Demirin Kristal Yaplar

1535C 1390C

SIVI FERRT (delta) OSTENT (gamma)

OSTENT Kbik Yzey Merkezli (KYM)

910C

FERRT (alpha)

FERRT Kbik Hacim Merkezli (KHM)

Kbik hacim merkezli (KHM), Kbik yzey merkezli (KYM) ve Hacim merkezli tetragonal (HMT) kristal yaplar

(Fe-Fe3C) Faz Diyagram

Sementit (Fe3C) bileii, arlk olarak % 6.67 orannda karbon ierir. Bu bileiin meydana gelmesi durumunda demir-karbon sisteminde Fe-Fe3C diyagram geerli olur. Diyagram: Peritektik, tektik, tektoid noktalarn iermektedir. Karbon oran % 0.8den az olan eliklere tektoid alt elikler, % 0.8 olan eliklere tektoid elikler, % 0.8 den fazla olanlara da tektoid st elikler denir.

Demir-Sementit Sistemindeki Faz Dnmleri a ) Peritektik dnm : ( S + ) : Bu dnm % 0.18 C ieren alamsz elikte 1492 C scaklkta meydana gelir. b ) tektik dnm : ( S + FeC ) : Bu dnm % 4.3 C ieren Fe-C alamnda 1130 C scaklkta meydana gelir. c ) tektoid dnm ( + FeC ) : % 0.80 C ieren elikte 723 C scaklkta meydana gelir.

 Ferrit(): HMK yapl demir ierisinde ok az orandaki karbonun znmesiyle oluan bir arayer kat zeltisidir. Bu faz ierisinde, 723 C scaklkta % 0.025 orannda karbon znrken, bu oran oda scaklnda % 0.008 deerine dmektedir. Ferrit, Fe-C sistemindeki en yumuak fazdr ve sertlii 90 RB civarndadr. ekme mukavemeti 270 MPa, kopma uzamas % 40 civarndadr.

Fe- Fe3C Faz Diyagramndaki Fazlar:

 Ostenit () : Karbonun YMK yapl -demiri ierisinde znmesiyle oluan bir arayer kat zeltisidir. Bu faz, 1147C scaklkta, % 2 orannda karbon zndrr. ekme mukavemeti 1030 MPa, kopma uzamas % 10 ve sertlii 40 RC civarnda olan ostenitin tokluu olduka yksektir. Normal olarak oda scaklnda kararsz bir faz olmasna karn, baz zel durumlarda oda scaklnda da ostenit elde edilebilir.

 Sementit (Fe3C) : Sert ve gevrek bir arayer bileii olan Sementit (demir karbr), % 6.67 arlk orannda karbon ierir.
Dk ekme mukavemetine (35 MPa) ve nispeten yksek basma mukavemetine sahiptir. Fe-C diyagramndaki en sert faz olup, ortorombik kristal yapya sahiptir.

Perlit ( + FeC) : % 0.8 C ieren eliin, ostenit blgesinden yava soutulmas srasnda 723 C scaklkta meydana gelen tektoid dnm sonucunda oluan bir yapdr.

 Perlit, ferrit ve sementit lamellerinden oluur. Yapda, beyaz renkli ksm ferrit matrisi, koyu renkli lameller ise sementit fazn gsterir. Ledeburit : Sementit (Fe3C) ve ostenit () tanelerinden oluan ve % 4.3 orannda karbon ieren tektik karmdr. Dnm Ledeburit : tektoid scakln (723 C) altndaki ledeburit demektir. Bu durumda yapdaki ostenit taneleri perlite dnm durumda bulunur.

eliklerde Souma Srasnda Oluan Yaplar

 Yukardaki ekilden grld gibi, % 0.3 C ieren elik A noktasnda % 0.3 C oranna sahip ostenit () tanelerinden oluur. B noktasnda karbon atomlar yaynarak uzaklamaya balar ve demir atomlarnn YMK yapdan HMK yapya gemeleri sonucunda, ounlukla ostenit tanelerinin snrlarnda karbon oran dk olan ferrit () taneleri olumaya balar. C noktasnda ferrit taneleri oalr ve yapdaki ostenit faznn karbon oran artarak % 0.8 deerine ular. D noktasnda, ostenit taneleri tamamen perlite dnm durumda bulunur.

