SICAKLIKLM

Do.Dr.HsamettinBULUT Harranniversitesi MhendislikFakltesi MakinaMhendisliiBlm OsmanbeyKamps,anlurfa http://eng.harran.edu.tr/~hbulut/

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

ScaklkNedir? Molekler aktivitenin (molekler kinetik enerjinin) gstergesidir. Fiziksel bir byklktr.Temelbirboyuttur. Is nedir? Is birenerjitrdr.Scaklkfark ilegerekleir. Termodinamiinsfrnc,ikincive3.kanunuscaklkileilgilidir. Termodinamiinsfrnc kanunu: kicisimnc bircisimlesldengedeise (scaklklar eitse),buikicisimbirbiriilesldengededir. Termodinamiin ikinci kanunu: lemler belirli bir ynde cereyan eder. Is yksekscaklktakibirkaynaktandkscaklktakibir kaynaadorugeer. Builemitersinegerekletirmekiinsistemeenerjivermekgerekir. Termodinamiinnc kanunu: Sfrmutlakscaklkta(0Kelvin)scaklnda safkristalhalindebulunanbtnmaddelerinentropilerisfrdr. Termodinamiin1.kanunu iseenerjikorunumuileilgilidir.
lmeYntemleri Do.Dr.HsamettinBULUT 2

Bir referans sistemine gre scaklk len cihazlara termometre veya scaklk ler denir. Termometrede scakl deerlendirmek iin kullanlan zellie termometrik zellik denir. Uzunluk, hacim, basn, elektrik direnci, potansiyel fark, renk deiimi ve yzeylerin nm iddetleri termometrik zelliklerdir. Bu termometrik zellikler kullanlarak eitli scaklk lerler gelitirilmitir.

NiinScaklkllmesiyaplmaldr? 1.Kontroliin 2.Gzlemiin 3.Gvenlikveenerjiverimliliiiin

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

SICAKLIK LEKLER Normal atmosfer basncnda (101325 Pa), Suyun donma ve kaynama noktalar referans alnr.
Scaklk lei SI sistemi ngiliz birim sistemi Celcius, oC Fahrenheit, oF Termodinamik scaklk lei Kelvin, K Rankine, R

T ( o F ) = 1 . 8T ( o C ) + 32

T (oC ) = T ( K ) 273.15

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

SICAKLIK LEKLER

Deneysel scaklk lei, k termometrik zellik olmak zere Celcius scaklk lei referans alnrsa aadaki lek deneysel olarak elde edilir.

k k0 T (k ) = k100 k 0

Kelvin tarafndan ne srlen termodinamik scaklk leinde, scaklklar Kelvin olmak artyla Is ve scaklklara arasnda aadaki eitlik geerlidir.

Q1 T1 = Q2 T2

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

SICAKLIK LERLER Temasl termometreler 1- Genileme tipli termometreler Sv genilemeli Bimetalik tip Gaz termometreleri 2- Termistorler 3- Diren termometreleri (Nikel, bakr, (korozyona urayabilir) Platinyum, tungsten) 4- Isl iftler (Termoeleman, Thermocouple) 5-Sv Kristal termometreler 5- Birleik devreli termometreler Temassz Termometreler 1- Optik termometreler 2- nfrared (Kzltesi) termometreler
lmeYntemleri Do.Dr.HsamettinBULUT 6

dealGazTermometreleri

dealgaztermometresisafsuyunl noktasndakiscaklkta(Tref=273.16 K)iindekigaznbasnc Prefisegazn herhangibirPbasncnagelenT scakl,

olarakhesaplanr.

P T = 273.16 P ref

aztermometreleri1Kgibidkbir scaklkllebilir.Byk laboratuarlardadierscaklklarn kontrolundauzmankimseler tarafndankullanlr.

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

SIVIGENLEMEL CAMTERMOMETRELER Scaklk lmnde en ok kullanlan cihazlar, sv genilemeli cam termometrelerdir. Temel alma prensibi, hazne iindeki sv, scaklkla genileyerek klcal boru iinde ykselmesidir. Civa en ok kullanlan svdr. Basit, dorudan okuma imkan, tanabilir ve ekonomik olmalar nemliavantajlardr. Cam termometrelerde Civa, toluen, etil alkol, kerosen, petrol eteri ve pentan gibi svlar kullanlr. Bu svlar hacimselgenlemekatsaylarndandolay kullanlrlar. Enokkullanlansv civadr.Civacam slatmazvesaftr. Ayrca Atmosferik basnta 38.87 oC/ +356.58 oC arasnda sv fazdadr. Dier svlarn kullanlmamas hacimsel genilemeleri fazla olmasna ramen cam yzeyinislatmalar veokumaglkkarmalardr.
lmeYntemleri Do.Dr.HsamettinBULUT 8

SIVIGENLEMEL CAMTERMOMETRELER

Basitcival termometre

Endstriyel koruyuculu termometreler. Koruyuculu termometrelerde hazne ile metal arasna, s transferini artrmak iin bakr, alminyum veya buharlamayan bir ya konulur.

