STANBUL TEKN K N VERS TES

FEN B L MLER ENST TS

BETONARME YAPILARDA TAIYICI S STEM VE DONATI DZENLEME LKELER

YKSEK L SANS TEZ n. Mh. Tuncay YILMAZ (501041113)

Tezin Enstitye Verildii Tarih : 8 Mays 2006 Tezin Savunulduu Tarih : 14 Haziran 2006

Tez Danman : Dier Jri yeleri

Do.Dr. Turgut ZTRK ( .T..) Do.Dr. Tlay ZKUL ( .T..) Do.Dr. Necdet TORUNBALCI ( .T..)

HAZ RAN 2006

NSZ

Betonarmenin lkemizde yaygn kullanm alan bulunmaktadr. Dolaysyla, betonarme yaplarda yaplacak hatalar, ok byk kayplara sebep olacaktr. Nitekim son depremlerde byk kayplara sebep olan ve en ok hasar alan yaplarn betonarme yaplar olduu grlmtr. Deprem sonras yaplan incelemeler, hasarlarn genel olarak tayc sistem ve donat dzenlemelerindeki yanllardan kaynaklandn ve hasarlara neden olan yanllarn bir an evvel dzeltilmesi gerektiini gstermektedir. Buradan yola karak, betonarme yaplarn tayc sistem ve donat dzenlemelerinde grdm hatalar, bu tez almasna ynelmemi salamtr. Uzun bir literatr aratrmas sonucu oluturduum yksek lisans tez almamn, yetimekte olan gen mhendis adaylarna ve uygulamaya ynelik aratrma yapan meslektalarma faydal olabilecei inancn tamaktaym. Kendisiyle altm iin kendimi ansl saydm, yardm ve desteini hibir zaman esirgemeyen deerli tez danmanm Do. Dr. Turgut ZTRKe, yetimemde emekleri sonsuz olan ve her zaman her trl desteini esirgemeyen deerli aileme teekkrlerimi bir bor bilirim.

Haziran 2006

Tuncay YILMAZ

ii

 NDEK LER KISALTMALAR TABLO L STES EK L L STES SEMBOL L STES ZET SUMMARY 1. G R 1.1. Genel Bilgiler ve almann Amac 2. MALZEME B LG S 2.1. Beton 2.1.1. Basn dayanm 2.1.2. ekme dayanm 2.1.3. Elastisite modl 2.1.4. Kayma modl 2.1.5. Poisson oran 2.1.6. Isl genleme katsays 2.1.7. ok eksenli yklemeler altnda beton davran 2.1.8. Zamana bal ekil deitirme 2.1.9. Beton yerleimi ve bakm 2.2. elik 2.2.1. Mekanik zellikleri 2.2.2. Donatlarn yerletirilmesi ve bakm 2.3. Betonarme 2.3.1. Basn etkisinde davran 2.3.2. ekme etkisinde davran 2.3.3. Kesme etkisinde davran 2.3.4. Zmbalama etkisinde davran 2.3.5. Eilme etkisinde davran 2.3.6. Burulma etkisinde davran 2.3.7. Snek davran ve uyum zellii 3. ADERANS, KENETLENME VE EKLEMELERE L K N B LG LER 3.1. Aderans 3.1.1. Ankraj aderans vii viii ix xiv xvi xvii 1 1 3 3 5 6 6 8 8 8 8 10 11 12 13 14 15 18 19 20 21 23 24 25 27 27 27

iii

3.1.2. Eilme aderans 3.1.3. Aderans oluturan sebepler 3.1.4. Aderans etkileyen faktrler 3.2. Kenetlenme 3.2.1. Dz kenetlenme 3.2.2. Kanca veya fiyongla kenetlenme 3.2.3. Kaynakl enine ubukla kenetlenme 3.2.4. Mekanik kenetlenme 3.2.5. Demet donatnn kenetlenmesi 3.2.6. Etriyelerin kenetlenmesi 3.3. Donatnn Eklenmesi 3.3.1. Bindirmeli ekler 3.3.2. Manonlu ekler 3.3.3. Kaynakl ekler 4. DONATI YERLE MLER NE L K N GENEL B LG LER 4.1. Boyuna Donatlar 4.2. Enine Donatlar 4.3. Hasr Donatlar 4.4. Sehpa Donatlar 4.5. Donat Aralk ve Paspay Mesafeleri 5. BETONARME TAIYICI S STEMLER N DZENLENMES 5.1. Tayc Sistemlerin Snflandrlmas 5.1.1. ereve sistemler 5.1.2. Perdeli sistemler 5.1.3. Perdeli ereve sistemler 5.1.4. Tp sistemler 5.2. Depreme Dayankl Yap Tasarm 5.2.1. Tasarmdaki genel ilkeler 5.2.2. Yapsal dzensizlikler 5.2.2.1. Burulma dzensizlii 5.2.2.2. Deme sreksizlii 5.2.2.3. Planda kntlarn bulunmas 5.2.2.4. Tayc eleman eksenlerinin parelel olmamas 5.2.2.5. Komu katlar aras dayanm dzensizlii 5.2.2.6. Komu katlar aras rijitlik dzensizlii 5.2.2.7. Dey tayc elemanlarn sreksizlii 5.3. Tayc Sistemin Oluturulmasna likin Genel Bilgiler 5.3.1. Dey tayclar 5.3.2. Kiriler 5.3.3. Plaklar iv

29 30 31 33 33 35 36 37 37 37 38 39 42 42 44 44 45 47 48 48 51 51 52 53 54 54 55 55 57 57 58 59 60 60 61 62 63 63 65 66

5.3.4. Temeller 5.3.5. Derzler 5.3.5.1. Derzlerin snflandrlmalar ve derz mesafeleri 5.3.5.2. Derzlerin dzenlenmeleri 6. TAIYICI ELEMANLARDA DONATI DZENLEME LKELER 6.1. Kolonlar 6.1.1. Enkesit zellikleri ve boyutlar 6.1.2. Boyuna donat koullar 6.1.3. Boyuna donatlarn dzenlenmesi 6.1.4. Enine donat koullar 6.2. Perdeler 6.2.1. Boyut koullar 6.2.2. Perde gvde ve u blgelerindeki donat koullar 6.2.3. Ksa konsol perdeler 6.2.4. Ba kirili (boluklu) perdeler 6.3. Kiriler 6.3.1. Enkesit koullar 6.3.2. Boyuna donat koullar 6.3.3. Boyuna donatlarn dzenlenmesi 6.3.4. Boyuna donatlarn eklenmelerine ilikin koullar 6.3.5. Enine donat koullar 6.3.6. Srekli kiriler 6.3.7. Saplama kiriler 6.3.8. Boluklu kiriler 6.3.9. Geni kiriler 6.3.10. Ksa konsollar 6.3.11. Yksek kiriler 6.4. Demeler 6.4.1. Kirili demeler 6.4.2. Kirisiz demeler 6.4.3. Dili demeler 6.4.4. Deme donat dzenlerinde zel durumlar 6.5. Temeller 6.5.1. Duvar alt temeller 6.5.2. Tekil temeller 6.5.3. Birleik temeller 6.5.4. Srekli temeller 6.5.5. Radye temeller 6.5.6. Kazkl temeller 6.6. Merdivenler

66 67 68 71 72 72 74 75 76 78 83 84 86 89 90 92 93 94 95 95 96 97 99 100 101 102 105 109 111 115 118 120 123 124 126 129 129 131 133 135

6.6.1. Merdivenlere ilikin genel bilgiler 6.6.2. Tayc basamakl merdivenler 6.6.3. Kvrml sistem merdivenler 6.6.4. Helisel merdivenler 6.7. Birleim Blgeleri 6.7.1. Deme - kiri birleimi 6.7.2. Kolon - deme birleimi 6.7.3. Kolon - kiri birleimi 6.7.4. Kolon - temel birleimi 7. BETONARME S STEMLERDE DONATI DZENLEME LKELER 7.1. stinat duvarlar 7.1.1. Arlk istinat duvarlar 7.1.2. Prefabrike elemanl istinat duvarlar 7.1.3. Donatl toprak istinat duvarlar 7.1.4. Konsol istinat duvarlar 7.1.5. Nervrl istinat duvarlar 7.1.6. Konstrktif Koullar 7.2. Depolar 7.2.1. Dikdrtgen kesitli depolar 7.2.2. Dairesel kesitli depolar 7.2.3. Ayakl depolar 7.2.4. Depolarda farkl uygulamalar 7.3. Silolar 7.3.1. Silo elemanlar 7.3.2. Silolara gelen ykler 7.3.3. Dikdrtgen silolar 7.3.4. Dairesel silolar 7.3.5. Silolarda Konstrktif Koullar 8. DEPREM HASARLARI 8.1. Tasarm Aamasndaki Hatalar 8.2. Uygulamalardaki Detay Hatalar 8.3. Dier Etkenlerden Kaynakl Hatalar 9. SONULAR KAYNAKLAR EKLER ZGEM

135 136 138 139 140 140 141 143 146 148 148 149 149 149 150 151 153 154 155 157 160 161 162 163 165 165 167 169 170 170 173 177 178 180 182 207

vi

KISALTMALAR

A.B.Y.Y.H.Y. ACI TSE

: Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik : American Concrete Institute : Trk Standartlar Enstits

vii

TABLO L STES

Sayfa No

Tablo 2.1. Tablo 2.2. Tablo 2.3. Tablo 2.4. Tablo 3.1. Tablo 3.2. Tablo 4.1. Tablo 6.1. Tablo 6.2. Tablo 6.3.

Beton snflar ve dayanmlar ..................... 5 Donat eliklerinin mekanik zellikleri........ 13 Eilme etkisindeki elemanlarda sehim snrlar... 17 atlak genilii snrlar .............................................................. 18 Kaynaklanm enine ubuklar iin kenetlenme koullar ............ 36 Nokta kaynakl hasr donatnn bindirme koullar ................. 41 Betonarme elemanlarda minimum paspaylar ..................... 49 Duvar alt temellerine ilikin koullar.......................................... 126 Ba kirilerine ilikin minimum koullar..................................... 128 Yerinde dkme betonarme kazklarda minimum donat.............. 134

viii

EK L L STES

Sayfa No

ekil 2.1 ekil 2.2 ekil 2.3 ekil 2.4 ekil 2.5 ekil 2.6 ekil 2.7 ekil 2.8 ekil 2.9 ekil 2.10 ekil 2.11 ekil 2.12 ekil 2.13 ekil 2.14 ekil 2.15 ekil 2.16 ekil 3.1 ekil 3.2 ekil 3.3 ekil 3.4 ekil 3.5 ekil 3.6 ekil 3.7 ekil 3.8 ekil 3.9 ekil 3.10 ekil 3.11 ekil 3.12 ekil 3.13 ekil 3.14 ekil 3.15 ekil 3.16 ekil 3.17 ekil 3.18 ekil 4.1 ekil 4.2 ekil 4.3 ekil 4.4 ekil 4.5 ekil 4.6 ekil 4.7

: Ksa yklemede tipik bir beton gerilme ekil deitirme erisi.... : ki eksenli ykleme altndaki betonun krlma izgisi................... : Yanal basn etkisindeki gerilme ekil deitirme erisi.............. : Yaplarda kullanlan eliklerin snflandrlmas .......................... : Betonarme eliklerinde gerilme ekil deitirme erisi................ : Basn etkisindeki elemann ekil deiimi ve donat dzeni....... : Enine donatl elemanda eksenel yk ksalma erileri.................. : ekme etkisindeki elemanlarda gerilme dalm ve donat dzeni : Kesme kuvveti etkisindeki eleman davran ve donat dzeni..... : Kesme kuvvetini karlamada etkili donatlar............................... : Kirisiz deme ve temellerde zmbalama.................................... : Literatrde nerilen zmbalama donatlarndan bazlar................ : Eilme momenti etkisindeki eleman davran ve donat dzeni... : Burulma momenti etkisindeki eleman davran ve donat dzeni : Betonarme elemanlarn tipik gerilme ekil deitirme diyagram : Betonarme elemanda snek davran............................................ : Kenetlenme aderans gerilmelerinin deiimi................................ : Yetersiz kenetlenmenin etkileri..................................................... : Eilme aderansnn oluumu......................................................... : Nervrl donatdan betona etkiyen kuvvetler............................... : TS 500e gre konum IIye giren ubuklar................................... : Dz kenetlenmi nervrl donatnn tavsiye edilen uygulamas... : Kancal donatdan betona etkiyen kuvvetler................................. : Standart kanca ve fiyonglar........................................................... : Basn donatlarnda flambaj ve olas zmleri ......................... : Demet donat dzenlemesi............................................................ : Etriyelerde kancal kenetlenme trleri.......................................... : Dz bindirmeli etriye kenetlenmesi.............................................. : Etriyelerde kaynakl kenetlenme trleri........................................ : ekme kuvveti tayan donatlarn artmal bindirme eki.......... : Eklerde rijit cisim dnme problemi............................................... : Bindirmeli eklerde sarg donatlarna ilikin koullar................... : Manonlara rnekler...................................................................... : Kaynakl ek trleri......................................................................... : ekme donatsnn yerleimi......................................................... : Donat miktarlarnn azaltlmas.................................................... : Enine donatlarn baz dzenlemeleri............................................ : Etriye yerleiminin rol................................................................. : Hasr donat tipleri......................................................................... : Sehpa donatlarna rnekler........................................................... : Donat mesafelerinin beton yarlmasnda etkisi............................. ix

7 9 9 12 14 18 19 19 20 21 21 22 23 25 25 26 28 29 29 31 33 34 35 35 36 37 38 38 38 40 40 41 42 43 44 45 46 47 47 48 49

ekil 4.8 ekil 5.1 ekil 5.2 ekil 5.3 ekil 5.4 ekil 5.5 ekil 5.6 ekil 5.7 ekil 5.8 ekil 5.9 ekil 5.10 ekil 5.11 ekil 5.12 ekil 5.13 ekil 5.14 ekil 5.15 ekil 5.16 ekil 5.17 ekil 5.18 ekil 5.19 ekil 5.20 ekil 5.21 ekil 6.1 ekil 6.2 ekil 6.3 ekil 6.4 ekil 6.5 ekil 6.6 ekil 6.7 ekil 6.8 ekil 6.9 ekil 6.10 ekil 6.11 ekil 6.12 ekil 6.13 ekil 6.14 ekil 6.15 ekil 6.16 ekil 6.17 ekil 6.18 ekil 6.19 ekil 6.20 ekil 6.21 ekil 6.22 ekil 6.23 ekil 6.24 ekil 6.25 ekil 6.26 ekil 6.27 ekil 6.28

: Paspaylarna rnekler.................................................................... : ubuk ve yzeysel tayclara rnekler....................................... : ereve sistemlere rnekler.......................................................... : Perdeli bir yapnn plan rnei...................................................... : Perde ve ereveli sistemin davranlar....................................... : Tp sistemlere rnekler................................................................ : Perdeli yaplarda burulma etkisini azaltan rnekler..................... : A2 tr dzensizlik durumlar...................................................... : A3 tr dzensizlik durumlar...................................................... : Yapnn derzlerle ayrlmas........................................................... : A4 tr dzensizlii...................................................................... : Yumuak kat deplasman............................................................... : B3 tr dzensizlik durumlar....................................................... : Dey tayclarn dzenleri......................................................... : Ksa kolon oluumu....................................................................... : Uygun olmayan kiri tasarm....................................................... : Uygun olmayan kiri yerleimi..................................................... : Farkl kotlardaki uygun temel yerleimleri................................... : Oturma derzleri.............................................................................. : Rijit elemanl sistemlerde derz blok boyu..................................... : ekileme etkisi............................................................................ : Derz dzenleme biimleri............................................................. : eitli kolon trleri....................................................................... : Basit etriyeli kolonlarda enkesit ekilleri...................................... : Fretli kolonlarda enkesit ekilleri.................................................. : Fretli kolonlarda enine donat trleri............................................. : Firkete uygulamalar...................................................................... : Kolon ve kirilerin donat yerletirilmesinde karlkl durumlar : Deiik enkesitli kolonlarn boyutlarna ilikin koullar.............. : Kolonlarda eitli bindirme detaylar............................................ : Kolonlarda byk kesit deiiminde boyuna donat dzenleri..... : zel deprem etriye ve irozlar..................................................... : Enkesit kenarlarnn boyuna donat burkulmasnda etkili yerleri.. : Kolonlar iin minimum koullar................................................... : B3 tr dzensizlikte uygun enine donat dzeni......................... : Perde kesitlerine rnekler.............................................................. : Perdelerde boyut koullar............................................................. : Perde u kesitindeki donat dalmnn davrana etkisi.............. : Perde donatlarna ilikin koullar................................................. : Yatay gvde donatsnn yerleimi................................................ : Ksa konsol perdelerde apraz ve dey donatlar........................ : Ksa konsol perdelerde apraz donat dzenleri............................ : Ba kirilerinde donat dzeni....................................................... : Kiri kesitleri................................................................................. : Kiri enkesit koullar.................................................................... : Kirilerde boyuna donat dzenlemeleri........................................ : Kirilerin enine donat koullar.................................................... : Srekli kirilerde donatnn dzenlenmesi.................................... : Srekli kirilerde donat dzeni..................................................... : Guseli kirilerde donat dzenleri..................................................

50 52 53 54 54 55 57 59 59 60 60 61 62 64 65 65 66 67 68 69 70 71 73 73 73 74 74 74 75 78 78 79 80 81 82 83 86 87 88 89 90 90 91 93 94 95 97 97 98 99

ekil 6.29 ekil 6.30 ekil 6.31 ekil 6.32 ekil 6.33 ekil 6.34 ekil 6.35 ekil 6.36 ekil 6.37 ekil 6.38 ekil 6.39 ekil 6.40 ekil 6.41 ekil 6.42 ekil 6.43 ekil 6.44 ekil 6.45 ekil 6.46 ekil 6.47 ekil 6.48 ekil 6.49 ekil 6.50 ekil 6.51 ekil 6.52 ekil 6.53 ekil 6.54 ekil 6.55 ekil 6.56 ekil 6.57 ekil 6.58 ekil 6.59 ekil 6.60 ekil 6.61 ekil 6.62 ekil 6.63 ekil 6.64 ekil 6.65 ekil 6.66 ekil 6.67 ekil 6.68 ekil 6.69 ekil 6.70 ekil 6.71 ekil 6.72 ekil 6.73 ekil 6.74 ekil 6.75

: Dolayl mesnetlenmede kemerlenme ve ask donatlar................ : Kiri gvdesinde uygun boluk dzenleri...................................... : Boluklu kirilerde donat dzeni.................................................. : Farkl donatl dairesel kiriin gerilme-ekil deitirme erileri.... : Boluklu kirilerde diyagonal ek donat........................................ : Dar kolona mesnetli geni kiriin plan ve kesiti............................ : Geni kirilerde etriye kolunun i gerilmelere etkisi..................... : Ksa konsolda oluan asal gerilmeler............................................. : Ksa konsollarda genel donat dzenleri........................................ : Ksa konsollarda krlma biimleri................................................. : Ksa konsol donat koullar........................................................... : Yksek kirilerde oluan asal gerilme yrngeleri........................ : Yksek kirite aklk donats....................................................... : Srekli yksek kirilerde mesnet donatsnn yerleimi................. : Yksek kirite mesnet gvde donats yerleimi............................ : Alttan uygulanan ykn basn blgesine aktarlmas................... : Dolayl ykleme durumunda yksek kiri donat dzenleri.......... : Perde mesnetli yksek kirilerin mesnet donatlar....................... : Mesnetteki tekil yk durumunda ek donat dzeni....................... : Demelerin snflandrlmalar.................................................... : Tek dorultuda alan kirili demelerde donat dzenleri....... : Tek dorultuda alan kirili demelerde hasr donat dzeni... : ki dorultuda alan kirili demelerdeki donat dzenleri...... : ki dorultuda alan kirili demelerdeki hasr donat dzeni.. : Kirisiz demelerde kolon balk ve tablalar............................. : Kirisiz demelerde erit genilikleri.......................................... : Dili demelerin boyut ve donatlarna ilikin koullar.............. : Boluklu demelerde donat dzeni............................................ : Dk demedeki donat dzeni................................................. : Bir dorultuda alan demenin tekil yk altndaki donat dzeni............................................................................................ : Tekil yk etkisinde konsol ve serbest plak kenar donat dzenleri : Saak planda asal moment izgileri ve bir yndeki donat dzeni............................................................................................ : Srekli ve sreksiz mesnetli gen plaklarda donat dzeni........ : Dolu dairesel plakta donat dzeni............................................... : Temellerin snflandrlmas......................................................... : Duvar alt temellerin dey kesitleri............................................ : Duvar alt temellerde boyut ve donat dzeni.............................. : Tekil temelde donat yerleimi..................................................... : Srekli temellerde donat dzeni.................................................. : Radye temel trleri....................................................................... : Ters kirili radye temelde plak kiri donatlarnn yerleimi....... : Kazk tipleri................................................................................. : Tipik bir merdiven elemanlar..................................................... : Tayc basamak kesitlerine rnekler......................................... : Srekli tayc basamakl merdivenlerin deiik kesitlerine rnekler......................................................................................... : Konsol tayc basamakl merdivenlerde donat dzeni.............. : Kvrml sistemlerde negatif moment iin donat dzeni.............

100 100 100 101 101 101 102 102 103 103 105 105 106 106 107 107 108 109 109 110 113 113 114 115 117 118 119 120 121 121 122 122 123 123 124 125 125 127 130 132 133 133 136 137 137 138 138

xi

ekil 6.76 ekil 6.77 ekil 6.78 ekil 6.79 ekil 6.80 ekil 6.81 ekil 6.82 ekil 6.83 ekil 6.84 ekil 6.85 ekil 6.86 ekil 6.87 ekil 6.88 ekil 6.89 ekil 6.90 ekil 7.1 ekil 7.2 ekil 7.3 ekil 7.4 ekil 7.5 ekil 7.6 ekil 7.7 ekil 7.8 ekil 7.9 ekil 7.10 ekil 7.11 ekil 7.12 ekil 7.13 ekil 7.14 ekil 7.15 ekil 7.16 ekil 7.17 ekil 7.18 ekil 7.19 ekil 7.20 ekil 7.21 ekil 7.22 ekil 7.23 ekil 7.24 ekil 7.25 ekil 7.26 ekil 7.27 ekil 7.28 ekil 7.29 ekil 7.30 ekil 7.31 ekil 7.32 ekil 8.1 ekil 8.2

: Kvrml sistemlerde pozitif moment iin donat dzeni............... : Uzay tayc sistemli helisel merdivenlerde donat dzeni........... : Kiri deme birleiminde deme geniliinin deiimi............. : Tabla geniliine yaylan mesnet donats..................................... : Kenar kirilerde yzey atla ve donat dzenlemeleri................ : Kolon ve deme d ve i birleimlerindeki donat yerleim blgeleri.......................................................................................... : Kolon deme birleim blgelerinde donat dzeni...................... : Kolon deme btnlk donats................................................... : Kolon kiri birleim trleri............................................................ : Kolon kiri birleiminde oluan kuvvetler..................................... : Kolon kiri birleiminde donat dzenleri..................................... : Kolon kiri birleiminde eitli donat dzenlerine rnekler........ : Seviye fark olan kolon kiri birleimleri...................................... : Mafsall ve ankastre kolon temel birleim detay.......................... : Kolon temel birleimi donat dzenleri.......................................... : stinat duvarlarnn kullanlma amalarna rnekler...................... : Konsol istinat duvar eitleri......................................................... : stinat duvarna etkiyen d ykler................................................. : Konsol istinat duvarlarnda davran ve ana donat yerleimi....... : Nervrl istinat duvarlarna rnekler............................................. : Arka yz nervrl istinat duvarlarnda nervre etkiyen ykler... : Nervrlerin donat emas.............................................................. : Dikdrtgen kesitli depolara rnekler ............................................ : Depolarn d ykler altndaki deformasyon ekli......................... : Dikdrtgen kesitli depolarn duvar donat detaylar...................... : Depo tabannn duvarla birleim detaylar.................................... : Dikdrtgen kesitli depolarn temellerine ait donat dzeni........... : Dairesel kesitli depolara rnekler.................................................. : Kabuk tavan ile duvar donat detaylar.......................................... : Dairesel kesitli depolara etkiyen ykler........................................ : Dairesel depolarda donat dzeni.................................................. : Dairesel depolarn tabanna ait donat dzenlemeleri................... : Ayakl depolara rnekler............................................................... : Dey ve yatay alma durumlarnda ana donat dzenleri......... : Su kulelerinde ayaklarn tekillerine rnekler.............................. : Eimli depolara ait donat dzeni................................................. : Yzme havuzlarnda donat dzenlemeleri................................... : Silo kesit tipleri............................................................................. : Silonun blmleri......................................................................... : Silo alt eitli hacim tekilleri..................................................... : Ke donat trleri........................................................................ : Dikdrtgen silo duvarlarnda eitli donat dzenleri................... : Hunide halka kiri donat dzenlemeleri....................................... : Silo delik taban planda donat dzeni......................................... : Daire kesitli silolarda donat dzenleri.......................................... : Dairesel silolarn birleim blgelerindeki donat dzenleri........... : Boluklu dairesel silolarda donat dzeni...................................... : Yumuak kat sorunu...................................................................... : ekileme etkisi hasar..................................................................

139 140 141 141 141 142 143 143 143 144 144 145 145 146 147 148 150 150 151 152 152 153 155 156 156 157 157 158 158 159 159 160 160 161 161 162 162 163 163 164 166 166 167 167 168 168 169 170 171

xii

ekil 8.3 ekil 8.4 ekil 8.5 ekil 8.6 ekil 8.7 ekil 8.8 ekil 8.9 ekil 8.10 ekil 8.11 ekil 8.12 ekil 8.13 ekil 8.14 ekil 8.15 ekil 8.16 ekil 8.17

: Yatay rijitlik dengesizlii.............................................................. : Cephe kntlar sebebiyle oluan hasarlar................................... : Zayf kolon gl kiri durumu..................................................... : Zeminde farkl oturma hasar........................................................ : Temel sisteminin yanl seimi..................................................... : Kolon kiri birleim blgesinde donat yetersizlii...................... : Kolon sarmal blgesinde etriyelerin uygun dzenlenmeyii........ : Birleim blgesinde etriye bulunmamas...................................... : Perdelerde donat dzenleme hatalar............................................ : Perde enine donat eksikliinden kaynaklanan mafsallama........ : Kolon sarmal blgesinde yetersiz etriye aral........................... : Merdiven hasarlar........................................................................ : Yetersiz filiz boylar..................................................................... : Perdenin kaldrlmas.................................................................... : Bant pencerelerin oluturduu ksa kolonlar.................................

171 172 172 173 173 174 174 174 175 175 176 176 176 177 177

xiii

SEMBOL L STES

a af am ab av Ac Ab Ack Ag An Ap Asdatma Asd Ash Asl Ast Asv Av Avh Awf b bm bp bt bw Cc d dl dp e Ec Ecj Es fcd fck fctd fctk fsu

: irozlar aras yatay uzaklk : Fiyonglar aras uzaklk : Mesnet genilii : Basamak genilii : Ykleme noktasnn mesnet yzne olan uzakl : Kolon brt en kesit alan : Gvde kesit beton alan : Gvde kesiti beton alan : Deprem dorultusuna parelel yap elemanlarnn en kesit alan : Ksa konsolda yatay kuvvet iin gereken donat kesit alan : Binann tm katlarnn plan alanlarnn toplam : Datma donatsnn kesit alann : Ba kiriinde apraz donat demetlerinin her birinin toplam donat oran : s etriye aral boyunca bulunan enine donat en kesit alan deeri : Kirite gvde donats : Boyuna donat kesit alan : Ksa konsolda kiri st yznden 2/3 derinlie kadar yaylan donat alan : Kiri eksenine dik olarak s aral ile yerletirilen enine kesme donats aral : Kiri eksenine parelel derinlik boyunca Snaral ile yerletirilen boyuna kesme donats alan : Kesme srtnme donats kesit alan : Kiri tabla genilii : Merdiven kolu genilii : Sahanlk genilii : Temel genilii : Dili deme di genilii : Net beton rts : Kiri faydal ykseklii : Kol pla kalnl : Sahanlk pla kalnl : Komu iki di aras net uzaklk : Betonun elastisite modl : j gnlk betonun elastisite modl : Donat eliinin elastisite modl : Betonun tsarm basn dayanm : Betonun karakteristik silindirik basn dayanm : Betonun tasarm eksenel ekme dayanm : Betonun karakteristik eksenel ekme dayanm : Donat eliinin kopma dayanm xiv

fckj fyk fyd fywd h Hw Hcr hc hk lo lb ln lsn lw m Ndmax n nb Q R r s sb t V Vd Vpr h lb M a e t su b t b

: j gnlk betonun karakteristik silindirik basn dayanm : Donat eliinin karakteristik akma dayanm : Boyuna donat tasarm akam dayanm : Enine donatnn tasarm akma dayanm : Deme kalnl : Temel stnden llen toplam perde ykseklii : Kritik perde ykseklii : Kolonun gznne alnan deprem dorultusundakien kesit boyutu : Kiri toplam ykseklii : Bindirme boyu : Kenetlenme boyu : Mesnet yznden mesnet yzne llen net aklk : Demenin ksa dorultudaki serbest akl : Perdenin veya ba kirili perde parasnn plandaki uzunluu : Deme uzun kenarnn ksa kenarna oran : Tasarm eksenel kuvvetlerin en by : Demetteki donat says : Basamak says : Tek dorultuda alan demelerde kullanlan hasr elik tr : ift dorultuda alan demelerde kullanlan hasr elik tr : Ayn kesitte eklenen donatnn kesitteki toplam donatya oran : Etriyeler aras uzaklk : Basamak ykseklii : Dili deme tabla kalnl : Kesme kuvveti : Tasarm kesme kuvveti : Zmbalama dayanm : Temeller aras kot fark : Kenetlenme boyunda azaltma : Moment deiimi : Aderans gerilmesi : Donat elik ubuk ap : Demet donat edeer ap : Isl genleme katsays : Yer deitirme : Donat elii birimm kopma uzamas : Kirite ekme donats oran : Kirite basn donats oran : Dengeli donat oran : Kolonlarda toplam boyuna donat oran : Ba kirilerinde kullanlan apraz donatnn yatayla yapt a

xv

BETONARME YAPILARDA TAIYICI S STEM VE DONATI DZENLEME LKELER ZET lkemizde en son meydana gelen depremler sonucu grlen hasarlar, betonarme yaplardaki yanllar gzler nne sermitir. Hatalarn daha ok tayc sistem seiminde ve donat yerleimlerinde yaplmas, tayc sistem ve donat dzenlemelerinin nemini ortaya koymaktadr. Bu tez kapsamnda yapsal dzensizlikler ele alnm ve bu tip yaplarda yaplmas gerekenlerden yola klarak tayc sistem, betonarme davran zellikleri ve deformasyonlardan yola klarak da donat dzenlemeleri belirtilmitir. Bu almada arlkl olarak TS 500 ve A.B.Y.Y.H.Yye parelel hareket edilmitir. Dokuz blmden oluan bu tezin ilk blmnde betonarme yaplar hakknda, ikinci blmnde betonarme ve betonarmeyi meydana getiren malzemelerin zellikleri hakknda genel bilgiler verilmitir. nc blm aderans, kenetlenme ve eklemeleri kapsayan, drdnc blm ise donatlarn yerleimlerini kapsayan genel bilgilerden olumaktadr. Beinci blmde betonarme tayc sistemlerin tantlmas, depreme dayankl yap tasarm ve tayc sistem dzenleme ilkeleri ele alnmtr. Altnc blmde kolonlar, perdeler, kiriler, demeler, temeller, merdivenler gibi elemanlar baznda, yedinci blmde ise istinat duvarlar, depolar ve silolar gibi sistemler baznda donat dzenlemeleri incelenmitir. Sekinci blmde bu tez kapsamnda bahsedilmi olan tayc sistem ve donat dzenlemelerine uyulmad takdirde depremlerde karlalabilen hasarlar belirtilmitir. Son blm ise bu tez almasnn sonularndan olumaktadr.

1 xvi

LAYOUT OF STRUCTURAL SYSTEMS AND REINFORCEMENT DETAILING PRINCIPLES OF REINFORCED CONCRETE STRUCTURES SUMMARY The mistakes that are made in the reinforced concrete structures have been displayed for the last years by earthquake damages. Structural systems and reinforcement detailings have discovered to be important, because there are a lot of mistakes have been made on structural system choice and reinforcement placement. In this study, layout of structural systems are given using precaution of the structure having irregularities of structural and principles of reinforcement detailing are given using properties of reinforced behavior and deformations. In general the thesis study conforms to TS 500 and the Specification for Structures to be built in Disaster Areas. The thesis consists totally nine chapters. General informations are given about reinforced concrete structures in the first chapter. In the second chapter, material properties are given about reinforced and all ingredients of it. In the third chapter, bond, splice and binders, in the fourth chapter, reinforcement placements are given. In the fifth chapter, description of reinforced concrete structures and earthquake resistant building design and principles of structural system are given. In the sixth chapter, structure members as columns, shear walls, beams, slabs, foundations, staircases, in the seventh chapter, systems as retaining walls, storages and silos are investigated about reinforcement detailings. In the eighth chapter, damages tips which can be met at earthquake when it is not conformed to layout of structural systems and principles of reinforcement detailing which are mentioned in the thesis are given. In the last chapter, the result of the study are given.

2 xvii

1. G R 1.1 Genel Bilgiler ve almann Amac Betonarme, betonun iine beraber almay salayacak donatlarn yerletirilmesi sonucu elde edilen bir malzemedir. Beton ve elik ubuklarn uygun ekilde bir araya gelmesinden oluan betonarmede, beton ve donat ubuklarnn zellikleri kadar bunlarn birbirlerinin zayf taraflarn tamamlayacak ekilde bir araya getirilmeleri de nemlidir. Betonarmenin davran bilinmeden amaca uygun tayc sistem gelitirmek ve kesit etkilerinin bulunmas iin buna bir model kar getirmek mmkn deildir. Betonarme tayc sistemler genellikle boyutlu ve ok yksek mertebeden statike belirsizlie sahiptir. Hesap asndan nemli etkilerin az nemliler yannda daha belirgin bir ekilde ortaya kmas iin baz basitletirmeler yaplr. Bu tr basitletirmeler yaplabilmesi iin betonarme davranlarnn yeterli dzeyde bilinmesi gerekir. Bu sebeplerden dolay betonarme tayc sistemlerin dzenlenmesi bir btn olarak ele alnmaldr (Celep ve Kumbasar, 2001). Betonarme binalarda deprem sonras yaplan deerlendirmeler, ortaya kan hasarlarn betonarme ile ilgili ynetmelik ve standart kurallarna uyulmamasndan kaynaklandn ortaya koymutur. Hasar gren binalarda betonarme tayc sistemlerin dzensiz olmalar en bata gelen kusurlardan olmutur. Betonarme elemanlarn dzenlenmesinde konstrktif kurallara uyulmamas, etriyelerin yeterli sklkta yaplmamas, donatlarn kenetlenme boylarnn yeterli olmamas gibi donat detaylarnda eksiklerin ve yanllarn olmas ve beton kalitesinin dk olmas gibi sebepler deprem hasarlarnda gzlemlenen belli bal hasar sebepleri olmutur. (http://www.itu.edu.tr/deprem/rapor/deprem.html) Sonu olarak, betonarmenin kendinden beklenen davran gsterebilmesi iin, bu konuda grev alacak proje mhendisi, antiye efi ve kontrol mhendisi hatta retimi

3 1

gerekletiren iiler ibirlii iinde olup yapya gereken nemi gstermelidirler. Aksi halde, betonarme kendinden beklenen davran gsteremez dolaysyla istenmeyen yap davran biimleriyle karlalr. Bunun sonucu olarak da maddi manevi kayplar sz konusu olacaktr. Bu tez kapsamnda, betonarme yaplarda tayc sistem ve donat dzenlemeleri hakknda aratrma yaplm ve bu dzenlemelerde standart ve ynetmeliklerimiz erevesinde hareket edilmitir.

2. MALZEME B LG S Betonarme ve onu meydana getiren beton ve eliin davranlarnn iyi bilinmesi, betonarme yaplarda tayc elemanlarn davranlarn anlayabilmek ve tayc elemanlardaki donat dzenlemelerine gereken nemin gsterilmesi asndan nemlidir. Bu davranlarn bilinmesi ise ancak yeterli malzeme bilgisine sahip olunarak salanr. 2.1 Beton Beton inaat mhendislii alannda yzylmzn en nemli yap malzemesidir. Betonu nceden ekil verebildiimiz bir yapay ta olarak tanmlayabiliriz. Doal talar birbirleriyle birletirilerek yap elemann ve yapy meydana getirirken, beton srekli bir biimde birletirilmeye gerek kalmadan retilir ve yapy oluturur. Beton, agrega adn verdiimiz kum, akl, mcr gibi taneli mineral malzemenin onlar yaptran imento ve su ile kartrlmas sonucu meydana gelir. imento, agrega ve su ilk karldnda kolayca ekil verilebilen (plastik) bir malzemedir. Bu durumdaki beton taze beton adn alr. Birka saat iinde beton kat hale geer ve gnlerce sren bir sre sonunda sertlii artar, mukavemet kazanr. Yeterince mukavemet kazanan bu beton, sertlemi beton adn alr (Akman, 1987). Celep ve Kumbasar (2001)a gre sertlemi betonda aranan zelliklerin banda dayanmnn ve sklnn yksek olmas gelir. Bunun iin de betondaki boluun en dk dzeyde tutulmas ynnde aba gsterilmelidir. Byk daneli agregalar aras boluklarn daha kk daneli agregalar ve imento hamuru ile dolmas gerekletirildii lde dayanm ve skl yksek beton elde edilir. Agregann karm oran, betonun dayanmnda ve sklnda etkilidir. Bu nedenle beton bileiminin belirlenmesinde TS 706da verilen elek karm oranlarna uyulmas gerekmektedir.

Dklp sktrlm bir metrekp betonda bulunan imento miktarna dozaj denilir. Karmn ve elde edilecek betonun zelliklerine gre bu deer 240-380 kg/m3 arasnda deiir. Beton dayanmnda ve kalitesinde sadece dozaj deil, agrega granlometrisi, su /imento oran ve beton yerletirilmesi de nem tekil etmektedir. Mevcut teknolojide beton kalitesi, youn emek ve enerji kullanm mekanik vibrasyon ilemine bamldr. Bu derece youn tketilen bir malzemenin de teknolojiye parelel gelime gstermesi kanlmazdr. Bileenleri itibariyle nceleri sadece su, imento ve agregadan oluan beton bnyesine kimyasal ve mineral katklarn da girmesiyle pek ok olumlu zellik kazandrlmtr. Kimyasal ve mineral katklarn kullanm ile birlikte retim ve uygulama safhasnda karlalan pek ok sorun zlebilmitir. Yksek oranda su kesme yeteneine sahip bu akkanlatrclar ayn zamanda taze beton ilenebilirliini de arttrmaktadr. Yeni nesil akkanlatrclarn salad bu etki, taze betonun yerletirilmesi srasnda gereken sktrma ilemini ortadan kaldrmak iin aratrma yapmaya yneltmitir. Bylece kendiliinden yerleen beton kavram ortaya atlmtr. KYB, kendi arl ile sk donatl dar ve derin kesitlere yerleebilen, i veya d vibrasyon gerektirmeksizin kendiliinden skabilen, ayrma ve terleme gibi problemler yaratmayan ok akc kvaml bir betondur. Bunu dnda kalifiyesiz iilerle meydana gelebilecek yerletirme olumsuzluklarn da nne geilebilir. (Baradan ve di., 2004). Gnmzde beton retimiyle ilgili istek bu amala kurulmu hazr beton firmalar tarafndan karlanmaktadr. Bu firmalarn rettikleri beton TS 11222 hazr beton standartna uygun olmaldr. TS 500 (2000)e gre hazr beton kullanld zaman retilen betonun antiyede de numunesinin alnmas ve gerekli denetiminin yaplmas gerekir. Beton malzemesinin tayabildii en byk gerilme deeri olan dayanm, basn, ekme ve kesme gerilmesi oluturan tm d etkilere kar betonun dayanmlarn kapsamaktadr. Bu dayanmlar bykten ke doru sralarsak basn, kesme (kayma) ve ekme dayanm eklinde sralanabilir. Karm iin ayn malzemeler kullanlm olsa bile bir beton karmndan alnan her numunenin dayanm eit kmaz. nk karmdan alnan numunelerin boyut ve

geometrileri ve ykleme hz gibi parametreler beton dayanm zerinde etkili olmaktadr. Deney presinin zelliine bal olarak hzl yklenen bir numunenin dayanm, yava yklenen numunenin dayanmna gre daha byk olduu bilinmektedir. Deprem esnasnda yapya etkiyecek yklerin ksa srede etkidii dnldnde, dayanm asndan olumlu olurken, depremin tekrarl yk olmasndan tr de betonda rijitlik azalmasna neden olmaktadr. (Doangn, 2002). 2.1.1 Basn Dayanm Betonlarn tanmlanmas ve snflandrlmas basn dayanmlarna gre yaplr. Basn dayanm ap 150 mm ve ykseklii 300 mm olan standart deney silindirlerinin 28 gnn sonunda, TS 3068e uygun ekilde denenmesiyle elde edilir. Beton karakteristik basn dayanm fck, denenecek silindirlerden elde edilecek basn dayanmlarnn bu deerden dk olma olasl belirli bir oran (genellikle %10) olan deerdir. Gerektiinde basn dayanm kp deneylerinden de elde edilebilir. Byle durumlarda karakteristik basn dayanm fck, geerlilii deneylerle kantlanm katsaylarla dntrlr. Bu amala boyutlar 150 mm olan kp iin kullanlacak fck deerleri Tablo 2.1de gsterilmektedir. Boyutlar 150 mmden deiik kp numunelerinden elde edilen basn dayanmlar, gereken dzeltme yaplarak dikkate alnmaldr (TS 500, 2000). Tablo 2.1 Beton Snflar ve Dayanmlar
Karakteristik Basn Dayanm, MPa 16 18 20 25 30 35 40 45 50 Edeer Kp (150mm) Basn Dayanm Mpa 20 22 25 30 37 45 50 55 60 Karakteristik Eksenel ekme Dayanm, Mpa 1,4 1,5 1,6 1,8 1,9 2,1 2,2 2,3 2,5 28 Gnlk Elastisite Modl E Mpa 27000 27500 28000 30000 32000 33000 34000 36000 37000

Beton Snf C 16 C 18 C 20 C 25 C 30 C 35 C 40 C 45 C 50

Gnmzde betonlar, dayanmlar asndan yksek ve normal dayanml olarak ikiye ayrlmtr. Beton numunelerine uygulanan gerilmelere kar beton numunelerinin sahip olduklar basn mukavemetleri, yksek dayanml ile normal 5

dayanml betonlar arasnda fark anlamada etkilidir. Yksek dayanml beton ile normal dayanml beton arasnda kesin bir ayrm bulunmamakla birlikte ACI, yksek dayanml betonun snrn 41 Mpa olarak tanmlamaktadr. Buna gre basn dayanm 41 Mpadan byk olan betonlar yksek dayanml beton, bu deerden daha az basn dayanmna sahip olan betonlar normal dayanml beton adn alr. Yksek dayanml betonlar, arln azaltlmasnda etkilidirler. Ayrca, normal dayanml betonlara nazaran ykleri tamada daha etkili olup yerletirilen toplam malzeme miktarn dolaysyla maliyetin azalmasn salarlar. Uzun servis mr, dk bakm ve estetik gibi eitli zelliklerin yannda mhendislerin bilimsel ihtiyalarna cevap vermesi, bugnn yksek binalar ve kpr gibi betonarme yaplarnda tercih sebebini oluturmaktadr. (http://www.cement.org/basics/concreteproducts.asp) 2.1.2 ekme Dayanm Betonun ekme dayanm, basn dayanmna oranla ok dk olduundan hesaplarda ihmal edilir. Betonun ekme dayanm eksenel ekme deneylerinden elde edilen deerdir. Betonun karakteristik ekme dayanm eksenel ekme eleman deneylerinden elde edilecek dayanmn, bu deerden az olma olasl belirli bir oran (genellikle %10) dayanm deeridir. Betonun karakteristik eksenel ekme dayanm, Denk. 2.1 ile verilmi olan bantdan hesaplanabilir. f ctk = 0,35. Burada,
f ck

(2.1) f ck betonun

f ctk betonun karakteristik eksenel ekme dayanmn,

karakteristik basn dayanmn gstermektedir. Betonun eksenel ekme dayanm silindir yarma deneyinden elde edilen ekme dayanm 1,5 ile eilme deneyinden elde edilen ekme dayanm da 2 ile blnerek yaklak biimde de hesaplanabilir (TS 500, 2000). 2.1.3 Elastisite Modl Dorusal davran gstermeyen betonun kesin elastisite modln tanmlamak ok zordur. Elastisite modl; beton basn dayanmna, betonun yana, ykleme tipine

ve betonun imento ve agrega oranlarnn karakteristiine bal olarak deiir. Ksa ykleme iin betonda tipik gerilme-ekil deitirme erisi ekil 2.1de verildii gibi olur.

ekil 2.1 Ksa Yklemede Tipik Bir Beton Gerilme-ekil Deitirme Erisi Literatrde betonun elastite modl iin aadaki u tanmlar yaplmaktadr: 1. Gerilme-ekil deitirme diyagramnn balang noktasna izilen teetin eimi balang elastite modl olarak adlandrlr. 2. Gerilme-ekil deitirme diyagramnn herhangi bir noktasna izilen teetin eimi teet modldr. Bu elastisite modl iin toplam beton dayanmnn %50si alnr. 3- Gerilme-ekil deitirme diyagramnn balang noktas ile herhangi bir gerilmeye karlk gelen noktaya izilen dorunun eimine de sekant modl ad verilir. Dinamik elastisite modl ad verilen elastisite modl ok kk ekil deitirmelere denk gelmektedir. Genellikle % 20 ile % 40 statik elastisite modlnden daha byktr. Yaklak olarak balang elastisite modl dinamik elastisite modlne eittir. Yaplarn sismik ve darbe yklemeleri iin dinamik modln kullanlmas uygundur (Mc Cormac ve Nelson, 2005). ou lke ynetmeliklerinde betonun kullanlacak elastisite modl hesaplar iin betonun karakteristik basn dayanmndan hareket edilir. TS 500 (2000)de de elastisite modl hesabnda basn dayanmndan Denk. 2.2de verildii ekilde hareket edilir. Normal arlktaki betonlar iin j gnlk betonun elastisite modl; Ecj = 3250
f ckj + 14000

(2.2)

Darbe yklemeleri iin ise Denk. 2.2den elde edilen deerlerin %10 artrlmas ngrlmektedir. 2.1.4 Kayma Modl TS 500 (2000)de j gnlk betonun kayma modl, elastisite modlnn belirli bir oran olarak Denklem 2.3te gsterildii gibi verilmitir.

