiizm halini almtr.29 konodller bunlarn sembolize ettii anlama dikkat ekmekte iseler de, onlara inananlarn gznde ikonalar sadece basit birer sembolden ibaret deildir. Zira gerek bir ikon sembolden te bir eyi temsil etmektedir.30 Bunun ya-

24 25 26

27 28

29

30

Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s. 29, 30. Leslie Barnard, The Theology of Images, s. 7. konalarn ortaya k ve ilk ikonalar hakknda bkz. Tania Velmans, Le prime icone, Il viaggio dellicone: dalle origini alle caduta di Bizansio, ss. 9 20. Edward Gibbon, a.g.e., VIII, 310. Doom, Partiarch, Monk and Empress, s. 168; Martin, A History of the Iconoclastic Controversy, s. 20; Gibbon, a.g.e., VIII, 312. Din tasvirlerin Hristiyan ibadetindeki yeri ve anlam konusunda bkz. Giakalis, Images of the Divine, ss. 114129. Bizans ikonografisi hakknda genel bilgi iin bkz. E. Bakalova, S. Petkovi, Iconografia Bizantina, Il viaggio dellicone, ss. 151 208. C.W.C. Oman, The Byzantine Empire, G.P. Putnams Sons, London & New York, 1892, s. 190. konoklazm dneminde dier azizler yannda zellikle Meryem tasvirlerine hcum edilmesinin muhtemel nedeni de monofizistlerin tipik zellii olan Meryem saygs kartl yannda, Mariolatry denilen ar bir Meryem kltnn ortaya kmasdr. Bkz. a.g.e, s. 192. Florovsky, Origen, Eusebius and the Iconoclastic Controversy, s. 92, 93. konalarn bir g simgesi olarak yorumlanmas ve siyasi ilevleri ile ilgili bkz. Averil Cameron, Images of Authority: Elites and Icons in Late SixthCentury Byzantium, Past and Present, no. 84, Aug. 1979, ss. 335; Costas Doizinas, The Legality of the Image, The Modern Law Review, vol. 63, no. 6 (Nov., 2000), ss. 813830. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

Bizans konoklazmnn Nedenleri ve slam Etkisi Tartmalar

125

nnda ikonalarla ilgili saysz batl inan ortaya kmtr. yle ki, baz tasvirlerin bizzat gkten geldiine, bazlarnn ilah bir emirle veya grnmeyen bir el tarafndan yaplm olduuna inanlmaktadr. Efsanelerden birine gre Urfa Kral Abgara bizzat sa tarafndan bir tasvir gnderilmitir. Dahas sadece sradan halk deil, bizzat Patrik Germanius gibi st dzey din adamlar dahi tasvirlerin gerekletirdii trl mucizelere inanmaktadr. Bunlar arasnda mslmanlarla ilgili olanlar dahi vardr. rnein saracenin biri, bir tasvirin gzn oymu, annda kendi gz de yerinden frlamtr.31 Bu nedenle ikona kltnn Bizansta bu denli sert bir muhalefete uramasnn muhtemel nedenlerinden biri de, sz konusu devrede bu kltn abartlmas ve pek ok batl inanla mezcedilmi bir hale gelmesidir diye dnlebilir. Fakat ikona kartl aslnda tarihi ok eskilere dayanan bir dncedir. Dolaysyla ikona kltnn yaygnlamasndan sonra tm Hristiyanlarn bu konuda ayn fikirde olduunu sylemek mmkn deildir. Zira eskiden beri ikonalar Hristiyanlk ierisinde -dier teolojik ayrlklar kadar nemli ve n planda deilse de- bir sorundur. konalar neredeyse tm kiliseleri ve Hristiyan evlerini istila ettikten sonra bile buna kar kan piskoposlar ve teologlar her zaman var olmutur.32 Dahas, III., IV. ve V. yzyllarda yaam olan skenderiyeli Clement, Tertullian, Kayserili Eusebius, Salamisli Epiphanius ve Augustine gibi klasik Hristiyan yazarlarna baklrsa, ikonalarla ilgili bu sorun IV. yzyldan da geri gitmektedir. Bu saylan kilise babalarnn ounluuna gre (ki bunlarn sadece tasvirlere deil sanata ve sanatlara baklar tmyle olumsuzdur) Hristiyanln suni sa tasvirlerine ihtiyac olmad gibi, bunlar Eski Kanunda yasaklanm eylerdir.33 Kayserili Eusebius tasvir saygsn bir Gentile
31

32 33

Martin, A History of the Iconoclastic Controversy, ss. 2132. Burada ayrca unu da belirtmek gerekir ki ikonalarla ilgili bu tr inan ve uygulamalar gemite kalm eyler deildir. Bugn de Ortodokslar ve Katolikler arasnda benzer inanlar varln hala muhafaza etmektedir. Bkz. P. Alexander, The Patriarch Nicephorus of Constantinople, s. 215. Bkz. Florovsky, a.g.m., s. 84 vd.; Martin, a.g.e., s. 18; G.E. von Grunebaum, Byzantine Iconoclasm and the Influence of the Islamic Environment, History of Religions, vol. 2 no.1 (Summer 1962), s. 5, 6. konoklazmdan nce ikonalar konusundaki fikir ayrl hakknda ayrca bkz. P. Alexander, a.g.e., ss. 122; Leslie Barnard, The Theology of Images, s. 9,10; M. Aydn, a.g.m., s. 6; Doom, a.g.e., s. 21. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

126

Bekir Zakir OBAN

(putperest) alkanl olarak tanmlar, Kbrsl Epifanius bunlar kiliseyi kirleten eyler olarak grr.34 Henz 305 yl civarnda Elvira (spanya)da toplanan bir konsilde, Kiliselerde tasvir kullanlmasn yasaklayan bir karar alnd dnlrse, ikona kart dncenin kklerinin ne kadar gerilere gittii daha iyi anlalabilir.35 kona kartl sadece fikr dzeyde de kalmamtr, fiil olarak ikonalarn tahrip edildii zamanlar olmutur. Mesela VI. yzylda Urfa ve Antakyada tasvirlere bu trden bir hcum sz konusudur. Yine VII. yzylda tasvirlere saldrp tahrip etmenin rnekleri vardr. Bunlar sadece Douda meydana gelen olaylar da deildir. Marsilya piskoposu VI. yzyl sonunda tasvirlere tapnmay yasaklam ve kiliselerdeki tasvirlerin indirilip tahrip edilmesini emretmitir.36 2) Yahudilik konoklazm tartmalarnda Yahudi ve slam etkisinden sz etmek bir klie haline gelmitir der, Josep Gutmann.37 Gerekten de slamiyet ve Yahudilik bazlarna ikonoklazm etkileyen ideal bir ift ya da ikonoklazmn nedeni olabilecek en kuvvetli iki aday olarak grnmektedir.38 Yahudiliin ikonoklazm ile alakas ile ilgili yazlanlara bakldnda meseleye iki adan yaklald grlr. Birincisi III. Leonun Yahudilikle kiisel ilikisidir. Onun yahudiler arasnda bym olduunu ve ikona kartlnda bunun etkisi olabileceini syleyenler vardr.39 Bunun dnda imparatoru bizzat ikonoklast bir harekete ikna eden bir yahudiden de bahsedilmek34 35

