ANKARA N VERS TES

ILAHIYAT FAKeLTESI YAYINLARINDAN

167

SLAM MEZHEPLER TARIHI

Prof. Dr. Neet AATAY

Prof. Dr. brahim Agiih UBUK U

ANKARA I7NIVERSITESI BASIMEVI -ANKARA 1985

ANKARA UN VERS TES BASIMEV -ANKARA 985

 NDEK LER
Sayfa Onsz Ikinci Basknn Onsz Giri Mezheplerin kn hazrlayan olaylarn ksa ozeti I. Blm HAVA.RIC Cemel Vak'as Sffin Sava Harura'da toplanan Hriciler Hakemlerin karar Nehrevn Vak'as Abdullah b. Habbb b.al-Erette'nin ehit edilmesi Waricilerin mant Dier baz Harici hareketleri Hz. Ali'nin bir Hrici tarafndan ehit edilmesi Ehl-i Nuhayle Basra Hriciferi Hriciler (Marka) hakknda genel mtlaa Ezrka ve Necedt mnasebetleri Hricilerin ba lca kollar Muhakkime-i Ul Ezrika Necedt Sufriyye veya Ziydiyye Acride Ibziye II.- Blm 11 12 15 19 21 23 24 '30 31 32 33 36 38 46 46 46 47 49 49 50 7 IX X

IA
i'a-i Ul Usul-i i'a 42 54,

Sayfa Mufaddla Sbbe veya Teberriyye Gliye veya Mellihe Hz. Ali'nin lmnden sonra geli en i'a Keysniyye Zeydiyye Imniyye Immiyye'nin zellikleri mm Ma'sm'un isbat mam Ma'sum'a nas isbat Isna Aeriyye'nin zellikleri Ln Aeriyye'de din ve mezhep as llar Immiye'de er'l deliller Gliye III. Blm BATINILIK Batmilik Eb Mslimiyye Mukannaiyye Hurremiyye Mziyariyye Karmta Sabbhiyye Batniyye tekilumn idarecileri Btinilerde din felsefesi Batmilere gre lemin yaradd Batmilerde te'vil ve hurufilik Batmilerde dine da'vet hileleri Batmilerin inancmn slm deeri IV. Blm MU'TEZ/LE Mu'tezile al-Vasliyye al-Amriyye al-Huzeyliyye an-Nazzmiyye 108 113 116 116 118 76 78 79 80 82 83 84 90 92 94 97 101 105 54 55 55 55 55 58 59 62 62 62 63 63 65 65

IV

Sayfa al-Asviriyye al-Muammeriyye al-Biriyye al-Hi 'amiyye al-Murdriyye al-Ca'feriyye al-Iskfiyye as-Summiyye al-Cluziyye a-Sahhfuniyye al-Hayyatiyye al-Ka'biyye al-Cubbiyye al-Behemiyye al-Hblnyye ve al-Hadesiyye al-Hammriyye as-Slihiyye al-Hadbiyye al-Ahediyye al-Huseyniyye V. Blm CEBR al-Cebriyye al-Cehmiyye VI. Blm DIRARIYVE ad-Drriyye VII. Blm BEKR/YVE al-Bekriyye VIII. Blm NECCAR/YVE an-Needriyye al-Bergusiyye 138 139 137 136 121 121 122 123 124 125 125 125 126 127 128 128 129 130 130 132 132 132 132 133

1 YYE
134 134

Sayfa az-Za'ferniyye al-Mstedrike 139 139

IX. Blm MURCIE \ Mrcie al-Yunusiyye al-Gassniyye at-Tumniyye as-Sevbniyye al-Merisiyye al-Ubeydiyye X. Blm KERRAM/YYE al-Kerrmiyye XI. Blm MUSEBBIHE Mebbihe Allah'n zatn' insana benzeten frkalar Allah'n sfatlarm, insann sfatlanna benzeten m ebbihe frkalan . XII. Blm EHL- SNNET Ehl-i Snnet A - Fkhi mezhepler 1 - Eb Hanife ve Hanefi Mezhebi Eb Hanife'nin eserleri 154 154 154 161 161 166 171 171 173 174 174 175 150 151 152 145 141 142 142 143 144 144 144

Eb Hanife'nin fkhta usul ve grleri

' Ebu. Hanife'nin Ptikadi meselelere dair gr leri Eb Hanife'nin rencileri Eb Ysuf Muhammed b Hasan Seybni Zufer b. Huzeyl Hasan b. Ziyd Lu'lu'i 2 mam Malik ve Mlikl Mezhebi

VI

Say4a imn Mlik'in fkh usulnde gr leri Mlik'in rtikadi gr leri 3- imm Sifil ve Sfil Mezhebi Sfirnin fklta usul ve grleri Sfirnin rtikadi gr leri 4- imm Ahmed b. Hanbel ve Hanbell Mezhebi Ahmed b. Hanbel'in usul ve fkhi gr leri 5- 'Di er mctelid imamlar ve mezhepleri a) imrn Evz'i ve grleri b) imm Seyri ve gr leri e) Dviicl az-Zahiri ve gr leri B- Ehl-i Snnet'in rtikadi kollar 1- Selefiyyfn 2- E'ari ve E 'ariyye E'arrnin balca grleri E'arrnin eserleri E'ari Okulunun tannm simalar ibn Frek 176 177 181 182 183. 186 186 188 198 199 190 191 181 195 196 203 204 204 204 'Imm al-Harameyn Gazzall E'ariliin diger mezheplerle mukayesesi 3- Mturidi ve Mturicliyye Mturldrnin Mezhebi v gr leri Mturicliyye ile E'ariyye'nin mukay-esesi Tahvi XIII. Drzilik Yezidilik Vehhabilik XIV. Blm Ahmedilik - Ktdiyanilik Bibliyografya indeksler 229 232 237 Blm 216 218 223 205 206 206 209 209 212 214

VII

NSZ

Islam mezhepleri tarihi, Islam d ncesinin gelimesinin baz yn lerini aklamak bakmndan zel bir nem ta r. Islam felsefesinin konular arasnda kelm ilrninin de bulundu unu hatrlarsak, mezhepler tarihinin, Islam d ncesine yapaca hizmet daha iyi anla hr. nk kelm filmini, islam mezheplerini bilmeden de erlendirmek imkans zdr. Islam mezhepleri tarihi. Islmiyet birli i ve blnmezli i emretti i halde, hangi sebeplerle frkalarn do du unu, din istismarnn nasl meydana geldiini ve siyasetin dini nasl ktye kullandn da ortaya koyar. Yine Islam mezhepleri tarihi, e itli dini cereyanlar aras nda do ru yolun hangisi oldu unu, sapk frkalarn do ularndan itibaren ne gibi safhalar geirdiklerini ve Islam alemine ne gibi sap klk getirdiklerini de aklar. te btn bu dnceler ve birka senedir Fakltede rencilerimize mezhepler tarihi okuturken grd mz tevikler zerine islam mezheplerine, dair bir eser yazmay dndk. Ayrca Trkede mezhepler tarihine dair ilmi ne riyatn azl da bizi byle bir al maya yneltti. "Islam Mezhepleri Tarihi" ad yla sundu umuz eser iki ciltten ibarettir. Ne redilen bu birinci cilt fkhi ve itikadi mezhepleri iine almaktadr. Bu ciltte Ehl-i Snnet'ten ba ka genel olarak btn eski mezhepler yer almaktad r. Bu cildin, dini tedrisat yapan okullar n geni lde ihtiyacn karlyaca n da mit etmekteyiz. kinci cilt zerindeki almalarmz henz bitmedi. kinci ciltte daha ziyade ya yan sapk mezhepler ve dini cereyanlar yer alacakt r. Ayrca tasavvufun tarihesinden ve kollarndan da bahsedilecektir. "Islam Mezhepleri Tarihi" ile Islmiyet'e ve ilim alemine e er kk bir hizmet yap abildiysek ne mutlu bize!. . .

Neet AATAY

brahim Agah UBUKU

IX

2. BASKININ ONSOZ 3
Kitabmzn ilk basksn birinci cilt olarak sunmu tuk. kinci ciltte ya ayan mezhepleri, byk dini ak mlar ve siyasete kararak kurulu amacndan uzaklaan tarikatlar yazmak istiyorduk. Biz gerek islm leminde ve gerekse yurdumuzda bulunan ve birinci ciltte yer almayan ya ayan rnezhepleri gzlem yntemi ile saptamay da dnmtk. Bilindii zere bilimsel amalarla Kur'n'a uygun olarak kurulmu fkhi mezhepler dmda eitli dini akmlar vardr. Gerek mezhep ve gerekse tarikat biiminde grnen bu ak mlar a lara ve lkelere gre az ok de iik karakter gsterirler. Hz. Muhammed zamannda tarikat ve mezheir yoktu. Bilimsel nitelikte olanlar hari mezhepler genellikle u nedenlerden tr do mutur:

1Siyaset: Devlet ynetimini ele geirmek isteyen kinseler Orta a'da dini siyasete let etmi lerdir. iktidar n dini tutumunu rtmek iin yeni bir gr etrafnda birleen toplululdar olmu tur. Iktidar hrs bu yeni gr sahiplerini dini kullanm.a a itmitir. Ynetinden memnun kalmyanlar da yeni gr tutmular ve bylece geli en her gr zamanla mezhep niteli ini kazanmtr. 2 islm Devletinin snrlarnn genilemesi: Devletin snrlar geniledike yabanc kltrlerle ve yabanc dirderle kar karya gelinmitir. Dinlerini b rakarak islmla an topluluklar eski kltrlerinin ve trelerinin etkisinden kolay kolay kurtulamam lardr. Eski dinlerinden kalma baz grler ve treler o u kez hurafe ve yanl inanlar biiminde toplumda srp gitmitir. Geri islmla an toplumlar islm'n artlarm, iman esaslarm ve ibdet biimlerini genellikle kabullenmilerdir. Ama eski trelerinden ve dinlerinden kalma baz ahkallklar da yaatmlardr. Bu gibi alikanlklar ve fikri kalntlar baz topluluklar ikinci derecede mezhepler veya tarikatlar etraf nda toplanmaga it nitir. . X

3- Menfaat: Baz kimselerin , kar salamak amacyla hadisler uydurduklar ve mezhepler kurduklar da tarihi gerekler aras ndadr. Bu ara da mezhep kurucular nn kiisel glerini ve nfuzlarm da hesaba katmak gerekir. Bu gibi kimseler mezhep kurmay ba ardktan sonra taraftarlar nn hizmetlerinden ve mallarndan faydalanmay baarm lardr. 4 Bilgisizlik: Orta a 'da okuma yazma bilenler az oldu undan her okur yazara nem verilirdi. Her okur yazar da ayetlerin ve hadislerin ini ve syleni sebeblerini gere i gibi takdir edecek gte de ildi. Kendine gvenen herkesin din hakknda fikir yrtt devirler olmu tur. Blgesel ve toplumsal artlara gre yanl te'vil ve tefsirde bulunan baz nderlerin gr leri tutmutur. Bilgisiz olan halk da onlar n grlerini gerek islam zaml ile kabullenmilerdirs. Tarikatlarn douu da Peygamberimizin (S . A.) vefat ndan ok sonra olmutur. Oysaki mezheplerin baz lar Hz. Osman'n ldrlmesinden sonra treme e balamtr. Tarikatlarn olumaa balamas hicri II. yzyla rastlar. Tarikatlarn olumasnn balca nedeni savalar, kthk, bulac hastalklar nedeniyle toplumun bunalmas , islam zhdnn ileriye gtrlmek istenmesi ; yabanc kltrlerin etkileri ve dinsel yorumlardr. eitli nedenlerle bunalan insanlar daha ok Allah'a ynelme ihtiyacn duymulardr. Bu nedenle daha ok dini bilgi elde etme ve ibadet etme yolunu tutmu lardr. Bu amalarla bilgin ve erdemli saydklar bir dinsel nder etrafnda toplanmlardr. Tarikatlarn temeli islam zhd olmakla beraber Hint, Iran, Yunan ve H ristiyan diinin tekkelerin kurulmas nda rol oynad sylenir. Genellikle byk tarikatlar kuran kimseler, toplumun bir gereksinmesini kar lyorlard. Adeta bir ekol mensuplar gibi alyorlar, ilme ve ahlaki de erlere nem veriyorlard . Bazan te'villerde ileri gittikleri ve ta kn szler syledikleri de grlyordu. Tarikatlarn bu saf ekli ok srmedi. Tarikatlar, kurucular nn lmnden sonra bozulmaa balad . O derecede ki tan nm mutasavvf Kueyri (lm. H. 465 / M.1072) "Risale" adl eserinde gerek tasavvufunun azaldn ve tasavvuf yoluna girenlerin o unun takdire layk olmadn belirtmektedir. Tarikatlar yzy llar getike yeni kollara ayrlm ve nitelik de itirmee balamtr. ou ilk safiyetini kaybetmitir. Tarikat yoluyla kar salamak ve siyasi iktidar olmak istiyenlerin rne i tarihte pek oktur. Oysaki dinimize gre Kur'an'a deer vermek ve onu dnyalk ilere alet etmemek gereklidir. Dinimizde Kur'n' ucuza satma yasa nn anlam budur. Din siyasete ve kara

XI

let edildike toplum iinde daima ayr hklar ve huzursuzluklar olmu tur. Mezhepilik hem Islm'a zararl olmu ve hem. de mslmatlar yaralamtr. Dini, siyaset ve kar iin kullanan tarikat mensuplar zamanla ekollerine bir mezhep niteli i vermilerdir. Bir ok tarikat nderleri amalarna ulamak iin halkn dini duygularn kullannulardr. Zaman zaman siyaset ve kar alan nda, Kur'n'a uy-gun olmayan mezhepler ve e itli tarikatlar benzer yntemle faaliyet gstermeye ba lamlardr. Islm tarihi boyunca bunun bir ok rnekleri vard r. BiZ gzlem yntemiyle mezhepleri ve tarikatlar sosyolojik gelimeleri iinde saptaman n ok yararl olacana inanyoruz. Bunu yapma'a teki ilmi almalarmz olanak vermedi. Ancak kaynaklara dayanarak bu kitab mzn 2. basks biraz daha geniletmi olarak sunuyoruz. Okurlarmz bu baskda Nusayrilik, Vahhabilik ve Kadiynilik gibi dini akmlar hakknda bilgi bulacaklardr. Bu eklerle birlikte kitabmz tek cilt halinde sunmu bulunuyoruz. Yazmak bize. deerlendirmek okurlarmza aittir. , Prof. Dr. Ne et A ATAY Prof. Dr. Ibrahim Agh UBUKU

XII

GIRI
Hazret-i Muhammed'in Peygamber olarak gnderildi i sralarda Araplar aras nda e itli dinler ve mezhepler yay lm bulunuyordu. Araplann bazlar Yahudi, bazlar Hristiyan, byk o unluu ise Putperest idi. Putperestli in merkezi Mekke ehri idi. Dier dinlerin salikleri ise Yemen'de Necran'da ve Medine'de yerle rnilerdi. Hz. Muhammed'in dine daveti balca esas zerine dayan yordu: 1Allah'n O'nu (Hz. Muhammed'i) peygamber olarak insanlar hak yola ulatrmak zere grevlendirmesi keyfiyeti. 2 Putlara tapmay ilga etmek: Putlar Allah olamaz: "Allah tekdir, Samed'dir (zeval bulm yan, her eyin kendisine muhta olduu bir bakidir), do urmamtr, domamtr, hibir kimse onun dengi (benzeri) de ildir'. Kur'n- Kerim, bu esas u yetle ne gzel belirtmektedir: "De ki: Ben ancak sizin gibi bir insan m. Bana ilhnzn ancak bir tek Tanr oldu u vahyedilir Ona yneliniz, ondan ma firet dileyiniz. Allah'a ortak tan yanlarn vay haline"2. 3 Bu dnya hayatndan sonra ba hyacak olun uhrevi hayat n varl : Biz lmmzden sonra diriltilece iz. Allah'a muti olanlar sevap, ona kar gelenler ise ceza greceklerdir. Araplar uhrevi hayat kabul etmezlerdi. Bu hususa Allah Tel, En'm Sresi'nde i aret ediyor: "Dediler ki: Bu dnya hayat mzdan baka bir hayat yoktur. Biz yeniden diriltilecek de iliz"3. Hz. Muhammed'in a a yukar 13 sene rnddetle Mekke'de yapt arlar, yani dine dvetler ba lca bu esastan ibarettir. Hz. MuhamBak: hlas Suresi. 2 Bak: Fusslet Suresi: yet 6. Bu etdmzde ayetlerin evirilerini genel olarak say n Hasan Basri antay'm Kur'an4 Hakim adl teremesinden verdik. Bak: En'atn Suresi, ayet: 29.

med Medine'ye hicret ettikten sonra da dvetlerine devam etmi ve islmiyet sratle yay lmtr4 Hz. Peygamber Zamannda nan Durumu Hemen aklmza Hz. Muhammed zaman nda niin ilm-i kelm ve mezhepler do mad diye bir soru gelebilir. Bunun ba lca sebebi henz yeni mslman olan kimselerin Kur'n' n yetlerine oldu u gibi inanmalardr. stelik Ashab'dan birine bir phe rz olsa bile, bunu kendi kendine de il, Peygamber'e mracaat suretiyle zme e alrd. Hz. Muhammed de ona do ruyu retirdi. Mslmanlar da islmiyet'in emirleri hakknda kalbi itminana sahip idiler. Esasen mslmanlar aras nda nifak ve phe uyannasma sebep olacak mnka alara Peygamberimiz msaade etmezdi. Gerekten akide meselesi slmiyette ok nemlidir. Nitekim Hz. Muhammed yle buyurmu tur: "Kalbinde zerre a rlnca kfr olan Cennet'e girmez ve kalbinde zerre a rlnca iman olan Cehennemde kalmaz. 5 " Bu hadis aka gsteriyor ki slamda akide meselesi ok nemlidir. te bu akitle meselesi byle mhim olduu iin Hz. Muhammed, Ashab' n inancna tesir edecek ihtilflara msaade etmezdi. Bununla beraber mslmanlar aras na karm baz mnfklar da mevcuttu. Fakat bunlar ilerindeki kt dnceleri aa vurmaktan ekinirlerdi 6 .

lk htileflar
Bu durum ok devam etmedi. Hz. Muhammed henz hasta iken mslmanlar aras nda mnka a balad . Onun vefatndan sonra da ihtilflar y llar getike artt . imdi bu ihtilflarm en nemlilerini srasiyle kaydedelim:
,

1 Hz. Muhammed, hastal iddetlendii zaman, Buharrnin rivayet etti ine gre: "Bana bir divit ve ka t getirin size bir kitap (yazl vasiyet) yazay m, benden sonra sap kla dmeyiniz" dedi7 . Bunun zerine orada bulunanlar aras nda ihtilflar bagsterdi. Bazs bir kt getirelim, Peygamber istedi ini yazsn diye dnd. Dierleri de*Allah'n Kitab' ve Peygamberin snneti bize kfidir dediler. Nihayet Hz. mer b. al-Hattb, Peygamber ekti i zdraptan dolay peri an bir
Bak: Ali Mustafa al-Gurbi, Tarih al-Frak al-Isltuniye, Msr rivayet etti i hadislerdendir. Bak: Ebill-Muzaffer al-Isferyini, at-Tabsir fi'd-Din, s. 25, M sr 13/4. al-Buhilri, al-Cni'as-Sahlh, C VII, s. 9, 137-138 /stanbul 1315: Mslim, al-Cmi'asSahib C III, s. 125.
4

haldedir. Allah'n Kitab' bize kfidir, diye syledi. Neticede Hz. Muhammed "Yanmdan gidiniz, benim yan mda ekimek uygun dmez", dedi8. 2- Peygamber, hastah esnasnda bir sefere klmak zere "Usame9'nin ordusunu teehiz ediniz" diye buyurnutu. Ashab'n bir ksm Peygamber'in emrine t ymay tavsiye etti. Di erleri ise Hz. Muharnmed'in hastal artt . Kalbimiz onu bu halde b rkp gitmee dayanmyor. Neticenin ne olaca n bekliyelim diye d ndler. Neticede Hz. Ebl Bekr onun emrine uymak lz m geldii hususunda srar etti. tedenberi onun emrine uyman n hayrl ve bereketli sonular verdi ini aklad . 3- Hz. Muhammed'in vefat haberi yay lnca birok miislman korku ve mitsizli e kapldlar. Hatt baz lar onun vefatndan pheye dtler. Bu s rada Hz. mer' "kim Hz. Muhammed ld derse onu u klcmla ldrrm, O sa b.Meryem'in g e ekilii gibi semaya ykselmitir", diye seslendi. Bunun zerine, Buhrrnin rivayetine gre Hz. MA. Bekr: ' "Kim Muhammed'e tap yorsa bilsin ki o lm tr Kim Muhammed'in Allahma tap yorsa o diridir, hi lmez" dedi ve meldeki yeti okudu: "Muhammed ancak bir eli (resl)'dir. Ondan nce de resller gelip geti. E er o lrse, yahut ldrlrse, keleriniz zerinde geri mi dnersiniz. Kim iki kesi zerine geri dnerse, Allah'a hibir eyden zarar vermez. Allah, kredenleri mkfatlandrn.". Ashab, Hz. Ebti Bekr'in szn kabul etti. Hz. mer de "ElA Bekr, okuyuncaya kadar yeti duymam gibiyim", dedi. 4- Daha sonra Peygarrber'in gmlece i yer hakknda ihtilf edildi. Muhacirler onun doduu ve byd yer olmas sebebiyle Mekke'ye, Ansar ise hicret ve nusret yeri olmas gerekesiyle Medine'ye, bir dier grup da peygamberlerin defr edildii yer olmas hasebiyle
Bak: al-Buhtri, al-Cmi'as-Sahih, C. I, s. 37, Istanbul 1315. Keza ayn eser C. VIII, s. 161. ia, bu krtas iinde "eer kiigt kalem getirilse idi Peygamber kendinden sonra Ali'nin halife olacaun yazacakt der. Eer bu doru ise Ham gadiri hadisesi yanl olur. Hum gadiri hadisesi doru ise krtas hadisesinde Ali'nin Peygamberden 9onra halife olaca na iaret uydurma olr. Her halde ikisi de ia uydurmasdr. Bu zat Usame b. Zeyd'dir. ezerilt az-Zeheb'de kaydedildi ine gre Hicri 54 senesinde vefat etmi tir.

Kuds'e gmlmesini istediler. Hz. Eb Bekr'in rivyet etti i u hudis'i okumasiyle Hz. Muhammed'in ld yere gmlmesi kararla trld . "Peygamberler vefat ettikleri yerde gmlrler". Bylece de Peygamberimiz Hz. Ai e'nin odasna gmld. 5 Peygamber'in vefat ndan sonra baz kimseler zekt vermek istemediler. Mslmanlar n bazlar bunlarla harbetmenin do ru olmyaca , dier bir ksm ise onlarla sava mak gerekece i zerinde durdular. Hz. mer birinci tezi, Hz. Eb i Bekr ise ikinci tezi savundular. Neticede Hz. mer davas na delil olarak u hadisi rivyet etti: " nsanlarla Allah'tan ba ka Wall yoktur demelerine kadar sava mak zere emir ald m. Bunu syledikleri zaman benim iin mallar ve canlar dokunulmaz olur". Hz. Eb Bekr ise bu hadise: (illa hakkah) kelimelerinin Peygamber tarafndan eklendiini ileri srd. Bu kelimeler de eklenince hadis'in manas yle olur: " nsanlarla, Allah'tan ba ka ilah yoktur demelerine kadar sava mak zere emredildim (emir ald m). Bunu syledikleri zaman, benim iin mallar ve canlar dokunulmaz (masun) olur. Ancak (L ilahe illallah' n) gere i olan namaz ve zekat gibi vecibeleri yerine getirmeleriyle bu dokunulnazla ularlar". Neticede Hz. Eb Bekr'in rivyeti do ru bulunarak onun gr mslmanlar tarafndan benimsendi. 6 Harplerde hafzlar lyor ve onlarn says azalyordu. Hz. mer bu sebeple Hz. Eb Bekr'e Kur'n' n itimada sayan haf zlarm hfzna dayanarak toplan p bir araya getirilmesini teklif etti. Hz. Eb Bekr, Hz. Muhammed'in, byle bir ey yapmad gerekesiyle bunu reddetmek istedi. Fakat sonradan di er mslmanlarn da Hz. mer'in gr ne katlmalaryle Hz. Eb Bekr ikn edildi ve Kur'n' n toplanmas uygun grldlo. 7 Geliri Hz. Peygamber'in ahsna ait olan Fedek iftli i ve Peygamber'in varis b rakp brakmamas meselesinde de ihtilaf edildi. Neticede "Peygamberler varis b rakmazlarn" anlammdaki hadis rivayet edildi ve Peygamber'in mal onun kz Hz. Fatma'ya verilmedi.
Malfm olduu zere daha sonra Hz. mer, Peygamberin vahy katipli ini yapm olan Zeyd b. Sabit'e ayr ayr yazlm ayetleri mmkn olduu kadar bir araya getirmesi iin emir vemiti. Bu nsha Omer'in lmnden sonra k z Hafsa'ye miras kalmt. Hz. Osman kendi halifelii devrinde yine Zeyd ba kanlnda bir komisyon kurdu. Bu komisyon, zerinde hi ihtilaf edilmiyen bugnk Kur'an metinlerini tesbit etti. (Bak: Brockelmann, slam Milletleri ve Devletleri Tarihi, eviren: Ne et aatay, C.I, s. 66, Ankara 1954). " Bu hadisin birok varyantlar vardr.
-

8 Peygamber'in lm zerine meydana gelen ihtilflann en nemlisi immet meselesinde oldui2. Hatt Ensar'dan al-Hubab b.alMunzir kh bile ekti. Ensar bir emlr'in kendilerinden, di er bir emir'in de Muhacirler arasndan seilmesini teklif ediyordu. Bu makam iin aday olarak Ensar, Sa'd b.Ubade zerinde uyu mulard. Kureyliler ise imam olarak kendi kavimlerine mensup birisinin seilmesini istiyorlard . Bunu duyan Eb Bekr, mer ve Eb Ubeyde b. Cerrah, mnakaamn cereyan etmekte oldu u meydana gelerek fikirlerini sylediler. Bekr'in rivayet etti i u hadis meselenin bymeden zlmesini salad : "imam Kureyliler arasndan olur". Sonra s rasiyle b n mslmanlar Hz. Eb Bekr'e bi'at ettilern. Bu saydklanmza ilve olarak, henz Hz. Muhammed vefat etmeden vukua gelen baz irtidat olaylarm da zikredebiliriz. Mslmanh ykmak iin Peygamberlik iddiasnda bulunan en tannm ahslardan birisi Tuleyha b.Huveylid (Ol. H.21 / M.641) dir. Hz. mer zaman nda malup edilen Tuleyha neticede tekrar islmiyeti kabul etti. Peygamberlik tashyanlardan bir tanesi de Mseylime al-Kezzb'dr. Mseylime'nin yine Peygamberlik iddias nda bulunan Secahi4 ad n" Bak: Ebu Mansr Abd al-Kahir b. Thir al-Fark Beyn al-F rak, s. 14-16, Msr 1367; a -SehrestnI, al-Milel va'n-Nihal, C. I, s. 13-20, Khire 1368; Eb'l-Hasan Ali b. Ismil al-A'ari, Maklt al-Islmiyyin, C. I, s. 25-55; al-Isferyini, at-Tabsir fi'd-Din, 25-29, Msr 1374. " Ehl-i Snnet bilginlerinden Gazzarye gre imamet makam na geen bir kimsede ba lca u on vasf bulunmaldr. Bunlarmdan alt tanesi yaratltan var olmal dr. Dier drt tanesi ise sonradan kazamlabilir. Ilk alt vasf unlardr: 1Blu ana ermek. 2Akl yerinde olmak, 3Hr olmak, 4Erkek olmak, 5Kurey kabilesinden olmak, 6Grme ve iimle duyularmn salam olmas gerekir. Dier drt vasif ise unlardan ibarettir. 1evket sahibi olmak, 2Kifayet sahibi olmak, 3Takva sahibi olmak, 4Ilim sahibi olmak (Bak: al-Gazzli Fadih al-Btmiye, s. 58-78, Leiden 1956). i4 Bu kadn Hz. Muhammed'in vefat ndan sonra Peygamberlik iddias gtmse de metinde belirtti imiz gibi sonradan Islmiyeti kabul etmi tir.

daki bir kadnla evlendi i de sylenir. Bu kad n Mseylime'nin ldrlmesinden sonra Islamiyeti kabul etti. Bir dier sahte Peygamber de al-Esved b.Zeyd al-Ansi'dir. Bu da ldrlerek fitnesi yok edildi 15 . Grlyor ki Peygamber'in vefat ndan nce ve sonra mslmanlar arasnda baz ihtilaflar kmsa da bunlar fkha ve teferruata ait meselelere dairdi. Dinin esas hakknda, baz irtidat olaylar bir tarafa, hibir ihtilaf yoktu. Fkhn teferruatma ait meseleler de sap klk ve fesad dourmuyordu. Mslmanlar arasndaki birlik Hz. Eh(' Bekr, Hz. mer zamannda ve Hz. Osman' n hilafetinin 6'nc senesine kadar devam etti. Fakat daha sonra s rasiyle nemli fitne ve fesatlar zuhur etme e balad . Hz. Osman ldrld. Ali hakk nda ihtilafa dld. Cemel Vak'as vukua geldi. Hz. Ali ve Hz. Muaviye (l. H.60 / M.680)'nin ihtilaf' neticesinde hakem tayin edilen Eb Musal-E 'ari (l. H.60 / M.680) ve Amr b. alAs (l. H.43 / M.663)'m hkmleri yeni anla mazlklar dourdu. Sahabe'nin son devirlerinde kader ve istitaa konular ndan bahseden Ma'bed al-Cuheni (01.H.80 / M.699)'den sonra Gayln ad-D meki (1.H.80 / 699), al-Ca'd b.Dirhem 16 ve Yunus al-Esvarrnin fikirleri tiiredi. Al-Hasan al-Basri (l. H.110 / M.728')nin meclisinden rencisi Vasl b. Ata alGazzal (01.H.131 / M.748) ayr larak Mtezili fikirler ortaya att . Btn bu fikir ihtilaflar yeni bir ilmin ve birok mezheplerin do masna sebep oldu. Yeni doan bu ilmin ad lm-i Kelm'd r. Bu ilmin balca gayesi sapk mezheplere kar "Ehl-i Snnet" akidesini korumak ve savunmaktr. Bizim bu ara trmam= ba lca amac " slam Mezhepleri Tarihi" erevesi dahilinde islmiyetten do mu veya mslmanlar aras na karm eitli mezheplerin tarihelerini ve gr lerini ele almakt r. Ancak hemen belirtelim ki ana kaynaklarda mezheplerin say lar , ve blmleri hakknda tam bir uygunluk yoktur. Bu da zamanla yeni frkalarm tremesine ra men, her mellifin, rivayet edilen bir hadise uymak iin, mezhep saylarn (73)'e inhisar ettirmek gayretinden do mutur. Halbuki hadisteki "seb' ln" kelimesinin okluk anlam na ahnmas daha uygundur. e itli varyantlar bulunan bu hadis udur: "Benim mmet'im 73 frkaya ayrlacak. Bunlarn bir tanesi hari hepsi Cehenneme gideceklerdir. Kurtulacak olan farka benim ve asha15 Sahte Peygamberler hakk nda baknz: al-Ba dadi, anlan eser, s. 15-16; Dr. Bahriye ok, slam Tarihinde lk Sahte Peygamberler, Ankara 1957. 16 Kur'n' n mahlnk olduunu ilk iddia eden kimsedir.