 E noktasna kadar soutulan elikte nemli bir faz dnm meydana gelmediinden, i yap D noktasndaki yapnn ayns olur. % 0.8 C ieren eliin F noktasndaki yaps, % 0.8 C ieren ostenit tanelerinden oluur. Bu yap da, G noktasnda perlitik yapya dnr. Bu dnmde, karbon atomlar tane snrlarndan balayp, ieri doru byyen sementit lamellerini oluturacak ekilde biraraya gelir. Lamellerin aralarnda karbonca fakir ferrit blgeleri kalr. H noktasndaki yap G noktasndaki yapnn ayns olur.

 % 1.20 C ieren elik noktasnda ostenit tanelerinden oluur. J noktasnda C atomlarnn tane snrlarna yaynmas ile bu noktalarda sementit kelmeye balar. K noktasnda, souma srasnda srekli artan sementit btn tane snrlarn kaplar ve ayrca ostenit iinde znen C oran da srekli azalarak bu noktada % 0,8 deerine der. L noktasnda ise, arta kalan ostenit faz tamamen perlitik yapya dnm durumdadr. M noktasndaki yap, L noktasndaki yapnn ayns olur. Bu yapda bulunan tektoid d sementitin oran perlitin oranndan ok dktr, ancak bu fazn srekli bir a oluturmas elii sert ve gevrek yapmaktadr.

eliklerle ilgili faz analizleri:

Fe, karbonla metalleraras bileik (sementit) yapar. Karbonun atom arl 12 Demirin atom arl 56 olduuna gre; Arlk olarak sementit ierisinde,

12 100 = % 6 . 67 bulunur. C 3 56 + 12
ok yava souma artlarnda Fe in C la bileik yapmas nlenerek Fe-C (grafit) denge diyagram elde edilir. Aksi takdirde, Fe-Fe3C (yar dengeli) faz diyagram elde edilir.

a) % 0.5 C ieren alamsz eliin, oda scaklnda i yapsnda bulunan fazlarn oranlarnn bulunmas
A B C

0.5

0.8
Perlit (+Fe3C)

Ferrit ()

Kaldra kuralna gre; Ferrit oran= % 0.3 / 0.8 * 100 = % 37.5 Perlit oran= % 0.5 / 0.8 * 100 =% 62.5

b) % 1.2 C ieren eliin oda scaklnda, i yapsnda bulunan fazlarn oranlarnn belirlenmesi
C 0,8 D 1,2 E 6,7

Perlit

Sementit

Perlit oran = % 5.5 / 5.9 * 100 =

% 93.2

Sementit oran = % 0.4/ 5.9* 100

= % 6.8

c) % 0.4C, % 0.8 C ve % 1.2 C ieren elikler ile % 3.0 C ve % 4.3 C ieren Fe-C alamlarnn souma erileri

Pr. 1. Oda scaklnda tektoit eliin yapsndaki ferrit ve sementit fazlarnn oranlarn bulunuz. .______.____________.S 0 0.8 6.67 Buradaki ferrit ve sementit, tektoit dnmde oluan fazlardr (birincil ferrit ve birincil sementit).

% ferrit =

6.7 0.8 6.7 0. 8 6. 7

100 %88

ferrit veya bulunur. var d .

% sementit =

100 %12 sementit sementit %100 perlit

100 88 = %12 % perlitmiktar ?

tektoitalt (Hypoeutectoid) eliin mikroyaps

A1 - A 3 Scaklk aralnda Ferrite + Ostenit (beyaz) (sar)

A1scaklnn altnda Ferrite + perlit (beyaz) (lacivert)

Pr. 2. %0.3 C ieren Fe-C alamnn yapsnda bulunan fazlar ve oranlarn bulunuz.

F._____.____________.P 0 0.3 0.8 %0.8den

daha az karbon ierdiinden tektoit alt bir eliktir. Yapsnda ferrit ve perlit fazlar bulunur. Buradaki ferrit tektoit ncesi veya perlit d ferrittir.
0.8 0.3 % ferrit = 100 = %62.5 ferrit , 0.8 %100 %62.5 = %37.5 perlit bulunur. 0.3 (% perlit = 100 = %37.5 perlit ) 0.8

Pr. 3. Oda scaklnda yapsnda %80 ferrit bulunan tektoitalt eliin karbon bileimini bulunuz.