36 37 38

39

Vasiliev, History of the Byzantine Empire, s. 254, 255. Bkz. Martin, a.g.e., s. 19; Doom, a.g.e., s. 46; M. Aydn, a.g.m., s. 6; Vasiliev, a.g.e., s. 254. Bununla beraber Hristiyan genel konsillerinde 7. ekmenik konsile, yani II. znik Konsiline kadar ikonalarla ilgili lehte veya aleyhte bir karar bulunmamaktadr. Sadece, yine ekmenik konsiller arasnda saylmayan Trullo Konsili (692)nin 82. kanonu tasvirlerde sa'nn kuzu eklinde deil de insan olarak tasvir edilmesini ngrmektedir. Ad geen konsil ve ilgili karar ile alakal tartmalar iin bkz. Doom, a.g.e., s. 78, 79; M. Aydn, a.g.m., s. 6, 7. Vasiliev, History of the Byzantine Empire, s. 255. Joseph Gutmann, a.g.e., s. 3. slam ve Yahudi etkisi iddialar hakknda malumat iin bkz. Casim Avc, slm-Bizans likileri, Klasik Yaynlar, stanbul, 2003, ss. 163176; Ostrogorsky, a.g.e., s. 149, 150; Mehmet Aydn, a.g.m., ss. 514. M. Aydn, a.g.m., s. 13. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

Bizans konoklazmnn Nedenleri ve slam Etkisi Tartmalar

127

tedir. Buna gre yahudi dnmesi bir kahin nce Emevi Halifesi II. Yezid (M. 720-724)i sonra da III. Leoyu ikonoklast bir ferman yaynlamaya ikna etmitir.40 Yetitii evre itibariyle bir Yahudi etkisinden belki bahsedilebilir. Fakat yahudi kahin efsanesi daha ok slam dnyasnda Abdullah ibni Sebe ile ilgili rivayetlere benzemektedir. Son derece kompleks bir olay muhayyel bir kiiye balamak bir sulu bulmak asndan iyi bir fikir olabilirse de sosyal bilim mant asndan doru bir bak as deildir. Yahudi etkisi ile ilgili dier yaklam daha tutarldr. nk Hristiyanln zeminini tekil eden din olmas hasebiyle bir Yahudi etkisinden sz etmek daha makul bir gerekedir. Hristiyanlk, Yahudilik ierisinden km bir inantr. Pavlusun yorumlar ve tarih ierisinde maruz kald Helen kltrnn etkisi ile balangtan itibaren giderek Yahudilikten uzaklamsa da, Yahudi temelini hibir zaman tamamen bir kenara brakamamtr. nk sann Mesihlii bu temel zerine oturmaktadr. Dolaysyla Hristiyanlar, hayatlarn Yahudi Kanununa gre dzenlememekle birlikte, Eski Ahit adn verdikleri yahudi kutsal metinlerine hala sayg gstermekte ve onu vahiy rn bir kitap kabul etmektedirler. Yahudi inanc ise her tr putperest gelenee ve onu artracak uygulamalara iddetle kardr. Bunun yannda, hristiyanlarn eskiden beri nemsedikleri On Emirden biri de putperestlie aka kar olmakla ilgilidir. lk hristiyanlarla yahudiler arasnda din sembollerle ilgili bir tartma sz konusu deildir. nk zaten din sanata ve putperestlii artracak uygulamalara kar bir dmanlk sinagoglardan ilk kiliselere de tevars etmitir.41 Yani ilk hristiyanlar Yahudilikteki tasvir kartln dorudan ve literal olarak anlamlar, fakat daha sonra Helenizm etkisi ile manevi yorumlar ortaya km ve bu, tasvirleri merulatrmak iin bir ara olarak kullanlmtr.42 Dolaysyla ikonalar da hristiyanlarla yahudiler arasnda bir tartma konusu haline gelmitir. Bu tartmalarn kkeni ikonoklazm ncesine dayanmaktadr ve ikona taraftar hristiyanlar yahudilerin ciddi ithamlarna hedef olmu40 41 42

Papadakis, Iconoclasm, s. 57. P. Alexander, a.g.e., s. 214. Meyendorf, Byzantine Theology, s. 43, 44. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

128

Bekir Zakir OBAN

lardr. Yahudilere kar yazlm hristiyan polemiklerinden bu aka anlalmaktadr.43 Meselenin Hristiyanln Yahudi kkeni ile ilgili daha nemli bir taraf daha vardr ki, bu da Bizansta arada bir depreen gerek srailoulluuna dnme giriimleridir. konoklazm dneminde de imparatorlarda byle bir dnce olduuna dair kuvvetli iaretler mevcuttur. III. Leo yaynlad Eclogasnn giriinde Justinian sonras kanunlarn, Musann kanunlarnn tam olarak uygulanmasndan baka bir ey olmadn sylemektedir.44 Yine o dnemde kaleme alnm baz metinlerde Yunanl yazarlar V. Constantine devrinde iyice yahudiletiklerinden yaknmaktadrlar.45 Hatta Joseph Gutmanna gre III. Leo ve daha sonra XVI. yzyl ngilteresinde VI. Edward, kendilerini Musa veya Yeunun rolnde, yani Tanr tarafndan putperestlikle savamak zere grevlendirilmi kiiler olarak grmlerdir.46 3) Dou-Bat Farkll Roma mparatorluu ierisinde eskiden beri bir Dou-Bat farkll vardr. mparatorluun dousu Yunanl bats Latindir.47 Sadece Dou mparatorluu kaldnda da bu farkllk deiik bir biimde devam etmitir. Dolaysyla bir ynyle ikonoklazm hareketi Bizans ierisindeki Doulu ve Batl unsurlarn bir atmasdr denebilir. Zira, Dawsonun deyimi ile, bu atmann bir yannda imparator, ordu ve Dou eyaletleri, dier tarafnda ise Papalk, manastrlar ve Bat yer almtr.48 Bizans ierisindeki sz konusu bu Dou-Bat farkll II. Justinian (685-695; 70543

44

45 46

47

48

Bkz. Florovsky, a.g.m., s. 82; Sydney H. Griffith, Theodore Abu Qurrahs Arabic Tract on the Christian Practice of Venerating Images, Journal of the American Oriental Society, vol. 105, no. 1, Jan.-Mar. 1985, ss. 5962; P. Alexander, a.g.e., s. 32-34; L. Barnard, The Theology of Images, s. 8, 9. Peter Brown, A Dark-Age Crisis, s. 24. Ecloga ile ilgili ayrca bkz. Michael Doom, a.g.e., s. 20. Bkz. Papadakis, Iconoclasm, s. 62. Joseph Gutmann (ed.), The Image and The Word: Confrontations in Judaism, Christianity and Islam, Scholar Press, Montana, 1977, s. 1. Gutmannn grlerinin ayrnts iin bkz. Joseph Gutmann, Deuteronomy: Religious Reformation or Iconoclastic Revolution, The Image and The Word, ss. 525. Bkz. Henri Pirenne, Hz. Muhammed ve Charlemagne, ev. M.A. Klbay, mge Yaynlar, Ankara, 2006, s. 15. Christopher Dawson, Batnn Oluumu, ev. Din Tayan, Dergh Yaynlar, stanbul, 1997, ss. 172175; Pirenne, a.g.e., s. 15. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