bmn yolunu izliyen frkalardr". bn Hazm bu hadisin sahih olmad kanaatndadr. Dier taraftan at-Tirmizi ve bn Mce'nin rivayetlerine gre bu hadisin dier bir rivayeti yledir: "Yahudiler 71 f rkaya ayrld. Hristiyanlar 72 frkaya ayrld . Benim mmetim de 73 frkaya ayrhr". Eb Davd'un rivyetinde ise buna "Bunlardan 72 si Cehenneme biri Cennete gider" diye bir ilve bulunmaktad r. Bundan baka bu hadisin son ksm bazan yle rivayet edilir: "Frkalardan 72 tanesi Cennete bir tanesi de Cehenneme gider17". Fakat birinci rivyet bu sonuneudan daha sa lam addedilmitir. Biz bu hadisin sa lamlk derecesi hakk nda sz daha ok uzatmadan e itli kaynaklarda zikredilen ve tarihi bak mdan nemli olan baz olaylar zerinde biraz durahm Mezheplerin kn Hazrlayan Olaylarn Ksa ozeti

slmda ilk tefrika, nc halife Hz. Osman b. Affan zamamnda ortaya kmtr. Bu, ilk knda dini de il, tamamen siyasi bir gr ayrl ve menfaat arp mas, post kavgas idi. Aslnda bunun men eleri, Beni Umeyye ile Beni Him slleleri arasndaki ayrlk eklinde daha geriye gider. Makrizi, s rf bu husus iin kaleme ald eserinde bize birok misaller vermektedir18. Hz. mer'in halifeli i devrinde bahyan byk ftuhat hareketleri Hz. Osman devrinde de devam etti inden ve islm ordular douda Trkistan ve in hudutlar na, batda Kuzey Afrika'nn Atlas Okyanusu kylarna, kuzeyde Kafkaslara kadar vararak zengin ganimetler elde edildiinden bu ihtilf gizli devam etmekle birlikte M.656 y lna kadar pek aa kmad . Hz Osman, akrabalar olan E neviler'i devlet ilerinde ne alm , nemli memuriyetlere onlar tayin etmi ti. Mesel: am Valiliinde Muaviye b. Ebi Sfyan, Msr Valiliinde Abdullah b.Sa'd b.Ebi Serh, Kfe Valiliinde Said 13. el-As, ba vekillik mesabesinde olan kendi ktipliinde de Mervan b. Hakem bulunuyordu. Muaviye evvel sadece am ehrinin valisi iken, Humus, Cezire ve K nnesrin vilyetleri valisi Umeyr b.Said el-Ensari'nin istifas ndan ve Filistin valisi Abdurrahman
'3 Bak: al-Fark Beyn al-F rak, s. 3-5. '3 Bak: Makrizi, an-Niza ve't-Tahasum fi ma Beyne Beni Umeyye ve Beni Ha im. 1937 Msr tab'.

b. Alkame'nin lmnden sonra buralar Osman b. Affan, Muaviye'nin uhdesine tevcih etmi ; bylece onun idaresinde am, Humus, Knnesrin ile Filistin ve Vrdn adlarndaki be vilayet toplanm , salhiyet ve hkm btn Suriye'ye yaylmt Emeviler bu imtiyazl durumlarndan gururlanp birok vilyetlerde, hatt Medine'de bile yoldan geerken halka "savulun" diye tahkir etmekle herkesin nefret ve ksknl ne sebep oluyorlard . Klfe valisi Sa'id b.el-As, Kfe ileri gelenlerini bir gece huzuruna kabul edip konu ma srasnda "Irak blgesi Kurey 'in mezraas (iftlii)'dr" demi , E ter hiddet ve nefretini a klad gibi sonra Sabit b. Kays el-Hemdani, Kmeyl b.Ziyad, Zeyd b. Suhan Abdi ve karde i aa' a Cndb b.Ezdi, Urve b.Ca'di, Amr b.el-Huzai ve bn-i K evva da Said'in kt idaresinden bahisle Hz. Osman'a ikayette bulunmu lard . te yandan Suriyede bulunan Eb Zerr-i G fari, Muaviye'yi aktan aa tenkid ediyor. Msr valisi Abdullah b. Sa'd'in idaresinden memnuniyetsizlik bildiriliyordu. O srada Medine'de bulunan Hz. Osman' n enitesi Amr b.As, halkn kendilerinden memnun olmad valilerin a li ile, dedi koduya mani olmak iin halk sava a te viki tavsiye etti. Hz. Osman, durumu incelemek zere sz say hr kimselerden Muhammed b.Mesleme'yi Kfeye, same b.Zeyd'i Basraya, Ammar b.Yasir'i M sr'a, Abdullah b.mer b.Hattab' am'a gnderdi. Bunlar geri geldiklerinde ikayetlerin, bildirildii derecede olmadn sylemiler ise de durumu ok vahim grdklerini anlatm lardr. te yandan, zenci bir anadan ve yahudi bir babadan olma San'al Abdullah b. Sebe ad ndaki bir ahs, Hz. Ali ve Ehl-i Beyt'e a r bir sevgi ile ie ba layp Ali b.Ebi Talib'in ulhiyetini iddia eden bir mezheple ortaya km, bu inanc Msr ve Elcezire'de bir hayli yaymt. te sonralar mfrit Ali sevgisi ve taraftarl eklinde tezhr eden iliin menei buradan ba lar 19 .

Hz. Osman'n ehid Edilmesi Hicri 35. yln sonlarna (Milcli 656 yl ortalar) do ru hac farizasn if etmek bahanesiyle Msr, Kfe ve Basra vilyetlerinden bir sr
" Abdullah bn-i Sebe, annesinin zenci olmas ndan dolay bn-i Sevda kabiyle de al mr. slmiyete girmeden nce Yahudi dininde olan Abdullah b. Sebe, H ristiyan Dinini de iyi bildiinden, ulhiyetin bir insanda tecellisi (incarnation) kabul ediyor ve .bu sebeple ullliyyetin Hz. Ali'de tecelli etti ini sylyor ve bu fikri cahil araplar aras nda yayyordu.

halk gelip Medine'ye yak n "Zi'l-Merve", "Zil-Ha eb" ve el-A'vas adl yerlere kondular. Bunlar n muhtemel bir zarar n nlemek maksad ile Hz. Ali'nin teklifi zerine medinelilerden rate ekkil bir ordu kurulup "Ahcar z-Zeyt" mevkiine yerle tirildi. Bu ikyetilerin ileri gelenleri Medineye girip halife Hz. Osman'la ve dier slm bykleri ile gr tler, valilerin azli Beni meyye'nin hkm ve nftalarmn snrlanmas artlanyla bir uzla maya varld ve ayaklananlar geri dnme e raz edildi. Fakat, Msr valiliine tayin edilen Muhammed b. EM. Bekir'in ardndan, kendisi Msr'a varr varmaz ldrlmesi iin eski valiye yaz lan mektup Msr'a dnmekte olal ikyetilerin eline geince i yeniden rndan kt. ikyetiler Medine'ye geri dndler. Hz. Osman, mektuptaki mhrn kendi mhr oldu unu fakat mektubun yaz lmasndan kat'iyyen haberi bulunmad m syleyince mektubun, Halifenin ktibi Mervan b.Hakem taraf ndan yazld anlalmakla Hz. Osman'a, ya hilfetten ekibnesini veya Mervan b. Hakem'i kendilerine teslim etmesini teklif ettiler. Osman her iki teklifi de red edince dokuz gn. sren bir muhasaradan sonra evinde 17 haziran 656 (hicri. 35. yln zilhicce aynn 18. cuma gn) tarihinde, Msr'da= lideri Gafiki b.Harb tarafndan ehid edildi. Bu esnada Hz. Osman'n yannda bulunan kars Naile bint-i Farafsa, kocasm korumak iin, ona ekilen bir klm, eliyle tuttuundan iki parma ve baparmann yars kesildi. islm imparatorlu u be gn kadar halifesiz kald. Bu durumda kimse halifelik makamna gemek istemiyordu. in ktye varaca n anhyan siler Medinelilere, gn iinde aralar ndan birii halife semezler ise ehre girip yama edeceklerini bildirdiler. Bunun zerine Medineliler, Mescid-i Nebevi'de toplan p Ali b.Ebi. Talib'i halife setiler ve kendisine biat ettiler. Bu biat i inden hemen sonra Talha b.Ubeydullah ve Zbeyr b.Avvam, Hz. Ali'ye, Osman' n katilleri hakknda ksas icra etmesini sylediler; halbuki Medine'de duruma hl ayaklanm, dardan ge,lmi gruh hkimdi; ksas nasl icra edilebilirdi, kuvvet kudret onlarn elinde idi. te yandan. Hz. Osman' n salnda, kusur ve zaafndan, hilfet vazifesini yerine getiremedi inden ikyet eden Hz. Peygamber'in kar s Hz. Aye Mekke:ye hareketle imdi orada, Osman'n katillerini idam ettirmedi inden bahisle Hz. Ali'yi sulamaa balad. Drt arap dhisinden biri olan Mugire b. ilbe20, Ali'ye, imdilik valileri az' etmemesini tavsiye etmi , aksi takdirde ok mkiller ortaya
2 islm tarihinde drt arap dldsi (duhat-1 erbaa-i arap) diye andan kimseler: 1) Mugire b. be, 2) Amr b.al-As, 3) Muaviye b. Ebi Sfyan, 4) Ziyad b. Ebihrdirler.

kacan hatrlatm ise de Hz. Ali dinlememi , zlimlerden sayd kimseleri ve valileri bir gn dahi olsa mmet-i Muhammed'e musallat ve onlara mdahne ile Tanrya ihnet etmekten ekindi inden bahisle eski valileri azl ile yerlerine yenilerini tayin etmi ti. am valiliine gnderdii Sehl b.Hanif, Muaviye tarafndan, Kiife valiliine atanan Umara b. ahab, ehrin eski valisi Eb Musa'l-E 'ariden memnun olduklar ifadesiyle Ktfeliler tarafndan geri evrildi. Sadece Msr'a tayin etti i vali Kays b.Sa'd grevine ba hyabildi. am valisi, gerekte Suriye genel valisi olan Muaviye, Hz. Osman' n kanl gmleini ve ailesi Naile'nin kesik parmaklar n am'da camiin minberine astrp halkn kin ve garezini, ktilleri ksas etmiyen Hz. Ali zerine, dolay siyle onun soyu olan Beni Him zerine topluyordu. Kendisi halife olursa halifelik merkezini am'a nakl edece ini de syleyince, suriyeliler Muaviye'nin en ate li taraftarlar oldular. Hz. Ali, Muaviye'nin bu isyankar durumunu renince bir ordu dzp am zerine harekete haz rland . Bu srada Aere-i Mbe ere'den yani saken cennetlikle mjdelenen on ki iden olan Zbeyr b.el-Avvam ve Talha b.Ubeydullah umre bahanesiyle Mekke'ye gidip orada Hz. Aye ile de gr p Ali b.Ebi Talible savamak zere haz rla ba ladlar. Yemen valili inden ayrlp oradaki beytlmal-i msliminde mevcut klliyetli mal ile Mekke'ye gelmi olan Ya'la b.Mnye de kendilerine katld . Agani, stiab ve bn-i Haldun'da zikr edildi ine gre Ya'la b. Mnye, Yemen Beytlmal'ndan 600.000 altun ve muhtelif e ya ykl 300 deve ile gelmi , Mekke'den Basra'ya hareket edildi i gn Zbeyr b.el-Avvam'a 40.000 altun dinar bor vermi tir.

10

Birinci Blm

HAVARC
Cemel Vak'as Zbeyr ve Talha, Hz. Ay e'yi ve 3000 kadar askeri yanlar na alp Basraya do ru hareket ettiler. Hz. Ay e, Ya'la b.Mnye tarafndan yz dinara sat n alnp kendisine hediye edilen "Asker" ad ndaki deveye binmiti i te bu sebeple Hz. Ay e'nin de dahil bulunduu Zbeyr ve Talha taraftarlar nn Hz. Ali ile yaptklar sava "Cemel (deve) Vak'as " diye anhr. Yolda Hz. Ay e etrafnda yirmi bine yakn sava topland. Hz. Ali, Medine'den 4000 kadar bir kuvvetle ayr ld . Bunlardan 400 kadar "Biat- Rdvan" ashabndan 800 kadar da Ensar'dan yani medinelilerden idi. Yolda birka bin ki i de bu birliklere katld. Aye taraftarlar Basraya varp ehrin valisi Osman b.Huneyf'i esir edip ona fena muamelede bulundular. ehirde immet meselesinde Talha ile Zbeyr aras nda anlamazlk knca Hz. Ay e yeeni Abdullah b. Zbeyri immet'e tayin ederek i i yattrd . Hz. Ali, Zu Kar mevkiine gelince 12 .000 Kfeli asker kendisine katld. O bunun zerine Basraya hareket etti21. Hz. Ali, Zbeyr ve Talha ile grp sava a mani olmak istedi ise de bu gr melerden bir netice kmad ; sava H.14 Cemaziyelhir 36, M.9 arahk 656 perembe gn balad . Zbeyr ve Talha dahil olmak zere bunlarn taraftarlarndan 13 .000 kii, Hz. Ali tarafndan da 2 .000 kii olmak zere 15.000 mslman ld22.
" Bak. Julius Welhausen, Islam' n En Eski Tarihine Giri . Prof. Dr. Fikret I ltan terclimesi, 1960 stanbul, s. 123. 22 Ibn-i Kelbrnin rivayetine gre Ashab- Ayeden 8 veya 13 bin kii ve Ali taraftarlar ndan bin kii ld. Hz. Ali, Talha ve Zbeyr ile di er lenlerin cenaze namazlar m bizzat luld rnu ve bu elim savan vuku'a gelmesinden dolay ok alamtr. Bak. erh-i Buharl, VII, 157. Ayrca Cemel Vakas hakknda daha fazla malamat iin bak: J. Welhausen, Islam' n En Eski Tarihine Giri, Prof. Dr. Fikret I ltan tercmesi 1960, Istanbul, ss. 121 ve deva .

11

Hz. Aye'yi bu savaa sevk eden sebep, Hz. Peygamber'in sa lnda Hz. Aye'ye yap lan iftira hadisesinde fikrini soran Hz. Peygamber'e Ali'nin "tahkik ediniz" demesi, Zbeyr'in ve Talha'n n dmanlklar, birincinin halife olan Ali'den Basra valili ini, ikincinin Kfe valili ini istemeleri ve Hz. Ali'nin bu isteklerini yerine getirmemesidir. Btn slam Tarihi iinde ve yzy llar boyunca bu sava kadar insann aklm durduran, ne diyece ini artan, bir hkme varmaktan ciz brakan bir sava vuk bulmamtr. Bir tarafta Hz. Peygamber'in ailesi Hz. Aye, yannda kardei Abdurrahman b.Ehi Bekr, Peygamber'in en yakn arkada larndan ve Aere-i Mbe ere'den Talha ve Zbeyr, te tarafta Hz. Peygamber'in amcas olu ve damad Ali b. Eb Talib (devrin halifesi), yan nda Hz. Aye'nin dier kardei Muhammed b.Ebi Bekr, Biat- Rdvanda bulunmu sekin ashab yer alm olduu halde birbirleriyle kyasya khn sallyorlar. Neticede her iki taraftan 12-15 bin mslman lyor. Hangileri ehid, hangileri maktl? Art k o tarafn Allah bilir. Bu olay islam tarihinde "Asr- Saadet" dedi imiz drt halife devrinde oluyor. in daha garibi "Asr- Saadet" denen devirdeki drt halifeden ehid edilmitir. Sffin Sava Hz. Ali "Cemel Vak'as "ndan sonra Kfeye ekildi, burada haz rlklarda bulunup am zerine yrmek niyetiyle Nuhayle denen yerde ordu kurdu. te yandan daha Hz. Osman' n salnda hilafet makam n elde etme i akhna koymu ve onun lm zerine amllar tarafndan halifelii kabul edilmi olan Muaviye 23. Eb Hanife ed-Dineveri'nin kayd ettiine gre Hz. Osman zamamnda M sr valiliinden azledilip Filistindeki iftliine ekilmi olan Amr b.el-As' am'a ard1 24. Drt arap dahisinden ikisi olan Muaviye ve Amr, halife Hz. Ali ile savamak zere byk bir ordu toplayp yrdler. ki ordu Rakka yaknndaki Sffin adl yerde kar karya yerleti. Anlama teebbsleri ve sava hareketleri buuk aydan fazla srd ve nihayet son kanl sava hicretin 37. yl 8 Saferinde (M: 26 temmuz 657) ba lad. Kur'n-1 Kerimi Hakem Tayin Etme Savan ok kzt ve Muaviye ordular nn malup olmaya yz tuttuu bir srada, Muaviye taraftarlar , Amr b. el-iks' n tertip ve te viki
" Bak: bn al-Esir, II, 76. " Bak: Dineveri, al-Ahbar at-T val, 1888 Leiden basks, s. 167.

12

ile Kur'n sahifelerini m zraklar zerine asarak "siz ve biz birbirimizi mahvettikten sonra s mrlar kim muhafaza edecek. Aram zda Allah'n Kitab' hakem olsun" diye ba rmaa ba laddar25. Bu szleri i iten Ali taraftarlar yani onun yannda sava anlar "Tanrmn Kitab'na uymallyz" deme e baladlar. Hz. Ali, "Ey Allah'n kullar ! Hakl ve do ru yolda olduunuzdan pheniz mi var? Bu yolda ayak direyin, dmammnzn cezasn verin. Muaviye, Amr ve ibn Ebi Muayt ve onlarla bulunan kimselerden o u din ashab ve Kur'n erbab deillerdir. Ben onlar sizden iyi bilirim. Bunlar genliklerinde genlerin eriri olduklar gibi yeti kinler snfna dahil olduktan sonra da o s nfn eriri olmulardr. Tanrya yemin ederim ki bu bir hiledir. Maksatlar srf uramakta bulunduklar malubiyeti ve zaifliklerini kurtarmakt r" dedi ise de yamndakiler "Allah'n Kitabna dvet edilmemize kar ona uymamak elimizden gelmez" dediler. Hz. Ali, keadisinin bunlarla sava masnn, Kur'n hkmyle amel etmelerini teminden ba ka bir maksatla olmadm, zira bunlarn Allah'n emirlerine kar ayaklanp isyan etmi olduklarm syledi ise de, Mis'ar b.Fedeki. et-Temimi, Zeyd b.Husayn ve sair hf zlardan mrekkep bir topluluk "Ya Ali! Kur'an'a dvete uy. Yoksa seni tamamiyle onlara teslim eder veyahut Osman b.Affan'a yapt mz yaparz" dediler. AliSizi bu hususta men ve nehy etmi olduumu ve sizin buna sylemi olduunuz bu szlerinizi unutmay n. E er halife olarak bana itaatnz varsa sava a devam edin. Yoksa istedi inizi yapmak elinizdedir. OnlarHz. Aliye, Kife svarileri zerine komutan olup sava n en nemli bir unsurunu te kil eden E ter'e, geri ekilmesi iin haber gndermesini sylediler. Ali, Yezid b.lini'yi gnderdi. E ter, sava n sonunu alp Suriyelileri ma lup etmek zere oldu unu syliyerek yerini terk etmek istemedi. Hz Alinin yamndakiler, E ter gelmiyecek olursa kendisini yalnz brakacaklarm kat'i. bir dil ile ifade ettiler. Bunun zerine Ali, Yezid'e "fitne ba gsterdi, git E ter'e syle, sava brakp gelsin" dedi. Eter, ister istemez geldi ve Ali'yi zorhyanlara a r szler
" Mes'udblin Mruc az-Zeheb'inde 500 kadar Kur'n' n karglar iizerine asld (bak. Barbier de Maynar tab' , II, 224). Dineverinin al-Ahbar at-T val'nda am'n byk Mushan be kii tarafndan be karg zerine ba lanarak kaldrld, daha sonra biitn askerin yanlar nda bulunan nushalarm kald rld, (bak. ss. 202). el-I nme ve's-Siyase'de Muaviyenin bir Mushafi sahife sahife taksim ederek kald rtt, (bak. ss. 112). kaptl dr.

1.3

syledi ve bilahare Havaric s mfna geecek olan bu adamlar n samimi olmadklarn yzlerine vurdu 26; aralarnda kavga kt .
- E'as b.Kays, Ali tarafnda bulunanlarn Kur'n- Kerimi hakem yapmalarna raz olduklarn syliyerek izin verirse Muaviye'ye gidip ne istediini soracan syledi. Alinin izniyle Muaviye'ye gitti.

Muaviye, iki tarafn birer hakem semelerini, kendi hakemlerinin Amr b.el-As olduunu syledi. Bu E 'as b.Kays ve sonradan Havaric'i tekil edenler "biz Eb Mus'l-E 'arrnin hakem olmas n istiyoruz" dediler. Ali, Eb Musa'y intihab etmek istemedi inden bu hussta olsun kendisine muhalefet etmemelerirli syledi ise de E 'as b. Kays, Mis'ar- Fedeki ve Zeyd b.Husayn "biz yaln z Eb Musa'n n hakem olmasna razyz, nk bizi bu i lerin sonucundan ilk korkutan 0 olmutu" dediler. Ali, Abdullah b. Abbas' veya E ter'i, yahut Kays b. Hanif'i, bir 'sylentiye gre de Eb'l-Esved ed-Deli'yi intihap etmek fikrinde idi. Aliye muhalif fikirde olanlar bn-i Abbas ile Eb Musa'nn hemen hemen ayn derecede olduklar n, Eter'in ise dava alevlendiren kimse oldu unu syliyerek kabul etmediler. Hz. Ali, ne yaparsan z yapn diye Eb Musa'nn seilmesinde nce ekimser kald , nihayet Eb Musa hakem seildi 27 ve gelip asker aras na girdi. Ahmet b. Kays, kendisiyle grp Amr ile boy lemiyece ini anlad . Ya kendinin hekem tayin edilmesini; veya hi olmazsa Eb Musa'ya muavin tayin edilmesini teklif ettiyse de kabul edilmedi. Hakemler'in seimi kararla trldktan sonra Eb Musa ve Amr, hicri 37 veya 38 y l ramazan ay nda Dmet l-Cendel'deki Ezruh kasabasnda toplandlar28 .
zs Bak: Taberi, Avrupada tab' , s. 3333 ve ed-Dineveri, al-Ahbar at-T val, s. 203. Ayrca bak. J. Wellhausen, Arap Devleti ve Suktu, Prof. Dr. Fikret I ltan tercmesi, 1963 Ankara ss. 35 vd.

27 Eb Musa'nn tam knyesi: Eb Musa Abdullah b. Kays al-E 'ari'dir. Beni E 'ar kabilesinden olup Hz. Peygamber daha Mekke'de iken gelip Islam olmu ve ikinci Habe istan muhacirleri ile Habeistana gitmitir. Medineye g edildikten sonra Hz. Peygamber kendisini Yemenin bir blgesine vali tayin etti. Hz. Omer'in halifeli i devrinde, Mugire b. ube'nin azlinden sonra Basra valili ine tayin, Hz. Osman'n zamannda ise Ktife valiliine tayin edildi. Hz. Ali devrinde Kfe, Ali taraftar " olduundan buradan kat . M. 666 da Kilfede ld.
" Ali ile Muaviye aras ndaki davann hakeme havalesine dair olan ala madan bahseden Usd al-Gabede (I, 41), 1bn al-Esir, el-Kamil (III, 127) ve di er eserlerde, bu anlamann 37. hicret ylnn zafer aynn 13 veya 17. aramba gn imzaland kaydedilmektedir. Eer aramba gn do ru ise 14 safer (n. 2 Austos 657) tarihinde imzalanm olmas gerekir. Bu hususta ayrca bak. J. Wellhausen, Arap Devleti ve Suktu, F. I ltan evirisi, s. 40.

14

Bu defa Hz. Ali'nin Yan nda bulunanlardan bir ksm , ona insanlar hakem tayin ettin diye itiraza ba ladlar ve "l hukme ill l'illh" (hkm yalmz Allah'ndr) diye ba rtilar. Bylece iki taraftan birer hakem seilmesine itiraz -eden yani slmda frka kmasna ilk sebep olan ahs hakknda ilk kaynaklarda ihtilf varsa da bu ahsn "Urve b.Udeyye" olduu kabul edilir29 E 'as anlam.anm yazld kd eline alp sevinle kabilelere gidip onlara okudu. Beni Temim'den Amr b. Udeyye "evmir ve nevahi-i ilhiyye'de insanlar m hakem tayin ediyorsu:luz" diye kzp E'as' ldrmek istedi, E 'as kat . Harura'da Toplanan Harieiler (Haruriye) Hz. Ali Sffinden dnd. Ordusundaki askerler aras nda, hakem kabulnden dolay karde karde ile, baba oul ile dmee, smee baladlar. Kfeye yneldikleri vakit birbirlerine kar "Ey Allah' n dmanlar, Din-i lhi'de mdhene ettiniz ve imammzdan ayrldnz, cemaatimiz' bldniiz" diye iki cmle ile zetlenen ayr lk noktasndan dolay oniki bin kii K'fe'ye girmiyerek Kfe kylerinden biri olan Harur'ya gittiler. Orada kendilerine ebes b.RbTyi askeri konutan-ki bu Ali ordusunda sol kol komutan idi-, Abdullah b. Kevva' namaz kldrmak iizere imam setiler ve slm lkelerini idarelerine aldktan sonra umur-u slmiye'nin ra yoluyla olup biat' n Allah'a olduunu ve ma'ruf ile emr ve mnker ile nehy edilece i nid edildi. Hz. Ali'nin taraftarlar yani ia bunu duyunca ayaklarup " incli sana ayr. bir biat yapmak boynumuzun borcu oldu. Biz senin dostunun dostu, dmanlarnn dmam olaca z" dediler. Havaric bunlara "Siz am halk ile kfrde at ba beraber gidiyorsunuz. amhlar Muaviye'ye, ilerine gelenleri kabul ve gelmiyenleri red etmek suretiyle, siz de Ali'ye, onun dostlarnn dostu ve dmanlarmn dman olmak zere biat ettiniz" dediler. Ali, Abdullah b.Abbas' bunlara gnderdi ve kendisi gelinceye kadar acele edip onlarla mnaka a etmemesini tenbih etti. bn-i Abbas' gren Hariciler kendisinin etraf na toplanp geen eylere dair mnakaaya baladlar. bn-i Abb'as sabredemeyip aralar nda yle bir konuma ve ekime cereyan etti: Abdullah bn-i AbbasHakemeynden dolay niin ayaklandmz? Tanr Kur'n- Kerim'inde "kar koca arasnda ayrlk vukuundan en29 Bak: Mes'udi, Mruc az-Zeheb, II. 23.

15

di e ederseniz erkek taraf ndan bir, kad n tarafndan bir hakem gnderin. ki taraf bar mak isterlerse Tanr onlar uyumaa muvaffak eder. Tanr her eyi hakkyla bilicidir ve her maksattan haberlidir 30" buyuruyor. Kar koca arasnda hakem olur da btn mmet-i Muhammed arasnda olmaz mi? HaricilerBu mislde Allah bizzat kendisi hkm hakk n kullarna terk etmi , binaenaleyh bu mesele teki ile mukayese edilemez. Herhangi bir meseleyi kendisi hkm ve imza etmi se onda kullar n hkm haklar yoktur. Mesela zina edene yz de nek, hrsza elinin kesilmesi ile hkm etmi iken kullarn bu hususta hkm ve nazar hakk kalmamtr. bn-i AbbasCenab- Hak "(bo anan) kad nlar iddetlerinin sonuna varnca onlar gzelce tutun, veya onlardan gzelce ayr lm. inizden iki- adil kimseyi ahid tutun. ahadeti Allah iin eda edin. Bununla Allah'a ve hiret gnne iman edenlere t verilir. Allah'a kar vazifesine dikkat edene, Allah da onu (s kntdan karacak) bir yol gsterir" buyurmuyor mum ? HavaricSen mslman kan hakknda verilecek hkm karkoca aras ndaki hkm gibi mi say yorsun? Halbuki bn-i Abbas burada bir (kyas- ula) kullanmtr; yle ki: Madem ki bir kar -koca aras ndaki geimsizlii gidermek iin hakem tayini emr ediliyor, binlerce ve on binlerce kar -kocadan mrekkep olan slam cemaat nn birbirlerine olan muhalefetlerini gidermek iin hakem niin tayin edilmesin. Hriciler szlerine devam ediyorlarSyle bakal m, sence dn bizimle sava an Amr b.el-As adil midir? E er o adil idiyse biz de ildik. Allah'n emrinde bir ferdi hakem tayin ettiniz, halbuki Muaviye ve askerleri hakk nda Allahla Teal hkmn vermi tir. Ya katl olunacaklar yahut dnecekler. Halbuki siz onlarla aran zda bir anla ma yazdnz ve bir mtareke akdettiniz. Tanr ise slam ile ehl-i harb aras nda Berae Sresi nazil olal dan beri musalahay kesmitir, me er ki cizye kabul etmi olsunlar. Hz. Ali, Ziyad b.Nadr' , haricilerin reislerinin kim oldu unu tahkike gnderdi. Ziyad onlarn en ok Yezid b.Kays' n etrafnda toplandklar haberini getirdi. Hz. Ali bu zat n adrlarma gelip abdest ald, iki rek'at namaz k ld ve kendisini Rey ve sfahan zerine emir nasb ettik3 Kur'an- Kerim, Nisa Sresi 35. ayet.

Bak. Kur'an-1 Kerim, Talk Sresi 2. ayet.