Gcj = 0,40. E cj

(2.3)

Buradan anlalaca zere kayma modl elastisite modlnn % 40 olmakta ve aralarnda dorusal bir orant bulunmaktadr. Bu sebeple elastisite modln etkileyen btn faktrler kayma modln de etkileyeceklerdir. 2.1.5 Poisson Oran Boyuna dorultuda yk etkisinde kalan bir elemanda enine ekil deitirmenin boyuna ekil deitirmeye oranna poisson oran ad verilir. TS 500de beton iin bu deer 0,20 olarak verilmitir. Poisson oran beton iin tek bir deer olarak verilse de gerekte gerilme dzeyine bal olarak deimektedir. Betonda d etkiden dolay oluan gerilmenin beton dayanmna oran arttka poisson orannn deeri de artmaktadr. rnein; bu oran 0,3 iken poisson oran 0,15 olurken, bu orann 0,7ye kmasyla bu oran 0,25 deerine ulamaktadr (Doangn, 2002). 2.1.6 Isl Genleme Katsays Beton sl genleme katsays imento dozajna bal olarak deimektedir. Dozaj ne kadar fazla olursa genleme katsays da o kadar byr. Hesaplarda sl genleme katsaysnn deeri t = 10-5 / C olarak kabul edilir (Doangn, 2002). 2.1.7 ok Eksenli Yklemeler Altnda Beton Davran Gerekte yap elemanlar birok dorultuda yklenirler. Bu tip durumlarda betonun davran tek eksenli gerilme altndakinden farkl olmaktadr. Betonun ok eksenli gerilme altnda davrann anlamak, uygun detaylandrlmasn salamak asndan olumlu olacaktr.

ok eksenli yk gerilmeleri altndaki beton davranlar anlayabilmek iin Celep ve Kumbasar (2001)de verilen iki ve eksenli ykleme altnda beton krlma deneyleri gz nne alnabilir. ekil 2.2de verildii gibi ok eksenli yklemeye maruz braklan betonun krlma erilerinde, iki dorultuda basn bulunduunda dayanm tek eksenli dayanma gre % 25e ulaan artlar gsterirken, iki eksende eit gerilme olmas durumunda ise %15 kadar bir art sz konusu olmutur. Ancak bir eksende ekme gerilmesinin bulunmas dier eksendeki basn dayanmn nemli lde azaltmaktadr.

ekil 2.2 ki Eksenli Ykleme Altndaki Betonun Krlma izgisi ekil 2.3te grld gibi yanal basn etkisinde bulunan betonun her bir eri zerinde yanal basnc sabit tutulurken, eksenel basn gerilmesi ise krlmaya kadar arttrlm ve deney sonucunda betonun yanal basnc artttrld zaman betonun byk ekil deitirmeler yapabildii ve dayanmnn artt gzlemlenmitir.

ekil 2.3 Yanal Basn Etkisindeki Gerilme-ekil Deitirme Erisi Sonuta beton yanlarndan desteklendiinde dayanm ve plastik ekil deitirmeler ile yutabilecei enerjisi artmaktadr.

2.1.8 Zamana Bal ekil Deitirme Beton zamana bal deformasyonlar gsteren bir malzemedir. Betonda zamana bal deformasyon sebepleri olarak bzlme ve snme olaylar gsterilmektedir. Snme ve bzlme kmeye veya hasara neden olabilecekleri gibi kullanlabilirlii de etkileyebileceinden hesaplarda mutlaka gznne alnmaldrlar (Ersoy, 1987). Betonun zamana bal ekil deitirme zelliklerinden bzlme, betonun atmosfer koullarna brakldnda iindeki fazla suyun yzeye giderek buharlamas sonucu atlaklarn meydana gelmesiyle oluur. Bu atlaklar donatnn atmosferle etkileimine ve muhtemel korozyona sebep olacaktr. Bzlme birka yl devam eder. Fakat olaan koullar altnda ilk yl boyunca yaklak % 90 meydana gelir. Beton kr srasnda ok rzgarl koullara maruz kalrsa, bzlme daha fazla olacaktr. Bzlmeyi azaltmak iin unlar yaplabilir: 1. Karm suyu miktar minimum tutulmal, 2. Beton kr iyi yaplmal, 3. Bzlme donats kullanlmaldr. Betonun dier zamana bal zellii olan snme, sabit basn yk altnda uzun zaman periyodunda betonun deforme olmaya devam etmesiyle anlalmaktadr. Balang deformasyonu meydana geldii zaman ilave deformasyon snme adn alr. Eer basn kuvveti beton elemana hzlca uygulanrsa, derhal elastik ksalma olur. Eer yk ekilirse bir sreliine yaklak birka yllk periyot boyunca bu eleman ksalmaya devam eder. lk yl boyunca toplam snmenin yaklak % 75i meydana gelmi olur. Snme miktarnn gerilme miktar ile ilgili ilikisi hakknda yaplan aratrmalarda, ykn ilk uyguland andaki gerilmenin basn dayanmna oran 0,5ten aasndaki gerilme dzeylerinde snmenin gerilme ile orantl art ve bu ykn krlmaya neden olmayaca gzlemlenmitir. 0,85i dzeyinde ise beton ezilmekte ve eleman krlmaktadr. Snmeyi etkileyen belli bal parametreler yle verilebilir: a. Beton kr snmede etkilidir. Ykleme ncesi beton kr daha fazla olursa snme daha az olur. 10

b. Beton dayanm snmeyi etkiler. Yksek dayanml betonlarn dk dayanml betonlara nazaran daha az snmeleri olur. c. Beton ve evre ortamnn scaklklar snmede etkilidir. Yksek scaklklarda snme artar. d. Ortamn nem miktar snmeyi etkileyen dier bir parametredir. Nem miktar arttka betondaki su kaamayacaktr. Bu durum da snmenin azaltlmas asndan olumludur. e. Su / imento oran arttka snme azalr. f. nce elemanlarda hacim/yzey alan kk olduundan boluk suyunun

buharlamas daha kolay olacak haliyle de snmesi, kaln beton elemanlara oranla daha fazla olur (McCormac ve Nelson, 2005). 2.1.9 Beton Yerleimi ve Bakm Hazrlanan beton, yap elemanlarnn ekillerine gre dzenlenmi ve iinde elik donat ubuklarnn bulunduu kalplarn iine dklr. yi bir ekilde yerleimini salamak iin vibratrle titretirilir. Betonun hazrlanmas, tanmas, yerletirilmesi ve sertleinceye kadar bakmnn yaplmas iin ayrntl bilgiler TS 1247 ve TS 1248de verilmitir. Taze beton kendini tayamayaca iin kalp ve onu tayan iskelenin betonun arln tayabilecek trden olmas ve bunlarn beton sertleip belirli dayanma eritikten sonra sklmesi gerekir. Genellikle yaplarda beton dkm kat kat devam ettiinden, genellikle betonu dklecek ksmn iskelesinin bir alt kata mesnetlendirilmesi ve bu alt kattaki betonun yeterli dayanma ulaamamas, yap elemanlarnda nemli zorlamalara sebep olur. Bu durumlarda kalp iinin uzatlmas mevcut zmlerden biridir. Beton srekli dklmedii zamanlarda ara verilmesi sonucu oluan i derzleri yap elemanlarnn az zorlanan blgelerine getirtirilmelidir. Tekrar betonlama balamadan nce bu derzlerin temizlenmesi ve przlendirilmesi uygun olur. (Celep ve Kumbasar, 2001). Beton karm hesaplar ve retimi ne kadar mkemmel olursa olsun, kr ve bakm iyi yaplmam betonun kendinden beklenen davran gstermesi imkanszdr. Beton dkldkten sonraki ilk bir hafta ok nemlidir. nk bu sre iindeki ortamn 11

scakl ve nemi betonun mekanik zelliklerini byk oranda deitirmektedir. Bu nedenle kalp ile rtl olanlar dnda tm yzeyler iddetli ya, rzgar gibi d etkilere ve nem kaybnn neden olaca i etkilere kar geerli teknikle korunmaldr (Doangn, 2002). 2.2 elik Betonarme yaplarda donat olarak elik kullanlmasnn amac, betonda oluan ekme gerilmelerini almaktr. Betonarme yaplarda kullanlan elikler anma ap ad verilen deiik apta ve boyda retilmektedirler. Yap donats olarak kullanlan bu elikler TS 708de belirtildii gibi eitli zelliklerine gre ekil 2.4te gsterildii ekilde snflandrlrlar.

ekil 2.4 Yaplarda Kullanlan eliklerin Snflandrlmas malat ekillerine gre elikler scak haddeleme ilemi ile retilenler, scak haddeleme esnasnda sl ilem uygulanarak retilenler ve souk mekanik ilem uygulanarak retilenler olarak snflandrlrlar. Ancak uygulamada bu snflandrma yerine donatlar soukta ilem grm ve doal sertlikteki elikler olarak iki snfa ayrlr. Soukta ilem grm elikler rlatif olarak dk sda ekilerek ya da burularak imal edilir. Soukta ilemlerle elik dayanm arttrlr. Bu tr elikler zel beton elikleri adn da almaktadr. Bu elikler stlrlarsa dayanmlarn kaybedip, eski durumlarna geri dnerler. Bu nedenle uygulamada kaynak yaplrken zel nlemler alnmaldr. Doal sertlikteki eliklerin TS 708de tanmland gibi karbon edeeri 0,4 deerini amamaldr.

12

Akma dayanmlarna bal snflandrlmalar ise S 220, S 420 ve S 500 olarak yaplmaktadr. S 220 kullanm lkemizde zamanla dm, S 420 elii en ok tercih edilen elik olmutur. Yzey zelliklerine gre snflandrma da eliklerin beton ile oluturduklar aderans ilikileri asndan deerlendirilmektedir. Dz yzeyli donatda yzeyinde betonla kenetlenmeyi arttrc kntlar bulunmaz. Nervrl donatda haddeleme srasnda ubuun eksenine belli bir ayla yer alan kntlar bulunur. Profilli donat da ise betonla aderans arttrc eitli girintiler bulunur (Doangn, 2002). Donat eliklerinin dayanm ile ilgili olarak akma, karakteristik akma ve ekme dayanm mekanik zellikleri olarak kullanlmaktadr. 2.2.1 Mekanik zellikleri TS 500 (2000)de donat eliklerinin mekanik zellikleri aada verildii gibi belirtilmitir. Eksenel ekme altnda denenen donat eliinin akma snrna ulat anda tad gerilme deerine akma dayanm, istatiksel verilere dayanlarak belirlenen ve bu deerden daha dk dayanm deeri elde etme olasl belirli bir oran olan akma dayanm deerine ise karakteristik akma dayanm denir. Bu dayanm donat snfn tanmlamak iin kullanlmaktadr. Donat ekme dayanm ise eksenel ekme altnda denenen donat eliinin kopmadan nce tayabildii en byk gerilme deeridir. Tablo 2.2de donat eliklerinin mekanik zellikleri bir arada gsterilmektedir. Tablo 2.2 Donat eliklerinin Mekanik zellikleri
Donat ubuklar Doal Sertlikte Mekanik zellikler Min. akma dayanm fyk ( Mpa) Min. kopma dayanm fsu (Mpa) Min. kopma uzamas su (%) 32 Min. kopma uzamas su (%) 32< 50 Hasr Donat Soukta lem Grm S500bk 500 550 5 5

S220a S420a S500a S420b S500bs 220 340 18 18 420 500 12 10 500 550 12 10 420 550 10 10 500 550 8 8

Donat olarak kullanlan eliklerin tipik gerilme-ekil deitirme erileri, ekil 2.5te gsterildii gibi verilebilir. lkemizde kullanlan tr eliin balangta ayn 13

eimle dorusal elastik davran gsterdii ve bu blgenin sonunda gerilmenin az deitii bir akma sahanl grlr (Celep ve Kumbasar, 2004).

ekil 2.5 Betonarme eliklerinde Gerilme-ekil Deitirme Erisi Akma gerilmesi, yaklak olarak elastik blgenin snr olarak kabul edilebilir ve donat ubuklar daha evvel belirtildii gibi bu gerilmeye bal olarak snflandrlrlar. Akma blgesi olmayan eliklerde % 0,2ye karlk gelen birim uzamas esas alnr. Akma blgesinden sonra gerilmenin belirgin ekilde artt pekleme blgesi grlr. Yklemeye devam edilirse, donat koparak dayanmn kaybeder. eliin elastisite modl 2.105 Mpa olarak alnrken, kayma modl 8,1.104 Mpa olarak alnmaktadr. Bunun dna eliin dier bir mekanik zellii olan sl genleme katsays 1,2.10-5/ C olarak verilmektedir. elik ve beton genleme katsaylarnn birbirine ok yakn olmas, betonarmeyi meydana getiren beton ve elik malzemelerinin birlikte almas asndan son derece nemli bir zelliktir (Doangn, 2002). 2.2.2 Donatlarn Yerletirilmesi ve Bakm Donat elii kullanmadan nce kir, ya ve yzeyden ayrlabilen pastan arndrlmaldr. Pas olayn nlemek iin donatlarn kullanlmadan nce mmkn olduunca st kapal bir sundurma altnda saklanmas tercih edilmelidir. Donat kullanldktan sonra da gerek dorudan etkisinde kald svlara, gerekse betonun emdii zararl svlara kar korunmaldr. nk bu svlar donatnn korozyona uramasna sebep olup, donat kesitini ve dayanmn azaltmaktadr. Donaty korozyona kar korumak, betonun donat kenetlenmesini salamak ve hatta yangna kar kollamak iin elik ubuklarla donat arasnda beton rts bulunmaldr (Doangn, 2002).

14

Betonarme donat elikleri ve yerletirilmeleri hakknda ilerki blmlerde daha geni ayrntlara yer verilecektir. 2.3 Betonarme Betonun yksek basn dayanmlar yannda ok dk ekme dayanmlar bulunmas bunlar basn elemanlarnda kullanlacak ekilde snrlandrm, eilmeye alan elemanlarnda ise hava koullarnda bozulan, yangna kar emniyetsiz olan ahap ve elik kullanlmak zorunda kalnlmtr. Beton ktle iine ekme kuvvetlerinin bulunduu yerlere onlarn dorultusunda donat dediimiz elik ubuklarn konulmasyla beton ekmeye kar mukavemet kazanm ve bylece kullanm alan snrlanmasndan kurtulmutur. Beton ve elikten meydana gelen bu bileik yap malzemesine donatlm beton anlamna gelen betonarme denir. ine elik konan her betonun betonarme olmad unutulmamaldr. Ykleri tayan elik profilleri yangndan korumak veya yklerin yaylmasn salamak amacyla betonla rtmek, elik yap olmas niteliini deitirmez. Ayrca rtre, scaklk deiimi gibi nedenlerle oluabilecek atlaklar nlemek amacyla byk beton ktleleri yzeyine yakn bir elik hasr konulsa bile bunlar yine beton yaplardr. Betonarme, uzun aratrmalar ve laborutuvar deneyleri sonucunda btn zellikleri iyice tanndktan, uygulamalarla yeteri kadar snandktan sonra tekniin her alanndaki ilerlemesine de uyarak hzla gelimi, ehirlere biim verecek kadar ok ve eitli yerlerde kullanlan yap sanatna yeni ufuklar aan bir yap malzemesi olmutur (Aka ve di., 2001). Betonarme, hemen hemen kk byk btn yaplarda yaygn bir ekilde kullanlr. ok katl yaplar, kprler, yol ve alan kaplamalar, barajlar, istinat duvarlar, tneller, viyadkler, su getirme ve kullanlm sularn uzaklatrlmas iin gerekli olan boru ve tesisler, su hazneleri, silolar betonarmenin uygulama alanlarnn en nemlileri saylabilir. Betonarmenin dier yap malzemelerine gre olumlu zeliklerinin fazla olmas, ou yapda tercih edilmesine sebep olmutur. Betonarmenin tercih edilme sebebini oluturan baz avantajlar unlardr:

15

1. Betonarmenin basn dayanm dier yap malzemelerine oranla daha byktr. 2. Yangn ve suya kar dayanm fazla olduundan, devaml suyun bulunduu yaplarda en iyi yap malzemesidir. 3. Betonarme yaplar ok rijittir. 4. Betonarme yaplarn bakm maliyeti dierlerine nazaran daha azdr. 5. Dier malzemelerle karlatrldnda daha fazla kullanm mr bulunmaktadr. Dzgn koullar altnda betonarme yaplar tama kapasiteleri azalmadan sonsuza kadar kullanlabilirler. 6. Temeller, perde gibi byk hacim kaplayan elemanlarda ou durumda ekonomik bir malzemedir. 7. Betonarmede kemer, kabuk, deme gibi yerlerde istenen ekli verme kolayl vardr. 8. elik yaplara nazaran daha az kalifiye iilere ihtiya duyulur. Betonarmenin dier yap malzemelerine kar dezavantajlar da bulunmaktadr. Bu dezavantajlarndan bazlar ise u ekilde verilebilir: 1. Betonun dk ekme dayanm vardr. Bu nedenle, ekme kuvvetini karlamas gereken donatlara da ihtiya duyulur. 2. Betonun sertleinceye kadar kalp iinde tutulmas ve desteklenmesi iin de iskelelere ihtiya duyulmas sz konusudur. 3. Arlna gre dayanm dk olmas, gerekli dayanm salamak iin yapda daha fazla arlk dourmaktadr. 4. Betonun zellikleri karmna, yerletirilmesine ve kr ile balantl olarak deieceinden, bu sebeple donatnn projeye uygun yerleiminin kontrol ok nem tekil etmektedir (McCormac ve Nelson, 2005). Aka ve di. (2001)de betonarme elemann elastisite snr almad srece herhangi bir noktadaki gerilmesinin ayn noktadaki ekil deitirmesi ile orantl olduunu kabul eden Hooke kanunu elik iin akma gerilmesine kadar uygun olduu halde, beton iin uygun olamayaca belirtilmitir. Fakat uzun yllar bu kanunun beton iin de kabul edildii yntemler kullanlm ve bunlar elastik

16

yntem adn almlardr. Betondaki gerilmelerin ksalmalarla deimesinin gerek durumunu esas alan snr durumlarn ortaya kmasyla elastik teori terkedilmitir. Ynetmelik, snr durumlar yntemini tama gc yntemi ve kullanlabilirlik snr durumlar olarak ikiye ayrmtr. Yap elemanlarn tayc zelliklerini yitirerek gmeleri durumunda ulaacaklar tama kapasitelerinin, yap gvenlii asndan deerlendirilmesi snr durumuna tama gc yntemi denirken; yap elemanlarnda ar ekil deitirme, ar atlama, ar titreim gibi kullanm gletiren ve kullanm dzenini bozan sorunlarn bulunmasn engellemeye ynelik deerlendirmelerin yapld snr duruma ise kullanlabilirlik snr durumu ad verilmitir. Kullanlabilirlik snr durumunda ama, ngrlen kullanm ykleri altnda elemanlar ve yapnn tmn ar derecede telenme, korozyon, atlama ve titreimlerin meydana gelmeyecek dier bir deyile bunlarn ynetmelikte verilen belirli snrlar amamasn salayacak ekilde projelendirilmesidir. Mesela, sv tutucu yaplarda atlaklar ok daha nemli olmaktadr. Ynetmelikte verilen atlak snr deeri aldnda szdran bir sv deposu oluacandan, artk yapnn dayanm ynnden ayakta kalmas pek bir ey ifade etmez (Doangn, 2002). TS 500 (2000)de kullanlabilirlik snr durumuyla ilgili olarak eilme etkisindeki elemanlarda ilevi gletirecek, grn etkileyecek dzeyde olunmamas iin Tablo 2.3te izin verilen en byk sehim deerleri verilerek, sehim kontrol koulu salanmas istenmektedir. Tablo 2.3 Eilme Etkisindeki Elemanlarda Sehim Snrlar
Eilme eleman ve yeri Blme duvarsz at elemanlar Blme duvarsz normal kat elemanlar Blme duvarl* at ve normal kat elemanlar (byk sehimden etkilenebilecek elemanlar olan) Blme duvarl at ve normal kat elemanlar Sehim nedeni Hareketli yklerden oluan ani sehim Srekli yklerden oluan toplam sehim ile hareketli yklerin geri kalan blmnden oluan ani sehim toplam Aklk/Sehim l n / 180

l n / 360

l n / 480 l n / 240

Bunun dnda donatnn korozyonuna sebep olabilecek atlaklar nlemek iinse Tablo 2.4te verilen atlak kontrol koulunun salanmas gerekmekte veya nervrl donat kullanldnda betonarme elemanlarn ekme blgelerinde minimum donat

17

koullar salandnda ve donat aralklarnn 200 mmyi amad ve zararl evre koullarnn bulunmad durumlarda, tm bu koullarn salanmas ile atlak kontrol yaplmayabilecei belirtilmektedir. Tablo 2.4 atlak Genilii Snrlar
Ortam Yap ii normal evre koullar Yap ii nemli ve yap d normal evre koullar Yap d nemli evre koullar Yap ii ve d agresif evre koullar

max
0,4 mm 0,3 mm 0,2 mm 0,1 mm

2.3.1 Basn Etkisinde Davran Eksenel basnca maruz elemanlar doru eksenli, kesitleri sabit veya deiken ubuklardr. Elemann en kesitine tesir eden basn kuvvetleri en kesitin btn liflerinde (beton ve elik dahil) eit ksalmalar meydana getirmektedir. Bunun iin, normal kuvvetin beton ve elikten oluan kompleks alann ekil merkezinde tesir edecei bilinmektedir. En kesit ekil merkezi olarak, elik yzdesi ok kk olduundan pratikte beton en kesit arlk merkezi alnabilir. ki ucundan mafsall basn elemanlar yalnzca basn kuvvetine maruz elemanlara iyi bir rnek olarak verilebilir. Normalde kolonlar da eksenel basnca maruz elemanlara rnektirler. Ancak eksenel normal kuvvet dnda, eilme momentine de maruzdurlar (zden, 1978).

ekil 2.6 Basn Etkisindeki Elemanlarn ekil Deiimi ve Donat Dzeni Aka ve di. (2001)e gre basn etkisine maruz elemanlarn eilme rijitlii de olmaldr. Eilme rijitliinin olmas art elemann burkulmaya kar direnli olmas asndan nemlidir. Burkulmaya kar basn elemanlarnn gsterecei diren ok nemlidir. Basn etkisi altndaki bir kolonun deformasyon hali ekil 2.6da gsterilmektedir.

18

Kolona uygulanan basn kuvveti sonunda enine genileme ynnde deformasyon yapacaktr. Bunu engelleyebilmek iin yatay etriyelerle dzenlenmesi gerekir. Etriyelerinin sk olmad betonarme bir basn elemanda beton dayanmnn kaybedilmesiyle, boyuna donatlarn burkulmalar meydana gelir. Bu konuda yaplan deneyler, etriye ve fretli elemanlarda farkl davranlarn olutuunu gstermitir. Etriyelerin ve fretin dnda kalan beton ksmnn, dayanmn kaybetmesi ve dklmesiyle kolonun tad ykte bir azalma olumaktadr. Fretli olan elemanda fret sebebiyle boyuna donatlarn burkulmas nlenmekte ve boyuna ksalmalar ve enine genilemeler artmaktadr. Bu sebeple ekil 2.7de gsterildii gibi dayanmda ve sneklilikte art salanmaktadr (Celep ve Kumbasar, 2001).

ekil 2.7 Enine Donatl Elemanda Eksenel Yk-Ksalma Erileri 2.3.2 ekme Etkisinde Davran Basit ekme, bir betonarme kesite ekseni zerinde yalnz bir ekme kuvveti etkimesi durumu olup, btn kesitte dzgn yayl ekme gerilmeleri oluur. Yaplarda basit ekme etkisine genellikle silo ve sv depolarnda, gergili sistemlerin gergi elemanlarnda rastlanr. Basit ekme, bileik eilme ve eik eilmede momentlerin sfr olmas, normal kuvvetin sfrdan farkl ekme olmas durumudur.

ekil 2.8 ekme Etkisindeki Elemanlarda Gerilme Dalm ve Donat Dzeni ekil 2.8 de betonarme bir elemann ekme gerilmeleri altndaki gerilme dalm verilmitir.

19

Beton ekme gerilmeleri ekme dayanmn aamayacak kadar kk kald ve atlak olmad srece beton ve elik, eksen dorultusunda etkiyen kuvveti birlikte tarlar. Kuvvet daha byk deerler alnca ekme gerilmeleri beton ekme dayanmn aar ve btn kesite yaylan atlaklar ortaya kar. Bu durumda kesitte hibir beton lifi kalmayp, ykn tm elik ubuklar tarafndan tanmaya balayacandan eksenel ekme altndaki elemanlarda donat, kesit arlk merkezine gre simetrik olarak datlr ve bu tip elemanlarda donatda mmkn olduunca ek yaplmaz (Aka ve di., 2001). 2.3.3 Kesme Etkisinde Davran Kesme kuvvetine maruz betonarme yap elemanlarnn dayanm hesab kayma gerilmeleri esas alnarak yaplr. Aslnda betonarmenin emniyeti asndan nemli olan bu kayma gerilmeleri deil, bunlarn oluturduu asal ekme ve basn gerilmeleridir. Betonun kayma ve basn dayanm ekme dayanmndan yksek olduundan, basit kayma durumunda bile krlma asal ekme gerilmeleri nedeniyle oluur. Asal ekme gerilmeleri, kayma gerilmelerinin etkidii yzeye 45 lik a yapan bir dzlem

zerinde etkiyeceinden krlma, asal ekme gerilmelerine dik ynde oluan eik bir atlakla meydana gelir. Bu tr atlama eik atlak olarak adlandrlabilir. Asal ekme gerilmeleri nedeni ile oluan bu tr atlaklar son derece tehlikelidir ve ani krlma dediimiz gevrek krlmaya neden olabilirler. Kayma donats bulunmayan elemanlarn kesme etkisinde krlmalar bu tr ani ve gevrek olur. Bu tr kesme krlmas olutuunda, eleman eilme kapasitesine ulaamaz. Bu nedenle, kayma donats yerletirilen betonarme elemanda, sz edilen eik atlaklar klcal dzeyde kalarak, elemann eilme kapasitesine erimesini salayacaktr (Ersoy, 1987).

ekil 2.9 Kesme Kuvveti Etkisindeki Eleman Davran ve Donat Dzeni

20

Bu tekil yk kirii aaya doru iterken, mesnetlerdeki tepki kuvveti kirii yukarya doru kaldrmaya alacaktr. Bu durumda atlaklarn oluabilecei dzlemlerde kesme kuvveti oluacaktr. Mevcut kesme kuvveti sebebiyle meydana gelecek gevrek krlmay nlemek iin, elemana yerletirilebilecek donat dzenleri ekil 2.10da gsterilmitir. Buradaki donatlarn kesmeye kar etkisi srasyla artmaktadr.
ekil 2.10da gsterilen pilye olas atlak yerleimine dik dorultuda yerletirilmi

donat dzenidir. Bu donat tipi atlak yn deitirdii zaman etkisiz olmaktadr.

ekil 2.10da gsterilen etriyelerde ise donatlan elemann kesmeye kar direnci

olduka iyidir. ekil 2.10da ikisinin beraber kullanm kesme kuvvetinin karlanmasnda en etkili donat dzeni olup, kesme kuvvetinin iddetli olduu yerlerde betonarme elemann iyi davran sergilemesinde fayda salar (Barker,
1967).

ekil 2.10 Kesme Kuvvetini Karlamada Etkili Donatlar 2.3.4 Zmbalama Etkisinde Davran

Betonarme yaplarda plak trnden elemanlar ile kolon trnden elemanlar birbirine yk aktarrken, nemli kayma gerilmeleri ortaya kar. Bu tr gerilme durumu karlanmadnda, sz konusu blgelerde eik ekme gerilmesinin etkisiyle zmbalama olarak adlandrlan durum ortaya karak, kolon ve plak arasndaki ban kopmasna sebep olur. ekil 2.11de bu tr zmbalama olaynn meydana gelebilecei iki yer gsterilmitir.

ekil 2.11 Kirisiz Deme ve Temellerde Zmbalama

Deme plann kiri olmakszn dorudan kolona mesnetlenmesi durumunda kolon ile deme ortak yzeyinden demeye gelen yklerin aktarlmalarnda deme

21

kalnlnn ve kolon boyutlarnn kkl, bu birleimi zorlayacak ve bunun sonucunda zmbalama ortaya kacaktr. Bunun dnda temellerde de zmbalama olay demedekinin benzeri olarak olumaktadr. Yalnz, kirisiz demelerdeki zmbalama bir katn kmesine veya alt kata ani uygulayaca ykle tayc sistemin tamamen kmesine sebep olabilirken, temellerde ise tayc sistemde tamiri ok zor hasara, hatta sistemin kullanlmaz durumuna gelmesine sebep olabilir. Her ikisinde de g tkenmesi ani ve gevrek olduundan zmbalama kanlmas gereken bir durumdur (Celep ve Kumbasar, 2001).
(TS 500, 2000)e gre snrl bir alana yaylm ykler veya kolonlar tarafndan yerel

olarak yklenen plaklarn zmbalama dayanm hesaplanarak, bunun tasarm zmbalama kuvvetine eit veya ondan byk olduu kantlanmas gerekmektedir. Bu denetimin salanamamas durumunda uygulanabilecek zmler unlardr: 1. Deme kalnln arttrmak, 2. Kolon boyutlarn arttrmak, 3. Beton kalitesini arttrmak, 4. Zmbalama donats kullanmaktr.
(Doangn, 2002)e gre en uygun zm deme kalnln arttrmaktr. Sadece

zmbalama iin kolon boyutlarn arttrmak mimari adan istenmeyebilir. Beton kalitesi artrlabilir. Ancak bunun proje zerinde yazl olarak kalmas ve uygulamaya yanstlamamas durumunda ok tehlikeli sonular dourabilir. Zmbalama dayanmn arttrmak iin zmbalama donats kullanmak sz konusu olduunda, uygulamalarda birbirinden farkl zmbalama donatlar kullanm sz konusu olabilmektedir. Literatrde tavsiye edilen ekil 2.12de gsterildii gibi farkl zmbalama donatlar bulunmaktadr.

ekil 2.12 Literatrde nerilen Zmbalama Donatlarndan Bazlar

22

Ancak, bu donatlarn etkili olabilmesi iin deme kalnl en az 250 mm olmal ve artrlm dayanmn zmbalama dayanm deerinin 1,5 katn amamas gerekir.
2.3.5 Eilme Etkisinde Davran

Kesitte pozitif eilme momenti etkisiyle st blmnde basn ve alt blmnde ekme gerilmeleri meydana gelecektir. Betonun ekme dayanmnn ok kk olmas nedeniyle eilme momentinin kk deerinde bu dayanma ulalr. Kesitin en alt blmndeki gerilmeler atlama sonucu kaybolur. Alt blmn kesitin tarafsz eksenine yakn ksmlarnda ekme dayanmndan kk ekme gerilmeleri bulunabilir. Ancak deerlerinin dier gerilmelere gre ok dk olmas ve tarafsz eksene yaknlklar nedeniyle ihmal edilirler. Bu durumda kesitte ekme gerilmeleri sadece altta bulunan donatlarda meydana gelir. Tarafsz eksenin st blmnde ise betonda basn gerilmeleri oluur. ekme gerilmelerinin karlanmas iin alt blmde bulunan donatlar eilme momentine katklarnn byk olmas iin tarafsz eksenden uzakta en alta yerletirilmelidir
(Celep ve Kumbasar, 2001).

Eilme momenti etkisinde bulunan betonarme bir elemann davran ve donat dzeni ekil 2.13te gsterilmitir.

ekil 2.13 Eilme Momenti Etkisindeki Eleman Davran ve Donat Dzeni

Elemana yerletirilecek donatnn miktar, oran, konumu ve dzeni etkiyen yke de bal olarak betonarme elemann davrann deitirecektir.
Doangn (2002), eilme etkisindeki betonarme elemanlarda donat oranna bal

olarak basn krlmas, ekme krlmas ve dengeli krlma olmak zere tr krlma grldn belirtmektedir. Betondaki ezilme ile donatdaki akma olaynn ayn anda olumasyla meydana gelen krlma gevrek krlma olup, dengeli krlma adn da alr. Buna neden olan donat oran ise dengeli donat oran olarak adlandrlr. Kesit malzemelerinin tam kapasitelerinin kullanlmas ve dolaysyla optimum kesit olmasna ramen, bu istenen bir davran deildir.

23

Donat akma snrna ulamadan beton ezilmesinin meydana gelmesi durumuna da basn krlmas ad verilir. Bu davranta donatda meydana gelen uzama, akma dayanmna kar gelen uzamadan az iken beton maksimum birim ksalmasna ulamtr. Ani olarak meydana geldii iin basn krlmas istenmeyen davrantr. Donat oran olarak bu tr elemanlarda dengest donat bulunmaktadr. Beton ezilmeden nce donat akmasnn olumas, yani beton ezilme birim ksalmasna ulamadan nce donatdaki birim uzama, akma dayanmna kar gelen birim uzamay amas sonucu betonun birim ksalmasnn snr deerine ulancaya kadar donatdaki birim uzama artmaya devam eder. Bu tr krlma ekme krlmas adn alr ve snek krlma davran biimidir. Bu tip elemanlarn donat oran ise denge altdr.
2.3.6 Burulma Etkisinde Davran

Betonarme yaplarda burulma bu tr sistemlerin monotonik olma karakterinden genelde ortaya kmaktadr. Burulma momenti ubukta kayma ve dolaysyla ekme gerilmeleri meydana getirdiinden tayc sistemi dzenlenirken, bu etkiden mmkn olduunca kanlmas gerekir. Burulmalar betonarme sistemlerde iki farkl ekilde olumaktadr. Sistemin dengede kalmas iin gerekli olan burulma momenti, denge burulmasdr. rnek olarak, konsol merdiven basamaklarn tayan kiri bu grevi yapabilmek iin, burulma momentine dayankl olmaldr yani, kirite meydana gelen burulma momentleri dengeyi salamak iin gereklidir. Buna karlk, burulma momentleri karlanmasa bile sistem dengede kalabiliyorsa, buna da uygunluk burulmas ad verilir. rnek olarak, bir kenar kirie oturan deme pla veya ikincil bir kiriin, mesnetlendii kenar kirite oluturaca burulma bu tre girer. Bu durumda burulma karlanmazsa, kiri atlasa da denge bozulmaz (Aka ve di., 2001).
Celep ve Kumbasar (2001), burulma momentinin arttrlmas ile kayma gerilmeleri

sebebiyle asal ekme ve basn gerilmelerinin artacan ve betonun ekme dayanm basn dayanmndan kk olduu iin elemanda helisel atlaklar oluacan belirtmektedir. atlamann belli blgede ortaya kmasyla kesitin davran tamamen deiecek ve eleman ekil 2.14te grld gibi taral yzeyden ayrlacaktr. Burada helisel ekme atla dnda, kesitin dier tarafnda ayrlmay oluturan basn ezilmesi de 24

bulunmaktadr. Betonun ekme dayanmna ulaldnda betonarme elemann g tkenmesine gelindii iin oluacak krlma, istenmeyen davran biimi eklinde ani ve gevrek oluacaktr.

ekil 2.14 Burulma Momenti Etkisindeki Eleman Davran ve Donat Dzeni

Burulma etkisindeki elemann davrannn kontrol edilmesi ve dayanmnn arttrlmas iin helisel eklinde ortaya kan asal ekme gerilmeleri dorultusunda donat yerletirilebilir. Ancak burulma momentinin yer deitirmesiyle ekme gerilmeleri ile basn gerilmeleri yer deitireceinden, bu ekilde yerletirilen donatnn hemen hemen dayanma hibir etkisi olmaz. Bunun yerine asal ekme gerilme yrngesine yaklak 450 a yapan boyuna ve enine donatlarn kullanlmas burulma altndaki betonarme elemanlarnda olumlu davran olacaktr.
2.3.7 Snek Davran ve Uyum zellii

Betonarmenin dier yap malzemelerinden fark fazla zorlanan bir lifin, kesitin veya elemann zorlamalar komu lifin kesit veya elemanna aktarma (uyum) zelliidir.
ekil 2.15te gsterildii gibi betonun ezilmesi en byk gerilmeye ulaldnda

deil, en byk birim ksalmaya ulaldnda olumaktadr. Beton birim ksalmasnn en byk gerilmeden krlma gerilmesine kar gelen uzamaya kadar art srasnda gerilmede azalma oluur. Gerilmenin azalmas sadece ve sadece bu gerilmelerin baka bir life aktarlmas ile mmkndr. D life gre komu liflerdeki birim ksalmalar daha kk olduundan gerilme aktarlmas kolaylkla salanr.

ekil 2.15 Betonarme Elemanlarn Tipik Gerilme-ekil Deitirme Diyagram

25

Gerilme uyumu veya gerilme aktarm birim deformasyon dalmnn eimine gre deiir. Eim azaldka komu lifle olan birim deformasyon fark azalacandan, gerilme aktarm olana da azalr. Bu nedenle basit eilme altndaki kiriteki uyum eksenel yk dzeyi yksek olan kolondan daha fazladr (Ersoy, 1987).
Celep ve Kumbasar (2004)de depremlerden sonra incelenen betonarme yaplarn

baz kesitlerinde yeterli eilme momenti dayanm bulunmamasnn, tayc sistemin btnl bozulmamak ve sistemde yeterli sneklilik bulunmak art ile her zaman ar hasara veya gmeye gtrmedii belirtmitir. Sneklilik, betonarme bir elemanda ekil 2.16da yk-ekil deitirme erisinde grld gibi ykn yataya yakn olarak devam etmesi durumunda tama gcnde nemli bir azalma olmadan yani gme olmadan yapnn yk tamaya devam etmesi olarak tanmlanmaktadr.

ekil 2.16 Betonarme Elemanda Snek davran

Bu durumda sisteme giren enerjinin bir ksm dorusal olmayan davran sebebiyle sndrlrken, ortaya kan byk
ekil

deitirmeler

elemanlar

aras

yardmlamaya imkan verecek ve tama kapasitesi olan elemanlarn devreye girmesi salanacaktr. Bir malzeme, bir kesit, bir eleman ya da bir yapnn deprem gibi tekrarl ykler altnda enerji tketebilme zellii kesitte yk artmad halde ekil deitirmelerin devam etmesini salayan plastik mafsallarda tketilecektir. Enerji tketimi asndan plastik mafsal oluacak betonarme bir kesitte bu sebeplerle byk
ekil deitirme kapasitesinin salanmas gerekmektedir (Doangn, 2002).

26

3. ADERANS, KENETLENME VE EKLEMELERE L K N B LG LER

Betonarmenin en nemli zelliklerinden biri, beton ve eliin beraber alacak yani yk tayacak ekilde bir araya gelmesidir. Bu nedenle donat ile onu saran beton arasnda herhangi bir relatif yerdeitirmenin kaymann olmamas gerekir. Donatnn betondan syrlmas veya ayrlmas betonarmede almay nledii gibi baz durumlarda elemann gmesine sebep olabilir. Bu nedenle donatnn tam kapasitesinin kullanlabilmesi iin, gz nne alnan kesite gelinceye kadar donatnn betona tam kenetlenmesi gerekir (Celep ve Kumbasar, 2001). Beton ve elik arasndaki aderans dnlerek, kenetlenmelerde ve ek yerlerinde donat yerleimlerine gereken zen gsterilmelidir.
3.1 Aderans

Betonarmede beraber almay salayan etken relatif kayma olmamas, iki malzeme arasnda bir ba kuvveti bulunmas ve bu ba kuvvetinin daimi olmas sonucu oluur. Bu ba kuvvetine ksaca aderans ad verilmektedir. Betonarme elemanlarda aderans, aada belirtildii gibi iki ekilde bulunmaktadr: 1. Beton bloa gmlm, ankre edilmi ubuklarn ekme veya basn kuvveti ile kmasna engel olan kenetlenme (ankraj) aderans, 2. ki malzemenin beraber almasn salayan ve atlama durumunun ekli zerinde rol oynayan eilme aderansdr (Arda, 1968).
3.1.1 Ankraj Aderans Arda (1968)de beton bloa bir elik ubuk yeterli boyda gmldnde, beton

sertletikten sonra betonun iinden kmasnn mmkn olamayaca ve bu ankraj salayan aderans gerilmelerinin kenetlenme aderans olduu belirtilmektedir. elik ubuun beton iindeki bir noktasnda elik uzamas, bu noktada elikle temasta olan beton lifteki uzama ile ayn deerde olmas, aderansn deformasyonlar cinsinden ifadesidir. Bu ekme blgelerinde uzamann belli deerine kadar dorudur. 27

ekil 3.1 Kenetlenme Aderans Gerilmelerinin Deiimi

Aderans hakknda yaplm deneylerden biri olan ekip karma deneylerinde, aderans gerilmelerinin ankraj boyunca ekil 3.1de gsterildii gibi dzgn yaylmad ve dalmnn da Denklem 3.1, 3.2, 3.3te gsterildii gibi birok parametreye bal olarak deitii gzlemlenmitir. a = T
(3.1)
. 2 . f yd 4

a . . . l b = As . f yd =
lb = f yd 4 a .

(3.2) (3.3)

Burada, a aderans gerilmesini, donat apn, As donat kesit alann, f yd akma donat gerilmesini, T uygulanan kuvveti, l b donatnn betona gmld boyu gstermektedir. Aderans ile yaplan birok deneylerden elde edilen deikenlerden en nemlisi betonun ekme dayanmdr. Buna gre Denklem 3.3n dzenlenmesi sonucu betonun ekme dayanmna bal Denklem 3.4 elde edilir. f yd f ctd
(3.4)

lb = C 0

Burada

f ctd

beton ekme dayanmn,

C0

ise deneysel bir parametreyi

gstermektedir. Kenetlenmenin yeterli olabilmesi iin donat akma gerilmesine eritiinde, ubuk betondan syrlmamal veya betonu yarmamaldr. Donatlarn yzey zelliklerine

28

bal olarak aderansta oluabilecek kenetlenme yetersizlikleri ekil 3.2de grld gibi farkl ekillerde olur.

ekil 3.2 Yetersiz Kenetlenmenin Etkileri

Dz yzeyli ubuklarda ekip karmaya yakn durumlarda uzun da olsa ubuun beton iinden dar kmasyla olur.

aderans gerilmeleri

boyun her noktasnda meydana gelmektedir. Aderansn zlmesi gmlme boyu

Nervrl ubuklarn ankraj iin btn gmlme boyu deil, onun ancak bir ksm almaktadr. Bu anlamda gmlme boyunu belli deerden fazla yapmak bir fayda salamaz. Aderansn bozulmas ise diler arasndaki betonun krlmas ile olmaktadr.
(Ersoy, 1987). 3.1.2 Eilme Aderans Arda (1968)de beton uzama limitinin eliin uzama kapasitesi yannda ok kk

olmas sebebiyle elikteki uzamalar belirli bir deeri geince beton atlamas sonucu, malzeme uzamalarnn eitlik geerliliini yitirecei ve bu tip elemanlarda atlak hizasndaki atlak genilikleri toplamnn ubuk boyuna oran ile atlamam betonun birim uzamas toplamnn eliin uzamasn verecei belirtilmitir. Bu aderans, eilme etkisindeki betonarme elemanlarn atlak durumlarnda etkilidir.
ekil 3.3te eilme aderansnn kayma gerilmeleriyle oluumu gsterilmektedir.

ekil 3.3 Eilme Aderansnn Oluumu

Eilmeye alan betonarme bir elemanda, kesitten kesite moment etkilerinin deiebilmesi iin donatnn gerilmesinin de deimesi gerekmektedir. Denge art gerei x uzunluundaki ubuk evresinde etkili olan aderans gerilmeleri toplam 29

ubuun iki ucundaki ekme kuvvetlere farkna eit olmaldr. Eilme aderans gerilmeleri Denklem 3.5 ve 3.6da gsterildii gibi elde edilebilir.

T = a .(u ). x =

M z

(3.5) (3.6)

a =

V T = (u ). x u.z

Denklemlerden

momentin

sabit

olduu

aralkta

aderans

gerilmeleri

sfr

hesaplanrken, gerekte aderans gerilmelerin varl deneylerle ispatlanarak bu denklemden bulunan eilme aderansnn gvenilir bir kst olmad belirtilmektedir
(Ersoy, 1987). 3.1.3 Aderans Oluturan Sebepler

Aderans olarak adlandrlan bu ban olumasnda aada belirtildii gibi temel olarak neden bulunmaktadr. 1. elik ve beton arasnda yapma olarak adlandrlan molekler ve kapiler ba kuvvetleri bu ban olumasnda etkilidir. Bu kuvvet betonun imento cinsine baldr. Yapma kuvveti olduka kk olup, elik ve beton yzleri arasndaki en ufak bir harekette kaybolduu iin gz nne alnmamas uygundur. 2. Beton ve elik ubuk arasnda oluan srtnme kuvvetleri dier bir etkendir. Byle bir kuvvetin meydana gelmesi iin ortak yzeye basn gelmelidir. Byle bir basn d yklerle veya rtre gibi etkilerle meydana gelebilirken, ubuun eri eksenli olmasyla da meydana gelebilir. Yalnz ubuun eri olmas halinde bu kuvvete itimat edilebilir. 3. Donat ve beton arasndaki mekanik di kuvvetleri ise aderansn oluumunda en nemli etkendir. Aderans gelitirilmi ubuklarda dilerin betona kilitlenmesiyle meydana gelir. Nervrl ubuklarda diler sebebiyle beton bloa ekil 3.4de grld gibi helezon veya eik kuvvetleri etkirken, elik ubua bunlarn zt ynleri tesir eder. Bu kuvvetlerin byk deerler almas halinde eik basn gerilmeleri nedeniyle beton ezilir (Arda, 1968).

30

ekil 3.4 Nervrl Donatda Betona Etkiyen Kuvvetler 3.1.4 Aderans Etkileyen Faktrler

Aderans etkilerinin anlalabilmesi bakmndan aderans hakknda yaplan deney ve aratrmalar sonucunda aderansn birok parametreye bal olduu belirlenmitir. Aderans konusunda yapt aratrmada Arda (1968) aderans etkileyen baz faktrleri yle belirtmektedir: 1. ubuun yzey geometrisi yani donatnn dz yzeyli veya nervrl olup olmamas aderans etkilemektedir. aplar ayn olan iki ubuktan nervrl ubuun aderans gerilmesi, dz yzeyli ubuun aderans gerilmesinin yaklak iki- kat kadardr. 2. elik ubuun betonlama srasndaki konumu da dier nemli etkendir. Aderansn iyi olabilmesi iin betonun ubuu iyice sarmas gerekir. st ksm betonunun iyice sktrlamamas, st ubuklarn altndaki beton oturmasnn alt ubuklara nazaran daha fazla olmas aderansnn daha az olmasna neden olur. 3. Betonun cinsi, zellikle nervrl ubuklarda daha da nem kazanmaktadr. Diler arasndaki betonun krlmasnda beton dayanm ok nemli rol oynamaktadr. 4. Elemana etkiyen yklerin statik veya dinamik oluu baka bir etkendir. Dinamik yklerin hakim olduu yaplarda aderansn devamll zamanla bozulabilmektedir. Buna meydan vermemek iin kabul edilebilir en yksek aderans gerilmesi statik yklerin hakim olduu duruma nazaran daha kk tespit edilmelidir. 5. Donatnn kenar veya i ubuk oluu da aderans etkilemektedir. Bir kenar ubuunun aderans, kenardaki beton tabakasnn ince olmas dolaysyla enine deformasyon yapmas nedeniyle bir i ubuk kadar olmaz. Paspay zellikle nervrl donatlarda donatlm elemanlar iin nemlidir. 6. Enine donat zellikle nervrl ubuklar kullanldnda, ubuklar boyunca meydana gelebilecek atlaklarn ilerlemesine ve genilemesine engel olur. Boyuna bir atlak meydana geldiinde enine donat bulunmad zaman aderansn sfra

31

inecei aktr. Enine donat halinde aderans klr, fakat ortadan kalkmaz. Bnye aderans gerilmelerinin mesnetler gibi byk olduu yerlerde zellikle kullanlmas, beton rt tabakasnn yarlmasn nler. Etriyeler betona gelen kuvveti dengeleyerek aderansa olumlu katk yapmaktadrlar. 7. elik ubuun ap ne kadar byrse aderans da o kadar byr. Dz ubuklar iin geerli olan bu durum, aderans gelitirilmi ubuklara uymaz. Nervrl ubuklarda ap arttka, aderans direnlerinin azald gzlemlenmitir. 8. ubuk yzeyinin nitelii de aderans etkilemektedir. Bir elik ubuk haddeden yeni km olsa bile yzeyinde birtakm przler gsterir. Zamanla paslanmann da ie karmasyla yuvarlak dz demirler kk bir mertebe de olsa aderans gelitirilmi ubuk kadar diren gstermektedir. Pas genellikle kzl bir grnm tad lde yararl olmaktadr. lerlemi ve kabuk grnn alm pas ise betonla demirin ba ynnden aderans azalt gibi hacmi arttrmas dolaysyla beton iinde atlaklara yol aabilir. Benzer olarak toprakl, amurlu, yalanm ubuklarn da aderans bir hi mertebesindedir. 9. ubuun kesitteki dier ubuklara konumu ve ubuklar arasndaki mesafesi de aderans asndan nemli olmaktadr. Bitiik ubuklarn d ve i aderans zellikleri, ayn kesitli byk apl ayrk ubuklarn aderansndan daha iyidir. 10. ubuu saran betonun ubuk eksenine dik noktadaki gerilme durumu aderansn deimesinde rol oynamaktadr. Dz yzeyli ubuklarda srtnmenin yzeye dik etkiyen zorlarla artmas sz konusudur. Nervrl ubuklarda ise kntlarn betonda oluturduklar ekme gerilmeleri bir yan basn sonucunda azalr ve belki basn gerilmesine dnmesi aderans direncinin artmasna sebep olur. 11. Elektro kimyasal etken de aderansn zerinde etkili bir parametredir. elikten baka inko, aliminyum ve bakr gibi madenlerden yaplma kalplarn kullanlmas halinde donat elikleriyle farkl madenden yaplma kalp arasnda potansiyel farkndan dolay bir pil olumakta ve donat evresinde aderans nemli derecede azaltan gaz kabarcklar meydana gelmektedir. Bu sebeble betonarmede kullanlan kalplarn ahap, elik sa veya plastik olmas gerekir.