Bizans konoklazmnn Nedenleri ve slam Etkisi Tartmalar

129

711)dan itibaren daha nemli hale gelmitir. Zira Justinian dnemi ve sonrasnda imparatorlukta Doulu unsurlar gittike daha ar basmaya balamtr. III. Leo ve halefleri ise Bizans' neredeyse Helenistik kkeninden ayrp Doulu bir devlet haline getirmilerdir. Bylece imparatorluun merkezi asker ve siyas olarak Egeden, Anadoluya ve buraya komu olan Dou snrlarna kaymtr.49 Kald ki ikonoklast imparatorlarn tamam Dou kkenlidir. Harekete son veren iki kadn -Irene ve Theodora- ise Batldr.50 Meyendorf, ikonoklazm krizinin nedenlerini sayarken birinci srada din kltr problemini gsterir. Dikkat ektii husus Greke konuanlarla, Doudaki Ermeniler ve Suriyeliler gibi bu kltre yabanc olanlar arasndaki farkllklardr. Zira Yunan kkenliler putperest zamanlarndan tasvirlere alktlar.51 Fakat stanbul ve dier merkez yerlerdeki gsterili merasimlerin aksine, Doudaki gnostik eilimli Hristiyan gruplar, Aryusular ve Ermeniler her zaman daha sade bir din hayat tarzn benimseyip tasvirlere ve dier sslere ho bakmamlardr.52 Bunun yannda Nasturiler ve Pavlikanlar gibi baz Doulu hristiyanlar eskiden beri koyu ikona kartlardr. zellikle Ermeniler arasnda yaylm olan Pavlikanizm ile ikonoklastlar arasnda azmsanamayacak benzerlikler sz konusudur. Pavlikanlar da ikona ve Meryem saygsna iddetle kar kmakta ve keilere kt gzle bakmaktadrlar. Bunun yannda pavlikan liderlerle ikonoklast imparatorlar arasnda eitli ilikiler vuku bulmutur. rnein Pavlikanlarn nemli liderlerinden Gegnaesisus bizzat mparator III. Leo tarafndan 717de stanbula davet edilip kendisiyle mzakerelerde bulunulmutur. V. Constantinenin ise Pavlikanlar lehine yapt iler vardr. Mesela Malatya ve Erzurumdan Trakyaya Ermeniler ve Suriyelileri getirmitir ki, o dnem yazarlar bundan sonra Pavlikanlar oald yorumunu yapmlardr.

49 50 51 52

Brown, a.g.m., s. 2; Martin, a.g.e., s. 6. Vasiliev, History of the Byzantine Empire, s. 254. Meyendorf, Byzantine Theology, s. 42,43. Gibbon, The Decline and Fall of the Roman Empire, s. 318. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

130

Bekir Zakir OBAN

Hepsinden nemlisi, baz kroniklerde ikonoklastlarla Pavlikanlar zdeletirilmektedir.53 Meseleye daha geni bir perspektiften bakldnda ise DouBat farkllamasnn en nemli nedeni (veya sonucu) olan inan farkllklarnn, aslnda uzun dnem nemli krizlere ve ayrlklara neden olan monofizitizme dayand grlr. Meyendorf, ikonoklazm krizi V., VI. ve VII. yzyllarda dou Hristiyanln blen kristolojik tartmalarla yakndan alakaldr der.54 Kastettii monofizitizm olmaldr. nk Dou ile Bat arasnda nemli bir farkllamaya neden olan en nemli iki din ayrlk Aryusuluk ve Monofizitizmdir. Aryusuluk tm Roma dnyasn ikiye blmtr. Bununla birlikte monofizitizm daha Bizansl bir sorundur.55 Ve pek ok yazar ikonoklazm srecinde gl bir monofizist etki grr. Zira o zamanlar Greke konumayan Doudaki hristiyanlarn neredeyse tamam monofizisttir.56 Monofizitizm, ikonoklazm dneminin ok ncesinden itibaren imparatorluun din btnln tehdit eden kronik bir problem olmutur. Bunun stesinden gelmek iin pek ok giriimde bulunulmu, fakat baarl olunamamtr. Monofizitizm z itibariyle, Roma ve stanbul kiliselerinin, sada hem ilah hem beer iki tabiat var olduu (diyofizitizm) inancna kar, sada tek bir ilah tabiat bulunduu iddiasna dayanr. Bu sorundan dolay 451 ylnda toplanan Kadky Konsilinden sada, karma, deime ve blnme olmakszn, hem beer hem ilah iki tabiat var53

54 55

56

Bkz. Martin, a.g.e., ss. 275278. konoklastlar zerinde Pavlikanlarn etkisi olabileceine dair ayrca bkz. Vasiliev, a.g.e., s. 256. Pavlikanlar-ikonoklazm arasndaki ilikinin tartld mstakil bir alma olarak bkz. Leslie Barnard, The Paulicians and Iconoclasm, Iconoclasm, ss. 7582. Pavlikanizm ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Leon Arpee, Armenian Paulicianism and the Key of Truth, The American Journal Of Theology, vol. 10, no. 2 (Apr. 1906), ss. 267285. Meyendorf, Byzantine Theology, s. 42. Groire, The Byzantine Church, s. 90, 95. Bizans etkileyen sorunlar olarak Aryusuluk ve Monofizitizm hakknda bkz. L.B. Moss, The Reformation of the East Roman Empire, 330-717, s. 21, 22. Monofizitizm etkisi ile ilgili bkz. Sebastian Brock, Iconoclasm and Monophysites, Iconoclasm, ss. 5358; Martin, A History of the Iconoclastic Controversy, s. 126, 127; Grunebaum, Byzantine Iconoclasm and the Influence of the Islamic Environment, s. 5; Meyendorf, a.g.e, s. 42; Brown, a.g.m., s. 2; Doom, a.g.e., s. 25; Giakalis, Images of the Divine, s. 2; Groire, a.g.m., ss. 94105. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

Bizans konoklazmnn Nedenleri ve slam Etkisi Tartmalar

131

dr57 karar km, ama bu karar monofizitizmin hakim olduu Dou Kiliselerinin inancn deitirmemi, aksine ihtilaf daha da iddetlendirmitir. mparator Zeno (474491) bu ayrla son vermek ve belki de orta bir yol bulmak amacyla stanbul Patrii Acaciusun da yardm ile 482de Kadky Konsili kararlarn nisbeten yumuatan ve Henotikon ad verilen bir birleme deklarasyonu yaynlar. Justinian (527565) monofizistlerle Kadky Konsili kararlarn benimseyenleri uzlatrma amacyla, monofizist teolojinin azl dmanlar olan, Antakya ekolnden yazarn eserlerinin (Three Chapters) II. stanbul Konsilinde (553) resmen mahkum edilmesini salar. Daha sonra Heraclius (610641) sz konusu teolojik ayrla bir nihayet vermek iin stanbul Patrii Sergiusun da yardmyla, monofizitizmi biraz daha yumuatacak yeni bir forml olan monoenergizm (sada iki tabiat fakat tek bir enerji bulunduu) biiminde bir fikir ortaya atar ve 638de bu forml ieren ve Ecthesis adyla bilinen bir uzlama metni hazrlar. II. Constance (642668) 648de monofizitizmle ilgili her tr tartmay yasaklayan bir ferman olan Typosu yaynlar. IV. Constantine (668685) monofizitizm sorununu zmek iin altnc ekmenik konsil olan III. stanbul Konsilini (680681) toplar. Konsilde monotelitizm (sa'da iki tabiat fakat tek irade bulunduu iddias) ve monoenergizm mahkum edilir.58 Fakat monofizist-diyofizist atmasn, gerek monofizitizmi revize veya mahkum ederek, gerekse Batya monofizitizmi kabul ettirmek suretiyle zmeye alan bu giriimlerden hibiri baarl olamamtr. Aksine bu konudaki son giriim olan III. stanbul Konsili, ikonoklazm srecini hazrlayc bir etkiye sahiptir. Zira monofizitizmin kalelerinden biri olan Ermeniler arasndan gelip imparatorluk tacn ele geiren Philippikos Barnades (711713) monofizist dnceleri mahkum eden III. stanbul Konsiline olan dmanln gizlememitir. konoklazmn ilk iaretleri de onun dneminde ortaya kar. Barnadesin emriyle imparatorluk sarayndan balayarak ad geen konsili resmeden tasvirler ve konsil
Bu ifade, Kadky Konsili kararlarnn bandaki nan Tanmlamas ierinde yer almaktadr. Sz konusu metin ve konsilde alnan dier kararlar iin bkz. Decrees of the Ecumenical Councils, I, ss. 37103. Three Chapters, Ecthesis, Henotikon, Typos ve III. stanbul Konsili ile alakal bkz. Gibbon, The Decline and Fall of the Roman Empire, VIII, ss. 163182. Konsil kararlar iin bkz. Decrees of the Ecumenical Councils, I, ss. 124130. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