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

SIVIGENLEMEL CAMTERMOMETRELER

Sv genilemeli elektrik kontakt termometrelerle scaklk kontrolu yaplabilir. Termometrede scaklk artyla klcal boruda ykselen civa, tungsten tele temas ederek elektrik devresini kapatr. Tersi durumda elektrik devresi alr.
KkscaklkdeiimlerininllmesindeBeckmanncival termometrelerikullanlr. Genellikleanascaklklekaral 5oC,okumahassasiyeti0.001oCdir.

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

10

SIVIGENLEMEL CAMTERMOMETRELER

BirOrtamnenyksekveendkscaklklarn tespitetmekiin Maksimumminimum termometresi kullanlr. Her okumadan sonra mknatsla demir paras sv yzeyinetekrargetirilir.
lmeYntemleri Do.Dr.HsamettinBULUT 11

SIVI GENLEMEL TERMOMETRELERDE LME DZELTMES

T = N (T1 T2 )
Termometredeki svnn grnr hacimsel genleme katsays N: Klcaln ortam iinde olmayan ksmdaki scakl T1, ortamdan okunan scaklk T2, dier ortamda okunan scaklk

rnek : Bir buhar kazannn baca scakl cival termometre ile llmektedir. Bacaya bal termometre T1=220, dardaki termometre T2= 30 oC Klcal ksmn lme dndaki ortamda kalan ksm N =140 oC ise bacadaki dzeltilmi scakl hesaplaynz. zm: civa iin =0.0016 1/K

Tdz = T 1 + N (T1 T2 )
lmeYntemleri

=220+0.0016*140*(220-30)=224.3 oC
12

Do.Dr.HsamettinBULUT

BASIN TERMOMETRELER Gaz doldurulmu basn termometreleri Sv doldurulmu basn termometreleri Sv/gaz doldurulmu basn termometreleri

deal gaz termometreleri ile ayndr. Aralarndaki fark, bu tip termometrelerde hazne (alglayc ksm) bir sv (propil alkol) , gaz (Azot) veya sv/buhar ( Freon 22, Propilin, Metil klorid, aseton, etil benzen) ile doldurmu olmassdr. Bourdan manometresine benzer. Haznedeki akkan scaklkla sl genlemesinin oluturduu basncn llmesine dayanr. Bu termometrelere akkan genilemeli termometreler de denir. Klcal borular 20 m olabilir.

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

13

BASIN TERMOMETRELER

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

14

BASIN TERMOMETRELER

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

15

BMETAL TERMOMETRELER
Kat cisimlerin scaklkla dorusal uzama prensibine dayanr. L=L0 (1+T) : ubuun sl uzama katsays (1/K)

Bimetal malzemeler (Pirin (bakr,inko alam), paslanmaz elik, Monel, invar ) Bimetal teller scaklk kontrol iin de kullanlrlar.
lmeYntemleri Do.Dr.HsamettinBULUT 16

BMETAL TERMOMETRELER
Endstride bimetallar helisel biimde sarm yaplarak kullanlr. Bir ucu scaklk lmede dier ucu ibreye baldr. Scaklkla genileyen u dairesel hareketle ibreyi dndrr.

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

17

BMETAL TERMOMETRELER

Gce ihtiya yok, salam kullanm kolay ucuz fakat ok hassas deil. Dk scaklklar iin uygun deil nk metallerin genilemesi dk scaklklarda genleme ve bzmeleri hassas deil.
lmeYntemleri Do.Dr.HsamettinBULUT 18

ELEKTRKDREN TERMOMETRELER (RDT) Elektriksel etkilerle scaklk lme aletlerindendir. Baz diren elemanlarnn (Platin, Nikel, Tungsten gibi malzemeler)elektrik direnlerinin scaklk deiimi prensibine dayanr. RDT Scaklk artka dirente artmaktadr. 260 oC/+750 oC arasndaki scaklklarllebilir.Hassasiyet0.01oColabilir.