32

3.2 Kenetlenme

Betonarme bir elemanda hesap sonucu artk donatnn gerekmedii kesitte donatnn kendisindeki etkiyi betona aktarabilmesi iin gerekli olan minimum boy kenetlenme boyudur. Bu boydan daha kk bir boy braklrsa, donat betondan syrlp kmakta daha byk bir boy braklmas halinde gereksiz yere daha fazla donat kullanlm olmaktadr. Kenetlenme boyundan daha byk boyda artan ykler altnda donatnn koptuu, dolaysyla donatnn yk tayamayaca kabul edilmektedir
(Doangn, 2002).

Gerekli kenetlenme boyu TS 500 (2000)de kesitteki donat ubuklarnn betonlama srasndaki konumlarna bal olarak ikiye ayrlmtr. Buna gre konum I konum IIde olmayan ubuklardr. Konum II ekil 3.5te gsterildii gibi betonlama srasnda eimi yatayla 45 - 90 arasnda olanlar ile, daha az eimli veya yatay olup da betonlama srasndaki kesitin alt yarsnda veya kesitin serbest st yzeyinden 300 mmden daha uzakta olan ubuklardr.

ekil 3.5 TS 500e Gre Konum IIye Giren ubuklar

Herhangi bir betonarme kesitteki donatnn ngrlen ekme veya basn gerilmesini gvenle tayabilmesi iin, her iki ynde yeterli kenetlenme boyuna sahip olmas gereklidir. Kenetlenme, dz kenetlenme, manon ve benzeri mekanik balantlarla veya kanca ile salanabilir.
3.2.1 Dz Kenetlenme

Dz kenetlenme, donatnn gereksinme duyulmayan noktadan dz olarak l b kadar uzatlmas ile salanabilir. Kenetlenme boyu olan bu boy nervrl ubuklar iin Denklem 3.7de verilmitir.
f yd f ctd
(3.7)

l b = 0,12.

. 20

Dz yzeyli ubuklarda kenetlenme boyu nervrllere nazaran daha uzun olduundan, dz yzeyli ubuklarn kenetlenme boyu hesab iin Denklem 3.7deki

33

deerin iki kat alnmaldr. Bunun dnda dz donatlarda izin verilmez (TS 500, 2000).

kenetlenmeye dz yzeyli

TS 500 (2000), aderans asndan olumsuz olabilecek aada belirtilen durumlarda

Denklem 3.7den elde edilen deerin ilgili parametre veya katsaylarla deitirilmesi
artyla, gerekli kenetlenme boyunun salanabileceini belirtmitir.

a. Donat apnn 32 mm < 40 mm olduu durumlarda kenetlenme boyu

100 132

katsays ile arttrlr. b. Konum IIdeki ubuklar iin denklem geerli iken konum Ie giren ubuklar iin kenetlenme boyu 1,4 ile arttrlmaldr. c. Beton rtsnn donat apndan az olduu veya ayn sradaki donat ubuklar arasndaki net uzakln donat apnn bir buuk katndan kk olduu durumlarda ise kenetlenme boyu 1,2 ile arttrlmaldr. Baz durumlarda da kenetlenme boyu azaltlabilmektedir. Mesela, kesitteki donat hesaplanan donatdan fazla olduunda Denklem 3.7den elde edilen deer, hesaplanan donat alannn mevcut donat alanna oran ile arplarak azaltlabilir. Ancak bu azaltma, Denklem 3.7den hesaplanan boyun yarsndan ve 20 den az olamaz. Azaltma perdelerin kritik ykseklikleri iinde yaplamaz. Basn donatsnn kenetlenmesi ise ankraj nyzne yakn beton blgesinin ekme halinde olduu gibi kolay deformasyon yapmamas ve elik ubuun enine genilemesi ve ekme donatlarnn kenetlenmesinden daha iyi kenetlenme salanmas sebebiyle, bu donat ubuklarnn btn yk dzenlemeleri altnda basnca almalar hallerinde, kenetlenme boyunun Denklem 3.7den hesaplanann ne kadar alnabilmektedir. Bunun dnda, nervrl ubuklarda kanca yaplmamaldr. Nervrl ubuklarn dz kenetlenmesi durumunda boyuna donatlarn ular en yakn olduu kiri yznden
2 4 kadar ieri ekilmelidir. Ayrca bu blgelere ilave enine donat etriyeler

konulmaldr (zden, 1978).

ekil 3.6 Dz Kenetlenmi Nervrl Donatnn Tavsiye Edilen Uygulamas

34

3.2.2 Kanca veya Fiyongla Kenetlenme

Yeterli kenetlenme boyu bulunmadnda ankraj boyunu ksaltmak iin kanca denen engel ksmn yaplmas yoluna gidilebilir.

ekil 3.7 Kancal Donatdan Betona Etkiyen Kuvvetler ekil 3.7de gsterildii gibi kanca iindeki betonda ubuun ap olan

geniliince tesir eden deeri olduka yksek basn gerilmeleri meydana gelir. Bu gerilmeler / r ile orantldr. Yarap kk olduunda gerilme byk deerler alabilir ve betonda ezilme olur. Bu sebeplerle ynetmeliklerde, kancalarn belli apta olmalar istenmektedir (zden, 1978).
TS 500 (2000)de ekil 3.8de gsterildii gibi standart kanca ve fiyonglar yaplmas

halinde, Denklem 3.7den bulunan kenetlenme boyunun kadar alnabilecei belirtilmektedir.

ekil 3.8 Standart Kanca ve Fiyonglar ekil 3.8(a)da gsterildii gibi bu tr standart kancann donat ekseni ile yapt a
180 dir. Kanca serbest ucunda uzunluu 6 ve 60 mmden az olmayan dz bir

blm bulunmaldr. Kanca i ap 6 den az olamaz.

ekil 3.8(b)de gsterildii gibi bu tr standart kancann donat ekseni ile yapt a

90 dir. Kanca serbest ucunda uzunluu 12 den az olmayan dz bir blm bulunmaldr. Kanca i ap ise 6 den az olamaz.

35

ekil 3.8(c)de grld gibi fiyonglarda bklme i ap 12 den az olamaz.

Donatnn ucu bklerek kanca veya fiyong yaplyorsa gerekli kenetlenme boyu
d m 12 , a 2 , c 3 olmasna dikkat edilerek azaltlabilir.

ekme donatsnda kanca yaplmas durumunda yukarda verilen bu kurallara dikkat edilirken, basn donatsnda kanca yaplmasna msade edilmez. Eer basn ubuklarnda kanca ile ankraj boyu ksalmas yaplrsa, dz ankraj boyu ubuk kuvvetinin betona aderans gerilmeleri ile intikal etmesi iin gereken boydan kk tutulduundan dolay ubuun ucunda bir kuvvet meydana gelmesine neden olunacaktr. Bu durumda basn ubuu flambaj yaparak, ince rt tabakas varsa onu patlatr. Basn ubuklarnn eleman kenarlarna yakn olanlar flambaja kar enine donat ile emniyete alnmaldr. Bu durumlar ve alnabilecek nlemler ekil 3.9 da gsterilmitir (zden, 1978).

ekil 3.9 Basn Donatlarnda Flambaj ve Olas zmleri 3.2.3 Kaynakl Enine ubukla Kenetlenme

Gerekli kenetlenme boyu, ubua kaynaklanm enine ubuklar ile de salanabilir. Nokta kaynakl hasr eliklerde bu tr kenetlenme yaygn olarak kullanlr. Kaynakl enine kenetlenme iin gerekli ubuk says ve minimum boyutlar, nokta kaynakl hasr donatlar iin geerli olan Tablo 3.1de gsterilmitir.
Tablo 3.1 Kaynaklanm Enine ubuklar in Kenetlenme Koullar
Donat yzeyi Dz Nervrl

(mm) < 8,5 8,5 < 8,5 8,5

Konum I l b (mm) n 3 4 3 3 450 500 350 450

Konum II l b (mm) n 3 4 3 3 350 400 300 350

36

Dinamik veya ok deien yklerin szkonusu olduu durumlarda Tablo 3.1deki deerlere bir ubuk ve 100 mm eklenmelidir (TS 500, 2000).
3.2.4 Mekanik Kenetlenme

zel durumlarda kenetlenme, donat ucuna kaynaklanan veya vidalanan plakalarla salanabilir. Bu gibi durumlarda, ngrlen dzenleme bir laboratuvarda denenmeli ve projede kullanlacak ubuk hesap kuvveti krlma yknn %70ini gememelidir
(TS 500, 2000). 3.2.5 Demet Donatnn Kenetlenmesi TS 500 (2000)e gre yalnz nervrl ubuklar ekil 3.10da gsterildii gibi demet

olarak kullanlabilir. Demetteki donat ubuu says en ok 3 olabilir. Demetteki donatnn edeer ap e iin, Denklem 3.8deki balant kullanlmaldr.

e = 1,2. . n

(3.8)

Burada demet olarak dzenlenecek ubuklarn apn, n ise demetteki donat saysn gstermektedir.

ekil 3.10 Demet Donat Dzenlenmesi

Demet donat iin kenetlenme ve eklemedeki koullar aynen geerlidir. Ancak kenetlenme boyu hesabnda Denklem 3.8den bulunan e deer ap kullanlabilir.
3.2.6 Etriyelerin Kenetlenmesi

Etriyelerin kenetlenmesi, kanca, dz bindirme veya enine ubuk kaynaklanmas gibi farkl yntemlerle salanabilir. Kanca ile kenetlenme durumunda, ekilde 3.11de gsterildii gibi 135 veya 90lik kancalar kullanlr. zellikle 135lik kancalarn, dikdrgen kesitli kolonlar ve zellikle burulmaya maruz elmanlar iin kullanlmas gerekmektedir. 90 lik kancalarn yaplmas halinde kanca tabla iinde kalmak kouluyla, ancak dili

37

deme kirilerinde kullanlabilir fakat, deprem ve burulma etkisi altndaki elemanlarda kullanlmamaldr.

ekil 3.11 Etriyelerde Kancal Kenetlenme Trleri

Dz bindirmeli etriye kenetlenmesinin yaplmas durumunda, bindirme boyu Denklem 3.7den elde edilen deer kadar alnr. ekil 3.12de gsterilen dz bindirmeli etriye kenetlenmesinin, deprem blgelerinde veya burulma etkisi altndaki yap elemanlarnda kullanlmamas gerekir.

ekil 3.12 Dz Bindirmeli Etriye Kenetlenmesi

Kaynakl enine donat ile kenetleme yaplmas ancak hasr donat kullanldnda yaplmaktadr. Uygulamalarda izin verilen kaynakl kenetlenme trleri ekil 3.13te gsterilmitir (TS 500, 2000).

ekil 3.13 Etriyelerde Kaynakl Kenetlenme Trleri 3.3 Donatnn Eklenmesi

Yapmlaryla ilgili teknik zorlamalar ve ulatrmada kolaylk salamak amacyla betonarmede donat olarak kullanlan elik ubuklarn boylar belli snrlar amaz. ou zaman dz yzeyli donatlar 10-12 m boyunda ve firketeler eklinde bulunurlar. Yksek dayanml aderans gelitirilmi ubuklar da en ok 16- 18 m boyuna kadar yaplmaktadr. Uygulamalarn daha uzun donat boylar gerektirmesi 38

durumunda ubuklarn eklenmesi yoluna gidilir. Baka pratik sorunlar da ubuklarn eklenmesini gerektirebilir. Donat ubuklarnn eklenmesinde betonun aderans zelliinden faydalanlan bindirmeli ek veya betonun bu etkisi olmadan dorudan elik cinsine uygun kaynakl veya manonlu ek yntemlerinden biriyle ek yaplmasna msade edilmektedir (Aka
ve di., 2001). 3.3.1 Bindirmeli Ekler

ekme veya basnca maruz apl iki ubuun betonun aderans zelliinden faydalanarak eklenecekse, bu ubuklar ek yerinde birbirlerine ya temas etmeli ya da en fazla 4 ye kadar aralkl olacak ekilde yanyana konmal ve birbiri zerinde l 0 bindirme boyu ad verilen boy kadar eklenmelidir. ubuklarn bindirme ksmlarnn balad kesitlerde ekme veya basn gerilmesi bulunmas durumunda bu gerilmelerin ayn ubuun bitim noktasnda sfra eit olaca ve bu boy boyunca donatnn etkilerini betona aderans gerilmeleriyle aktaraca kabul edilir. ubuklarn betona verdikleri aderans gerilmeleri zt ynldr ve ubuklar saran beton bu zt kuvvetlerin altnda dengededir. ubuu saran beton arasndaki aderans bozulmadka iki ubuk birbirine eklenmi kabul edilir. Bu sebeple elemann betonu ile yaplan bu ekine ksaca aderansl ek ad da verilebilir (zden, 1978).
Ersoy (1987), bindirmeli eklerde gerilme aktarmnn yukarda belirtildii gibi tek

noktada salanamayacan ve bu boyun ksa tutulmas durumunda ar gerilme ylmalar oluacan belirtmektedir. Bu durum sebebiyle ynetmeliklerde minimum bindirme boyu, temel kenetlenme boyu olan l b ye gre belirlenir. Ayrca, ayn kesitte eklenen ubuk says arttka gerilme ylmalar daha kritik olacandan, ayn kesitte eklenen ubuk says da bindirme boyunun belirlenmesi asndan nemlidir.
TS 500 (2000)de bindirme boyu Denklem 3.9da verildii gibi belirlenmektedir.

l 0 = 1 .lb

(3.9) (3.10)

1 = 1 + 0,5.r

39

Burada, r ayn kesitte eklenen donatnn toplam donatya orandr. Btn kesiti ekme tayan elemanlarda 1 = 1,8 alnr. Konum Ie giren ubuklarda bu deer 1,4 arpanyla arttrlr. Uygulamada ekmeye alan ubuklarn bindirmeli ek ularnn kanca eklinde kvrlmas durumunda, Denklem 3.9dan hesaplanan bindirme boyu deerinin ne kadar bir deer alnabilir. Denklem 3.10daki 1 saysn kk tutabilmek iin ekler ayn kesitte yaplmayp, olabildiince artlmaldr. ekil 3.14te gsterildii gibi eklerin artlm olmas iin iki ekin merkezinden merkezine llen uzaklk, bindirme boyunun en az 1,5 kat olmaldr.

ekil 3.14 ekme Kuvveti Tayan Donatlarn artmal Bindirme Eki Ersoy (1987)de bindirmeli eklerin ucunda younlaan gerilme ylmalar sebebiyle

zellikle nervrl donatlar kullanldnda, beton rtsnn yarlma olaslnn artacan belirtmitir. Bu sebeple ekler arasndaki uzaklk ve paspay yeterince byk olmaldr. Bindirmeli eklerin bindirme boyunca kapal etriyelerle sarlmas yararl olacaktr. Bu tr etriyeler, betonu sararak yarlmaya kar dayanmnn arttrlmas yannda zellikle byk apl donatl elemanlarn rijit cisim dnmesi sonucu betonun yrtlmas problemini nler. ekil 3.15de rijit cisim dnmesi problemi gsterilmitir.

ekil 3.15 Eklerde Rijit Cisim Dnme Problemi

Bu tip problemleri nlemek iin TS 500 (2000)de sarg donatlar iin verilen aada koullar salanmaldr. 1. Bindirme boyunca kullanlacak sarg donats ap, en az eklenen donat apnn 1/3 veya 8 olarak alnmal ve bindirme boyu boyunca en az 6 tane sarg donats kullanlmaldr.

40

2. Sarg donats aral eleman yksekliinin nden veya 20 cmden daha byk olmamaldr. Ve ayrca iki ubuk arasnda aralk braklmas gereken durumunda bu aralk bindirme boyunun 1/6sndan ve 10 cmden fazla olmamaldr. ekil 3.16da bindirmeli eklerdeki sarg donatsna ilikin koullar verilmitir.

ekil 3.16 Bindirmeli Eklerde Sarg Donatlarna likin Koullar

Hasr donatlarn bindirmeli ek yapmlarnda ise Tablo 3.2deki koullara uyulmaldr. Yalnz, Tablo 3.2 kesitte bulunan donatnn gerekli donatdan en az %50 fazla olduu durumlar iin geerlidir. Hasr donatlarda kesitteki donat alannn gerekli donat alanna oran 1,5ten kk olduu durumlarda, tablodan alnan bindirme boylar ve enine ubuk saylarnn deerleri, gerekli donat kesit alannn kesitte bulunan donatnn kesit alanna oran ile 1,5in arplmas sonucu elde edilen deerle arttrlp, kullanlmaldr.
Tablo 3.2 Nokta Kaynakl Hasr Donatnn Bindirme Koullar
Donat yzeyi Dz Nervrl Konum I Konum II

(mm) < 8,5 8,5 < 8,5 8,5

n 4 5 4 4

l b (mm) n
500 600 400 450 4 5 4 4

l b (mm)
400 500 350 400

TS 500 (2000)de basn donatlarnn bindirmeli eklerinde dikkat edilmesi gereken

baz hususlar ise u ekilde belirtilmektedir: 1. Basn donatlarnn bindirme boyu Denklem 3.7de verilen kenetlenme boyundan ve 30 cmden az olmamaldr. 2. Basn donatsndaki bindirmeli eklerde kanca yaplmamaldr. 3. Sarg donats aral d/4ten az olmamaldr. Bunlarn dnda ap 30 mmden byk olan donat ubuklarna bindirmeli ek yaplamaz. Bu ubuklar yeterlilii deneylerle kantlanm zel manonlarla eklenmelidir. 41

3.3.2 Manonlu Ekler

Bir kesitte basnca veya ekmeye maruz olan ubuklarn eki, manon denilen zel mekanik balantyla yaplabilir. Manonlu ekler mekanik balantlara rnek tekil ederler. Vidal manon, preslenen manon veya klfl manon gibi baz manonlu eklere rnekler ekil 3.17de gsterilmitir.

ekil 3.17 Manonlara rnekler

Vidal manonlu ekte iki ubuun ular basnla iirilerek, apndan byk hale getirilir ve bu ksmlara manon denilen silindir eklindeki zel mekanik balantnn dilerinin tersi ynnde diler alarak, bu manon sayesinde iki ubuk eklenir. Preslenen manonda ise nervrl donatlar manona sokulup, hidrolik presle sktrlr. Bunlarn dnda daha ok kk eksantirisiteli basnca alan boyuna donat ubuklarnda kullanlan klfl ekte ise ubuklar eksenine dik kesilip, birbiriyle tam temas ettirilerek etraflarna kaymalarna engel olan klf geirilir. Boluk thermit ile doldurulur (zden, 1978).
TS 500 (2000) hem ekme hem de basn altnda manonla eki salanan donat

ubuu iin standartta ngrlen minimum karakteristik akma dayanmnn 1,25 kat olduunun deneylerle kantlanmasn istemektedir.
3.3.3 Kaynakl Ekler

Donatlarn kaynakl ekleri, kesitteki ubuklarn ekme veya basn gerilme durumunda da kullanlabilir. Kaynakl ek, eklenecek eliinin trne bal olmak zere elektrik kvlcm ile veya u uca kt ek ile veya elektrik ark ile u uca ek ya da bindirilmi ubuklar boyunca latal yada latasz kordon eklindeki ek biimlerinde, ekil 3.18de gsterildii gibi olabilir. Soukta ilenerek dayanm ykseltilmi beton elikleri ok stldklarnda, yksek dayanmlarn

42

kaybettiklerinden bunlarn kaynakla eklenmelerinde zel nlemlerin alnmaldr

(Aka ve di., 2001).

ekil 3.18 Kaynakl Ek Trleri Ersoy (1987)e gre kaynakla eklemede ekme kuvveti altnda, kaynak trlerinden

biri olan u uca kt ek ve elektrik ark ile pahl ek zayf olacandan mmkn olduunca kullanlmamaldr. Bindirme kordonlu kaynakl ekler kullanldnda, kaynak yapmna byk zen gsterilmeli ve kullanlan eliin zelliklerinin kaynaklanma srasnda deimedii kantlanmaldr. Kaynan zenli yaplmad veya kaynak nedeni ile bir zayflama olduu durumlarda, nemli sorunlar doabilir.
TS 500 (2000)de, kaynakl ek yaplmas durumunda genel olarak aada belirtilen u hususlara dikkat edilmesi gerektii belirtilmitir:

1. Kaynakl ek yaplacak ubuklarn metalurjik analizi yaplmal ve eliin zellikle karbon elii asndan kaynaklanmaya uygun olduu kantlanmaldr. 2. Kaynakla yaplan eklerden her elli taneden birine (en az be tanesine) ekme deneyi uygulanmaldr. Bu deneylerde, ekli donatnn 1,25 f yk kadar gerilme tayabilecei kantlanmaldr.

43

4. DONATI YERLE MLER NE L K N GENEL B LG LER

Betonarme yaplarda donatnn dzenli yerletirilmemesi, yapnn mukavemetini ve servis mrn azaltr ve yapnn yklmasnda rol oynar. Yapnn kullanlmamas iin ille de yklmasna gerek yoktur. Mesela, geirimlilik istenmeyen bir su deponun donat yerleiminin yanl yaplmas sonucu szma olmas kullanmn engeller ve tekrar kullanlmas, ancak ek maliyetlerle birlikte sz konusu olacaktr. Donat detaylandrlrken, gerilmelerin kesintisiz aknn salanmasnn nemlidir. Donat olabildiince, kesintisiz yerletirilmeli, donatnn kesilmesi zorunlu olan yerlerde, gereken nlemler alnmaldr. Gerilmeler keskin kelerden holanmad iin donat bklrken de bu hususa dikkat edilmelidir (Ersoy, 1987).
4.1 Boyuna Donatlar

Betonarme bir elemanda elemann uzunluu dorultusunda yerletirilen donat boyuna donat olarak adlandrlmaktadr. Toplam boyuna donat miktar, hesap sonucunda belirlenen donatlardan ve hesap sonucu belirlenmeyen ancak ynetmelik gerei yerletirilmesi zorunlu olan donatlardan olumaktadr. Bu donatlardan ekme blgesine yerletirilen boyuna donatlar, ekme donats, basn blgesine yerletirilenler ise basn donats olarak adlandrlmaktadr. ekme donats olarak adlandrlan donatnn konumu, elemana etkiyen ykn ve akln byklne, srekli kirilerde de komu aklklarn oranlarna baldr.

ekil 4.1 ekme Donatsnn Yerleimi

ekme atlaklar, ekil 4.1de gsterildii gibi mesnetlerde kiriin st ksmnda aklkta ise kiriin alt ksmnda olumaktadr. Bundan dolay ekme donatlar

44

atlaklarn

gelimesini

nlemek

amacyla

atlaklarn

oluaca

ksmlara

yerletirilmelidir (Doangn, 2002). Kesitler iin gereken boyuna donat, kesite etkiyen en byk momente gre hesaplanr. Moment genellikle aklk boyunca sabit olmadndan, maksimum moment noktasna belirli bir uzaklktaki donatnn bir blmne gerek kalmaz. Teorik adan bakldnda, ihtiya duyulmayan donat ubuklarnn o noktalarda
ekil 4.2de grld gibi, yerletirilmemesi mantkldr.

ekil 4.2 Donat Miktarlarnn Azaltlmas

Ancak yaplan deneyler, donatnn kesilmesinin sakncal olduunu gstermitir. Bu yerlerde, byk gerilme ylmalarnn bulunmas nedeniyle, aderans olumsuz etkilenmekte ve eik atlaklar olumaktadr. Bu nedenle donat kesilmeyip, basn blgesine 45 bkld durumlarda bu saknca ortadan kalkmaktadr. Pilye adn alan bu boyuna donat gerilme ylmalarn alr ve ayrca kenetlenmenin basn blgesinde yaplmasn salar. Ekonomik adan bakldnda, gereksinme duyulmayan ekme donats mesnedin br tarafna bklerek momentin iaret deitirmesi ile yeniden ekme donats olarak kullanlmaktadr (Ersoy, 1987). Yksek dayanml beton eliklerinin teknolojilerinin gelimesiyle gittike daha yksek dayanml elikler yaplabilmektedir. Ancak, zel alamlarla ilenebilme zellikleri gelitirilmedii srece, bu eliklerin eilerek ilenmeleri alanlarnda pilyelerden vazgeme yoluna gidilmitir (Aka ve di., 2001).
4.2 Enine Donatlar

zor olarak

kalacaktr. Bu nedenle, iiliin pahal olduu ileri endstri lkelerinin uygulama

Betonarme elemanlarda boyuna donatya dik dorultuda yerletirilen donat enine donat adn alr. Kesme kuvveti etkisiyle oluan ekme kuvveti genellikle enine donatlarla (etriyelerle) karlanr.

45

Enine donatlarn yerleimleri, ekil 4.3te gsterildii gibi boyuna donatlara dik dorultuda olabilecei gibi yatayla 45 ile 60 arasnda olup, eik olarak da dzenlenebilirler. Ancak bu durumda, betonarme elemana gelen ykler yn deitirmeyecek ekilde olduu zaman bu eik etriyeler etkili olabilecektir. Genelde, dey etriyelerin veya hasr donatlarn enine donat olarak kullanlmas nerilir
(Aka ve di., 2001).

ekil 4.3 Enine Donatlarn Baz Dzenlemeleri

Etriyelerin kullanlmasnn faydalar, Celep ve Kumbasar (2001)de aada belirtildii gibi verilmektedir. 1. Eik ekme gerilmelerinin kiri ekseni boyunca yayl olmas nedeniyle, belirli aralklarla dzgn yerletirilen etriyeler etkinin karlanmas bakmndan uygundur. 2. Eik ekme gerilmeleriyle belirli a yapan etriyeler kesme kuvvetinin iaretinin deitii durumlarda da uygundur. 3. Etriyeler kiri boyuna donatsn betona balayarak, bunlarn kesme kuvvetinin karlanmasndaki perin etkisini arttrrlar. 4. Kesme kuvvetinin karlanmasnda ortaya kan beton basn kuvvetleriyle beraber kafes sistem etkisini olutururlar. 5. Eik ekme gerilmelerinden dolay ortaya kan atlaklar snrlayarak, kesme kuvvetinin bir ksmnn agrega srtnmesiyle tanmasn salarlar. 6. zellikle sk kullanlan etriye durumunda betonun yanal genilemesini azaltarak, betonun hem dayanmn ve hem de snekliini arttrrlar. Enine donatlarn aralklarnn skl ve yerletirilme ekilleri, betonarme elemanlarn davranlarn deitirir. Mesela, ekil 4.4te verildii gibi eik atlamann olumasyla atlakla kesien etriyelerde aniden byk gerilmeler oluurken, yeterli etriye bulunmadnda veya etriyenin ok seyrek yerletirildii durumlarda ise eik atlak ile etriye kesimeyecek ve etriye etkisiz kalacandan eleman gevrek krlacaktr. Bu tr krlmay nlemek iin, ynetmeliklerdeki minimum etriye ve maksimum aralk kouluna uyulmaldr (Ersoy, 1987). 46

ekil 4.4 Etriye Yerleiminin Rol 4.3 Hasr Donatlar

Hasr donatlar betonarme yap elemanlarnda plak ve kabuklarda, perdelerde, kiri ve kolonlarda, smellerde, asmolen demelerde, hatllarda, beton yollarda, saha betonlarnda, istinat duvarlarnda ve donat ihtiyacnn olduu hemen her yerde ekme, basn ve kayma donats veya konstrktif olarak, normal betonarme demiri yerine byk bir tasarruf salayan yksek mukavemetli betonarme demiridir. zel nervrlerle beton ierisinde yksek bir aderansa sahip olduundan, normal bir betonarme demiri gibi ularnda kanca yaplmasna lzum yoktur. ubuklar yksek mukavemetli punto kaynakla birletirildiinden hem bu durum hem de zel nervrleri sayesinde elik hasr, beton ile birlikte mkemmel badap iki malzemenin en iyi bir ekilde mterek almasn temin eder. elik hasrlarn antiyede kolay tanabilir arlklarda oluu nedeniyle montaj kolay ve abuk olmaktadr. Normal demire kyasla ubuklarn dzeltilip, kesilerek hazrlanmas ve baglanmas yerine, muntazam aralklarla tekil edilmi elik hasrlarn uygulamadaki montaj ksa zamanda olmakta, dolaysyla da iilikten yar yarya tasarruf salanmaktadr (http://www.celikhasir.com). elik hasrlar kullanm amacna gre, ekil 4.5te gsterildii gibi, Q ve R tipli olmak zere, iki ekilde imal edilirler.

ekil 4.5 Hasr Donat Tipleri

Q tipi hasr donatlar, iki dorultuda alan demelerde genellikle alt donat olarak, R tipi hasrlar ise bir dorultuda alan demeler iin veya iki dorultuda alan

47

demelerin st donats olarak kullanlmaktadr. R tipi hasrlarda asal donatlarn aralklar 100-150 mm, dier dorultudaki donatnn aral ise 200-250 mm arasndadr. Gsterimi R 150.250.7.0.5.0 eklindedir. Birinci rakam asal donat araln, ikincisi dier dorultudaki donat araln, nc rakam asal donat apn, son rakam ise dier dorultudaki donatnn apn gstermektedir. Hasr donatlarn imalatna ilikin ayrntl bilgiler TS 4559 da verilmektedir (Doangn,
2002). 4.4 Sehpa Donatlar

Sehpa eklindeki donatlar, dier boyuna ve enine donatlar gibi betonarme tayc elemanlarn iskeletlerini oluturmazlar. Bunlar st ve alta konan donatlar projede gsterilen ekilde tutabilmek amacyla kullanlmaktadrlar. zerine ar ykler etkiyen ya da ar yklerin geldii zemine oturan radye temellerde veya hasr donatlarn demenin hem altna hem stne doru ekilde yerletirilemeleri iin, bazen sehpa donatlarna ihtiya duyulabilir. ekil 4.6da st donatlar, doru pozisyonda tutabilmeyi amalamayan baz sehpa donatlar gsterilmitir (Barker, 1967).

ekil 4.6 Sehpa Donatlarna rnekler 4.5 Donat Aralk ve Paspay Mesafeleri

Ayn sradaki donat ubuklar arasndaki net aralk donat apndan, maksimum agrega apnn 4/3nden ve 25 mmden az olamaz. Bu snrlar bindirmeli eklerin bulunduu yerlerde de geerlidir. Donatnn iki yada daha fazla sra yerletirilmesi gereken durumlarda, st sradaki ubuklar alt sradakilerle ayn dey eksen zerinde sralanmal ve iki sra arasndaki net aklk en az 25 mm olmaldr. Kolonlarda iki boyuna donat arasndaki net uzaklk ubuk apnn 1,5 katndan, en byk agrega apnn 4/3nden ve 40 mm den az olamaz (TS 500, 2000).

48

Donat aralklarna ynelik yaplan deneysel almalar sonucunda, betonda meydana gelen yarlma tipinin donatlar aras mesafelerin deiimleriyle ilikili olduu Ersoy
(1987)de belirtilmektedir. Donatlarn birbirlerine olan uzaklklarna ve paspaylarna

bal olarak, ekil 4.7deki gibi yanal ve dey yarlmalar meydana gelir.

ekil 4.7 Donat Mesafelerinin Beton Yarlmasnda Etkisi

Donaty korozyona kar korumak ve beton ile donat kenetlenmesini salamak amacyla donat ile d ortam arasnda beton rts bulundurulmaldr. Beton rtsnn bu grevleri dnda, yangna kar dayanm arttrmak ve betonun ufalanmasn engellemek gibi grevleri de bulunmaktadr. Ancak beton rtsnn kk olmasn diye ok fazla yapmak da uygun olmaz. Bu durumda kolonun tama gc donatnn konumunun uygun olmamasndan dolay zayflayacaktr. Boyuna donat arlk merkezi ile en d beton lifi arasnda kalan mesafe beton rts, en d donatnn d yzeyinden en d beton lifine kadar olan mesafe ise net beton rts (paspay) olarak tanmlanmaktadr (Doangn, 2002).
TS 500 (2000)de donat yerleimleriyle ilgili verilen u genel koullara dikkat

edilmelidir: Beton dklrken, donatnn yerinin deimemesi gerekir. ubuklarn etrafnda gerekli beton tabakasnn arasna elik ubuk paralar konmaldr. Beton takoz ve elik ubuk paralar yerine bu amala hazrlanm plastik elamanlarda kullanlabilir. Etriyelerin de yan yznden betonla sarlmasna dikkat edilmelidir. Deme ve kirilerin st donatlarnn aaya baslmamas iin nlem alnmaldr. Paspaylar iin Tablo 4.1deki koullarn salanmas gerekmektedir.
Tablo 4.1 Betonarme Elemanlarda Minimum Paspaylar
Yap Eleman Kabuk ve katlanm plaklar Betonarme duvar ve demeler Yap iinde d etkilere ak olmayan kolon ve kiriler Hava koullarna ak olan kolon ve kiriler Zeminle dorudan temasta olan elemanlar Paspay 15 15 20 25 50

49

Yaplarda kullanlabilecek eitli paspaylar mevcuttur. Bunlar ilevlerine gre deiik isim ve ekil almaktadrlar. Rahata beton geiini salamak iin genelde gzenekli olmaktadrlar. Yaplarda kullanlan baz paspaylarna ekil 4.8de rnek verilmitir (http://www.paspayi.com).

ekil 4.8 Paspaylarna rnekler

50

5. BETONARME TAIYICI S STEMLER N DZENLENMES

Bir binann ana ilevi insann temel gereksinimi olan alma yerini salamak, rtt hacimlerin zerindeki ykleri tamak ve bu ykleri zemine aktarmaktr. Bu adan bakldnda yapy, tayc sistemi oluturan tayc elemanlar ve barnma ilevinin tamamlanmas iin gerekli olan tanan elemanlarn btnlemesi ile meydana getirmek gerekmektedir. Tayc sistemin ana grevi, yapya etkiyen ykleri kendi arl ile birlikte tamak ve bu ykleri gvenlikle en ksa yoldan zemine aktarmak, yapnn dengede kalmasn salamaktr. Tama kavram, kullanma ykleri altnda atlak vb. arza meydana gelmeden snrl ekil deitirme yaparak gmeye kar yeterli gvenlikte bulunmas biiminde aklanabilir. Her trl tesisat ve mimari almalar ilerledikten sonra tayc sistemi dzenlemek ya gvenlii az kark bir yapnn meydana gelmesine ya da daha nce tasarlanan tamamland sanlan projede esasl deiiklikler yaplmasna sebep olur. Bundan dolay proje ile ilgili olan almalar, mimari tasarlama, tesisat ileri ve tayc sistemle ilgili almalar birlikte yrtlmelidir. Bir mhendisin, mimarn dndklerini, tasarladklarn, bilime, teknie ve ynetmeliklere uygun bir tayc sistem ile gerekletirme grevi vardr (Aka ve Altan, 1992).
5.1 Tayc Sistemlerin Snflandrlmas

Betonarme tayc sistemleri meydana getiren elemanlar, dey ykleri dorudan tayan kat demeleri, bunlarn mesnetlerini oluturan kiriler, bunlarn da mesnetlerini oluturan ve yklerini alt katlara aktaran dey tayclar olan kolon ve perdeler ile yapnn zemine mesnetlenmesini salayan temellerden oluur. Tayc elemanlar geometrileri ve ykleme durumlarna gre farkllklar gsterirler. Genel olarak betonarme tayc elemanlar iki ana gruba ayrlabilir: 1. ubuklar ve ubuk tayc elemanlar 2. Yzeysel tayclar 51

ubuk tayc elemanlarn bir boyutu dier iki boyutundan byktr. Bu tip elemanlara kafes kiri ubuklar ve kolonlar gibi normal kuvvetle zorlanan ubuklar rnek verilebilecei gibi eilme veya eilme ile birlikte normal kuvvetle zorlanan kiri veya kemerler de rnek verilebilir. Yzeysel tayclar da iki boyutu dier boyutu yannda byk olan, ortalama yzeyleri dzlem olan levha ve plaklar ile katlanm plaklar veya erisel yzeyli kabuklarda olabilir. ekil 5.1de baz ubuk ve yzeysel tayc sistemlere rnekler verilmektedir (Altan ve Gler, 2005).

ekil 5.1 ubuk ve Yzeysel Tayclara rnekler

Betonarme yaplarn ykseklii arttka yatay yk etkisinin nemi artar, bunun uygun tayc sistemle karlanmas sistem tasarm ve yapsal zmlemede birinci derecede ncelikli duruma gelir. Belirli bir ykseklikte binann yatay yerdeitirmeleri ok byk deerlere ular ve tayc sistem malzemesinin dayanm yerine tayc sistemin yatay rijitlii tasarmn ana etkeni olur. Betonarme sistemler, yatay rijitlik elemanlarna gre erevelerle, boluklu ve / veya boluksuz perdelerle veya her ikisinden oluan karma sistemlerle tekil edilebilecei gibi betonarme yksek yaplarda uygulanan tp sistemlerle de tekil edilebilirler
(Aka ve di., 2001). 5.1.1 ereve Sistemler

Kolon ve kiriler ve / veya demelerin bir dkm olarak ina edilmesiyle ereve ad verilen tayc sistem ortaya kmaktadr. lkemizde en ok uygulanan sistemdir. Ancak bu sisteme sahip betonarme yaplar zellikle lkemizde meydana

52

gelen son byk depremlerde en fazla hasar gren ya da yklan sistem ekli olmutur. ereve sistemli yaplar deprem etkisinde kaldklar zaman yatay ykleri dm noktalarndaki elemanlarn rijitlikleri ile karlamaktadr. Bu sisteme sahip yaplarn depremlerde enerji tketme gleri dier sistemlere gre daha azdr. Deprem ynetmeliinde, bu sistemlerin enerji tketme glerini arttrabilmek iin kolon ve kiri boyutlarna, donatlarna ve etkisinde kaldklar yk etkilerine birok snrlama getirilmitir (Doangn, 2002). Uygulamalarda ereve tr betonarme tayc sistemlerin iki dorultuda da ereve sistem olarak bulunduu grlr. ki dorultuda ereve sistemler iki dorultudaki eksen aralklar birbirine yakn olan bir zgara sistemi zerine kurulan sistemlerdir.
ekil 5.2de ereve tr sistemlere baz rnekler verilmitir (Aka ve di., 2001).

ekil 5.2 ereve Sistemlere rnekler 5.1.2 Perdeli Sistemler

Perdeler dey tayc elemanlar olup grevleri demelerden ve kirilerden aldklar yatay ve dey ykleri zemine aktarmak ve zellikle deprem etkisinde kalan yaplarn yatay telemelerini snrlandrmaktr. Bu nedenle perdeli yaplarn depremde elastik enerji tketme gleri ereveli yaplara gre yksektir. Plastik enerji tketme gleri ise yksek deildir. Yatay ykler etkisiyle perde dey eksenli bir konsol gibi alacandan eilme etkileri mesnette byk olur. Perde duvarl yaplar, iinde hassas cihazlarn alt hastane, deerli eyalarn bulunduu mze gibi yaplarda ve insanlarn youn olarak bulunduu okul ve yurt binalarnda daha sk tercih edilen sistemlerdir. Kap, pencere ve asansr kaps gibi nedenlerle perde duvarlarda boluk braklmas halinde de boluklu perde sistemler ortaya kmaktadr. Bu sistemler ereveli sistemlerin davran ile perdeli sistemlerin davran arasnda bir davran gstermektedir. Boluklu perde sistemi kolon rijitlikleri kiri rijitliklerine gre ok byk olan bir tr ereve sistem gibi dnlebilir 53

Tayc sistemi tamamen perdelerden oluan bir yapnn planna rnek ekil 5.3te verilmektedir (Doangn, 2002).

ekil 5.3 Perdeli Bir Yapnn Plan rnei 5.1.3 Perdeli ereve Sistemler

erevelerle birlikte perdelerin kullanlmas ile yatay yk tanmas iin uygun bir tayc sistem elde edilir. ereve ve perdelerle tekil edilen sistemler karma sistemlerdir. Perdeler yapya etkiyen yatay tesirlerin byk ksmn tarlar. Ayrca erevelerin yer deitirmesini snrlayarak, yatay ykler etkisinde yap elemanlarnda oluacak hasarlarn snrl kalmasn salarlar. Perdelerin ekil deitirmesinde eilme mometi etkili olur ve katlar arasndaki en byk yer deitirme st katlarda meydana gelirken, erevelerde ise yatay telenme kesme kuvvetinin byk olduu alt katlarda oluur. Yer deitirmelerin bu zellii nedeniyle st katlarda perdenin yer deitirmesi ereve tarafndan, alt katlarda erevenin yer deitirmesi perde tarafndan nlenir. ekil 5.4te bu tip sistemlerin davranlar gsterilmitir (Altan ve Gler, 2005).

ekil 5.4 Perde ve ereveli Sistemin Davranlar 5.1.4 Tp Sistemler

Yap yksekliinin yaklak 30 kattan daha fazla olmas durumunda perdeli ereve sistemler yeterli yatay rijitlii salayamazlar. Bunun sonucu olarak yap ekonomiklikten uzaklar. Bu durumda tp sistemler seenek olarak grlmektedir. Tp sistemli yaplar yatay ykler altnda eilmeye kar ok etkilidirler. Yatay yk tayc elemanlar boluklu dikdrtgen halka tp olarak dnlebilen ve yapnn d yzeyine kk aralklarla yerletirilen kolonlar ve bu kolonlar kat seviyelerinde

54

balayan kirilerden oluan elemanlardr. Kolon aralklar 1 ile 3 m arasnda olup, bazen 5mye kadar arttrlabilir (Doangn, 2002).
Aka ve di. (2001)de tp sistemlerin tasarmnda, yatay yklere kar cephe tayc

sisteminin yerden konsol kutu kiri gibi davrand belirtilmektedir. D cephe yatay yklerin karlanmasnda nemli bir katkda bulunduundan, sistem daha ekonomik olmaktadr. Cephenin rijitlii, kafes kiri etkisi yaratan kuaklamalar konularak arttrlabilir. Tp sistemlerin planlarna rnekler ekil 5.5teki gibi verilebilir.

ekil 5.5 Tp Sistemlere rnekler 5.2 Depreme Dayankl Yap Tasarm

lkemizde zaman zaman ykc depremlerle karlalmakta ve bunun bir sonucu olarak da birok yap hasar grmekte veya gmektedir. Gemite meydana gelen depremlerden baka gelecekte de benzer byklkte depremlerin meydana gelecei kanlmaz bir gerektir. Depremi nleme olana bulunmadndan yaplar depreme dayankl olarak tasarlamak ve yapmaktan baka are yoktur.
5.2.1 Tasarmdaki Genel lkeler

Sabit ykler gibi yapya daima etki eden ykler ve hareketli ykler, s deiimi gibi olduka sk etki eden ykler yannda deprem etkisi daha seyrek etki eden bir yk olduu iin yapnn depremi hi hasarsz ve elastik snrlar iinde kalarak karlamas ok pahal bir zm olup, ancak nkleer santraller gibi nemli yaplarda uygulanabilir. Birok lkenin deprem ynetmeliklerinde olduu gibi lkemiz deprem

ynetmeliinde de yaplarn tayc sistemlerinin tasarmnda aada belirtilen u ortak ana ilkelere uyulmaktadr: 1. Sk ve kk iddetteki depremleri elastik snrlar iinde kalacak ekilde,

55

2. Orta iddetteki depremleri elastik snrlarn tesinde tayc sistemde kolayca onarlabilecek hasarlarla, 3. Seyrek ama iddetli depremleri tayc sistem gmeden yani can kayb olmadan elastik davrann zerinde byk ekil deitirmeler yaparak, yani byk hasarlarla karlayabilmesi istenmektedir. Elastik snr aldnda kesit zorlarnda nemli artlar olmadan, yapnn byk ekil deitirmeler yapabilmesi yani snek davranabilmesi iin yapnn tayc sistem elemanlarnn ve bu elemanlarn birleim blgelerinin ynetmeliklerin ngrd
ekilde boyutlandrlp donatlmas gerekir. Tayc sistemleri bu anlayla yaplan

yaplarda, ivmesi iddetli bir depremde yapya etkiyebilecek deerin ok altnda bir deer olarak gz nne alnabilir. Bu amala deprem ynetmelii tayc sistemin trne ve sneklilik dzeyine bal olarak deprem kuvveti azaltma katsays tanmlamtr (Altan ve Gler, 2001). Yaplar, deprem ynetmeliimizde sneklik dzeylerine gre snflandrlmakta ve buna gre farkl koullarda bulunmaktadrlar. Sneklik dzeyi yksek olan sistemlerdeki yksek sneklilik sebebiyle elastik deprem yklerinin daha byk bir katsay ile azaltlmas ngrlmektedir. Bir tayc sistemin sneklik dzeyinin yksek olabilmesi iin uyulmas gereken balca koullar aada akland gibi iki ana grupta toplanmaktadr. a. Kiri, kolon ve birleim blgelerinde sk etriye dzeni kullanlmal, b. Tayc elemanlarda snek g tkenmesinin gevrek olandan daha nce ortaya kmas salanmaldr. rnein, kiri kolon gibi elemanlarda ve birleim blgelerinde snek olmayan g tkenmesi ortaya karan kesme kuvveti kapasitesinin, snek g tkenmesi ortaya karan eilme momenti kapasitesinden daha yksek tutulmas gerekmektedir (Celep ve Kumbasar, 2004). Deprem ynetmeliimizin betonarme tayc sistemleri snekliklerine gre snflandrmas Ek Ada verilmektedir.