57

58

132

Bekir Zakir OBAN

kitabesi kaldrlp yerine imparatorun ve konsilde mahkum edilen monofizist Patrik Sergiusun resimleri konur.59 Peki imparatorlar teolojiye neden bu kadar merakldr? Bata da belirttiimiz gibi iin nemli bir siyas taraf vardr. Zenodan IV. Constantinee kadar tm imparatorlar, imparatorlukta din bir btnlk istemektedirler ve bunun nndeki en byk engel de monofizistlerdir. Bir baka deyile monofizitizm Suriyeliler, Koptlar, Etiyopyallar ve Ermenilerin Bizans mparatorluuna ballklarn zayflatmakta ve bunlar imparatorlua yabanclatrmaktadr. konoklazm dneminde de bunun ak bir etkisini grmek mmkndr. Kendi kkenleri ve kiisel eilimleri bir yana, III. Leo ve V. Constantine Anadoludaki asker potansiyelden faydalanmak iin, kendilerini bunlarn geleneklerine pirim vermek zorunda hissetmilerdir. Bu blgelerin insanlarnda ise Bizans Kilisesinin bozulmuluuna dair kuvvetli bir inan mevcuttur. Dolaysyla imparatorlar kiliseye bir eki dzen vermek istemilerdir.60 Hatta bazlarna gre Leo, Mslmanlar ve Dou Hristiyanlaryla yaknlamasnn nndeki en nemli engel olarak grd iin ikonlara saldrmtr. Bu engeli ortadan kaldrmann, bunlarn imparatorlua ballklarn veya onun egemenliine girmelerini kolaylatracan dnmtr ki, zaten Leonun niha amac inan bakmndan kenetlenmi bir halk zerinden snrsz bir gce ulamaktr.61 4) Bizansn bir Meselesi Olarak konoklazm konoklazm asndan nemli bir dier nokta da, kilise-devlet ilikilerinin yaps, resm kilise ile manastrlar arasndaki gerilim, dnemin siyas gelimelerinin merkeze yansma biimi ve Helenizm etkisi gibi Bizansa has baz zellikler veya sorunlardr. Hristiyanln balangcndan itibaren kilise ile imparatorluk arasndaki problemler bir yana, stanbulda kilise ile devlet arasndaki ilikiler her zaman ayr ve nev-i ahsna mnhasr bir zellik arzetmitir. Balangta da belirttiimiz zere, ikonoklazm srecini kilise ve devlet arasndaki bir mcadele olarak tasvir
59

60 61

Gibbon, bu giriiminden dolay, Philippikusu ikonoklazma giden srecin bana koyar. Bkz. Gibbon, a.g.e., VIII, 234. Barnadesin ikon kartl hakknda ayrca bkz. Passarelli, Iconoclasmo: storia e teologia, s. 23. Bkz. Groire, The Byzantine Church, s. 95, 105; Vasiliev, History of the Byzantine Empire, s. 252. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

Bizans konoklazmnn Nedenleri ve slam Etkisi Tartmalar

133

edenler vardr. Gerekten de imparatorlarn teolojiye ve aka din meselelere mdahalesi Bizans iin olaan ve alldk eylerdir. Bizansta imparator kilisenin de badr ve genel konsil toplama yetkisi dahi tamamen ona aittir. mparator Leo da bu adan bir istisna deildir. Papa II. Gregoryye yazd mektupta Leo ben, imparator ve rahip diyerek, szn ettiimiz trden bir anlay devam ettirdiini gstermektedir. Yani kiliseyi de devleti de kendi otoritesi altnda grmektedir Leo. te bu nedenle baz aratrmaclar onu, Hristiyanl ilk ve saf biimine dndrmeye gayret eden bir din reformcu olarak grme eilimindedir. Buna gre aslnda Leo dahil tm ikonoklast imparatorlar bir reform peindedir. Aydn kesim, yksek dereceli bir ksm din adamlar ve ordu onlar desteklemekte, fakat ikonalara alm halk kitleri ile kadnlar ve manastrlar buna kar kmaktadr.62 Bir baka sorun manastrlar ile merkez kilise arasndaki mcadeledir. Bazlarna gre bu gerginliin kayna resm kilisenin zenginliine ve burada dndrlen entrikalara manastrlarn kar kmasdr.63 Fakat bu biraz manastrlar tarafn tutan bir yorumdur. nk bakalarna gre de manastrlar almak ve orduya katlmak istemeyenlerin kap miskinlik ettii mekanlardr.64 Ancak u bir gerektir ki, bir tarafta imparatorluk kilisesi bir tarafta manastr kilisesi olmak zere adeta iki kamp olumu ve taraflar arasnda ikonalar zerinden bir sava gereklemitir. Bununla birlikte manastr-kilise arasndaki savan asl nedeni nfuz mcadelesidir. Resm kilise imparatorlua dayanan bir gce, manastrlar ise nemli bir halk desteine sahiptir. Zaten manastrlarn sorun haline gelmesi de bunlarn glenip devlete kafa tutacak konuma ulamasdr.65 Baz verilere gre VIII. yzylda stanbul'daki kei says 100.000 civarndadr. XX. Yzyl banda, 120 milyonluk Sovyetler Birliinde (1907 rakamlarna gre) toplam kei ve rahibe saysnn ancak 40.000 olduu gz nne alndnda stanbuldaki durumun tuhafl kendiliinden ortaya kmaktadr.66 Dolaysyla ikonoklazm bir adan
62 63 64 65 66

Bkz. Vasiliev, a.g.e., ss. 252258. Lardiero, The Critical Patriarchate of Nikephoros of Constantinople, ss. 3337. Vasiliev, a.g.e., s. 256. Bkz. Martin, A History of the Iconoclastic Controversy, s. 8. Vasiliev, a.g.e., s. 256. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

134

Bekir Zakir OBAN

resm kilise ile manastrlar arasndaki souk savan scak savaa dnm halidir denebilir. Tabi ki resm kilise ve imparatorluk manastrlara kar birlikte mcadele etmektedir. Zira Leo ve Constantinenin politikalar orduyu glendirip manastrlar zayflatmaya yneliktir. Bu yzdendir ki baz yazarlar aslnda sz konusu olann ikonlara kar bir sava (iconomachia) deil keilere kar bir sava (monachomachia) olduunu sylerler.67 Dier taraftan, slamla karlama Bizans iin olduka zor bir dnemin balangcdr. Daha nceki dnemlerden itibaren Bizansta gerek bir imparator olmak iin verilen kavgalar ve bunun meydana getirdii karklklar bir yana, 650 ylna gelindiinde Suriye, Anadolunun dousu, yukar Mezopotamya, Filistin, Msr ve daha nce Bizans ynetimi altndaki Kuzey Afrika topraklar tmyle slam hakimiyeti altna girmitir. Mslmanlar 670te ilk defa stanbulu almak zere bir giriimde bulunmulardr. Buna ek olarak, 811 ve 813te Bulgarlar karsndaki yenilgiler Bizansta bir sulu bulma arayna neden olmu ve ounlukla da kabahat kilisenin bozulmuluunda grlmtr. Dolaysyla ikona klt, bir adan bu ortamda aranp bulunan bir suludur.68 Bunun dnda ikonoklazm Helenizm ierisindeki bir i ekime olarak alglayanlar vardr. Mesela Florovskyye gre ikonoklazm ounlukla Helenizmden etkilenmi Hristiyan sanat ve dindarlna kar Doulu ya da semitik bir reaksiyon olarak grlr. Fakat ikonoklazmda ak bir semitik etki sz konusu deildir. Tam tersi, ikonoklastik teoloji semitik deil Helenistik bir kkene dayanr. Evet, ikonodller Platoncudur, ama ikonoklastlar daha Platoncu deil midir? atma sembolizm ve tarih arasndadr. konoklastlarnki daha ok Origen ve skenderiye ekolne dayanan, reforme edilmemi ve uzlamaz bir Helenizmdir (ki ounlukla ikonoklastlarla ilikilendirilen monofizitizm de bu erevede gelimi bir akmdr); ikonodllerinki ise tarihsel Hristiyanlk ile uzlatrlm, sentezci bir izgidir. Dolaysyla aslnda ikonoklazm, Hristiyan
67