16

ten sonra haricilerin aras na geldi. Ibn-i Abbas'a, ben seni bunlarla mnakaadan men etmedim mi? dedi ve Haricilere hitben: "yle bir noktada bulunuyoruz ki, burada felh bulan n hirette de felha erece i phesizdir; tersine bu noktada szn hakka isabet ettiremiyen ise hirette daha ziyade kr ve yolunu arm olur." Hz. Ali bundan sonra yzn onlar n dini lideri bn-i Kevva'a evirerek aralarnda u konuma geti: Ali-7-Bize kar hurticunuzun sebebi nedir? bn-i KevvaSffin gnnde hakeme raz olmamz. Ali--Allah a kma syleyin, ' onlar Kur'n" mzraklar ucunda havaya kaldrdklar vakit siz, Tanr nn kitabna uyalm dediiniz zaman ben size, "onlar ben sizden daha iyi bilirim. Onlar n din ile mnasebetleri yoktur... vesaire" demedim mi? Sonra ben mutlak olarak hakem tayin etmedim. Kur'n- Kerim'in diriltmek, ldrdn ldrmek artiyle hakem tayin ettik. E er Ku.r'n- Kerim hkm zerine hakemlik ederlerse muhalefete hakk mz yoktur. Yok, Kur'n hkmiyle hakemlik etmezlerse onlarla aram zda bir iliik kalmaz. Ibn-i KuvvaI3ize haber ver, slm kan zerinde insann hakem tayin edilmesini kabul ediyormusun? Ali--Biz insanlar hakem tayin etmedik, yaln z ve yalmz Kur'n- Kerimi hakem. yapt k. Kur'n- Kerim sahifelere yaz lmtr, kendi kendine konu maz onunla insanlar konu ur ve ondan insanlar hkm karr. Ibn-i KevvaNiin muayyen bir mddet tayin ettin? AliBilmiyenler bilsin ve bilenler de bu i i dnp hazrlansmlar diye ve belki bu musalaha esnas nda Allah bu mmeti slah eder diye... imdi ehrinize ,giriniz (yani Kfe'ye dnn). bn-i KevvaSulhname yaz lrken niin "Emir l-M'minin" sfatn sildin? AliHz. Peygamber zaman nda Mekkelilerle Hudeybiye Bar kaleme alnrken "Resulullah" kelimesini Hz. Muhammed sildi i iin sildim. bn-i KevvaBiz hakemi evvelce kabul etmekle byk bir gnah iledik ve bunun iin teybe ettik. Sen de teybe ve isti far et seninle dnelim. 17

AliBen Allah-u tealaya her gnahn iin teybe ederim. Bunun zerine Havaricin yar s kendisi ile birlikte Kfe'ye geri dnd. bn l-Esir, hepsi geri dnd diyor32. Mberred'in el-Kamil'inde grld zere bunlar Kftfe'ye geri dndkleri zaman Hz. Ali'nin, mal ve asker toplad ktan sonra amllar zerine yryece ini yaymaya baladlar. Bunlar S ffin'den dndkten sonra, Ali ile yukar da kaydedilen konumay yapmadan Harura kynde toplanm olduklarndan kendilerine "Haruriyye" denir. E 'as b.Kays, Hz. Ali'ye, Haricikrin "Ali tahkimden cayd haberini yayyorlar" demesi zerine Ali, Kfe mescidinde bir hutbe okuyup bu haberin do ru olmadn syleyince hariciler camiden kp gittiler. Hz. Ali, bunlarn kendisine kar hareketlerinden dolay mukatele edilmeleri laz m geldiini syliyen kimselere "onlar bana kar mukateleye balamadka ben onlarla mukateleye ba lamam, fakat yaknda rnukatele de edeceklerdir" dedi, gene onlarla konu mak ve onlar yola getirmek zere bn-i Abbas' gnderdi. Hariciler Abdullah b.Abbas' grnce kendisine pek ok ikram ve ihtiramda bulundular. bn-i Abbas onlarn ok namaz klmadan dolay ahnlarnda yaralar alm olduunu, zerlerinde ykanm temiz elbiseler bulundu unu grd, onlara birok deliller ileri srerek nasihatta bulundu Alinin yapt ii mdafaa etti ve hakemler hakknda da onlar hak ve adalet dairesinde hareket etiniyecek olurlarsa dahi Ali'nin, hilafet makam na herkesten daha lay k olduunu syledi. bn-i Abbas, haricilefin, Muaviye'nin de ayn iddiada bulunduunu sylemelerine kar "yle ise hangisini daha mnasip grrseniz ona biat edin" deyince iki bin kadar bn-i Abbas'n nasihatn kabul etti. Geri kalanlar kendilerini Ali'den beri ilan ederek ona kar Ezd kabilesinden Abdullah b. Vehb er-Wasibryi halife yapt lar ve ona H.10 evval 37 (M.21 mart 658) de biat ettiler. Bunlardan sonra birer birer Kfe'den karak Dicle Nehri'nin teki k ysndaki Nehrevan adl yerde topland lar33 . Basrallardan kendi fikirlerinden olanlar da oraya a rdlar. Bunlar 'Lemim kabilesinde Mis'ar b.Fedeki idaresinde beyz kiilik bir kuvvet halinde burada Kfelilerle birle tiler.
" Bak: bn al-Esir, al-Ktunil, III, 166. " Nehrevan, Medayin'e ba l Cuha blgesindeki me hur kanaln ve ayn zamanda bunun kysnda bunun ve daha do ru olarak Nehrevan Kprs denilen bir mevki ad dr. Bak: Ta. beri, II, 900; Dineveri, 217 ve J. Wellhausen, Arap Devleti ve Suld tu, F. Isltan ter. sahife 40.

1 8'

Hakemlerin Karar Hakemler, Dmet l-Cendel'deki Ezruh'ta birle tikler. Abdullah b.omer, Abdurrahman b.Ebi Bekr, Abdullah b.Zbeyr, Abdurrahman b.Haris b.Hi am, Abdurrahman b.Abd-i Yaus, Eb. Cehm ve Misgire b.be dahi buraya geldiler. Bir rivayete gre Sa'd b.Ebi Vakkas da burada idi ki bunlar hepsi Ali ile Muaviye aras ndaki mcadelede i'tizal ile savalara katlm,amlard. Mgire b. be, iki hakerrle ayr ayr grp birbideriyle bir noktada birle emiyeceklerini evvelden anlamt. Esasnda bu iki hakemin seilmesi sebebi, mslmanlar aras nda kan dklmesine sebep olan sava halinin kaldrlmas, ortaya km olan meselelere Kur'an- Kerim'deki hkmlerin tatbiki idi. Hz. Alinin halifelik makanuna lay k olup olmad asla bahis konusu deildi, nk tpk Hz. Eb Bekr ve Hz. Osman' n seimlerinde oldu u gibi Medine'de muhacirin ve ensar taraf ndan seilip kendisine biat Onlarn hakeme mracaat etmeleri Hz. Ali aleyhine de il belki Muaviye aleyhine idi; nk Hariciler diyorlard ki Muaviye taraftarlar ya tamamiyle katl olunmal veya hareketlerinden geri dnmelidirler. Hz. Aliye yalnz, insanlar hakem gstermek suretiyle Allah' n hkniine bir set ekti i iin itiraz ediyorlard . Onlara gre Ali bundan dolay teybe etseydi Hariciler yine kendisi ile am halkna kar savaa hazr idiler, fakat teybe etmedi inden dolay hilafet makamna gayr- layk saylyordu. Muaviye'nin hilfete liyakat m ise akllarmdan bile geirmiyorlard. MuaN-iye halifelik iin hareket etti inden Hariciler tahkimleriyle onun hilfetini dahi red edebilirlerdi. Yoksa Goldziher'in "Ali'nin frkas arasnda bir takm mutaassp kimseler vard ki bunlar Peygamber'in metrkat mn evlad ve ahfadma irsen intikalini onun Peygamberlik amna nakisa getirece inden hibir srede tecviz etmiyorlar ve hakl tarafn her halde galip gelece ine tan kanaatlar olduundan hak ve batl ayrmak iin savaa devam edilmesi muvafk olduunu iddia ediyorlard" diye zannettii gibi mahkemenin ortaya k sebebi, Peygambor'in metrilkat veya dorudan do ruya hilfetin kine ait olaca deildi. Asl sebep, Muaviye'nin, me ru halife olan Ali'nin emirlerine kar gelmesi, ona itaat etmiyerek am ekilmemesi idi ki bylece Muaviye \ad say lyor ve asiye kar da sava mak lazm gdiyordu. Ezruh'ta toplanm olan hakemlerden Amr b.el-As bir takm girilerle Ebf Musa'y artarak halife bulunan Ali'ye kar lk baz kimse19

lerin bu maxama intihap olunmas n zikr ile Ali'nin mevkiini kurcalad ve sarst , nihayet Eb Musa farkna varmadan ona, aradaki anla mazln ortadan kald rlmas iin Ali'nin ve Muaviye'nin hal'iyle hilafet iinin raya havale olunarak ehl-i islam n dilediklerini tayin etmeleri gerektii fikrini benimsetti. Kararn bildirilmesi gn evvela Eb Musa krsye kp ehl-i islamn yeniden halife semeleri iin Ali'yi hal etti ini bildirdi. Sonra konu an Amr b.el-As, Ali'nin hake ninin kendisini hal etti ini duydunuz ben de bo kalan hilafet makamna Muaviye'yi tayin ettim, dedi. Hz. Ali, Eb Musa'ya hakem olarak gnderece i zaman Havaricden Zur'a b.el-Burc ve Harkos b.Zheyr es-Sa'di gelip Ali'nin huzurunda "la hkme illa l'illah" demi ler Ali de bu cmleyi tekrar ile tasdik etmiti. Harkos Hz. Aliye "hatna teybe et, hakemden vazge bizi alip dmann karsna k Tanrmza kavu uncaya kadar onlarla arp alm" demiti. Ali, "ben de byle istiyordum fakat sizi asi olmu tunuz, 'acdi ise bir anla ma yazm ve iki taraftan bir tak m artlar ve szverme kabul etmi bulunuyoruz. Buna uymaya mecburuz" dedi. Harkos'un, bu kabul edilen hareket tarz nn tevbeyi milcip bir gnh olduunu sylemesine kar Ali, gnah olmayp bir acizlik ve zaaf eseri olduunu ifade etmi ti. Zur'a sze ba layp "ya Ali eer insan hakem kabul etmekten vazgemezsen Allah tarafn tutup seninle arp aca m" dedi. Ali'nin yannda kp gittiler. Hz. Ali her hutbe okurken d ardan "la hkme illa li'llah" (hkm yalnz Allah'ndr), sesleri ykselir bunlara Hz. Ali u cevab verirdi. "siz bizden ayr lmadka sizi mescidlerde Allah' n adn aramadan men etmeyiz ve ganaimdan mahrum b rakmayz ve siz bize kln ekmedike sizinle sava yapmayz." Hz. Ali'nin bu szleri zerine Hariciler birbirleriyle bulu up Abdullah b.Vehb er-Rasibrnin evinde topland lar. Fikir, anlay , gzel sz syleme ve cesarete sahip olan bu zat onlara, dindarhk, emr-i bilma'ruf ve nehy-i anilmnkere dair bir hutbe syledikten sonra onlar, "bizi bu, halk zalim olan ehirden da lara veya ahalisi bu bid'atlari mnker olan ehirlere karnz" dediler. Harkos da "bu dnya ile al veri nemli deildir, ayrlk ise daima zararl ve aldatcdr. Dnyann zineti sizi oturup dinlenme e davet etmesin ve do ruyu istemekten ve zulme kar ayaklanmadan ala komas n. Tanr mttekilerle beraberdir" dedi. Hamza b.Sinan el-Esedi ise "ey topluluk! Ortaya att mz fikir tamamiyle dorudur. inizden birini kendinize ba kan sein, 20

etrafnda toplanmak iin byle bir ahsa ihtiya vardr" dedi. Bakanl ortada bulunanlardan birka ki iye teklif ettiler kimse kabul etmedi. Abdullah b.Vehb er-Rasibrye teklif ettiklerinde "getirin... Vallahi bunu ne dnyaya ra bet saikasiyla kabul ediyorum ne de lm korkusundan brakr m" diye havricin, kendisinin imameti iin yapt biat kabul etti. Burada immet, hilfet mnas ndadr. Yani o, Haricilerin halifesi oluyordu. Bu biat yukar da da kayd etti imiz gibi hicri 37 yh 10 evvalinde (mildi 21 mart 658) tarihinde yap ld . Abdullah b. Vehb er-Rasibi, kendisine biat edildikten sonra u hutbeyi okudu: "Yce Tanr , mruf ile emr ve mnkerden nehy etmek ve doru sylemek ve yolunda savamak zere bizden and ve misak almt r. Allah yolundan ayrlp yolunu aranlar iin iddetli aznb vardr. Bizim dindalarmzn keyflerine uyarak Kur'n- Kerim hkmn attklarna, dorudan ve adletten ayr ldklarna ahadet ederim. Onlar ile cihad etmek hak ve sevapt r. Ulu Tannya kasem ederim ki bir tek yard mc bile bulmasam onlar ile Rabbime kavu uncaya kadar tek bama arp rm." Hariciler'in iinden birisi bu hutbenin tesiriyle a lyarak ayaklanmann lzumu hakknda Abdullah b Vehb'i teyid ile bu hususta birok dokunakl szler syledi. Evvela topluca Medain ehrine gidilmesi teklif edildi ise de bu teklif kabul edilmedi, nihayet gizlice Nehrevan Kprs'ne gidilme e karar verildi, oraya gittiler.

Nehrevan Vak'as Hariciler'in ilk halifesi Abdullah b.Vehb er-Rasibi, yamndaki haricilerin verdikleri bu karar Basrada bulunan haricilere tebli iin onlara yle bir mektup yazd : "Besmeleden sonra: Abdullah b. Vehb er-Rasibi, Zeyd b.Husayn, Harkos b.Zheyr ve ureyh b.Ebi Evda'dan, Basra'da olup da kendisine bu mektubumuz vas l olan m'min ve mslimlere selamun aleykum. Kitabiyle en ok amel edilen ve hak ve hakikati en ok iltizam eden ve rzasn celbde en ok ictihad. eyliyen kulun, kat nda en sevgili kul olduu Allah'a hamd ederiz. Dinda larmz emr-i Ilhide ricli (insanlar ) tahkim ettiler ve Allah' n Kitabnda inzal buyurmu olduu vechin ve snnet-i Nebeviyenin gayriyle hkm ettiler ve bundan dolay kfir olup doru yoldan saptlar. Biz onlar temamiyle braktk. Tanr hainleri sevmez. Malum ola ki, biz Cisr-i Nehrevan (Nehrevan Kprs) 21

da toplandk. Sizde bizim yan mza gelin, gelin ki ecr ve sevaptan nasibinizi alasnz ve mruf ile emr ve rnnkerden nehy edesiniz 34 ." Bu mektubun kendilerine ula mas zerine Basra haricileri de birer ikier Cisr-i Nehrevan'a gitme e baladlar. Zeyd b.Husayn, alt nda bir katr ve yede inde bir at oldu u halde u yeti okuyarak kt : "Medyen ke ileri de Peygamberlerini yalanc saymlard . Musa da yalanc saylmt . Bunun zerine ben o tammazlara nce bir mhlet verdim sonra da onlar arpverdim. Benim azb m nasl olurmu grsnler 35 ." Bunlar Basra'dan cumartesi gn kmaa balam lard . Basra haricilerinden bunlara kat lanlarn says beyz kadard . Bunlarn banda Mis'ar b.Fedeki et-Temimi bulunuyordu. 0 tarihte Basra'da Hz. Ali'nin valisi olarak bulunan Abdullah b. Abbas, bunlarn ardndan Eb'l-Esved ed-Deli'yi gnderdi ise de takib olunmalarna ra men Cisr-i Nehrevan'daki Kfeli haricilere ula maa muvaffak oldular. Eskiden Eb Musa el-E 'ari, Basra valisi iken hakem vak'as ndan sonra bunun Mekke'ye kamas zerine Abdullah b. Abbas, Ali tarafndan Basra valisi tayin edilmi ti. Kfede bulunan Hz. Ali, bir hutbe okuyarak iki tarafta tayin edilen hakemlerin Kur'an- Kerim hkmn arkalarna atarak artlara aykr hareket ettiklerini, dolay siyle iki hakemin de vazifelerini yerine getiremediklerini syliyerek si durumda olan amhlarla sava maa hazrlannalarm tavsiye etti i gibi Cisr-i Nehrevan'daki haricilere de yle mektup yazd "Besmeleden sonra... Emir l-M'minin Ali b.Ebi Talib'ten Zeyd ve Abdullah b. Vehb er-Rasibi ve yanlar nda bulunanlara selamun aleykum. Hakem olarak tayin etti imiz adamlarn ikisi de Allah' n Kitabna muhalefet ile hi bir me ru sebeb dayanmadan kendi keyfierine uydular. Ne snnetle ne de Kur'n- Kerim'le amel etmediklerinden onlar n verdikleri hkmden teberri ettik. Biz onlar n verdikleri karar hkmsz sayp eski halimiz zreyiz. Bize do ru gelin, dmanlar mza ve dmanlarmza kar birlikte hareket edelim ta ki Allah onlarla bizim aramzda ilh hkmn icra etsin 36 ." Haricilerin cevab : "Sen yce Tanr iin de il kendi nefsin iin gazaba geldin Tahkim-i riclden dolay kfir oldu unu itiraf eder ve
" Bak: Dineveri, al-Ahbar at.T val, s. 218. " Bak: Kur'an- Kerim, XII, 44 (Hac Sresi 44 yet). " Bak: Ibn al-Esir, al-Kamil, III, sahile 172. (M sr tab').

22

bundan dolay teybe edersen d nrz. Yoksa seni tamamiyle terk ederiz. Allah hainleri sevmez" eklinde idi. Hz. Ali bu cevap zerine haricilerden midini keserek yan nda mevcut kimseler amhlar zerine harekete karar verdi ve Kfelileri amhlarla cihada te vik eder mahiyette bir hutbe okudu u gibi Basra halkna da haber gnderdi37. Bu s rada vali bulunan Abdullah b.Abbas, Hz. Ali tarafndan gnderilen haberi ehir halkna bildirdi. Basra ehrinde sava edebilecek altm bir kii olduu halde ancak 1500 kii bu dvete kat ld . Nihayet bunlarn says 3200 kadar olmu ve Kfe'den de 65.000 kii km bunlar Nuhayle denen yerde toplanm lard .

Abdullah b.Habbab b.el-Erette'nin ehid Edilmesi

Basra haricileri Nehrevan Kprsnde toplanm olan Kilfe lerine katlmak zere Basradan kp Nehrevana yakla tklar vakit ilerinden birinin, e e e binmi bir kadim (ki bu kad n Abdullah b. Habbab b.Erette'nin do umu yaklam bil: derecede gebe bulunan kars veya cariyesi idi) yedeyen bir toplulu a rasladlar. Abdullah b.Habbab'n boynunda bir Kur'n as l idi. Kendisini ardlar, iddetli muamelelerle korkuttuktan sonra aralar nda u konuma cereyan etti: HaricilerSen kimsin? AbdullahHz. Peygamber'in sahabelerinden Habbab b.el-Eret' in o lu Abdullah'm (kendisi, Hz. Ali'nin Medain valisi idi). HaricilerSeni korkuttuk. AbdullahEvet. Hariciler--Korkma emin ol, bize babandan duydu un bir hadis syle. AbdullahBabam, Resulullah' n "yaknda bir fitne kopacakt r ki o fitnede insann bedeni ld gibi kalbi de lecektir. Insan o fitneye m'min'olarak girecek, sabaha kfir olarak kacak. Tersine, kfir olarak girecek m' nin olarak kacak" buyurdu unu duyduunu bana sylemiti." HaricilerBiz de bunun iin sana sorduk. Peki Ebil Bekr ve mer haklarnda ne dersin? AbdullahHayr ye sena.
" Bak: ibn l-Esir, el-Kmil, III, 172. (M sr tab').

23

HaricilerHz. Osman' n hilfetinin evveli ve hiri hakk nda ne dersin? AbdullahEvvelinde de hirinde de hakl idi. HaricilerAli b.Ebi Talib hakk nda, tahkimden evvel ve sonraki fikrin nedir? AbdullahO, Allah' sizden daha iyi bilir ve dinindeki ittikas sizden ziyadedir, gr de sizden daha a ktr. HaricilerSen havaya uyuyor ve ki ileri ileri ile de il, adlar ile tanyorsun. Tanrya yemin ederiz ki seni grlmedik bir ekilde ldrece iz. Bundan sonra, gebe kar s ile Abdullah' alp kollarn arkalarna baladlar ve yolda bir hurmal a vardlar. Abdullah bunlara "ben ehl-i Islm'm, ldrlmemi gerektirecek bir harekette bulunmad m. Ayr ca size ilk rastlad mda bana emniyette oldu umu vaad ettiniz" dedi ise de, onlar "senin boynunda, as l olan kitab bize senin katlini emr ediyor" diyerek Islmiyete byk hizmetler etmi , birok gazalarda bulunmu bu mbarek zat yere yat rp koyun keser gibi kestiler; kar snn da hibir suu yokken onun feryad ve yalvarmalarma bakmadan karn n yararak ehid ettiler ve ayr ca bu kafilede bulunan di er drt kad n da kestiler 38 . Hariciler'in Mant Dini ve Ser'i naslar ters ve yanl anlyan ve Hz. Ali gibi halife-i Mslimin ve emir l-m'minine kar isyan eden ve gnahs z kadnlar ve Abdullah b. Habbab' , masum olduu halde ehid eden bu gzleri dnm adamlar tezadlar iinde idiler. Dini meselelerde bir adam n mant, kafas ters ilemee ba lad m din adna byle hezeyanlar irtikb eder. Hele byle hareketler cahil din liderleri, tarikat eyhi taslaklar tarafndan idare edilme e kalklrsa byle adamlar n etrafndakiler ve mridleri de Islamn esas n ve ruhunu kavramazsa bir millet ve cemiyet iin felaketler birbirini kovalar. Islam alemi bin y ldan fazla bir mddet byle soytarlarn din namna uydurduklar hezeyanlardan kurtulmam ve hala da kurtulamamaktad r. Zamanmzdaki, Kur'n' tefsir ediyorum diye ondan kendi hayat hakknda ahkam karan ve kendilerinden olmyanlara kfir, dinsiz, z ndk damgasn basan sap k frkalar bu kabildendir. Islmiyette bir tek tarikat vard r o da (Tari38 Bak: Abdulkahir Ba dadl, el-Fark Beyn al-F rak, sahife 57. A. Cevdet, Ksas- Enbiya, 1331 stanbul, II, 116 vd.

24

kat- Muhammediye) dir. Yzlerce senedir yaz lm tefsirler, hadisler ve ilm-i hl kitaplar, mslmanlara, onlar artmadan Islmm ve ima esaslarm retmiye kfidir. Herkes Kur'an- Kerim'i kendi keyfine gre tefsir etme e kalkarsa mslmanlar aras nda ihtilf kar ve halk birbirine d man olur. Hariciler ve Sia hareketleri de Kur'n' n keyfi tefsirinden kmtr ve mslmanlar aras na asrlarca sren d manlk tohumlar ekilmitir. Abdullah b.Habbab' ve mastim kadnlar vahiyne ehid eden bu haricilerin ters anlay ve dncelerinden birka nisl: Abdullah b. Habbab' ve masum kad nlar ehid ettilderi hurma aalar altnda, bir harici, aatan den bir hurmay azna alm, bedelini vermedi ini bu hurmay nasl yersin diye arkada lar tarafndan ldrlm . Gene bu srada zmmilerden birinin bir domuzu orada dolamakta imi, gene bir harici bir k lnla bu hayvam ldrm . Kendisine, yer yznde fesad icra ediyorsun diye ldrme e kalkmlarsa da o harici domuz sahibini bulup raz ederek lmden kurtuln u. Burada unu syliyelim ki hariciler, z mmilere yani gayri mslimlere ok iyi muamele etmilerdir. Bu hususta bir nisl verelim. Mehur Vasl b.Ata, bir yolculukta haricilerden bir grhun geldiii grd. Yannda bulunan arkada lar korkmaa baladlar. Vsl arkadalarna "siz beni onlarla b rakn bir are bulur kurtuluruz" dedi. Arkadalar, yaklaan haricilerin korkusundan deh ete dm bir durumda idiler ve mitlerini Vs l'n bulaca areye ba lam bakyorlard. Hariciler yanlarna geldiler ve yle bir konuma balad : HaricilerSiz kimlersiniz? VslAllah kelmm dinlemek ve hudud-u ilhiyi renmek isteyen mrilderiz. HaricilerDehaletinizi kabul ettik. VslBize talimde bulmun. Bunun zerine hariciler, kendilednin ahkm n onlara tebli ettiler. Vsl da "ben ve arkada larm sylediklerinizi kabul ettik" dedi. HaricilerSiz de bizimle yryn, siz de bizim arkada larmzsnz, dediler. VslBuna hakkmz yoktur, nk Allahu Teal kitab nda "eer mriklerden biri sana s nacak olursa, Allah' n szn dinleyinceye kadar onu koru. Sonra da onu gvenilir bir yere gnder... Buyuruyor39. Siz bizi, emin olacamz bir yere gtrme e borlusunuz.
" Kur'an.' Kerim, IX, 6 (Teybe Saresi, 6. ayet).

25

Bu sz zerine hariciler birbirine bak nd ve buna mecbur olduklarna karar verdiler, kalk p Vasl' ve yoldalarn gidecekleri yere gtrdler. Haricilerden bir grh bir gn yolda giderlerken bir mslman' ve bir luristiyam yakalam lar, n slman ldrp, Zimmet-i Nebeviyyeyi muhafaza d ncesiyle hristiyana dokunmam lard . Nehrevan Vak'as nn Devam Hz. Ali, haricilerin irtikb ettikleri cinayetlerin feci haberlerini alm ve tahkikat iin Haris b. Mrret l-Abdryi gndermi , hariciler bu zat da ehid etmi olduklarndan, evvela bunlar n errini ortadan kaldrp ve layk olduklar cezay verikten sonra am zerine yrmek gerektiini anlad ve Cisr-i Nehrevan'da toplanm bulunan hariciler zerine yrd. Hz. Ali bunlara bir fersah kadar yakla t vakit "karde lerimizin katillerini verin lenlere mukabil k sas olarak onlar katledip sizi brakaym ve am zerine gideyim. Belki Tanr sizi slah eder" dedi. Hariciler "hepimiz onlarn katilleriyiz ve hepimiz sizin ve onlar n kanlarm helal gryoruz" diye cevap verdiler. Hz. Ali, bunlara kar gayet insafl davranp kendilerine nasihat etmek zere Kaya b.Sa'd b.Ubadeyi ve Ebii Eyyb Halid el-Ensarryi gnderdi. Bu iki zat hariciler'e "ey Allah' n kullar ! Halka taarruz ile onlar katl ve bizim mrik olduumuza ahadet etmekle ok kt bir i irtikb etmi bulmuyorsmuz" dediler. Haricilerden biri onlara "ba mzdan gidin. Bizim iin gerek, gne gibi grnd. Biz, size tabi olup dneceklerden de iliz. mer b.Hattab gibi bir zat getirebiliyor musunuz"? dedi. KaysBiz aram zda Ali b.Ebi Talib'ten ba kasn bilmiyoruz. Siz aranzda biliyormusunuz? HariciHayr. KaysAllah akna kendinizi helk etmeyin. Gryorum ki fitne kalbinize girmi . Ebu Eyyb Halid el-Ensari Kays' n syledii szlere benzer bir ifade ile kendilerine nasihat etti. HaricilerEy Eba Eyyb! Bugn size biat edecek olsak yar n bir ba kasn tahkim edeceksiniz. Dediler. 26

Eb EyyubAllah a kma genel bir fitne kopmasn abuldatrmayn gibi szler syledi. Haricilerin, kendilerine yap lan bu kadar nasihat kr etmeyip "bamzdan gidin, biz sizi temaroiyle terk ettik..." demeleriyle Kays ve Ebti Eyyub geri gelip du.rumu anlattlar. Sonra Hz. Ali bunlar n karsna geip unlar syledi: "Ey inad edip bizden ayr lm cemaat! Ve ey nefisleri kendilerini doru yoldan evirip iltibas ve hataya d m olan frka! Iine d m olduunuz dallette ileri gitmemeniz iin ben size bunun kt sonucunu hatrlatyorum. Sakn elinizde Rabbmzdan bir beyyine ve bir burhamnz olmadan lp topra a gmlm olnuyasnz. Bilmiyormusunuz ki ben hakemeyne, Kitabullah ile ameli art ko mutum. Dernedimi idim ki amhlarn bu istekleri bir hileden ba ka bir ey de ildir. Siz o zaman hakem deyip ba ka bir eyi kulaklar= duymadndan ben de mecburen Kur'n- Kerim'in diriltti ini diriltmek, ldrd n ldrmek artlarn ko arak ii onlara braktm. Onlar ise Kitab ve Snnet'e muhalefet ettiler ve keyflerine gre hareket ettiler biz de onlar n hkmlerini terk ettik ve att k. imdi biz evvelki hl zereyiz. Bunlar pek al bildiiniz halde bu ba kaldrmanzn sebebi nedir ? Niin ayaklandnz" ? Hariciler'in cevab Biz, hakemeyne raz olduumuz zaman kfir olduk ve bundan dolay Tanrya teybe ettik. Sen de bizim gibi teybe edersen seninle beraberiz. Yoksa seni tamamiyle atar z. AliKendi kendime kfir oldum mu diyece im ? Su halde ben yolumu arm ve do ru yola kmann da yolunu bulmam m. inizden birii sein onunla konu alm Eer cevaptan ciz kahrsam size kar itirafta bulunur ve Allah'a teybe ederim. Tersine sizin benimle konumak zere seece iniz kimse cevap veremezse, yar n mah er gnnde huzuruna kacamz Allah'tan korunun. Abdullah b.el-Kevva' seen Haricilerle, Hz. Ali aras nda u konu ma cereyan etti: AliBuna raz msnz ? HaricilerEvet. AliYa Rabbi! Sahid ol ve senin ahadetin kfidir. Ey bn lKevva! Benim yan mda savamanz ve benim halifeli ime rzanz ve bana itaatnzdan sonra bana kar isyannza sebep nedir ? ben itaata lyk deil idi isem beni daha Cemel Vak'as gn brakmamz icab etmez mi idi? 27

bn l-Kevva--Orada tahkim yoktu ki... AliYazk sana bn l-Kevva. Ben mi Resulullah m daha ok hidyete mazharz. bn l-Kevva phesiz Resulullah. AliSen Tanrnn, Necran hristiyanlarna "de ki gelin, o ullanmn, o ullarmz, kadnlarmz, kadnlarnn, nefislerimizi ve nefislerinizi aralm ... Sonra Allah'a yalvaral m ve Allah'n lneti yalanclarn zerine olsun diyelim40" dediini duymadn m ? Tanr, sadece onlarn (yani Necran h ristiyanlannn) yalanc oldu unu bilmiyor mu idi? Bundan phesi mi vard ? bn l-KevvaBu yet onlar n aleyhine huccet mahiyetindedir. Sen ise hakemeyne raz olduun gn kendi aleyhine hareketle kendinde phe yaratt n. Sen kendinden phe ettikten sonra bizim senden pheetmemize bir ey denebilir mi? AliTanr : "De ki e er sizler do ru szl kimseler iseniz Allah katndan, bu ikisinden doru yolu gsteren bir kitap getirin de ben de ona uyaym41 " buyurmuyor mu? bn l-KevvaBu da dolay s ile onlarn aleyhindedir. Ali, birok deliller daha getirdi... bn l-KevvaSyledigin szlerin hepsinde do rusun. u var ki hakemeyni kabul etti in vakit kfir oldun. AliBen iki hakemi yani hakemeyni de il, yalnz Eb Musa'y, o da sizlerin zoru ile hakem tayin etim. Muaviye de Amr' hakem tayin etti. bn l-KevvaEba Musa kfir idi. AliNe zaman kfir oldu ? Gnderildi i vakit mi? Hkm verdii vakit mi? bn l-KevvaHkm verdi i vakit. Aliu halde sen de tasdik ediyorsun ki ben onu hkm verme yerine mslim olarak yolladm. Senin fikrince ben gnderdikten sonra kfir olmu ... Resl- Ekrem e er bir mslman kfirlere, hak dine davet iin gndermi olsayd o adam da onlar hak din yerine ba ka bir eye davet etseydi bundan Resulullah mes'ul olur muydu ?
4

Kur'an- Kerim, III, 61 (Abi mran Sresi 61. yet). Kur'an1 Kerim, XXVIII, 49 (Kasas Sresi 49. yet).