56

5.2.2 Yapsal Dzensizlikler

Depreme dayankl yaplarn tayc sisteminde ve elemanlarnn her birinde, deprem yklerinin temel zeminine kadar srekli bir ekilde ve gvenli olarak aktarlmasn salayacak yeterlilikte rijitlik, kararllk ve dayanmda bulunmas gerekmektedir. Deprem ynetmeliinde dzenli yaplar tevik edilmitir. Dzensiz olan yaplarda tayc sistem davrannn belirlenmesi, daha fazla kabuller ve belirsizlikler getirirken, tayc sistemin de daha fazla zorlanmasna sebep olur. Deprem ynetmelii, bu tip yaplarn davranlarndaki olumsuzluklardan dolay deprem kuvvetini arttrarak, ek boyutlama esaslar ve konstrktif kurallar getirerek dzensiz yaplarn dayanm dzeyini ykseltmi ve bunlarn seiminden caydrmay esas almtr (Celep ve Kumbasar, 2004). Deprem ynetmelii, dzensizlik durumlarn planda ve deyde dzensizlik durumlar olarak ikiye ayrm ve bunlardan mmkn olduunca kanlmasn ngrmtr. Bu dzensizlik durumlarn da kapsayacak ekilde depreme dayankl tayc sistem seiminde dikkat edilmesi gereken hususlar aadaki balklarda aklanmaktadr.
5.2.2.1 Burulma Dzensizlii

A1 tr dzensizlik olarak gsterilen burulma dzensizlii, birbirine dik iki deprem dorultusunun herhangi biri iin, herhangi bir katta en byk greli kat telemesinin o katta ayn dorultudaki ortalama greli kat telemesine oran olan bi nin 1,2den fazla olmas durumudur (A.B.Y.Y.H.Y., 1998). Bina planda dzenli deilse, kolonlar ve perdeler planda simetrik dzende bulunmuyorsa rijitlik merkezi rijit elemanlara kayaca iin d merkezlik durum ortaya kar ve ktle merkezinde bulunan kat kesme kuvvetleri rijitlik merkezine ilave burulma momenti ile gelir. Bu da binann planda rijitlik merkezi etrafnda dnmesine ve dolaysyla kolonlara ilave kesme kuvvetleri gelmesine sebep olur.

ekil 5.6 Perdeli Yaplarda Burulma Etkisini Azaltan rnekler

57

Ek tesirleri ortadan kaldrmak asndan ktle merkezi ile rijitlik merkezini birbirine yaklatrmak uygun olur. ekil 5.6da verildii gibi perdelerin planda simetrik olarak dzenlenmesiyle rijitlik merkezinin planda simetri merkezine yaklamasnn salanmas bir nlem olarak dnlebilir. Deprem ynetmeliimizde, deprem kuvvetinin etkidii dorultuya dik bina boyutunun - % 5 ve + % 5 kadar bir d merkezlikle bulunduu kabul edilir. Kabul edilen bu d merkezlikten dolay bina tamamen simetrik olsa bile daima bi 1den fazla olacaktr (Celep ve Kumbasar, 2004).
5.2.2.2 Deme Sreksizlii

A2 tr dzensizlie giren deme sreksizlii durumlar herhangi bir kattaki demede u ekilde verilmitir: 1. Merdiven ve asansr boluklar dahil, boluk alanlar toplamnn kat brt alannn 1/3'nden fazla olmas, 2. Deprem yklerinin dey tayc sistem elemanlarna gvenle aktarlabilmesini gletiren yerel deme boluklarnn bulunmas, 3. Demenin dzlem ii rijitlik ve dayanmnda ani azalmalarn olmas durumudur
(A.B.Y.Y.H.Y., 1998)

Yaplarda depremden dolay etkiyecek olan ykler arlkla orant olduundan ve yap arlnn da byk bir ksm kat seviyelerinde toplandndan, demeler dzlemleri iinde etkiyen yatay kuvvetlerin etkisinde kalmaktadr. Deme rijitse yani rijit diyafram olarak alyorsa yatay ykler altnda, kendi iinde deforme olmadan rijit bir ktle gibi teleme hareketi yapacak ve dey tayclara deprem kuvvetini gvenle aktarabilecektir. Deprem ynetmeliinde ekil 5.7de gsterilen A2 tr dzensizliklerin bulunduu ve demelerin yatay dzlemde rijit diyafram olarak almad binalarda birinci ve ikinci derece deprem blgelerinde, kat demelerinin kendi dzlemleri iinde deprem kuvvetlerini dey tayc sistem elemanlarna gvenle aktarabildiinin hesapla dorulanmas koulu getirilmektedir (Doangn, 2002).

58

ekil 5.7 A2 Tr Dzensizlik Durumlar

Diyaframlar iindeki boluk tasarmnda, boluklarn diyaframn duvar veya ereve balantlaryla akmamasna dikkat edilmeli ve ok sayda olan boluklarn birbirinden yeterince uzaa yerletirilmesi gerekir. Deme boluu dzensizliinin olumsuz etkilerini azaltmak iin eleman boyutlarnn ve donatlarnn arttrlmas gerekmektedir. Bu durum ise yapda yk ve maliyet artna sebep olur (Coza, 2003).
5.2.2.3 Planda kntlarn Bulunmas

A3 tr dzensizlik olarak belirtilen bu dzensizlikte, bina kat planlarnda knt yapan ksmlarn biririne dik iki dorultudaki boyutlarnn her ikisinin de binann o katnn ayn dorultulardaki toplam plan boyutlarnn % 20sinden daha byk olmas durumudur (A.B.Y.Y.H.Y., 1998). ekil 5.8de bu tr dzensizliklere rnekler verilmitir.

ekil 5.8 A3 Tr Dzensizlik Durumlar

Bu tr dzensizliklere sahip L, T, H ve U eklindeki demelerin deprem kuvvetlerini dier elemanlara iletirken, rijit diyafram gibi davrand kabul doru olmayabilir. Bu durumda demenin kollarnda dzlemleri iinde birbirine gre relatif yer deitirme ortaya kabilir. Deprem ynetmeliinde kat demelerinin kendi dzlemleri ierisindeki deprem kuvvetlerini dey tayc sistem elemanlarna gvenle aktarabildiinin hesapla dorulanmas koulu getirildiinden, yapnn arazi durumu gibi nedenlerle kare ve dikdrtgen benzeri geometrilerde yaplamamas durumlarnda ekil 5.9da gsterildii gibi yeterli genilie sahip derzlerle basit geometrili ksmlara ayrmak daha uygun zm olacaktr (Doangn, 2002).

59

ekil 5.9 Yaplarn Derzlerle Ayrlmas 5.2.2.4 Tayc Eleman Eksenlerinin Parelel Olmamas

Tayc sistemin dey elemanlarnn plandaki asal eksenlerinin gz nne alnan birbirine dik yatay deprem dorultularna parelel olmamas durumu A4 tr dzensizliini oluturmaktadr.

ekil 5.10 A4 Tr Dzensizlii ekil 5.10da gsterilen bu dzensizliin bulunmas halinde elemanlar daha byk

kesit tesirlerine gre tasarlanmaldr. Bir deprem dorultusu iin hesap yaparken, elemanda bu dorultuda hesaplanan i kuvvete dier dorultu iin hesaplanan i kuvvetin de %30u eklenir. Bu ekilde hesap yaplmasndaki ama deprem dorultusuna gre asal eksenleri parelel olmayan elemanlarda oluabilecek i kuvvet deerlerinin etkileimlerini hesaba katabilmektir (A.B.Y.Y.H.Y, 1998).
5.2.2.5 Komu Katlar Aras Dayanm Dzensizlii A.B.Y.Y.H.Y (1998)de bu dzensizlik B1 tr zayf kat dzensizlii olarak dey

dorultudaki dzensizlik durumlarnn arasna girmektedir. Birbirine dik iki deprem dorultusunun herhangi birinde herhangi bir kattaki etkili kesme alannn bir st kattaki etkili kesme alanna oran olarak tanmlanan dayanm dzensizlii katsays

ci nin 0,8den kk olmas durumudur. Dayanm dzensizlii katsays ci

Denklem 5.1den hesaplanmaktadr.

ci =

( Ae ) i ( Ae ) i +1

(5.1)

60

Burada, Ae herhangi bir katta gznne alnan deprem dorultusundaki etkili kesme alan gstermektedir. Ae = Aw + Ag + 0,15 . Ak eklinde hesaplanr. Herhangi bir katta,
Aw kolon enkesiti etkin alanlar toplamn, Ag deprem

dorultusuna parelel dorultuda perde olarak alan tayc sistem elemanlarnn enkesit alanlar toplamn ve Ak gz nne alnan deprem dorultusuna parelel kargir dolgu duvar alanlarnn (kap, pencere boluklar hari) toplamn gstermektedir.

ci nin 0,6 ile 0,8 arasnda olduu binalarda sneklik dzeyi yksek kolonlara ait
sarlma blgesindeki enine donat, kolon orta blgesinde de devam ettirilmelidir.
5.2.2.6 Komu Katlar Aras Rijitlik Dzensizlii

B2 tr yumuak kat dzensizlii olarak adlandrlan bu dzensizlik, birbirine dik iki deprem dorultusunun herhangi biri iin herhangi bir iinci kattaki ortalama greli kat telemesinin, bir st kattaki ortalama greli kat telemesine oran olan rijitlik dzensizlii katsays ki nin 1,5den fazla olmas durumudur (A.B.Y.Y.H.Y.,
1998).

Yumuak katn en byk olumsuzluu kolon mafsallamas nedeni ile snekliin snrl kalmas ve hasar sonras onarmn gl ve tm enerji tketiminin tek katta younlamasdr. Yumuak katn deplasman ekil 5.11de gsterildii gibi yaklak olarak binann tm deplasmanna eittir. Bir kat zerinde younlaan bu ar telenme nedeniyle yumuak katn kolonlar ar hasara urar ve ou zaman binann tmnn gmesine neden olur.

ekil 5.11 Yumuak Kat Deplasman

Yumuak kat oluumunu nlemek iin aada belirtilenler yaplabilir: 1. Kolonlar uygun bir rijitlie getirecek desteklerin kullanlabilir.

61

2. lk katta rijitlii arttracak kolonlarn veya perdelerin eklenmesi yaplmaldr. 3. Rijitlii arttrmak iin ilk kattaki kolonlarn tasarm deitirilebilir (Coza, 2003).
5.2.2.7 Dey Tayc Elemanlarn Sreksizlii

Tayc sistemin dey elemanlarnn baz katlarda kaldrlarak kirilerin veya guseli kolonlarn stne veya ucuna oturtulmas ya da st kattaki perdelerin alt kattaki kolonlara veya kirilere oturtulmas, B3 dey tayc eleman sreksizliini oluturur. Bu dzensizliin olutuu durumlarda unlara dikkat edilmelidir: a. Btn deprem blgelerinde, kolonlarn binann herhangi bir katnda konsol kirilerin veya alttaki kolonlarda oluturulan guselerin stne veya ucuna oturtulmasna hibir zaman izin verilmemelidir. b. Kolonun iki ucundan mesnetli bir kirie oturmas durumunda, kiriin btn kesitlerinde ve ayrca gznne alnan deprem dorultusunda bu kiriin baland dm noktalarnda birleen dier kiri ve kolonlarn btn kesitlerinde dey ykler ve depremin ortak etkisinden oluan i kuvvetler % 50 orannda arttrlacaktr. c. Bir perdenin iki ucundan alt kattaki kolonlara oturmas durumunda, bu kolonlarda dey ykler ve depremin ortak etkisinden oluan i kuvvetler % 50 arttrlacaktr. Perdeye mesnetlik yapan kolonlarn sarlma blgesindeki enine donat, btn kolon yksekliince devam ettirilmelidir. d. Bir perdenin alt kattaki kiriin stne aklk ortasnda oturtulmasna binann hi bir katnda izin verilmemelidir. ekil 5.12de B3 dzensizliini meydana getiren durumlar gsterilmitir (A.B.Y.Y.H.Y, 1998).

ekil 5.12 B3 Tr Dzensizlik Durumlar

Deprem etkilerinin karlanmasnda tayc sistemde dzgn ereve sisteminin salanmas, kolon ve perdelerden oluan dey tayc elemanlarn bina ykseklii boyunca devam etmesi yapnn davrann nemli oranda etkiler. Dey tayc

62

elemanlarn sreksiz olmas, depremin dey bileeni nedeniyle bu elemanlarda oluan normal kuvvetler etkisiyle kirilerde nemli eilmeler meydana getirir. Btn bu olumsuzluklar nedeniyle dey tayc eleman sreksizliinden kanmak en uygun yoldur. Depreme dayankl yaplarn tasarm iin yapnn deprem davran bakmndan Ek Bde verilen uygun zmleri tercih edilmelidir (Celep ve Kumbasar, 2004).
5.3 Tayc Sistemin Oluturulmasna likin Genel Bilgiler

Tayc sistemi sorun yaratmayacak biimde dzenlemeye almak, sonradan kacak sorunlar zmeye almaktan daha kolay olduundan daha salkl tayc sistem elde etmeyi salar. Tayc sistemin ykleri tayarak zemine aktarmas ana grevi dnda, aada belirtilen baka ilevsel koullara da uymas gereklidir. a. Tayc sistem elemanlar planlamada serbestlik salayacak lde az yer kaplamaldr. b. Yap elemanlar stma, havalandrma, aydnlatma gibi her trl tesisatn uygun yerletirilmesine, bunlarn bakm ve onarmnn kolay yaplmasna imkan vermelidir. c. Tayc sistem btn elemanlaryla yangn hasarlarna dayankl olmaldr. Tayc sistem yangnda gmemeli, yangndan sonra da kullanlabilmelidir. d. Tayc sistem ses ve titreimi bir blmden tekine geirmemeli, nem, su ve s yaltm yaplmasna imkan vermelidir. e- Kullanma ykleri altnda tek tek elemanlarda ve tayc sistemin tmnde atlama, ar ekil deitirme gibi kusurlar grlmemelidir Btn tayc sistem elemanlarnn birbirleriyle ilikileri de gznne alnarak, temelden atya kadar bir btn olarak yerletirilmeleri gerekir (Aka ve Altan,
1992). 5.3.1 Dey Tayclar

Tayc sistem tekilinde ilk adm dey tayclarn mimari planlara uygun olarak yerletirilmesidir. Bu amala her binann bir eksen takmna balanmas, en az iki dorultuda tekil edilerek, bu eksenlerin hem mimari hem de betonarme planlarda tm yapda deitirilmeden kullanlmas gerekir. 63

Eksenlerin birbirine dik ve zgara olarak eilmesi dey yklerin tanmasnda olduu gibi yatay yklerin tanmasnda da sorunlar en aza indirecektir. ekil 5.13(a)da dzgn bir eksen zgaras, ekil 5.13(b)de ise birbirini dik a ile kesmesine karn bina kenarlar dorultusunda olmayan eksenlerin kelerinde ve cephelerinde kardklar sorunlar grlmektedir (Altan ve Gler, 2001).

ekil 5.13 Dey Tayclarn Dzenleri

Dey tayclarda dikkat edilmesi gereken balca hususlar, Aka ve Altan

(1992)de aada belirtildii gibi verilmitir.

1. Bir katta bulunan kolonlar temele kadar devam etmeli, ar ykler dorudan doruya zemine aktarlmaldr. 2. Her kolon iki dorultuda kirilerle balanmaldr. Bylece her iki dorultuda ereve olumas salanr. 3. Birbirini izleyen aklklar ok farkl olmamal, bunlarn zerindeki kirilerin moment diyagramlarnn dengeli olmas salanmaldr. 4. Kenar akln daha kk seilmesiyle (orta akln 0,8i kadar) daha dengeli momentler olaca gz nne alnmaldr. 5. Sreklilikten yararlanmak iin bir dorultuda en az 3 aklk olmas iyi bir zm olacaktr. 6. Kolon ve zellikle perdeler rijitlik merkezi arlk merkezinden ok ayrlmayacak biimde dengeli olarak yerletirilmelidir. 7. Eksen aralklarnn seiminde serbest kalnrsa ekonomik olan aratrlmaldr. Bu deerin lkemizde bugnk artlarda 6 ile 8 m arasnda olduu sylenebilir. Bunlarn dnda, ekil 5.14te gsterildii gibi bant pencere yaplmasyla, bu pencerelerin iki yannda bulunan kolonlar veya merdiven sahanlklarndaki

64

kolonlarn yatay ykler etkisinde ksa kolon davran gstermesi ve deprem hasarlarnn bu blgelerde younlamas sebebiyle ksa kolon yaplmamasna allmaldr (Altan ve Gler, 2001).

ekil 5.14 Ksa Kolon Oluumu 5.3.2 Kiriler

Kiriler

kolonlara

balanmal,

tesisat

geiine

uygun

olacak

biimde

dzenlenmelidir. Yklerini ksa yoldan kolonlara aktaracak bir kirileme esas alnmaldr. ekil 5.15de verilen dzenlemede ykn bir ok kirie aktarlmas sebebiyle eitli sakncalar dourduu gibi yatay yklerin aktarlmasnda da sakncalar bulunduundan, yklerin en ksa yoldan gvenle zemine aktarlaca tasarmlar tercih edilip, bu ekildeki kiri tasarmlarndan mmkn olduunca kanlmaldr.

ekil 5.15 Uygun Olmayan Kiri Tasarm

Kiri ykseklikleri ile aklklar arasnda bir balant vardr. Ancak bu orann sabit bir deer olmad yklere de dorudan bal olduu gznne alnmaldr. Kiri yksekliklerinin akln 1/6s ile 1/16s arasnda deitii, baz zel durumlarda bu snrlarn da ald sylenebilir. Byk akla tali, kk akla ana kirileri koymak boyutlarn dengeli olmas bakmndan uygun olur. Ana kirilerin akl tali kiri aklklarnn 2/3 kadar olursa ykseklikleri ayn alnp, dz bir tavan elde edilmesi salanabilir.

65

Dzgn bir sistemden ayrldnda meydana gelebilecek yan etkiler her zaman dnlmelidir. kinci derece olduu iin genellikle ihmal edilebilecei sanlan etkilere sebep olan ekil 5.16da gsterilen biimlerden kanlmaldr.

ekil 5.16 Uygun Olmayan Kiri Yerleimi

Konsollarda yaplacak hata byk arzalara yol aarak, sehimlerin nemli deerler almasn ve duvarlarda atlaklara olumasn salar. Bu bakmdan boyutlar kk tutulmal, srekli kirii boyunca yksek olmamas iin boylar devam olan aklkla orantl olmaldr (Aka ve Altan, 1992).
5.3.3 Plaklar

Genellikle plaklar ift dorultuda alan yzeysel tayc zelliinden yararlanma ve donat yerletirme asndan uygun olmaktadrlar. Plak boyutlarnn byk olmas kalp bakmndan hz ve ekonomi salamaktadr. Ancak aklklar fazla byynce artan kalnlk ve dolaysyla arlk olumsuz etkiler yaptndan, snrlamak zorunlu olmaktadr. Bu bakmdan yaklak olarak 50 m2 bir snr olarak alnabilir. Byk plaklar tali kirilerle blnerek uygun aklklar elde edilebilir. Bu durumda ana kirilere yk aktarma ve tesisat geileri gznnde bulundurulmaldr. Plaklarda kalnlklarn sehim bakmndan yeterli olduu kontrol edilerek

saptanmaldr. zellikle hafif duvar veya asma tavan tayan plaklarda dikkatli davranmak gerekir. Ayrca kirisiz demelerde yatay yklerin perdelerle tanmas gerektii iin boluklarn balk eritleri dnda yaplmas gerekir (Altan ve Gler,
2001). 5.3.4 Temeller

Dey tayclarn kesit tesirleri, plandaki konumlar ve yapnn ina edilecei zemin zellikleri ve yapnn kullanm amac gznnde bulundurularak temeller eitli
ekillerde tekil edilebilirler.

66

ok katl yaplarda en az bir bodrum kat ve bodrum kat evre duvarlarnn perde olarak ina edilmesi deprem yklerinin bu rijit perdeler tarafndan tanmas nedeniyle yap temellerinin davranna olumlu etkisi olacaktr. Yapnn belirli bir alannda temeller dier temellerden farkl kotta ise derz ile hem st yap hem temeller ayrlabilir. st yapda derz bulunsa bile zeminde farkl oturmalar yoksa, temelde derz yaplmamaldr. Temellerde derz ancak yapnn eitli blmlerinin farkl oturma yapaca beklenen durumlarda yaplmaldr. Bir yapnn ayrk temelleri iki dorultuda, srekli temelleri ise kolonlar hizasnda temele dik dorultuda balant kirileriyle balanmaldr. Yap temellerinde temel alt kotlarnn ayn dzeye getirilmesine allmaldr. Ayn dzeyde yaplamadnda ise ekil 5.17de gsterilen koullar salanmaldr (Altan
ve Gler, 2001).

ekil 5.17 Farkl Kotlardaki Uygun Temel Yerleimleri 5.3.5 Derzler

Snrl byklkteki yaplarda scaklk deimesi, bzlme ve temeldeki farkl oturmalarn oluturduu etkiler ikinci mertebede kaldklarndan gvenlik katsaylar ile karland varsaylarak hesaplarda gznne alnmaz. Ancak yapnn boyutu byyp, temel zeminini zorlaynca bu ikinci derecedeki gerilmeler tehlike yaratacak deerlere kabilir. Uygun olan bu etkileri hesaplayarak karlamak yerine onlarn kk kalmasn salayacak nlemler alarak, tayc sistemleri buna gre dzenlemektir. Yapy derzlerle paralara ayrmak, uygun yerlerde balanty, sreklilii kesmek sz edilen etkilerin istenen lde kk kalmas iin yeterli olur. Yapnn eitli blmlerinin birbirinden bamsz hareket etmesine imkan veren bu kesimlere ayrma derzi yada hareket derzi ad verilir.

67

Derzler yapsal ve ekonomik sakncalar dourduklarndan bunlarn gerektii kadar ok, fakat elden geldiince az sayda dzenlenmesine allmaldr. Derzler tek bir para olarak kullanlan yapy blmlere ayrdklarndan birbirinin zdd iki grevi; birbirinden bamsz hareket etmesini salamak, yapda var olan su, nem ve s yaltmnn kaybolmamas ana ilevi ile birlikte gereklemeyi salamaldr (Aka ve Altan, 1992).
5.3.5.1 Derz Snflandrmalar ve Derz Mesafeleri Aka ve di. (2001)e gre derzler, dilatasyon derzleri, oturma derzleri, yapmsal

derzler ve deprem derzleri olarak 4e ayrlmaktadr. Bir de bunlarn dnda kalan i derzleri vardr. eitli nedenlerle beton srekli dklmeyip betonlamaya ara verildiinde ortaya kan bu derzler, geici olup betonun ek yerlerini meydana getirirler. Ancak dier derzlerden olduka farkldr. Yapda rtre, snme, scaklk deimesi yznden meydana gelen boy deiiklikleri etkisini azaltmak iin plandaki boyutlarn snrl tutmak amacyla yapnn bloklara ayrlmasna genleme ya da dilatasyon derzleri ad verilir. Temel zemini zelliklerinin ya da yap yklerinin btn alanda dzgn olmay yznden meydana gelecek farkl oturmalarn ve dnmelerin yapya zarar vermesini nlemek iin yaplan derzlere de oturma derzleri ad verilir. eitli zemin artlar ya da skabilen zemin zerindeki ok farkl ykler yznden farkl oturmalar beklenen yerlerde, yapy boyutlarna bakmakszn derzlerle ayrmak ve bu ayrmay temelde de devam ettirmek zorunlu olur. ekil 5.18de oturma derzlerine rnekler gsterilmitir.

ekil 5.18 Oturma Derzleri

68

Sabit ykler, hareketli ykler ve dinamik etkilerden meydana gelecek ekil deitirmelerin engellenmesini nlemek, titreimlerin blgesel kalmasn salamak amacyla yaplan derzler yapmsal derzler adn alr. Rijitlii simetrik olmayan, rijit eleman kenarda olan sistemlerde derzler belirlenirken sabit noktalarn kenara kayaca gznne alnarak blok boyu kltlmelidir. Rijitlii simetrik olmasna karn iki yannda sabit kalabilecek rijitlikte dey elemanlar bulunan yaplardaki kirilerde ekme kuvveti ok byk olabileceinden blok boylarnn kk yaplmasna zellikle dikkat etmek gerekir.
ekil 5.19da rijit elemanl bu sistemlerde blok boyu gsterilmektedir.

ekil 5.19 Rijit Elemanl Sistemlerde Derz Blok Boyu TS 500 (2000) derzler hakknda genel olarak unlar belirtmektedir:

1.

Uzunluklar fazla olan hiperstatik yaplarda, st yapda genleme derzleri

dzenlenmelidir. 2. D etkilere ak yaplarda, derz aralklar 40 myi amamaldr. Scaklk

deiimlerine kar korunmu ve ularnda rijit perde bulunmayan ereve tr yaplarda, derz aral 60 mye kadar arttrlabilir. Zamana bal davran gz nne alan nlemler alnmas kouluyla bu snrlar alabilir. 3. Simetrik olmayan sistemlerde ve simetrik olmasna karlk iki yannda yanal

telemeleri nleyen rijit dey elemanlar bulunan sistemlerde derzler arasnda kalan blok boylar daha kk tutulmaldr. Yapy deprem etkisiyle kendi iinde az zararl titreim yapabilecek blmlere ayran derzlere deprem derzleri denir. Bitiik olarak ina edilen fakat aralarnda yeterli derz boluu bulunmayan binalar deprem titreimleri esnasnda birbirlerine arparak ar hasarlara neden olabilir. zellikle farkl fazlarda titreen komu binalarn yatay deplasmanlar belli bir anda birbirinin aksi dogrultuda gerekleirse, o iki binann

69

arpmamas iin aralarndaki en ufak bolugun, her iki binann maksimum yatay deplasmannn mutlak deerinin toplamndan daha byk olmas gerekir. Deprem derzlerinin ou zaman yetersiz kalmas sonucu komu binalar birbirine arparak agr hasarlara neden olmaktadr. Bu nedenle derz boluklarn elasto plastik davrana ve mafsallama halindeki maksimum telenmelere gre tayin etmek gerekir. Bitiik binalarn kat deme kotlarnn ayn olmamas ekileme etkisi olarak adlandrlan kat arpmas sonucu ar hasarlara neden olabilir. Binalarn demelerinin ayn seviyede olmas halinde arpma, demelerin birbirine kafa kafaya tokumas eklinde olur. ekil 5.20de ekileme etkisi gsterilmektedir. Yksek katl binalarn arpma kat stndeki katlar hasar grebileceinden bitiik binalarn ykseklik farklarnn da ok olmamas gerekir (Coza, 2003).

ekil 5.20 ekileme Etkisi A.B.Y.Y.H.Y (1998), bu tip hasarlar nlemek iin binalar aras braklmas gereken

minimum deprem derzleri hakknda aada verildii gibi unlar belirtmitir: 1. Braklacak minimum deprem derzi, 6 m ykseklie kadar en az 30 mm ve bundan sonraki yksekliklerde her 3 m ykseklik iin bu deere en az 10 mm eklenmelidir. 2. Yukardaki koula gre daha elverisiz bir sonu elde edilmedike derz boluklar her bir kat iin komu blok veya binalarda elde edilen yer deitirmelerin mutlak deerlerinin toplam ile, katsaysnn arpm sonucunda bulunan deerden az olmayacaktr. Gznne alnacak kat yer deitirmeleri, kolon veya perdelerin baland dm noktalarnda hesaplanan yer deitirmelerin kat iindeki ortalamalar olacaktr. Mevcut eski bina iin hesap yaplmasnn mmkn olamamas durumunda eski binann yer deitirmeleri, yeni bina iin ayn katlarda hesaplanan deerden daha kk alnmamaldr. Buradaki tayc sistem davran katsaysna

70

bal katsaydr. , komu binalarn kat demelerinin btn katlarda ayn olmas durumunda R/4, baz katlarda farkl olsa bile R/2 alnmaldr.
5.3.5.2 Derzlerin Dzenlenmeleri

En ok uygulanan derz dzeni yap derzde bitiyormu gibi iki blm birbirinden ayrmak, yani btn elemanlar ift yapmaktr. Eer temel artlar uygunsa derz temelde devam ettirilmez. Elemanlar ift yapmak ve derze dik kirilerinin srekliliini bozarak kenar aklk durumuna sokmak maliyeti arttrr. Ancak byle bir derz kendisinden beklenen btn grevleri uygun bir biimde yerine getirdiinden ou zaman tercih edilmektedir. Hareketli yklerin fazla olmad yerlerde, her iki bloktan ya da yalnz birinden kan konsollarla derz yapmak mmkn olur. Bu biim genellikle atlar iin uygundur ve tayc sistemde pahallk yaratmaz. Derzde tek kolon yapp bir blokun kiriini teki bloka bal olan bu kolona oturtma yaplabilir. Ancak bu durumda derzde gereklemesi istenen hareket snrlanm olur ve farkl oturmalarda mesnet kmesi etkisinden kurtulunamaz. Hareketi salamak iin baz dzenlemeler yaplabilse de bunlar zamanla bozularak atlamalara neden olur. Bu bakmdan ancak ok kk aklk ve ykleri bulunan basit yaplarda sz konusudur. Kolonda yaplan di kiri kolon balantsn zayflatrken, konsolda yaplan di bu sakncay ortadan kaldrr, fakat kalb zorlatrr ve grn bozar. Baka bir dzenleme de ana para kolonlara ya da konsollara oturtulabilir. Konsollarn akl, bu ara parann boyu kolon aralarnn 0,6s olacak ekilde alnrsa momentler derz yaplmadan srekli giden bir sistemin momentlerine yakn olacandan maliyet art sz konusu olmaz. Bu zm derz saysn iki katna kardndan ve bu derzler odalarn ortasna geleceinden uygun olmaz. Bu sebeple bu durum dnlerek uygun yerlerde yaplmaya allmaldr. ekil 5.21de derz dzenlemelerine eitli rnekler gsterilmektedir (Aka ve di., 2001).

ekil 5.21 Derz Dzenleme Biimleri

71

6. TAIYICI ELEMANLARDA DONATI DZENLEME LKELER

Betonarme tayc sistemlerin gmeden ayakta kalabilmesi iin hesapla bulunan ve konstrktif olarak gereken donatlarn tayc elemanlarn her birinde dzgn yerletirilmelerine dikkat edilmelidir.
6.1 Kolonlar

Kolonlar eksenel basnca maruz elemanlar olup, eksenleri dorusal olmas gereken ancak kesitleri sabit veya deiken olabilen dey tayc yap elemanlardr. Kirilerle beraber birleerek ereve sistemini oluturan kolonlar, yaplarn ana tayc elemanlarn olutururlar. ereve tipi yaplarda aklklarn eit olmas, bu aklklardaki yklerin yaklak birbirine eit olmas sabit ykn hareketli yke nazaran daha nemli olduu durumlarda, orta aklktaki kolonlara gelen eilme momenti ok kk olmaktadr. Ancak yatay yklerden dolay kolonlara gelen ei1me momentinin kolonu zorlayaca aktr. Tek zm yolu ayn ereve dzlemi iine rijitlii fazla olan perde ya da baka bir kolonun yerletirilmesi olabilmektedir. Bylece ele aldmz kolona gelen yatay yk dolaysyla eilme momenti de azalmaktadr. Ayrca kolonlarda ok kk de olsa eilme momentinin olmas kesinlikle donatsz kolon yaplmamas gerektiinin bir gstergesidir (zden, 1978). Kolonlar, ilerinde bulunan boyuna elik donatnn niteliine ve bu boyuna donatlar bir arada tutan enine balantlarn trlerine gre basit etriyeli kolon, fretli kolon, bileik kolon ve boru kolon olarak snflandrlabilir. Bileik kolonlar beton iine gml bir elik kolon ile ayrca boyuna ve enine donatlardan meydana gelirken, boru kolonlar betonla doldurulmu elik borulardan oluur. Boru yerine elik profiller de kullanlabilir. Bunlar elik inaat sayldndan yapmlarnda elik yaplara ait artnamelere uyulur. Betonarme olarak basit etriyeli ve fretli kolonlar uygulamada en ok karlalanlardr. ekil 6.1de eitli kolon trleri gsterilmitir.

72

ekil 6.1 eitli Kolon Trleri

Basit etriyeli kolonlar yapllarnda basitlik ve ok kalifiye elik iilii istememeleri bakmndan tercih edilen betonarme kolonlardr. Boyuna donat elik ubuklardan oluur. Bu ubuklar belirli aralklarla konulan enine dorultudaki etriyelerle birbirlerine balanrlar. Yararl hacimleri bozmamalar gibi deiik sorunlar zmlemek amacyla, ekil 6.2de verildii gibi eitli enkesitlerde olabilirler (Aka ve di., 2001).

ekil 6.2 Basit Etriyeli Kolonlarda Enkesit ekilleri

Fretli kolonlar, enine donats ufak adml bir spiral veya kk aralklarla konmu ular kaynakl emberlerden oluur. Bu tip kolonlara fretli kolon ad verilirken, bu
ekildeki enine donatya da fret ad verilir. Deneyler fret donatsnn uygun seilmi

olmas halinde basn elemanlarnn tama gcnn bir hayli arttn gstermitir. Yk arttka betonun enine deformasyonu sebebiyle fretler almaya zorlanmakta ve onlar da betona yanal bir basn gerilmesi tatbik etmektedir. Daha evvel ok eksenli gerilme altndaki beton davrannda belirttiimiz gibi yanal basn altnda betonun krlma mukavemeti artmaktadr. Fretli kolonlarn enkesiti ekil 6.3te verildii gibi eitli ekillerde olabilmektedir.

ekil 6.3 Fretli Kolonlarda Enkesit ekilleri

73

D enkesiti kare ya da dikdrtgen olan fretli kolonlarda enine donatlar olarak spiral etriye dnda, kaynakl kare etriyeler ya da her iki dorultuda konulan firketelerde kullanlabilir. ekil 6.4te fretli kolonlarda eitli enine donat trleri gsterilmitir.

ekil 6.4 Fretli Kolonlarda Enine Donat Trleri

Firkete donatlarn bukleleri birbirine dik, st ste konmu iki tabakadan meydana gelir. Bunlar beton i blgesine iyi ankre edilmeli ve kendi zerine kaynak yaplmaldr. ekil 6.5 te firkete uygulamalar gsterilmektedir (zden, 1978).

ekil 6.5 Firkete Uygulamalar 6.1.1 Enkesit zellikleri ve Boyutlar

Betonarme

kolon

enkesitleri

dklen

betonun

iyi

ilenebilmesini,

donat

yerletirmeyi, kolon ve kiri balantsnn uygun yaplabilmesini gerekletirecek boyut ve alana sahip olmaldr. Kolon boyutlarnn byk olmas yap gvenlii asndan da yararldr. Kolon boyutlarnda herhangi bir kstlayc kural yok ise enkesit asndan kolon geniliinin kendisine balanan kiriin geniliinden 5 cm kadar daha byk olmas ekil 6.6da gsterildii gibi kalp kolayl ve donat yerletirilmesi asndan kolaylk salayacandan tavsiye edilmektedir. Bylelikle kiri donats kolon donatsnn iinden kolayca geebilmektedir (Aka ve di., 2001).

ekil 6.6 Kolon ve Kirilerin Donat Yerletirilmesinde Karlkl Durumlar

74

A.B.Y.Y.H.Y. (1998)de kolonlarda salanmas gereken enkesit koullar u ekilde

belirtilmitir: 1. Yk tamakta olan tm dikdrtgen kesitli kolonlarn enkesitlerinin en kk boyutu 250 mmden, ve enkesit alan 75000 mm2den daha az olamaz. Dairesel kesitli kolonlarda kolon enkesit ap 300 mmden daha kk olmamaldr. 2. Kolonun brt enkesit alan Denklem 6. lde verilen koulu salamaldr. Ac Ndmax/ 0,5 fck
(6.1)

TS 500 (2000) ise kutu kesitli kolonlarla karlaldnda, en kk et kalnlnn

120 mmden ve kesiti dikdrtgen olmayan I, T, L gibi kesitlere sahip kolonlarda da kesit geniliinin 200 mmden az olmamasn belirtmektedir. ekil 6.7de deiik enkesitlerdeki boyutlara ilikin koullar gsterilmektedir.

ekil 6.7 Deiik Enkesitli Kolonlarn Boyutlarna likin Koullar Atmtay (2000) sneklilik dzeyi yksek olan kolonlarn enkesit alan iin

uygulanmas gereken bu koullarn kuvvetli kolon zayf kiri artnn ve binaya yeterli telenme rijitliinin salanmasna ynelik olduunu belitmitir. Bunlara ek olarak, kk kesitli kolonlarn betonlama ileminin ne kadar zor olduu da anmsanmaldr. yi betonlanamam bir kolonun depremde ne kadar byk bir tehlike oluturaca aktr.
6.1.2 Boyuna Donat Koullar

Bir kolonda toplam boyuna donat miktar hesap sonucunda belirlenen donatlardan ve hesap sonucu belirlenmeyen ancak ynetmelik gerei yerletirilmesi zorunlu olan donatlardan olumaktadr. Toplam boyuna donats kesit etkilerine gre ekmeye ve basnca alan boyuna donatlarn hepsini kapsamaktadr. Toplam boyuna donat oran t Denklem 6.2de verildii gibi belirlenmektedir.

75

t =

Ast Ac

(6.2)

Burada, Ast kolona yerletirilen toplam boyuna donatlarn alann ve Ac kolon enkesit alann gstermektedir (Doangn, 2002). Kolonlarda bindirmeli ek blgeleri haricinde, boyuna donat brt alan kesitin
%1inden az ve %4nden fazla olamaz. Bindirmeli ek yaplan kesitlerde boyuna

donat oran %6 snrna kadar getirilebilir. Dikdrtgen kesitli kolonlarda en az 4 16 veya 6 14, dairesel kolonlarda ise en az 6 14 boyuna donat kullanlmaldr.
(A.B.Y.Y.H.Y., 1998)

Boyuna donatlarn betonarme kolon elemanlarnda en azndan minimum oranda kullanlmas aada belirtilen baz avantajlar salamaya yneliktir. Kolon boyuna donatsnn kolonun eksenel yk kapasitesine katks kk olup, boyuna donatnn en nemli katks kolonun moment kapasitesi zerindedir. Ayrca kolonun bir minimum donat alanna sahip olmas, kolonun rtre ve snme etkilerinin azaltlmasna da olumlu katk yapacaktr. Kolonun boyuna donat alan kolon betonu atladktan sonra, kolonun etkili eylemsizlik momenti zerinde de etkili olur. Boyuna donat alannn belirli bir dzeyin altna dmemesi, kolon eylemsizlik momentinin de betonun atlamasyla, ok kk deerlere dmesini engeller. Donat yzdesinin ok yksek olmas da istenmemektedir. Donat yzdesinin fazla olmas, kolon kesit alannn ok kk seildiinin bir iaretidir. Donat yzdesinin ok yksek olmas, boyuna ubuk saysnn artmasna neden olur. Bu zellikle bindirmeli ek yaplan blgelerde kendini belli eder ve donat yzdesi iki katna kar ve ubuk says iki kez oalr. Bylece donat ubuu says ok youn bir blgede oluur ve daha evvel de belirtildii gibi betonlama ilemi burada ok zor olacaktr
(Atmtay, 2000). 6.1.3 Boyuna Donatlarn Dzenlenmesi

Kolon boyuna donatlarnn bindirme blgelerinin doru dzenlenmesi nem tekil etmektedir. Bindirmeli ekler kolon ularnda deil de kolon orta blgesinde yaplmaldr. Deprem etkisi altnda kolonlar ift erilikli ekil deitirirler ve

76

maksimum momentler kolon alt ularnda oluur. Eer boyuna donat eklenmesi kolon alt ularnda yaplr ve kusurlu beton dkm bu blgede oluursa, dayanm en yksek olmas gereken kolon alt u blgeleri, en zayf dayanml blgelere dnm olur (Atmtay, 2000). Eer bindirmeli ek istenen yer olan kolon orta blgesinde yaplacaksa bindirme boyu ekme donats iin verilen lb kenetlenme boyuna eit alnmaldr. Eer boyuna donatlarn bindirmeli ekleri kolon alt ularnda yaplmas gerekiyorsa, aada belirtilen koullara uyulmaldr. 1. Boyuna donatlarn %50sinin veya daha aznn kolon alt ucunda eklenmesi durumunda bindirmeli ek boyu lb nin en az 1.25 kat olmaldr. 2. Boyuna donatlarn %50den fazlasnn kolon alt ucunda eklenmesi durumunda bindirmeli ek boyu lb nin en az 1.5 kat olacaktr. Temelden kan kolon filizlerinde de bu koula uyulmas gerekmektedir. 3. Yukardaki her iki durumda da bindirmeli ek boyunca A.B.Y.Y.H.Y.in 7.3.4.1 numaral maddesinde tanmlanan ve enine donat koullar konusunda bahsedilecek minimum enine donatlar kullanlmaldr (A.B.Y.Y.H.Y, 1998). Uygulamalarda kattan kata kesit klmeleri gibi durumlarla karlald durumlarda, alt kattan gelen boyuna donatlarn tamamnn dey konumlarn koruyarak devam ettirilmesi mmkn deildir. Katlar arasndaki kolon kesitinin deimesi durumunda, boyuna donatnn kolon kiri birleim blgesi iinde deye gre eimi 1/6dan fazla olamaz. Katlar arasnda kesitin deimedii veya az deitii kolonlarda mevcut donatnn i ksma bklerek, yeni donatlarn da yerletirilmesi sebebiyle ek blgesinde dey kuvvetler dorultu deitirdiinde yatay kuvvetler oluacaktr. Bu durumlarda sz edilen bu etkileri karlamak iin etriyelerin dzenlenmesi uygun olur.
ekil

6.8de

gsterildii

gibi

uygulamalarda

eitli

ekillerde

bindirme

yaplabilmektedir (Barker, 1967).

77

ekil 6.8 Kolonlarda eitli Bindirme Detaylar

Kesit deiiminin fazla olmas durumunda, kolon donats birleim blgesinde 1/6dan daha fazla bir eimle kvrlarak st kolonda devam ettirilebiliyorsa bu yola gidilmeyip, donatnn bu blgedeki birleen kiri iinde bitirilerek kenetlenmesinin salanmas gerekir. Alttaki kolonun boyuna donatsnn kar taraftaki kiriin iindeki kenetlenme boyu l b nin 1,5 katndan ve 40 den az olmamas gerekir. Kar tarafta kiri bulunmad durumlarda kenetlenme, gerekirse kolonun kar yznde aa doru kvrm yaplarak salanacaktr. 90 yatay kancann veya aaya kvrlan dey kancann boyu en az 12 olmaldr. Kesit deiiminin fazla olduu durumlarda boyuna donat dzenlemeleri ekil 6.9daki gibi yaplmaldr.

ekil 6.9 Kolonlarda Byk Kesit Deiiminde Boyuna Donat Dzenleri

Kaynakl ve manonlu ek durumunda yanyana boyuna donatlarda yaplan bu eklerin arasndaki boyuna uzakln 600 mmden az olmamas gerekir (A.B.Y.Y.H.Y, 1998).
6.1.4 Enine Donat Koullar

Enine donatlarn boyuna donatlar burkulmaya kar koruyabilmesi iin, bunun etrafnda sarlarak bir ke tekil edilmesi uygundur. Boyuna donat etriye kesinden uzaklatka korunmalar zorlar. Bu nedenle boyuna donatlarn st

78

keden olan uzakl 250 mmden bykse burada ke yapacak ek etriye dzeninin kullanlmas tavsiye edilir. Etriyelerin ularnn 135 olarak beton iine kvrlmas ve i ksma kenetlenmesinin salanmas ok nemli olup, bunun kolon boyunca artmal olarak yaplmas tavsiye edilir. Bu suretle etriyeler bir yandan beton snekliliini artrrken, dier yandan betonun dayanmn ykseltir. Eer etriye ucu ksa tutulursa veya 90 ile kvrlrsa, etriye ucunun beton iine kenetlenmesi salanmadndan, kolon boyuna ksalma yaparken ortaya kan enine genileme etriyeleri kolayca aabilir (Celep ve
Kumbasar, 2001).

Bu tip sakncalar ortadan kaldrmak iin uygun olan enine donat dzeni,
A.B.Y.Y.H.Y. (1998)de belirtilen ekil 6.10da gsterilen zel deprem etriyeleri ve

irozlar olmaktadr.

ekil 6.10 zel Deprem Etriye ve irozlar

zel deprem etriyelerinin her iki ucunda mutlaka 135 kvrml kancalar bulunmaldr. zel deprem irozlarnda ise bir uta 90 kvrml kanca yaplabilir. Bu durumda kolonun veya perdenin bir yznde kanca kvrmlar 135 ve 90 olan irozlar hem yatay hem de dey dorultuda birer atlayarak dzenlenecektir. 135 kvrml kancalar enine donat apn gstermek zere en az 5 apl daire etrafnda bklecektir. Kancalarn boyu kvrmdaki en son teet noktasndan itibaren dz yzeyli ubuklarda 10 ve 100 mmden, nervrl ubuklarda ise 6 ve 80 mmden az olamaz. zel deprem etriyeleri boyuna donaty dtan kavrayacak ve kancalar ayn boyuna donat etrafnda kapanacaktr. zel deprem irozlarnn ap ve aral etriyelerin ap ve aral ile ayn olmal ve her iki ularnda mutlaka boyuna donatlar ile sarlmaldr.
zden (1978)de kolon kesitindeki etriyenin ke blgesinde bulunan ubuktan ekil 6.11de gsterildii gibi 15 lik mesafeye kadar be donaty burkulmaya kar

79

koruyabildii iin bu donatlarn buralarda toplanmas yerinde olacan ve bunlarn dndaki yerlerde de iroz kullanlmasn tavsiye etmektedir.

ekil 6.11 Enkesit Kenarlarnn Boyuna Donat Burkulmasnda Etkili Yerleri

Her bir kolonun alt ve st ularnda zel sarlma blgeleri oluturulmaldr. Sarlma blgelerinin her birinin uzunluu, deme st kotundan yukarya doru veya kolona balanan en derin kiriin alt yznden balayarak aaya doru llmek zere kolon kesitinin byk boyutundan (dairesel kesitlerde kolon apndan), kolon serbest yksekliinin 1/6sndan ve 500 mmden az olamaz. Sarlma blgelerinde kullanlacak enine donatlar aada belirtildii gibi dzenlenmelidir. 1. Sarlma blgelerinde 8den kk apl enine donat kullanlamaz. Kolon boyunca etriye ve iroz aral en kk en kesit boyutunun 1/3nden ve 100 mmden daha fazla, 50 mmden daha az olmamas gerekir. Etriye kollarnn ve/veya irozlarn arasndaki yatay uzaklk a etriye apnn 25 katndan fazla olmamaldr. Srekli dairesel spirallerin adm, gbek apnn l/5inden ve 80 mmden fazla olmayacaktr. 2. Etriyeli kolonlarda N d > 0.20. Ac . f ck olmas durumunda sarlma blgelerindeki minimum toplam enine donat alan, Denk. 6.3te verilen koullarn elverisiz olann salayacak ekilde hesaplanmas gerekir. Bu hesapta kolonun ekirdek boyutu bk her iki dorultu iin ayr ayr gz nne alnmaldr.

Ash 0,3.s. bk .[(

Ac f )-1].( ck ) Ack f ywk

(6.3a)

Ash 0,075.s. bk .(

f ck ) f ywk

(6.3b)

80

3. Spiral donatl kolonlarda N d > 0.20. Ac . f ck olmas durumunda sarlma blgelerindeki enine donatnn minimum hacimsel oran Denk. 6.4teki koullarn elverisiz olann salayacak ekilde hesaplanmaldr.

s 0,45[(

f Ac )-1].( ck ) f ywk Ack f ck ) f ywk

(6.4a)

s 0,12. (

(6.4b)

N d 0.20. Ac . f ck olmas durumunda, kolon sarlma blgelerinde Denk. 6.3 ve

Denk. 6.4 ile verilen enine donatlarn en az 2/3 minimum enine donat olarak kullanlmaldr. ekil 6.12de kolonlar iin salanmas gereken tm minimum enine donat koullar gsterilmitir (A.B.Y.Y.H.Y, 1998).

ekil 6.12 Kolonlar in Minimum Koullar

81

Kolonun sarlma blgeleri arasnda kalan blgesi, kolon orta blgesi iinse, 8den kk apl enine donat kullanlamayacan ve kolon boyunca etriye, iroz veya spiral aralnn en kk enkesit boyutunun yarsndan ve 200 mmden daha fazla olmayaca belirtilmektedir. Etriye kollarnn ve/veya irozlarn arasndaki yatay uzaklk, etriye apnn 25 katndan fazla olmamaldr. zel durum olarak verilen aada belirtilen hallerde de sarlma blgesindeki enine donat, orta blgede de uygulanmaldr. 1. Bl tr dzensizlik durumunda dayanm dzensizlii katsaysnn 0.60 ila 0.80 arasnda deitii katta yer alan btn kolonlar, 2. B3 tr dzensizlik durumunda st katlardaki perdelerin altta oturtulduu kolonlarda enine donat ekil 6.13te grld gibi enine donat, perde iine kenetlenme boyu kadar uzatlan kolon donatlar boyunca, 3. Ayrca ksa kolon oluumlarnn engellenemedii kolonlarda, normal kolonlarn sarlma blgeleri iin verilen minimum enine donat ve yerletirme koullar tm kat yksekliince devam ettirilmelidir (Atmtay, 2000).

ekil 6.13 B3 Tr Dzensizlikte Uygun Enine Donat Dzeni

Enkesit boyutlarna ve boyuna donatya ilikin koullar, sneklilik dzeyi normal olan kolonlar iin de geerlidir. Boyuna donatlarn dzenlenmesine ilikin olarak sneklilik dzeyi yksek kolonlar iin belirtilen koullar, sneklilik dzeyi normal olanlar iinde geerlidir. Ancak, boyuna donatlarn bindirmeli eklerinin kolon alt ucunda yaplmas halinde sneklik dzeyi yksek kolonlarda sarlma blgeleri iin tanmlanan enine donatnn ek boyunca da konulmas koulu aranmaz
(A.B.Y.Y.H.Y, 1998).