F.____.___________.P 0 0.8
Yap %80 ferrit ve %20 perlitten olumaktadr. Buradaki ferrit, tektoit d (tektoit ncesi) ferrittir.

0.8 % ferrit= %80 = 100= 0.16 C' lu elik 0.8

Pr. 4. Oda scaklnda, yapsnda toplam %80 ferrit bulunan eliin karbon bileimini bulunuz.

F.____.__________.S 0 6.7
%80 ferrit ise, kalan %20 sementittir. Buradaki toplam ferritten, perlitin iindeki ve dndaki ferritlerin toplam anlalmaldr.

0.20 = = %1.34 karbon bulunan 6.7 tektoitst bireliktir

tektoit st eliin Mikroyaps

Perlit Tane snrlarnda birinci sementit ( Fe3C )
%1.4 Clu tektoit st elik

Pr. 5. %0.16 C ieren eliin yapsnda bulunan ferrit, perlit, sementit ve toplam ferrit miktarlar ile perlit iinde bulunan ferrit (tektoit dnm) miktarn bulunuz.

F.____._______.P F.____.________.S a) 0 0.16 0.8 b) 0 0.16 6.7

0 . 8 0 . 16 100 = % 80 ferrit ( . .) 0 .8 Geriye kalan % 20 perlittir . % ferrit = 0 . 16 100 = % 2 . 4 sementit % sementit = 6 .7 % 100 % 2 . 4 = % 97 . 6 toplam ferrit Toplam ferrit ferrit ( . .) = 97 . 6 80 = % 17 . 6 perlit iindeki ferrit ( .d .)

Pr. 6. %1.34 C ieren eliin, oda scaklnda mikro yapsndaki perlit, sementit, ferrit ve toplam sementit ile .. oluan sementit (1.sem., pro-tektoit sem.) fazlarnn oranlarn bulunuz.

a) P.____.______.S 0.8 1.34 6.7

b) F.____.________.S 0 1.34 6.7

6 .7 1 .34 % perlit = 100 = % 91 perlit 6 .7 0 .8 % 100 % 91 = % 9 sementit (tektoit ncesi ) 6 .7 1 .34 Toplam ferrit = 100 = % 80 ferrit 6 .7 Bu ferrit ayn zamanda perlit iindeki ferrittir . % 100 % 80 = % 20 toplam sem . ( perlit ii ve d ) % 20 % 9 = % 11 perlit ii ( .d .) sementitti r .

tektoit st eliklerdeki Dnmler

Yava soumada, tane snrlarnda birincil veya tektoit ncesi Fe3C, daha sonra da A1in altnda perlit oluur.

ELKLERN SINIFLANDIRILMASI erdii alam elementlerine gre;

1. Alamsz (karbon) elikler, 2. Alaml elikler, 2.1. Dk (alak) alaml elikler (%5den az), 2.2. Yksek alaml elikler (%5den fazla).

erdii karbon miktarna gre;

1. Dk (az) karbonlu elikler (%0.2ye kadar C), 2. Orta karbonlu elikler (%0.35 - %0.55 C), 3. Yksek karbonlu elikler (%0.55den fazla C).

Mikro yapsna gre;

1. tektoit alt elikler (%0.8den az C), 2. tektoit elikler (%0.8 C), 3. tektoit st elikler (%0.8den fazla C)

ELK TRLER (Kullanm alanlarna gre elikler)

1.

Genel Yapm elikleri

Minimum ekme mukavemetlerine gre adlandrlrlar. Genellikle sl ilem iin ngrlmezler, karbon ierikleri %0.25den az olan eliklerdir. Kaynak iin uygundurlar, rnein, derin ekme ve karasori yapmnda kullanlrlar. Mukavemet deerleri ile birlikte, tokluun da yksek olmas istenen durumlarda kullanlan slah edilmi eliklerdir. Karbon miktar %0.35 va daha az olan alamsz ve az alaml elikler suda, dierleri yada sertletirilir.

2. Makine Yapm elikleri

3.

Sementasyon elikleri
Alaml veya alamsz olabilirler. Genellikle %0.2 veya daha az karbon ierirler.