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

19

ELEKTRKDREN TERMOMETRELER (RDT)

Diren termometrelerininfiyatlar,termoelemanlaragredahapahal olup,tepki zamanlar dadahauzundur.Diren termometreleriyava deienscaklk lmlerindekullanldklarndaeniyisonularverirler.Butermometrelerdeenok kullanlanmalzemevescaklkaralklar Tablo2.deverilmitir.

Scaklk aralnn byk olmas durumunda direncin scaklkla deiimi ikinci dereceden bir polinomla ifade edilir.

R= R0(1+aT+bT2) R: Tdekidiren, R0: T0daki diren, a ve b: deneysel sabitler

lmeYntemleri Do.Dr.HsamettinBULUT 20

ELEKTRKDREN TERMOMETRELER (RDT)

Cam ya da seramik bir ubuk zerine ok ince tellerin (platinum) sarlmas ile elde edilir. Tellerin mekanik zorlamalardan ve korozyondan korunmas gerekir. Bunu salamak iin sensr ksm Koruyucu klf iine konur. RDT termometrelerde elektrik direnci, pratikte Wheastone kprs devresi kullanlarak llr.

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

21

ELEKTRKDREN TERMOMETRELER (RDT)

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

22

TERMSTRLER
Termistrlerde scaklk ile direnteki deimeyi ler. Termistrler ok hassastrlar (RTDlerden 100 ve termolelemanlardan 1000 kat daha hassastrlar.) Kk scaklk deiimini alglayabilir ve hzldrlar, hassas scaklk kontrol ve birim zamandaki kk scaklk farklarn alglayabilir. Yar iletken seramiklarden (metal oksitkerden) yaplrlar. Scaklkla diren deiimi dorusal deildir.

Termistrlerde Dorusal olmayan davran

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

23

TERMSTRLER
Yar iletken malzemeden yaplan termistorlerin elektrik direnci, bir ok metal malzemenin aksine scaklkla azalr. Scaklk arttka termistrn direnci azalr. Bu deiim aadaki bant ile verilmitir.

termistr malzemesinin cinsine gre 3500 K-4600 K arasnda deiir.

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

24

TERMSTRLER

eitli termistrler

1.PTCDirenler Pozitifscaklksabitine(PTC)sahipdirenlersnd zaman,diren deeribyr. Metaller,zellikledebaryumtitamatvefungstenbuzelliesahiptir.okdeiik kullanmalanlar vardr. 2.NTCDirenler NTCdirenler,snd zamandiren deerlerider,Germanyum,Silikon,vemetal oksitlergibimaddelerdenretilir.Enoktiplerkullanlr.
lmeYntemleri Do.Dr.HsamettinBULUT 25

TERMSTRLER

Bakr kapsll NTC termistor

eitli termistrler
lmeYntemleri Do.Dr.HsamettinBULUT 26

Elektriksel scaklk lme yntemlerinden en ok kullanlandr. Isl ciftin alma prensibi SEEBECK etkisi olarak bilinen termoelektriksel olaya dayanr. Seebeck e gre farkl malzemelerden yaplm iki iletken veya yar iletkenin ular birletirilir ve elde edilen ular farkl scaklklara maruz braklrsa ular arasnda bir termik gerilim (elektromotor kuvvet,emk) meydana gelir. Bunun nedeni scak kaynaktan souk kaynaa doru hareket eden elektronlarn dourduu elektromotor kuvvettir. Elektron aksna zt ynde oluan bu kuvvete seebeck elektromotor kuvveti, olaya Seebeck Termoelektriksel Olay ve bu ekilde oluturulmu devreye de Isl ift (Termoeleman,Termocouple) Devresi denir. Voltaj scakln ve metal tiplerine baldr. Dk Scaklk farklarnda, deiim lineer, byk scaklk farklarnda deiim lineer deildir. lmeYntemleri Do.Dr.HsamettinBULUT 27

TERMOLEMANLAR (THERMOCOUPLE, ISIL FTLER)

TERMOLEMANLAR (THERMOCOUPLE, ISIL FTLER)

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

28

TERMOLEMANLAR (THERMOCOUPLE, ISIL FTLER)

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

29

TERMOLEMANLAR (THERMOCOUPLE, ISIL FTLER)

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

30

TERMOLEMANLAR (THERMOCOUPLE, ISIL FTLER)

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

31

TERMOLEMANLAR (THERMOCOUPLE, ISIL FTLER)

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

32

TERMOLEMANLAR (THERMOCOUPLE, ISIL FTLER)

V = (T1 Tblock )