Enine donatlar ile ilgili eitli uygulamalara rnekler Ek Cde yer verilmektedir.

82

6.2 Perdeler

Perdeler planda uzun kenarnn lw, kalnlna bw oran en az 7 olan dey tayc betonarme elemanlardr. Bir binann deprem gvenliine en byk katky yapan tayc elemanlar perde duvarlardr. Bunlar yapya rijitlik, dayanm ve sneklilik salarlar. Yksek bir yapda bulunan perdeler, yatay ykler altnda bir konsol kiri gibi davranrlar. Konsol perdelerde yatay yklerden oluan eilme momenti yannda, dey yklerden meydana gelen eksenel normal kuvvetler de bulunmaktadr. Kolonlarla kyaslandnda rijitlikleri nedeniyle nemli bir eilme momenti tadklar halde, tadklar normal kuvvet o kadar byk deildir. Bu nedenle kesitlerinde eilme momentleri hakimdir. Eksenel kuvvetlerin kk olmas sebebiyle perde temel tabanlarnda ekme oluacaktr. Bu nedenle perde duvarlarda byk boyutlarda temellere ihtiya duyulur. Perdelerin planda yerleri ve geometrileri genellikle mimari fonksiyonlarn bir sonucu olarak ortaya kar. Buna bal olarak perde duvarlarn kesitleri ekil 6.14te grld gibi ok farkl olabilmektedir.

ekil 6.14 Perde Kesitlerine rnekler

Bunlarn her biri iin betonarme davranlar ve zmleri farkl olduundan her biri iin ayr ayr hesap yaplmas ok zor olabilir. Bu nedenle uygulamada genelde hesap yaplmadan ynetmeliklerde verilen minimum donatlar perdelere yerletirilmektedir. Uygulama projelerinde de perdeler iin minimum donatlar yeterli olur. Ancak eilme momentinin ar byk olduu durumlarda veya ok yksek yaplarda ynetmeliklerdeki minimum donatlar yetersiz kalabilir (Doangn, 2002). Yeterli enine ve boyuna donat kullanldnda ve zel donat detaylarna dikkat edildiinde perde duvarlar orta iddetteki deprem altnda yapya gerekli direnci salar ve tayc sistemde sakncal hasarlarn olumasna izin vermezler. Yksek
iddetli depremlerde de yap ve tayc sistemin ihtiya duyduu rijitlik ve

sneklilii salayarak hasar grrler.

83

Hasarlar momentin ve kesme kuvvetinin maksimum olduu perde ve temel birleim dzeyinin hemen stnde oluur. Perde duvarlarda eilme krlmas, eik asal ekme krlmas, perde ve temel birleiminde kayma, eilme ve taban kaymasnn bir arada olumas eklinde krlmalar meydana gelebilir. Genellikle, perde ve temel birleiminde yeterli filiz donats bulunmad zaman bu birleimde kayma gzlenir. Bu nedenle filiz donats miktar arttrlmal ve perde tabanna dzgnce datlmaldr (Atmtay, 2000).
6.2.1 Boyut Koullar

Perde kalnl, kat yksekliinin 1/15inden ve 200 mmden az olmamaldr. Ancak Denk. 6.5in saland perdelerde, kritik perde ykseklii boyunca perde kalnl kat yksekliinin 1/12sinden az olamaz. Hw/lw> 2.0
(6.5)

Hw temel stnden itibaren llen toplam perde ykseklii, lw perdenin veya ba kiriin perde parasnn plandaki uzunluudur. Deprem yklerinin tmnn bina ykseklii boyunca sadece perdeler tarafndan tand binalarda, Denk. 6.6 ile verilen koullarn her ikisinin de salanmas durumunda perde duvar kalnl, binadaki en yksek katn yksekliinin 1/20sinden ve 150 mmden az olmamaldr.

Ag / Ap 0,002
Vt / Ag 0,5 .fctd

(6.6a) (6.6b)

Burada Ag deprem dorultusuna parelel yap elemanlarnn enkesit alanlar toplam, Ap binann tm katlarnn plan alanlarnn toplam, Vt binaya etkiyen toplam deprem yk, fctd betonun tasarm ekme dayanmn gstermektedir. Aksi halde perde kalnl kat yksekliinin 1/15inden ve 200 mmden az olmamas gerekir. Denk. 6.6nn bodrum katlarn evresinde ok rijit betonarme perdelerin bulunduu binalarda zemin kat dzeyinde, dier binalarda ise temel st kotu dzeyinde uygulanmas gerekir (A.B.Y.Y.H.Y, 1998).
Atmtay (2000)de perde duvarlarn tabanndan llen H cr denilen kritik

ykseklik iinde maksimum moment ve maksimum kesme kuvvetinin beraber 84

bulunaca ve bunun sonucunda elastik tesi hasarlarn perde duvarn bu ykseklii iinde meydana gelecei belirtilmektedir. Bu nedenle kritik perde ykseklii iinde zel donat detaylandrlmas yaplmaldr. Bu zel donat detaylandrlmas, perdenin tersinir yklemeler altnda hasar gren blgesinde dey donatsnn burkulmasn nlemek, betonun ezilmeye tekabl eden birim deformasyonunu arttrarak betona olabildiince sneklilik kazandrmak, ek boyuna donat kullanarak perde kesitinin moment kapasitesini arttrarak, youn atlam blgede betonun paralanarak dalmasn engellemeye yneliktir. Temel stnden itibaren kritik perde ykseklii, 2.lw deerini amamak zere, Denk. 6.7de verilen her iki deerden elverisiz olann salayacak biimde belirlenmesi gerekmektedir. Hcr lw Hcr Hw/6
(6.7a) (6.7b)

Buradaki Hcr kritik perde ykseklii, lw perdenin veya ba kirili perde parasnn plandaki uzunluu, Hw temel st kotundan itibaren toplam perde yksekliidir. Bodrum katlarnda rijitlii st katlara oranla ok byk olan betonarme evre perdelerinin bulunduu ve bodrum kat demelerinin yatay dzlemde rijit diyafram olarak alt binalarda, Hw ve Hcr byklkleri zemin kat demesinden itibaren yukarya doru gz nne alnmas gerekir. Bu tr binalarda kritik perde yksekliinin, en az zemin katn altndaki ilk bodrum katn ykseklii boyunca aaya doru ayrca uzatlmas gerekmektedir. Hw / lw> 2.0 olan perdelerin planda her iki ucunda perde u blgeleri oluturulmas gerekmektedir. Perde u blgeleri perdenin kendi kalnl iinde oluturulabilecei gibi perdeye birleen dier bir perdenin veya perdenin ucunda geniletilmi bir kesitin iinde de dzenlenebilmektedir. Dikdrtgen kesitli perdelerde kritik perde ykseklii boyunca u blgelerinin her birinin plandaki uzunluu perdenin plandaki toplam uzunluunun %20sinden ve perde kalnlnn iki katndan daha az olmamas gerekir. Kritik perde yksekliinin stnde kalan perde kesimi boyunca ise, perde u blgelerinin her birinin plandaki uzunluu perdenin plandaki toplam uzunluunun %10undan ve perde kalnlndan az olmamaldr. Perde u blgelerinin, perdeye birleen dier bir perdenin veya perdenin ucunda geniletilmi bir kesitin iinde dzenlenmesi durumunda, her bir 85

perde u blgesinin enkesit alan, en az dikdrtgen kesitli perdeler iin yukarda tanmlanan alana eit olmaldr. Perdelerde salanmas gereken boyut koullar ekil 6.15te gsterilmitir (A.B.Y.Y.H.Y, 1998).

ekil 6.15 Perdelerde Boyut Koullar 6.2.2 Perde Gvde ve U Blgelerindeki Donat Koullar

Orta ykseklikteki perdelerde genellikle ok byk kesit etkileri meydana gelmez. Bu nedenle donats evreye dzgn bir ekilde datlr. Ancak byk mesnet momenti durumunda donat ularda toplanarak, g tkenmesi momenti ve erilii arttrabilir. Bu suretle eilmeden oluan basn kuvvetinin nemli bir ksm da donat tarafndan karlanr. Perde eilme momenti yannda dey yklerden oluan nemli bir normal kuvvet tadnda perde kesitinin balarnda sk etriye kullanmak tavsiye edilir. U blgesi kolonlardaki gibi dzenlenir. Dey donatlarn burkulmasn nlemek iin kolonlardan daha sk etriye dzeni gerekebilir. Genellikle dey yklerden oluan normal kuvvet dengeli durumdaki normal kuvvetten daha kk olduundan, eilme momenti nedeniyle perde kesitindeki ekme donats akma durumuna eriir ve snek bir g tkenmesi olur. Ancak, normal kuvvet bykse dengeli durumun zerinde kaldndan ekme tarafndaki donat akma durumuna eriemez ve snek g tkenmesi olumaz. Bu durumda basncn olutuu her iki u blge sk etriye ile sarlarak sneklilik arttrlabilir.
ekil 6.16da gsterildii gibi u blgesi bulunan ve bulunmayan donat

dzenlemelerinde perdelerin davran deiiklikleri sz konusu olmaktadr (Celep ve

Kumbasar, 2004).

86

ekil 6.16 Perde U Kesitindeki Donat Dalmnn Davrana Etkisi A.B.Y.Y.H.Y. (1998)de perde u blgesi donatlar ile ilgili koullar u ekilde

verilmektedir: 1. Perde u blgelerinin her birinde, dey donat toplam alannn perde brt en kesit alanna oran 0.001den az olamaz. Kritik perde ykseklii boyunca bu oran 0.002ye karlabilir. Perde u blgelerinin her birinde dey donat miktar 4 14'ten az olmamaldr. 2. Perde u blgesindeki dey donatlar kolonlarda olduu gibi etriye veya irozlardan oluan enine donatlarla sarlmas gerekir. 3. U blgelerinde kullanlacak enine donatnn ap 8 mmden az olmamaldr. Etriye kollarnn ve/veya irozlarn arasndaki yatay uzaklk, etriye ve iroz apnn 25 katndan fazla olamaz. 4. Kritik perde ykseklii boyunca perde u blgelerine, kolonlarn sarlma blgeleri iin belirlenen enine donatlarn en az 2/3 konulmaldr. Dey dorultuda etriye ve/veya iroz aral perde kalnlnn yarsndan ve 100 mmden daha fazla, 50 mmden daha az olmamas gerekir. Bu donatlar temelin iinde de en az perde kalnlnn iki kat kadar bir ykseklik boyunca devam ettirilmelidir. 5. Kritik perde yksekliinin dnda kalan perde u blgelerinde dey dorultudaki etriye ve/veya iroz aral, perde duvar kalnlndan ve 200 mmden daha fazla olmamaldr. Ancak, perde u blgelerindeki enine donatnn ap ve aral hibir zaman perde gvdesindeki yatay donatdan daha az olmamaldr.
A.B.Y.Y.H.Y. (1998) perde gvde donatlar ile ilgili olarak da aada belirtilen

koullar vermektedir. Perdenin her iki yzndeki gvde donatlarnn toplam enkesit alan, dey ve yatay donatlarn her biri iin perde u blgelerinin arasnda kalan perde gvdesi brt en kesit alannn 0.0025inden az olmamaldr. Hw / lw 2.0 olmas durumunda perde 87

gvdesi perdenin tm kesiti olarak gz nne alnacaktr. Perde gvdesinde boyuna ve enine donat aral 250 mmden fazla olamaz. Denk. 6.6 ile verilen koullarn her ikisinin de saland binalarda, dey ve yatay toplam gvde donats oranlarnn her biri 0,0015e indirilebilir. Ancak bu durumda, donat aral 300 mmyi gememelidir. U blgeleri dnda perde gvdelerinin her iki yzndeki donat alar, birer metrekare perde yznde en az 4 adet zel deprem iroz ile karlkl olarak balanmas gerekir. Ancak kritik perde ykseklii boyunca, u blgeleri dndaki birer metrekare perde yznde en az 10 adet zel deprem irozu kullanlacaktr. irozlarn ap en az yatay donatnn ap kadar olmaldr. ekil 6.17de perdelerdeki tm donat koullar gsterilmektedir.

ekil 6.17 Perde Donatlarna likin Koullar

Perdelerin yatay gvde donatlar dzenlenmesinde yatay gvde donatlar, kritik perde ykseklii boyunca perde u blgelerine konulacak sarg donatsnn belirlenmesinde hesaba katlabilir. Yatay gvde donatlarnn etriyelerle sarl perde u blgesinin sonunda 90 kvrlarak kar yzde kedeki dey donatya 135lik kanca ile balanmas gerekir. Yatay gvde donatlarnn perde ucunda 90 derece kvrm yaplmakszn bitirilmesi durumunda, perdenin her iki ucuna gvde donats ile ayn apta olan biiminde yatay donatlarn yerletirilmesi gerekir. Bu donatlarn perde u blgesinin i snrndan itibaren perde gvdesine doru ekil 6.18de gsterildii gibi en az kenetlenme boyu kadar uzatlmas gerekir.

88

ekil 6.18 Yatay Gvde Donatsnn Yerleimi

Sneklik dzeyi yksek perdelerde tanmlanan kritik perde yksekliine ilikin olarak verilen tanm ve koullar hari olmak zere, sneklik dzeyi yksek perdeler iin verilen dier tm kural ve koullar, sneklilik dzeyi normal olan perdeler iin de geerlidir.
6.2.3 Ksa Konsol Perdeler

Deprem blgelerinde 3 ile 5 katl binalarda ska grlen bir uygulamadr. Burada kullanlan perde duvarlar, Hw / lw 2-3 olduunda ksa konsol perde duvar tanmlamasnn iine girerler. Perde ykseklii kk olduundan genellikle perde duvarlarn tasarm momentleri kk olur ve minimum gvde donats yeterli olur. Ancak minimum gvde donats kullanlan perde duvarlarda kesme krlmas oluabilir. Kesme kuvvetinden doan hasarlarn olumasna izin verilmemelidir. Kesme kuvveti hasar, ksa konsol perdelerde eik asal ekme, eik asal basn ve yatay dzlemde kayma olarak gerekleebilir. Yatay dzlemde kayma hareketi, kayma dzlemini dik kesen donat ile engellenebilir. Bu durumda atla dik kesen donatnn oluturduu kesme kuvveti direnci olan Vrwf Denk. 6.8den hesaplanabilir. Vrwf = Awf.fyd.
(6.8)

Burada kesme srtnme katsays, fyd donat akma dayanm, Awf atla dik kesen donatnn toplam alandr. Sertlemi beton ile yeni dklm beton yzeylerinde

=1 alnabilir.
Kayma hareketini engellemek ve enerji tketimini arttrmak iin apraz donat da yerletirilebilir. Tersinir deprem yk altnda apraz donatlardan biri tersinir olarak hep ekmeye alacak ve enerji tketecektir.

89

Deprem kuvvetini karlamakta apraz donat ve perde iindeki dey donatlar beraber alrlar. Deprem kuvveti altnda nce apraz donat akar ve kayma hareketi balar. Kayma hareketi balar balamaz dey donatlar almaya balar. apraz donatl perde apraz donats olmayan perdeye gre %70 daha ok enerji tketebilir.
ekil 6.19da enerji tketiminde etkili olan apraz ve dey donatlar beraber

gsterilmektedir.

ekil 6.19 Ksa Konsol Perdelerde apraz ve Dey Donatlar

Ksa konsol perdelerin iine yerletirilen apraz donatlar iki ayr geometriye sahip olabilirler. Bu seimde perde boyutlar etkili olacaktr. Kullan biimine gre apraz donat hem devrilme momentini karlar, hem de yatay dzlemde kaymay engellediinden ek kesme direnci oluturur. apraz donatlar ekil 6.20de gsterildii gibi farkl ekillerde dzenlenebilmektedirler (Atmtay, 2000).

ekil 6.20 Ksa Konsol Perdelerde apraz Donat Dzenleri 6.2.4 Ba Kirili (Boluklu) Perdeler

Yatay yklerin karlanmasnda etkili olan perdeler ereve ile beraber veya iki perdenin ba kirileri ile birleen perde gruplar halinde de kullanlabilir. Perdede braklan boluklardan veya iki perdenin ba kirileri ile birlemesinden dolay beraber alan perde duvarlar meydana gelir. Perde ile ba kiri rijitliklerinin birbirinden ok farkl olmas normal ereve dzenlemesinde gznne alnmayan etkilerin hesaba katlmasn gerektirir. Ba

90

kirileri ile birletirilmi iki perdeli bir sistemde d kuvvetlerin mesnette oluturduu devirme momenti, perdelerden oluan eilme momenti ile meydana gelen normal kuvvet ifti tarafndan beraber karlanr. Normal kuvvet ba kirilerinin perdeye gre relatif rijitliklerine baldr. Ba kirilerinin rijitliinin arttrlmasyla ba kirilerinde eilme momentleri byrken, perdeler aras etkileim artar ve normal kuvvetle daha byk moment tanmas mmkn olur. Ba kirileri ksa ve yksekse byk eilme momentine kar koyarlar. Bunun sonucu olarak kesme kuvveti byk deerler alr (Celep ve Kumbasar, 2004). Perdeler iin daha evvel belirtiimiz tm koullar, ba kirili perdeleri oluturan perde paralarnn her biri iin de geerlidir.
A.B.Y.Y.H.Y. (1998)de ba kirilerinin kesme donatsna ilikin koullar aadaki

belirtildii gibi verilmitir. ln > 3hk Vd > 1,5 bw d fctd

(6.9a) (6.9b)

Burada, ln kiriin kolon veya perde yzleri arasnda kalan serbest akln, hk kiri yksekliini, Vd deprem yklerinin ortak etkisi altnda hesaplanan kesme kuvvetini, bw perde gvde kalnln, d kiriin faydal yksekliini, fctd betonun tasarm ekme dayanmn gstermektedir. Denk. 6.9un salanmas durumunda ba kirilerinin kesme donats hesab sneklik dzeyi yksek kirilerin kesme donats gibi yaplmaldr. Denk. 6.9da verilen koullarn her ikisinin de salanamamas durumunda ba kiriine konulacak zel kesme donats geerlilii deneylerle kantlanm yntemlerle belirlenmeli veya ba kiriindeki kesme kuvvetlerinde ekil 6.21deki apraz donatlar kullanlmaldr.

ekil 6.21 Ba Kirilerinde Donat Dzeni

91

Her bir apraz donat demetindeki toplam donat alan Denk. 6.10 ile belirlenmesi gerekir. Asd = V d / (2 fyd sin )
(6.10)

Buradaki Asd ba kiriinde apraz donat demetinin her birinin toplam donat oran,

ba kirilerinde kullanlan apraz donat demetinin yatayla yapt a, fyd boyuna

donatnn tasarm akma dayanmdr. apraz donat demetlerinde en az drt adet donat bulunmal ve bu donatlar perde paralarnn iine doru en az 1.5.lb kadar uzatlmaldr. Donat demetleri zel deprem etriyeleri ile sarlmal ve kullanlacak etriyelerin ap 8 mmden, aral ise apraz donat apnn 6 katndan ve 100 mmden daha fazla olmamaldr. apraz donatlara ek olarak, ba kiriine TS 500de ngrlen minimum miktarda konstrktif olarak etriye ve yatay gvde donats konulmas gerekmektedir.
6.3 Kiriler

Kiriler betonarme tayc sistemde dey yklerin ayrca deprem ve rzgar gibi yatay yklerin de karlanmasnda demelere mesnetlik yaparak, yklerin kolonlar yoluyla temele aktarlmasn salarlar. Bunun yannda kolonlar balayarak tayc sistemde ereve olutururlar. Kirilerde mesnetlenme ve ykleme biimine bal olarak eilme momenti, kesme kuvveti, burulma momenti ve normal kuvvet meydana gelebilir. Ancak yapsal elemann TS 500 gerei kiri olarak boyutlandrlp, donatlmas iin hesap eksenel kuvvetinin 0,1. Ac . f ck koulunu salamas gerekir. Eer bu koul

Nd

salanamyorsa, kirilerin betonarme hesaplarnda dikkate alnan basit eilme etkisi artk geerli olmaz. Bu durumda sz konusu elemanlar iin kolonlarda olduu gibi normal kuvvet ve eilme momentinin birlikte dikkate alnmas gerekir. Kirilerin eksenleri genel olarak yatay olup, zellikle endstri yaplarnda eimli at kirilerine de rastlanabilir. Genellikle deme ile betonlandklarndan beton basn blgesi geniletilmi olan bu kesitlerde, plaa kesitin tablas denir. Tablal kesit kirilere youn biimde rastlanlr. Bina tr yaplarda yaygn olarak kullanlan kiri kesitleri ekil 6.22de gsterilmitir (Doangn, 2002).

92

ekil 6.22 Kiri Kesitleri

Kirilerin birbirine gre plandaki durumu aklk ve atalet momenti demeye veya dier bir kirie mesnet oluturulmasnda belirleyici olur. rnein akl kk atalet momenti byk bir kiriin dey yer deitirmesi daha kk olaca iin dey yer deitirmesi byk olana mesnetlik yapar. Ayrca mesnetlik yapan kiriin yk byk olaca iin kesitinin de byk olmas yaplan kabuln kendiliinden gereklemesini salar. Baz durumlarda mesnetlik yapan kirite byk ykten oluan eilme momenti, donat arttrlarak karlanr. Donatnn artrlmas kesit atalet momentini az miktarda deitirdiinden mesnetlenmenin olumas salanamaz. Mesnetlenmenin beklendii yerde mesnet tekil edilecek kiriin mesnetlenenden nemli lde az yer deitirme yapmas salanmaldr. Bu nedenle dierine gre kesiti ve donats daha byk olacaktr. Genellikle dier kirilere mesnetlik yapan ve kolonlar birletiren kiriler ana kiriler olarak adlandrlr (Celep ve Kumbasar, 2001).
6.3.1 Enkesit Koullar

TS 500 ve A.B.Y.Y.H.Y.de kiri enkesit durumlarna ilikin aada verilen koullar belirtilmektedir. 1. Kiri ykseklii deme kalnlnn 3 katndan ve 300 mmden daha az, kiri gvde geniliinin 3,5 katndan daha fazla olamaz. 2. Kiri yksekliinin serbest akln nden daha fazla olmamas gerekir. Aksi durumlarda, kiri gvdesinin her iki yzne kiri ykseklii boyunca gvde donats konulmas gerekir. Toplam gvde donats alan sa veya sol mesnet kesitlerinde st ve alt boyuna donat alanlar toplamnn en bynn %30undan daha az olamaz. Gvde donats apnn minimum deeri 12 mm olup aral ise 300 mmden fazla olmamaldr (A.B.Y.Y.H.Y, 1998). 3. Kiri gvde geniliinin en az 200 mm olmas gerekmektedir. Bu deer A.B.Y.Y.H.Y.e gre 250 mm olmaldr. Gvde genilii maksimum kiri ykseklii ile kiriin birletii kolonun kirie dik geniliinin toplam kadar olabilir. Buradaki a

93

mesnet geniliini, h kiri yksekliini, bw kiri gvde geniliini gstermektedir.

ekil 6.23te kiri enkesit boyutlarnn koullar gsterilmitir (TS 500, 2000).

ekil 6.23 Kiri EnKesit Koullar

Kiri genilii ve ykseklii ile ilgili olarak yukarda belirtilen koullara, kolonlara mafsall olarak balanan betonarme veya n gerilmeli prefabrike kiriler, ba kirili (boluklu) perdelerin ba kirileri, ereve kiri (ana kiri) olmayan ikincil kiriler ve dili deme dilerinde uyulmasna gerek yoktur (A.B.Y.Y.H.Y, 1998).
6.3.2 Boyuna Donat Koullar

Kirilerde yeterli sneklik asndan boyuna donatlarla ilgili salanmas gereken koullar aada belirtildii gibi verilebilir. 1. Kirilerde boyuna donatlarn ap 12 mmden daha az olamaz. Kiriin alt ve stnde en az iki donat ubuu kiri akl boyunca srekli olarak bulunmas gerekir. 2. Kiri mesnetlerinde stteki ekme donatsnn minimum oran iin Denk.6.11de verilen koula uyulmaldr.

min = f ctd / f yd

(6.11)

3. Birinci ve ikinci derece deprem blgelerindeki tayc sistemlerde kiri mesnedindeki alt donat ayn mesnetteki st donatnn %50sinden daha az olmamaldr. Ancak, nc ve drdnc derece deprem blgelerinde bu oran %30a kadar indirilebilmektedir. 4. Aklk ve mesnetlerdeki ekme donats oran ise %2 deerini gememelidir
(A.B.Y.Y.H.Y., 1998).

94

6.3.3 Boyuna Donatlarn Dzenlenmesi

Kiriin iki ucundaki mesnet st donatlarndan byk olannn en az tm kiri boyunca srekli olarak devam ettirilecektir. Mesnet st donatsnn geri kalan ksm, TS 500e gre dzenlenmelidir. Kolona birleen kirilerin kolonun br yznde devam etmedii durumlarda da kirilerdeki alt ve st donat, kolonun etriyelerle sarlm ekirdeinin kar taraftaki yzeyine kadar uzatlp etriyelerin i tarafindan 90 derece bklmesi gerekir. Bu durumda boyuna donatlarn kolon iinde kalan yatay ksm ile 90 derece kvrlan dey ksmnn toplam uzunluu, TS 500de ngrlen dz kenetlenme boyu l b den az olmamaldr. 90 derecelik kancann yatay ksmnn 0,4 lb den, dey ksmnn ise 12 den az olmamas gerekir. Her iki taraftan kirilerin kolonlara birlemesi durumunda, kiri alt donatlar kolon yznden itibaren komu akla en az TS 500de verilen kenetlenme boyu l b kadar uzatlmaldr. Kirilerdeki derinlik fark gibi nedenlerle bu olanan bulunmad durumlarda kenetlenme, yukarda belirtilen kiriin kolonun br yznde devam etmedii durumlar iin tanmlanan biimde yaplmaldr. Perdelere kendi dzlemleri iinde balanan kirilerde boyuna donatlarn kenetlenmesi kanca yaplmakszn dz olarak salanabilmektedir. Bu durumda donatlarn perde iindeki kenetlenme boyu lb den ve 50 den az olmamaldr. Kirilerde boyuna donatlarn dzenlenmeleri ekil 6.24te gsterilmektedir
(A.B.Y.Y.H.Y., 1998).

ekil 6.24 Kirilerde Boyuna Donat Dzenlemeleri 6.3.4 Boyuna Donatlarn Eklenmelerine likin Koullar

Kiri sarlma blgeleri kolon-kiri birleim blgeleri ve aklk ortasnda alt donat blgeleri gibi donatnn akma durumuna ulama olasl bulunan kritik blgelerde 95

bindirmeli ek yaplmamaldr. Bu blgeler dnda bindirmeli eklerin yaplabilecei yerlerde ek boyunca zel deprem etriyeleri kullanlacaktr. Bu etriyelerin aralklar kiri derinliinin n ve 100 mmyi amamaldr. Daha evvel bahsedildii gibi manonlu ekler veya bindirmeli kaynak ekleri, bir kesitte ancak birer donat atlayarak uygulanmal ve birbirine komu iki ekin merkezleri arasndaki boyuna uzaklk 600 mmden daha az olmamaldr
(A.B.Y.Y.H.Y, 1998). 6.3.5 Enine Donat Koullar

Deprem etkisi altndaki tayc sistemlerde en byk momentler kolon-kiri birleim blgelerinde oluur. En byk momentlerin bu blgede olumasnn yan sra en byk kesme kuvvetleri de bu blgede oluacaktr. Deprem etkisi altnda, kiri kesitinin hem altndaki hem de stndeki boyuna donat akacaktr. Tersinir deprem etkisi altnda bylece plastik mafsallama meydana gelecektir. Bu plastik mafsal iinde byk dnmeler oluacandan enerjinin tketilmesi gerekletirilecektir. Deprem asndan dayankl betonarme yaplarda deprem enerjisinin tketilmesinin kiri sarlma blgeleri denilen kiri u blgelerinde olumas amalanmtr. yle ise tersinir deprem etkileri altnda kiri sarlma blgeleri snek kalmal ve moment tama yetenekleri kaybolmamaldr. Bundan dolay sarlma blgelerindeki betonun ezilip dalmamas iin bu blgede zel deprem etriyeleri kullanlp zenle detaylandrlmaldr (Atmtay, 2000).
A.B.Y.Y.H.Y. (1998), sarlma blgesi olarak kiri mesnetlerinde kolon yznden

itibaren kiri derinliinin iki kat uzunluundaki blgeyi tanmlayarak bu blgede zel deprem etriyelerinin kullanlmasn zorunlu klmtr. Sarlma blgesinde ilk etriyenin kolon yzne olan uzakl en ok 50 mm olabilir. Daha elverisiz durumlar elde edilmedike etriye aralklar TS 500 (2000)de belirtilen aadaki koullar salamaldr. Etriye aral kiri faydal yksekliinin yarsndan fazla olmamaldr. Ayrca, zel olarak Vd tasarm kesme kuvveti ve V zere V
d cr

kesitin kesmede atlama dayanm olmak

3.V cr olan durumlarda etriye aral yukarda belirtilen deerin yarsn

amamas gerekir. ereve kirilerinin ularnda kiri derinliinin iki kat kadar olan blgede etriye aral Denk. 6.12yi salamaldr.

96

s d/4 s 8 s 150 mm

(6.12a) (6.12b) (6.12c)

Burada s etriye aral, d kiri faydal ykseklii, kiriin en kk boyuna donat apdr. Sarlma blgesi dnda TS 500de verilen minimum enine donat koullarna uyulmas gerekmektedir. ekil 6.25te kirilerin enine donatlarna ilikin koullar gsterilmitir.

ekil 6.25 Kirilerin Enine Donat Koullar 6.3.6 Srekli Kiriler

Srekli kirilerde mesnetler zerinde donat ok fazla olur. Mesnetlerin st ksmnda betonun dklebilmesi ve vibratr sokularak sktrlabilmesi iin vibratr apndan 1,5 veya 2 cm daha byk bir aralk braklmaldr. Donatnn bir ksm ikinci sraya alnmasnn yan sra, deme pla ile birlikte betonlanan kirilerin mesnetlerinde gerekli ek donat bu plak iine de ekil 6.26daki gibi konulabilir.

ekil 6.26 Srekli Kirilerde Donatnn Dzenlenmesi

Bylece donatnn yerletirilecei genilik ve ayn zamanda i kuvvetlerin manivela kolu arttrlm olmaktadr (Aka ve di, 2001). Daha evvel bahsedildii gibi kirilerde pilyeler de kullanlabilir. Mesnetlerde ihtiya duyulmayan ekme donats mesnedin br tarafna bklerek, momentin iaret

97

deitirmesi ile yeniden kullanma girer. Yalnz kullanlan pilyelerin kesme kuvvetine katks alnmaz (Ersoy, 1987). Ancak srekli kirilerde aklklarn ve / veya yklerin birbirinden ok farkl olmas durumlarnda aklklarn bir ksmnda pozitif moment olumayabilir. Pozitif momentin meydana gelmedii bu kiri iin ekme donats hesap sonucuna gre hem mesnette hem de aklkta kiri st ksmna yerletirilmesi gerekir. Bu sebeple ift donatl kesite sahip kiriler olumaktadr. ekme blgelerine konulan donatlarn dnda basn donats olarak adlandrlan bu donatlar, kiriin tama gc momentini artttrmasnn yan sra daha evvelki blmlerde belirttiimiz gibi betonun zamana bal sehimlerini de azaltmakta, elverisiz ykleme durumlarn ekme donats olarak kiriin hasar grmesini engellemekte ve snekliliin artmasn salamaktadr. Bu sebeplerle boyuna donatda ekonomi salanmakta ve donat iilii kolaylamaktadr (Doangn, 2002). Srekli kirilerde genel donat dzenine rnek ekil 6.27de gsterilmitir.

ekil 6.27 Srekli Kirilerde Donat Dzeni

Kirilerde guselerin kullanlmas mesnet blgelerinde kritik olan kesme kuvvetlerinin daha gvenli olarak karlanmasna yneliktir. Guselerin kullanlmas ile mesnet blgelerinde beton alan byr ve bunun bir sonucu olarak ortalama kayma gerilmeleri klr. Ancak guselerin kullanlmas ile kiri zerindeki moment dalm da deiir. Guselerin varl ile kiri eilme rijitliinde deiik olur ve akla gre mesnet blgeleri daha byk eilme rijitlii kazanr. Aklk momenti azalr ve mesnet momenti oalr. Ancak proje hesaplar asndan kritik mesnet momentindeki art ok azdr ve pratikte rastlanan olaan durumlarda kesit boyutlarn ve donat

98

miktarn etkilemez (Atmtay, 2001). Bu tip kesiti deiken kirilerde ekil 6.28deki gibi doru detaylandrma yaplmas gerekir.

ekil 6.28 Guseli Kirilerde Donat Dzenleri 6.3.7 Saplama Kiriler

Kirilerin dorudan kolonlara mesnetlenmesi istenen bir durumdur. Ancak, uygulamada zaman zaman bu mmkn olmaz ve saplama kirii olarak adlandrlan baka kirilere mesnetlenen kiriler ortaya kar. Yaygn kullanlan saplama kirilere rnek, balkon ya da kmann ucuna yaplan kiriler ile kolon ve perde yerine baka kirilere mesnetlenen i kiriler verilebilir. Saplama kiri olarak dzenlenen i kirilerde kiri tad toplam ykn yarsn bir ucundan mesnetlendii ana kirie tekil yk olarak aktarmaktadr. Bu durumda ana kiri tad yklere ilave olarak bir de tekil yk etkisinde kalr. Sadece yayl yk etkisinde kirilerin orta blgelerinde kesme kuvvetinin deeri az iken bu blgeye tekil ykn etkimesiyle orta blgedeki kiri kesitleri de kesme asndan kritik konuma gelebilir (Doangn, 2002). Bir kiri eer kolona deil baka bir kirie mesnetleniyorsa yk getiren kiriin mesnet kuvveti kafes sistem benzeiminde meydana gelen basn ubuu, dier kirie geer. Bu tr dolayl mesnetlenmede, birinci kiriin mesnedinde oluan kuvvetin dier kiriin gvdesine iletilmesi iin ask donatsna ihtiya duyulur. Kafes sistem benzeimi ile mesnette oluan basn ubuunun dey ekme ubuu ile dengelenmesi gerekir. Kolona mesnetlenmeye gre dolayl mesnetin daha kolay dey yer deitirebilir olmas nedeniyle, hesaba esas olan kesme kuvvetinin tam mesnet yznde kirie tamamen alt yzden yaplyorsa, kayma donatsna ek olarak ekil 6.29da verilen ask donatlar yerletirilmelidir (Celep ve Kumbasar, 2001).

99

ekil 6.29 Dolayl Mesnetlenmede Kemerlenme ve Ask Donatlar 6.3.8 Boluklu Kiriler

Kiri gvdesinde boluk bulunmas durumunda kiriin rijitlii azaldndan donat dzenlenirken zel nlemler alnmas gerekir. Tesisat elemanlar vb. geileri salamak amacyla kirilerin kesme kuvveti blgelerinde braklacak boluklar, yeterli beton basn ubuklar ya da kapal ereve oluturacak ekilde dzenlenmelidir. ekil 6.30da uygulamalarda uygun olan boluk dzenleme tipleri gsterilmitir.

ekil 6.30 Kiri Gvdesinde Uygun Boluk Dzenleri

Kk kesme kuvveti blgesinde olduka uzun boluklar dzenlenebilir. Boluk tiplerinden biri olan dairesel boluklar keli boluklardan daha uygundur. Boluk keleri elden geldiince yuvarlatlmaldr. Kiri yksekliinin %60ndan daha uzun olan boluklar hesaplarda mutlaka gz nne alnmaldr. ekme blgesi atlayacandan basn altndaki st balk kesme kuvvetinin byk bir blmn alr. Buna gre kesme kuvvetlerine uygun etriyeler dzenlenmelidir. Ayrca, boluk yannda ask donats dzenlenmeli ve mesnet tarafna 3 tane etriye konulmaldr. Byk kirilerin boluk kelerinde ekil 6.31de gsterildii gibi eik donat ek olarak konulmaldr (Aka ve di., 2001).

ekil 6.31 Boluklu Kirilerde Donat Dzeni

Bu konuda ATENA adl bilgisayar program ile Pragda bir alveri merkezinin byk kirilerinin eitli boluk ve donat dzenlerinin sonlu elemanlar modellemesi yaplmtr. 100

eitli sonlu eleman modellemeleri sonucu servis ykleri altnda atlak geniliklerinin analizleri incelenmi ve bu alma sonucunda ekil 6.32de gsterilen gerilme ve ekil deitirme erileri elde edilmitir.

ekil 6.32 Farkl Donatl Dairesel Kiriin Gerilme-ekil Deitirme Erileri

Sonu olarak, ekil 6.33te gsterildii gibi diyagonal ek donatsnn kullanm ile donatlan dairesel boluklu kirilerin boluksuz kiri haline yakn diren gsterebildii belirlenmitir (http://www.cervenka.cz/Web/files).

ekil 6.33 Boluklu Kirilerde Diyagonal Ek Donat 6.3.9 Geni Kiriler

Geni bir kiriin dar bir kolona mesnetlenmesi durumunda kuvvet izgileri kolona yaklatka younlaarak, ekil 6.34te gsterildii gibi alan kiri geniliinin bwden kk olmasna sebep olur. Bu ise kesit hesaplarnda genel olarak gznne alnmayan ek etkileri dourur.

ekil 6.34 Dar Kolona Mesnetli Geni Kiriin Plan ve Kesiti

Daha evvel en kesit koullarnda belirtildii gibi ynetmeliimiz bu sebeplerle geni kiriler iin kolon genilii ile kiri genilii toplamna kadar olan kiri geniliine 101

msade etmektedir. Bu tip kirilerde genilik byk olduundan, iki kollu etriye kullanlmas durumunda kafes sistem benzeimindeki beton basn kuvvetlerinin etriye ekme kuvveti ile dengelenmesi srasnda oluacak gerilme ylmasnn kol says arttrlarak nlenmesi tavsiye edilir. Geni kirilerde etriye kol saysnn i gerilmelere etkisi ekil 6.35ten grlebilmektedir (Celep ve Kumbasar, 2001).

ekil 6.35 Geni Kirilerde Etriye Kolunun Gerilmelere Etkisi 6.3.10 Ksa Konsollar

Ykleme noktasndan mesnet yzne olan uzaklnn kesit faydal yksekliine oran ( a v / d ) 1 olan konsollar ksa konsol olarak adlandrlmaktadr. Ksa konsollar genellikle sanayi yaplarnda ve kprlerde kullanlmaktadr. Ksa konsollarn tama gc hesaplar ve donat detaylar normal konsollardan farkldr. Ksa konsolun ekil 6.36da gsterildii gibi iki boyutlu eleman alnmas ile asal gerilme yrngelerinden yk tama davran ak olarak anlalabilir (Celep
ve Kumbasar, 2001).

ekil 6.36 Ksa Konsoldaki Oluan Asal Gerilmeler

Ksa konsoldaki asal gerilme yrngelerinden aada belirtilen sonular ortaya karlabilmektedir: 1. Ykleme noktas ile kolonun kenar arasndaki ekme gerilmesi ve bunlarn bilekesi hemen hemen sabit bir deiim gstermektedir. 2. Konsolun alt ucunda eimli olarak kafes sistemi benzeimine uygun olarak oluan basn kuvveti sabit kabul edilebilir. 3. Basn kuvvetinin dorultu deitirmesinden oluan ekme gerilmeleri olduka kktr. 102

4. Ksa konsolun dikdrtgen eklinde olmas halinde de gerilme durumunda hemen hemen hi deiiklik olmaz. Dikdrtgen kesit durumunda ksa konsolun d alt ksmnda ok kk gerilmeler meydana gelmektedir. Bu sebeple uygulamalarda daha ok yamuk biimli konsollar yaplr (Celep ve Kumbasar, 2001). Ksa konsollarn davran kark grlmekle beraber atlama durumundan hareketle basit bir donat dzeni oluturulabilir. Buna gre ste bir ekme donats yerletirilerek kafes sistem oluumu salanr. Bylece konsol yk eimli beton basn ubuu ile ekme kuvveti ise yatay donat ile karlanr. ekil 6.37de ksa konsollarn genel donat dzenlemelerine rnekler verilmitir. Dey etriyelerin bir anlam bulunmaz ve sadece montaj iin kullanlrlar. ekme balnn altna konulacak yatay etriyeler faydaldr (zden, 1978).

ekil 6.37 Ksa Konsollarda Genel Donat Dzenleri Doangn (2002)de ksa konsollarda konsolun geometrik boyut ve donatsna gre ekil 6.38de grlebilecei gibi deiik gme durumlarnn ortaya kabileceini

belirtilmektedir.

ekil 6.38 Ksa Konsollarda Krlma Biimleri

Ksa

konsollarda

meydana

gelen

krlma

biimlerinin

sebepleri,

aada

aklanmaktadr. a. Yatay ekme donatsnn akmas ve donatda byk uzamann meydana gelmesi kolon yznde eilme trnden atlan oluup almasna neden olur. Bu srada beton basn ubuu da ezilerek gme ortaya kartr.

103

b. Gvdede meydana gelen ekme gerilmeleri eik atlaklarn olumasna neden olur. Beton basn ubuu ezilerek gme ortaya kar. c. Kolon yzndeki kayma gerilmeleri eik atlaklarn olumasna neden olur. Bu atlaklarn birlemesiyle ksa konsol kolon yznde ayrlarak gme ortaya kar. d. D ykn konsolun d kenarna yakn uygulanmas durumunda, konsolun d ucunda meydana gelen kopma ile gme oluur. e. D ykn altndaki plan ok kk olmas alt ksmda betonun ezilmesine sebep olur. Yerel gme ile yk tama durumu sona erer. f. st donat ucunda yeterli kenetlenme boyunun bulunmamas, ekme kuvvetinin olumamasna ve konsolun n ksmnn ayrlmasyla gmeye neden olur. stenmeyen gme trlerini nleyebilmek iin TS 500 (2000)de aada belirtilen koullar verilmektedir. Ksa konsollarda srtnme kesmesi iin hesap yaplmal ve gerekli kesme srtnme donats hesaplanmaldr. Kesme srtnmesi iin gereken donat alan Awf Denk. 6.13ten hesaplanabilir. Awf = Vd / fyd .
(6.13)

Burada Vd tasanm kesme kuvveti, fyd boyuna donat tasarm akma dayanm, kesme srtnme katsaysdr. Toplam ekme donats Ast, eilme ve eksenel kuvvet iin hesaplanan donatlarn toplam olup Denk. 6.14ten hesaplanabilir. Ast = (As+An) (2 / 3.Awf + An) 0,05.(fcd / fyd ).bw.d As = (Vd . av + Hd .(h-d))/0,8. fyd An = Hd / fyd
(6.14a) (6.14b) (6.14c)

Burada Ast ksa konsolda eilme ve yatay kuvvet iin gereken toplam yatay donat kesit alann, As eilme donats alann, An ksa konsolda yatay kuvvet iin gereken donat kesit alann gsterir.
ekil 6.39da verildii gibi konsol kiriin st yznden 2/3 derinliine kadar yaylan

kapal veya ak yatay etriyelerin kesit alan olan Asv Denk. 6.15i salamaldr. 104

Asv 0,5.( Ast- An)

(6.15)

ekil 6.39 Ksa Konsol Donat Koullar

ekme donats akmay salamaya yeterli biimde kenetlenmelidir. Bu amala ekme donats, en az ekme donatsnn apna eit bir ankraj ubuuna yeterli biimde kaynaklanmal veya ekme donats U biimli firketelerden oluturulmaldr. Ankraj ubuu veya firketenin taban blmnn yk alannn tesine gemesi gerekir.
6.3.11 Yksek Kiriler

Eer bir betonarme kirite aklk ile ykseklik oran basit kirilerde 2den ve srekli kirilerde 2,5ten daha kk olursa byle kiriler, yksek kiri olarak adlandrlr. Bu tr tayc elemanlara, planda dikdrtgen ekline sahip silolarda, binalarn evre duvarlarnda rastlanlabilir. Homojen ve dorusal davrana sahip malzemeden oluan ve aklnn yksekliine oran kk olan kirilerin basit eilmesi durumunda dorusal gerilme yaylnn kullanlmas doru olmaz. Bu orann klmesiyle gerilme yaylnn dorusal deiimden ayrlmas artmaktadr.

ekil 6.40 Yksek Kirilerde Oluan Asal Gerilme Yrngeleri ekil 6.40taki asal gerilmelerden grlebilecei gibi ekme asal gerilmelerinin

olduka yatay bulunmas kar gelen ekme donatlarnn da yatay olarak yerletirilebileceine iaret eder. Bunun yannda st ykn byk bir ksm, deye yakn bulunan basn gerilmeleri ile dorudan mesnede iletilir. Kiri ykseklii bydke bu oran artarken, aklk ortasnda ve alt yze yakn etkiyen ykn 105

eilme etkisiyle tand grlr. Bu durum ykn byk bir ksmnn kemerlenme etkisi ile tandn iaret etmektedir. Yksek kirilerde yksekliin byk olmas sebebiyle oluan kemerlenme etkisi, donat ihtiyacnn dk kalmasn salar. Bu nedenle ok ayrntl bir hesap yerine, teorik almalar yannda deney sonularna dayanan yaklak zm yntemleri tercih edilir. Asal ekme gerilme yrngelerinin belirlenmesi ekme donatlarnn yer ve miktarnn bulunmasnda faydal olmaktadr
(Celep ve Kumbasar).