28

!bn l-KevvaHay r olmazd . AliSu halde Eb Musa dallete d m se bana ne ? Ebti Musa'nn dalletinden dolay kllannz omuzlar nza as p halkn yollarn kesmek size hell olurmu? Havri ileri gelenleri bu sz duyunca cevaptan ciz kal p "dngel, onunla konu may brak" diye Ibn l-Kevva'y yanlarna a rdlar ve inad ve srarlarna devam ettiler. Bunun zerine Hz. Ali, havric ile sava a hazrlandyd ve Eb. Eyyub el-Ensrrye bir bayrak verdi. Eb Eyyub da bu bayrak alt na geleceklerin emin oldu unu bildirdi, daha sonra Kife'ye ve Medain'e gidip oralarda da ayn eyi syledi. Hariciler ilefi gelenlerinden Nevfel b.Fervet l-E cai "Ali'ye kar nasl sava abilirim, onunla sava mak iin elimizde delil yok. Ey ahali dnnz... Onunla sava a hakkmz olduunu anlayalmda yle karsna kalm" diyerek be yz kii ile havricten ayrld . Bir ksm Kilfe'ye, yz kadar da Hz. Ali'ye snd . Drtbin kadar olan havricden, ba kanlar Abdullah b. Vehb er-Rasibi'nin yannda ancak bin sekizyz kii .kald . Hz. Ali, askerlerine, haricilerden nce sava a balamamalann tavsiye etti inden havricin sald rmas bekleniyordu. ok gemeden hakikaten hariciler hema getiler, kanh bir sava balad, fakat arp ma sonunda onlar n ilerinden ancak 9-10 kii kurtuldu gerisi, bir fasit ve cahilne anlay yznden hayatla= kaybetti. Hz. Ali ller aras nda dolarken "bedbahtlar! Sizi aldatan yanl yola srkliyenler bak sizi ne ziyanlara soktu" dedi. Onlar kimin aldatt soruldu unda Ali "eytanlar ve kendi nefisleri" cevab n verdi ve lenlerin silh ve hayvanlar n kendi askerlerine taksim edip kle ve cariyelerini serbest b rakt42. Nehrevan sava , H. 38 yl 9 saferinde (M.17 temmuz 658) gn vuku buldu. Hz. Ali bu Nehrevan olay ndan sonra, amhlar zerine yrmek zere Kilfe'ye yollan& ve Nuhayle'de ordugh kurup yan ndakilere, ehre girip oluk ocuklar n ziyaretten sonra geri gelmelerini tenbih etti, fakat ehre girenler bir daha geri gelmediler bylece yan nda bir ka kii kald . Hz. Ali ehre girip dokunakl szler ve hutbeler syledi ise de fayda vermedi. Bir mddet sonra da Ebe Eyyub'un sanca altna gelmi fakat di er haricilerle sava marm olan hariciler bu defa ndim olup Ali aleyhine dndler. Ali bunlara Abdullah b. Abbas' gnderdi. Haricilerle bn-i Abbas aras nda u mnazara cereyan etti:
" Bak al:-Ahbar at-T val, 244; el-Fark, 60; Ibn al-Esir, III, 175.

29

HaficilerAli hakl iken mecbur olup hakemeyne raz oldu ise zafer kazand zaman (Cemel Vak'as 'nda) ne diye kendisi ile arp anlardan sa kalanlar esir almad ? bn-i AbbasHakem tayini hususunda icab eden cevab aldnz. Cemel Vak'as'nda sava kazand halde sa kalanlar esir almayma gelince; anneniz Hz. Ay eyi esir alrmlydmz ? Bunun zerine Havarie, parmaklarn kulaklarna tkayp "sus devam etme... Delil getirmekte kuvvetli olan dilini tut ey bn-i Abbas" dediler. Bundan sonra Hz. Ali bu sapkn grilhun zerine hcilm ederek hepsi klntan geti ancak be kii kurtuldu. Dier Baz Hariei Hareketleri Beni Naciye'den olan Hrrit b.Ra it adnda biri Hz. Ali ile Basra'dan birlikte km ve onunla Cemel, Sffin ve Nehrevan vak'alar nda bulunmu ve huruclar anma kadar kendisiyle birlikte K 'fe'de kalm olanlardan 800 kii ile Ali'ye gelip "senin emrine itaat etmiyece iz, senin ardnda namaz klmyacaz ve yarn senden ayrlacaz" dedi. Ali bunun sebebini sordu unda "nk senin raz olduun hakemin seni halifelikten hal'etti. Bu sebeple sana muhalifiz, Muaviye taraftarlar na da muhalifiz" dedi. Hz Ali'nin nasihatlarna kulak asmyarak o gece arkadalar ile birlikte Kiifeden kt . Hz. Ali bunlarn hareketlerini takip ettirdi. Bunlar da nceki sapk n Hariciler gibi, yeni slam olmu bir kyly ldrdler. Bu adam n ilerinde bulunan katil istendi inde vermediler, bunun zerine kendileriyle sava a baland ve karanlk basncaya kadar devam etti, geceleyin Ehvaza ekildiler. Vergilerden kurtulmak istiyen Ehvaz medisileri ve h rszlarla ayn fikirde ve itikadda olan bir ksm araplar Hrrit b. Ra id etrafnda toplanp Fars valisini srp attlar. Bunlar zerine ikinci defa gelen kuvvetle Ramhrmz dalarnda yaplan sava ta yenilip perian olmusa da sonradan ba ka yardmclar bulup onlar tahrike muvaffak oldu. Ali bunun zerine gene kuvvet yollad. O, kendisi ile birlikte bulunan Havaric'e "ben sizin fikrinizdeyim Alinin tahkim etmesini do ru bulmuyorum", kendi fikrinde olanlara "Ali hakem tayin etti, kendi hakemi kendisini hal, etti" dernekle birlikte gizlice (Osmaniye ia'-i Osman) frkasndan olanlara da "ben sizin fikrinizi do ru buluyorum. Osman mazlum olarak ldrld" dedi. SIMI' savann vuku bulduu yln zekatm vermemi olan kendi kabiledalarna da "sadakalar nz ellerinizde sk tutun..." diyerek onlarn hareketlerini de tasvib etti. H rrit b.Ra it o arada yeni slam olmu halk da etrafnda toplad . Hz. Ali'nin yollad ordu onun30

la savat ve kendisini malup ve katl etti. Bundan ba ka o ha-valide birbirinden ayn 5-6 Havric grubu ayr bakanlar idaresinde toplan p Hz. Ali ordulanyla sava tlarsa da hepsi m.aitib oldu. Hz. Ali'nin Bir Harici Tarafndan ehid Edilmesi Hicri 39. ylda (mildi 660) haficilerden bir grup hac etmek maksadiyle Mekke'ye gelmilerdi. Emiri hac meselesinde Ali'nin ve Muaviye'nin memurlar arasnda ihtilf ktndan haclar ebib b.Osman' Ernir-i hac tayin edip haclann if ettiler. Hac mevsiminden sonra Mekke'de kalm olan Haficiler, Hz. Ali'yi ve Muaviye'yi kasdederek "cahiliye devrinde bile muhterem olan, islamiyette am daha ykselen Beyt-i Muazzam (Kbe)' n hrmetini bunlar bozuyorlar. Nefislerini adayanlardan baz lar bu iki adam ortadan kaldrrsa yer y znden fesad kalkaca gibi Kbe'ye hrmet de ykselmi olur, halk rahat yz grr ve ehl-i slm da kendilerine, bunlardan baka birini halife intihab ederler" dediler. Aslen M sr ahalisinden olan Abdurrahman b.Mleem. el-Muradi "ben Ali'nin hakk ndan gelirim" dedi. Orada bulunan Burek b.Abdullah et-Temimi de Muaviyeyi katl edece ini syledi. Gene o konu.mada bulunan Amr b.Bekr et-Temimi, Amr b.el-As'n da bunlardan aa olmadm ve bunu da kendisi katl edece ini ifade etti. ki i aralarnda bu karar verdikten sonra Receb aynda unre yaparak zerlerine ald klar cinayetleri o yhn ranazan ayn 17. gn ilemek zere kararla trdlar, klnlarm zehirleyerek her biri gidecekleri tarafa hareket ettiler. Abdurrahman b.Mclem, Ktife ehfine geldi. Kinde kabilesinden baz kimselerle grt. Maksadm gizli tutuyordu. Bir gn, Hz. Ali ordusu tarafndan Nehrevan'da kendilerinden on ki inin katl edilmi olduu Teym er-Rebab kabilesinden baz kimselerle konuurken aym kabileden o sava ta babas ve kardei katl edilmi bulunan Katam adnda gayet gzel bir kad n yanlarna geldi. ibn-i Mlcem bu kadna ak olup ne yapaca n ard ve ne yapp yapp bununla evlenmek fikrine dt. Kadn, babasmn ve kardeinin c ahnnadka kendisi ile evlenemiyeceini syledi. Abdurrahman' n evlenme-hususunda srar zerine kadn 3000 dirhem, bir kle, bir cariye ve Hz. Alinin ldrlmesi i evlenme artlar olarak ileri srld. bn-i Mlcem, ilk eyi istemee hakk varsa da sonuncuyu istemekle kendisiyle evlenmek istemedi i mnas ktn syledi. nk Hz. Ali'yi ldrme e teebbs edecek kimsenin sa kalmas imknszdr. Katam ona u cevab verdi: "Megul 31

bulunduu bir zaman kolla. Eer muvaffak olursan kar koca olarak birlikte yaam. ldremeyip de kendin ldrlrsen Tanr katnda elde edece in nimetler dnya nimetlerinden ok daha hay rldr". Bunun zerine bn-i Mlcem "Zaten ben s rf onu ldrmek maksadyla buraya geldim" diyerek saklad srr aklad . cn alacak birisiyle karlatn anlyan Katam ona yard m edecek bir kimse de .buldu. Her ikisinin mnasip yerlerine, kln kesmesin diye ipek d edi, sabah namaz vaktinde Kfe'nin byk camiine gittiler. bn-i Mlcem sabah namaz kldran Hz. Ali'yi birka haner darbesi ile a r bir ekilde yaralad ve Hz. Ali bu yaralar n tesiriyle bir iki gn sonra,vefat etti. Hicri 40. yhn ramazan ay nn 17. gn (mildi 24 ocak 661) 43 . Hz. Ali'nin ehid edilmesinden sonra Kfeliler, onun byk o lu Hasan'a biat ettiler yani halife tan dlar. Hz. Hasan, hilafeti kendisine terk etmesi iin teklifler yapan Muaviye ile anla p hilafetten ekildi. Ehl-i Nuhayle Hz. Hasan hilafeti Muaviye'ye terk ettikten sonra Nehrevan Vak'asnda Ali'ye kar savaa itirak hususunda vicdani kanaati olmad ndan haricilerden ayr lm bulunan Ferve b.Nevfel, Muaviye'nin hilafet makam na gemesiyle mcadele zamannn geldiini grerek harekete geip, taraftarlar yla Kife'ye girdi. Hz. Hasan henz Kffeden kmam, Muaviye de ordusuyla gelip Nuhayle'ye konmu tu. Ehl-i Nuhayle Muaviye'ye taarruz ettiler. Muaviye, am askerlerinin bunlar kar snda malub olduklarn grnce bizzat Kfe ahalisine bunlar defettirmee muvaffak oldu. Ehl-i Nuhayle Mstevrid'e biat etmi lerdi. Bu srada Muaviye, Mugire Kil& valisi tayin etti. Mugire, yorgun olan halk kendi hallerine terk etmi olduundan bu sknet devresinden istifade eden Nehrevan Ulu art klar Mstevrid'e biat ettikten sonra yeni bir mcadeleye haz rlanmaktalarken bunlardan Hayyan b.Zbyan ve dier birka ki i yakalamp hapse at lmt. Bu srada Mugire'nin lm zerine hapiste bulunan btn Haneler d ar km ve Hay yan' n etrafnda toplanmlard. Evvela Hayyan, bunlar savaa ve ayaklanmaya te vik eden bir hutbe okudu. Bundan sonra Muaz b.Cuveyn: "Ey ehl-i islam! Vallahi
" Bak. J.Wellhausen, Arap Devleti ve Suldtu, Prof. Dr. Fikret bakan tercmesi, 1964, Ankara, sahife, 49. Iskim Ansiklopedisi, Ali b.Ebi Talib Maddesi. A.Cevdet, Ksas-1 anbiya, 1331, stanbul, II, 132. Baz kaynaklar, bn-i Mleem'in Hz. Ali'yi Cami'e gitmek zere evinden kt srada yaralad n yazmaktadrlar ki bu rivayet gere e daha yakn gryor.

32

biz bilsek ki zalimlere kar sava mamakta ve zulm ve eziyet aleyhine ayaklanmamakta Tanr katnda mazuruz, elbette ayaklanmamay ve isyan etmeme i daha kolay bulurduk, fakat biliyoruz ki mazur de iliz. Tanr bize kalbi ve kulaklar, zulm def etmek ve zalimlerle sava mak iin vermitir" diyerek Hayyan'a hitaben "uzat elini biat edeyim" diye ilk defa kendisi, sonra di er orada bulunanlar biat ettiler. Bu s rada Ktife'de, Muaviye'nin k z kardei ilmmlhakem'in o lu Abdurahman vali idi. Hariciler, Muaz b.Cveyn'in evinde toplanarak huruc ettiler. Bu srada Hayyan yle diyordu: "Ey kavm! Allah sizi hay r iin ve hayr zerine toplad . Yemin ederim ki mrmde slm olduumdan beri bu gnk zalimlere ve haks z imaml:ara kar kmzda du.yduum sevinci dnyada hibir eyden duymadm Bu ktan kavuacam ehidlii, yemin ederim ki dnyaya de imem". Kfe valisi Abdurrahman bunlar zerine asker gndererek Bamkydda sava a tutu ulup hepsi ldrld.

Basra Haricileri
Hicri 45. (M.665-666) y lda Ziyad b.Ebihi vali olarak Basraya geldi. Me hur hutbesiyle burada silere ve irretlere kar iddetle hareket edece ini syledi. Ziyad burada isyana meyilli muayyen kabileleri son derece s ktrarak kendilerini, Haricileri yakalayp teslim etme e mecbur etti. Bunlarla ayaklanmaya kat lan bir kad n ldrttkten sonra plak meydana att rmt . Bu durum kadnlarn cesaretlerini krm ve ondan sonra Ziyad'a kar isyana hibir kad nda cesaret kalmamt . H.58. / M.667-8 y lda Ziyad'n o lu Ubeydullah ikinci defa Basra'ya vali oldu. Bu da babas nn tuttu u yolu takib ederek Haricilere kar iddetli davrand . Havaric mctehidlerinden Belca ad nda bil- kad n vard . Basrah bir kimse, Eb Bill Mirdas b. Udeyye el-Temimi'ye, Ubeydullah b. Ziyad'n bu kadim yakalataca n haber verdi. Ebil Bill, Belca'ya gidip durumu kendisine anlatt Kadn, "e er beni yakalat rSa benden ziyade kendisi bedbaht olr (gnaha girer). Bana gelince, benim yzlnden bir bakasnn felkete d mesini istemem" deyip saklanmaktan vazgeti. Ubeydullah bu kadn yakalatp el ve ayaklarm kestirerek sokaa attrd . Halk bunun ba na toplanm t . Eb Bill oradan geerken onu grd. Sakahn svazlyarak kendi kendine "kalan mrn feddan, bu kadn senden daha ileride ey Mirdas" dedi. Ubeydullah b Ziyad,

ii daha fazla aztan hapsettirdi. Bu arada Ebik Bil1 Mirdas da hapsedildi. Hapishane memuru, Ebil Bill'in tath dilini ve fevkalcle
33

ibadet ve taat n grerek bunun ,geceleri evine giderek sabahleyin hapse gelmesine msaade etti. Vali Ubeydullah, yakalatt Haricileri ldrtme e balam , nihayet hapisteki haricileri birbirlerine ldrtmee kadar varm t. Eb Bilal, bu haberi geceleyin evinde iken duymasna ra men erkenden hapse gitmeye haz rlanrken ailesi mni olmak istedi ise de Eb Bilal "Tanr huzuruna, verdi i sz tutmyan bir hain sfatiyle kamam" diye hapishaneye geri dnd. Hapishane memuru valinin st annesinin kocas olmakla Eb Bilal'in bu mertliini valiye syleyip affettirmiti. Buna ra men Eb Bilal, Ubeydullah b.Ziyad'n Haricilere kar iddetini grerek tekrar ayaklanmaya kalkt ve arkada larna "adleti ayaklar alt na alm ve adil hareketi bir tarafa b rakm Olan bu zalimlerin bizim zerimize hkim olduklar bir yerde oturulamaz. Vallahi bu duruma sab r, byk gnhtr. Kln ekip yolcular korkutmak da byk gnaltr. u var ki bunlarn arasndan kp bize taarruz edenlerden ba ka kimseye kln ekmemek zere hareket ederiz" dedi. Eb Bilal'in bu szlerinin tesiri alt nda kalan Hariciler'den otuz kii kadar toplanp kendisine (Mirdas'a) biat ettiler ve Basra ehrinden kp gittiler. Bunlar kimseye taarruz etmiyor, fesat da karmyorlard . Bunlar yalnz zulmden kamlard. Vali Ubeydullah, onlarn bu durumu devam ettireceklerine gvenemedi inden, zerlerine iki bin kiilik bir kuvvet yollad , onlar, daha savamadan bu orduyu geri evirdiler. Ubeydullah bu defa drt bin kiilik bir kuvvet yollad . Kendi anlaylarna gre bir hak ve adletten ba ka bir istekleri olmayan Eb Bilal Mirdas ve arkada lar bunlara kar da cesaretle arp t. Karlama gn Cuma olmakla Cuma namaz vakti Eb Bilal onlardan izin istemi her iki taraf cuma namaz iin savaa bir ara vermi ler iken Basra askerleri namazlar m daha erken bitirerek Hariciler zerine saldrp onlar daha namazda iken hepsini ldrp Eb Bilal'in kesik ba n Basra'ya getirdiler. Bu Eb Bilal, Hz. Ali ile Sffin'de bulunmu ve hakemeyn mes'elesi zerine Nehrevan'da haz r olup buradan sa kalanlar iinde kurtulmu tu. Bu zat , gerek Havaric, gerek sair slami frkalar be enir. ia dahi bunun Hz. Hseyne "Ben havaric itikad nda deilim ; ben yalnz senin babann dini zereyim" diye yazm olduunu iddia ederler. Wtezile de "cevri sultana kar kyam ve hakka davete ikdam" etmi tir diye bnun taraftar idiler. Gayet bid ve mctehid idi. Kad nlarn savaa katlmasn doru bulmaz, kendisine taarruz etmiyenlerle sava mazd. Eb Bilal bir gn bir arab n devesinin yarasna scak katran srerken deveni ztrabn grm, baylp yere dmt. Arap onu sar'al sanarak e ilip kulana bir eyler okuinu , ayldnda arap durumu an.

34

latm EVI Bill "senin korktuun ey bende yok. Deven s cak katrandan nuzdarip olunca cehennem katran n hatrladmelan bayldm" diyerek ceennem korkusundan bay ldm sylemiti. Ubeydullah'n babas Ziyad b.Ebilii de bunun kardei Urveyi, hakl bir itiraz ndan dolay ldrtmt. Ziyad, Urve'nin ldrlmesi srasnda evvel onun elleri i ve kulaklarm kestirmi, ona: "naslsn" diye sorunca "benim dnyam kendi hiretini mahv ettin" cevab m vermi ve aralarnda yle bir konuma gemiti: ZiyadEb Bekr ve mer haklarnda ne dersin? UrveHayr ve sena. ZiyadOsman hakknda ? UrveHilfetinin alt ylnda kendisine ba hlm vard, sonra vaz getim ve kfir oldu una ahadet ederim. ZiyadAli hakknda ? UrveTahkime kadar taraftar idim, sonra vazgetim. ZiyadMuaviye'ye ne dersin? UrveAr bir ekilde Muaviye'ye kfr etti. ZiyadBenim hakkmda fikrin nedir? UrveSenin evvelin zina ve hirin yalandan bir nesebtir44. Sen de bu ikisi arasnda Tanrya sisin. Ziyad bunun zerine Urve b.Udeyye et-Temimi'llin boynunu vurdurup sonra onun klesini a rtt . ZiyadUrve'nin halini bana tarif et. Kle--Uzun mu ksa m syliyeyim? Ziyadksa. Klegndz saim, gece kaimdir (gndz kendisine asla yemek getirmedim, gece de asl d ek sermedim)45.
" Bak: ehrestani, al-Milel ve'n-Niha, 1948 Msr basks, I, 178 vd. " Ziyad b. Ebihi, hicretin birinci y lnda (m. 622) Eb Sfyan'm sulbnden dilnyaya gelmitir. Fakat pi olduundan Eb Sfyana nisbet edilemeyip (Ziyad b. Ebihi) yani babas nn olu diye adlandrdmt. Kendisi sonra Islmiyet'e byk hizmetler etmi olup devrinin drt arap dahisinden biri idi. Hz. Ali'nin hilfeti s rasnda onun Fars blgesi valisi olarak byk hizmetler etmi ti. Bu byk komutan ve devlet adammdan istifade etmek istiyen Muaviye onu kendi nesebine iltihak etti ki, bu i yle oldu: Hicri 44 / 664-5 ylnda byk bir mecliste ahitler dinlenerek Eli Siifyan'n Smeyye adl fahie ile zina ettii ve ondan Ziyad'n dodutu isbat edildi. Bylece Muaviye onu nesebine katarak baba bir karde i olmak zere kabul etti. Faitat halk gene kendisini Ziyad b.Ebihi diye a ryordu. Ziyad bu hususta bir tedbir d nd: (Ebil Sfyan olu Ziyad'dan m'minlerin annesi Ay eye) diye Hz. A:yeye bir mektup yazd . Maksad bu nvan ile bir cevap almak ve onu kendisine senet yapmakt . Gerekten Hz: Ay eden kendisine yle bir cevap gelseydi kuvvetli bir tutamak olurdu. Hz. Ay e ise yazd cevabm hitap k smnda (m'minlerin annesi Ay eden babasmn olu Ziyad'a) diye yazmakla Ziyad' n arzusu boa kt. Bak. A. Cevdet K sas- Enbiya, 1331 Istanbul, II, 164 vd.

35

Harieiler (Marika) Hakknda Genel Mutalaa

Buraya kadar, Haricilerin nas l ortaya ktn ve onlarn kafalarnn ters i lemesinden, yanl fikirlere saplanm olmalarndan dolay yaptklar ktlkleri ve kan dkmeleri grdk. Bu cahil grh bir kere arp k fikirlere saplannca kendi aralar nda da ihtilflar km ve onlardan muhtelif kimseler baz topluluklar te kil edip ba ekmi bylece bir sr Hariciler kolu meydana gelmi tir. Bunlardan belli ba llarn burada grece iz, fakat bunlar n zikrine gemeden Haricilerin m terek noktalar hakknda ksaca sz etmek istiyoruz. Haricilere, do ru yoldan (tarik- hidy-etten) muruk 46 yani huruc ettiklerinden dolay Mrika da denir. Onlar kendilerine el- urat (tekili: ri) satanlar, yani "canlar n Tanr uruna satanlar" terimini kullan yorlard . islmda ilk ayrlk, ihtilf ve bid'atlar Mrika taraf ndan zuhur etmitir. Yukar dan beri grd mz gibi Sffin Sava dolaysiyle ortaya kan hakemeyn meselesi Mrikann zuhuruna sebep olmu tur. Mrika veya Havrie'in bid'at Kur'an- Kerim, zaman mzdaki baz sapk frkalar gibi yanl tefsir etme ve anlamadan ileri gelmi tir. Kendilerinin niyetleri Kur'an- Kerime kar gelme de ildir. Haricilerin ou Kur'an okur fakat f kh bilmez bir tak m cahil arap taifesi idi. Ufak bir hadisede fetva inceliklerini bilmediklerinden birbirlerini kfir sayarlar. Hz. Osman ile Hz. Ali haklar nda "Tanr nn indirmedii ey ile hkm etmilerdir" diyerek onlar kafir saymaya kadar ileri gitmi lerdir47 . Haricilerin ayrc zellikleri: chilne kahramanhk duygular, Kur'n yetlerinin kelimelerini keyfi ekilde anlamak, ahmaka bir fedakrlk, dik kafallk, lm hie saymak, tehlikelere at lmaktr. Bu hareketlerin baz lar heves mahsul idi. Baz s da sap bozuklu undan ileri geliyordu. Yoksa mcerret kahramanl k gstermek ve mezheplerine iddetle sarlmak eseri de ildi. Bunlarn ounda szde islm'a samimiyetle hizmet etmek d ncesi hkimdi; fakat bu hususta yanl yoldan yrdler, ters bir yn tuttular ki hatalar burada idi. Yukarda bahsettiimiz gibi Hz. Ali, onlarla grmek zere Abdullah b.Abbas' gnderdi. bn-i Abbas yan" Muruk, kuud vezninde, okun, ni ann ilerisine geip hedefin d na kmas mnasmda dr. Bu kkten gelen mrika, havarice tlak olunur. Din-i Muhammedi'den, okun hedefin d na kmas gibi ktklar iin bu kelime ile adland rlmlardr. Bk. Kmus, muruk ve mrika maddesi. 4 " Bak: Izmirli Ismail Hakk , Yeni Ilm-i Kellim, 1341, Istanbul, II, 117 vd.

36

larna gelince onu izaz ve ikramla kar ladlar. bn-i Abbas onlar arasnda yle kiiler grd ki uzun mddet secde ede ede almlan da lanm gibi yara olmu , elleri yere ken deve dizleri gibi nas rlam , srtlarnda ykana ykana eskimi gmlekler vard . Bunlarn, akidelerinde ihls zere olduklar nda phe oyk, fakat bu ihlsm noksan taraflar da ok. Bir kere din anlaylar yanl . Dallete sapmlar, dinin zn anhyamyorlar. Kendi fikirleriude olm yan veya kendilerine muhalif her mslman'n kann hell saymalar byk hatd r. Mslmann kan daima msumdur48. Bunlar hep cahil kimselerin, slmiyetteki baz anlalmas evvelden bir takm baka bilgiler edinmee bal meseleler zerinde fikir ileri srmesinden meydana gelmi tir. Selefiye bize bu hususta en do ru yolu gstermitir. Sahabe ve tbiin mezhebinde bulunan f luhlar ve hadisiler demek olan selefiye tarik , tarik-i Kur'nd r. Tarik-i Kur'n yani Kur'n yolu, Tanr y ululamak hususunda mbal a edip tafsilta dalmamak, Tanrnn varln, yerdeki ve gk yzndeki cisimlerin paralaryla isti111 edip derine girme i terk etmek, ba ka bir deyimle mnaka ay mcib ve halli mkil bir takm nes'elelerle u ramamak, ancak Kur'n Kerim'in gsterdi i gibi akli ve nakli delillerle iman akidelerini isbat etek yoludur ki salim yol da budur. Selefiye'nin dayand ve tkip etti i yedi temelden biri olan "skt" kaidesine herkes uyarsa hibir ihtilf kmaz. Skt kaidesi udur: "Chil mteabih umuru sorm.amak, lim e sorarsa ona cevap vermemektir. nk cahil bunlan sormakla akidesini tehlikeye sokar. lim de ona cevap vennelde phe kapsn aar, bid'au kolayla tnr. Avam nte abih umru sorarsa ondan men olunur. Nitekim Hz. Teygamber, (kader meselesi)'ne dalan ashab men etmi ti. Hz. mer de ,:yr-,11)49 yetinin mnas m soran birisini Basraya srgn etti. Gene ayn ekilde "Kur'n mahluk mu? de il mi?" diye soru soran ahs da sktrm ve men etmi ti Gerekten usfil- dinden olal ahkm hakknda sz sylemek, mnazara etmek caizdir. Ancak kar daki anlamadan ciz olursa onun dallete d memesi ii "halka anhyabileceklerini anlat nz" szn uyarak baz hususlar bildirmemek caiz olur50". Hariciler ,(mrika), zerlerinde bir siyasi hkim, halife bile olsa istemezlerdi. Hz. Osman ile Hz. Ali'den teberriyi her ibadetten nce
48 Bak: M. Eb Zehra, EM: Hanife, O. Keskio lu ter. Ankara, 1962, ss. 122 vd. " Bak. Taha sresi, yet: 5. 50 Bak: Izmirli I. Hakk , Yei Ilm-i Kelm, I, 98-99.

37

sayarlar ve nikah ancak bu teberri ile sahih kabul ederlerdi. Hariciler kendi darlarma dar- iman ve hicret, dar- islntu dar- harp saydklarmdan cemaatlanyla, drlanyla islam cemaat ndan, dar-1 msliminden ayrlmlard ki bylece kan dkmekle, mal zabt etmekle, elde k hn isyanla mslmanlar aras nda byk fitre meydana getirmi lerdir. Hariciler vaid-i ilhi'yi isbatta mbal a ediyorlar, measiyi imandan saym yorlard . Hariciler meselede ittifak etmi lerdir: 1M'min, taki oland r, yani nefsini haramdan ve pheli eylerden saklyandr. 2 Osman, Ali ve bu ikisini tevelli edenler m'min Bundan dolay Hakemeyn, Ashab Cemel, Hakemeynin tahkimine raz olan, hakemeyni veya hakemeynden birini tasvib eden kfirdir. 3-- mam- zlime kar ayaklanma vcibdirsl. Ehl-i bid'at dedi imiz frkalarn tedvin edilmi olarak nevi fkh vardr: 1 Fkh- ibazi, 2 Fkh- Zeydi, 3 Fkh- imami (ia). Hariciler birok belere ayrlarak en sonra baziye ubesi zuhur etmi tir ki bu ibaziye ehl-i snnete en yakn olan haricilerdendir. Ileride grece imiz gibi baziyenin ulemas , tedvin edilmi kitaplar, fkhlar vardr. Afrikada be inci mezhep Mrika, bilhassa baziye mezhebidir. Zengibarhlarm resmi mezhebi baziye (Beyaziye) mezhebidir. Hariciler'in dier kollarnn hibirinin tedvin edilmi fkh yoktur. **
.

imdi bu genel mlahazadan sonra haricilerin en byk ve gaileli kollar olan "Ezarika" ve "Necedat" n mnasebetlerinden bahsettikten sonra bunlar kavillerini 'ayr ayr kaydedece iz. Ezarika ve Necedat Mnasebetleri Eb Bill Mirdas' n katlinden sonra, Basra valisi olan Ubeydullah b. Ziyad, Haricileri iddetle takib ve tazyike ba lad . Hicri 64 (M.683) ylnda bunlar, Mekke'ye gelip Abdullah b.Zbeyr'e iltihak ettiler. Halife olarak am'da Muaviye b.Yezid'e biat olundu u vakit Hicaz'da (Mekke'de) Abdullah b.Zbeyr'e biat edilmi ti. Havaricden Nafi b.el-Azrak, Mekke'de ayaklanm olan bu zata katlmak zere arkada larn tevik etmi ve e er Abdullah b. Zbeyr ayn fikirde ise kendisine kat lp onun d raanlanyla sava malarn,
5!

Bak: Ayn eser, sahife 118-119.