Termoeleman ile yaplan lmelerde, referans noktasnn scakl termistr veya diren termometresi gibi bir eleman yardmyla da tespit edilir. Bu elemanlarla belirlenen referans noktasnn scaklk deeri, bilgisyar yardmyla istenen scaklk dorudan doruya bulunabilir. Bilgisyar yazlm dengelemeli ( software compensation) ad verilen bu yntem ile referans noktas scaklndaki deiimlerin lmeler zerindeki etkisi yok edilmi olur. Referans noktasndaki problemleri ortadan kaldran software ve hardware yntemleri birbirleri ile yle karlatrlabilir. Software yntemi her eit termoelemana kolayca uygulanabilir, fakat scaklk bulunuu iin daha fazla ilem gerekir. Hardware yntemi ile hzl olmasna karlk her bir termoeleman cinsi iin ayr kart gerektirir.
lmeYntemleri Do.Dr.HsamettinBULUT 33

TERMOLEMANLAR (THERMOCOUPLE, ISIL FTLER)

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

34

TERMOLEMANLAR (THERMOCOUPLE, ISIL FTLER)

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

35

TERMOLEMANLAR (THERMOCOUPLE, ISIL FTLER)

Seri balama (termopil): Sistemdeki emk artrlarak hassasiyet artrlr.

Paralel balama: Ortalama scaklk llr.

Scaklkfark lmek
lmeYntemleri Do.Dr.HsamettinBULUT 36

ISIL IINIM LE SICAKLIK LM (PROMETRE)

Pratikte pirometre olarak adlandrlan bu temassz tip scaklk lerler, cisimlerden yaylan sl nmn tespitine dayanr. ki eit vardr. Toplam nm pirometresi, optik pirometre.

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

37

ISIL IINIM LE SICAKLIK LM (PROMETRE)

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

38

ISIL IINIM LE SICAKLIK LM (PROMETRE)

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

39

KIZIL TES IIN KAMERALARI (Infrared Termografi)

Isl nm esaslarna dayanr. Temassz bir ekilde cismin yzeyindeki scaklk dalm llebilir. Inm yayma scaklk ile deiir. Deiik scaklklardaki sl nm yayma katsays yzeylerde farkl renklerde olur. Renk deiimine gre scaklk tespit edilir.

Doadabulunanhercisimbirenerjiyayar.Grnrkeniyibilinenelektromanyetik enerjibiimidir.Cisimlerebakldnda,krmzdanmoradeienrenktayf grlr.Bu renklerarasndakitemelfarkdalgaboyudur.Doadabulunantmvarlklarsahip olduklar scaklabal olarakfarkl dalgaboylarndayounlukdeiimigsterentermal radyasyonolarakdaadlandrlanelektromanyetikenerjiyayarlar.Krmz renginhemen zerindebalayankzltesibandiindetermalgrntlemeyaplanikidalgaboyu aral mevcuttur.Bunlarsras ile"OrtaKzltesi"ve"UzakKzltesi"bantlardr. Tmnesnelerintermalradyasyonyaymazelliidndabakakaynaklardangelen enerjiyisourmazelliinindeolduubilinmektedir.Gndzgne tarafndanstlan nesnelerinsahipolduklar termalenerjiyigeceboyuncaevrelerineyaymalar buna rnekolarakverilebilir.Yaylanenerjininhangidalgaboyundayounlat veyaylan toplamenerjimiktar nesneninscaklnabaldr.nsanvcuduveevremizde karlatmzbiroknesne30Ccivarndabirscaklasahiptir.Bunesnelerdenyaylan enerjininnemliksm uzakkzltesibandndayeralmaktadr.
lmeYntemleri Do.Dr.HsamettinBULUT 40

KIZIL TES IIN KAMERALARI (Infrared Termografi)

Grntleme yntemi olarak gzle grlmeyen infrared n enerjisini (sy) esas alan ve grntnn genel yapsn infrared n enerjisine gre olumu renkler ve ekillerin belirlendii grntleme sistemidir. Genelde gvenlik amal da kullanlabilir ama ok eitli sektrlerin de kullanmna aktr. zellikle sya gdml fze, gece gr sistemleri ve benzeri askeri tekniklerin gelimesi ile nemi artmtr. Elektrik sektrnde ise, elektriksel problemlerin tespitinde kullanlr. Enerji sektrnde tesisat ve binalarda scaklk analizi iin kullanlr. Mimari alanda ise elik yaplarda metal yorgunluunun tespiti iin, sva altnda oluan kf nem veya atlaklarn tespiti iinde kullanlr. IR(kzl tesi) alglayclaryla cisimlerin slarn alglarlar. Siyah beyaz veya renkli (krmz scak, siyah souk) gibi renklerden siyah - krmz arasnda oluan bir grnt verir. Kzl tesi scaklk len cihazlar, birisi sl nm tarayan bir kamera, dieri sl grnty gsteren ekran ksmndan oluur.
lmeYntemleri Do.Dr.HsamettinBULUT 41