ELK TRLER (Devam)

4. Nitrrasyon elikleri
Nitrr oluturucu alam elementlerini ieren eliklerdir.

5. Otomat elikleri
Ksa ve krlgan tala vererek, yksek kesme hzlaryla ilenebilen ve bu srada yzeyi dzgn kalan eliklerdir.

6. Civata ve somun elikleri

Civata ve somun imalatnda kullanlan eliklerdir.

7. Kazan elikleri
Scakla dayankl ve kaynak kabiliyeti iyi olan eliklerdir. En ok 500 oC a kadar yeterli srnme, yalanma ve tufal dayankll gsterirler.

ELK TRLER (Devam)

8. Yksek Scakla Dayankl elikler
Genellikle 500 oC in zerindeki iletme artlarnda, rnein buhar ve gaz trbinleri, tepkili motorlar, frnlar vb. yerlerde kullanlan eliklerdir.

9. Paslanmaz elikler
Yksek krom ieriklerinden dolay (%12den fazla), zellikle oksitleyici ortamlarn korozyon etkisine dayankl eliklerdir. Ferritik, ostenitik ve martenzitik olan trleri vardr.

10. Spap elikleri

ten yanmal motorlarn emme spaplar iin C45, 37MnSi5 vb. gibi makine yapm elikleri genellikle yeterlidir. Egzost spaplar iin yksek scakla ve korozyona dayankl elikler gerekir.

ELK TRLER (Devam)

11. Rulmanl Yatak elikleri
Yksek yzey basncna ve anmaya dayankl, tektoit st kromlu eliklerdir.

12. Yay elikleri

Yksek elastiklik veya akma snrna ve ayn zamanda sarlabilecek kadar plastik ekil deitirme kabiliyetine sahip eliklerdir.

13. Takm elikleri

Talal imalatta (eeleme, tornalama, frezeleme vb.) ya da talasz ekillendirmede (souk veya scak ekme, haddeleme, zmbalama, dvme, derin ekme vb.) kullanlan takmlarn yapld eliklerdir.

ELK TRLER (Devam)

14. Elektrik Makinalar in elikler
Elektrik makinalar yapmnda kullanlan manyetik eliklerde yksek geirgenlik ve mmkn olduu kadar az histerisiz kayb istenir. Bu zellikler, karbon miktarnn azaltlp, silisyum miktarn artrmakla elde edilir (dinamo ve transformator saclar-silisli saclar).

15. Dkme elikler

Herhangi bir elik, ergitilip bir kalba dklerek son eklini ald takdirde dkme veya dkm elik adn alr.

DKME DEMRLER
Yksek karbon miktar (%2 - 4) dolaysyla, sv durumda akclklar yksek olduu iin dkme ok elverili demir alamlardr. Ayrca ergime scaklklar da elie gre daha dktr. Dkme demirler, ham demirin tekrar ergitilip, gerekli katklar yaplarak istenilen bileime getirilmesiyle elde edilir. Ergitme iin ounlukla kupol oca, bileim ve scakln hassas olarak kontrol edilmesi istendiinde ise alevli dner ocak veya elektrikli ark frn vb. kullanlr. Ham demire, dkme demir ve elik hurdas ile ferro-silisyum ve ferro-manganez katlarak, zellikle C, Si ve Mn miktarlar ayarlanr.

DKME DEMRLER (Devam)

Titreim sndrme kabiliyeti a) elik b) gri dkme demir

Gri dkme demirlerin talal ilenebilirlii ve titreim sndrme kabiliyetleri ok iyidir. Dkme demirin mekanik zellikleri byk lde mikro yapsna baldr.

DKME DEMRLER (Devam)

Mevcut karbonun tm, demire bal yani sementit (Fe3C) halinde bulunuyorsa beyaz dkme demir, karbon, ksmen de olsa grafit eklinde serbest duruma gemise, grafitli dkme demir (veya gri dkme demir, kr dkme demir) szkonusudur. Grafitler, lamel (yaprak) eklinde ise lamel grafitli dkme demir, kresel biimli ise kresel grafitli (nodler) dkme demir adn alr. Ayrca, temper dkme demirlerde de yldz veya rozet tr grafitler bulunur.