Yksek kirilerde genel donat dzenlemelerinde gereken koullar aada belirtildii gibi verilebilir. Yksek kirilerde boyuna ana donat kiri alt yznden l/h 1 ise 0,25.h - 0,05.l, l/h<1 ise 0,2.l ykseklii kadar bir eride datlm olmaldr. atlama durumunda ana donatnn tad ekme kuvveti kiriin bir ucundan dierine sabit kaldndan, ana donatnn iyice kenetlenecei mesnetlere kadar azaltlmadan uzatlmas zorunludur. Boyuna donatnn kenetlenmesinin yarlma olasln nlemek iin, birden ok aklk olduu zaman ld kenetlenme boyu kadar uzatlmal veya tek aklk olduunda kanca kullanlmadan ekil 6.41de grld gibi yatay firkete yaplmas daha uygundur (Celep ve Kumbasar).

ekil 6.41 Yksek Kirite Aklk Donats

Srekli yksek kirilerde hesaplanan mesnet donatsnn yars komu mesnetlere kadar ve dier yars mesnedin serbest kenarndan balayarak min.(0,4h, 0,4l)e kadar komu akla uzatlmaldr.

ekil 6.42 Srekli Yksek Kirilerde Mesnet Donatsnn Yerleimi

106

As st = 0,5. As .((l/h )- 1) kadar bir ksm ekil 6.42de gsterildii gibi st erite ve
geri kalan ksm ise orta erite yerletirilmelidir. Eer l/h 1 ise tm mesnet donats orta erite datlmaldr. Boyuna donatlara ilave olarak yksek kirie dey ve yatay olarak, Denklem 6.16dan hesaplanacak a donats yerletirilmelidir. As = 0,00125.b.s (S 220) As = 0,00100.b.s (S 420, S 500)
(6.16a) (6.16b)

Burada b kiri geniliini, s donat araln gstermektedir. Kuvvet iletiminin youn olduu mesnet blgelerinde ise bu donatnn aral yarya indirilerek, donat iki katna karlmaldr. Yatay ek donat, aklk donat eritinin zerinde bulunan ve genilii bu erit geniliine eit olan yatay eride min.(0,3.h, 0,3.l) boyunda yerletirilmelidir. Dey ek donat ise mesnede yakn olan min. (0,2.h, 0,2.l) geniliindeki dey eride min. (0,5.h, 0,5.l) boyunda konulmaldr. ekil 6.43te bu mesnet donatlarnn yerleimi gsterilmitir

ekil 6.43 Yksek Kirite Mesnet Gvde Donats Yerleimi

Ykn kirie alttan uygulanmas durumunda mesela yksek kiriin altna bir demenin aslmas gibi durumlarla karlalnca, Denk. 6.16da verilen donat ann alttan uygulanan ykn tamamn kiriin st blmne iletilecek ek dey etriyelerle ekil 6.44teki gibi pekitirilmesi gerekir. Bunlarn aralklar 15 cmyi amamaldr (Aka ve di, 2001).

ekil 6.44 Alttan Uygulanan Ykn Basn Blgesine Aktarlmas

107

Ykseklikleri kalnlklarna gre byk olduundan yksek kirilerde yanal burkulma nemli bir etken haline gelir. Bu nedenle yanal rijitliklerin salanmasna dikkat edilmelidir. Eer yksek kiriin genilii b l/20 ise ek tedbir almaya ihtiya duyulmaz. Ancak genilik b<l/20 eklinde kk ise gvenliin salanmas iin enine dorultuda rijitletirmeye ihtiya duyulur. Yksek kirilerde eer mesnet yzndeki kesme kuvveti Vd min (0,20 f cd .b.l, 0,20. f cd .b.h) ise bu etki beton ve konstruktif donatlarn katklaryla tanabilir. Bu deerin almamasn salayacak kiri genilii seimi tavsiye edilmektedir. Yksek kiriin st taraftan deme ile birlemesi veya yksek kiriin st kenarda geniletilmesi de burkulmay engelleyici nlemler olarak dnlebilir. Yksek kiriler mesnetlerinde ar yklere maruz kaldklarnda st ksma etkiyen yk dalarak aaya iner ve mesnet blgesinde tekrar toplanr. Bu dalma ve tekrar toplanma blgelerinde meydana gelecek yatay ekme gerilmelerinin alnmas iin her bir blgede kuvvetin n esas alarak donat yerletirilmelidir. Bu blgede bir mesnet rijitletirici varsa yk bu elemanla mesnete iletileceinden dalma sz konusu olmaz (Celep ve Kumbasar). Eer yksek kiri, baka bir yksek kiriten yk alyorsa bu ykn ask donats ile yk tayan yksek kiri gvdesine aslmas gerekir. Ykn ar olduu durumlarda ykn en fazla % 60 dey olmayan ekil 6.45teki grld gibi eik donatlarla gvdeye aslabilir. Geri kalan ise dey donatlarla iletilmelidir.

ekil 6.45 Dolayl Ykleme Durumunda Yksek Kiri Donat Dzenleri

Mesnedin byk kesitli kolon olmas veya perde olmas durumuyla karlaldnda yklerin mesnede aktarlmasn salayacak donat, yatay ve dey ubuklardan meydana gelen birleik ek donat a veya eik etriyeler olabilir. Bu tip dolayl mesnetlenme durumlarnda kullanlabilecek donat dzenleri ekil 6.46da gsterilmitir.

108

ekil 6.46 Perde Mesnetli Yksek Kirilerin Mesnet Donatlar

Yksek kiriin mesnetleri zerinde tekil kuvvetler bulunduunda ve bunlar yeterince boyutlanm herhangi bir kolon ya da dey nervr araclyla alttaki mesnetlere aktarlamyorsa, normal gvde donats dnda iki yatay eride paylatrlm ek donat konulmas zorunludur. Mesnetlerde tekil kuvvet etkimesi durumunda yksek kirilerdeki ek yatay donat yerleimi ekil 6.47de gibi olacaktr (Aka ve di, 2001).

ekil 6.47 Mesnette Tekil Yk Durumunda Ek Donat Dzeni 6.4 Demeler

Yaplarda kiriler, duvarlar veya dorudan kolonlar arasndaki alan rten iki boyutlu dzlemsel yap elemanlar deme olarak adlandrlr. Demelerin grevi belirli bir alan kapatmann yansra deme dzlemine uygulanan dey ykleri kirilere veya kirilerin olmad durumlarda dorudan doruya kolon, perde, duvar gibi dey tayc elemanlara aktarmak ve dey yklerin yan sra yatay ykleri de diyafram grevi yaparak dey tayclara aktarmaktr. Betonarme demelerin yangna dayankl hatta nleyici olmalar zararl bcek ve bitkilerin barnmasna olanak vermemeleri ve ekonomik olmalar gibi stnlkleri vardr. Ancak bu yararlar yannda ar olmalar, sulu ina edilmeleri, dayanm kazanmalar iin kalp skme sresi nedeniyle bekleme zorunluluu, inaatn mevsim ve hava durumuna bal oluu gibi sakncalar da tarlar (Aka ve di, 2001).
Aka ve Altan (1992), deme maliyetlerinin toplam maliyetler ierisinde nemli bir

yer tuttuunu belirtmektedir. Bu nedenle tayc sistemde uygulanabilecek eitli deme biimleri gz nnde bulundurularak en uygun zmn elde edilmesine 109

allmaldr. Deme tipinin seiminde yap ve kat ykseklii, dey ve yatay ykler, tesisat elemanlar, kalp sistemi, inaat sresi ve biimi etkili olur. Demeler mesnet koullarna ve alma biimlerine ekil 6.48de gsterildii gibi snflandrlabilirler (Doangn, 2002).

ekil 6.48 Demelerin Snflandrlmalar

Genelde demelerin davran daha ok dengealt donatl kiri davranlarna benzemektedir. Ancak demedeki donat oran genelde kirie oranla daha kk olduundan ve komu eritlere aktarma uyum sebebiyle yapldndan demelerin deformasyon kapasiteleri daha fazladr. Deme ilk atlaklar oluuncaya kadar dorusal elastik bir davran sergileyecektir. lk atlama momentin maksimum olduu yerde balayacaktr. atlaklarn olutuu blgede demenin eilme rijitlii azaldndan, moment dalm elastisite teorisinden sapmaya balayacak ve ykn artmas ile bu atlaklar ilerleyecektir. Yk belirli bir dzeye geldiinde momentin en byk olduu yerde donat akmaya balar. Donat akmas apraz atlaklar blgesinde oluacaktr. Yk arttka donatdaki akma deme kenarlarna doru ilerleyecektir. Akma izgileri deme kenarlarna ulatnda deme artk mekanizmaya dntnden, daha fazla yk alamayacaktr. Akma izgilerinin kullanlmas ile geometrisi dikdrtgenden deiik ve snr koullar karmak plaklarn hesaplar iin de olduka kolaylk salanr
(Ersoy, 1995).

110

6.4.1 Kirili Demeler

Plaklar yzeysel tayc olmalarna karn, kk boyutlar olan kalnlklarna etkileyen momentler dolaysyla byk aklkl yaplamadklarndan kirilerle blmek uygun olmaktadr. Bylece elde edilen kirili demelerde dikdrtgen biimli plaklar kalp, donat yerletirme ve davran bakmndan sorunsuz olduklarndan daha ok tercih edilirler. Kolonlar arasndaki kiriler iyi bir balant salarlar ve demeden kolona yk aktarmada iyi bir eleman olutururlar. Kenarlarnn oranna gre tek ya da ift dorultuda alan plaklar kareye yakn olunca, yzeysel tayclklarndan en ok yararlanlan konumda olmaktadrlar (Aka ve Altan, 1992). Tek dorultuda alan kirili demeler zerine uygulanan ykn ok byk bir ksmn ksa dorultusunda tadndan, donat hesab sadece ksa dorultuda yaplmaktadr. Hesaplanan donatnn ekme donats olarak demeye ksa dorultuda yerletirilmesi iin nce aklk momentlerinden hareketle bulunan As donat enkesit alanlar gznne alnarak aklklara konulacak donatnn ap ve aralklar seilir. Plak yalnz 1mlik eritten ibaret olmadndan elik ubuklarn says yerine aralklarnn verilmesi ok daha uygun olmaktadr. Bylece uygulama bakmndan kolaylk salanm olunur. Aklklarn ortasna konulan donat ubuklarnn yars mesnede kadar dz olarak giderken, dier yars ise akla bal olan belli oranlarda mesnet yaknlarnda bklerek ste karlr ve komu akla uzatlr. Bu donatlar yalnzca mesnet momentini karlamada kullanlrlar. Bu sebeple komu akln negatif momentinin bulunmad yere kadar uzatlmaldrlar. ki komu aklktan bklerek mesnede gelen elik ubuklar mesnet momentine gre hesaplanan donat enkesit alan iin yeterli deilse aradaki fark mesnede konulacak mesnet ek donats adn alan donatlarla karlanr. Ek mesnet donatsnn 8 /330dan az olmamas tavsiye edilir. Ana alma dorultusuna konulan ana donatdan ayr olarak ana dorultuya gre daha kk momentler oluturan blgesel yklemelerden ileri gelen boyuna dorultu momentleri ve rtre gibi nedenlerle plan boyuna dorultuda da donatlanmas gerekir. Bu donatya datma donats ad verilir. Datma donats blgesel yklerin kendi yayldklarndan daha geni bir erit tarafndan tanmasn saladklarndan adlarn buradan almaktadrlar.

111

Ksa kenarlarna dik dorultuda ortaya kan momentlerden pozitif olan datma donats ile karlanrken negatif moment ise boyuna mesnet donats ad verilen donatlarla karlanr. Bu donatlarn konulmamas, atlaklarn olumasna sebep olacandan plan kiri ile birlikte almasn engeller (Aka ve di, 2001).
TS 500 (2000)de tek dorultuda alan demelerle ilgili koullar u ekilde

belirtilmektedir : 1. Dzgn yayl yk tayan ve uzun kenarnn ksa kenara oran 2den byk olan betonarme plaklarn tek dorultuda alt kabul edilir. 2. Eilme donats yalnzca ksa dorultuda yerletirilir uzun dorultuda ise datma donats bulundurulmaldr. Donat yerleiminde eilme donats oran S 220 iin 0,003, S 420 ve S 500 iin ise 0,002den az olmamaldr. Asal donat aral, deme kalnlnn 1,5 katn ve 200 mmyi gememelidir. 3. Aklktaki alt donatnn tek aklkl plaklarda en az si, srekli plaklarda ise en az 1/3 mesnetten mesnede kesilmeden ve bklmeden uzatlmas gerekir. 4. Tm kesit esas alnarak hesaplanacak olan datma donatsn oran asal donatnn 1/5inden az olamaz. Datma donats aral 300 mmden fazla olamamaldr. 5. Ksa kenar dorultusundaki kiriler stnde, deme asal donatsna dik dorultuda boyuna mesnet donats bulundurulmas gerekir. ste konulacak ve her iki tarafta ksa akln kadar uzatlacak olan boyuna donat, asal donatnn % 60ndan daha az olmamaldr. Ayrca, S 220 iin en az 8/200 mm, S 420 iin en az 8/300 mm, S 500 iin en az 5/150 mm donat kullanlmaldr. 6. Plak demelerin kenar mesnetlerindeki aklk ve mesnet donatlar bu kenarlardaki kiri, hatl, kolon veya betonarme duvarlara kurallara uygun ekilde kenetlenmelidir. Dz veya kancal olarak yaplabilecek olan kenetlenmelerde, kenetlenme boyu mesnet yznden balayarak 150 mmden daha az olamaz. Demelere yerletirilecek olan dz donatlarda kanca yaplrken, nervrl donatlarda kanca yaplmaz. ekil 6.49da dz ve nervrl donatlarn kullanld tek dorultuda alan kirili demeler iin donat dzenleri verilmitir (Doangn,
2002).

112

ekil 6.49 Tek Dorultuda alan Kirili Demelerde Donat Dzenleri

Bu donat ubuklarnn yerleiminin dnda ekil 6.50de gsterildii gibi st ve alt hasrlarla da deme donatlandrlabilir. Hasrlanan kenar ksmlarda donatnn st ste gelerek kenetlenmesinin salanmas nemlidir. Bu durumda hi eik donat koymadan aklk ve mesnet iin gerekli donat ayr ayr hesaplanarak yerlerine konulmaktadr.

ekil 6.50 Tek Dorultuda alan Kirili Demelerde Hasr Donat Dzeni

Bunlardan st hasrlarn boylar negatif moment blgesine gre saptanr. Eit aklklarda mesnet donats komu aklklara l/4 veya l/5 kadar uzatlabilir. Her iki donat hasr da kademeli yaplarak elikten ekonomi salanabilir. Mesnette kenetlenme iin elik hasrn ana ubuklar kiri kenarndan itibaren en az apnn 10 kat, 10 cm ve beton kalitesine gre verilen kenetlenme boyunun 1/3 kadar ieriye girmelidir (Aka ve di, 2001).
Doangn (2002)de bir dorultuda alan kirili demelerde kesme etkisinin

genellikle kritik olmayacan buna ramen demenin kesme dayanm iin kesme donats ihtiyacnn kontrol edilmesinin gerekli olduunu belirtilmektedir. Bunun iin tasarm kesme kuvvetinin kesitin kesme atlama dayanmndan kk olmas gerekir. Demelerde faydal yksekliin dolaysyla da deme kalnlnn byk seilmesi, kesme dayanmnn beton tarafndan karlanmasn kolaylatracak ve ou zaman da kesme donatsna gerek kalmayacak ekilde, tasarmn yaplmas imkann salayacaktr. 113

TS 500 (2000)e gre tek dorultuda alan plaklar iin en kk kalnlk 80

mmdir. Tavan demelerinde ve bir yerin rtlmesine yarayan veya yalnz onarm, temizlik veya benzeri durumlarda zerinde yrnen demelerde deme kalnl 60 mmye kadar drlebilir. zerinden tat geen demelerde ise kalnlk en az 120 mm olmaldr. Ayrca plak kalnlnn serbest akla oran basit mesnetli tek aklkl demelerde 1/25, srekli demelerde 1/30, konsol demelerde 1/12 deerlerinden az olamamas gerekir. Ykn iki dorultuda da iletildii bilinen ift dorultuda alan demelerdeki donat dzenlemesinin bir dorultuda alan kirili demedekinden fark her iki dorultu iin de ekme donatsnn yerletirilmesidir. Dolaysyla her iki dorultuda hem aklk hem de mesnet momentine gre ekme donats hesaplanmakta datma donats ise bulunmamaktadr. Bu durumda iki dorultuda alan bir demede iki dorultu iin aklk donats ve drt kenar iin mesnet donats hesabnn yaplmas gerekir. Ortak mesnede her iki demeden gelen pilyelerin mesnet donats asndan yetersiz kalmas durumunda ek mesnet donatlar yerletirilir. ekil 6.51de ift dorultuda alan demelerde donat dzeni verilmitir (Doangn, 2002).

ekil 6.51 ki Dorultuda alan Kirili Demelerdeki Donat Dzenleri TS 500 (2000) iki dorultuda alan demelerle ilgili aada belirtilen koullara

yer vermektedir: 1. Dzgn yayl yk tayan drt kenar boyunca mesnetlenmi ve uzun kenarnn ksa kenarna oran 2 veya daha kk olan betonarme plaklar, iki dorultuda alan plaklar olarak kabul edilirler. 2. ki dorultuda alan kirili ve kirisiz demelerde her bir dorultuda

0,0015ten az olmamak kouluyla iki dorultudaki donat oranlarnn toplam S 220 iin 0,004, S 420 ve S 500 iin 0,0035ten az olamaz. Donat aralklar ise tablasz

114

deme kalnlnn 1,5 katndan ve ksa dorultuda 200 mm, uzun dorultuda 250 mmden fazla olamaz. ki dorultuda alan demelerde hasr donat kullanmna karar verilirse, Celep ve
Kumbasar (2001)de tavsiye edilen uygulamalar aada verilmitir.

ki dorultuda alan demelerin akl iin iki dorultudaki donats birbirine yakn olan Q hasrlar kullanlmaldr. Akl byk olan demelerde iki kat hasr da kullanlabilir. Bunun yannda ana dorultuya dik yerletirilen iki R hasr da iki dorultuda alan demelere uygun der. Demelerin mesnet blgeleri tek dorultuda donat gerektiren blgeler olduu iin R hasrlarn kullanm yerinde olur. kinci dorultudaki donat da mesnet datma donats olarak i grr. R hasrlarnn ana dorultusu boyuna olduu iin bunlar boyuna dorultuda mesnet boyunca yerletirmek yanl olur. Bu tip hasrlarn boyuna dorultusu mesnet kiri eksenine dik gelecek ekilde konulmas gerekir. ekil 6.52de iki dorultuda alan demelerde hasr donat dzeni gsterilmitir. EK Dde kirili demelerin donat almlarna rnek verilmitir.

ekil 6.52 ki Dorultuda alan Kirili Demelerdeki Hasr Donat Dzeni 6.4.2 Kirisiz Demeler

Kirisiz demeler adndan da anlalaca gibi arada kiriler olmadan dorudan doruya kolonlara oturan ve bunlarla eilmeye dayankl olarak bal bulunan ift dorultuda alan ve ift dorultuda donatlan betonarme plaklardr. Kirisiz demeler genellikle yap yksekliinin az tutulmas gereken yerlerde ve dz bir tavan istendiinde uygun olurlar. Tavanda sreklilik gerektiren depolarda, hafif ve deiebilen blmeli brolarda benzeri durumlarda kullanlrlar.

115

Kalp, donat yerletirme ve beton iiliklerinin daha az olmasna karlk kk ykseklii dolaysyla donat miktarlar fazladr. Kirisiz demeler gerek hesap ve gerekse inaatlarnn basit ve kolay olmas zel problemlerin kmamas iin dzgn sralanm, birbirine dik eksenler zerindeki kolonlara oturtulmaldr. Geliigzel yerletirilmi kolonlarn ya da duvarlarn zm g sorunlar ortaya karmalarndan baka, eitli sorunlara da neden olabilirler. Bunun yannda her iki dorultuda en az akln bulunmas ve kenar aklklarn i aklklara gre biraz kk dzenlenmesi uygundur. Kirisiz demeler yatay ykler altnda byk yanal yerdeitirme yaptklarndan ve kolon balarnda momentlere kar yetersiz kaldklarndan deprem ynetmeliinde tayc sistemde yatay yklerin tamamn karlayacak perdelerin dzenlenmesi ngrlmektedir (Aka ve di, 2001). Kirisiz deme dndaki demelerde kayma gerilmeleri genellikle dk dzeylerde kaldndan kayma gvenlii genelde kritik olmaz. Ancak zellikle balksz ve tablasz kirisiz demelerde kolon evresinde oluan kayma gerilmeleri, dolaysyla da asal ekme gerilmeleri betonun ekme dayanmn atnda, zmbalama durumuyla karlalr. Kolon balarnda zmbalama ve eilme etkilerini karlamada bir balk yaplmas daha uygundur. Kirisiz demeler balksz ve tablasz, tablal ve balkl, balkl ve tablasz, ve balksz tablal olmak zere drt farkl trde dzenlenebilirler. Ancak kirisiz demelerde tabla zellikle de balk kullanlmas bu demelerin dier demelere gre stnlklerinden bir ksmn yok etmektedir (Doangn, 2002).
TS 500 (2000)de kirisiz demelerdeki tabla, balk ve deme kalnl ile ilgili

dikkat edilmesi gereken koullar aada verildii gibi belirtilmitir. Kolon ile deme arasnda tabla oluturulmas durumunda tabla kalnl to, deme kalnlnn yarsndan az, tablann kolonun her bir tarafndaki uzunluu o dorultudaki deme akln 1/6sndan ve tabla kalnlnn 4 katndan az olmamaldr. Balk eimi 45den az ise hesapta balk olarak kolon yznden balayan ve 45 eimle tanmlanan blmn dikkate alnmas gerekmektedir. Kirisiz demelerde tabla ve balklarla ilgili ayrntlar ekil 6.53te gsterilmektedir.

116

ekil 6.53 Kirisiz Demelerde Kolon Balk ve Tablalar

ki dorultuda alan kirisiz demelerin kalnl Denk 6.17de verilen deerlerden az olamaz. Tablasz kirisiz demelerde Denk. 6.17aya, tablal kirisiz demelerde, Denk. 6.17bye ve kirisiz deme tasarm TS 500de belirtildii gibi yaklak yntemle yaplyorsa Denk. 6.17cye uyulmas gerekir. h ln /30 ve h 180 mm h ln /35 ve h 140 mm h ln /30 ve h 200 mm
(6.17a) (6.17b) (6.17c)

Burada h deme kalnl, ln demenin incelenen dorultudaki serbest akldr. Zmbalama dayanmnn arttrlmas iin donat kullanlmas durumunda plan en az 250 mm kalnlkta olmas gerekir. Bu suretle elde edilecek dayanmdaki art %50yi amamaldr. Kolonun balna yakn plak blgesinde iki dorultuda geen altta ve stte bulunan deme donatlar ve kolon donatlar sebebiyle ilave zmbalama donats ile oluan youn donat blgesinde beton yerleimi g olabilir. Betonun gerektii ekilde yerletirilememesi ve aderansn olumamas, bu blgenin zayflamasna neden olacandan zmbalama dayanmn arttrmak iin donat kullanlmasna gidilmeyip, kolon bal yaplmas veya deme kalnlnn arttrlmas daha uygun olacaktr (Doangn, 2002). Kirisiz deme donatlarnn uygulamalaryla ilgili TS 500 (2000)de belirtilen koullar aada verilmektedir: Kirisiz demeler donat hesab ve dzenlenmesi bakmndan ekil 6.54te gsterildii gibi kolon eridi ve orta erit olarak iki blgeye ayrlmakta, kolon eridi kolon veya perde ekseninin her bir yannda ayr ayr l1/4 veya l2/4 genilikleriyle tanmlanan eritlerden dar olanlarn birletirilmesi ile elde edilmektedir. Donat

117

aralklar ve donat oranlar iki dorultuda alan kirili demelerde bahsedilen ayn
artlar kapsamaktadr.

ekil 6.54 Kirisiz Demelerde erit Genilikleri

Kirisiz demelerde boluklar dikkate alnarak hesaplanan zmbalama dayanm gvenlii salyorsa, iki dik dorultudaki orta eritlerin kesitii blgede, gereken donatnn yerletirilebildii durumlarda ve iki dik dorultudaki kolon eritlerinin kesitii blgede boluun en byk boyutu kolon erit geniliinin 1/8inden fazla olmad ve boluklar nedeniyle yerletirilemeyen donatnn boluk kenarna yerletirilebilecei durumlarda, eilme iin ayrca kontrole gerek kalmaz. EK Dde kirisiz demelerin donat dzenlemelerine rnek verilmektedir.
6.4.3 Dili Demeler

Kirili demelerde aklk byynce kalnlaan plak arln azaltmak amacyla, serbest aralklar 70 cmyi amayan sk kiriler kullanldnda dili deme elde edilmektedir. lkemizde dili deme nervrl deme olarak da adlandrlr. Demedeki diler stteki tabla ile birlikte dkldklerinde bu iki eleman birlikte alacandan, kesit hesab tablal kirile zde olur. Bu tr demelerde ok sayda di nedeniyle kalp maliyeti ok ykselebilir. Bu nedenle bu tr demelerin ok sayda olduu inaatlarda elik kalp kullanmak ekonomik olabilir. Dzgn tavan elde etmek amacyla diler arasna dolgu malzemesi yerletirilebilir. Dolgu malzemesi olarak genelde boluklu beton briket, boluklu pimi toprak veya benzeri hafif malzeme kullanlr. Dolgu malzemesinin demenin tama gcne hibir katks yoktur. Bu tr dolgulu demeler lkemizde kullanlmakta ve asmolen deme olarak adlandrlmaktadr.

118

Asmolen demenin en byk avantaj dz bir tavan salamas ve kalp maliyetini azaltmasdr. Dolgu malzemesinin arl arttrmas ise bir dezavantajdr. lkemizde mimari nedenlerle dileri tayan kiriler de asmolen deme derinliinde tutulmaktadr. Mimari adan avantaj ak olan bu sistemde zel nlem alnmad takdirde, rijitlii az olan bu kiriler nedeniyle depremde katlar aras yanal telenme ok bymekte ve kolonlara ok byk ikinci mertebe momentleri aktarlmaktadr
(Ersoy, 1995). TS 500 (2000), dili demeler ile ilgili koullar aadaki gibi belirtmektedir.

Bir dorultuda alan dolgulu ya da dolgusuz dili demelerde diler arasndaki serbest aralk 700 mmden fazla olamaz. Tablann kalnl serbest di aralnn 1/10undan ve 50 mmden, di genilii ise 100 mmden az olmamaldr. Toplam di yksekliinin (plak ile birlikte) serbest akla oran, basit mesnetli tek aklkl demelerde 1/20, srekli demelerde 1/25, konsollarda ise 1/10dan az olmamaldr. Bir dorultuda alan dili demelerin akl 4 mden fazla ise tayc dilere dik en az ayn boyutta enine diler dzenlenmesi gerekmektedir. Akln 4 ile 7 m arasnda olduu durumlarda bir enine di, akln 7 mden byk olduu durumlarda ise iki enine di dzenlenmesi gerekmektedir. Enine diler akl olabildiince eit blmelidir. Dilerde eilme ve kesme donats kirilerdeki gibi hesaplanmaktadr. Ancak, hesap kesme kuvvetinin kesme atlama dayanmndan kk olduu durumlarda minimum etriye kouluna uyulmayabilir ve ak etriye kullanlabilir. Bu durumda, etriye aral 250 mmyi gememelidir. ekil 6.55te dili demelerin boyut ve donatlarna ilikin koullar gsterilmitir

ekil 6.55 Dili Demelerin Boyut ve Donatlarna likin Koullar

Dilerin stndeki plakta, her iki dorultuda datma donats bulunmaldr. Bu donat her bir dorultuda plak tm kesit alann 0,0015ten az, donat aral ise 250

119

mmden fazla olmamaldr. Dolgulu ve dolgusuz dili demelerde en fazla donat oran kiriler iin verilen maksimum deeri amamaldr. Aklklarn byk, yklerin ar olduu ve mimari adan ho bir grnm istenmesi durumlarnda genellikle iki dorultuda alan dili demeler tercih edilmektedir. Bu demeler kaset deme olarak da adlandrlmaktadrlar. Bu demelerin dier demelere gre zayf taraf ise hazr kalp kullanlmamas ya da deme saysnn az olmas durumlarnda kalp maliyetinin dier demelere gre yksek olmasdr. Kaset demelerde yk iki dorultudaki dilerle paylalarak tanr. Paylama oran demenin sreklilik durumuna ve kenarlarnn oranna baldr. Bunlar da tek dorultuda alan dili demelerin ilkelerine uygun ekilde dzenlenmektedirler. Kaset demeler kirili veya kirisiz olarak da dzenlenebilmektedirler. Kolon balarnda eilme momenti ve kayma kuvvetlerine kar koyabilmek iin kaset kirilerinin aras dolu yaplarak bir balk dzenlemek uygun olur. Bu durumda deme tablal kirisiz deme gibi davranmaktadr. Yatay yklere kar, zellikle deprem blgesinde bulunan lkemizde bu dolu ksmlar kolonlar arasnda devam ettirerek kolonlar balayan kiriler dzenlemek daha iyi zmdr (Doangn,
2002). 6.4.4 Deme Donat Dzenlerinde zel Durumlar

Deme

donat

yerleiminde,

normal

deme

donatlarndan

farkl

detaylandrlmann yaplmas gereken baz durumlarda tavisye edilen donat dzenlemeleri aada verilmektedir. Yapnn kullanm amacna gre eitli tesisat elemanlarnn yerletirilmesi baca boluu gibi nedenlerle deme plaklarnda delik aldnda kesilen donatlar nedeniyle demede oluabilecek hasarlar nlemek amacyla ekil 6.56da gsterilen donat dzenlemesi veya firkete donats kullanlabilir (Doangn, 2002).

ekil 6.56 Boluklu Demelerde Donat Dzeni

120

Bazen kirili demeler aras mesnet donatsnn srekliliini salamak mmkn olmayabilir. Bu durumlarda donatlarn kiri iinde kenetlenmesi ve mesnet kiriinin dnmesinin iki taraftaki plaklar tarafndan engellenmesiyle nedeniyle, davran srekli duruma yakn olur. Normal deme ile dk demenin birletii mesnedin srekli yerine sreksiz alnmas moment diyagram asndan yeniden uyum ilkesindeki gibi aa doru kaydrlmas eklinde olduundan ynetmelie uymakta ve iki kabul arasnda nemli fark bulunmamaktadr. Dk deme ksmndaki donat dzeni ekil 6.57de gsterildii ekilde yaplmaktadr (Celep ve Kumbasar,
2001).

ekil 6.57 Dk Demedeki Donat Dzeni

Deme donatlarnn dzenlenmesinde demenin dzgn yayl yk tad kabul edildiinden, baz demelerin zerine ar tekil yk etkimesi durumuyla karlald zaman ekil 6.58de gsterildii gibi bu yk altnda meydana gelebilecek moment younlamasn karlamak iin donatnn burda sklatrlmas uygun olacaktr. Tekil ykn nemli olduu durumda da iki dorultuda kesme kuvvetinin karlanmasnda da faydal olan ek pilyeler yerletirilerek alt donat sklatrlabilir.

ekil 6.58 Bir Dorultuda alan Demenin Tekil Yk Altndaki Donat Dzeni

Bir dorultuda uzayan konsol ve balkon demeleri genellikle bir dorultuda alan deme trlerindendir. Bunlar statike belirli olduklarndan mesnet kesitlerinde yaplacak bir hata, hemen byk atlaklara veya gmeye sebep olacaktr. Bu nedenle faydal ykleri normal demelere gre biraz arttrlarak boyutlandrlmal ve mesnet donatsnn stte bulunmasna ve ngrlen donat faydal yksekliinin salanmasna allmaldr.

121

Bu tr plaklarda tekil yk bulunduu zaman ekil 6.59da gsterildii gibi bu ykten oluabilecek mesnet donatsnn yaklak 450 yaylla etkili genilik blgesine yerletirilerek sklatrlmas uygun olacaktr. Ayrca stte konulan datma donatsna ek olarak, bu dorultuda oluabilecek pozitif momentlerin karlanmas iin ana donatnn % 60 civarnda bir alt donat tavsiye edilir. Normal artlarda da konsol plaklarn serbest ularna scaklk ve bzlme etkilerini karlamak amacyla ekil 6.59da verilen donat dzeni kullanlmaldr.

ekil 6.59 Tekil Yk Etkisinde Konsol ve Serbest Plak Kenar Donat Dzenleri

Betonarme kiri veya perde zerinde uzanarak bir kede birleen plaklarda her iki asal moment negatif olup st donatya ihtiya duyarlar. Bu tip durumlarda tam kede dar genilikte eilme momenti yerel olarak arttndan, genelde 0,5l geniliindeki blgede donaty iki katna karmak uygun olur. Bir kede birleen plaklarda asal moment dorultular ve sadece x dorultusundaki donat dzeni ekil 6.60da gsterilmektedir (Aka ve di, 2001).

ekil 6.60 Saak Planda Asal Moment izgileri ve Bir Yndeki Donat Dzeni

Kare ve dikdrtgenden farkl tip gen ve dairesel gibi plaklarla da uygulamalarda karlalabilmektedir. Srekli ve sreksiz olmalarna gre gen plaklarda donat dzenleri ekil 6.61de gsterilmitir. Kenarlarn sreksiz olmas durumunda altta konulan aklk donats kenarlara parelel olurken stte konulacak mesnet donatsnn kelerde aortay dorultusunda ve ona dik konulmas gerekir. Kenarlarn srekli olmas durumunda da mesnet donatsnn kenara dik yerletirilmesi uygundur. Ancak

122

bu yaplmas durumda donat boyu deieceinden hasr donat kullanm tavsiye edilir.

ekil 6.61 Srekli ve Sreksiz Mesnetli gen Plaklarda Donat Dzeni

Dnel simetrik ykleme ve mesnetlenme durumunda asal gerilme yrngeleri dairesel plaklarda emberler ve merkezsel dorular olarak ortaya kar. Buna uygun embersel ve merkezsel donatlar kullanldndan bu donatlar orta ksmda sklarlar. ekil 6.62de gsterildii gibi merkezsel donatlar veya drt parelel ince ubuk ailesi eklinde yerletirilir. D evre ksmna ise ek donat tamamlamas yaplmaldr (Celep ve Kumbasar, 2001).

ekil 6.62 Dolu Dairesel Plakta Donat Dzeni 6.5 Temeller

Bir yapnn eitli blmlerine etkiyen ykleri zemine aktaran yap elemanlarna temel ad verilir. Betonarme yaplar betonarme temellere oturtulduklar gibi ahap ve elik yaplarn temelleri de betonarme olarak yaplr. Temeller tadklar ykn byklne, ykn duvar ya da kolonlar araclyla gelmesine ve zeminin tr ile tama gcne gre eitli ekillerde yaplabilirler. Burada saylan etkenlerden en nemlisi zemin olup, temel ad verilen yap elemanlarnn varlnn nedeni zeminin tama gcdr. Zemin olaan durumlarda kolon ve duvarn yap malzemesine oranla daha dk dayanm gsterir bu nedenle duvar veya kolonlar yklerini zemine dorudan doruya deil, onlar daha geni bir alana yayan temeller araclyla aktarrlar. Bundan dolay bir temel projesi yaplmadan nce temelin oturaca zeminin iyice tannmas ve bu

123

zemine gvenle yklenebilecek yk deerinin belli olmas gerekir ( Aka ve di,

2001).

Temeller ok farkl geometrik biimlere yapsal davrana sahip olmalarna ramen, genellikle yk yzeye yakn yerlerde zemine aktaran yzeysel temeller veya daha derinde bulunan salam zemine aktaran derin temeller olarak ikiye ayrlrlar. Temeller, ekil 6.63te verildii gibi snflandrlabilirler (Doangn, 2002).

ekil 6.63 Temellerin Snflandrlmas TS 500 (2000)de temeller ile ilgili genel olarak u bilgiler verilmektedir:

1. Temel kotu ve temel tipi genel olarak yerel koullarn deerlendirilmesinden sonra zemin mekanii ilkelerine gre seilmesi gerekir. 2. Temel elemanlarnn kesit boyutlarnn kontrolnde ve gerekli donatnn belirlenmesinde yk katsaylar ile bulunan tasarm ykleri ve bu ykler etkisiyle temel altnda oluacak taban basnlar esas alnacaktr.
3. Temeller iin temel donatsnn zemin ve yer alt suyundan etkilenmemesi

dncesiyle daha evvel belirtildii gibi beton rts 50 mmden daha az olamaz.
6.5.1 Duvar Alt Temeller

Tayc duvar ykn zemine gvenli biimde aktarmak zere oluturulan betonarme elemanlar duvar alt temelleri olarak adlandrlmaktadr. Yma kargir yaplarn temellerinde ve tayc duvarlarn altnda betonarme srekli temel yapm deprem ynetmelii gerei zorunludur.

124

Duvar alt temellerinin dey kesiti ekil 6.64te gsterildii gibi dikdrtgen, yamuk veya arazinin eimli olduu yerlerde basamakl olabilir.Yapm kolayl asndan dikdrtgen kesitli olanlar nerilmektedir.

ekil 6.64 Duvar Alt Temellerin Dey Kesitleri

Bu temeller tayc duvar uzunluunca devam etiinden ve uygulanan yk genellikle uzunluk boyunca sabit olduundan hesap ve tasarmda 1mlik duvar ksm dikkate alnmaktadr. Dikkate alnan bu ksmda zeminde meydana gelen gerilmenin dzgn yayl olduu kabul edilmektedir. Kesit ve donat hesabnda kesme kuvveti iin duvar yzndeki kesme kuvveti, eilme momenti iin duvar yznden duvar kalnlnn kadar ierideki eilme momenti dikkate alnmaktadr. Hesaplanan kesme kuvvetine gre temel yksekliinin kesme donats gerektirmeyecek ekilde belirlenmesi gerekir
(Doangn, 2002).

Temel kalnl seerken, tasarm momentinin homojen atlamam kesit varsaym ile hesaplanan atlama momentinden, tasanm kesme kuvvetinin de kesmede atlama dayanmdan kk olmas salanmaldr. Duvar alt temeli her bir yanda zerindeki duvardan en az 100 mm dar tamaldr. Duvar alt temeli kalnl da duvar dna taan kolon aklnn yarsndan ve 200 mmden az olmamaldr. Duvar alt temelleri genelde donat gerektirmeyecek ekilde boyutlandrlmalarna ramen zeminde oluabilecek farkl kme ve oturmalar dikkate alnarak, ekil 6.65te gsterildii gibi duvar boyunca her kede bir tane olmak zere en az 4 10 boyuna donat bulundurulmal ve aral 300 mmyi gemeyen en az 8 mm apndaki etriyelerle sarlmaldr (TS 500, 2000).

ekil 6.65 Duvar Alt Temellerde Boyut ve Donat Dzeni

125

Eimli arazide basamakl olarak tekil edilen duvar alt temeller ve zemin gruplarna gre duvar alt temellerinin boyutlarna ve donatlarna ilikin salanmas gereken koullar Tablo 6.1de verilmitir (A.B.Y.Y.H.Y., 1998).
Tablo 6.1 Duvar Alt Temellerine likin Koullar
KOULUN TANIMI Minimum temel genilii (cm) Duvar kalnlna ek pabu genilii Minimum temel ykseklii (cm) Altta ve stte minimum temel boyuna donats Temelde minimum etriye Minimum basamak yatay aral (cm) Minimum basamak bindirme uzunluu (cm) Maksimum basamak ykseklii (cm) Zemin grubu (A),(B) 50 2 x 15 30 3 12 Zemin grubu (C) 60 2 x 20 40 3 14 Zemin grubu (D) 70 2 x 25 40 4 14

8/30
100 30 30

8/30
150 40 30

8/30
-

6.5.2 Tekil Temeller

Her bir kolon ykn zeminde daha geni bir alana yaymak dncesiyle tasarlanan betonarme elemanlar tekil temeller olarak adlandrlmaktadrlar. Tekil temel tanm yerine, literatrde ayrk temel, tekli temel, mnferit temel ve mnferit smel gibi tanmlar da kullanlmaktadr. Temel sistemleri iinde uygulanmas en kolay olan temel sisteminin tekil temel olduu sylenebilir. Yapm kolaylnn olmas ve genellikle daha az malzeme kullanlmas, bu temelleri dierlerine gre stn klan zelliklerdendir. Ancak bu temeller her yap iin uygun olmamaktadr. nk zeminin zayf olduu, zeminin salam ancak yap tabannda deiken zelliklere sahip olduu ve kolonlarn birbirine yakn olduu durumlarda bu temeller uygun olmaz. Tekil temeller planda kare, dikdrtgen ya da dairesel kesitli olabilmektedir. Bu temellerin dey kesitleri trapez de olabilir. Yapm kolayl iin daha nceden beri yaygn olarak kullanlan trapez kesitler yerine dikdrtgen kesitler tercih edilmektedir. Trapez kesitli temellerin dikdrtgen kesitli temellere gre stn taraf malzemeden tasarruf salamasdr. Bu stnlnden dolay kesit boyutlar byk olan temellerde malzemeden salanan tasarruf nedeniyle trapez kesitli temeller daha ekonomik olabilir. Tekil temeller geometrisine bal olarak da simetrik ve asimetrik olarak iki snfa ayrlmaktadr. Simetrik temellerde kolon alan ile temel taban alan merkezleri dey

126

eksen stne dmektedir. Asimetrik tekil temellerde ise kolon alan ile temel taban alan merkezleri deyde akmaz bu nedenle de bir ya da iki dorultuda dmerkezlik oluur (Doangn, 2002). Tekil temellerde hesap duvar alt temellerindeki gibi birim boyda deil, her iki dorultu iin de yaplr. Hesapla bulunan boyuna ve enine dorultulardaki donatlar temel tabannda bir zgara oluturacak ekilde yerletirilirler. Genelde bu tip temellerde bu donat zgarasnn momentin taban ortasnda toplanmas gznne alnarak orta blgede sklatrlmas art koulmaktadr. Gnmzde tama gc ynnden temelin krlmaya yakn alma durumunda, dalmn ne ekilde olursa olsun donatnn eite yakn yklendii bilinmektedir. Bu bakmdan uygulamada byk kolaylk salayan ve teden beri yaplagelen eit aralkl donat dalmnn byk sakncas olmad sylenebilir. Tekil temellerde donat zgarasnn taban ortasnda kabaca sklatrlmas yeterlidir. Temelin krlmaya yakn alma durumunun her iki dorultuda gergili kemer
eklinde olduunu sylenebilir. Bu nedenle tabandaki boyuna ve enine donatlarn

temelin bir ucundan dierine kesilmeden ve azaltlmadan uzatlmas ve beton basn blgesine kenetlenmesinin salanmas bakmndan ularnn yukarya kvrlmas gerekir. Ayrca tm temel tabannn evresine kubbelenmeden doan ekme kuvvetini karlamak amacyla boyuna ve enine donatdan daha byk apta yapmsal bir ember donat konulmas ok yararldr.
ekil 6.66da tekil temelde tavsiye edilen genel donat yerleimi gsterilmitir ( Aka ve di, 2001).

ekil 6.66 Tekil Temelde Donat Yerleimi

Tekil temelin planda en byk boyutu 0,7 mden, alan 1 m2den, kalnl ise 250 mmden, konsol aklnn nden az olamaz. Temeldeki ekme donats oran, her bir dorultuda, hesapta gz nne alnan kesite gre 0,002den az ve donat aral 250 mmden fazla olmamaldr. Tekil temeller

127

her iki ynde ba kirileriyle veya plaklar ile birbirine balanmaldr. Yaplacak bu ba A.B.Y.Y.H.Y kurallarna uygun olmaldr (TS 500, 2000). Ba kirileri betonarme binalarda tekil temelleri her iki dorultuda, srekli temelleri ise kolon veya perde hizasnda birbirlerine balamaktadr. Temel zemini A grubuna giren zeminlerde ba kirileri yaplmayabilir. Ba kirileri, temel kazsna uygun olarak, temel altndan kolon tabanna kadar olan ykseklikteki herhangi bir seviyede yaplabilmektedir. Binann bulunduu deprem blgesine ve zemin gruplarna bal olarak, ba kirilerinin salamas gereken minimum koullar Tablo 6.2de belirtilmektedir. Kesit hesabnda ba kirilerinin hem basn hem de ekme kuvvetlerine alaca gz nnde tutulmas gerekmektedir. Zemin ya da taban betonu tarafndan sarlan ba kirilerinin basnca almas durumunda burkulma etkisi gz nne alnmayabilir. ekme durumunda ise ekme kuvvetinin sadece donat tarafindan tand varsaylacaktr. Ba kirilerinin etriye ap 8 mmden az ve etriye aral 200 mmden fazla olamaz. Ba kiri yerine betonarme demeler kullanlrsa kalnl 150 mmden az olamaz. Demenin ve iine konulan donatlarn Tablo 6.2de ba kirileri iin verilen yatay yklere eit ykleri gvenli biimde aktarabildii hesapla gsterilmelidir
(A.B.Y.Y.H.Y, 1998). Tekil temellerde donat ekillerine rnekler EK Ede

verilmitir.
Tablo 6.2 Ba Kirilerine likin Minimum Koullar
KOULUN TANIMI Ba kiriinin minimum eksenel (*) kuvveti Minimum enkesit boyutu (cm) Minimum enkesit alan (cm) Minimum boyuna donat Deprem Blgesi 1, 2 3, 4 1, 2 3, 4 1, 2 3, 4 1, 2 3, 4 Zemin Grubu (A) %6 %4 25 25 625 625 4 14 4 14 Zemin Grubu (B) %8 %6 25 25 750 625 4 16 4 14 Zemin Grubu (C) % 10 %8 30 25 900 750 4 16 4 16 Zemin Grubu (D) % 12 % 10 30 25 900 750 4 18 4 16

(*) Ba kiriinin baland kolon veya perdelerdeki en byk eksenel kuvvetin yzdesi olarak

128

6.5.3 Birleik Temeller

Baz durumlarda d kolon arsa snrna ok yakn olduunda temeli o ynde ok ksa yapmak dolaysyla kolona gre simetrik olmayan bir temel oluturmak gerekebilir. ki kolon birbirine yakn ve yklerinin byk olduu durumlarda bu iki kolonun temelleri de akabilir. Bu gibi durumlarda srekli temel yaplmyorsa bunun yerine iki kolonu birletirerek birleik temel yaplmas daha salkl bir zm olacaktr. Bu temeller genellikle dikdrtgen veya yamuk ortak tabanl birleik temel olarak ikiye ayrlr. Temeli konum alan iin bir snrlama yoksa dikdrtgen yaplmas tercih edilebilir. Birleik temel tasarmnda boyutlar seilirken, kolonlardan gelen zorlamalarn bilekesi ile temelin geometrik merkezi aktrlmaya altrlrsa dzgn yayl zemin gerilmesi oluturulabilir. Birleik temellerin yapnn gvenlii iin yaplmas gereken denetimleri tekil temellerdekinin ayn olup, sadece donatnn belirlenmesi farkldr. Tekil temellerde donatnn belirlenmesinde konsol kiri dikkate alnrken, birleik temellerde boyuna dorultudaki davran kmal kirilerin davranna benzemektedir. Enine dorultuda kolonlarn altnda birer kiri varm gibi hesap yaplarak donat bulunur. Gizli kiriin genilii kolonun o ynndeki boyutuna her bir ynde temel kalnl eklenerek bulunur. Birleik temeller ba kirileri ile de oluturulabilirler. Temeller genelde geni olduundan ok kollu etriye tercih edilmelidir (Doangn,
2002). Yamuk

tabanl

birleik

temelde

donat

detayna

rnek

EK Ede

gsterilmektedir.
6.5.4 Srekli Temeller

Kolon yklerinin fazla zeminin tama gcnn dk olduu durumlarda tekil temellerin birbirine birletirilmesi ile srekli temeller tekil edilirler. Bunun yannda zeminin homojen olmad durumda tekil temellerin farkl oturmalar yaparak, st yapda hasara sebep olmas srekli temel tekili ile nlenmi olur. Srekli temellerde zemin gerilmelerinin taban boyunca yayln belirlemek olduka kark olup, temelin rijitlii kolonlar aras uzaklklar ve zemin cinsine bal olarak deimektedir
(Mertol, 1984). TS 500 (2000)de srekli temellerde zemine ilikin verilen genel koullar, aada

belirtilmektedir.