38

deil ise kendisini Kbe'den srp karmalann sylemiti. Abdullah b.Zbeyr b.Avvam bunlarn gelilerinden memnun olup kendileriyle ayn fikirde oldu unu sylemekle bunlar Muaviye b. Yezid'in lmne kadar amhlara kar kendisi ile birlikte sava mlard . a hlar Mekke'den gittikten sonra bunlar toplan p Abdullah b. Zbeyr'in kendileriyle aym fikirlerde olup olmad m tahkik etmeden vuku bulan yard mlarn doru bulmadklanndan ve daha k sa bir mddet nce kendilerine kar gerek Abdullah ve gerek babas , "Osman'n c" diye ba rarak harb ettiklerinden, Cemel Vak'as nda Osman b. Affan hakk ndaki fikrini sormaa karar verdiler ki e er Osman'dan teberri eder ise kendileriyle ayn fikirde oldu una ve e er etmezse kendilerine d man bulundu una hkm etmeleri lzm geliyordu. Bunlar Abdullah b.Zbeyr'in yan na gelip bu husustaki fikrini sordular. Abdullah, o s rada yannda kendi adamlarndan az kimse bulundu tndan "kalkaca m zaman geldiniz, yats vakti gelin sylerim" dedi. Onlar gittikten sonra kendi silhl adamlarn ard . Hariciler, kararla trlan zamanda geldiler. Nafi b.el-Ezrak ve Ubeyd b.Hill, Abdullah'a do ru ilerlediler ve Nafi: "Ey bn zZbeyr; Tanndan kork ve mstebit haine bugz et ve en nce dallet yolunu am ve hadiseler karp Kur'n hkmne aykr hareket etmi olana diiman ol. E er bunlar yaparsan Tanr kendinden raz eder ve iddetli azabtan kurtulursun..." deyip Hz. Osman'dan yz evirmesini istedi. Bu, szn tamamlad ktan sonra ok iyi konu an Ubeyde b. Hill de sze ba layp "Tann, kendine inamp ona kull k etme e dvet iin Hz. Muhammed'i Peygamber gnderdi. Mslmanlar kendisine katldlar, Peygamber lmne kadar Kur'n- Kerim ve yce Tanr emrine uygun olarak amel ve hareket etti. Hz. Eb Bekr ve mer de Kur'n ve snnetle amel ve hareket ettiler. Sonra Osma , Halife seildi, o akrabas m tercih etti ve onlar ne geirdi. Zulme kar ayaklananlan d drd, Hz. Peygamber'in Medine'den tard etti i kimseleri geri getirdi. Sabiknu d d, srgn ettirdi. Ganimetleri al p Kurey 'in fsklan ve arab n kopuklan arasnda taksim etti. Tannya, kendisine taat iin sz vermi olanlardan bir taife gelip kendisini ldrd. Biz Osman ldrenlerin taraftarlany z ve Affan ve onun taraftarlarndan biriyiz. Sen ne dersin ey ibn-i Zbeyr?" dedi52. Abdullah b.Zbeyr u cevab verdi: "Sylediklerinizi pekl anladm. Resulullah, ifde ettiklerinizin de stndedir. Hz. Eb l bekr ve mer haklarnda sylediklerinizi de anladm. Bunlar hakk nda ok gzel ve ok do ru sylediniz. Hz. Osman hakknda sylediklerinizi de
5, Bak: Ebu'l-Abbas el-Muberred, el-Kmil, 1937 M sr tab', III, 1023 vd.

39

anladm. Bugn bn-i Affan' ve onun mes'elesini benden daha iyi bilen bir canl olduunu sanmyorum; kendisi hakk nda intikam sesleri ykselmeye balad ve yaplan her itiraza cevap verdi i zamanlar kendisinin yannda idim. tiraz edilen hibir maddeyi cevaps z brakmad . Bundan sonra gya kendilerinin ldrlmeleri hakk nda yazm olduu mektubu getirdiler. Onlara bu mektubu kendisinin yazmad n ve iddialar iin beyyine gstermelerini ve e er delil gsteremezlerse yemin ile kendilerini temin edece ini syledi. tiraz edenler ne delil buldular ne de kendisinden delil istediler ve sonra zerine hcum edip ehid ettiler. Dier itham edilebilecek maddelerinizi de duydum. Onlar da yle deil. Ben sizi ve burada bulunan dier kimseleri ahid gsteririm ki dnya ve hirette gerek Affan' n ve gerek onun taraftarlar nn taraftar , dmanlarnn d manym" dedi. Bunun zerine her iki taraf birbirinden ayr ld, Hariciler Mekke'den kp bir ksm Basra'ya, bir ksm Yemame'ye gittiler.
,

Nefi b.el-Ezrak' n, Hariciler aras nda blnmeye sebep olan hareketlerine gelince: Taberi Tarihin'de grld zere 53 bunlar Basra'ya geldikleri vakit aralarnda bir ihtilaf olmay p cmlesi Ebu' Bilal Mirdas' kendilerine bakan semi bulunuyorlard . Bir gn bunlar toplan p "oktan beri bizden Allah yoluna hudc eden kmyor, ulemamz ayaklanp halka k tutup onlar dine davet etmelidirler. Ehl-i takva ve ittihad olanlar= da kalkp Tanrm za iltihak ile Tanr katnda nateber ehidlerden olmaldrlar" dediler. Bunlar n bu toplant s srasnda Basra'nn ii ok kark bir durumda idi; ehir halk, vali Ubeydullah b. Ziyad aleyhine ayaklanm ve hapiste bulunan 400 kadar hariciyi kendilerine yard mc olmak zere hapisten karm veya orada bulunan hariciler, hapishane'yi kendileri yar p kmlar Ezd ve Rebia kabileleri sava yla me gul bulunan ahali, bunlar ba bo brakmt . Bunlar Nafi b. el-Azrak'n etrafnda toplanmlard . Haricilerden olmyan ehir halk kendilerine geici bir vali seince hariciler Basra'da duramay p H.64 / M.684 evval aynda 350 kii ile kp Ehvaz'a gittiler. Bunlar Ehvaz'daki memuru karp bir ay kadar hi kimseye dokunmadan ve aralarnda hibir anlamazlk kmadan yaadlar. Nafi b. el-Ezrak, kendisine katlmyanlara taraftar olman n caiz olmadn ve katlma yp ayrlm bulunanlarn kurtulu a eriemiyecekleri fikrinde bulunup arkadalarna "Tanr hurcunuzu, hakk mzda bir ltf kld . Sizden bakalarnn gremedikleri gerekleri size gsterdi. Biliyorsunuz ki yalnz Tanrnn eriatm ve emirlerini istiyerek ktnz. Hareketinizin
" Bak: Taberi Tarihi, 64-65. hicri y llar vukuati

40

ncs onun emri ve rehberiniz Kur'n- Kerim'dir ve yaln z ona uyar, onun gsterdi i yoldan gidersiniz de il mi?... Evet, sizin taraftar olduunuz kimseler hakk ndaki hkmnz, Peygamber'in, taraftarlar hakkndaki hkmnn ayn oldu una da pheniz yoktur de il mi? Nitekim Hz. Peygamber'in d manlar hakkndaki hkm de sizin d manlarnz hakkndaki hkmnzn ayndr. Bugn sizin dmanlarnz, Tanrnn ve Peygamber'in de d rnanlardrlar. Birok ayetlerde onlarn velyetini ve aralar nda oturmay, ehadetlerini, kestiklerini yemeyi ve onlardan dine dair bilgi kabul etmeyi, onlarla evlenmeyi haram klmtr. Bizim bunlar biliimiz Tanr katnda aleyhimize bir delil tekil eder. Binaenaleyh bizim kendilerinden ayr lm oldu umuz kimselere bunlar bildirmemiz lazmdr. Tanrnn bildirdii eyleri gizlemiyelim". Nafi b.el-Ezrak' n ileri srd bu fikirleri hepsi kabul ettiler 54. Eb'l-Hasan el-E 'ari, Makalat el- slamiyyin adl eserinde, bu ihtilaf' bunlar arasnda en nce kaadeyi yani onlarla ayn fikirde olup da ayaklanmaya kat lmam olanlardan teberriyi ve kendilerine kat lanlara muhabbetle kendilerine kat hp g etmiyenleri tekfir ve irke nisbeti ihdas edenin bir kavle gre Abd-i Rabbihi el-Kebir ve di er bir kavle gre de Abdullah b. el-Yasin oldu unu sylyor ki el-Fark Beyn el-Frak sahibi Abdlkahir Ba dadi de bu kavillerle beraber bunlara bir de Abd-i Rabbihi es-Sa ir'i katyor. Bu iki kitab n ifadesine gre ba langta Nafi b. el-Ezrak bu kavil sahibine muhalefetle kendisinden teberr etmi idi ise de bu kavil sahibinin lmnden sonra onun bu fikirlerini kabul ile ev velce kendisine uymam olduundan kendini tekfire bizum grmemi olduu gibi bu kavil sahibinin lmnden nce dier ona uymam olanlar da kfir saymamtr. K aidin'i dahi kfir saymamalarndan dolay Muhakkime-i Ula'y tekfir etmiyerek bu noktann kendilerine gizli kaldn sylemekle yetinirler. Mberred'in Kmili ile Ensab l-E raf'da aralar nda en nce ihtilaf karam Beni Haim'in bir klesi oldu u yazldr. Bu kle "halka taarruz ve ocuklarn katli helaldr, bize muhalefet edenler m riktir" demi Nafi bunu tekfir etti ise de kle "e er Kur'n'dan bir delil getirmezsem beni katl et" diye karsna dikildi ve ("Nuh Peygamber demi ti-Ey Tanrm! Bu kafirlerden yer yznde eyle en hibir kimse brakma. nk eer brakacak olursan onlar senin kullar n yoldan karacaklard r. Btn dourduklar, douracaklar da birtakm utanmazlar, tanmazlar ola" Bak: Ibn al-asir, IV, 81 ve Taberi 64-65. yllar vukuat.

41

caldardr55" ayetini okudu. Halbuki ocuk ve kad nlarn ldrillmelerinin haram olduuna dair Sahih-i Mslim'de hadisler vard r). Bunun zerine Nafi, bu klenin fikrini kabul, kendilerinden olm yanlarm kfrne hkm ile cmlesinin ehl-i cehennem olduklar m, ocuklarnn katli lazm geldiini, kendilerine iltihak edenlerin imtiham icab edece ini ve btn ehl-i islamn arap kafirler gibi olup ya kendi fikirlerini kabul veya katl edilmeleri lazm olduunu syledi56. Dar- Islam'n Dar- Kfr oldu unu ve kestiklerini yemenin caiz olmad n, kadnlanyla evlenmenin ve miraslarmn haram oldu unu, kaaidinin dahi kendileriyle ay- fikirde olmyanlar derecesinde bulunduklarm "grmyor musun o kimseleri ki kendileriyle vuru madan elinizi ekin. Namaz khn, zeka' verin denildi sonra da bu vuruma boyunlarna bor olunca ilerinden bir k sm Allah'tan korkarcasma, belki daha da ok i asanlardan korkarak dediler: "Ey Tanrmz! Sen u sava ne diye boynumuza bor yazd n. Bu sava yakn bir gne kadar geciktirseydin ne olurdu. De ki dnya gnenmesi az srer saknanlar iin br dnya daha iyidir. Orada size k l kadar kylmyaeaktr57". "Ey insanlar iinizden her kim dininden dnecek olursa Allah bu gibilerin yerine, sevdi i, kendisini de seven ulusu getirecektir. Bunlar insanlara kar ok alak gnll, Allah' tammyanlara kar da ok sert olacaklard r...58" "l araplarmdan bir nicesi engeller ileri srerek kendilerinin b raklmas iin geldiler. Tanny, elisini yalanc sayanlar da geride kald lar. Bunlardan Allah'a tamm yanlar ackl bir azaba urayacaklard r55" yetlerinden karyordu. Nafi b. el-Ezrak' n ortaya atm olduu bu meseleden dolay havaricten baz lar kendisinden ayrldlar. Taberi ve bn l-Esir'e gre bunlar iinde bulunan Necdet b.:Amir, ayr lrken buna takyyenin cezas hakknda: "Firavungillerden olup da inanc gizli tutmakta olan biri dedi: Siz benim Rabbim Allah't r diyen bir kimseyi ldrecek misiniz ? Oysa ki bu kimse size Tanrmzdan apa k belgeler de getirmitir. Kald ki bu kimse' yalanc ise, kendinedir. Yok, e er do ru sylyorsa, sizi korkuttuu azabm bir paras olsun ban za gelecektir. Tanr ok aztanlar, ok yalan syliyenleri do ru yola iletmez60", yetleri ile delil getirdi ve kaidinin kendilerinden oldu unu, u kadar var ki imkn hususunda eihadm efdal bulundu unu da syliyerek:
Kur'an- Kerim, Nuh Sresi, 26-27. ayetler. " Bak: Abdlkahir Ba dat% al-Fark, Msr, 1948 talf, sahife, 52 vd. " Bak: Kur'an- Kerim, Nisa Sresi, 77. ayet. " Bak: Kur'an- Kerim, Maide Sresi, 54. ayet. 59 Bak: Kur'ar- Kerim, Teybe Sresi, 90. yet. " Bak: Kur'an- Kerim, Mmin Sresi, 28. yet.

42

" nananlardan hibir engelleri olmakszn savatan geri kalanlar Tanr urunda mall,anyla, canlanyla sava anlarla bir olamazlar. Tanr mallanyla, canlanyla sava anlar, savatan kalanlardan kat kat stn kld . Tanr bunlarn hepsine cennet iin sz verdi. Sava anlar savatan geri kalanlardan pek byk bir kar lkla stn kld161 " yetini okudu ve dar- kfrde ikmetin helal oldu unu ve ikrar- imanla kendilerine gelenlerin imtihan icab etmiyece ini beyan etti. Eb'l-Hasan el-E 'ari, Nafi b.el-Ezrak' n ortaya kard meseleler aras nda kendilerinden ba kalar hakknda (Allah rahmet etsin) eklindeki Tanrdan rahmet dileme i men etmi oldu unu kayd ediyor. Bundan baka bu zatn kitabn kaynak alm olan el-Fark Beyn elFirak sahibi ve bunlardan iktibaslarda bulunmu olan Sehrestani de Nafi b.el-Ezrak' n "Tanrnn, ehline te'diyesi ile bizi ykml tuttuu emanetleri helal etti ini, nk onlar kat nda ehl-i islam m fik olduundan emanetlerin kendilerine te'diye olunmamas lazm geleceini sylediini, muhaliflerinin kadn ve ocuklarnn katlini va'cip saydn, mrtekib-i kebirenin kfir olaca n ve dar- hicrette bulunup izhar iman edenlerin kat'i surette Tanr mn rzasna mazhar olduklarn kabul etti ini, seyf ayeti (Beraet S iresinde) nazil olaldan beri ktalden el ekmi olanlarn hep kafir oldullarn sylediini zikr etmektediler62. Nafi b.el-Ezrak'tan ayr lanlar, kendi aralar nda bulunan Necdet'e biat ettiler ve Yemame'ye geldiler. Yemame'de, Eb Talat ad nda birinin etrafnda toplanm olan hariciler de bunlara kat lp Necdet'e biat ettiler. Necede, Yemame'den Nafi b. el-Ezrak'a, ilk inanc na dnmesi iin u mektubu yazd : "Besmeleden sonra, ben seni yetimlere kar ifah su, zaiflere kar , mfik bir karde gibi bilirim. Tanr urunda yaptn ilerde hi bir kmaymmn knamasna nem vermezsin ve za limlere yardm etmek aklndan gemez. Sen ve senin arkada larn bu yolda idiler. (E er adil imama Allah btn kullar nn ecri kader ecir vereceini bilmemi olsaydm mslimlerden iki ki inin bile bana gemezdim) dediini unuttun mu? Allah'n rzasn istiyerek nefsini Rabbinin taatnda sattm ve tam hak ve hakikata isabet etti in zaman eytan sana svand ki ona senden ve senin arkada larndan daha ar basacak yoktu ve seni e di, ezdirdi. Allah katnda mazur olan kaade ve zuafa-i nslimini tekfir ettin. Allah:
6

62

' Bak: Kur'n- Kerim, Nisa Sresi, 95. ayet. Bak: Abdlkahir Ba dad, el-Fark Beyn el-Frak, 1948 Msr basks, 53 vd.

43

"Bitkinler, hastalar, geinece i olmyanlar, Tannya, onun elisine uyduka gnh yoktur. Tann u runda iyilik edenler iin de yle! Tanr yarlgaycdr, esirgeyicidir63" buyurduktan sonra onlar iyi limseler olara vas flandrmaktadr. Bundan sonra ocuklar n katlini hell sayd n. Halbuki Resulullah onlann katlini men etmi tir. Tanr bu hususta: "Her kim do ru yolu tutarsa kendi iin tutm olur. Her kimde eri yola saparsa yine kendine kar sapm olur. Hibir gnhl bakasnn gnhm yklenmez. Biz nce bir eli gndermedike de azaba u ratc deiliz" buyuruyor ve o, kaadeyi hayr ile zikr etmi tir. Her ne kadar mcahidleri takdim (ne geirme) ve tercih etmi se de mcahitlerin takdim ve tercih olunmalan onlar n atlmalarm icab ettirmez. Tanr nn bu husustaki emrini iitmedin mi ? (Nis Sresi 95. yetini kasd ediyor). Tann bunlar m'minler zmresinden zikretti ve mchitleri de bunlardan stn tuttu, sana muhalefet edenlere emnetlerinin tediye edilmemesi lzumuna kail oldun. Tanr ise emnetlerin ehline verilmesini emr ediyordu64." Bu mektuba Nafi b.el-Ezrak da u cevab yazd : "Besmeleden sonra. Bana vaaz ve nasiyat n ihtiva eden, nceki hl ve anm, hak ve sevab ama edinmi olduumu bildiren mektubunu ald m. Tanr beni, iittii szlerin en iyisine uyan kullar ndan etsin, Kaade'yi tekfir, ocuklan ldrmeden ve emneti hell saymadan dolay bana itiraz ediyorsun. Ben sana bunlar izah edeyim: Kaade, senin dedi in deildirler. Sen Peygamber zamamnda olanlar sylyorsun. Onlar (ehl-i Mekke) mahsur ve mahkur bulunuyorlad . Kamalarna ve mslmanlara katlmalarma imkn yoktu. Bunlar ise dinde fakih olmu ve Kur'n okumulardr. Kendileri iin yol bellidir. Bunlar gibiler iin Tannn n"Biz yer yznde iken d kn kimseler idik" dedikleri vakit de "Melekler derler: Allah' n yaratt yer yz geni deilmi idi? Siz de g etseydiniz te onlarn dura cehennem alanland r.

Onlarn dnecekleri yer ne ktdr66" buyurduunu bilirsin ve gene:

Bak: Kur'an- Kerim, Teybe Sresi, 91. yet. Bak: al-Mberred, al-Kmil, 1937 M sr tab- III, 1033 bvd. ,5 Bak: Kur'an- Kerim, Nisa Sresi, 97. yet.
63 64

44

"Allah'n elisine kar gelmek iin geride kalp oturanlar sevindiler. Tanr urunda, mallanyla, canlanyla sava maktan tiksindiler. Bu scakta kmayn dediler. De ki Cehennenfin ate i daha scaktr. Bunu bir kavrasalard "66 ve: "l araplarmdan bir nicesi engeller ileri srerek kendilerinin b raklmas iin geldiler. Tanny , Elisini yalanc sayanlar da geride, kald lar"67 dahi buyurmu tur. Bunlar n mazeretlerini hakiki olmad n, Tanrya ve Elisine kar yalan sylediklerini haber vermi tir. Bundan sonra da Allah: "Bunlardan Allah' tanmuyanlar ac kl bir azaba u ryacaklardr"68 buyurmu tur. te onlarn isimlerini ve almetlerini gre... ocuklar iine gelince; Ey Necdet! Nuh Peygamber senden ve benden ziyade Tanry bilirdi. Bu hususta Kur'n- Kerin de: "Nuh demiti: Ey Tanrm! Bu tammazlardan yer yznde eylenen hi bir kimse brakma. nk eer brakacak olursan onlar senin kullarn yoldan karacaklardr. Btn do urduklar ocuklar da douracaklar da bir takm utanmazlar, tammazlar olacakt r69". buyurmutur ve ocuklar kfr ile tavsif etmi tir. Kavm-i Nuh'un ocuklar domazdan nce kfir olur da bizim kavmimizin ocuklar olmaz rn ? Tanr gene Kur'n- Kerim'inde: "Sizin tammazlarmz btn bunlardan daha m yedir, yoksa kitaplarda sizin iin beraet mi var ro" buyurmuyor mu ? Bunlar arap m rikleri gibidir. Onlardan c zye kabul edilmez Ya slm' kabul ederler yahut k ltan geirilirler. Muhaliflerimizin emanetlerini hell saymak dahi caizdir. Tanr bize onlarn kanlarm hell kld gibi, mallarn da hell klmtr. Yani kanlar hell ve mallar mslimler iin ganimettir 71." Nafi, Mekke ehrinde halifeli ini iln etmi ve Mekkeliler tarafndan kendisine biat edilmi bulunan Abdullah b.Zbeyr'e de bir mektup
66 67

Bak: Kur'an- Kerim, Teybe Sresi, 81. ayet. Bak: Kur'an- Kerim, Teybe Sresi, 90. ayet. " Bak: Kur'an- Kerim, Teybe Sresi, 90. ayetin sonu. " Bak: Kur'an- Kerim, Nuh Sresi, 26-27. ayetler. , Bak: Kur'an- Kerim, Kamer Sresi, 43. ayet. 7 Bak: Ebu'l-Abbas al-Mberred, al-Kamil, 1937 Msr tab', III, 035 d.

45

yazmtr. Bu mektubunda "Ey Zbeyr'in o lu Andullah! Rabbin olan ulu Tanrdan korun. Zalimlere taraftarhk etme. Osman katl edildi i gn onun yannda bulundun. E er mazlum olarak katl edildi ise katil. leri kfir olmu lardr. Eer katilleri 'hidayete mazhar olmu olanlardan idi iseler -ki yledirler- ona taraftarl k edenler kfirdirler. Bilirsin ki baban ve Talha b.Ubeydillah ve Ali b.Ehi Talib, Osman b.Affan' n aleyhinde idiler. Sen ise hem Osnian' hem de baban ve Talha'y nderin sayyorsun. Bir itikadda hem katilin hem maktuln tevellisi nas l mmkn olur ?... ilah." Nafi, Basra'dakilere de, isyana te vik' eder mahiyette mektuplar yazmtr. Haricilerin Ba lca Kollar

Muhakkime-i Uld :
Bunlar en nce ortaya kan havaric (Mrika) d r. Hz. Ali ile sava anlar bu frkadr. Bunlarn kln artklarmdan dier kollar ortaya kmtr. Muhakkime-i Ula= sava ta komutanlar ebes b. Rib'i elReyyahi, namazda emirleri Abdullah b. el-Kevv idi. Bunlar hakem tayinine itiraz ediyor ve "la hkme illa ve Resulihi" (hkm yalnz Allahn ve resulnndr) diyorlard . Muhakkime-i Ula, Hz. Osman' ve Aliyi, ashab- Cemel ve Sffn, hakemeyni, hakemlerin verdii hkme raz olanlar, gnahkar olanlar kfir sayarlar. Kendi inanlarna muhalif olan mmet-i Muhammediyyeye kfir derlerse de m rik demezler. Kendi mezhepherine uygun olan kaadeyi, yani zaaf vesaireden dolay kendileriyle beraber bulunmyanlar tekfir etmezler ve imam tayinini (halife anlamnda olan) vacip grmezler Onlar kat nda Kureyten olsun olmasn, tayin edilip halk aras nda adaletle idare eden ki i imamdr. Bu kii imamlk grevini bozup zulm ederse vazifesinden at lmas veya ldrlmesi vacip olur derler 72 .

Ezarika :
Bunlar hicr 64 / 683-4 tarihinde Basrada hurac eden Nafi b.el-Ezrak'n taraftarlar dr. Hariciler iinde taraftarlar en ok ve en kuvvetli frka Ezarikadr. Nafi'nin h.65 / 684-5' tarihinde katl edilmesinden sonra Ubeydullah b.el-Mah' lz, Mays 686 da yine bir savata lmne kadar Ezrakilerin ba nda bulundu. Bunun yerine geen Zbeyr b. el-Mahaz da ayn yl katl edildi Bununla beraber Ezraldler cesur Katan b.el" 46
Bak: I. Hakk zmirli, Muhassal al-Kelm, 1336 tab' , ss. 81-2.

Fucaa'nn idaresi altnda daha bir mddet tutunabilirdiler. Fakat h. 77 /696 ylnda bu da ldrld ve o tarihten itibaren Ezrkiler tarih sahnesinden ekildiler. Sehrestni bu frkaya sekiz. noktadan bid'at isnad eder. Bu bid'atlar n byk bir ksm kendi frkalar dndaki mslmanlarn kfir saylmasma dairdir. Ezrika kat nda kendilerine muhalif olan Muhammed mmeti mrik olduu gibi Kaade, kendi inanlar nda olsa bile yine m riktir. Bunlarn drlarma g etmiyen Muhammed m neti kfirdir. Muhaliflerinin dn, dar- kfrdr. Muhaliflerinin kad nlarn , oculdarm , askerlerinde bulunm yan kadnlar, ocuklar ldrmek mubahtr. Muhaliflerinin oculdar sonsuz olarak cehennemde kalacaklard r. Kur'n- Kerim'de bulunmadndan dolay zina eden recm olunmaz Namuslu kadna iftira edene iftira (kazf) sopas vurulur, fakat namuslu erke e iftira edene haddi kazif tatbik olunmaz ald mal az olsun ok olsun hrszn eli omuzundan kesilir. Askerlerinden olmay p askerlerine katlmaya niyet eden kimseyi imtihan etmek vaciptir. Imtihan yle yaplr: gelen kimseye mhaliflerden bir esir verilir, esirin katli emrolunur. Bu gelen kimse esiri ldrrse kendi zihniyetlerinde oldu u anlahr, ldrmezse munafk ve mrik olduunu hkmolunarak kendisi ldrlr. Yahudi, hristiyan veya mecsi olanlar n katli haramd r. Byk ve kk gnahlar ilemek kfrdr. Adet grmekte olan kad n namaz kaza eder veya hay zl iken namaz da klar orucla tutar. Ezrika muhakkime-i Uly tekfir etmez. Kaadeden beraeti ve imtihan en nce ihdas eden, Abd Rabbihi el-Kebir (katli h.77 / 696-7) veya Abd Rabbihi el-Sa ir veya Abdullah b. Vazin idi. Ezrikaca takiyye kavlen veya amelen helal de ildir. Takiyye kalbdekinin hilfm zhr demektir. Mrika yani hariciler, kendi oturduklar yere dar- alniyye, muhaliflerinin oturduklar yere de dar- takiyye derlerdi73.

Necedat :
Bunlar, Necdet b.Amir el-Hanefi el-HaricVnin taraftarlar drlar. Ebu Reid Nafi b.el-Ezrak n ortaaya att yeni hkmlerden dolay kendisinden yrhp Yemame'ye geldiler ve burada h.66 / 685-6 da huruc eden Necdet b. mir'e tabi oldular. Bunlar, Nafi b.el-Ezrak' n imametine inananlar, muvafk olan kaadini kfir sayanlar kfir sayp Necdet hakknda ihtilafa d nceye kadar Necdet'nin imametirii kabul etmi lerdi.
7' Bak: Abdlkahir Ba dadi, al-Fark Beyn al-Firk, 1948 Msr basks, ss. 50 vd. ehrestanl, al-Milel ve'n-Nihal, 1948 Msr basks, ss. I, 179 vd. Muberred, al-Kmil, 1937 M sr basks, endeks (Muhtelif yerler). Izmirli Ismail Hakk , Muhassal al-Kelm, 336 stanbul, ss. 81 vd.

47

Yemame imam olan Necdet, arap iene sopa vurul nas cezas n kaldryor. "Tanr onlar af eder. cehenneme ancak muhalifler girer, bize uyanlar gnah ileseler bile cennete gireceklerdir" inancnda olduundan kendilerine uyan ehl-i hududa tevelli ediyordu. Bu durumda kendilerine uyan byk gnah (kebair) i liyenler kfir olmuyor fakat muhaliflerden dolan byk gbah irtikb edenler kfir oluyordu. Necdet'e gre byk gnah ve kk gnah (kebire ve sagire) i lemekte srar eden kfir say lyor, byk gnahta srar etmiyen kendi zihniyetlerindekiler mslman kal yordu. Necdet'e tabi olanlar (Necedat), dar- takiyyede ehl-i and ve ehl-i zimmetin (kfir) kan n , cann yani kaaidinin kanlar n, mallarn hell, kendilerinin bulunduklar yere g etmiyen gszleri munaf k sayarlar. Bunlara gre halkn imama ihtiyac yoktur. Halka d en ey, aralarnda adalet ve insafa riayettir. Adalet ve hakkaniyete uymak ancak bir imamn tayini ile mmkn olaca hallerde imam tayini vcip olur derlerdi. Bunlara gre Peygamberlerdn kk, byk her trl gnah sdr olabilir. Necdet'in taraftarlar bir ara kendisi hakk nda u sebeplerden ihtilafa dm onu kfir bile saymlard : 1Necdet maa lar ve ganimet hisseleri hususunda karada sava anlar denizde sava anlara tercih etmiti. 2Yollad ordu Medine erini apul edip Hz. Osman n kz larndan birini esir etmi ler, bunun zerine halife Abdlmelik b.Merva-. nn Necdet'e mracaat sonunda Necdet, kz, esir eden kimsenin elinden alnp Abdlmelik'e gndermi ti. Necdet'in adamlar "sen bizim cariyemizi dmanmza geri verdin" demi lerdi. 3Necdet frda ictihad mzur grmt ki binin sebebi u idi: olu Mutarrah bir miktar askerle Katif zerine yollam , askerlr Katif halk n vurup elde ettikleri ganimet malndan hums karmyarak kadnlarla nikhlanmlar mallar da sarf etmilerdi. Necdet nce bunu caiz grmedi. Onlar ise "bilmiyerek yaptk" deyince kendilerini mazur grerek" din iki eydir: biri, Allah, Peygamberlerini bilmek, mslmanlar n (kendi fikirlerindekiler) mallarn, kanlarn haram klmak, Peygamberin getirdiklerini zet olarak ikrar etmektir. Bunlara inanmak, her mkellefe vcibtir ve bunlarda cahil mazur de ildir. Dieri, bunlar n dnda kalan eylerdir ki bunlar bilmemekte cahil mazurdur. u kadar ki helal veya haram olduunu huccet gsterilmi ola. Binaenaleyh kendi ictihad ile haram k lnan bir eyi helal klsa mazurdur. Huccet getirilmeden nce hatal itihadc azaptan korkarsa kfir olur.

48

I3u sebeple kendi taraftarlar ndan olan ashab- hududu tevelli etmesi, arap iene sopa cezas n kaldrmas , kiik gnahta srar sirk kik) byk gnahta srar etmemeyi imana yak n grmemesi, taraftarlarn cehaletleri dolays ile mazur grmesi gibi yeni hkmlerden teybe etmesini istediler ve sonu olarak taraftarlar arasnda ikilik kt . Bir ksm Necdet'i mazur grp hareketlerini kabul etti ki bunlara "Aziriye maruz grenler" dendi. Bir k sm da Necdet'den ayr ld ve Eb Fdeyk ile birlik olup Necdet'i kfir say p katl ettiler (h.72 / 691-2). Raid et-Tavil, Eb Beyhes ve Eb emrah ve taraftarlar bu frkadand . Dier frkas Atyye b.el-Esved ile Sicistana gittiler74.