68

Bkz. Martin, a.g.e., s. 27, 28; Vasiliev, a.g.e., s. 262, 263; Groire, The Byzantine Church, s. 106. Bu hususta ve genel olarak ikonoklazm ncesi Bizans'n durumu ile alakal olarak bkz. Judith Herrin, The Context of Iconoclast Reform, Iconoclasm, ss. 1520. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

Bizans konoklazmnn Nedenleri ve slam Etkisi Tartmalar

135

Helenizmi ile Helenletirilmi Hristiyanlk arasndaki bir mcadeledir.69 Sonu itibariyle, ikonoklazm denilen sapknlkn genelde Hristiyanlk dnda bir kkeni aranmtr. Fakat aslnda ikonoklazmn haric bir kayna bulunmad ve atmann Bizans ierisindeki bir takm krizlerin rn olduu dikkate alnmas gereken bir grtr. Zira bazlarna gre, ikon yanls tarihiler ikonoklazm Bizans d bir etkiye balamaya ok hazrdrlar ve hep yabanc bir gnah keisi aramlardr. Ancak ister din ister siyas saikler ar bassn, sonuta ikonoklazm daha ziyade Bizans Hristiyanlnn bir i meselesidir.70 II- SLAM ETKS 1) Bizansl Hristiyanlarn ve III. Leonun slam ile likisi slamn yaylmas ile birlikte mslmanlarn hakimiyeti altnda kalan veya bu blgeye komu olan hristiyanlar, ounlukla Kadky Konsiline muhalif kalm ve monofizist inanc benimsemi gruplardr. Hatta bazlarna gre bunlar, stanbul Kilisesinin basksndansa slam idaresi altnda yaamay tercih etmektedirler. kona savunucularnn en mehurlarndan olan aml Yuhanna gibi isimlerin bile eserlerini slam egemenlii altnda yazm olduuna baklrsa gerekten de hristiyanlar slam idaresi altnda Bizanstakinden daha zgr bir ortamda yaamaktadrlar.71 lgin bir biimde, hristiyanlar tarafndan kaleme alnan ilk reddiyelerde slamiyet, deccalin ncs bir tehlike, Aryusuluk veya monofizitizmle balantl sapkn bir Hristiyan mezhebi olarak tasvir edilmektedir.72 Fakat daha ilginci ikona kart ha69 70

71

72

Florovsky, Origen, Eusebius and the Iconoclastic Controversy, s. 95, 96. Bkz. Groire, The Byzantine Church, s. 107; Giakalis, Images of the Divine, s. 3. Brown, A Dark-Age Crisis, s. 1, 2, 25. A.A. Vasiliev, Byzantium and Islam, Byzantium: An Introduction to East Roman Civilization, N.H.Baynes-L.B.Moss (eds), Clarendon Press, Oxford, 1953, s. 316. Bkz. John Meyendorf, Bizansn slam Anlay, ev. Fuat Aydn, Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 6, 2002, s. 21, 22, 28 (makalenin ngilizce orijinali iin bkz. John Meyendorf, Byzantine Views of Islam, Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

136

Bekir Zakir OBAN

reketin nedeni olmak bir tarafa- bu reddiyelerde zaman zaman slam putperest bir inan olarak grlm; bir takm yanl anlamalar ve eviri hatalar sonucu, mslmanlarn Khobar (Kabe) denilen bir taa veya metalden yaplm bir tanrya inandklar zannedilmitir.73 Dolaysyla Meyendorfun da belirttii zere, VIII. ve IX. yzyllarda, yani ikonoklazm dneminde, Bizansn slam ile ilgili bilgileri olduka zayf ve yanltr. Ancak XI. yzyldan itibaren bu din hakkndaki bilgiler artmaya balar. slamla ilgili Bizansta ar kapal ve reddedici bir yaklam yannda -en azndan monoteizme ortak bir ballktan dolay- daha mutedil bir bak asnn ortaya kmas ise ancak XII. yzyl civarndadr.74 Byle olunca, sanki Bizansta slam ok iyi biliniyormu ve dolaysyla belli bir kesim zerinde etki gstermi eklinde bir deerlendirme doru olmayacaktr. Yani slam etkisine bir kap amak iin, mslmanlarn tasvirlerden holanmad tm hristiyanlar tarafndan ok iyi bilinmekteydi75 biiminde bir yaklam o dnem iin geerli deildir. Bizzat III. Leonun slamla ilikisine gelince, konumuz asndan temel sorun udur: Bazlarnn dedii gibi acaba imparator Mslmanla zenmi olabilir mi? olay bu hususun akla kavumas asndan nemlidir. Bunlardan ilki Leo zamannda stanbul'da ilk defa bir cami yaplmasdr. Baz tarih metinlerde, bu yzden kimilerinin onu saracen zihniyetli olmakla sulad yer almaktadr.76 kincisi; varl kesin olmamakla beraber (zira elimizde orijinal Yunancas deil Latince bir versiyonu vardr) Halife mer b. Abdlaziz ile Leo arasndaki mektuplamadr. Daha dorusu merin mektubuna karlk Leonun verdii cevaptr ki, Meyendorf bu mektubu Bizansta slam ile alakal ilk metin olarak grr. Mektubun ikonoklazm devresinden nceye ait olmas bu mektubu nemli klmaktadr. merin mektubunda Hristiyanlkla ilgili baz sorular vardr ve bunlardan biri de hristiyanlarn niin haa, resimlere, peygamberlerin ve azizleDumbarton Oaks Papers, vol. 18, 1964, ss. 113132); Vasiliev, Byzantium and Islam, s. 309. Bkz. A. A. Vasiliev, The Iconoclastic Edict of Caliph Yazid II, AD 721, Dumbarton Oaks Papers, vol. 9 (1956), s. 26, 27; Meyendorf, Bizansn slam Anlay, s. 27, 32. Meyendorf, a.g.m., s. 33, 36. Martin, A History of the Iconoclastic Controversy, s. 23. Vasiliev, Byzantium and Islam, s. 311. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