129

Tasarm ykleri etkisiyle temel altnda oluacak zemin basnlarnn belirlenmesinde st yapnn temelin ve yar elastik (veya elastik olmayan) ortam durumundaki zeminin karlkl etkileim ilikileri temel alnmaldr. st yapdaki zel rijitlik dalmlar bir yana braklarak temel tabanndaki ve zemin yzndeki yer deitirmelerin eitliinin salanmas genellikle yeterlidir. Bu amala zemin yar elastik ortam veya daha basit olarak yeterli rijitlikte ve yeterli sayda birbirinden bamsz yay gibi dnlebilir. Temel ve zemin rijitlikleri arasndaki orann belli snr deerlerin zerinde olmas durumunda tekil temellerde olduu gibi zemin basnc iin dorusal dalm kabul edilebilir.
Celep ve Kumbasar (2001),e gre bileke momentin sfr olduu yer bulunup, rijit

temel kirii de bu noktaya gre simetrik dzenlenirse, zemin gerilmelerinin dzgn yayl ortaya kaca kabul edilebilir ve temel kiriinin kesme kuvveti ve moment diyagram izilerek srekli kirilerdeki gibi donat hesab yaplabilir. Kesme kuvvetinin karlanmasnda srekli kirilerde olduu gibi etriye yannda pilyenin katksndan da faydalanlabilir. Ancak temel kirilerinin ykseklikleri nedeniyle 450 eimle pilye kvrlmas durumunda donat kolona yakn veya aklk ortasna yakn kvrlaca iin bu donatnn hem kayma hem de eilme donats olarak kullanlmas zordur. Temel kiriinin boyuna dorultuda hesab yannda enine iki tarafa kan konsollarn da eilmeye kar donatlanmalar gerekir. Genilii 0,4 mden byk olan srekli temel kirilerinde drt kollu etriyenin ekil 6.67de gsterildii gibi kullanlmas tavsiye edilir.

ekil 6.67 Srekli Temellerde Donat Dzeni

Bir dorultuda sralanm dey tayc elemanlar altnda dzenlenen srekli temeller erit temel, birden fazla dorultuda yerletirilmi dey tayc elemanlarn

130

bulunduu dzene sahip srekli temeller ise alan temel olarak TS 500 (2000)de snflandrlm ve bu srekli temellerin kirili veya kirisiz plaklar biiminde dzenlenmelerinde aada belirtilenlerin koullara uyulmas istenmitir. Kirili olan srekli temellerde kiri ykseklii plak da iinde olmak zere, serbest akln 1/10undan plak kalnl da 200 mmden daha az olamaz. Bu tr temellerde kiri kesitinin kesmede atlama dayanmnn kolon yznde hesaplanan tasarm kesme kuvvetinden byk olmas olabildiince salanmaldr. Bu salanamyorsa aradaki fark olabildiince kk tutulmaldr. Kirili plak dzenlenen srekli temellerde plak kalnlklar 300 mmden kk tutulmamaldr. Ayrca zmbalama kontrolnde de donat katks hesaba katlamaz. Srekli temelleri oluturan btn elemanlardaki minimum boyuna ve enine donat oranlar TS 500n kiriler ve plaklar iin ngrd oranlarla tanmlanmtr. Eilme etkisindeki btn kesitlerin basn blgesinde, ekme donatsnn en az 1/3 kadar basn donats bulundurulmaldr. Kalnl nedeniyle farkl zamanlarda beton dklmesi zorunlu olan yksek kiri ve kaln plaklarn yatay dkm derzlerinde, kullanm srasnda oluacak tasarm kesme kuvvetlerini karlayabilecek ve yeterli srtnme kesmesi dayanm oluturabilecek dey donat yerletirilmelidir. ki dorultuda srekli olan zgara temellerde kolonlar yklerini paylarken bir dorultudaki eilme momenti dier dorultuya burulma momenti olarak geer. Ancak atlamadan sonra betonarme kiriin burulma rijitlii ok azaldndan bu etkileim ihmal edilir. ki dorultuda srekli temellerde kesimeden dolay donat dzeni nem kazanr ve zellikle kesime blgesinde boyuna donatlarn dzenine ve etriyelerin srekliliine zen gsterilmelidir. Yapm ve kalp bakmndan kan glklerden dolay bunlarn kullanm alan kstldr. Bunlarn yerine inaas kolay olan plak temeller tercih edilmemelidir
(Celep ve Kumbasar, 2001). 6.5.5 Radye Temeller

Ya arl ok ya da zemin tama gc kk olduunda btn yapnn altna bir tek taban yaplarak radye temeller meydana getirilir. Radye temellerde toplam yk byk bir alana yaylarak zemin gerilme ve oturmalarnn mmkn olan lde

131

kltlmesi ve yap btnlnn salanmas gerekleir. Bu zelliklerinin yannda ou kere bodrumlarn yeralt suyuna kar tam olarak yaltlabilmesi amacyla da yaplabilirler. Uygulamada kullanlan radye temellere kirili, kirisiz ve kolon alt ular kaln olan radye temeller rnek verilebilir. ekil 6.68de radye temel trlerinden bazlar gsterilmitir (Aka ve di, 2001).

ekil 6.68 Radye Temel Trleri

Kolon yklerinin ve kolon aralklarnn kk veya eit olduu zamanlar kirisiz radye temeller daha sk tercih edilir. Bodrum katlarda dz bir alan saladklar iin kirisiz radye temellerin bulunduu yaplarn kullanm daha rahat olmaktadr. Yklerin kirisiz radye temel sistemi ile zellikle zmbalama probleminden dolay karlanamamas durumunda kolonlarn alt ularna balk yaplabilir. Bu durumda mantar tipi radyeler tekil edilmi olur. Kirili radyelerde kirilerin varl sebebiyle plak kalnl azaldndan ekonomik olmaktadrlar. Bu snf radye temellerin maliyeti hesaplanrken kalp, dolgu ve tesviye betonu masraflar da dikkate alnmaldr. Bunlarn dnda bazen perde duvarl ya da dier ismi ile hcreli radye temellerle de karlalabilir. Bunlar yksek rijitlikleri nedeniyle zellikle farkl oturma ihtimali yksek olan yaplarda tercih edilmektedir. Ancak bu durumda perde duvarlar yksek kiri olarak hesaplanmaldr (Doangn, 2002). Radye temellerin hesabnda genellikle yaklak yntemler kullanlr. Yaklak hesap iin kolon eksenleri arasndaki aklklarn ortalarndan geirilen dey dzlemlerle her kolonun etki alanlarna ayrlr. Kolona gelen bu yklerden ortalama gerilme deerine gre bir deme pla gibi hesaplanr. st yap deme plaklarna gre daha kaln olan bu radye plaklarn donatlar st yap demelerindeki donatlarn ters dnm olmalar dnda bir deiiklik

132

gstermezler. Ters kirili radye yaplmas durumunda plak donats kiri boyuna donatsnn altna ekil 6.69da verildii gibi yerletirilmelidir (Aka ve di, 2001).

ekil 6.69 Ters Kirili Radye Temelde Plak Kiri DonatlarnnYerleimi

Radye temellerde donat dzenlerine rnek EK Ede verilmektedir.

6.5.6 Kazkl Temeller

Kazk temeller esas olarak yap yklerini zeminin derin tabakalarna tatmak amacyla kullanlan bir derin temel eitidir. Zemin yzne yakn tabakalar, yap yklerini gmeden veya ar oturmalar yapmakszn tayabilecek bir yzeysel temel tekiline elverili deilse derin temel tercih edilir. Kazklarn baka kullanm yerleri de bulunmaktadr. Ankraj kaz, gemi balama veya zemin hareketlerinin nlenmelerinde yanal yklere kar kullanlan kazklar da bulunmaktadr. Kazklarn kullanm amalarna gre ekil 6.70 de gsterildii gibi u kaz, srtnme kaz ekme kaz ve sktrma kaz gibi eitleri bulunmaktadr (Torol ve Tan, 2003).

ekil 6.70 Kazk Tipleri TS 3167 (1978)de tad ykn tamamn veya byk bir ksmn kazk evre

srtnmesi ile zemine ileten kazklara yzen kazk ismi verilerek, kazk temellerin yapmnda bu tip kazklarn kullanlmasndan olabildiince kanlmasn ve tad kazk yknn tamamn veya byk bir blmn u ksmlarndan salam zemine aktaran u kazklarn kullanlmasnn uygun olaca belirtilmektedir.

133

Betonarme kazklar, akma kazklar ve betonarme yerinde dkme kazklar olarak ikiye ayrlabilir. Yerinde dkme betonarme kazklarn donats nceden hazrlanan donat kafesinin genellikle nce kazk ukuruna yerletirilmesi sonra yerinde beton dkm ile gerekletirilir. Betonarme akma kazklar ise kazk dklmesine elverili bir yerde hazrlanmakta sonra aklacaklar yere nakledilmektedirler. Betonarme akma kazklar olduka byk ykleri yumuak veya gevek zemin tabakalar altnda salam tabakaya tamakta son derece kullanldrlar. Genellikle kare, daire veya sekizgen kesitli olarak imal edilirler. Kazk boyu ve ap imal ve akm olanaklarna bal olarak seilmektedir. Betonarme akma kazklarn kesitlerinin ve konulacak donatnn miktarnn hesaplanmasnda kazn istiflenme ve tanmas srasnda maruz kalaca gerilmeler rol oynar. Kaldrma srasnda hasl olacak eilme momentini karlayabilecek donat bulunmaldr (Torol ve Tan, 2003).
TS 3168 (2001)de yerinde dkme betonarme kazklarda donatlarla ilgili koullar

aada belirtildii gibi verilmitir. Boyuna donat en az 4 adet 12 mm apl demir olmal ve boyuna demir ubuklarnn aral uygun beton akmna yer vermek iin mmkn olduunca byk seilmeli ancak 400 mmden byk olmamaldr. Boyuna ubuk veya ubuk demetleri arasndaki en az uzaklk 100 mmden kk olmamaldr. Boyuna donat Tablo 6.3teki koullar salamaldr.
Tablo 6.3 Yerinde Dkme Betonarme Kazklarda Minimum Donat
Kazk kesit alan A 2 Ac 0,5 m 2 0,5 m <Ac 1 m2 2 Ac > 1 m Boyuna donat alan As As 0,5%Ac As 0,0025m2 As 0,25%Ac

Kazk balarnn rijit kiriler ya da kaln bir betonarme plakla birletirilerek beraber almalar salanmaldr. Kazk balk plaklar genellikle kaln olarak seilerek, kolon ykleri ile kazk yklerinin plan iinde olutuu tasarlanan kafes sistem modeline uygun dengelenmesi salanr. Eer dey yk ikiden fazla kaza dalyorsa kazklar ksa mesafelerde birletiren izgilerde ekme ubuklar oluur. Bu durumlarda kazk balarnn donatlarla balanmas tavsiye edilir (Celep ve Kumbasar, 2001). EK Ede kazk ekme balklarndaki donatlara ve kazk temel donat dzenlerine rnekler verilmitir. 134

A.B.Y.Y.H.Y (1998)de kazkl temeller iin aada verilen koullar belirtilmitir.

1. Birinci ve ikinci derece deprem blgelerinde, deye gre eimleri 1/6dan daha fazla olan eik kazklar kullanlamaz. 2. Kazkl temeller, eksenel yklere ek olarak depremden oluan yatay yklere gre de hesaplanacaktr. 3. Birinci ve ikinci derece deprem blgelerinde, klfl ya da klfsz yerinde dkme fore kazklarda 3mden az olmamak zere kazk balnn altndaki kazk boyunun stten 1/3nde boyuna donat oran 0,008den az olamaz. Bu blgeye konulacak spiral donat ap 8 mmden az ve spiral adm 200 mmden fazla olmayacak, ayrca stten en az iki kazk ap kadar ykseklikte spiral donat adm 100 mmye indirilecektir.
6.6 Merdivenler

Yaplarda katlar arasnda ini-k salayan merdivenler, ounlukla betonarme olarak projelendirilmektedir. Merdivenlerin kullanll ve estetii mimari bakmndan iyi tasarlanm olmalarna baldr. Bu tasarlanan merdivenler iin tayc sistemin oluturulmas ve bunun boyutlandrlmas hem merdivenin hem de tm tayc sistemin gvenlii bakmndan nemlidir. Kiilerin inip kmasna yarayan merdivenler kiiler tarafndan tanabilen her tr eya ve malzemenin iletimini de salar. Merdivenler normal artlarda katlar arasnda yk tadklar gibi yangn ve deprem felaketleri srasnda allmn zerinde yk tamak durumunda da kalrlar (Celep ve Kumbasar, 2001).
6.6.1 Merdivenlere likin Genel Bilgiler

Merdiven yaps zerinde basamaklarn bulunduu eimli merdiven kolu, merdiven kollar arasnda bulunan yatay merdiven sahanl ve merdivende inip-kma gvenliini salayan merdiven korkuluu olmak zere ana blmden olumaktadr. Bunlardan merdiven kolu ve sahanlk merdiveni oluturan ana blmlerdir. Merdiven kolu sahanlklar veya katlar arasnda uzanan basamaklar dizisi olarak tanmlanabilir. Basamaklar, malzeme trne ve merdiven karakterine bal olarak ok deiik
ekillerde yaplabilir. Basamaklar, yalnz kendileri tayc olarak alarak veya

135

eimli olarak dzenlenen tayc plaklarla birlikte merdiven kolunu olutururlar. Basamaklar kapal rht veya ak rht olarak yaplmaktadrlar. Merdiven eimi ise profilde basamak tepe noktalarn birletiren dorunun yatayla yapt a olarak tanmlanabilir. Merdiven eimi ounlukla bu ann tanjant ile gsterilir. Baka bir tanmlama ile merdiven eim oran, basamak yksekliinin basamak geniliine orandr. Dnel merdivenlerde merdiven eimi denilince k izgisi zerindeki eim akla gelmelidir. Merdiven eim oranlar en fazla katl olan kk yaplarn merdivenlerinde tan 4/5, teki yaplarn tmndeki merdivenlerde tan 2/3 olmaldr. Basamak genilii ile ykseklii arasndaki uygunluk balants Denk. 6.18i salamaldr. 2s + a = 63 cm
(6.18)

Kat ykseklii belli olduuna gre basamak says 2.n = 2.hL/s olarak bulunur. Ancak ounlukla kat ykseklii basamak yksekliine tam blnemediinden bu says en yakn tamsayya yuvarlatlarak, gerek basamak ykseklii hesaplanabilir.
ekil 6.71de merdiven genel elemanlar gsterilmitir (Kseolu,1992).

ekil 6.71 Tipik Bir Merdiven Elemanlar 6.6.2 Tayc Basamakl Merdivenler

Bu tr merdivenlerde basamak kendisi tayc olup, plak gibi herhangi bir tayc sisteme oturmamaktadr. Hesap ve yapm kolayl nedeniyle pratikte ok kullanlan merdivenlerdir. Basamaklar duvarlara kirilere veya merdiven ekirdek kolona mesnetlenmektedir.

136

Merdivenlerin mesnetlenme biimlerine bal olarak hesap ve tasarmlar da farkl olmaktadr. Tayc basamaklardan oluan merdivenlerin hesabnda nce basaman kesiti seilir, sonra basamak arlnn bulunmasyla basamaa etkiyen ykler bulunur ve mesnetlenme koullarna bal olarak donats belirlenir. ekil 6.72de uygulamalarda kullanlan tayc basamak kesitlerine baz rnekler verilmitir
(Doangn, 2002).

ekil 6.72 Tayc Basamak Kesitlerine rnekler

Tekil alan basamakl merdivenlerin dnda srekli alan basamakl merdivenler de tekil edilebilir. Basamak kesitleri ayr ayr basamaklarn yanyana dizilmesiyle oluturulan kesitlerin srekli olarak alabilmesi iin basamaklarn harl olarak birletirilmeleri gerekir. Srekli alan tayc basamakl merdivenlerde basamaklarn mesnetlenme biimlerine gre deiik tarafsz eksenler oluacaktr. ekil 6.73te tayc basamakl merdivenlerin deiik kesitlerine rnekler verilmitir.

ekil 6.73 Srekli Tayc Basamakl Merdivenlerin Deiik Kesitlerine rnekler ekil 6.73(a)da iki ucundan mesnetlenmi basamakl merdivenlerin aklk

kesitlerinde tarafsz eksen gsterilirken, ekil 6.73(b)de grlen tarafsz eksen ankastre mesnet kesitlerinde ve konsol biiminde dzenlenmi tayc basamakl merdivenler iin geerli olmaktadr. ekil 6.73(c)de ise kvrml kesitte basn blgeleri negatif ve pozitif momentte de ayn olmaktadr. Kvrml plak basamakl merdivenlerde tarafsz eksen plak kesiti iinde kalyorsa, hesap aynen gen basn kesitli basamakllardaki gibi yaplr. Ters durumda kvrml plak sistemlerdeki boyutlandrma esaslar geerli olmaktadr
(Kseolu,1992).

137

Konsol durumunda tayc basamakl olan merdivenlerde bir basamaa etkiyen ykler hesaplanp, bu ykler etkisinde konsol moment ve kesme kuvveti basamak iin belirlenebilir. Konsol momentleri de hesaplandktan sonra merdivene yerletirilecek donatlar belirlenir. ekil 6.74te uygulamalarda karlalan konsol tayc basamakl merdivenlerdeki donat dzenine rnek verilmitir (Doangn,
2002).

ekil 6.74 Konsol Tayc Basamakl Merdivenlerde Donat Dzeni 6.6.3 Kvrml Sistem Merdivenler

Kvrml sistem merdivenler genelde eimli dzenlenen kol plaklar ile yatay dzenlenen sahanlk plaklarnn biraraya gelmesinden oluan bir uzay sistemdir. Bu tr merdivenlerde tayclk grevi sistemin mesnetlenme durumuna gre yalnz plak almas veya plak levha ortak almas ile yerine getirilir. Kvrml sistem merdivenlerde genellikle eimli kol pla zerinde bulunan basamaklar birlikte almayacak biimde imal edildiinden, bunlarn tayclk grevi yapmad varsaylr. Bu nedenle hesaplarda yalnz kol plann tayc etkisi esas alnr. Bu tip merdivenlerde kvrml sistem etkisinden dolay kvrm izgisinde bir mesnetlenme oluur. Bu mesnetlenmenin gvenli ekilde salanmas durumunda kvrm izgisinde negatif moment oluur. Bu yerlerde kullanlabilecek donat dzenleri ekil 6.75te gsterilmitir.

ekil 6.75 Kvrml Sistemlerde Negatif Moment in Donat Dzeni ekil 6.75(a)da ste negatif momenti almak iin eilme ekme donats st tarafa

kesintisiz olarak dzenlenmitir. Altta basn donats gerektiren kesitlerde de gerekli 138

kenetlenme salanmaldr. ekil 6.75(b)de donat dzenlenmesi pek fazla zorlanmayan kesitler iin, ekil 6.75(c)deki donat dzenlenmesi ar zorlanan kesitler iin elverili olmaktadr. Kvrml sistem etkisinin bulunmad veya sistemin gerek davran nedeniyle bu etkinin ihmal edildii merdivenlerde kvrm izgileri boyunca rijit bir mesnetlenme olumamaktadr. Bylece kvrm kesitlerinde, pozitif moment ortaya kmaktadr. Pozitif moment iin ekil 6.76da gsterildii gibi donat dzenleme biimleri tavsiye edilmektedir (Kseolu,1992).

ekil 6.76 Kvrml Sistemlerde Pozitif Moment in Donat Dzeni 6.6.4 Helisel Merdivenler

Bu merdivenler kabuk tayclar olup, planda daire halkas eklinde de grlebilir. Bu merdivenlerde ykn byk bir ksm mambran kuvvetler tarafndan karlanr. D evreden veya i evreden mesnetli helisel merdivenler olduu gibi yalnz ularndan mesnetlenmi uzay tayc sistemli helisel merdivenler de uygulamalarda yaplmaktadr (Doangn, 2002).
Kseolu (1992)de uzay tayc merdiven sisteminin donat dzenlenmesinde

aada belirtilen koullar nerilmektedir. 1. Kesit kelerinde en az birer adet 12 apnda boyuna donat bulundurulmaldr. 2. Kesit geniliince niform yayl gvde donats en az 10 olmal ve bu donatlarn aral, merdiven kalnlnn 1,5 kat ve 25 cmden byk olmamaldr. Zorlanmann kk olduu kesitlerde bu maksimum aralk 30 cmye karlabilir. 3. Merdiven kesitleri kesme kuvvetleri ile birlikte burulma momenti etkisinde bulunduundan kayma donats kapal etriyeler olarak dzenlenmeli ve gerektiinde iroz ile yeterli sayda kol eklenmelidir. 4. Boyuna burulma donatsnn kesit kelerindeki eilme donatsna ve genilik boyunca yayl gvde donatlarna eit oranda eklenerek uygulanmaldr. Uzay

139

tayc sistemli merdivenlerin donat dzenine rnek ekil 6.77de verilmitir. Merdivenlere ilikin donat dzenlemelerine rnekler EK Fde verilmitir.

ekil 6.77 Uzay Tayc Sistemli Helisel Merdivenlerde Donat Dzeni 6.7 Birleim Blgeleri

Yap tayc sistemini oluturan elemanlarn tek balarna maruz kaldklar etkilere kar koyabilmeleri yapnn btn olarak gvenliinin saland anlamna gelmez. Yapnn tayc elemanlarnn dnda bunlarn birletikleri birleim blgelerinin de mutlaka yeterli dayanm ve sneklilie sahip olmas gerekir. Depremlerden sonra meydana gelen hasarlar incelendiinde birleim blgelerinde belirgin hasarlar meydana geldii ve elemanlarn birbirinden zld gzlemlenmitir. Birleim blgelerinde meydana gelen zlme betonarme yaplarn monotonik zelliini bozarak, elemanlarn birbirleriyle yardmlamasn zayflatr ve snekliliini azaltr. Bu nedenle birleim blgelerinde gsterilecek olan zen tayc sistemin tmnn gvenlii iin gereklidir (Celep ve Kumbasar, 2004).
6.7.1 Deme Kiri Birleimi

Kiriler deme ile beraber betonlandklarndan beraber almaya zorlanrlar. Farkl rijitlikte olan bu elemanlar arasnda bu zorlama sonucunda karlkl etkileim gerilmeleri ortaya kar. Ara kesitin kayma gerilmeleri ile zorlanmas sz konusu olur. ekil 6.78de gsterildii gibi zellikle mesnet blgelerinde ve tekil yk civarnda kirie etkili olduu kabul edilebilecek deme geniliinde deiim byk olup, kirile deme arasndaki etkileim kuvvetleri de byk deerlere eriir.

140

ekil 6.78 Kiri Deme Birleiminde Deme Geniliinin Deiimi

Genellikle kirie dik deme donatsnn kiri zerinden devam ettirilmesi ve bunlara dik datma donatsnn bulunmas eik oluacak basn kuvvetlerinin karlanmas iin yeterli olur. Kiri ekme blgesinin st ksmnda bulunduu mesnet kesitlerinde, mesnet donatsnn bir ksmn ekil 6.79da gsterildii gibi kiriin iki tarafndaki deme blmlerine de yerletirmek uygun olmaktadr (Celep ve Kumbasar, 2001).

ekil 6.79 Tabla Geniliine Yaylan Mesnet Donats

Deme

ile

kiri

birleimlerinde

ve

zellikle

kenar

kirilerinin deme

birleimlerinde yzey atlaklar eklinde atlaklar oluacandan, uygun donat biimi kullanarak bu tip atlaklar nlenmelidir. Kiri etriyesi deme iine uzatlabilirken, deme iindeki pilyelerle de bu etkinin karlanmas gerekletirilebilir. ekil 6.80de yzey atlak biimi ve bu atlak iin dnlebilecek donat dzenlemeleri gsterilmektedir (Barker, 1967).

ekil 6.80 Kenar Kirilerde Yzey atla ve Donat Dzenlemeleri 6.7.2 Kolon Deme Birleimi

Kirisiz demelerde ortaya kan bu tr birleimde rijitlikleri birbirinden ok farkl iki eleman bulunmaktadr. Hem dey hem yatay yk durumunda birleim blgelerinde byk gerilme ylmalar meydana gelir. Buralarda donatnn arttrlmas ile dayanmn bytlmesi kalnln az olduu bu blgede beton dklmesini zorlatraca iin ou zaman uygun sonu vermez.

141

Kolon veya perdenin iki tarafndaki aklklarn ve yklerin birbirinden olduka farkl olmas durumunda birleim blgesinde deme momentlerinin kolon veya perde momenti ile dengelenen ksmnn byk deerler almasna sebep olur. Deprem etkisi de bir taraftaki zmbalama gerilmelerini arttrarak olay daha kritik duruma getirebilir (Celep ve Kumbasar, 2004). Eer zmbalama kesitinde etkili olan momentin ilgili kesme kuvvetine gre d merkezlii kolon kesiti dna kyorsa, moment etkisinin hakim duruma geecei gz nne alnmal ve zmbalamann kesme kuvveti yannda eilme momenti de hesaba katlmaldr. Birleim blgesinin iki tarafndaki kesitlerdeki dengelenmemi momentin bir ksm kesme kuvveti ile dengelenirken bir ksm da eilme etkisiyle karlanmaktadr. Birleim blgesinin serbest deme kenarna yakn olmas veya birleim blgesine yakn deme boluklarnn bulunmas, artm olan gerilme younluunu daha da oaltr. Bu tr birleim blgeleri d birleim ismini alrken, dier durumlar ise i birleim blgesi ismini alr. Birleim blgesinin iki tarafndaki kesitlerdeki dengelenmemi momentin eilme etkisiyle karlanacak ksmna denk gelen donatnn i birleim blgelerinde c2+3.hf kolonu da iine alan genilik kadar, d birleim blgesi durumunda ise 2c1+c2 genilik kadar konulmas uygundur. ekil 6.81de bu donatlarn yerletirilecek genilikleri gsterilmektedir. Burada c1 ve c2 kolon boyutlarn, hf deme kalnln gstermektedir.

ekil 6.81 Kolon ve Deme D ve Birleim Donat Yerleim Blgeleri

D kenarda deme iinde deme kalnlnda bir kiri oluturularak kolon kenarnda ortaya kacak burulma momentlerinin karlanmas tavsiye edilir. Birleim blgesindeki kolon kesitinde donatnn kenarlara bir kenarda en az drt tane olmak zere dzgn datlmas ve aralnn 200 mmyi gememesi, deme ile kolonun btnlemesi bakmndan uygundur. Kolon ve deme birleim blgesinde tavsiye edilen donat dzeni ekil 6.82de gsterilmitir.

142

ekil 6.82 Kolon Deme Birleim Blgelerinde Donat Dzeni

Tayc sistemin btnlnn korunmas asndan her iki ana dorultuda altta Denklem 6.19da hesaplanacak donat ile en az iki deme donatsnn kolon iinden gemesi tavsiye edilir. Bu donatlarn beklenen fonksiyonu yapabilmeleri iin kenetlenmelerinin salanmas nemlidir. Asm= 0,5.p.l1.l2 / fyd
(6.19)

ekil 6.83te grld gibi bu donatnn zmbalama sonucu yapnn gmesini

nlemede faydas bulunmaktadr. Eer deme, ykseklii deme kalnlnn iki katndan kk kirilere sahipse bu tr yapsal btnlk donats yerletirilmesi tavsiye edilir (Celep ve Kumbasar, 2001).

ekil 6.83 Kolon Deme Btnlk Donats 6.7.3 Kolon Kiri Birleimi

Kolon-kiri birleim blgeleri, betonarme ereve sistemlerde kritik blgelerdir. Deprem hareketi esnasnda, byk kuvvetlere maruz kalrlar ve yapnn depreme kar davrannda nemli rol stlenirler. Birleim tipleri yap iinde aldklar konuma gre ekil 6.84te gsterildii gibi i, kenar ve ke olmak zere e ayrlrlar.

ekil 6.84 Kolon- Kiri Birleim Trleri

143

Yeterli rijitlikte olduu varsaylan birleim blgelerinde yksek kesme kuvvetleri meydana gelir. Kesme krlmas, gevrek krlmaya ve haliyle sismik koullar asndan kabul edilmeyen yap performansna sebep olduundan, birleim blgelerinin imalat daha ok itina gerektirir. Kolon-kiri birleim blgesinde dey yklerden meydana gelen kuvvetler, kiri ularndan gelen ekme ve basn gerilmeleri ile kolonlardan gelen eksenel yk olarak birleim blgesine gei yaparken, deprem yklemesi durumunda diyagonal ekme ve basn gerilmeleri meydana gelir. ekil 6.85de birleim blgelerinde meydana gelebilecek kuvvetler gsterilmitir.

ekil 6.85 Kolon-Kiri Birleiminde Oluan Kuvvetler

Donat detaylandrlmas iin, yatay donat bulunmas ve kolonlardaki etriye srekliliinin salanmas uygun olacaktr. Ayrca kenar kolonlarda kiriten gelen donatlarn eilme momentinin iaret deitirebilecei dnlerek, kiri alt ve st donatlar kolon iine kvrlarak kenetlenmeli ve almay nlemek iin etriye iinde braklmaldr. ekil 6.86da birleim blgelerindeki tavsiye edilen donat dzenlemeleri gsterilmitir (http://www.iitk.ac.in/nicee).

ekil 6.86 Kolon-Kiri Birleiminde Donat Dzenleri (A.B.Y.Y.H.Y, 1998)de sneklik dzeyi yksek kolon ve kirilerin oluturduu

ereve sistemler kolon-kiri birleimleri kuatlm veya kuatlmam olarak iki snfa ayrlmaktadr. Kirilerin kolona drt taraftan birlemesi ve her bir kiri geniliinin birletii kolon geniliinin nden daha az olmamas durumunda

144

kolon-kiri birleimi kuatlm birleim olarak tanmlanrken, bu koullar salamayan tm birleimler kuatlmam birleim olarak tanmlanmaktadr. Kolon-kiri birleim blgelerinde enine donat koullar bakmndan koullar salanmaldr. a) Kuatlm birleimlerde alttaki kolonun sarlma blgesi iin bulunan enine donat miktarnn en az % 40 birleim blgesi boyunca kullanlmas gerekmektedir. Ancak, enine donatnn ap 8 mmden az olmamal ve aral 150 mmyi gememelidir. b) Kuatlmam birleimlerde, alttaki kolonun sarlma blgesi iin bulunan enine donat miktarnn en az %60 birleim blgesi boyunca kullanlmas gerekmektedir. Ancak bu durumda enine donatnn ap 8 mmden az olmamal ve aral 100 mmyi gememelidir. Baz durumlarda kirileri kolonlarla birletirmek mmkn olmaz. Bu durumda kolonlarda ek burulma momentleri ortaya kar ve kiriin srekli biimde ereve oluturmasn engeller. Bu tr birleim blgelerinde sz konusu olabilecek baz deiik donat dzenlemelerine ekil 6.87de rnekler verilmitir. aadaki

ekil 6.87 Kolon-Kiri Birleiminde eitli Donat Dzenlerine rnekler

Kolon-kiri birleim blgesinde kirite meydana gelen ykseklik deiimi veya seviye farkllklar durumunda, gei blgesi gerilme bakmndan deiiklik gsterir. Bu blgede baz kiri donatlarnn devam ettirilemedii durumlarda bunlarn kolon iinde kvrlarak kenetlenmesi gerekletirilmelidir. Donat dzeninin oluturulmasnda her iki kiri donatsndaki kuvvetlerin birleim blgesinde oluacak beton basn ubuklar ile dengelenmesi gerekir. ekil 6.88de bu durumdaki birleimler gsterilmitir.

ekil 6.88 Seviye Fark Olan Kolon-Kiri Birleimleri

145

Kolonkiri birleim blgelerinin genel olarak dzenlenmelerinde aadaki genel koullara uyulmas tavsiye edilir. 1. Donat kolon-kiri birleim blgeleri depremli veya dey ykler altnda oluan kuvvetlerin fark kadar bir kuvvet ile aderans etkisinde kaldklarndan aderansn olumasna ihtiya duyulmaktadr. Yetersiz aderans durumunda donat betondan ksmen zlebileceinden veya tamamen ekilip karlabileceinden yeterli ankraj mutlaka salanmaldr. 2. Birleim blgelerinin dayanm birleen elemanlarn dayanmndan daha zayf olmamaldr. Bylece tayc sistem rijitliini ve dayanmn nemli ekilde azaltan birleim blgesinin g tkenmesi ile oluacak mekanizma durumu nlenmi olur. 3. Birleim blgesinin zayflamas ile kolonlarn dayanmnn azalmasna izin verilmemelidir. Kiri-kolon birleim blgeleri kolonlarn devam eklinde gznne alnmal ve kolon etriyesi bu blgede de devam ettirilmelidir. 4. Birleim blgesinde ngrlen donat dzeninin beton dklmesinde glk karmayacak ekilde olmas gerekir (Celep ve Kumbasar, 2004).
6.7.4 Kolon-Temel Birleimi

Kolon-temel birleim blgelerinde genellikle nce temel betonu dklp, sonra kolon kalplar sertlemi olan temel betonu zerine yerletirilir. Kolon ve temel betonlar farkl zamanlarda dkldnden kolon boyuna donatlarnn temelle birleimi filiz donatlar ile salanmaktadr. Kolon-temel birleim blgelerine yerletirilmesi gereken boyuna donatlar ekil 6.89da verilmitir. Buradan da grlebilecei zere mafsall ve ankastre olarak davrand kabul edilen kolon-temel birleimlerinin donat detaylar birbirinden farkl olmaktadr (Doangn, 2002).

ekil 6.89 Mafsall ve Ankastre Kolon-Temel Birleim Detay

Temel filizlerinin kancal yaplmas kenarlara dmesini engeller. Kancal 146

yaplmasnn dnda U eklinde donatlarda kullanlmaktadr. Bu kk kolonlarda zmbalama asndan iyi direnim saladndan, tercih edilmektedir. Dairesel kolonlarda da tercih edilebilir ama U dairesellik asndan uygun olmadndan kullanlmamaktadr. Temel derin olduunda kanca veya etriye kullanlmas temelde kullanlacak donatlar uygun pozisyonda tutmay salar. Enine donatlar temel betonu iinde de devam etmesi tavsiye edilmektedir. ekil 6.90da eitli kolon-temel donat birleimleri gsterilmitir (Barker, 1967).

ekil 6.90 Kolon Temel Birleimi Donat Dzenleri

147

7. BETONARME S STEMLERDE DONATI DZENLEME LKELER

Gnmzde istinat duvarlar, depolar ve silolar gibi farkl amala yaplan yaplarda en ok betonarme sistemlerin kullanlmas ve bunlarn donat dzenlemelerinde yaplan hatalar sonucu bu yaplarn ilevlerini yitirmesi ve gmesi, bu sistemlerin donat dzenlemelerinin nemini ortaya karmtr.
7.1 stinat Duvarlar

Farkl kotlar arasnda daha dik bir ayla veya dey bir gei isteniyor ise bu amac gerekletirecek bir yap gerekir. ki farkl kottaki zemin dzeyi arasnda dey veya deye yakn geii salayan yaplara istinat duvarlar ad verilir.

ekil 7.1 stinat Duvarlarnn Kullanlma Amalarna rnekler

Varolu amalarndan tr istinat duvarlar zemin veya dier malzemelerin yatay hareketlerini nleyici bir nitelik tarlar. Dolaysyla zerlerine etkiyen balca d 148

ykler yatay hareketlerini nleyici bir nitelik tarlar. Dolaysyla zerlerine etkiyen balca d ykler yatay olup, bir evin temel duvar ya da kpr kenar ayaklar gibi baz zel durumlarda da gvdelerinin stne etkiyen dey ykleri de tamalar istenebilir. stinat duvarlar stabilite iin genellikle d balar gerektirmeden arlklaryla yeterli olurlar. ekil 7.1de grld gibi eitli amalarla geni lde kullanlrlar (Aka ve di., 2001). stinat duvarlar tipleri bakmndan arlk istinat duvarlar, prefabrike elemanl istinat duvarlar, donatl topraktan oluan istinat duvarlar ile konsol istinat duvarlar ve nervrl istinat duvarlarndan oluan betonarme istinat duvarlar olarak snflandrlabilirler (zden ve di, 1995).
7.1.1 Arlk stinat Duvarlar

Arlk istinat duvarlar ta ya da donatsz betondan yaplrlar. Bu tr istinat duvarlarnn stabilitesi yalnz duvarlarn kendi arlna bal olup bu nedenle ykseklikleri belirli snrlar 4 veya 5 myi amamaldr. Duvar ykseklii arttka ekonomiden uzaklalr. Malzeme ekmeye dayanksz olduundan duvarn herhangi bir kesitinde ekme gerilmelerine izin verilemez. Ancak yerel olarak kk ekme gerilmelerine msade edilebilir (Celep ve Kumbasar, 2001).
7.1.2 Prefabrike Elemanl stinat Duvarlar

Prefabrike elemanl istinat duvarlarna zden ve di. (1995)de betonarme enleme ve boylamalarnn st stte konulmas ve elde edilen gzlerin toprakla doldurulmas sonucu oluan istinat duvarlar rnek verilmitir. Bu tip duvarlarn 4 m ve daha yksek olmas halinde tabanda betondan tabaka oluturulmaldr. Bu tip duvarlar yapm hzlar sebebiyle byk avantaja sahiptirler.
7.1.3 Donatl Toprak stinat Duvarlar

Donatl istinat duvarlar, toprak itkisini alan ve n cepheyi oluturan prefabrike betonarme plaklardan oluan bir perde, bu plaklar geriye balayan ve her bir plak iin 4 adet eritten oluan ekme elemanlar ve duvara gerekli arlk ile eritlerle arasndaki srtnme kuvveti sayesinde eritlerin ekme kuvvetlerini almalarn temin eden dolgudan oluur. Burada kullanlan plaklar altgen veya T eklinde prefabrike panolardr (zden ve di, 1995).

149

7.1.4 Konsol stinat Duvarlar

Uygulamada en ok kullanlan betonarme istinat duvar trdr. Bir konsol istinat duvar gvde ve taban olmak zere iki tayc elemandan oluur. Taban ayrca n ve arka ampatman olarak ikiye ayrlabilir. Dz ya da ters L biimindeki konsol duvar trlerinde ekil 7.2de gsterildii gibi bunlardan yalnz biri mevcuttur. L tipi
eklindeki istinat duvarlar arsa snr veya nehir kenar gibi veya baka nedenlerden

dolay n ampatman yaplamayan hallerde meydana getirilirler. Bu durumda A noktasnda zemin gerilmeleri bymektedir (zden ve di, 1995).

ekil 7.2 Konsol stinat Duvar eitleri

stinat duvarlarnn donat dzenlenmesinin belirlenebilmesi iin ncelikle bir istinat duvarna gelebilecek kuvvetler belirlenmelidir. Topran mevcut istinat duvarna uygulad iki tr basn bulunmaktadr. Bunlar aktif ve pasif toprak itkisi olarak adlandrlr. Aktif toprak itkisi duvar arkasndaki zemin dolgusunun kayma eiliminden tr duvara uygulad basn kuvvetidir. Pasif toprak itkisi ise tersinir olarak duvarn zemini geri itmek iin hareket ettii zaman zeminin byle bir harekete pasif olarak kar koymasndan ileri gelen basn kuvveti olarak adlandrlmaktadr. stinat duvarlarna etki eden kuvvetler deprem ynetmeliinden yararlanlarak belirlenebilir (Aka ve di, 2001). Zemin tarafndan istinat duvarlarna etkiyecek ykler ekil 7.3te gsterilmektedir.

ekil 7.3 stinat Duvarna Etkiyen D Ykler

150

stinat duvar arkasndaki zemin zerinden tren ya da aralarn gemesi ya da buraya bir malzeme depolanmas bir yap yaplmas gibi etkiler zemin itkisinin dnda duvarca karlanmas gereken ykler olup srarj ad verilen ek ykleri olutururlar. Bu ek ykn oluturduu yatay basncn derinlik ile deimeyip duvar boyunca dzgn yayld kabul edilir. stinat duvarlarnn ok yksek olmas durumunda gvdeden yatay kmalar eklinde hafifletme konsollar kullanlarak daha uygun boyutlu ve ekonomik istinat duvarlar da yaplabilmektedir. Hafifletme konsollarnn faydas zemin itkisini azaltmas ve moment diyagramn daha dengeli bir biime getirmesidir. Zemin gerilmelerinin yayl belirlendikten sonra n ampatman gvde n yzne ankastre bir konsol plak olarak gznne alnr. n ampatmanlarda ekme gerilmeleri ve dolaysyla ana donat alt yzde bulunur. Arka ampatman gvde arka yzne bir konsol plak olarak gznne alnr. Arka ampatmanlarda ekme gerilmeleri dolaysyla ana donatlar st yzde bulunur. Gvde pla ise taban plana dey konsol olarak gz nne alnr ve yatay varsaylan zemin itkisi etkisindedir. Gvdede ekme gerilmeleri ve ana donatlar arka yzde bulunur. Ana donatlarn bulunmasndan sonra ana donatnn bete biri kadar datma donats konulmaldr. ekil 7.4te konsol istinat duvarlarnn zemin itkisi altndaki davranlar ve donat dzenleri gsterilmitir (Aka ve di, 2001),(Barker, 1967).

ekil 7.4 Konsol stinat Duvarlarnda Davran ve Ana Donat Yerleimi 7.1.5 Nervrl stinat Duvarlar

Konsol istinat duvarlarnda yksekliin 7 ile 8 myi amas durumunda, dey duvar pla ile taban plann birleim yerindeki momentler byk deerler almaktadr. Bu durumda nervrl istinat duvar yapmak uygun olur. Nervre etkiyecek eilme momenti kendi dzlemi iinde karlandndan oluan moment deerleri nervrlerle daha kolay karlanabilecektir. Bu tr duvarlarda dey gvde pla ve taban pla 151

yer yer nervr pla ile birbirine balanr. Bylece denge iki plak aras birleim izgisindeki eilme momenti yerine, nervr planda ortaya kacak ve karlanmas daha kolay dzlem ii eksenel kuvvetle salanm olur. Bylece nervrl istinat duvarlarnda dey plaklar konsol gibi almaktan kurtulmaktadr. Nervrl istinat duvarna ekil 7.5te rnek verilmitir (Celep ve Kumbasar).

ekil 7.5 Nervrl stinat Duvarlarna rnekler Aka ve di. (2001)de nervrlerin, mesnetlerini oluturduklar gvde plaklarndan

gelen yatay ykler etkisinde olan ykseklii deiken tabana ankastre bir kiri olarak hesaplanabildii belirtilmektedir. Nervrler gvdenin arka yznde olduklarnda bir tablal kiri, n yznde bulunduklarnda dikdrtgen kesitli kiri gibi alrlar. Bir nervr elemanna etkiyen ykler ekil 7.6da gsterilmektedir

ekil 7.6 Arka Yz Nervrl stinat Duvarlarnda Nervre Etkiyen Ykler

Nervrl istinat duvarlarnda perde plann ve arka ampatman plann mesnet reaksiyonlar perde pla iin yatay, arka ampatman iin dey ask ubuklar ile nervrlerin arka kenarna tanmaldr. Bu donat miktarlar yatay ve dey etriye miktarlarna eklenerek her iki donat beraberce arttrlm etriye eklinde konulur.
ekil 7.7de nervr donat tertibi iin uygulamalarda kullanlan rneklerden biri

verilmitir (zden ve di, 1995).

152

ekil 7.7 Nervrlerin Donat emas 7.1.6 Konstrktif Koullar

Betonarme istinat duvarlarnn donat ile ilgili konstrktif kurallar TS 500 (2000) kapsamnda aada belirtildii gibi verilmektedir. Betonarme duvarlarn her bir yznde yatay ve dey ubuklardan oluan donat alar dzenlenmelidir. Hesaplarn daha fazla donat gerektirmedii durumlarda betonarme duvarlara yerletirilecek olan dey ve yatay donatlar aada verilecek deerlerden daha az olmamaldr. 1. Betonarme duvarlarn iki yzndeki dey donat alanlarnn toplam duvar tm kesitinin 0,0015'inden az olmamas gerekir. Ayrca iki yzdeki yatay donat alanlarnn toplam da ayn deerden az olmamaldr.
2.