DEMR KARBON DENGE DYAGRAMI

Fe3C 3Fe( ) + C ( graphite)
DKME DEMRLER

>2.14wt% Carbon

DKME DEMRLER (Devam)

Dkme demirlerde grafit oluumu, bileim ve souma hzna baldr. %1den fazla Si ve daha yava souma grafit oluumunu hzlandrr. ou dkme demirde karbon grafit olarak bulunur ve mikroyap ile mekanik zellikler, bileim ve sl ileme bal olarak geliir. Dkme demir trleri: 1. Gri (kr) Dkme Demirler 2. Kresel (nodler, sfero) Dkme Demirler 3. Beyaz Dkme Demirler 4. Temper Dkme Demirler

Gri (kr) dkme demir Si (%1-3)

Kresel Grafitli (snek) Dkme demir

- Ferritik ana
yapda lamel grafitler

-Ferritik
ana yapda kresel grafitler

Beyaz dkme demir Basmada yi mukavemet ve sneklik Perlit Beyaz sementit Si (%1den az) az) Si (%1den

Temper dkme demir -Ferritik ana yapda temper (rozet) grafitler

Ticari Dkme Demirlerin retimi Karbonun eklini Karbonun eklini (biimini) (biimini) Kontrol Etmek Kontrol Etmek in Isl lem in Isl lem

GR DKME DEMRLER
%2.5-4.0 C ile %1-3 Si ierirler.Grafitler lamel veya yaprak eklindedir ve bunlar ferritik veya perlitik ana yapyla sarlm (evrelenmi) yapdadr. Krk yapda grafitler gri renkte grldklerinden bunlara gri dkme demir denir. Grafitlerin gerilme artrc zellikleri nedeniyle gri dkme demirlerin ekme dayanmlar dktr ve gevrektirler. Basmada dayanmlar ve sneklikleri ise iyidir. Titreim sndrme kabiliyeti iyidir. Anmaya direnlidirler, dkm kabiliyeti ok iyidir.

KRESEL GRAFTL DKME DEMRLER

Dkmden nce gri dkme demire az miktarda ~% 0.5 Mg (manezyum) veya Ce (seryum) katlrsa, kresel veya nodl (sfero) ekilli grafitler oluur. Bunlar, sl ileme bal olarak ferritik veya perlitik ana yapda bulunur. Kresel grafitli dkme demirlerin mukavemetleri ve sneklikleri, gri dkme demirlerle kyaslandnda olduka yksektir. Valfler, pompa gvdeleri, krank milleri dililer ve dier otomobil ve makine paralarnn retiminde kullanlrlar.

BEYAZ DKME DEMRLER

Dk Si (%1den az) miktar ve hzl souma artlarnda karbonun nemli bir ksm grafit yerine, sementit olarak bulunur. Bu dkme demirin krk yzeyi beyaz grndnden, beyaz dkme demir denir. Beyaz dkme demir,yapsnda bulunan fazla miktardaki sementit nedeniyle ok sert ve krlgandrlar. Talama dnda ilenemezler. Temper dkme demirlerin retiminde kullanlrlar.

TEMPER DKME DEMRLER

Beyaz dkme demirden dolayl olarak elde edilirler. Yldz ekilli grafitler nedeniyle, gri dkme demire gre daha mukavemetli ve snektirler. Siyah Temper Dkme Demirler: Beyaz dkme demir paralar ntr bir ortamda (r. kuvars kumu) 900-950 oC a stlmas ve bu scaklkta uzun sre (~20 saat) beklettikten sonra yava soumayla elde edilirler. lem esnasnda sementit ayrarak, rozet ekilli temper grafitler oluur. Souma hzna bal olarak ana yap ferritik veya perlitik olabilir.

BEYAZ TEMPER DKME DEMRLER

Beyaz dkme demir paralar, oksitleyici bir ortamda (r. Tufal-Fe2O3) ~1000 oC scaklkta yaklak 80 saat sreyle tavlanr. Bu durumda yzeydeki C, O2 ile birleerek karbon yanmas olur. Yzeyde, karbon tamamen yanarak yap ferrite dnr. ksma doru gittike, azalan ferrite karlk, gittike artan oranlarda perlit ve temper grafiti meydana gelir. Bu tr paralar, gerektiinde kolayca kaynak edilir.