KIZIL TES IIN KAMERALARI (Infrared Termografi)

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

42

KIZIL TES IIN KAMERALARI (Infrared Termografi)

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

43

KIZIL TES IIN KAMERALARI (Infrared Termografi)

TermalKameraileBinalardaScaklkAnaliziYaptrlarakIs KaypBlgeleriTespit Edilir.

lmeYntemleri Do.Dr.HsamettinBULUT 44

KIZIL TES IIN KAMERALARI (Infrared Termografi)

Bir insan tarafndan tutulan ylann termografik resmi

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

45

SIVIKRSTALSICAKLIKLERLER
Tabiattaki baz organik maddeler, kat, sv ve gaz fazndan baka kat ve sv zelliklerine ayn anda sahip olduu bir baka fa durumuna sahiptirler. Bu faz durumu sv kristal faz durumudur.

Sv Kristali Nedir ? Yap olarak kat zellikleri tarlar fakat grn olarak svdrlar. Bu yaplar Sv Kristaller olarak adlandrlr. Molekllerinin dizili biimlerine gre hareket ederler. Bu molekller 3 farkl ekilde dizilirler. 1- SMETIC Molekller yatay olduu kadar dikey bir hat zerinde sralanmtr. 2- NEMATIC Molekller sadece dikey bir hatta sralanmtr. 3. CHOLESTERIC Nematic tipindeki sralan her tabaka iin yatay fakat ynleri dikey yne doru atlayarak spiral olarak sralanmlardr.

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

46

SIVIKRSTALSICAKLIKLERLER Endstride kullanlan birok ticari yalar ve hayvan vcudundaki protein ve yalar sv kristal durumundadr. Sv kristallerin renkleri, krmzdan mora kadar deimektedir. Scaklkla Renk deiimi tersinir bir ilemdir. Sv kristaller kullanlarak, edilmesinde kullanlmaktadr. scaklk llmesi ve grnt elde

Sv kristal scakl llecek cisim zerine srlerek gzlenmesi ve fotoraf alnabilir. Teknikte sv kiristal cisim zerine srlr ve cisim zerindeki scaklk dalm grnr hale gelir. D etkilerden korumak iin sv kristalin zeri polivinil alkol ile kaplanr. Sv kristalli ikinci tip scaklk lerlerde cisimlerden yaylan kzl tesi nlar, sv kristaliletemastaolanvekzltesinlar absorbeedenbirlevhazerine drlr. Sv kristal ksmnn gzlenmesi ile scaklk blgeleri rahata izlenebilir.
lmeYntemleri Do.Dr.HsamettinBULUT 47

SIVIKRSTALSICAKLIKLERLER

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

48

EKL DEM LE SICAKLIK DEM Seger scaklk lerleri olarak da adlandrlr. eitli malzeme karmlarndan hazrlanm baz geometrik ekillerin belirli scakllarda ekillerinin bozulmasna dayanr. zellikle toprak (seramik) sanayisindeki, piirme frnlar iindeki scaklklarn llmesinde, termoeleman, pirometre yerine seger koni veya pirmaidleri yaygn olarak kullanlr. lme hassasiyetleri fazla olmamasna ramen bu tip sanayiler iin yeterlidir.

lmeYntemleri

Do.Dr.HsamettinBULUT

49

KUVARZ KRSTAL TERMOMETRES Scaklk deiimi ile kuvarz kristalin rezonans frekansndaki deiimin llmesi prensibine dayanr, ok hassas ( 0.001 oC ) termometrelerdir.

RENK DEM LE SICAKLIK LM eitli madeni tuzlarn belirli scaklklarda renk deiimlerinden yararlanarak bu deiimlerinden yararlanarak bu deiim noktalarna kar gelen deerlerde scaklk lmek mmkndr. Scaklk lerler, yapkan erit olarak bulunur. Bu tr scaklk lerler tek kullanmlktr. Ekonomiktirler, elektronik devrelere, elektrik motorlarna, uak motorlar zerine, hassas ila zerlerine uygulanrlar. Kullanma, tama ve depolama esnasnda elemanlardaki ar snma tespit edilebilir veya bu elemann hangi bir anda scaklk nedeniyle zarara urad tespit edilir.
lmeYntemleri Do.Dr.HsamettinBULUT 50