73

74 75 76

Bizans konoklazmnn Nedenleri ve slam Etkisi Tartmalar

137

rin kemiklerine taptklarna dairdir. Leo cevabnda Hristiyan inan ve uygulamalar hakknda bilgi verir. Han sa dolaysyla gerekten bir kutsallk tadn kabul eder. Fakat resimlerle ilgili kutsal metinde bir emir ve yasak olmadn, bunlara simgeledikleri eylerden dolay sayg gsterdiklerini, yoksa onlarn boya ve tahtadan ibaret olduklarn syler.77 Leonun slamla ilikisi tartmas asndan nc nemli olay ise II. Yezide atfedilen ikonoklast fermandr. Sz konusu fermann -tabi gerekten varsa- tam da Leonun ikonalara kar at savan hemen ncesine denk gelmesi pheleri ekmitir. Fakat uras ok nemlidir ki, konu ile ilgili tarih rivayetler Leonun dorudan II. Yezidin ikonoklastik fermann rnek ald eklinde deil, daha nce de belirtildii gibi, Yezidi ikna eden Yahudi kkenli bir kahinin ayn ekilde Leoyu da ikonalara kar cephe almaya ikna ettii biimindedir.78 Sz konusu rivayetin temel kayna, Kudsl Johnun, Anadoludaki piskoposlarn temsilcisi olarak II. znik Konsilinde okuduu bir metindir. Fakat bu metin Yezidin ferman ile ikonoklazm arasnda slam etkisi biiminde bir iliki kurmaktan ziyade (nk burada slam teolojisi veya uygulamalar dorudan sebep olarak gsterilmemektedir), ikona kartl eklinde bir hastaln nce slam sonra Bizans topraklarnda yayld iddiasndadr.79 zetle, ortada Leonun ahs olarak, zellikle de ikona kartl bakmndan slam dininden etkilendiini gsteren ya da belgeleyen bir kant yoktur. O dnemde bazlarnn onun saracen zihniyetinde olduunu sylemeleri, Vasilievin de belirttii zere, tek bana onun dorudan bir slam etkisi altnda kalm olduunun delili olamaz.80 Bunun dnda, eer Leonun Halife mere gnderdii sylenen mektup gerekse, ikonalara dman ve bu dmanl da slamdan mlhem birinin herhalde daha farkl bir slupta yazmas gerekirdi. Halife II. Yezidin 721deki ferman ile III. Leonun 726 ve 730daki ikona kart giriimleri ise Griffithin dedii gibi birbirinden tamamen farkl ama ve ga-

77 78 79 80

Bkz. Meyendorf, Bizansn slam Anlay, ss. 3739. P. Alexander, a.g.e., s. 6, 7; Martin, a.g.e., s. 24. Vasiliev, The Iconoclastic Edict of Caliph Yazid II, ss. 2730. Vasiliev, History of the Byzantine Empire, s. 255, 256. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

138

Bekir Zakir OBAN

yelerle ilgilidir.81 Kald ki Yezide atfedilen ferman da olduka phelidir. Mesela Grabbar, dnemin slam kaynaklarnda byle bir fermandan bahsedilmemesinden hareketle, bu rivayetin slam ve Yahudilik kart bir propagandann rn olma ihtimalinin yksek olduu dncesindedir.82 2) slam Etkisi ddialar ve Etkinin Mahiyeti Sorunu Mensuplar ounlukla sava meydanlarnda karlasalar dahi, komu kltr ve medeniyetler arasnda az veya ok karlkl bir etkileimin varln reddetmek gereki bir yaklam deildir. Bizans ve mslmanlar sz konusu olduunda da, din inanlar asndan aka deil belki ama ynetim anlayndan, sanat, eitim ve dile kadar pek ok bakmdan ayn durum geerlidir.83 Fakat ikonoklazm konusunda slam etkisinden sz edenler bu tr normal ve doal sre ierisindeki bir etkiden deil, sanki ani ve dorudan bir etkiden bahsetmektedirler.84 Bu tr iddialarn iki temel zayf noktas vardr: Birincisi ikonoklastlar, ortaya kmak iin adeta slamn geliini bekliyorlarm gibi bir tablo sunan bazlar hari85- slam etkisinden sz edenler ounlukla net bir balant gstermemekte, sadece bu tr bir etkiyi ima etmek veya en azndan buna ak bir kap brakmak eklinde bir tavr sergilemektedirler. Bunun tipik rnei ikonoklazmda
Griffith, Theodore Abu Qurrahs Arabic Tract on the Christian Practice of Venerating Images, s. 73. Oleg Grabbar, Islam and Iconoclasm, Iconoclasm: Papers Given at the Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies March 1975, s. 46. Karlkl etkilerim ve Bizans-slam ilikileri konusunda bkz. Vasiliev, Byzantium and Islam, ss. 308325; Grunebaum, Byzantine Iconoclasm and the Influence of the Islamic Environment ss. 1-10; Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s. 115 vd. Bizansn mslmanlarla ilikileri konusunda Trkiyede yaplm mstakil bir alma iin bkz. Casim Avc, slm-Bizans likileri, stanbul, 2003. Burada zikrettiklerimiz dnda u iki kaynakta ikonoklazm konusunda slam etkisinden sz eden almalarn uzun bir listesi verilmektedir: G.R.D. King, Islam, Iconoclasm and Declaration of the Doctrin, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, vol. 48, no.2 (1985), s. 267; Giakalis, Images of the Divine,s. 2. Bu yaklama rnek olarak bkz. Patricia Crone, Islam, Judeo-Christianity and Byzantine Iconoclasm, Jarusalem Studies in Arabic and Islam, 2, 1980, ss. 5995. Griffith sz konusu yazarn, ikonoklazm bir rpda slam etkisine balamasn eletirir ve onu senaryolar uydurmakla itham eder. Bkz. Sydney H. Griffith, a.g.m., s. 72. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

81

82

83

84

85

Bizans konoklazmnn Nedenleri ve slam Etkisi Tartmalar

139

slam etkisi tamamen de gz ard edilemez86 cinsinden ska kullanlan cmlelerdir. kincisi ve daha nemlisi ise bu tr iddialardaki genelleyici yaklamdr. Daha dorusu bir etkiden sz edilebilirse eer, bu etkinin mahiyeti nedir? sorusuna net bir cevap veril(e)memesidir. Yani bir slam etkisi sz konusu ise bu dorudan din (slamn inan ve uygulamalarndan kaynaklanan) bir etki mi, yoksa siyas (slamn yaylmasna paralel Bizansta ortaya kan sorunlarla alakal) bir etki midir? Bir slam etkisi dnlebilirse bile bunun ikinci trden olma ihtimali daha yksektir. Zira srf din bir etkiden bahsediyor izlenimini verenler bunu tam olarak temellendirememektedirler. Mesela James Martin ilk bakta sanki dorudan bir din etkiden bahsetmekte, fakat mecburen iin ierisine hem baka Hristiyan gruplar hem de siyas faktrleri katmaktadr. Martine gre ikonoklast hareketin kayna slamdan etkilenmi bir ynetici grubudur. Aralarnda piskoposlar ve devlet adamlarnn bulunduu bu reformcu grup ayn zamanda savalarda mslmanlarn hristiyanlar karsndaki baarlarnn tesiri altnda kalmtr. Ayrca bunlar sadece slamdan deil Nasturilik ve Pavlikanclk gibi Doudaki baka sapkn akmlardan da etkilenmilerdir.87 konoklazm ve slam etkisi tartmasnda yakn tarihlere doru geldike, slam etkisinden sz edilebilirse de bunun dorudan veya din deil, slam karsndaki siyas yenilginin oku nedeniyle olduu grn savunanlar artmtr.88 Bunun dnda nc bir yaklam tarz daha vardr ve bu yaklam -en azndan dorudan bir slam etkisinden- daha akla yatkndr. Meyendorf ve Doomun dile getirdikleri bu bak asna gre Bizans'n slamla karlamas, baz konularda ikincinin elinin daha gl olduu bir durum yaratmtr. zellikle Dou kkenli imparatorlar, kendilerini putperestlik ve politeizmle sulayan mslmanlara kar Hristiyanl arndrmaya ynelik bir politika izlemilerdir. Fakat bu basit bir taklit deil psikolojik sava86

87 88

Anastos, Iconoclasm and Imperial Rule, 717842, s. 68. Ostrogorsky de benzer bir imada bulunur. Bkz. Ostrogorsky, a.g.e., s. 149, 150. Martin, A History of the Iconoclastic Controversy, s. 30, 31. Bkz. Peter Brown, A Dark-Age Crisis, ss. 13; Giakalis, Images of the Divine, s. 3; Papadakis, Iconoclasm, s. 58. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