Sufriyye veya Ziycliye :

Ziyad b. el-Asfann taraftarland r. Ziyad, muvafklyn (haricilery den kaaidini tekfir, zina edene recmi iskat, muhaliflerin kad n ve ocuklarn katl ile hkm etmez. Takyyeyi kavilde tecviz edip amelde etmez. nimete kfr, Allah' inkr kfr olmak zere iki er dereceye ayrr. Beraeti de ikiye ayrr: Ehl-i hududtan beraet ki buna snne der, cuhud (gayri mslim)'dan beraet ki buna da farz der. Sufriyye bir tak m kollara ayrlmtr. Bunlardan bir ksmna gre zina, hrszhk, iftira kasten adam ldrme gibi had vaki olan fiilin sahibi kfir de de,5,,ildir m rik de. Bunlara ancak, zni, h rsz, iftirac, katil adlar verilir. Namaz , orucu terk gibi haklar nda had olmy an fiiller sahiptir kfirdir. mran b.Httan el-Seddsi, Sufriy-yenin me hur imamlarndandr75. A dinde : Bunlar, Abdlkerim b.Acred'in taraftarland rlar. Bli olup da slma dahil oluncaya kadar ocuktan beraet (el ekme, dokunmama) vaciptir. Azrika, her hususta muhaliflerinin mallar n helal sayd halde Acride, muhaliflerinin mallar n ancak onun katlinden sonra helal sayar. Dindar bildi ine te-v elli eder (uyar). Hicreti fazilet bilip farz bilmez.
74 Bak: al-Fark, ss. 52 vd. Muberred, al-Kmil, 1937 M sr basks, indeks. ehrestant, ss. I, 187 vd. Ismail Hakk Izmirli, Muhassal al-Kelm ss. 83 vd. 75 Bak: al-Fark, 54 vd. ehrestanl, I, 216 vd. Mberred, al-Kamil, indeks Muhassal iilKelm. 85 vd.

49

Acride bir ok kollara ayr lmlar. Bunlardan Meymuniyye (Meymun b.Halidin taraftarlar ) mtezile ile, Secistan taraflar nda oMuk te kil eden Hzimiyye kolu ise ehl-i snnet ile birle ir. Hazimiyye, ehl-i nnet gibi "Allah'tan ba ka yaratc yoktur, ancak Tanrnn dedii olur" diyor, Meymniye, k zn kz, olun kz ile evlenmeye cevaz veriyor. Sultan ile, Sultann hkmne raz olanlarla ktali farz bilir. Ancak sultann hkmn inkr edenleri, dinlerini k namadka, zerlerine hcum etmedike veya sultamn delili olmadka katletmez.
, ,

mam afirnin arkada larndan Hseyin b.Ali el-Kerabisi (Ol. 248 / 863) Meymuniye'nin, Kur'an'daki Yasuf Sfiresi'ni, fesat hikayesi saydklarndan inkr ettiklerini sylyor. Meynfniye kolu, islam'a intisap iddias nda olmalarna ra men gulattan (haddi islam' aanlardan)'drlar. Hazimiye kolu, Hz. Ali hakknda bereti tasrih etmemi tir. Bunlara gre bir kimse hakk nda tevelli veya teberri, o ahsn bulunduu amele gre de il, hayatnn sonundaki durumuna gredir. nk bir adam mrn kfrle geirse bile Allah onu mrnn sonunda do ru yola yneltebilir. Tersine, hayat boyunca m'min Alsa bile son demlerinde kfre sapabilir. Acaride'nin Halefiyye (Halef el-Harici taraftarlar ) kolu, ktali ancak imamlar ile birlikte tecv iz eder. Bunlar aralar nda imamla elverili birini bulamadklarmdan ktalden el ekmi lerdir. Bunlar da Ezrika frkasi gibi m haliflerin ocuklar nn cehennemlik oldukarma kaildirler. Acaride'yi baz yazarlar Sufriyeden, baz lar da Necedttan sayarlar. Selibe kolu, Sa'lebe b.Mikann taraftarlar drlar. Balangta Sealibe ile Acrideler ayn inanta iken ocuklar hakk ndaki hkmyznden aralarnda anlamazlk km ve Salibe, Abdlkerim b.Acrad' kfir sayp Sa'lebeyi imam edinmiler. Acride de Selibeden teberri etmitir. Abdlkerim, bludan nce ocuklardan beraeti vacip klyor, Sa'lebe ise, kk olsun byk olsun kendilerinden Allah'a inkr cevre rza zahir olmadka ocuklarn velyetinden vazgemiyordu. Saalibe de bir tak m kollara ayrlr. Baz milel ve nihai kitaplar Sealibeyi Sufriyeden, baz lar da Acariden sayarlar 76 .

bziyye :
Bunlar, Abdullah b. baz el-Mrri taraftarlarlii rlar. Bunlara gre muhalif olan ehl-i luble kfirdir fakat m rik Bunlarla evlen" Bak: al-Fark, 56 vd. Muberred, al-Kmil, indeks. Muhassal ss. 86 vd.

50

mek caizdir. Miraslar helldr. Sava srasnda at ve silhlarm ganimet olarak almak helldir. Di er eyleri haramdr. Altun, gm geri verilir. Muhaliflerinin drlar (oturduklar yer) dr- tevhiddir, fakat sultanm ordugh silet dndr. Muhaliflerii, muvafklar aleyhine ehdetleri ' caizdir. Byk gnh i liyen muvahhiddir, fakat mii'min kfr Muhlifleri habersiz nimetle kfirdir, kfr- milletle kfir katl etmek ve esir almak haramd r. Kendi inanlarn ancak teklif edilip te kabul etmezse katli ve esir al nmas helldr..., Kulun fiilleri Allah'n mahlat fakat kulun. sonradan kes") etti i bir eydir. Ibziye, kfirlerin ocuklar kfir midir ? Nifak irk midir? Mlcizesiz Peygamberlik ciz midir ? Mucizesi olmyan, Peygamber'e vahy olunan hususlara uymak cizmidir, gibi hususlarda tevakkuf ediyorlar. Ibziye, Muhakkime-i Ul'dan sonra Abdullah b. Ibaz' imam tanrlar. Mezhepte imamlar EM]. Said el-Kelmi'dir. Kendilerine ehl-i istikamet derler. lbziye de bir tak m kollara ayrlmtr. Bunlardan Yezidiyye kolu, Basrah Yezid b.Ebi Eniset l-Kariernin taraftarlar drlar. Yezid b.Ebi Enise, u bid'atlari ortaya atm tr. hr zamanda eriat- islmiyye nesh olacak, iranhlardan bir Peygamber gnderilip kendisine gkten. bir kitap indirilecek ki Kur'n'da zikr edilen Sbiiler o beklenen Peygamber'in iimmeti olacakt r. ,Hz. Muhammed'in Peygamberliini ikrar eden ehl-i kitap, Isln dinine girmese de gene m' nindir. Ashab- hudud, muhalif olsun muvafk olsun kfir ve mriktir. Gnhm k de by de irktir. Haricilerin her kolu devam etmemektedir. Ba langtan bir mddet sonra Ibziyye ve Sufriyye kollarmdan gayrisi ortadan kalkun tr. Halen Afrikada halk aras nda beinci mezhep denen mezhep, haricilik (mrika)-; Beyziyye denilen mezhep de Ibziyye koludur. Kuzey Afrikada Sufriyye'nin bulunduu sylenirse de orada ok rastlanan mezhep muhakkak ki Ibziyedir. Mezhebin bilginleri ve kitaplar vardr. "Merik l-Envar" adl kitaplar matbidur. Zengibar' n resmi mezhebi Ibziyye mezhebidir.77

" Bak: Muberred, al-Kamil, 1937 M sr tab', III, 020, 1045. al-Fark, ss, 61 vd. ehrestatil', I, 212 vd. Muhassal al-Kelm, 88 vd.

51

IK IN CI BLM A
ia terimine ve bu adla an lan dini toplulu a, Hz. Osman'n ehid edilmesinden sonra rastlan r. Ondan nce byle bir ey yoktu. Hz. Osman'n ehid edilmesinden sonra mslmanlar ikiye ayrlm , biri Hz. Osman'a, di eri Hz. Ali'ye meyl ettiklerinden aralar nda mcadele ve sava lar olmu , Hz. Osman'a, biraz sonra da onun mensub oldu u Emeviye slle ine taraftar olanlara " ia-i Osman", Aliye taraftar olanlara da " ia-i Ali" dendir. Daha sonralar ise ia ad yalnz Hz. Ali taraftarlar na verildi. iiliin gelimesi, tarihi seyir bak mndan safha arz eder: I. ia-i Ula. Bu Hz. Ali'nin salnda ortaya kmtr. II. Usul- ia. Bu, asldan yani frkadan ibaret olup her de Hz. Ali zamannda ortaya kmtr. Bunlar: 1 Mufadd la, 2 Sbbe veya Teberraiyye, 3 Gliye veya Mellihedirler. III. Hz. Ali'nin lmnden sonra gelien ia ki bunlar; drt gruba ayr lr: 1 Keysaniyye, 2 Zeydiyye, 3 mamiyye, 4 Gliyye. imdi bunlar ayr ayr gzden geirelim:

i'a-i Ula Bunlar, ashab ve tabiinden olup Ali'nin hilfetine yard m edenlerdir. i'a-i Ula katnda hakl imam Ali'dir ve ona itaat herkese farzd r. nk o, zamannn efdaldr. Hilafet iinde ona kar gelen hatal ve sidir. Onu imamete (hilafete) lay k grmiyen sapk ndr. Hz. Ali'nin, eyheyn (Eb Bekr ve mer) vesair ashab hakk ndaki iyi szleri dtandr, takyyeye hamledilemez. Allah' n ve Peygamberin szleri nas l zhirine haml olunursa Ali'nin szleri de yle anla lmaldr. 52

Ula, Hz. Ali'nin "Bu m netin en hayrls Ebi Bekr, sonra mer'dir" kavlinden dolay eyheynin efdal (en hay rl ) olmasnda mnazaa etmezler; sadece Hz. Ali'nin Osmandan efdal olup olmad hususunda mnazaa ederlerdi. i'a-i Uladan Kad ureyh (lm 177 / 79 /-4), "Ebil Bekr ile Ali'den hangisi efdaldir" diye sorulan soruya "Eb Bekr efdaldir" cevab n vermi , ii olduun halde nasl byle sylersin dendiinde "Ali, Peygamberden sonra bu mmetin hay rhs Eb Bekr, sonra mer'dir, dedi. Onun bu szn nas l yalanhyalm vallahi Ali yalanc deildir" demiti. i'a-i Ula'nn inanc ehl-i snnet'in bir ksmmn iananc gibi idi. Bunlar sonradan ortaya kan Zeydiyye ve Rafza frkalarnn ia adyla andnalar zerine hak, bat la karr korkusu ile ia lakabm terk ederek ehl-i snnet ve cemaat lakab n aldlar. i'a-i Ula'nn yukarda zikr etti imiz hususlardan gayri prensip ve kaideleri yoktur. Bu gnk anlamda tedvini ve usllerinin vaz' daha sonra olu mu ve haricilerli in hemen ayni sralarda ortaya kmas i'ann tekilatlanmasnda rol oynamtr. i'ann do u u ve gelimesi hakknda Dr. R.Dozy u mutalaada bulunuyor: "Ba langta hariciler de Ali'nin taraftarlar idiler. ler de byle olmakla beraber iki f rkann fikirleri ok eli ik idi Politikada haricilerin fikri kendilerini demokratl a sevk etti i halde iilerin bencil fikri mutlakyyet idareye, en ezici istibdada grryordu. Her ne kadar bu iki f rka o u zaman ahsi olan bir maksada ula mak iin kendilerini kullanmaya gayret eden ba kanlarn idareleri altnda bulunuyorlar idi ise de iiler gene kalblerinin derinliklerinde bir irni mezhebde idiler. Hrriyeti seven arap rk ile esirne itaate ah nu olan Iran rk arasndaki fark i te burada olanca a kl ile ortaya kt . Peygamber'e bir halef intibahb prensibi iranllar iin iitilmemi ve anla lmaz bir eydi. Onlar devlet reisi iin ancak veraset kaidesini tanyorlard . Madem ki Peygamber erkek evlad b rakmakszn ld, damad Ali ona halef olmak ve hakomiyet, ailesine miras kalmak kah eder fikrinde bulunuyorlard . Buna dayanarak Aliden evvelki di er halifeler yani Eb Bekr, mer, Osman ve daha sonraki Eraevi halifeleri onlar nazarnda itaat edilmemesi laz m gelen birer zorba idiler. Hkmet ve araplar hakk nda hissettikleri kin onlar n bu fikrini kuvvetlendiriyordu. Ayrca kendilerini idare edenlerin zenginliklerine haset etmekten de geri kalmyorlar& Bir de hiikmdarlarm kk kudrette ilahlarm ahfad olarak grme e alm olduklarndan bu puta tapma hrmetini Ali'nin ve onun soyundan gelenlerin zerine aktard lar. Ali so53

yndan lan nama tam itaat onlarn gznde en nemli bir dewli. Bu vazife yerine getirildikten sonra di eri te'vil ve terk olunabilinli. Onlarn nazarnda imam her eydi. Hatt baz larmca imam, insan suretinde grlen Allah idi. Ahlkszhkla birle mi esirne bir itaat, sistemlerinin temelini te kil ediyordu78." Dozy, nfrit ashnda, yemenli bir yahudi olan Abdullah b.Sebe'in, isevilik ve Mehdilik akidelerinden hareketle Ali'nin Allah olduuna, ldkten sonra da tekrar gelece ini araplara inand rp bu fikri onlar aras nda yaymasndan meydana geldiini sylyor. Ebli Hanife adh kitab'n yazar Muhammed Ebe Zehra da bu mutalaay benimser grnmekle beraber79 biz, Dr. Dozy'nin bu kanaat nda tamamiyle hakl olduu dncesinde iilik, siyasi bir temele dayanmakla beraber bu temel daha ziyade araplarm on y l gibi ksa bir mddette Sasni mparatorlumu kermesi ve koca Iran lkesinin tamamiyle arap hkimiyeti alt na gemesinden duyulan his zerine kurulmutur.

Usul- i'a Bunun kurucusu Abdullah b.Sebe'dir. bn-i Sebe, Hz. Aliye ve ehl-i Beyt'e kar byk sevgi besleyip Ali'yi Peygmber'in vasisi kabul ile onun menkbeleri hakkndaki hadislere, uydurma (mevzu) hadisler de katarak kendisii daha nceki halife ve btn ashab zerine stn tutmu "ak nas ile halife tayin olunduu halde srf sahabenin, kahr ve galebe, hile ve desise ile Peygamber'in vasiyetini bir tarafa atarak Ali' nin hilyet hakkm hedef ettiklerini' ileri srm tr. Bu telkinler sonunda nceki halife'ye (Eb Bekr, mer, Osman) svme ve ayplama ortaya km, bunu gren bn-i Sebe daha ileri giderek Ali'nin Tanrhn telkine ba lamt. Onun )vazetti i Usul'- i'a: 1 Mufaddla, 2 Sbbe veya Teberraiyye, 3 Gliyye veya Mellihe olm.ak zere kol halinde geli mitir. 1-- Mufadchla : Bunlar, Hz. Ali'yi di er btn ashaptan stn tutanlardr. Bu stn sayma fikrinden "hilfet'e en hakl (en layk) Hz. Ali ve onun neslinden gelenlerdir. Bunlar hilfete gemedike ba 78 Bak: Dr. R. Dozy, Tarih-i Islmiyet, Abdullah Cevdet (Karhda ) terenesi, 1908 Msr basks, I, 281 vd. 79 Bak: Mhammed Elul Zehra, Ebil Hanife, Osman Keskio lu ter. 1963, Ankara sahife 115,

54

kalarnn ie karmaya ve bunlarla yarmaya hak ve selhiyetleri yoktur" sonucu ortaya kmtr. Mufaddla, ehl-i snnet katnda olduu gibi btn sahabileri hayrla anar. Bu itibarla Mufaddla, dier esaslarda ehl-i snnetten ayr lmazlar. Mufaddladan, halen Yemende ok ve yaygn olarak bulunan Zeydiyye kmtr. 2- Sbbe veya Teberraiyye: Bunlar Peygamber'in sahabilerine sveriler (seb edenler) ve onlardan teberri edenlerdir. Sbbe, say itibariye Mufaddladan ve Galiyyeden fazla olup o almakta devam etmekte idi. 3- Gliyye veya Mellihe : Bunlar Haz. Ali'ye sevgide ok mbala a ile ona Tanrlk isnat edenlerair. Galiye, Abdullah b.Sebe'nin en yak n dostlanndan ve en yeti kin talebelerinden idi. Bunlar n bir ksm dorudan doruya Ali'yin Tannlna, bir ksm da Allah n ruhunun Ali'nin bedenin huhil etti ine inamyorlard. En nce ricata yani baz llerin kyamet gnnden evvel dnyaya geri gelece ine inanan da bu Abdullah b.Sebe idi ki bundan kas Hz. Muhammed in geri gelece i idi. Hicri 2. yzyl balarnda (M. VIII, yzyln ilk yars) Cbir elCa'fi, Hz. Ali'nin ricatna kail oldu Hicri III. yzy lda (M.IX. yzyl ortas) btn rafza, btn imamlarn riciatlarma inand lar. Bunlar daha Hz. Ali nin sa lnda kendisine secde etmeye kalkt lar ve onun yzne kar "sen Allah'sn' dediler. Ali de onlar yaktrd. bn-i Sebe de dahil bir ksmn da srdrd. Bu frka daha sonra trl trl ekillere girdi.

III
Hz. Ali'nin lmnden Sonra Geli en ia Yukarda da dediimiz gibi bunlar drt byk gruba ayr lrlar: 1- Keysaniye, 2- Zeydiye, 3- mamiye, 4- Gliye. 1- Keysaniye : Bunlar, Keysan adnda birinin tbileridirler. Bu Keysan'n kimlii hakknda ihtilaf vard r. Bazlarna gre Keysan, Hz. Ali'nin azadl klelerinden olup Hz. Ali'nin o lu Muhammed b. Hanefiyenin talebesi idi. Baz larna gre ise Keysan, Muhtar b. Eb Ubeydet ' s-Sakafrnin lakab idi. Birinci kavle gre Keysan, i'a-i Ul'dan ve Sbbeden hanlar n' etrafna tophyarak Hseyin b.Ali'nin cn almak davas ile ortaya atlm fakat bir sonu elde edememi ti. Daha sonra Muhtar bu grubunun ba na geti. Kendisi nceleri harici idi, sonra Sabbeden oldu, daha sonra da Keysani oldu. Mslim b. Ukeyl, Hz. Hseyin tarafndan halkn durumunu renmek zere Kfe'ye yolland l 55

zaman Muhtar da onunla birlikte gelmi ti. Ubeydullah b.Ziyad, Muhtar' yakalatp d d ve hapse att , Hz. Hseyin ehid edilinceye kadar hapiste kald . Ondan sonra k z karde inin kocas olan Abdullah b.mer onun hakknda efaat oldu, Kfe'den kp girmek artyla serbest brakld o da Hicaz'a gitti. Yolda giderken "mslnianlarm efendisi, Peygamberlerin seyyidinin k znn o lu mazlum ehid Hz. Hseyin'in kamn istiyece im. Tanr adna and ierim ki onun kan iin ben de, Peygamber Zekeriyya'nn o lu Yahya'nn kan uruna ldrlenlerin saysnca ldrece im" dedii sylenir. Muhtar, Mekke'ye geldi inde Abdullah b. ez-Zbeyr'e kat ld, ona biat etti ve onun ordusunda yer alarak amhlara kar dt. Halife Yezid'in lmnden sonra tekrar Kilfe'ye dnerek kalka "Muhammed b.Hanefiyye beni size emin ve vezir olarak gnderdi. Mlhidleri ldrmemi, ehl-i beytin kann dva etmemi, zaifleri korumay bana emr ve havale vale etti" dedi. Keysaniyenin ay rc zellii, Muhammed b.Hanefiye'nin inam olmas meselesi idi. Keysan'a gre Hasan b.Ali, hilfeti Muaviye'ye terk, karde i Hseyin de bu anla may istemeye istemeye olsa dahi inden imam olma vas f ve haklarn kaybetmi , imdi in kabul etti mete (hilfette) hak sahibi yaln z Muhammed b. Hanifeyye kalm tr. Muhammed b.Hanefiye'nin bu i lerden haberi olmayp Muhtar'dan mteberri idi. Muhtar kendisine pekok taraftar buldu. Taraftar bulmak iin birok eylere tevessl ediyordu: Mesel, yamnda zeri siislii ve k ymetli kumalarla rtl eski bir krs vard ki o buna "Hz. Ali'nin eyasndan biridir, tabut-u sekine gibidir" derdi. D manlar ile savat zaman bunu yannda grrr ve askerlerine "sizin iin zafer ve yardm var, melekler size yard mc olarak inecektir" gibi szler sylerdi. nceden meleklerin beyaz gvercin suretinde inece ini haber vermi , sonradan grlen beyaz gvercinlere melike, demi ti. Muhtar. baz ehirleri zabt ettikten sonra kehanete ba lam , kendisine v ahiy nazil olduunu iddia ile khinler gibi seciyeli, kafiyeli eyler sylemeye ba lamtr. Muhtar, Mekkede halife bulunan Abdullah b.Zbeyr'in karde i Mus'ab b.Zbeyr ile yap lacak sava ta kendisinin nuzaffer olaca m, bu hususta kendisine vahiy nazil oldu unu bildirmi, fakat yapt sayata malub olunca "Cenab- Hak bana byle vaad etmiti fakat sonra Allah'a bunun hilfl zhir oldu" diyerek Allah hakk nda sonradan zhir olmay (beda') tecviz etmi ti. Muhtar bir eyin ortaya kacam evvelden bildii iddiasnda idi. E er o ey iddia etti i gibi karsa bunu, d56

vasmn do rulu una delil sayar, do ru kmazsa "Rabbinize byle zhir oldu" derdi ki ahkm'da nesih caiz olunca ahbarda bed caiz olur inancnda idi. O, yakn taraftarlar yannda Peygamberlik ve vahiy geldi iri iddia ederdi. Keysaniye'den Eb Kureyb Darir'e mensub olan Kureybiyye kolu, Muhammed b.Hanefiyye'nin Cebel-i Radavi'de saklanarak "mehdi-i muntazar" olduuna, yannda birinden su, birinden bal akan iki p nar olup bunlarla ya adma, sanda bir arslan, solunda bir kaplan bulunup ortaya kma kadar kendisini bunlar n korudu una inamrlard , Sia iinde en nce Sahib-i Zaman' n (mehdinin) saklandma inanan, Kreybiyye kolu reisi Eb Kureyb Darir'dir. Sonradan ia'da Mehdi-i Muntazar (beklenen mehdi) hakknda ihtilf knutr. Kureybiyye kolundan baka btn Keysaniye kollar Muhammed b.Hanefiyye'nin lp imamet'in ba kasna getiine inanr; yalnz ondan sonra kime getii hususunda ihtilf vard r. Zeydiyye'nin ortaya k na kadar i'a toplulu u Keysaniyye (H.64 / M.683-4) ve Muhtariyye (11.66 / M.685-6 da kmtr) idi. Gliyye ve Mufaddla pek azd . Keysaniyye de 3luhtariyye de sbbe idi. Keysaniyyenin imamiye veya Rafaddan fark : Keysaniy-ye, Muhammed b.Hanefiyye, daha sonra Abbaso ullar taraftarlar , Rafza ise Ftma bt. Resulillah o ullar taraftarlar idi. Keysaniye kollar iki noktada ittifak etmilerdir: Muhammed b.Hanefiyye imamd r. Allah'a beda' caizdir. Keysaniyye iinde "Muhammed b.Hanefiyye'den sonra imamet, bumn olu Ely Him Abdullah'a gemi tir" diyenler bulundu u gibi Hlinden sonra imamette ihtilf edenler de vard r. Bunlarn bi ksmna gre Eb Him, kardei Hasan , Hasan da olu Ali'yi vsi klm tr. Ali'nin erkek ocu u olmamakla bu ksm Muhammed b. Hanefiye'nin geri gelmesini bekler. Di er ksma gre i namet Eb Him'den sonra Muhammed b.Ali b.Abdullah b.Abbas'a veya babas Ali'ye gemitir. H im, Muhammed b.Aliti, Muhammed de olu brahim'i, brahim, Eb'l-Abbas' vs klnutr. Hilfet Ebul-Abbastan Eb Cafer el-Mensur'a gemi tir. Daha sonra bu k sm, bu kavillerin hepsinden cayarak Hz. Abbas hakk nda Hz. Peygamber'den nas bulunduuna, Peygamber'in Abbas' imam ettiine inandlar. Hatt Abbas'tan o lu Abdullah'a, Abdullah'tan bunun o lu Ali'ye geti ine dair nas bile iddia ettiler. Bylece im.amet Abbasi halifesi Eb Cafer el-Mansur'a kadar getirildi ki bunlara Rvendiyye veya Abbasiyye dendi. Rvendiyye, 57

Eb Mslim Horasani hakknda iki frkaya ayrld : bu frkalardan birine gre Eb Mslim katl olunmutur ki bunlara Rizamiye denir. Di erine gre Eb Mslim lmemi tir. Abbasiye (veya Rvendiye) imam tayini nas ile veya miras yoluyla olur derler. Keysaniyye'nin f kh yazlmamtr ve zamanla Zeydiyye ile mmiye aras nda erimi gitmitirso. 2 Zeydiyye : Zeyd b.Ali Zeyn el-Abidin b.el-Hseyn b.Hz.Ali taraftarlardr. Bu mezheb Mufaddla'dan kmtr H.112 / M.730-1 ylnda ortaya kmtr. Bunlar imametin, yaln z Fatma'nn ocuklarna ait oldu una inamrlar. mmet iin ortaya at lan, alim, dindar, cesur ve cmert olan her Fatma neslinden gelenin kendisine itaat edilmesi lazm olduunu, hatt ayn vasflar haiz iki imam n ayn zamanda fakat iki blgede immet iddias yla ortaya kmalann kabul ederler. Zeyd mehur ntezile reisi Vas l b.Ata'dan ders grm oldu undan usul vesair yollarda i'tizal yoluna girmi ti. Kardei Muhammed Bakr da Vasrdan ders grd halde aralarnda fikir ayrl vardr. Zeyd, gre immet hususunda en iyisi mevcut iken ondan daha az layknn imameti caiz olduundan Ali b.Ebi Tlib, ashab n en layk oldu u halde Eb Bekr'in hilafeti sahihtir ve fitneyi teskin halk n kalbini kazanmak d ncesi ile hilafet Elfi Bekr'e verilmi tir. Zeyd, babas Ali Zeyn el-Abidin'in lmnden sonra halife Hi am b.Abdilmelik'e kar yannda Mufaddla, Keysaniyye ve Sabbe'den bir toplulukla ayaklanm, Kfe'de yap lan savan kimlii bir zamanda eyhaynden (b Bekr ve mer) teberri etmemesinden dolay Sbbe kendisini ter etmekle H. 122 / M.740 y lnda ldrlmtr. Zeyd'i terk edenlere Rafza, tevelli edenlere de Zeydiyye dendi. Zeydiyye daha sonra en lay ki varken daha az 'Ark n immetini kabul etmeden vazgeip Rafza gibi ashab sulamaa baladlar. Zeydiyye katnda imam tayini, ya nas ile veya nefsine davetle olur. H. 283 / M. 896 ylnda Yemen'de Hasan evlad ndan (al-i Hasan) Yahya el-Hadi zuhur etti. Bunun o lu byk bilgindi. Zeydiyye mezhebini benimsedi ve Yemen'de Zeydiyye o ald . Zeydin salnda kendisine biat edenlere "Zeydiyye-i Hlise" denir ki bunlar ashabdan teberriyi tecviz etmezler. "Hz. Ali hilafeti kendi
8 Bak: al-Fark Beyn al-F rak, 26 vd. ehrestani, I, 235 vd. Ismail Hakk Izmirli, Muhassal al-Kelm 108 vd. ilm-i Kelm, I, 121 vd. Muhammed Ebn Zehra, Ebil Hanife, Osman Keskiolu ter. 117 vd.