Dey ve yatay donat aralklar duvar kalnlnn 1.5 katndan ve 300 mmden

fazla olmamaldr. 3. Betonarme duvarn iki yzndeki donat alar 1 m2 duvar yzeyinde en az drt tane iroz ile karlkl olarak balanmaldr. Konsol istinat duvarlarnda yerletirilecek minimum ana donat oran ve donat aralnn bir dorultuda alan demelerde olduu gibi Dek. 7.1i salamas gerekir.

min = 0,003 (S 220) ve 0.002 (S 420; S 500)

s s max = 1,5.hf s s max = 0,2 m

(7.1a) (7.1b) (7.1c)

153

Benzer ekilde ana donatya dik datma donats da yerletirilmeli ve datma donatlar Denk. 7.2yi salamaldr. Asdatma As/5 s s max = 2.hf s s max = 0,25 m (S 220) ve 0,30 m (S 420; S 500)
(7.2a) (7.2b) (7.2c)

Bu denklemlerdeki, Asdatma datma donatsnn kesit alann, hf duvar kalnln, s etriye araln, min minimum donat orann gstermektedir. Dey perdelere yatay ve dey dorultuda beton bzlmesi ve scaklk fark etkisi sebebiyle donat yerletirilmeli ve yerletirilecek bu donatlarda Denk. 7.3e uyulmaldr. Yatay dorultuda 0.0025 oran ile hesaplanan donatnn 2/3 n yze ve 1/3 arka dey dorultuda, 0.0015 oran ile hesaplanan donatnn ise tamamen n yze konulmas gerekir (Celep ve Kumbasar, 2001). As = 0,0025.b.h (yatay) Arka yze 1/3.As, n yze 2/3.As As = 0,0015.b.h (dey tamam n yze)
(7.3a) (7.3b)

stinat duvarlarnn konstrktif donatlar da ieren eitli donat dzenlemelerine EK Gde yer verilmitir.
7.2 Depolar

nsanlarn ihtiyac olan svlar depo etmek ve ihtiyalarna gre bu depo yerlerinden ihtiya yerlerine ekonomik ve uygun ekilde sevkederek orada kullanmak durumu ile uygulamada ok karlalr. Bu amala sv depolar ina ve tesis edilir. Sv depolarnda sularn depo edilmesinin yansra sudan baka svlarn da depo edilmesi sz konusu olabilir. Su depolar da temiz ve pis su depolar olarak tekil edilebilirler. Temiz su depolar amalarna gre gmme, ksmen gmme, zemin st ve ayakl depolar olarak tekil edilebilirken, pis su depolar genelde az ak ve havuz eklinde yaplr. Yzme havuzlar da bu anlamda depolara girmektedir. Depolarn projelendirme ve inaat safhalarnda szdrmazlk ve dayankllk esas alnr. Depolarn yapmnda betonarme, ngerilmeli beton, prefabrike beton, kargir, elik ve ahap malzemeleri tercih edilebilir. Ahap, daha ok szdrmazln nemli olmad geici depolarda kullanlabilir. 154

Depo ekillerinin tespitinde bir yandan ihtiya bir yandan szdrmazlk gibi dnceler etkili olmaktadr. Depo uygulamalarnda depo yatay kesiti kare, dikdrtgen, dairesel veya okgen olabilir. Depolarda gz nne alnmas gereken kuvvetler genelde u ekilde gsterilir: 1. Deponun topraa tamamen veya ksmen gml olmas halinde depoyu evreleyen toprak depoya toprak itkisi uygular. Toprak itkisinin srekli bulunacandan emin olunmad takdirde, bu itki olmadan sv ile dolu durum hali gz nne alnmaldr. 2. Depolarn taban yeralt su seviyesinin yukarsnda bulunmuyorsa suyun kaldrma kuvveti etkisi de ie karacaktr. 3. Ayakl depolarn tekil edilecei durumlarda depoya kendi yk ve sv yknden ileri gelen dey yklerinden baka deprem ve rzgar etkileri nem kazanacaktr (Demir ve di, 1988).
7.2.1 Dikdrtgen Kesitli Depolar

Dikdrtgen kesitli depolar ak, kapal bir veya birok blmeli yaplabilirler. Birden ok gzl depolar ou zaman tek katldrlar. Dikdrtgen kesitli depolar, ekil 7.8de verildii gibi eitli ekillerde olabilirler.

ekil 7.8 Dikdrtgen Kesitli Depolara rnekler

Dikdrtgen depolarn donat dzenlerini uygun ekilde oluturabilmek iin ncelikle depoyu oluturan elemanlarn alma biimleri anlalmaldr. Aada dikdrtgen depolar meydana getiren elemanlarn ( deme taban, yan duvarlar, tavan) alma biimleri ve donat dzenleri belirtilecektir. Deme taban plak deme, byk aklklarda ise kirili deme veya kirisiz mantar deme olarak tekil edilebilir. Bu durumda depo iinde kolonlar dzenlenmelidir. Yan duvarlar da plak, kirili deme, nervrl deme bazen de 155

silindirik olarak tekil edilebilirler. Tavan konstrksiyonu da taban gibi plak, byk depolarda mantar veya nervrl deme seyrek olarak da silindirik ve konik olarak yaplabilir (Demir ve di, 1988).

ekil 7.9 Depolarn D Ykler Altndaki Deformasyon ekli

Dikdrtgen kesitli depolar statik olarak plaklardan oluan yzeysel tayclar gibi ele alnabilirler. Sv basnc olan yk yan duvarlara ve tabana dik olarak etkir ve birbirlerine dik iki dorultuda eilme momentleri oluur. Zemin stnde ve ksmen zemine gml ak depolarda depo taban ile yan duvarlar derzler ile ayrlrsa yan duvarlar konsol istinat duvarlar gibi alrlar. Yer st depolarda genel deformasyon biimine rnek ekil 7.9da gsterildii gibi verilebilir (Barker,
1967).

ekil 7.10 Dikdrgen Kesitli Depolarn Duvar Donat Detaylar

Kesit boyutlarna ve depo yksekliine bal olarak yan duvarlar konsol plak (byk boyutlu alak ak depolar), tarafndan mesnetli bir taraf bota olan plak (st ak kk depolar) ve drt tarafndan mesnetli plaklar (kapal depolar ve st kenarndan bir rijit kirile donatlm st ak depolar) olarak alabilirler. Yan duvarlar dey ve yatay kirilerle bir ve iki dorultuda alan srekli plaklar halinde de tekil edilebilirler. Plaklar yatay dorultularnda ekzantrik ekme kuvvetine, dey dorultuda ekzantrik basn kuvvetine gre hesaplanp

156

donatlmaldr. Depo duvarlarnda uygulanan donat dzenlemelerine rnekler ekil 7.10da gsterildii gibi verilebilir.

ekil 7.11 Depo Tabannn Duvarla Birleim Detaylar

Depo ister alttan ankastre ister alttan ve stten basit mesnetli olsun duvarlara sadece dey dorultuda ana donat yatay dorultuda ise s ve rtre donats yerletirilir. Duvar ile depo taban arasndaki birleim monolitik, mafsall veya kayc mafsall olabilir. Tam ankastrelik kaln taban planda veya geni temelde gznne alnr. nce taban pla ve dar temel pabucunda ankastrelik elastiktir. ekil 7.11de depo tabannn duvar ile birleimlerinin donat dzenleri gsterilmektedir (Demir ve
di., 1988).

ekil 7.12 Dikdrtgen Kesitli Depolarn Temellerine Ait Donat Dzeni

Taban planda donatlar hem alta, hem de st tarafa yerletirilmelidir. Bir taraftaki donatlar depolar dolu iken su basncna kar, dier donatlar depo bo iken zemin basncna kar mukavemet gstereceklerdir. Asal ve datma donatlar da demeler blmnde belirtilen ilkelere gre dzenlenmelidir. ekil 7.12de depo temellerine ait donat dzeni gsterilmitir (Barker, 1967).
7.2.2 Dairesel Kesitli Depolar

Bu tip depolarn yatay veya dey dnme eksenine sahip dnel kabuklar olarak iki snfa ayrlmas sz konusudur. Yatay dnme eksenine sahip depolar genellikle elikten imal edilirler. Dnel simetrik kabuklarn yzeyleri bir dorunun veya bir erinin bir dnme ekseni etrafnda dnmesi sonucu elde edilirler. Dnen elemann 157

ekline gre kresel kabuk, silindirik veya kabuk ismini alrlar. Dairesel kesitli

depolara rnekler ekil 7.13te gsterildii gibi verilebilir (Demir ve di, 1988).

ekil 7.13 Dairesel Kesitli Depolara rnekler

Dairesel depolarda uygun donat dzenini salamak iin nce dairesel kesitli depolarn elemanlarnn davranlarnn bilinmesi gerekir. Dairesel depolar da dikdrtgen depolar gibi tavan, depo duvar ve depo taban olmak zere ana elemandan oluurlar.
Demir ve di. (1988)de dairesel kesitli depo tavanlarnn yan duvarlara basit

mesnetli olarak mesnetlenmesi durumunda dairesel plak, kresel kabuk, kirili deme veya mantar deme sisteminin dey yklere gre donatlanmas gerektii belirtilmektedir. Depo tavan, depo yan duvarlar ile monolitik olarak tekil edilmise, birleim kesitinde ortaya kacak kesit zorlarnn donat hesabnda dikkate alnmas gerekir. Bir tavan demesinin silindirik yan duvarlarla birleiminde 1/1 veya 1/3 eimli guse tekil edilebilir veya bir ember kirii yerletirilebilir. Kresel kabuk ile yan duvarlar ile birleimi guseli ve ember kirii ile tekil edilebilecei gibi gusesiz de tekil edilebilir. Monolitikten kurtulmak iin ember kirii yan duvarlardan bir derz ile de ayrlabilir.

ekil 7.14 Kabuk Tavan ile Duvar Donat Detaylar

158

Monolitik kabuklar meridyen ve parelel daire dorultusunda donatlrlar. Genellikle bir kat donat kullanlr. ember boyunca ortaya kan eilme momentlerini almak zere ekil 7.14te grld gibi meridyen dorultusunda st donat da yerletirilir. Planda dairesel grnm olan depolara bo ve dolu halde etkiyen ykler farkl olur.
ekil 7.15te bu durum gsterilmektedir. Depo dolu iken su basnc, depo

duvarlarnda sadece ekme etkisini, bo iken zemin itkisi de beton tarafndan karlanabilecek basn etkisini meydana getirmektedir. Depo duvarlar tek tarafl donatlandrlmaktadr (Barker, 1967).

ekil 7.15 Dairesel Kesitli Depolara Etkiyen Ykler Demir ve di. (1988)de, ince duvarlarda ember ve dey donat yerletirildii

halde 15 cmden daha kaln duvarlarda iki katl donatnn kullanlmasnn daha uygun olaca belirtilmektedir. Dairesel depo tabanlarnn donat dzenlerinde aadaki hususlar dikkate alnabilir. Ykseklik arttka ana donatlarn aplarnn klmektedir. Donat aplarnn klmesinin sebebi, su basncnn ykseklik arttka azalmasdr. Donat aralklarna karar verilir iken, demeler konusunda anlatlm olan donat dzenleme ilkelerine dikkat edilmesi gerekmektedir. Duvar kalnlklar ile deme kalnlklar yaklak ayn deerlerde olabilir. Donatlarn bindirme boylarnn donat apnn 40 kat olmas tavsiye edilebilir.
ekil 7.16da dikkat ekilmesi gereken nemli bir husus taban pla ile duvar

arasndaki geitir. Bu gei gvenli olarak ekil 7.16da grlen diyagonal elik ubuu ile salanmas tavsiye edilmektedir (Barker, 1967).

ekil 7.16 Dairesel Depolarda Donat Dzeni

159

Taban plana ait donat dzeni dey duvarlardan farkllk gstermektedir. Taban plandaki donatlarn ift tarafl olarak yerletirilmesi gerekir. Depo dolu olduu zaman alt lifteki donatlar, bo olduu zaman ise st lifteki donatlar ekme etkisini almaktadrlar. Depo tabanlarnda kullanlmas nerilen en uygun donat dzeni elik hasrlar ile salanabilmektedir. ekil 7.17de dairesel depo taban dzenlerine rnek verilmitir (Barker, 1967).

ekil 7.17 Dairesel Depolarn Tabanna Ait Donat Dzenlemeleri 7.2.3 Ayakl Depolar

Baz durumlarda suyun yeterli basnta olmas gerekebilir. Byle durumlarda deponun zemin iinde veya zemin stnde olmas bu ihtiyac karlamaz. Bu amala depo kotunun ykseltilmesi iin ayaklar zerine depo oturtulmasyla su kuleleri tekil edilmi olur. ekil 7.18de ayakl depolara rnekler verilmitir. Deponun iine girebilmek iin ortasnda bir baca ksmnn olmas uygun olmaktadr.

ekil 7.18 Ayakl Depolara rnekler

Esas depo ksmn tamak zere silindir veya kesik koni ya da pilon eklinde ayak kullanlr. Bu ayaklarda da depoya k iin merdiven bulunur. Daha evvel belirtildii gibi ayakl depolar dikdrtgen veya dairesel ekillerde de olabilirler. Dikdrtgen ayakl depolar farkl ekillerde tasarlanabilirler. Yan duvarlarnn dey
erit halde alp, yatay erit halde almamas iin yatay boyutunun byk, dey

boyutunun kk olmas gerekir. Bunun saland durumlarda st ular kirisiz ise konsol plak halinde hesaplarda gz nne alnr. st uta kiri olmas halinde ise tek dorultuda alan deme olarak dnlr. Deponun derinliinin byk, yatay

160

boyutlarnn ise kk olmas durumunda yan duvarlarnn plak olarak almalar yatay dorultuda olur. Bu iki duruma gre ana donat dzenleri ekil 7.19da gsterildii ekilde olacaktr (Demir ve di., 1988).

ekil 7.19 Dey ve Yatay alma Durumlarnda Ana Donat Dzenleri

Ayakl depolarda dier depolardan fark, ayaklara gelecek l ykler, s ve rtre tesirleri ile rzgar ve deprem gibi etkilerin de gz nne alnmasdr. Ayaklarn herhangi bir yatay dzlemle kesilmesi durumunda normal kuvvet kesme kuvveti ve momentlerin bulunaca aikardr. Ayaklar tekil eden kolonlarn st ular depoya, alt ular temele ankastre saylabilecek ekilde monolitik olarak baldr. Bunun dnda stabiliteye arttrmak iin aralarnda okgen veya daire tekil eden kirilerle monolitik olarak balanrlar. Ayaklarn eitli ekillerdeki tekillerine ekil 7.20de rnekler verilmitir (Barker,
1967), (Demir ve di., 1988).

ekil 7.20 Su Kulelerinde Ayaklarn Tekillerine rnekler 7.2.4 Depolarda Farkl Uygulamalar

Normal depolarn zemin artlar zemin hafriyatn dey yapmaya izin vermez ise veya bu tr bir uygulamann ok pahal olduu durumlarda duvarlar eimli olan depolarn yapm tercih edilebilir. Eimli duvarlar olan depo donat dzenine ekil 7.21de rnek gsterilmitir.

161

ekil 7.21 Eimli Depolara Ait Donat Dzeni

Ayn ekilde bu tip depolarn d duvarlar iki taraftan da donatlm olmas gerekir. Bundan nce belirtilen depo trlerine ait donat dzenleme kurallaryla ayndr. Yalnz burada paspaynn artrlmas uygun olacaktr.

ekil 7.22 Yzme Havuzlarnda Donat Dzenlemeleri

Yzme havuzlar da eimli taban plana sahip depolar olarak dnlebilir. Yzme havuz1arnda su tamasn engelleyici ekil 7.22deki gibi ve tutunmay salayacak diler yaplmaldr (Barker, 1967).
7.3 Silolar

Silolar daneli malzemenin depo edilmesi amac ile kullanlrlar. Daneli malzeme eitli tahl rnleri olabildii gibi deiik endstri dallarnda kullanlan maden cevheri, kmr, kum, akl gibi ham maddeler veya imento, kspe, kl vb. endstri rn ve atklar olabilir. Tahl rnleri yln ancak belirli aylarnda toplanabilmekte fakat, bu rnler btn yl boyunca kullanlmakta veya retim fazlas olan yllardan retimin az olabilecei yllara saklanmaktadr. Bu depolamann uygun koullarda yaplmamas ve yeteri kadar sk aralklarla havalandrlmamas rnlerin bozulmasna neden olur. te yandan endstri retim tesislerin kulland ham maddelerin retiminin srekli olabilmesi asndan yeteri kadar depolanmas ve rn ya da atklarn gerekli yerlere iletilinceye kadar depolanmas gerekir. Bu depolama ileminin ykleme ve boaltmada kolaylk salamas ve baz daneli maddelerde gerekli havalandrmann

162

malzemeyi aktarlarak yaplabilmesi amacyla ina edilen zel tipte yaplara silo ad verilir (Kumbasar ve di., 1992). Silolarn yapmnda kullanlan malzemeler tugla, ahap, elik, betonarme veya ngerilmeli beton olabilir. ok eitli teknolojik faktrler degiik biimlerdeki silolarn yatay ve dey donatsn belirler. Hem bu faktrler hem de yangna kar arzu edilen dayankllk ve iletim srasndaki bakm masraflarnn az olmas iin betonarme veya ngerilmeli betondan yaplan silolarn kullanlmas daha uygundur.
ekil 7.23te gsterildii gibi silolarn yatay kesitleri dikdrtgen, ok kenarl veya

dairesel biimli olarak tekil edilebilir (Sayitolu, 1987)

ekil 7.23 Silo Kesit Tipleri 7.3.1 Silo Elemanlar

Bir silo alt ana elemandan olumaktadr. Her tip siloda bu alt eleman bir araya getirilerek silo gruplar tekil edilebilir. ekil 7.24te siloyu oluturan blmler gsterilmitir.

ekil 7.24 Silonun Blmleri

Silonun doldurulmas genellikle stten yaplr. Depolanacak malzemenin silolara iletimi srasnda atmosfer artlarndan korunmas amacyla silo tavan demesi zerine bir galeri (silo ats) tekil edilir. Bu galeri monolitik veya prefabrik olabilir. Monolitik olarak tekil edilirse silo eperleri ile rijit balantl olduu iin hacimsel rijitlik salanm olunur.

163

Silo tavan demesi olarak 6 m aklklara kadar ortasnda bir doldurma boluu bulunan betonarme plak yeterli grlebilir. Daha byk aklklarda ise nervrl deme veya kaset deme yaplmas gerekecektir. Silolarn gvdesi silindirik veya prizmatik kabuk eklinde olabilir. Silo gvdesine uygun olarak tekil edilmi malzeme alma delii veya deliklerini ieren eleman pla, prizmatik bir huni veya kesik koni eklinde olan eleman ise silo hunisini (tremi) oluturmaktadr. Silo dey tayc elemanlarnn seiminde malzeme aln rol oynar. En basit bir silo tipi ok rastlanmamakla birlikte temelden itibaren tekil edilenleridir. Bu durumda malzeme aln yan duvarlardaki azlardan dorudan doruya veya pnomatik ekilde olur. Genellikle silolarda silo hcresinin altnda ekil 7.25te grld gibi eitli hacimler tekil edilir. Silo gvdesi ya bu hacmin duvarlarna veya betonarme kolonlar zerine mesnetlenir.

ekil 7.25 Silo Alt eitli Hacim Tekilleri

Silo altndaki bu hacim malzeme alnmas iin kullanlr. Uzun bir sre dolu olan bir silo boaltldnda betonun snmesi nedeniyle kolonlarda yatay atlaklar oluacandan bunlar en aza indirmek iin yatay yklerden gelen etkiler nemli deilse boyuna donat oran dk tutulur. Yatay yklerden doan etkilerin byk olmas durumunda ise dk boyuna donat oran elde etmek iin kolon boyutlar byltlr. Silo elemanlarndan biri olan temellere zellikle dikkat edilmelidir. Kk temel alanl yksek silolarda fazla hareketli yk salnmlara ve doldurmaya bal olarak meydana gelen deiik ekilde dalan zemin basnlar farkl oturmalara sebep olabilir. Silolarda genellikle derin veya yzeysel temeller tercih edilir. Zemin koullarnn iyi olmas durumunda tekil temel tekili uygun olabilir. (Kumbasar ve
di., 1992).

164

7.3.2 Silolara Gelen Ykler

Silolara etkiyen ykler TS 6989 (1989)da aa belirtildii gibi verilmektedir. z arlk ve siloya monte edilmi sabit ekipmann arl sabit ykleri olutururken, silo iindeki malzemenin arl, hareketli donanm, rzgar, kar ve deprem ykleri hareketli ykleri oluturmaktadr. Ayrca silonun bulunduu yer ve karlkl cidarlarndan birinin gne alrken, dierinin glgede kalmas ile oluacak scaklk farklar gibi etkilerin de dikkate alnmas gerekir. Sabit ykler etkisi altnda silolarda dey dorultuda eksenel kuvvet sz konusu olur. eper srtnmesinin de dey dorultuda benzer etki oluturaca gznne alnmaldr. Malzeme yk silo eperlerine yatay ve dey ynde etki eden kuvvetler oluturur. Bu kuvvetlerin iddeti isel srtnme as ile malzeme eper srtnmesine baldr. Srtnme alar gerekte basnca bal olarak deimektedir. Ancak bu deiimin gz nne alnmas olduka zor olduundan bunun yerine ortalama bir deer kullanlmaktadr (Kumbasar ve di., 1992).
7.3.3 Dikdrtgen Silolar

Dikdrtgen kesitli silolarda tek hcreli (zellikle enkesiti kare), ok hcreli tek sral veya ok sral sistemler kullanlmaktadr. Kare veya dikdrtgen hcrelerin yatay kesitteki boylar genellikle 4-5 myi gemez iken, istisna durumlarda teknolojik sebeplerden hafif malzeme yklenmesi durumunda yatay dzlemde daha byk boyutlu 10 myi pek gememek kayd ile gzler kullanlr. Genellikle dikdrtgen kesitli silolar daha kk hacimlerde ve az sayda gz olan silolarda tercih edilirler. Dikdrtgen silo gvdesi dier komu silolarn etkisi gznne alnmadan kapal ereve olarak hesaplanmazlar. Dikdrtgen silolarn duvarlarnda ekme kuvvetinin dnda egilme momentleri de olumaktadr. ok gzl silo grubunun hesabnda bir hcrenin doldurulmasnn eilme momenti zerindeki etkisi gznne alnmaldr
(Sayitolu, 1987).

Dikdrtgen kesitli silolarn duvarlarndaki mesnet momentleri fazla olduunda donatdan tasarruf etmek iin kalnl arttrmak yerine yatay guse de yaplabilir.
ekil 7.26da silo duvarlarnn guseli ve gusesiz tekillerindeki ke donat dzenleri

gsterilmitir.

165

ekil 7.26 Ke Donat Trleri ekil 7.26(a) ve (b)de guseli ke biimlerinin donat dzenleri gsterilmitir. ekil

7.26(b) alann kullanm asndan uygun olduu halde donat tekili zordur. Gusesiz kelerde ekil 7.26(c) deki donat daha ekonomik ise de daha fazla iilik gerektirmektedir. ekil 7.26(d) ve (e)deki zmde mesnet momentleri ilave donat ile karlanmakta olup donat sarfiyat fazladr. Bu zm farkl eper kalnlklar iin uygundur (Kumbasar ve di., 1992). Dikdrtgen silo duvarlarndaki donat dzenleri ise onlarn konumlarna baldr. Yalnzca tek ynl ykl d duvarlar tek tarafl, buna kar i duvarlar daima iki tarafl donatlmaldr. Dikdrtgen silo duvarlarnn donat tekil biimleri eitli lkelerde birbirinden farkl ekillerde yaplmaktadr. ekil 7.27de dikdrtgen silo duvarlarnn eitli donat dzenlerine rnekler gsterilmitir.

ekil 7.27 Dikdrtgen Silo Duvarlarnda eitli Donat Dzenleri

Alman donat dzeni simetrik guseleri ile tannr. Bklm ubuun kesim noktas yaklak olarak moment diyagramnn sfr noktasna kadar gider. Amerikan donat

166

dzeni ise uygulamada ok daha basittir. Duvarlarda zel guseler yoktur. Yalnzca dm noktalarnda kare duvar kalnlamas yaplr ve buralar kancal dey ubuklarla donatlr. Fransz donat dzeninde ankaraj boyunu uzatmak iin dar taan kolonlar kullanlr. Ayrca dm noktalarn kuvvetlendirmek iin ek donatlar kullanlr (Sayitolu, 1987). Silo gvdesi ile kesik koni eklindeki silo hunileri monolitik yaplabildii gibi gvdeden bamsz tayclara veya bir halka kirii vastasyla dey tayclara oturabilir. Monolitik balantda huni ile gvde arasnda gvdenin kalplanabilmesi iin bir genileme yaplarak halka kirii tekil edilir. ekil 7.28 de silo hunilerinin monolitik ve monolitik olmayan tekillerindeki donat dzenleri gsterilmitir.

ekil 7.28 Hunide Halka Kiri Donat Dzenlemeleri

Silo taban plann ortasnda malzeme alnn salamak iin delik bulunmaktadr. Taban plann ortasndaki deliklerde uygulanmas gereken donat dzeni ekil 7.29da verildii gibi olmaldr.

ekil 7.29 Silo Delik Taban Planda Donat Dzeni

Gvde ve huni dnda kolon temel, deme gibi elemanlarnn boyutlandrlp donatlmasnda TS 500 ve TS 6989da ngrlen konstrktif esaslara uyulmaldr
(Kumbasar ve di., 1992). 7.3.4 Dairesel Silolar

Daire biimli silo hcreleri esas olarak yatay dzlemdeki ekme kuvveti etkisindedir. Bu ekme kuvvetini karlayan donatlar duvarn esas donatlar olan embersel donatlardr. Temel olarak iki eit yatay donat biimi bulunur. Bunlardan biri duvarn bir tarafna konan donatm biimi iken, dieri duvarn iki tarafna konan ift donat kullanmdr. Dey donatlar ise montaj amal ve datma donats olarak kullanlr. 167

Dairesel

silolarda

kalnlk

boyunca

ekme

gerilmeleri

dalm

niform

olmadndan gvdedeki hesaplarda gz nne alnmayan eilme momentleri doar. Bu sebeple dairesel silolarda i ve d yzde donat yerletirilmesi uygun olur. ekil 7.30da dairesel silolarn tek ve ift donat dzenlemeleri gsterilmitir (Sayitolu,
1987).

ekil 7.30 Daire Kesitli Silolarda Donat Dzenleri

Dey donatlarn kullanm ise yatay donatlarn tesbit ve tanmasn salarlar. Bu donatlar komu silo hcrelerinin farkl doldurulmalarndan ortaya kan momentleri de karlarlar. Ayrca bu donatlar i ve d yz arasndaki farkl scaklk deiiminden oluan gerilmeleri de karlar.

ekil 7.31 Dairesel Silolarn Birleim Blgelerindeki Donat Dzenleri

Tekil silo hcreleri derzlerle birbirinden ayrlmsa birleim blgelerinde eper kalnl artmakta ve ilave donatlar kullanlmaktadr. lave donat ap en az yatay donat ap kadar olmaldr. Birleim blgelerindeki ekil 7.31de donat dzenleri gsterilmitir. Silo gvdesinde pencere, kap veya dier boluklar bulunabilir. Boluun her iki tarafna konan dey donatlar boluk nedeniyle kesilen dey donatdan az olmamaldr. ki boluk arasndaki dolu ksm bir kolon gibi boyutlandrlmaldr.

168

ekil 7.32 de boluk bulunan dairesel silodaki donat dzeni gsterilmitir (Kumbasar ve di., 1992).

ekil 7.32 Boluklu Dairesel Silolarda Donat Dzeni 7.3.5 Silolarda Konstrktif Koullar

Silolarda salanmas gereken minimum tedbirler TS 6989 (1989)da aada belirtildii gibi verilmektedir. 1. Cidar kalnl ykseklii 15 mden kk olan silolarda 12 cm, kayar kalpla ina edilen silolarda 13 cmden kk olamaz. 2. Daire hcre durumunda ember eklindeki yatay donat iki yze datlyorsa, i yzeylerdeki donat alan toplam yatay donat alannn yarsndan fazla olmaldr. 3. Betonun serbest d ve i yzeylerine en yakn donat yzeyi ile serbest beton yzeyi arasndaki mesafe (paspay) en az 2 cm olmaldr. 4. Her iki dorultudaki donat oran en az 0,002 olmaldr. Datma donat miktar asal donatnn 0,25inden az olamaz. 5. Yaygn olarak kullanlan tremi ksmnda her dorultudaki donat oran 0,02den fazla olmamaldr. 6. Cidarda ayn sradaki yatay veya dey donat ubuklar arasndaki mesafe 30 cm ve 2h deerlerinin knden daha fazla olamaz. Kayar kalplarda ina edilen silolarda yatay donat aralklar 25 cmden fazla olmamaldr. Donatnn tek zgara
eklinde konmas halinde her iki dorultudaki donat ubuklar aras mesafe 20 cmyi

gememelidir. 7. Ayn kesitte eklenen donat ubuu miktarnn bu kesitteki donat ubuu miktarna oran, merkezi veya d merkez ekme etkisindeki kesitlerde 1/3, yalnz eilme veya d merkez basn etkisindeki kesitlerde 1/2 orann geemez. EK Hda silolarn donat dzenlemelerine rnekler verilmitir.

169

8. DEPREM HASARLARI

Depremlerde tamamen ken yaplarn hasar mekanizmalarnn anlalmas pek kolay deildir. Bu nedenle deprem sonras yaplan teknik incelemelerde ve hasar tespitlerinde genellikle orta ve ar hasarl yaplar zerinde younlalr. Bu yaplarda yaplan incelemeler sonucunda mhendislik ve uygulama asndan yaplm olan hatalar tespit edilir. Yaplarn tamamen gmesi veya ar hasar grmesi genellikle benzer hatalar neticesinde gereklemektedir (Kubin, 1999). Betonarme yaplarn depremlerden hasar grmesine hatta gmesine neden olan tipik hatalar, tasarm aamasndaki hatalar, uygulama aamasndaki detay hatalar ve dier etkenlerden kaynakl hatalar olarak ana grupta toplayabiliriz.
8.1 Tasarm Aamasndaki Hatalar

Depreme dayankl yap tasarm kurallar, deprem ynetmeliimizde detayl olarak ierildiinden bu kurallara uyularak projelendirilen ve ina edilen yaplarda deprem kuvvetleri sonucunda nemli bir hasar olumas veya gme meydana gelmesi ok uzak bir olaslktr. Bu dnceden yoksun tayc sistem tasarmndan dolay oluan baz hatalar aada belirilmitir.

ekil 8.1 Yumuak Kat Sorunu ekil 8.1deki yapnn zemin katnda hemen hemen hi duvar bulunmad iin

tayc sistemin ii rahatlkla grlebilmektedir. Yksekliinin be metrenin zerinde olduu grlen bu kat bir galeri olarak tasarland iin d yzeyleri geni

170

camekanlarla evrelenmitir. Bu yapy tasarlayanlar mimari kayglar nedeniyle binann n cephesinde hi deprem perdesi yerletirmeyerek, hem bir yumuak kat hem de yksek oranda burulma dzensizlii oluturmulardr (Kubin, 1999).

ekil 8.2 ekileme Etkisi Hasar ekil 8.2de grlen yap oluturulurken bina kenarlarndaki perde kolonlar, ortada

da ayn yn seilerek tek ynl yerletirilmilerdir. Bu nedenle dier ynde oluan zayf kesitler ile daha fazla telemeye sebep olunmu ve her iki yanda bulunan komu yaplarn ekileme etkisi ile de kme meydana gelmitir. Zemin kattaki dkkan kat zayf kat etkisi ile tamamen kmtr.

ekil 8.3 Yatay Rijitlik Dengesizlii ekil 8.3te de benzer bir hata sz konusudur. Zemin kat iyeri olarak kullanlan

yaplarda, bu zayf kat kolonlarnn gmesi sonucu, yap takriben 30 lik a ile kendi istikametinden dnerek yklyor. Bina cephesinde grlen btn kolonlar ayn yndedir. Arka kenarda dier yndeki kolon dey aks hizasndan 50 cm kadar, n kedeki kolonlar ise aks hizasndan 3 m kadar savrulmutur.

171

ekil 8.4te grld gibi binann d cephesine, cephe boyunca knt tekil ederek

yerletirilen kolonlar kat kesme kuvvetlerine kar yeterli dayanm gsteremeyip burkularak krlmalar meydana getirmitir. Burada hatal statik sistem seimi sz konusu olmutur.

ekil 8.4 Cephe kntlarnn Sebebiyle Oluan Hasar ekil 8.5te grlen binadaki kolonlar kirilerden daha zayf olduundan, zayf

kolonlar st katlarda krlarak gmtr. Deprem kuvvetleriyle oluan enerji kolon kiri birlemelerinde yetersiz donat ve yetersiz kesit nedeniyle tketilemediinden, buralarda krlma ve gmeler meydana gelmitir. Zemin katta ksmen daha gl kolonlar olduundan yap alt katta yklmamtr.

ekil 8.5 Zayf Kolon Gl Kiri Durumu ekil 8.6da grld gibi zemindeki farkl oturmalardan dolay yapnn bir blm

kmtr. Yaplarda zeminin farkl oturmasna izin verilmemelidir. Zemin iyiletirilerek gerekli tedbirler alnmaldr.

172

ekil 8.6 Zeminde Farkl Oturma Hasar

Temel sisteminin uygun seilmedii yaplara rnek ekil 8.7de verilmitir. Burada deprem dalgalar sonucu oluan zayf mtemadi veya mnferid temellerin arasndan zemininin kabararak dkkan ierisinde ykselmesi grlmektedir. Zayf zeminlerde radye temel yaplmas daha uygun olacaktr.

ekil 8.7 Temel Sisteminin Yanl Seimi 8.2 Uygulamalardaki Detay Hatalar

Deprem blgelerinde yaplan incelemelerde uygulamada tayc eleman boyutlarnn kltlmesi, bina boyutlarnn byltlmesi, yeterli paspay braklmamas, kolon kiri dm noktalarnda etriyenin kullanlmamas veya ok az kullanlmas gibi hatalar uygulama srasnda yaplan belli bal hatalar oluturmaktadr. Genelde bu tip hatalarn iilik, malzeme ve teknik kusurlardan kaynakland grlmektedir. Deprem ynetmeliinin ngrd konstrktif kurallara uyulmayarak, tayc

sistem elemanlarnda ar hasarlarn meydana gelmesine sebep olan donat yerletirmelerindeki baz detay hatalarna aada deinilecektir.

173

ekil 8.8 Kolon Kiri Birleim Blgesinde Donat Yetersizlii ekil 8.8de kolon-kiri dm noktasndaki donat yetersizlii nedeni ile kiri

koparak ayrlyor. Kiriteki etriye aralklar ok fazla olduundan etriyeler alarak dalm.

ekil 8.9 Kolon Sarmal Blgesinde Etriyelerin Uygun Dzenlenmeyii

Kolonun st blgesinde betonun ezilmesiyle oluan dey donat akmas ve etriyelerin usulne uygun olmad ald ekil 8.9da grlmektedir. Ayrca beton kalitesinin yetersiz olduu betonun dalmasndan anlalmaktadr. Sarmal blgede yeterli etriye sklatrlmas yaplmad da aka ortadadr.

ekil 8.10 Birleim Blgesinde Etriye Bulunmamas

174

ekil 8.10daki yapda kolonlardaki donat apnn yetersiz olmas ve kiri hizasnda

kolon ierisine tekabl eden blmde etriye konmas gerekirken bu etriyelerin yerletirilmemesi tamamen yklmasnda etkili olmutur.
ekil 8.11de grlen perdenin dey donatlarnda meydana gelen akma, etriye

aralnn fazlal, etriyelerin ularnn ak olarak darda olmas kolon ierisine doru 135 kvrlmam ve perde u donatlarnn usulne gre yerletirilmemi olduu grlyor. Ayrca perde u donatlarnn etriyelerle evrilerek perde u blgesi oluturulmad ve iroz etriyelerin yerletirilmedii grlmektedir.

ekil 8.11 Perdelerde Donat Dzenleme Hatalar ekil 8.12de gsterilen binada da perde kolonlar dm noktalarndan krlarak

kopmutur. Perde u donatlar ve iroz etriyeler kullanlmamas bu hasarn olumasnda etkili olmutur.

ekil 8.12 Perde Enine Donat Eksikliinden Kaynaklanan Mafsallama ekil 8.13te betonun ezilmesi sonucu kolonun tama gcne, basn blgesinde

ulaan deprem kuvvetleri, tm basnc karlamak zorunda kalan boyuna donatnn

175

burkulmasna sebep olmutur. Donatnn ezilmeden dald ve bu blgede etriye aralnn ok fazla olduu grlmektedir.

ekil 8.13 Kolon Sarmal Blgede Yetersiz Etriye Aral ekil 8.14teki binann deme pilye demirlerinin, bitiik deme ierisinde,

akln 1/4 kadar devam etmesi gerekirken daha ksa olduu grlyor.

ekil 8.14 Merdiven Hasarlar ekil 8.15te, kolon ve kirilerde fark edilen donat eksiklii yannda filiz boylarnn

da ok yetersiz olduu aka grlmektedir.

ekil 8.15 Yetersiz Filiz Boylar

176

8.3 Dier Etkenlerden Kaynakl Hatalar

Bu tip hatalar daha ok yapy kullanlanlar tarafndan meydana getirilmektedir. Yapya yma kat ilavesi veya ticari amala kullanlan yaplarda kolon veya perdelerin kaldrlmas gibi nedenlerden tr tasarmda dnlemeyen baz dzensizlik durumlar meydana getirilmi olunur.

ekil 8.16 Perdenin Kaldrlmas

Depremden nce i merkezi olarak kullanlan yapnn depremde yklm olmasnn en nemli nedeni zemin katn zerindeki katta devam eden perde kolonun zemin katta devam etmemesidir. Kesitlerin ok fazla olmasna ramen dey taycdaki bu dzensizlik sonucu binann yklmasnn nne geilememitir (ekil 8.16).

ekil 8.17 Bant Pencerelerinin Oluturduu Ksa Kolonlar ekil 8.17de tasarm her iki yannda duvar olmasna gre yaplm olan dey

tayc elemanlarn bant pencere klk kayglar ile bir yada iki tarafnn boaltlmas ile ksa kolon oluturulmu ve ksa kolon ksmnda kesme kuvvetinin artmas istenmeyen gevrek krlma biimine neden olmutur (Kipta, 2001). 177

9. SONULAR

Sunulan bu tez almasnda betonarme yaplarn tayc sistemleri ve elemanlarn donat dzenlemeleri ynetmelikler erevesinde incelenmi ve depremlerde meydana gelen hasarlardan yola karak, aadaki sonular elde edilmitir. 1. Yaadmz byk depremlerden alacamz derslerle yaplarmz daha gvenilir dzeylere ulatrlmaldr. 2. Tasarmda yap elemanlarn daha fazla zorlayacak yapsal dzensizlik durumlarndan mmkn olduunca kanlmaldr. 3. Depreme dayankl yap tasarm kurallarna uyulmadan projelendirilen ve ina edilen yaplarda deprem kuvvetleri sonucunda nemli hasarlarn olumasn bekleyebiliriz. 4. iddetli depremler asndan yapnn yatay telemelerinin snrlandrlmasn salayacak deprem perdelerinin kullanlmas uygun olacaktr. 5. Kolonlarn kirilerden daha gl olmalar gerekir. 6. Yaplar tasarlandklar gibi deil uygulandklar gibi davranmaktadrlar. Bu nedenle tasarm aamasndaki zen yapm aamasnda da mutlaka salanmaldr. 7. Yapm aamasnn nemini bilen teknik eitimi olan bilinli kiilerin imalatta grev almas faydal olacaktr. 8. Yapnn tekilindeki her aama sk bir denetimden geirilmelidir. 9. Donat detaylandrlmas ve uygun donat dzeni ancak salam bir davran bilgisine sahip olunma ile salanabilir. 10. Donat detaylarnda gerilmelerin kesintisiz ak salanmaya allmaldr. 11. Uygulanabilir proje ve detay yapm, istenen davran gsteren bir yap oluturulmas asndan gereklidir. 12. Yapnn tekilinde kullanlacak malzemeler n grlen yeterli kalitede olmaldr.

178

13. Beton yerleimi vibrasyonu

mutlaka salanmaldr. Kendiliinden yerleen

beton yerleimdeki olumsuzluklar nlemede bir alternatif olabilmektedir. 14. Betonarme elemanlarn plastik ekil deitirme yapabilmeleri iin enine donat kullanm ile yanal basnlar arttrlarak, yeterli dayanm ve sneklilie ulamalar salanmaldr. 15. Enerji tketimi asndan plastik mafsal oluacak kesitte byk ekil deitirme kapasitesinin sarlma blgeleri oluturularak salanmas gerekir. 16. Betonarme elemanlarda deprem etkileri dnlerek, zel deprem etriye ve irozlar kullanlmaldr. 17. Donat yerleiminde hasr donat gibi uygulamas kolay olan donat alternatifleri de kullanlabilir. 18. Donatlarn kenetlenme ve bindirme boylar yeterli olmaldr. Bindirme ayn kesitte yapldnda oluabilecek gerilme ylmalar iin manon gibi zel mekanik balantlar da alternatif olarak kullanlabilir. 19. Hesaplanmasnda glk bulunan problemlerde konstrktif koullar uygun bir yol gsterici olacaktr.

179

KAYNAKLAR

Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik, 1998. Trkiye Hazr Beton Birlii, stanbul. Aka, ., Keskinel, F., l, F. ve elik, O.C., 2001. Betonarme, Birsen Yaynevi, stanbul. Aka, . ve Altan, M., 1992. Betonarme Tayc Sistemler, .T.. naat Fakltesi Matbaas, stanbul. Akman, M.S., 1987. Yap Malzemeleri, .T.. naat Fakltesi Matbaas, stanbul Altan, M. ve Gler, K., 2001. Betonarme yaplarda tayc sistem dzenlenmesi, T.M.M.O.B. naat Mhendileri Odas stanbul ubesi Sonbahar-K Dnemi Meslek ii Eitim Seminerleri, T.M.M.O.B. stanbul ubesi Bakrky Temsilcilii, 31 Ekim Altan, M. ve Gler, K., 2005. Betonarme Yaplarda Tayc Sistem Dzenlenmesi Ders Notlar, stanbul. Arda, T.S., 1968. Enine donatnn aderansa etkisi, Doktora tezi, .T.. Mimarlk Fakltesi, stanbul. Atmtay, E., 2000. Aklamalar ve rneklerle Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik, Basmevi Yayn Datm San. Tic. Ltd. ti., stanbul. Atmtay, E., 2001. ereveli ve Perdeli Betonarme Sistemlerin Tasarm Temel Kavramlar ve Hesap Ynetemleri, METU Press, Ankara. Baradan, B., Trkel, S. ve Felekolu, B., 2004. Kendiliinden yerleen beton, MO Haber Blteni, Haziran 2004, 20-24. Barker, J., 1967. Reinforced Concrete Detailing, Oxford University Press, New York. Celep, Z. ve Kumbasar, N., 2001. Betonarme Yaplar, Rehber Matbaaclk, stanbul. Celep, Z. ve Kumbasar, N., 2004. Deprem Mhendisliine Giri ve Depreme Dayankl Yap Tasarm, Beta Datm, stanbul. Coza, H., 2003. Betonarme yaplarda gzlenen deprem hasarlar ve nedenleri, Yksek Lisans Tezi, .T.. Fen Bilimleri Enstits, stanbul. Demir, H., Altan, M. ve Gler, K., 1988. Betonarme Depolar, .T.. naat Fakltesi Matbaas, stanbul Doangn, A., 2002. Betonarme Yaplarn Hesap ve Tasarm, Birsen Yaynevi Ltd. ti., stanbul.

180

Ersoy, U., 1987. Betonarme Temel lkeler ve Tama Gc, Evrim Yaynevi, stanbul. Ersoy, U., 1995. Betonarme, Evrim Yaynevi, stanbul. Kipta, 1999. Fotoraflarla Deprem Kuvvetleri Altnda Yaplarn Gsterdikleri Davranlar, stanbul Kseolu, S., 1992. Merdivenler Statii ve Konstrksiyonu, Matbaa Teknisyenleri Basmevi, stanbul Kubin, J., 1999. Bir Felaketin Ardndan, Sanal Gazete, Eyll 99, stanbul. Kumbasar, N., Aydoan, M. ve Altan, M., 1992. Betonarme Silo ve Bunkerler, .T.. naat Fakltesi Matbaas, stanbul. Mertol, A., 1984. Betonarme Temeller zml Problemler, Gazi Yaynevi, Ankara Mc Cormac, J.C. and Nelson, J.K., 2005. Design of Reinforced Concrete, 6th Ed., John Wiley, New York. zden, K., 1978. Betonarme, .T.. naat Fakltesi Matbaas, stanbul zden, K., Trupia, A., Eren, . ve ztrk, T., 1995. Betonarme stinat Duvarlar ve Perdeleri, .T.. naat Fakltesi Matbaas, stanbul. Sayitolu, A., 1987. Silolarn genel konstrktif ve hesap esaslar, Yksek Lisans Tezi, .T.. Fen Bilimleri Enstits, stanbul Torol, E. ve Tan, O., 2002. Kazkl Temeller, Birsen Yaynevi Ltd. ti., stanbul. TS-500, 2000. Betonarme yaplarn tasarm ve yapm kurallar, Trk Standartlar Enstits, Ankara. TS-3167, 1978. Kazk Temellerin Hesap ve Dzenlenmesinde Genel Kurallar, Trk Standartlar Enstits, ANKARA TS-3168 EN 1536, 2001. Yerinde Dkme Betonarme Kazklar, Trk Standartlar Enstits, ANKARA TS-6989, 1989. Betonarme Silolarn Hesap Yapm ve Kullanm Kurallar, Trk Standartlar Enstits, ANKARA

181

EKLER

EK A EK B EK C EK D EK E EK F EK G EK H

: A.B.Y.Y.H.Y. esaslarna gre betonarme tayc sistemler : Yapnn deprem davran bakmndan kesitteki durumlar : Kolonlarda enine donat uygulama rnekleri : Demelerde donat dzenlerine rnekler : Temellerde eitli donat dzenleri : Merdivenlerde eitli donat dzenleri : stinat duvarlarnda eitli donat dzenleri : Silolarda donat dzenleri

182

EK A A.B.Y.Y.H.Y. ESASLARINA GRE BETONARME TAIYICI S STEMLER

183

A.B.Y.Y.H.Y. ESASLARINA GRE BETONARME TAIYICI S STEMLER

SNEKL K DZEY YKSEK TAIYICI S STEMLER

SNEKL K DZEY KARMA TAIYICI S STEMLER

SNEKL K DZEY NORMAL TAIYICI S STEMLER

SNEKL K DZEY YKSEK TAIYICI S STEMLER Sneklik Dzeyi Yksek Sneklik Dzeyi Yksek ereveli Sistemler ereve + Perde Sistemler Sneklik Dzeyi Yksek Perdeli Sistemler

1. ve 2. Deprem Blgelerinde 3. ve 4. Deprem Blgelerinde H > 25 m olan binalar (perdesiz) Kolonlar A.B.Y.Y.H.Y. 7.3e Kirileri A.B.Y.Y.H.Y. 7.4e Birleim blgeleri A.B.Y.Y.H.Y. 7.5e gre boyutlandrlp donatlmal
Sneklik Dzeyi Yksek

Boluksuz perdeli sistemler R=6 Boluklu perdeli sistemler R=7 A.B.Y.Y.H.Y. 7.6 ya gre boyutlandrlp donatlmal

ereve + Perde Sistemler

Elemanlar A.B.Y.Y.H.Y. 7.3, 7.4, 7.5, 7.6 ya gre boyutlandrlp donatlmaldr

Sneklik Dzeyi Yksek ereve + Boluksuz Perde

Sneklik DzeyiYksek ereve + Boluklu Perde

M 0,75 ise R = 7
0,75 < M 1 ise R = 10 - 4 M

R=7

ekil A.1 A.B.Y.Y.H.Y. Esaslarna Gre Snekliklerine Gre Betonarme Tayc Sistemler ve Sneklik Dzeyi Yksek Tayc Sistemler

184

SNEKL K DZEY NORMAL TAIYICI S STEMLER Sneklik Dzeyi Normal Sneklik Dzeyi Normal ereveli Sistemler ereve + Perdeli Sistemler Sneklik Dzeyi Normal Perdeli Sistemler

R=4 - 3. ve 4. Deprem Blgelerinde H < 25 m olan binalar - 3. ve 4. Deprem Blgelerinde H < 13 m olan kirisiz demeli binalar - 3. ve 4. Deprem Blgelerinde H < 13 m olan ve elemanlar kirisiz demeli binalar A.B.Y.Y.H.Y. 7.3, 7.4, 7.5 den herhangi birini salamayan dolgulu veya dolgusuz dili ve kaset demeli sistemler Kolonlar A.B.Y.Y.H.Y. 7.7e Kirileri A.B.Y.Y.H.Y. 7.8e Birleim blgeleri A.B.Y.Y.H.Y. 7.9a gre boyutlandrlp donatlmal

R=4 A.B.Y.Y.H.Y. 7.10 a gre boyutlandrlp, donatlmaldr

Sneklik Dzeyi Normal ereve + Perdeli Sistemler

Elemanlar A.B.Y.Y.H.Y. 7.7, 7.8, 7.9, 7.10 a gre boyutlandrlp donatlmaldr Bu sistemlerde M 0,75 olmaldr. - 3. ve 4. deprem blgelerinde sneklilik dzeyi normal ereveli sistemlerde verilen snrlar haricindeki yaplar - 1. ve 2. Deprem blgelerinde kirisiz demeli sistemler - 1. ve 2. Deprem blgelerinde kolon, kiri ve birleim blgeleri A.B.Y.Y.H.Y. 7.3, 7.4, 7.5 artlarnn herhangi birini salamayan dolgulu ve dolgusuz dili veya kaset sistemler
ekil A.2 A.B.Y.Y.H.Y. Esaslarna Gre Sneklii Normal Tayc Sistemler

185

SNEKL K DZEY KARMA TAIYICI S STEMLER

Sneklik Dzeyi Normal ereveler

Sneklik Dzeyi Yksek Perdeli Sistemler

Sneklik dzeyi normal perdeli ereveli sistemlerde aklanan durumlarda sneklilik dzeyi normal perdeler yerine sneklilik dzeyi yksek perdeler kullanlabilir. Bu durumda;

M 0,4 olmaldr.
M 2 / 3 ise R = R yp
0,4 < M < 2 / 3 ise R = R N + 1,5 . M .( R yp - R N )

M = Perde tabanndaki eilme momenti / tm bina taban devrilme momenti

R yp = Sneklilik dzeyi yksek perde davran katsays

R N = Sneklilik dzeyi normal ereve davran katsays

Not = 1. ve 2. Deprem blgelerinde I = 1,4 den yukar olan tm binalarda sneklilik dzeyi yksek sistemler, sneklilik dzeyi karma sistemler kullanlmaldr.
ekil A.3 A.B.Y.Y.H.Y. Esaslarna gre Sneklii Karma Tayc Sistemler

186

EK B YAPININ DEPREM DAVRANII BAKIMINDAN KES TTEK DURUMLARI

187

Uygun Olmayan Durumlar

Uygun Durumlar

ekil B.1 Yapnn deprem davran bakmndan kesitteki durumlar

188

Uygun Olmayan Durumlar

Uygun Durumlar

ekil B.2 Yapnn deprem davran bakmndan kesitteki durumlar

189

EK C KOLONLARDA EN NE DONATI UYGULAMA RNEKLER

190

ekil C.1 Kolonlarda enine donat uygulama rnekleri

191

EK D DEMELERDE DONATI DZENLER NE RNEKLER

192

ekil D.1 Kirili Demelerde Donat Almlar

193

ekil D.2 Kirisiz Demelerde Donat Dzenlemeleri

194

EK E TEMELLERDE E TL DONATI DZENLER

195

ekil E.1 Tekil Temel Donatlarna rnekler

196

ekil E.2 Birleik Temelde Genel Donat Dzeni

197

ekil E.3 Radye Temellere rnekler

198

ekil E.4 Kazk Temellerde Kazk Balklarndaki Donat Dzenlemeleri

199

ekil E.5 Kazkl Temellerde Kazk Donat Dzenlemeleri

200

EK F MERD VENLERDE E TL DONATI DZENLER

201

ekil F.1 Merdivenlerde Donat Dzenlemeleri

202

EK G ST NAT DUVARLARINDA E TL DONATI DZENLER

203

ekil G.1 stinat Duvarlarnda Donat Dzenleri

204

EK H S LOLARDA DONATI DZENLER NE RNEK

205

ekil H 1. Dairesel ve Dikdrtgen Silo Gvde Donat Dzenleri

206

ZGEM

Tuncay Ylmaz, 1981 stanbul doumludur. lkokulu Osmaniye bni Sina lkokulunda, Orta Okulu Bakrky Orta Okulunda ve liseyi apa Anadolu retmen Lisesinde tamamlamtr. 1999 ylnda girdii Yldz Teknik niversitesi naaat Fakltesi naat Mhendislii blmnden, 2002 stanbul Teknik niversitesi naat Fakltesi naat Mhendislii blmne yatay gei yapmtr. Lisans Programn 2004 ylnda tamamlam, ayn yl naat Mhendislii Yap Ana Bilim Dalnn Yap Analizi ve Boyutlandrma Mhendislii Programna yksek lisans eitimi grmek zere kayt olmutur. Halen stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Yap Mhendislii blmnn Yap Analizi ve Boyutlandrma Programnda yksek lisans renimine devam etmektedir.

ccvii 207