140

Bekir Zakir OBAN

n gerektirdii bir hamledir. Yani muhtemelen ikonoklast imparatorlar paganizmi artran baz adetlerden vazgeerek, slam karsndaki nemli bir dezavantajdan kurtulmak ve inan alannda onunla daha iyi rekabet edebilmek imkanna sahip olmak istemilerdir.89 Fakat tm bunlarla birlikte, ikonoklazm aklayabilmek iin gerekten slama ihtiya var mdr? sorusu nemli bir sorudur ve bu soruya olumsuz cevap verenlerin dayand en nemli iki gereke; potansiyel olarak slamn gsterebilecei etkiyi ikonoklazm dneminden ok nceki zamanlardan itibaren zaten bnyesinde tayan Hristiyanlk ierisindeki ikona dmanl ve Yahudiliktir. King, dier etkenler gz nne alndnda Hristiyan tasvir kartln kefetmek iin slama gerek yoktur der.90 Grunebaum Yunan kilisesinde tasvir kartl slam daha ortaya kmadan ok nceleri zaten vard diyerek meselenin slamla balamadna dikkat eker.91 Yine pek ok yazar Bizans ikonoklazmn Hristiyanlk ierisindeki kadim ikona kartlnn yeni ve militan bir formda enkarne olmu biimi olarak grr.92 Dier yandan, Peter Brownun belirttii zere konoklastlarn, tasvir kartl iin slama ihtiyalar yoktur. Zira Yahudiliin ve Eski Ahitin Heraclius zamanndan beri Bizansta gittike artan etkisi bunu yeterince yerine getirmektedir.93 Kald ki, bazlar slamda var olduu sylenen tasvir kartln da Yahudilikten gelen bir etkiye balamaktadr.94

89

90 91

92

93 94

Bkz. Doom, A Byzantine Debate Over Icons, s. 24. Meyendorf, Byzantine Theology, s. 43. G.R.D. King, Islam, Iconoclasm and Declaration of the Doctrin, s. 268. Grunebaum, Byzantine Iconoclasm and the Influence of the Islamic Environment, s. 4. Bkz. C.W.C. Oman, The Byzantine Empire, s. 192; P. Alexander, Ecclesiastical Policy and Image Worship in the Byzantine Empire, s. 9; Henri Groire, The Byzantine Church, s. 105, 106. Peter Brown, A Dark-Age Crisis, s. 24. Papadakis, Kuranda tasvir kart bir ifade gemediini ve ilk dnemlerde slamda tasvir kartln kimsenin gremeyeceini, sonradan ortaya kan bu tasvir kartlnn Yahudi etkisinden kaynaklandn iddia eder. Bkz. Papadakis, Iconoclasm, ss. 5660. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

Bizans konoklazmnn Nedenleri ve slam Etkisi Tartmalar

141

3) slam: Tasvire Scak Bakmayan m, Yoksa konoklast bir Din mi? Yahudiler, hristiyanlar, mslmanlar, hatta zerdtler dahil olmak zere, Ortadouda tasvirlere ho bakmamann genel bir zellik olduu zaman zaman dikkat ekilen bir husustur.95 Yani tasvirlere souk bakma sadece slama has bir anlay deildir. Fakat ikonoklazm tartmalarnda bazen, sanki bu konuda slam ba ekiyormu gibi bir nyarg gze arpar. Dolaysyla i dnp dolap slamdaki tasvir kartlna gelmektedir. Peki slam kelimenin tam anlamyla ikonoklast bir din midir? Burada elbette slamda tasvir yasa gibi ok geni ve tartmal bir konuya girme imkanmz yoktur. Sadece ikonoklazm tartmalar balamnda bir deerlendirme yapabiliriz. The Art Bulletinde, 1954te yaynlanm olan makalesinde Mehmet Aaolu, slam sanatn anlamann ok ynl bir bak as gerektirdiini ve Batllarn slam sanat ile ilgili deerlendirilmelerinde pek ok sorunlar olduunu syler. Aaolu, Massignonun eserleri bata olmak zere, o dnemde kaleme alnm slam sanat ile ilgili pek ok neriyata ynelik eletirilerde bulunur.96 Peter Brown da ikonoklazmla ilgili slam etkisinden bahsedenlerde, slamda tasvir yasa ile ilgili sanki ok keskin bir uygulama varm gibi bir n-yargnn mevcut olduunu, halbuki bu dinde o kadar ak ve kesin bir yasan bulunmadn, bunun nihayetinde tartmal bir konu olduunu ifade eder.97 Sperhen Gero da, ikonoklazm konusunda slam etkisinin gsterilebilir bir kant olmad gibi, slamda bahsedilen tarzda bir ikon kartlnn, en azndan sz konusu dnemde mevcut olmadn, varsa bile bunun ok daha sonralar ortaya km bir dnce olduunu belirtir.98 Fakat bu nyarg maalesef Bizans almalarnn mehur isimlerini dahi etkisi altna alm, hatta bunlarn kutsal metinlerle ilgili fahi hatalar yapmalarna yol amtr.
95

96

97 98

Grunebaum, a.g.m, s. 10; Walter Ullmann, A Short History of the Papacy in the Middle Ages, Methuen & Co, London, 1974, s. 71. Stephen Gero, Byzantine Iconoclasm and Failure of a Medieval Reformation, s. 49, 50. Mehmet Aga-Oglu, Remarks on the Character of Islamic Art, The Art Bulletin, vol. 36, no. 3 (Sep., 1954), ss. 175202. Bkz. Brown, A Dark-Age Crisis, s. 5. Stephen Gero, a.g.m., s. 52, 53. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

142

Bekir Zakir OBAN

Herhalde slam sz konusu olunca bu trden hatalar daha mazur grlmektedir. Mesela Vasiliev, Doudaki hristiyanlarn tasvir kartl konusunda nce Yahudilikten sonra da slamdan etkilenmi olduklarn syler ve tasvir kartlna Kurandan bir rnek verir: tasvirler [images] eytan ii pisliklerdir V/92, yani Maide suresinin 92. ayetinden yapt bu alntya dayanarak da Kuran, tasvirleri bir tr putperestlik olarak grmtr eklinde bir yorum yapar.99 Halbuki; birincisi, sz konusu ayet Maide suresinin 92. deil 90. ayetidir. Daha nemlisi, ayette geen ve ounlukla putlar veya dikili talar diye tercme edilen ensb kelimesini en azndan Trkeye tasvirler ya da resimler eklinde tercme eden hi kimse yoktur. ngilizce tercmelerde de (mesela Pickthalln Batda oka kullanlan Kuran tercmesinde) ounlukla bu kavram putlar (idols) biiminde evrilir ki, zaten sz konusu ayet tasvirler veya benzeri resimlerden deil o dnemde bilinen haliyle ak bir putperestlikten sz etmektedir. Bu konuda kesin bir din emir bulunmamakla birlikte, mslmanlarn tasvirlerden holanmadklar ve de kullanmadklar kabul edilse dahi, acaba Bizans ikonoklazm ile slamn tasvir kartl arasnda bir benzerlik var mdr? ncelikle teknik olarak bu ikisi birbirinden farkldr. Birincisi ikonoklazm, ayrm yapmakszn tm tasvirlere kar bir hareket deildir.100 Yani ikonoklastlar ne trden olursa olsun her tr tasvire ve sembole kar kmamlardr. Daha nce de belirtildii gibi, mesela ha onlara gre de kutsal bir objedir. zellikle Barnades dneminde, ikonoklazmn ilk ortaya k esnasnda grld zere, cephe alnan ey tasvir deil onun simgeledii inantr. Zaten sz konusu srete bu trden tasvirler kaldrlp yerine imparatorlarn resimleri veya sava resimleri konmutur.101 kincisi, slamda hibir zaman Bizanstakine benzer bir olay yaanmamtr. Yani dier bir adan Bizanstaki ikonoklazm Arap dnyasndakinden daha radikaldir.102 Kald ki mslmanlar kendileri tasvirlere ho bakmasalar da baka inan mensuplarnn dncelerine ve uy99 100 101