58

istei ile eyhayn'le Osman'a terk etti. lk halifeye biat hat de ildir. nk imam' Ali btla raz olmaz, immet evlad- Fatmaya mahsustur" derler, Zeydiyye-i hlise mufadd la idi. Sonralar akideleri bozuklara Slihiyye (veya Butriyye), Sleymaniyye (veya Haririyye), Cerudiyye kollalarna ayrldlar ki bi kollar arasnda fikir ve akitle ayr lklar' vardr. Bu kol da byk gnh i liyenlerin cehennemde ebedi kalacama inamrlar. Ze y diyye halen Yemen'de yayg ndr. Birok ulemas , tedvin edilmi, kitaplar ve fkhlar vardr. Bunlar ba langta usiilde Matezili, frada Hanefi idiler. Yalnz imamlarndan rivyet ettikleri meselelerde bu iki mezhebe muhaliftirler. Sonralar fkh meselelerinde ictihad ederek bir takm hususlarda Hanefiyeyye muhalefet ettiler. Yemen'de Zeydiyye'nin resmi mezhebi Butriyye, lde Carudiyye'dir 81 . 3 mamiyye : mamiyye, Zeyd'i rafz (terk) eden Sabbe'dir ki terk ettiklerinden dolay kendilerine "Rafza" dendii gibi, Zeyd'in ldrlmemesinden sonra bir imam semeye kalkt klarndan dolay da "mamiyye" adm aldlar. mamiyye'nin bir ksm Hasan el-Msenna b.Hasan el-Mcteba b. Hz. Ali'yi imam tamd ki bunlar immeti, Hz. Ali'den sonra bunun byk olu Hasan'a, sonra Hasan el-Mesenna'ya, sonra bunun o lu Abdullah'a, sonra bunun o lu Muhammed'e (en-Nefs z-Zekiyye), sonra kardei Ibrahim'e yrttklerinden "Haseniyye" ad n ald . Haseniyye'nin bir ksm Nefs z-Zekiyye'nin hayyi muntazar (sa olup gelmesi beklenen) olduunu kabul ettiklerinden onlara da "Nefsiyye" dendi. mamiye'nin o u, Ali Zeyn el-Abidinin olu Muhammed el-Bakn imam tand ve bu frka btn Key-saniye ve Muhtariye kollar n bu inanca davet etti. Bunlar n daveti ba kanlar, Hiam b.el-Hakem, Hiam b.Salim, eytan el-Tak Muhammed b.Numan, Ali b. smail, Zrare b.A'yen-i Kfifi gibi ki iler idi ki mamiyye ad bunlara lk defa mamiyye. Mezhebi zerine sz syliyen kimse imdi adn zikr ettiimiz Ali b. smail et-Temmar idi. Muhammed el-Balor'n H.113 / M.731-2 ylnda Medinede lmnden sonra mamiyye arasnda anlamazlk kp bir ksm, kendisinin lmsz olarak sa olduuna, dier bir ksm da ldne inand. lmsz olarak sa olduuna inananlara "Bak riyye" dendi.
" Bak: al-Fark, 22 vd. ehrestani, I, 249 vd. smail Hakk, sal al-Kelm, 112 vd. Kelm, I, 122 vd. Muhas-

59

Oldiiiine inanan frka gene ihtilfa d t, bir ksm Muhammed el-Bkrm o lu Zekeriya'y, teki ksm dier o lu Cafer-i Sad k' imam tamd . Zekeriyya'y tanyanlar, bunun Hs r damda lmsz sa (hayy-i lyemt) olduuna inandklarndan kendilerine "Hs riyye" dendi. Cafer s-Sad k' tamyanlar okluk idi. Bunlara rn.amiyye dendi. Bunlar arasmda da birok ba kan kp trl adlarla imarniyye beleri kurdular. Fakat bunlar n hepsi ilk alt imam (Ali, Hasan, Hseyin, lard . Daha sonra bu f rkalar, Immiyye'nin gulat ndan saylmtr. Cafer s-Sadk'n lmnden sonra gene aralarnda anla mazlk kt . Bir frkas Cafer'in lmsz olarak sa olup sakland na, dier frkas, ld ne inand . H.148 / M.765) ylnda Medine'de len Cafer'in gaib ve lmsz sa (hayy-i lyemut) oldu una inananlara "Navusiyye" dendi ki bunlardan baz lar onun tamamiyle gaib olduunu inkr ederek baz toplantlarda kendisini grdlderini iddaia ederler. Cafer'in lmne inananlar, onun be olundan birini imam tanma larna gre trl adlarla f rkalar has l oldu: o ullarndan smail'i tanyanlara " smailiyye", Muhammed'i tamyanlara "Ammriyye", Abdullah Eftah' tamyanlara "Eftabiyye", Ishak' tamyanlara " shakiyye" ve bunlardan s rasyla ismail'i, Muhammed'i, Msa Kz m'i, Abdullah Eftah', ishak' imam bilenlere "Sumeytiyye" dendi. Caferden sonra Msa el-Kzm'i imam bilenler as l mamiye oldu. Asl smailiyye de bir takm kollara ayrld . Ismail'e "Hatem lEim.me (imaralarn sonuncusu), hayyi muntazar (beklenen diri)" diyenler oldu ki Karmatiler'in immet hakk ndaki mezhebi bu idi. smailden sonra olu Muhammed'i sonuncu imam tan yanlar vard ki Mbarekiye"yin imamet hakk ndaki mezhebi bu idi. Muhammed bismail'de tevakkuf edenlere "Vak fiyye"de denir. smailiye bu noktada da kalmayp immeti ondan sonra kaim ve zbir olanlara sevk etti ve smailiye artk mamiye'den ayrlp Gliyye'den oldu. Asl Immiye veya Mseviye, Msa el-Kzm'n H.183 / M. 799 ylnda Ba dad'da lmnden sonra ihtilfa d p bir ksm onun sa, lmsz ve kaim-i muntazar oldu una, di' erleri ldne inand gibi bir ksm da lmnde ve sa lnda tevakkuf etti ki bunlara "Vak fiyye" sa ve lmsz oldu unu inananlara "Memtriyye", ld ne fakat tekrar gelece ine inananlara "Ric'iyye" dendi. As l Milseviyye "Memtriyye" oldu. 60

Vakfiyye, Memtriyye ve Ric'iyye hep birlikte Msa'da tevakkuf ettiklerinden bunlarn hepsine "Vak fiyye" ad verildi. Halen ii veya sna Aeriyye denen asl imamiyye, Msa'dan sonra Ali er-Rzay ; bunun H.202 / 817-7 de Tus'da lm zerine bunun olu Muhammed el-Cevad (et-Taki)'yi: bunun da H.220 / M.835 de Ba dad'da lm zerine o lu Ali en-Naki'yi; bunun da H.215 / M.865 de Samerra'da lm zerine Hasan el-Askeri'yi; bunun. da H.260 / M.873-4, de Samarra'da lm zerine kk o lu olup ayn ylda Samerra'da bir sirdaba (ma ara) girip oradan bir daha kmyan Muhammed elMuntazar* (Ebl-Kasm el-Mehdi)yi imam tan maktadrlar. Fakat, Taberi ba ta olmak zere bir ok gvenilir soy bilginleri, Hasan el-Askeri' nin erkek evlad olmadn kayd ediyorlar. Bu oniki imana inanan mamiyye, imamiyyenin en nemlisi ve en mehurudur imamiye denince bular akla gelir. Imamiyeynin f khn ve akidini ne reden Cafer-i Sad k clmakla mezhep fakihlerine Caferiyye dedi. Caferiyye Mezhebi iki anlamda kulla uhr 1- mamet bab nda, 2- Fkh babnda. 1- mmet hususunda Caferi olanlar, Cafer b.Ali el-Askeri'yi onikinci imam tanyanlardr ki imamiyyenin, hatta sna A eriyye'nin bir ksmn tekil ederler. 2- Fkh hususunda Cafer' olanlar, btn sna Aeriyye (oniki imamclar) ile Cafer-i Sadk'n immetine inananlard r. sna Aeriye, Sahib z-Zaman Muhammed el-Mehdrnin Samerra'da sirdaba giriinden imdiye kadar geen zaman ikiye a) rlr: 1- Gaybet-i Sugra (kk kayb olu ), 2- Gaybet-i Kbr (byk kayb olu ). Gaybet-i Sugra'run mddeti 73-74 y l kadar olup H.256 / M.870 veya H.265 / M.878-9 ylndan H.329-M.940-1 veya H.339 / M.950-1 ylna kadar devam eder. Bu zamanda sna Aeriyye ile Mehdi aras nda vekiller, naibler veya eliler bulunur. Gaybet-i Kbra zaman nda eliler yoktur. Gaybet-i Sugra zaman nda kutsal yerlerde drt naib bulunmutu: 1- Eb Amr Osman b.Said-il-meri, 2- mam- zamann hkm ile olu EMIL Cafer Muhammed b.Osman, 3- Ebr-Kas n Hseyin b.er-Ruh Eb Bahr Nevbahti, 4- Ebii."1-Hasan Ali b.Muhammed is-Sumri (lm: H. 329 / 940-1 veya H.339 / 950-1) dir. Bundan sonra naib ve eli yoktur, G aybet-i Kbra ba lar.
* Samarra'da kaybolmas H. 266 / r, 880 dr.

61

Inamiyye'nin zellikleri :
enel olarak immiye'nin zellikleri ikidir: 1 Imam msum, isbat . 2 mam msuma, nas isbat .
1 Iman Masum sbat :

Evvel imam, masum yani kalven ve fiilen hatalardan ar (masum) olmaldr; nk imam., Peygamber'in naibi (vekili)'dir. Bu itibarla eriatm koruyucusudur Kitap ve snnet (Kur'n ve hadis) btn dini hkmlerin teferruat m iine almadklarndan, naslarm zhirine ait bilgileri ifde etmediklerinden, Bt niyye'ye gre ise insan n akh ermediinden halk eriatn koruyucusu olamaz. -mmet ii de imam- msum bulunmad takdirde herkesin hat yapmas mmkn olmakla icma- mmet de eriatm koruyucusu olamaz. Kyas esasen btldr. Bu itibarla imamdan ba ka eriatn koruyucusu kalmam akla eriatm korunmas ve teblii Allah katnda beli olan bir hkm bildirmek iin Peygamber'in bir vekiline ihtiya vard r. Bu da imam- masumdur. Eer imamn hat yapmas ciz olsa ibdet ve mkellefiyetlerimize ait eyleri nasl renebiliriz derler. imam'n masum olmas fikrine Zeydiyye ve di er frkalar katlmyor: Ancak Ismailiyye gibi gliyye frkalar katlyor.
2 nam- , Masuma Nas Isbat :

Her imam hakknda ya Peygamber veya bir evelki imam tarafndan bir nas vaki olmandr. lk imam Ali b.Ebi Tlib, Peygamber tarafndan, ikinci imam Hasan, babas Ali tarafndan mam tayin edilmilerdir (Mansusturlar). Zeydiyye, immiyenin bu fikrine kat lmaz. sna Aeriyye, imamlardan herbirinin kavlini kabul eme i vcib grr. nk, imamlardan her biri Hz. Muhammed gibi msumdur. Bu itibarla da imam daima do ru syler, hibir kimse ona kar koyamaz. Bu hususta niz edenden teberri olunur. mamlardan her birinin kavli Hz. Muhammed'den nakl edilmi tir. Yani onlarn her dediini Peygamber demi tir ve bu nakilde ismet vard r ve imal= kavli Kur'n ve snen-i mtevatire hkmndedir. Kur'n'a, hadise, k yasa itimat yoktur, ancak imamlarm kavline itimat vard r. Ehl-i snnete yalmz Peygamber msumdur, imamlar msum olamaz. nk onlardan nakl edilen eylerin o una yalan karmtr. Imamlara ismet iddias Peygamberlikte ortaklktr. Masum'un her kavline uymak, muhalefet etmemek icab eder, bu ise yaln z Peygamberlerin hassas dr. Byle olunca, din imamlara teslim edilince kendilerine lfzan de ilse bile mnen 62

nbvvet verilmi oluyor. immiyye'de imma be te (hums) veriliyor, melekler kendilerine haber getiriyor, flleri ancak Allah' n andi ve emri ile oluyor. Immet Allah tarafndan bir and olup birinden tekine ahidle geiyor. Allah, bir evvelki imma kendinden olan her eyi ondan sonra gelecek imma vermi , emr etmi oluyor, Bir imm kendinden sonraki imm ve onun imam olaca n biliyor. mmiyye bu imam- masum meselesinden ve cum'a namaz = cemaatla klmmas ancak imam- masum arkasnda olabilece inden, son imam da mektum veya muntazar oldu undan cum'a namaz cemaatla klmyorlar. mamiyye, mehdinin gelmesini beldemek iin. le ve ikindi, akam ve yats namazlarm (cem-i takdim) ile yani birinci namazn vaktinde ve onu kldktan hemen sonra ikinciyi kalyorlar. Mesel le namazn mteakib ikindiyi, akam namazm mteakib yats namazm khyorlar. isna A eriyye'nin :

sna Aeriyye'nin zellikleri ikidir: 1 mam msumlar onikiye Lasr etm.ek, 2 Niybet. Oniki imam hakkndaki bilgi yukarda geti. Niybet'e gelince: oniki imam, hem klliyatta cz'iyatta msum olduklar halde nibleri (vekilleri) ancak cz'iyatta msumdurlar. sna A eriyye'de din ve mezhep esaslar : Usul- Di : Tevhid, nbvvet ve miad olmak zere , Usul- mezheb; adl ve immet olmak zere ikidir. Birinci asl : Tevhid babnda ihbariye veya eski immiye mensu.plar hemen tamamiyle Mebbihe veya Kelmiyye, sonraki mmiyye mensuplar hemen tamamiyle mi'teziledir. Eski mmiyyecilerl Yunusiyye, Hi miyye, Zrariyye, Numaniyye veya eytniyye kollarna ayrlrlar. Bunlardan Allah'a en nce cisim diyen, Hi am b.el-Hakem'dir. mmiyye arasnda beda hakknda ihtilf vardr. sna Aeriyye'nin ou beda neshe irca ederler. Mtezili olan sonraki immiyye mensuplar H.400 / M.1009-10 tarihlerinde ortaya kmtr. kinci asl adrdir : adl, kaderi tekziptir. Yani bunlar kaderi inkr ederler. Bu kaderi inkr i inde Keysaniyye ile Zeydiyye de sna Aeriyye ile aym fikirdedirler. nc asil : Nbvvettir : mmiyyece Peygamberlik lutfu olarak Cenab- Hakka vcibtir. Peygamberlik kk ve byk g63

nhlardan masumdurlar. Ancak Hi am b.el-Hakem, Peygamberlerin hata ileyebileceklerini fakat onlarn hatasn Allah'n af edece ini kabul etmektedir. Son Peygamber, Hz. Muhamn ed'dir. Tanr , Muhammed'den sonra kimseye Peygamberlik vermemi ve vahiy inzal etmemi tir. Ancak Peygamber'in vasisi olan Hz. Aliye kendisi Peygamber makamna kaln olmakla vahiy nazil olmutur. Vahy--i nebi ile vahy-i vsi aras nda bir fark vard r o da, Peygamber, vahiy getiren mele i grr, vasi grmez, sadece sesini i itir. Imamiyye'den bir gruba gre Tanr, Peygamberin lmnden sonra teselli iin kz Fatma'ya n.elek gndermi , onun huzurunda vahiy nazil olmu Ali de duyduklarn toplyarak adna "Mushaf- Fatma" demiti. Bu Mushafta, Muhammed mmeti aras nda vuku bulacak olan fitnelerin birok belirtileri yaz l imi . Imamlar insan, o Mushaftaki malumat sayesinde haberdar ederlermi . nk onda vuk'u bulacak eyler kaydl

Drdnc asil mmettir : Imamet, Peygamber nibli idir. Bunun delilleri unlardr! a) Imam masum olmaldr. Buna yalnz ismailiyye inanr. b) Peygamber gnderilmesi nas l aklen vacib ise imam nasb da ylece Allah'a aklen vaciptir. c) mam, nas ile tayin edilmi olmandr. Zeydiyye bu esasa muhaliftir.

Be inci asl Miad'dr : buna gre:

a) Miad- edebi vardr. Gliy-ye ve Melahide bunu inkr ile tensuha kaildirler. b) Baas, ha r ve ner Allah'a aklen vcibtir. c) Kabir azab haktr. Zeydiyye ve ekler ia frkalar kabir azab n inkar ederler. d) Hesab, mizan, s rat, havz- Kevser ve efaat haktr. Zeydiyye ve ismailiye gibi ia frkalarmn ou bunu inkr edip tevil ederler. e) Tensuh btldr. Karmatiler, Kamiliyye, Mansuriyye, M ifaddla vesaire gibi bir tak m Bulat- ia tensuha kaildirler. f) Ric'at vardr. Bazlarna gre Mehdinin ortaya kndan sonra, deccaldan nce, nebi, vsi, Hz. Ali'nin o ullar Hasan, Hseyin, bunlarn dmanlar , ilk halife, Muaviye, Yezid, Mervan, di er imamlar ve katilleri dirilip kar latrlacak ve sululara k sas tatbik edilecektir. 61

g) Kabirde, kyamette, Im.miyyeden olanlar byk ve kk gnhlardan dolay azaba arp lmyacaklardr.

itnmiyye'de er'i Deliller :

imniye'de er'i delil drttr: 1 Kitab, 2 Snnet, 3 Icma, 4 Akl. Bunlarda herbiri hakk nda ihbariyenin ve usitliyenin fikirleri ayr ayndr.

1 Kitab: Ihbariyeye gre kitap yani Kur'n, mracaat etmeye ve hkm karmya yarayl deildir. Ihbariyyenin o una gre masum imamlar vastasiyle ahz edilmiyen Kur'n' n Kurnh ma itimad yoktur. Imamlar vas tasiyle alncak Kur'n da onlarn elinde yoktur. Ihbariye katnda Kurn' n, Tevrat ve Incil'den fark yoktur.
Usliyye, Kur'ndaki bu tahrif ve tebdil iddialar n asla kabul etezler. Bunlara gre kitab (Kur'n). ba vurulacak ve hkm karlmacak kaynaktr. Usliye ile ehl-i snnet aras nda Kur'n- Kerbn'in shhatinde, mnamn ihtilfn mcib olacak ekilde lfznn deitirilmemesinde ihtilf yoktur.

2 Snnet: Usliye katnda snnet msun.'un kavli, fiili , ve szleridir ki hadis de budur. Haber de hadis mnasmad r. Ihbariyye kat nda ictihad bulunmadndan usl- dinde ancak imamlardan rivyet edilen haber-i had'a itirnad olunur. Haber-i rntevatire itibar yoktur. 3 ima: Imam'n fikrini aklyan, icmad r. Icma, mmetin itifak etmi olmas sebebiyle huccet de ildir. Masum'un (imam n) fikrini akladndan dolay huccettir. 4 Ak l: Akil' delil, kendisi ile er'i hkme varlan akli hkm
demektir. Akl hkm bilmekten de er'i hkm bilme e intikal olunur82. IV GLYYE Bunlar imamlan Peygamberlik derecesine karp haklarnda Tanr hkmleriyle hkrnedenlerdir. Gliye mensuplar , immi}yeden olduk lar gibi Keysaniyyeden de olurlar. Gliye mensuplar bir sr bid'atlar ortaya atmlardr. Bu bid'atlar: Te bih, Ibha, Tensuh, Hull, Beda ve Ric'attr.
82 Bak: al-Fark Beytr al-F rak, sahife 35 vd. ehrastanl, Milel. I, 265 vd. Ismail Hakk Izmirli, Muhassal 115 vf.

65

Te bih: Bu, Gliye'ye yahudilikten gemi tir. Yahudilikte te bih, tebih-i gulvdur. Hristiyanlk tebihi ise hulfl' dourmutur. Hiamiyye, Beyaniyye, Mugiriyye, Yunisiyye, M ebbihedendirler. Hull : Buna inananlar, Allah' her yerde mevcut, her dilde konuur bir insan eklinde tasavvur ederler. Sebeiyye, Cenahiyye, Hattabiyye, Nmeyriyye, 1VJukannaiyye, Rizamiyye, Berkukiyye, Hulmaniyye, Hallciyye, Azafire bu Hulliyyedendirler. Tensuh: Ruhun bir bedenden ba ka bir bedene gemesi demektir slmdan nce baz zerdt mezheplerinde, baz Yahudilerde vard. Sebeiyye, Hattabiyye, Cenahiyye, Beyaniyye ve baz Ravendiyye tenasuha kaildirler. bha: Haram eyleri mubah saymaktr. islmdan nce randa zuhur eden Babekiye, muharremat ibha etmiti ki onlara gre mal ve kadn mterekti. Beda: Bu sonradan iller tarafndan ortaya karlmtr ki mahiyeti yukarda a klanmt . Rie'at : Bu da yahudilikten gemi tir. Gliye esas itibariyle ikiye ayr hr: 1. Frka: Bunlara gre ulhiyet, Allah'tan bakasada da olabilir. 2. Frka: Bunlara gre Peygamberlik sona ermemitir. Hz. Muhammed'den sonra daha ba ka Peygamber de gelecektir. Birinci frka Tanrl Peygambere, di er Peygamberlere, Hz. Ali'ye ve baz ocuklarna, Ftma'ya, Hz. Abbas'a, Cafer'e, Ukayl'e, Selman- Frisi'ye. Eb Cafer el-Mansur'a, ba kan saylan kiilere, gzel yzl kiilere; ikinci frka: Peygamberli i Ali'ye, oniki imama, Muhammed b.Hanefiyeye, bakan saylan kimselere isnad ederlerdi. Gliyye, zamanla ortaya kan birok kimselerin etraflar na taraftarlar toplanmas ile birok frkalara ayrlmtr. Bu frkalarn fikirlerini ayr ayr zikretmek lzumsuz teferruat sralamaktan ba ka ie yaramyacaktr. Gliyye'nin ana fikirlerini yukar da kaydettik. Muhammediyye, Hattbiyye, Kmiliyye, Beyniyye, Harbiyye, Berkukyye, Mukannayye, Hulmaniyye, Hallaciyye, Ezafire, Nusayyriye ve Drziye birinci frkadaadrlar. Gurabiyye, Mansuriyye, Mugiriyye, Sebeiyye, ureykiyye, Ammariyye ve Babiyye ikinci f rkadandrlar 83 .
" Bak: al-Fark Beyn al-F ak; ss. 35 vd, 143 vd. Sehrestant, el-Milel, I, 288 vd. Muhassal al-Kelm, 148 vd.; Eb Muhammed al-Hasan an-Nevbahtt, F rak as-Sia, 1951 Msr, 57 vd. Sa'd Muhammed Hasan, al-Mehdiye 1953 , Msr, ss. 75 vd.

66

V NUSAYRTLER*
Eldeki resmi kaytlara gre Lbnan'daki arap topiumunun yandan ou hristiyandr. Hatta, kimi kasaba ve kylerinde oturan araplar tamamen hristiyandrlar. Bunun gibi Lbnan'da Nehr l-Kebir ile do uda ve kuzeyde nehr batda Ak Deniz kylar ile evrili dalk blgelerde Nusayri araplar oturur. Bunlar, Suriye'nin kuzeyinde bulunan Cebel l-Kusayrde de olduka kalabalktrlar. XX. yzyln balarnda Mrni ve zellikle Ortodoks h ristiyanlarn dolayh basklar ile kuzeye do ru g etmilerdir. Nusayrilerin kimlikleri zerine sy/enen/er : Avrupahlann, zellikle Frans zlarn Lbnan'a ve Suriye'ye gzdikmeye balamalarndan beri, bu mezhepteki araplara yak n ilgi duydular ve bunlar hristiyan aslh gstermeye al tlar Bu dalk blge toplumu iinde bir ok kumral sal ve mavi gzl kiilerin ve firenkeden geldi ini varsaydklan bir takm soyadlannn bulunmasndan dolay Nusayrilerin, ilah Sava lar srasnda gelen Franklann, yerlilerle kar mndan tredikleri bile sylen nitir. Franklarm, bu blgede kald klar 250 yl iinde byle olduka byk bir toplulu un ortaya kmasna neden olduklarn ileri srmek saflk olur. Bu menei syleyenlerin ba nda Alman bilgini R. Hartmann vardr. Ernest Renan ve Le Pere Henri La n.mens gibi bilginler de Nusayrilerin nceleri hfistiyan diide olduklarn sylyorlar. Bunlar tank olarak "nusayri" szc nn, "nasrni" szc nn ismi-i tasgiri olduunu. ileri sryorlar. Oysaki Arapada nasrni szc nn ism-i tasgiri "nasrni" de il "nusayrni" dir. Avrupahlar amalar na ulamak iin zaman zaman byle uydurma yaktrmalar yaparlar. Vaktiyle Mariti adl bir italyan da Yezidilerin Cizvitlere (jesutite) mensup olduklar n ileri srmt. Kkenleri hakknda ne denirse densin bunlar n byk bir o unluu araptr ve Arapa konuurlar.
Nusayrilik iin bak. ehrestanl, Milel ve Nihal; Melunet Behcet (Yazar), Refik Temiml, Beyrut Vilayeti, e. 2.; islam Ansiklopedisi.

67

Nusayri inanen n temel ilkeleri :

Her eyden nce Nusayri mezhebi, ia frkasnn bir koludur. Eskiden bunlar "Nemiriyye" diye an lyorlar, kendileri ise "Mu' miniyye" adn benimseyip kullanyorlard . Onuncu yzyln ikinci yarsnda balayarak "Nusayriler" ad altnda tannmaya ba landlar. Ad olarak Nusayr, uydurma ii ehitlerinden biri. Ali b. Ebi Talib'in o lu ya onun azadls ya da Muaviye'nin bir veziri ve daha ok bir olaslkla " bn-i Nusayr"n nisbesi yani Muhammed b.Nusayr Nemiri Abdi'dir. Bu kii, mezhebini M.859 ylnda yaymaya ba lad . Bu sra iilerin 10. imam Ali Naki henz hayatta idi (lm, Samerra'da 868 ylndadr). 883 ylnda len Nusayr (yani Muhammed bn-i Nusayr), onuncu imam Ali Naki'den sonra 11. imam Hasan Askerrnin (lm Samerra' da 873), ondan sonra da kendisinin, 12. ima= nibi olaca n iddia ediyordu. Nusayrilik'te, hristiyan inan ve trenlerinin izleri de grlr. Ismaililik ve Btnilik ile ortak bir ok ynleri vard r.'

Nuayri inanlar nelerdir :

Bunlarca nitelemenin, tan mlamann dnda bulunan Tanrnn hemen altnda gksel yaratklar yani, y ldzlarn yer ald rhni bir lem vardr. Inanlar= en nemlisi, Tanr sfatlar tayan kiiden olu an leme (teslis) dir. Nusayrilik hakknda geni bilgiyi "Kitab al-Bkra el-Sleymniyye fi kef-i esrar el-Diyane el-Nusayriyye" adl kitaptan reniyoruz. Bu eser 1835 ylnda Antakya'da do mu olan "Sleyman Efendi el--zeni" tarafndan yazlmtr. Bu Sleyman Efendi eskiden Nusayri inanc nda iken sonra Yahudilie, sonra slamiyete, en sonunda da protestanl a girmi tir. Nusayriler bunu, mezheplerinin s rlarn aa vurdu undan dolay Tarsus'ta ldrdler. Kitab- Bkra'ya gre Nusayriler, Ali'nin "eb" yani baba, Hz. Muhammed'in " bn" yani oul, Selman- frisrnin "ruh l-Kuds" 68

olduklarna inamrlar. Onlara gre Selman- Frisi, btn kinat ynetmekle grevli olan be ksz yaratmtr. Bu kszlerden Mikdar b.Esved el-Kindi: gk grlemesini, y ldnn ve yer sarsntsnu yaratmtr. Ebu Zerr-i Gfri: Duran ve yryen y ldulann vinmelerini dzenlemelde grevlidir. Abdullah b.Revaha el-Ensri: Yel estirmekle ve ki ilerin ruhlarm almakla grevlendirilmi tir. Osr,an b.Maz'un el-Cumahi: Cisimlerin ssna ve kiilerin hastalklarna bakar. Kanber el-Devsi ise: ruhlar yeniden insan bedenine sokar. Nusayri iilemesi, ayn, m m, sin srr adn alan kutsal bir simge ile ifade olunur ki bu ifadenin Nusayri kutsal trenlerinde byk rol vardr. Bu lemedeki "ayn" dan Ali, "inim" den Muhammed ve "sin" den Selman- Faris'. anla lr. Abdullah b.Hamdan el-Hasibrnin yazd "Kitab el-Mecmu" asndaki Nusayri kutsal kitab nn drdnc sresinde bu simgenin nemi ve kutsall anlatlr, Bu eser ayn zamanda Nusayri dini inanlarmdan ve namazlanndan sz eden onalt sreden olumaktadr. Kitab el-Mecmu'un drdnc sresi yledir: "Tanr yardmyla edindiim destek ile beni Tannya ulatran yol ve yine Tann= kendisine verdi i nimetle beni minnettar eden bym (seyyidim), retmenim (stad m) ve yneticim olan eyhimden iittiklerim ve duyduklanm ne gzel! Kendisi, a adaki (A.M.S.) srrmn bilincine eri ti. Alm ve akaklar seyrek sal Ali b. Ebi Talib elMa'bud'dan ba ka bir Tannmn ye seyyid Muhammed el-Mahmud'dan baka bir perdenin ve Hz. Selman- Farisi el-Maksud'dan ba ka bir kapnn (bab) yokluuna tamkhk etmektedir." Bu szlerden u zet karlabilir: Ayl (Ali-mn); min (Muhammed-isim); sin (Selman-kap ). Nusayriler: "kap ya doru ilerlerim; ad nnde e ilirim ve mn' ya taparm" derler. Bundan baka, le namaz Hz. 1VIuhamned, ikindi namaz Ftma (Peygamberin k z), ak am namaz Hseyin (Ali'nin olu) ve sabah namaz Muhsin adlarna khr.

Nusayrnerde Ali Sevgisi :

Bunlara gre Ali b.Ebi Talib tektir ve yok edilemez. Her yerde ve her zaman hazrdr. Kendisi klann dr. Btn duran ve yryen

69

yldzlar klarn Aliden alrlar. Kayalar n ufalanmas , denizlerin ve btn ilerin var oluu onun emrine ba ldr. Btn memleketleri yok eden Ali maddi bir rt ile rtl de il, belki Tanrsal k parac klarna brnerek gizlenmi tir. Mana kendisinden baka bir ey deildir. O, grnte imam fakat gizli olarak Tanrdr. Ebu Bekir, mer ve Osman, eytann birer simgesidirler. Kutsal sava , Ali ile teki Peygamberlerin insanlar gibi yiyip itiklerine ve bir kadndan do duklarna inanan frkalara kar da yneltil melidir. Ayn ceza, inanlarmz aa vurarak Nusayrili e hyanet edenlere kar da uygulanmaldr. Nusayrilere gre imamlar, yeryznde Ali'yi temsil ederler. Gnmzde imamlar bulunmad ndan halkn btn dinsel ve dnyasal ya antsna kar an eyhler. imamlar n yerini tutmaktad r Bir Nusayri, ne trden olursa olsun en kk bir i e balamadan nce eyhin o konudaki dncesini sormak zorundadr.

Nusayri Mezhebine Giri Terni :

Mezhebe, onsekiz ya n doldurmu olan erkekler bir trenle girerler. Mezhebin bir alt tabakas , bir de "havas" (sekinler) denen st tabakas vardr. Alt tabakadakilerin bu st tabakaya gei leri, uzun snav lar, soru ve cevaplarla olur. Kad nlar bu tabakaya geemezler. Nusayrilerde din adamlar snftr: birinci s nflarna "imam", ikinci snflarna "nakyb", nc s nflarna da "necib" denir. Bunlarn nn de toplum zerinde byk etkileri vard r. Alt tabakadan st tabakaya gemek isteyen bir Nusayri nce, me veret denen zel gnde imam n yanna sokulur. Burada stad n ayakkablarm bana koyarak nefsini alaltt n gsterir; sonra imam n srr onuruna bir kadeh arap ier. K rk gn sonra "melik" dedikleri gnde yine imam yannda (a.m.$) onuruna ikinci bir kadeh arap ier ve her gn bu harfi 500 kez okumas iin kendisine emir verilir. Yedi ay sonra yine aday, sa nda nakyb, solunda necib oldu u halde nc bir kadeh arap ier ve oradakilerden biri taraf ndan "mrid" nvann tayan stada takdim olunur. Bu s rada nakyb ve necib bir takm dini iirler okurlar. Bundan sonra mr it ayaa kalkar ve imama hitaben, Kitab el-Mecmu'daki sarelerden bir ikisini okur, 70

imam ile mrit arasnda bir sr sorular sorulup cevaplar alnr. Sonra iman, korkutucu bir bak la, hayat bahasna kutsal srlar saklayp saklayamyaca m sorar. Aday: "evet" der. Bunun zerine imam, kendisinden yiiz kefil ister. Oradakilerin arac l ile bu say on ikiye iner. Bu on iki kii getirilerek imam nnde kefil olduldarm bildirip "eer kefil oldu umuz bu dinda mz kutsal grevini yerine getirmeyip srrmz aklarsa kendisini ldrece imize sz veririz" derler. Imam, srr tamamiyle gizli kalmamasn salamak iin aday, Kitab el-Mecmu' zerine el bast rp yemin ettirirler. O s rada btn kefiller ellerini adam n bana koyarak kutsal kitaplar ndan birka fasl okuyup aday-a bir kadeh arap iirirler. Mezhebin srlarn, yalnz bu trenle yukar tabakaya ykselen kiiler bilir. Halk tabakas nn erkek blmne, ok yaln bir ka eyden baka bilgi -verilmez. Kad nlara ise zaten hi nem verilmez.