102

Vasiliev, History of the Byzantine Empire, s. 255. Florovsky, Origen, Eusebius and the Iconoclastic Controversy, s. 92. Bkz. Ostrogorsky, a.g.e., s. 142, 161; P. Alexander, Ecclesiastical Policy and Image Worship in the Byzantine Empire, s. 8. P. Alexander, a.g.e., s. 8. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

Bizans konoklazmnn Nedenleri ve slam Etkisi Tartmalar

143

gulamalarna karmamlardr. Bundan dolay II. Yezidin bahsi geen ferman zerine baz kiliselerdeki ha ve tasvirlerin tahrip edildii rivayetlerinin gerekliine inanan yazarlardan bazs dahi, bunun istisna bir hadise olduunu, Hristiyan kaynaklarnda da konunun bu ekilde getiini, onun dnda mslmanlarn hristiyanlarn ikonlarna hibir zaman karmadklarn ifade etmektedirler.103 Dolaysyla dikkat ekilmesi gereken en temel farkllk, herhalde ikona kart olmakla ikonoklast olmann farkl eyler olduudur.104 Bunu en iyi aklayanlardan biri slam sanat konusunda uzman isimlerden olan Oleg Grabbardr. Grabbara gre teorik adan tartmal bir mevzu olsa da, slam resim ve heykellere tamamen dmandr demek doru deildir. Zira Emevilerde, Hindistanda, randa ve Osmanlda bu tr eserlerin rneklerini grmek mmkndr. konoklazm konusuna gelince, ona gre konoklazm aklamak iin slama gerek yoktur. Kald ki Bizans ikonoklazm ile slamdaki tasvir kartl karlatrlabilir eyler deildir. nk mslmanlar ikonlarla ilgili teolojik tartmalara tamamen yabancdr. slam dnyasnda tasvirlere ho baklmad dorudur, fakat bu sadece nadir baz vakalarda, o da ok daha sonra (Gaznelilerin Hindistanda veya ok sonralar Nadir ahn Bamiyanda yapt tarzda) bir takm tahrip giriimlerine neden olmutur. stelik o dnemde slam dnyasnda yaayan hristiyanlar ikonoklastlar deil ikonodllerdir.105 Dolaysyla slamda tasvirlere ho bakmamay iconoclasm (ikona dmanl) deil aniconism (ikonalara scak bakmama/ikonalardan uzak durma) eklinde bir yaklam olarak tanmlamak daha dorudur.106 SONU Bizans ikonoklazmnn ok ynl bir mesele olduuna phe yoktur. Dolaysyla onu tek bir nedene indirgemeye alan her teebbs eletiriye fazlasyla aktr. Temel bir sebep aramaktan

103 104 105 106

King, Islam, Iconoclasm and Declaration of the Doctrin, s. 267. Stephen Gero, a.g.m., s. 27. Bkz. Grabbar, Islam and Iconoclasm, ss. 4548. Grabbar, a.g.m., s. 51. Paralel bir yorum iin bkz. Gaetano Passarelli, Iconoclasmo: storia e teologia, s. 21. Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

144

Bekir Zakir OBAN

ziyade tartmay muhtemel saiklerin mahiyeti, ekli ve arl zerinden yrtmek herhalde daha isabetli bir yntemdir. Dier yandan, ikonoklast hareketi salkl bir biimde tahlil etmenin nndeki en nemli problem -dinlerin tarihindeki dier pek ok teebbs gibi- bu hareketin, baarl olamad iin ortodoks gelenek asndan tarihe bir sapknlk olarak gemi olmasdr. Bu durum hem tarih kaynaklar hem de konu ile ilgili aratrmaclarn bak as itibariyle ikonoklastlar aleyhine bir eitsizlik yaratmaktadr. Yani tpk Aryusular ve znik inancn savunanlar arasndaki uzun mcadeleden znikilerin galip kp Aryusularn sapknlar olarak kaldklar gibi, eer Bizanstaki bu sava ikonodller deil de ikonoklastlar kazanm olsalard bugn muhtemelen, mesela Katoliklerle Ortodokslar arasndaki farklar sayarken filioque ve evharistiya ile ilgili olanlarn yanna sadece ikonlarla ilgili bir madde daha ekleyecektik. konoklazmn muhtemel nedenleri ile ilgili din, siyas, kltrel vb. eklinde bir ayrm yapmak mmkndr. Ancak bu tarz bir snflandrma bunlarn i ie gemilikleri gz nne alndnda pek kullanl deildir. Bunun yerine dahil ve haric etkenler biiminde bir tasnif daha aklayc grnmektedir. Hristiyanlk ierisinde eskiden beri var olan ikona kartl, Bizans iindeki Doulu ve Batl hristiyanlar arasndaki din inan ve kltr farkll veya bizatih Bizans'n kendine has sorunlar ve zellikleri ak bir ekilde dahil faktrlerdir. Yahudilik ilk bakta haric bir etken olarak grnmekte ise de, eer nc bir kategori ngrmez ve yaptmz ikili snflandrmann bir tarafna koymak istersek, onu haric bir faktr olarak gremeyiz. Zira hem Hristiyanlk ile Yahudilik arasndaki iliki, hem de Bizanstaki gerek srailoullar fikri, bu dini tamamen dardan bir unsur olarak deerlendirmemize engeldir. Haric bir faktr olarak sadece slam kalmaktadr. Fakat, sorun daha ok Bizansn bir i meselesi olarak grnmektedir ve ikonoklazm slamdan hi bahsedilmeden sadece bu dahil faktrlerle aklanabilir. nk Bizans ierisinde slama atfedilen etkileri fazlasyla yerine getirebilecek pek ok unsur zaten vardr. Ancak, illa bir slam etkisinden sz edilecekse, Bizans ikonoklazm ile slam arasnda ancak siyas ve dolayl bir iliki kurulabilir. Dorudan veya din bir etkiden bahsetmek, bunun ne ekilde gerekletiini de aklamay gerektirdiinden, olduka zordur. Mslmanlara yakn blgelerde olanlarn deil belki ama
Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4

Bizans konoklazmnn Nedenleri ve slam Etkisi Tartmalar

145

Bizans'n merkezindeki hristiyanlarn ve ynetim tabakasnn slamla ilgili bilgileri ve bu dine kar tavrlar bellidir. Ayrca, ikona saygs konusunda yahudilerinki veya bu klte kar kan dier hristiyanlarnki ile karlatrlabilecek bir slam basksndan sz etmek mmkn deildir. Kuranda Hristiyanlara ynelik eitli eletiriler ve itirazlar vardr evet, ama onlar asla putperest olarak nitelendirilmemilerdir. Kuran literatrnde mrik, putperest Araplar iin kullanlan bir terimdir. Hristiyanlar ve yahudiler ehl-i kitab ad verilen daha olumlu bir kategoride yer alrlar. Hatta Kuranda Rum adl bir sure vardr ve bu surenin ilk ayetlerinde Bizans ile ran arasndaki savata Bizansllarn tarafn tutan bir anlatm gze arpar. Bunun dnda ne hristiyanlarla mslmanlar arasnda ne de slam dnyas ierisinde tasvirler asla ciddi ve srekli bir soruna yol amamtr. Bu adan batl yazarlarn slamda vehmettikleri tasvir kartl byk lde bir abartdr. Eletirilmesi gereken bir baka husus ise bazlarnn slamla ikonoklastlar arasnda grmek istedii balantnn, Bat dnyasnn slam hakkndaki genel tavr ile olan ilikisidir. Zira ikonoklazm gibi bir sapknlkn suunu hristiyanlara veya yahudilere deil, slam gibi bildik bir hedefe yklemek bazlarna daha kolay gelmektedir.

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi, VIII (2008), say: 4