Baz Nusayri nan ve davran lae :

Nusayriler, sr saklayc ve batni merep olduklarndan, gerektiinde mslman, hristiyan ya da yahudi olduklar n sylemekten ekinn ezler. Mslmanlarla ayn blgelerde ya adklarndan, namaz kilp, islamn btn gereklerini yerine getiriyor gibi grnmek isterler. Daha garibi, bazan camilere giderek snnilerle birlikte namaz k larlar. Ancak namaz sreleri, cemaat yeleri taraf ndan. aktan okunmadndan onlar ilerinden Kitab el-Mecmu'daki sreleri okurlar. Nusayriler kendilerinin, evren yarat lrken birer parlak yldz biiminde yaratldklarm ancak, gnah i lemeleri zerine, Tanr tarafndan yer yzne srlp uzakla trildklara inanular. Dindar Nusayriler, ruhlar mn. lmnden. sonra cisimden cisme gee gee sonunda btn gnahlardan ar naca ma, o srada ldkten sonra dirilm.e olay gerekle ip eski durumlarna dneeeklefine yani cisim olmaktan karak birer y ldz halinde gkteki yerlerini alacaklarma inanrlar. Onlara gre Hz. Ali'ye tapm yan mslmanlar e ek, hristiyanlar domuz, yahudiler maymun ekline gireceklermi . Nusayrilere gre ki ilerin gnahlarmdan eytanlar yaratld gibi, eytanlarn iledikleri gnahlarclan da kadnlar ortaya kmtr. Bunladan dolaydr ki Nusayriler kad nlar ok hakir grrler onlara, mezhebin sular ndan ve inanlarmdan hi bir ey retmezler. Nusayriler, birbirlerini tan mak iin baz sorular sorarlar. rne in bir Nusayri kyne giren yabanc kyllere: 71

 iinizde amcam tanyan varm ? KyllerAd nedir? Kyller(yabanc mn szn tamamlyarak)

bn-i Hamdan.

Yabancel-Hasyb. Kye gelen bir yabanc y kyller de sorguya ekebilirler ve: KyllerAmca= bezi nekadard r? Yabanc-16 KyllerAmcan susuzlu unu nerede giderdi? YabancAyn el-Aleviyyede. Nusayri Mezhebinin Kollar : Nusayriler, imaliyye ve emsiyye, Haydariyye, Kelaziyye veya Kameriyye olmak zere nemli kola ayr lrlar. Bunlardan imaliyye kolu, Ali'nin gnete oturdu una ve Muhammedin, Alinin btn gcne sahip olduuna, ikisinin geceleri bulu up gndzleri ayrldklarma inamrlar. Kelaziyye veya Kameriyye kolu ise, aya nem verirler. Tan nn kutsall gnete de il ayda tecelli etmitir. Ali, bir sre yaadktan sonra aya kp orada yerle mitir. imaliyye kolu, deve, tav an, ylan bal, domuz, sallur bal gibi hayvanlarn etlerini yemezler. Nusayriler, teden beri, ba ka dinden olan ki ilerce kmanmlar ve ktlenmilerdir. Bunlar ktleyen ilk kii, Msr'daki Fat miler hkmdar Hakim bi-emrillah'n veziri Hamza b.Ali'dir. Hamza b.Ali, yazd eserde: "Nusayrilerce adam ldrme, h rszlk, yalan, iftira, zina ve o lanclk haram de ildir. Gerek Nusayrilik, karlarm, kzlarn birbirlerinden saklamad ktan ba ka, kadn erkek ilikilerine aldrmazlar. Byle yapmazlarsa imanlar = tam olmayacana inamrlar" der. Kitab el-Bakura adl eserin yazar Sleyman Efendi ise: "Kelaziler, zinann farz ve gerekli oldu una inamrlar. Bir imam, ayn derecede bulunan bir dindamn evine konuk olursa ev sahibi, karsn o imama takdim etmek zorundad r. Bunu yapmayan, cennete giremez" diyor. Bunlar her halde, Nusayrilerin giyini e nem vermemelerinden dolay uydurulmu eylerdir. nk bu durumu kamtlay c baka eser yoktur. 72
,

Nusayrilerin Kutsal Gnleri ve Bayramlar :

Bunlar bayramlanmn bir o unu da baka dinlerden almlardr. Nusayriler bayramlarn, mslmaalar ve hristiyanlar gibi camilerde ve kiliselerde de il tren yapan dinda n evinde kutlarlar. Bu evlerde eyhler tarafndan okunan dualardan sonra haz rlanan ziyafete, orada bulunanlann hepsi kat lr. En nemli bayramlar , zilhicce aymnn 18. gnne denk gelen "Gadir Bayram" dr. M.937 ylnda Irakta ve 973 ylnda Msrda ku tlanmaya balanan bu bayram Nusayrilere iilerden gemitir. Gadir ad verilen bir kuyu yaknnda Hz. Peygamberin Ali b. Ebi Talib'i ululamasmn ansna kutlamr. Yine zilhicce aymm 21. gn "Mubahale Bayram" dr. Necranhlar ile Hz. Muhammed arasnda ortaya kan bir kavgamn ansna yaplr. O srada Peygamberin yan nda Ali, ei Fatma ve oullar Hasan ve Hseyin de varm . Zilhicce aynn 29. gn de bayramland r. Ali o gn, Hz. Peygamber Mekkeden ayrlp Medineye yollandnda onun evinde ve yata nda yatmtr. Rebiylevvel aynn 9. ve aban ay nn 15. gnleri de bayramlardr. Birincisinde Hz. Muhammed, torunlar Hasan ve Hseyin'e dua edip dmanlanm lanetlemi . Ikincisi ise Hz. Hseyn adnadr Nusayriler, Aral k aynn 24 / 25 gecesinde Hz. Isa'n n doumunu kutlarlar. Bu bayram onlara h ristiyanlardan gemi tir. 21 martta, Irann eski geleneksel bayramlarn da kutlarlar. Ayrca 3 eyll, 17 mart ve 16 ekim gnlerinde de bayram yapar. buhur yakar ve arap ierler.

Nusayrilerin Kutsal Kitaplarndan baz, SCre/er:

Nusayrlerin, Kur'n gibi kutsal sayd klan "Kitab el-Mecmu" da onalt sre vardr. Bunlardan drdnc srenin bir blmnn evirisini yukarda vermitik. Bir rnek olmak zere baz ksa sreleri daha buraya alyoruz:

7. Sre : islam Sresi :

"Secde ettim ve selam verdim Inanm ve balanm olarak yerleri ve glderi yaradana kar yzmii evirdim. Ben Tannya ortak koaulardan deilim. Ilk selam, en eski mndan en byk ismidir. 73

Byk ad, kerim kap ya, kerim kap sndan din ve dny-ama temeli olan be ksze selam verdi. Bablara, kszlere, nak yblere, neciblere, yrekten ballara, kurtar lmlara, snav geirmi lere, Tanrya yaknlara, meleklerin ulular na, din adamlarna, kutsallara, dinleyenlere, katlanlara selam. Bunlar dinde derece sahipleridir. Btn saf alemi kutsal bilinsin Doru yolu izleyen ve bunu benimseyenlere kiitl n sonucundan korkan, pek byk ve kutsal mele e ba llk ve Muhammed Mustafa'nn ululu unu (ya da Tanr ln) ikrar eden dinda lara selam! Yzbin Peygambere, yirmi drt bin peygambere selam. Bunlar n birincisi bab, sonuncusu katlan (lhik) dr. Selam size ey Tanr = erdemli kullar . Tanr hepinizi nimetli cennetinde ve gkdeki y lzdzlar aras nda yeniden birle tire." 8. sre (I aret sresi) Hz. Muhammedin Ali b.Ebi Talib'i "Gadir-i Hum" ad ndaki yerde halife atad iddiasna i arettir. "Zafer, kar snda boyunlarn eildii, btn zor ve etin konular n siliniverdii Tanrya olsun. Gadir-i Hum bayram gnnde Hz. Muhammed Mustafa tarafndan ama ve i aret geldi. Bu olay onurlu ve erdemli bilenlerin Tanr katnda ulu yerleri vard r. Ey arlar emiri, ey Ali, ey byk, seni bir bilmek, nder saymak iin al an k6lelerden biriyim. Ey Ali, ey ulu, ey en eski, ey en sonsuz, ey Tanr , ey hakim! Hz. Muha nmedin, ak at na binerek Mekke'den karken ileri srd istein hrmetine senden niyaz ediyorum. O zaman Hz. Muhammed yksek sesle yle diyordu: Tanr urunda sava , sava ! Harab, harab! te benim sana kar bir iaretim. Ey nurun nuru! Ey kayalar yaran ve denizleri elinde tutan! Ey btn sorunlar zen! btn m'minlerin ynetimine bekisinin atanm bulunduu sennetinde yerle tir. Bunu niyaz eden kul ne mutlu. te o srada tepenin sa ndan, ykseklerden, kutsal a atan bir ses ykseldi. O ses diyorki: Ey sevgilim, ey Muhammed! Nisanin ortas ndaki per embe gn, veyahut cuma gecesi veya abamn ortas gecesi veya Ramazan n be gecesi veya Kaddas gn, veyahut sa'nn doduu gece veya Gadir bayram gn bana bu dua ile yakaran her kulu milletimden sayar ve cennetime yerle tiririm. O'na benim merhamet tas mla su veririm ve kendisini, korkusu ve tasas olmyan m'minlerden yaparm. Bu i aretimi, ayn' , Muhammedin mim'i, ula trcnn sin'i srrna, a.m.s. s rrna bildirim. Duamzn banda mnmza iaret ettikten sonra deriz ki, esirgeyici ve ac yc Tanr adyla; dualarmzn sonunda, bizi do ru yola yneltene kranlarmz sunar ve do ruyu syleriz. Btn evrenin sahibi olan Tanr ya hamdolsun." 74

9. sre: Ali'nin ay n't "Ali'ye ait, onun kendisi, grnen ve can veren ayn' n suyla! Muhammede ait, soyuna, asaletine, sahipli ine, parlakhna ait aydn mim'in srmyla! Cebraili. Selman', babi, Bekri, Nemiri, Nusayr sin'in srryla! a.m.s. s rryla!" 10. sre: Bahlk, Anla ma (akd) Sistresi : "Tanrmn hak ve sznn hak ve akak salar seyrek olan esrarengiz Ali b.Ebi Talib'in ikr bir hak oldu una tanklk ederim. Cehennemin kfirlerin yeri, cennetin m'minfer iin ye il bir bahe olduuna, suyun ar alnda tatma, Tanrnn, arn stnde bulundu una, Tanrya pek yakn tutulan ve ar tayan sekiz soylu kiinin skntl ve eziyetli anlarmda benim ve tm insanlar iin dayanak oldular na tanklk ederim. .m.s. akdinin srr ."

75

nc Blm BATINLK Islam akidesine en byk zarar n Batmilikten geldi ini syleyebiliriz. Hz. Muhammed devrinde naslar n zhiriyle amel edildii halde, Batmiler muhkem yetleri bile te'vil yolu ile uzak anlamlara srklemek zihniyetini dourmu lardr. Bugn e er Islm lemi inan itibariyle blnm bir durumda ise bunun balca sebepleri aras nda Kur'n ve Hadisleri yanl te'vil ve tefsir etmek meselesini saymak gerekir. Mtebih yetleri te'vil etmek detinin Islmiyette yerle mesini birok muteber kelm ve tasavvuf bilginleri de ho grmtr. Fakat Batnilerin her nass , her stlh ve her kaideyi te'vil etme te ebbs hibir Ehl-i Snnet bilgini tarafndan ho karlanmamtr. Islmiyete bu kadar z t bir tutum gden Batunlik acaba nas l dodu ve nasl geliti? imdi bu meseleyi iaceliyelim: Batmiliin ilk kurucusu Meymun, b.Deysan ve Abdullah b.Meymun al-Kaddah't r84. Hicri ikinci yzyln ikinci yarsnda faaliyet gsteren bu kimseler aslen Iranl idiler. Mslmanlarn Iran zerinde hakimiyet kurmasn bir trl hazmedememi lerdi. Eski Iran medeniyet ve hakimiyetinin yeniden canlanmas n arzu ediyorlard. Bu arzularna kl ve kuvvetle ula amazlard. Zira Islam Devleti nfzlu ve kudretli idi. Bu sebeple ad geea ahslar gizli bir cemiyet kurduar. Bu cemiyet, sonradan Bat niyye diye tesmiye edilmee baland. Batniyye'nin amac, mslmanlar arasna gizlice nifak sokmak ve islmiyeti ykmakt. Buna nail olmak iin de Kurn ve hadisleri te'vil ederek uzak anlamlara srklemeyi uygun buldular.
" Bak: Muhammed b. al-Hasan ad-Deylemi, Kavaid Akid Al Muhammed, s 13, M sr 1369/ 1950; al-Ba dat% al-Fark Beyn al-F rak, s. 169; al-Isferyini, at-Tabsir frd-Din, s. 83; Dr. Dozy, Tarih-i Islmiyet, Trkeye eviren: Dr. Abdullah Cevdet (Karl da), c. II, s. 340, Msr 1909.

76

Batmiliin kuruculan dvalarmn geni halk ktlesi tarafndan benimsenmesi iin kendi milliyetlerini de gizlediler. Onlar Hz. 1V1uhammed'in torunlanmn baz hakszlklara u radklarn biliyorlard . Halkn bu hakszlklar karsnda duyduu merhamet hisleri yannda, inanlan icbl Ehl-i Beyt'e hrmetleri de delindi. Btn bu durumlar iyice kavnyan Meymun b.Deysan ve o lu Abdullah kendilerinin Hz. Ali'nin karde i Ukeyl neslinden olduklarn iddia ettiler. Bir sre sonra da bundan vazgeip Muhammed b./smail b.Cafer asSadk'n evldndan geldiklerini ileri srdlr. Birok kltrsz kims.eleri kandrarak dvalann gizlice yaymaa muvaffak oldular. Ancak Batniler iki kola ayrldlar 1Bir ksm Batmiler Hz. Ali (01m. H.40 / M.660), Hz Hasan (01m. H.49 / M.669), Hz. Hseyin (lm. H. 61 / P.680), Hz. Ali Zeyn al-Abidin (01m. H.94 / M. 732,), Hz. Muhammed Bakr (01m. 114 / 732), Hz. Cafer as-Sad k (01m. H.148 / M. 765)'tan sonra yedinci imam olarak Cafer'in o lu Ismail (01m. H.142 /M. 759)'i tan dlar. I3u sebeple Batmiler Ismailiyye diye de adland rldlar. 2Cafer as-Sad k hayatta iken o lu ism.ail lmt. Bu sebeple bir ksm Batmiler de Cafer as-Sad k'n eski vasiyetinden vazgeerek torunu Muhammed bismail'i imam tayin etti ini iddia ettiler. Bu iddiada olan Banniler 7 nci imam olarak Ismail'i de ilde onun olu Muhammed'i tandlar. Bunlar hazan Miibarekiyye diye de amlnu tr. Fakat bunlar da daha soara ikiye ayr ldlar: 1Muhammed b.Ismail lmedi diyenler. Bunlar Muhammed b. Ismail'in gizlendiine, arza yeni bir eriatla dnece ine ve adleti yerine getirece ine inananlar. 2Muhammed b. Ismail'in ld n kabul edip dnya'nn onun neslinden gelen gizli veya a k imanlardan hali kalanuyaca m ileri srenler85. As l Batmleri temsil eden frkann inanc bu sonucu tez zerindedir.
Ismailiyye hakkuda bakmz: ar-Rzi, Itikdt F rak val-Musrikin, s. 54; al-As'ari, Maklt al-Islmiyyln, e. 1, s. 98; al-Ba dkii, al-Fark Beyn al-Frak, s. 39-40; Nesvn al-Himyeri, al-Hr al-Iyn, s. 162-168, M sr 1948; ad-Deylemi, Kavaid Akid il Muhammed, s. 35-36; Muhammed Ahmed Eb Zehra, al-Mezhib s. 89-93, al-Matbaa an. Numuzieiyye basks, Msr Hann'l-Fhrl ve Halil al-Cerr, Tarih al-Felsefet al-Arabiyye, e. I, s. 200, Beyrt 1957.

Batniler'in bu inanc , Sia'nn gulat kolundan olan Mbarekiyye ve Hattabiyye frkalarnn tesiriyie geli mitir86 . te bu suretle temeli at lan Batnilik zamana ve zemine gre eitli lkaplar altnda zuhur etti. Bualar n Eb Mslimiyye, Hurremiyye, Babekiyye, Maziyariyye, Mukanaiyye, Nuseyriyye, Drzilik, Ha aiyye, Sabbahiyye, Talimiyye, Fidaviyye, 1VJelhide, Karamta, Hurremdiniyye ve Muhammire gibi baz lkaplarla anild klarma ahit olmaktayz. Bunlar aras nda az ok zellik farklar vardr. Fakat hepsinin amalar bir ve metotlar gizlidir. Hepsi de snni akideye inanan Mslmanlara kar olarak domu frkalardr. imdi balca Batni frkalarn zelliklerini ayr ayr grelim. Eli Mslimiyye Bu lkap Eb l Mslim Abdurrahman al-Horasaniye nisbetle Bat ni bir frkaya verilmitir. Ebil Mslim al-Horasani ia'nn Keysaniyye 87 rkasn Hz.blmnRavediykoumnspt.Keaiyf Hseyin b. Ali'nin intikam n almak iizere Muhtar b. Ebi Ubeyd as-Sakafi kurmutu. Muhtar'n lkab Keysan olduu iin kurduu frkaya da Kaysaniyye dendi. Di er bir rivayete gre Muhtar, Hz. Ali'nin klesi Keysan'dan baz akideler rendii ve bunu tatbike koyuldu u iin, onun kurdu u frkaya Keysaniyye dendi 88 . Keysaniyye genel olarak Muhammed b.Hanife'nin immetine inan rd. Ayrca bu drkaya mensup olanlar Allah' n beda (fikir ve karar de itirme) yapabilece ini iddia ederlerdi. Bu yzden dier birok mezhepler taraf ndan kfir saylmlardr. te Ebii Mslim al-Horasani byle bir f rka'nu bir kolu olan Ravendiye frkasuun grlerini benimsemiti. Ruhlarm lmeyip devredeceine yani tensuh'a inanrd . Allah'n insanlara girip insan eklinde grnebilece ini de caiz grrd. K saca hulul taraftar idi. Kendisi siyasi hdiselere de karmt. zellikle Hilfet'in Emevilerden Abba.siler'e gemesinde rol oynam t. Fakat daha sonra Abbasilerle de aras
" Hattabiyye frkasm Muhammed b. Eb Zeyneb al-Es'adi al-Ecda kurmu tu. Ca'fer as-Sdk namna hicri ikinci yzylda davete balyan bu adam, imamlarm ilkin nebi daha sonra da Allah olduklarm iddia etti. Ona gre Hz. Ali Samit ve Hz. Muhammed de Natk idi. Byle iki resaln bir arada bulunaca tezini savundu. Ca'fer as-Sd k, kendi namma davet yaptn duyunca Eb'l-Hattfb' lnetledi. Kfe Valisi s b.Mus, Eb'l-Hattb' H. 145 / 762 ylnda ldurterek ba m Halife Mansr'a yollad. " Bilindii zere ia balca 4 byk blme ayrlmt - 1- Zeydiyye 2- mmiyye. 23Gult. 4- Keysniyye. 8 Bak: al-Ba dai, anlan eser, s. 26.

78

ald. Kendisi brahim b.Muhammed b.Ali b.Abdullah b. Abdulmuttalib taraftar idi. Abbasilerden Mansr zaman nda Eb Mslim'i katlettirdi. Fakat kurdu u frka'nn fitnesi bir trl sona ermedi. shak adnda birisi Mverannehirde propagandaya devam etti, Eb Mslim'in imam oldunu, lmediini ileri srd. Bu frka mensuplar nasslar te'vil ederler ve her trl dini yasaklar ilemekten ekinrnezlerdi. Onlara gre iman sahibi olmak kfidir. man ise imama tbi Olmak demektir. Bu frka mensuplar Allah'm Eli Mslime hulul ettiine de inamrlard. Ebl Mslimin ortaya att bu fitne tohumu, Mukannaiyye f rkasmn gelinesine de tesir etti. Esasen her iki f rka ia'nn Gulat blmnn Rizamiyye kolundan baz fikirler almlard . imdi Mukannaiyye firkasm inceliyelim. Mukannaiyye Mukanna'hn asl ad Ata'dr. Kendisine Hiam ad verildii de rivayet edilir. Mukanna kendisini halka gstermezdi. Alt ndan yapt suni bir suretle yzn rterdi. Kendisi kassar (elbise te nizleyici) olduundan baz kimyevi olaylar iyi bilirdi. Esasen liendese, t lsm ve neyrancat ilimlerine vk ft Orta ada kltrsz halk kandrmakta bu ilimlerden istifade ederdi. Mesel yry le 30 gn srecek bir mesfeclen yapt sihirle suni bir ay dodurup batrd rivyet edilir89. Onun hilelerine Maverannehir'de birok kimseler ve zellikle baz Trkler kand . Mukanna ortam msit bulunca ilhlin iln etti. Ona gre Allah ilkin Hz. lidem, sonra srasiyle Hz. Nuh, Hz. Ibrahim, di er Peygamberler, Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz. Ali'nin evltlar , Eb Muslim al-Horasani ve en sonra da kendisi yani Mukanna (Hi am b.Hakim) sretinde grnm tr. Mukanna halka kendi yzn gstermezdi. Halk bylece tahrik edildi inden Mukanna'n yzn grmek istedi. Mukanna ise Hz. Mlsa, nasl Allah'n Tur- Sina dana tecelli edi ine dayanamad ise, siz de beni temasa etme e dayanamazsmz, gzleriniz yanar diyordu. Fakat halk onu grmekte israr etti. Bunun zerine Mukanna kendisini onlara gsterece ini vdetti. Gsterme zaman m gne'in ykseli am olarak tesbit etti. Halka grnmeden nce sihirli bir ayna ile gne mn kendisine bakanlara aksetmesini sa lyacak ekilde tertibat ald . Halk toplanmt . Gne iyice ykseldi i srada halkla kendi arasndaki rty kaldrd. Halk nthi gne nn aksetme" Bak: nn ' 1948. Vefayt al-A'yn Va Enbil Ebnit'az-Zamn, s. II, s. 436, al-Khire

79

mesine dayanamad ve bakamad . Hepsi aknlklar iinde hdise yerini terkettiler. Bylece de Mukanna sahte nfcizesini gstermi oldu. Mukanna, namaz ve oru gibi dini farzlar tebaasndan kaldrmt. Ana ve kz karde , kz evltla nikh ciz grm t. Onun iddiasna gre hibir kimse kendi arkada ndan e ini saknmamaldr. Mukanna'nn nemli bir tehlike oldu unu gren Halife al-Mehdi kalabalk bir orduyu onun zerine yollad . Mukanna bulundu u kalenin etrafna hendekler kazd rmt. Fakat alnan azimli tedbirler sayesinde Mukanna ma lp edildi. Mukanna ma lip olacan anlaynca ilkin kendi elerini zehirli bir erbetle ldrd. Daha sonra da ayn erbetten kendisi de iip intihar etti. Fakat daha kuvvetli bir rivyete gre katran vesair yanc maddelerle kendisini yakt . Kale fethedildi inde Mukanna yanp kl olduu iin bulunamad. Taraftarlar bunun zerine onun ge ekildiini iddia ettiler. Fakat H.163 y lnda Mukanna'n n bylece bertaraf edilmesiyle fitnesi snme e mahklm oldu90 . Hurremiyye Hurremiler91 gerekte ikiye ayr lrlar: 1 slmiyetten nce mevcilt olan Hurre nfler. Bunlar kad nda ve malda ortakl kabul etmilerdi. Kavgadan go lanmazlar, birbirleri iin iyilik d nrlerdi. Bunlara Mazdekiyye de denirdi. Bunlar Mecusili in tesiri altnda idiler. Nirevan bunlarn hkimiyetine son vermiti. 2 slanuiyetten sonra faaliyet gstern Hurremiler. Bunlar geni apta Babekiyye frkas temsil eder. Babekiyye frkas ayn zamanda bhilerden saylr. nk btn slami yasaklar helal sayarlar, an , kz karde ve kz evltla evlenmeyi ciz grrler. Babekiler, eski Hurremilerden farkl ola.rak mcadeleci ve harpi idiler.

Bunlar Abbas'. halifelerinden Memun ve Mu'tasun zaman nda faaliyet gstermiti. Bu frka'an kurucusu hakknda bn Nedim dikkati ekici bilgiler vermektedir. bn Nedim'e gre Babek al-Hurremi'nin babas Abdullah ad nda birisi idi. Abdullah yaclk yapard. Aslen Medain'li idi. Azerbaycan taraflar ndaki Bilalabad kyne yerle ti. Yan satarken bu civardaki gz kr bir kad nla dostluk kurmutu. Abdullah bu kadna ak olmutu. Birgn Abdullah ve d k karakterli bu kadn yanlarna biraz az k ve arap alarak bir ormana e lenmee gitmilerdi. Kyl kad nlar o civardaki bir emeden su alrlarken bun" Bak: al-Ba dadi, anlan eser, s. 155-156; al-Isferyini, amlan eser, s, 114-115; Do. Dr. Ibrahim Agh ubuku, Gazzli ve Batmilik, s. 33. Ankara 1964. Hurrem ho , sevinli gnl eken demektir.

80

larn sesini duydular. Kad nlar sesin geldi i tarafa do ru gidince iki fi grdler. Bunun zerine Abdullah kama a muvaffak oldu. Kr kadn ise kaamad. Kyl kadnlar ile byle gizli iler yapan bu kadnn sandan tutarak onu kye getirdiler. Ky halk nnde kadn rezil ve mahcup ettiler. Bir mddet sonra yak' Abdullah bu kr kad nla evlenmee mecbur oldu. te Babek al-Hurremi byle bir ana ve babadan dodu. Yac kendi sanatn icraya devam etti. Seylan da larna yine ya satmak iin gittiinde bir ahsn hcumuna urad ve ar bir surrette yaraland. Abdullah bu yaradan ld. Abdullah lnee o lu Babek yetim kald. Anas cretle st annelik yaparak olunun ve kendisinin geimini sa lyordu. Babek 10 ya na gelince sr gtmee balad. Bu arada tarnbur almasm rendi. ki yl kadar, gitti i Tebriz ehrinde kald. Sonra tekrar anasnn kyne dnd. Artk 18 yana kadar anasmn kynden kmad. Bez dalar civarnda Sehrek o lu Cavidan'la Eb l imran'n taraftarlar yaz aylarnda sava yaparlard . Kn bu savalar kar sebebiyle dururdu. Cavidan 2000 koyunla Bilalbad ky civar ndan geerken kar ve tipiye yakaland. Ky bekileri alayl bir tavrla Cavidan' , Babek'in anasn evine getirdiler. Kad n yoksul olmasna ramen Cavidan'a ve onun arkadalarna elinden geldi i kadar ikramda bulundu. Cavidan al veri yapmas iin Babek'i ar ya yollad . Babek bu vazifeyi seve seve yapt. Bu hl Cavidan' n houna gitti. Zeki buldu u bu genci yannda gtrmek istedi. Bu hususta gerekli teklifi Babek'in anas na yapt. Ona her ay nuayyen bir cret yollyacan syledi. O da kabul etti. Bunun zerine Babek Cavidan'la birlikte Bez da larna gitti. Bez dalarna arnca Cavidar'm kars Babek'ten ho land. Bir ara yine Cavidanla Eb mran savaa baladlar. Sava ta Cavidan yaraland . Bil. mddet sonra ld. Cavidan' n lmn kars halktan gizkdi. Zira ak olduu Babek'i bir desise ile reis yapmak ve onunla evlenmek istiyordu. Babek'e bu fikrini aarak onun tasvibini ald . Ertesi gn Cavidan'n kars halk toplad ve onlara u mealde hitap etti: "Cavidan bana leceini ve kendi ruhunun Babek'e girece ini syledi. Hepinizden Babek'e itaat etmenizi istedi. Babek dnyaya hkim olacak ve Mezdekiye mezhebini ihya edecek". Kadn kurnazca syledii daha birok szlerle Cavidan' n taraftarlarn kandrd. Ertesi gn Babek'e bir kz hediye etti. kz kesildi 81

v e derisi yayld . Kadn bu derinin zerine ii arapla dolu bir kap koy-

du. Ekmekleri kabn etrafna yerletirdi. Btn adamlar n teker teker ard . Herkes aya ile deriye bast , bir para ekmek al p araba batrd ve yedi. Sonra Babek'e biat edip onun elini ptler. Daha sonra yemek yediler. Ikili yemekte kadnla Babek yanyana oturdular. Kad n ona bir reyhan demeti takdim etti. Babek de ald. Bylece evlenme merasimleri de yap lm oldu92 . te tarihte yllarca halife ordular n uratran Babek'in, saltanatn bylece kurduu rivyet ediliyor. Bunlar umumiyetle elbiselerini krmzya boyadklar iin Muhammire93 adyla da andmaktadrlar. Babekner e lerini birbirlerinden esirgemezlerdi. Baz geceler ikili ve kadnh lemler yaparlard 94. Bunlarn fitnesine H.223 /11837 y lnda kumandan Afin son verdi. Babek ldrlrken dahi metnetini muhafaza etmi ti. Mu'tasm, Babek'i huzuruna getirtti ve ona yle syledi: "Kimsenin yapmad ileri yaptn. imdi ldrleceksin. Kimsenin sabretmedii ekilde sabret". Babek bu szlere "sabr m' greceksin" diye cevap verdi. Mu'tasm Babek'in ilkin sa elini kestirdi. Babek sol eliyle kanlar ald yzne srd ve "kimse lmden korktu ve yz sarard " demesin diye byle hareket ediyorum dedi. Sonra di er eli ve ayaklar kesildi. En sonra da ba kesilip ate e atld95 . al-Maziyariyye islmiyetten sonra zuhur edn bir k sm Hurremiler de Maziyariyye unvaniyle aruld lail. Bunlara bu ad Maziyar Karin'in ad na nisbetle verilmitir. Halife Me'mun, Maziyar'a Taberistan taraflar nn idaresini emanet etmiti. Fakat Maziyar Halife Mu'tas m zamannda gizlice Babekle mektupla maa balad . Zaten Iran geleneklerine ba l bir adamd . Batnilie meyletti. Tabaasma her trl dini yasaklar ilemek selhiyeti verdi. Birinci derecedeki akraba aras nda evlenmeyi caiz grd. Neticede Halife Mu'tas m hicri 225 ylnda Maziyar' yakalatt ve ldrtt. Fakat bunlar n kalnts hicri 5. yzylda Crcan taraflar nda faaliyet gsterme e devam ettiler 96 .
92 Bylece zetledi imiz ve mevsukiyetini baka delillerle teyit edemedi imiz bu deliller al-Fihris'te vardr. Bakn= Ibn Nedim, al-aihrist, s. 493-494, Matbaa al-istikamet, al-Kahire. 93 Bak: ad-Deylemi, an lan eser, s. 37. " Bak: al-Isferyini, at-Tabsir fi'd-Din, s. 8 0; Iln al-Cevzi, Telbis'i Iblis, s. 110. ezert az-Zeheb, c. Khire 1350. g' Bak: Ebit'l-Felah Abd al-Hayy b. " Bak: al-Ba dadi, anlan eser, a. 161; Isferyini, andan eser, s. 119; Ebu'l-Felah abd al-Hayy, ezerat az Zeheb, e. II, s. 52.
.

82

Karanuta Islm leminde nemli batni hareketlerden de Karmatilerin faaliyetidir. Bu nezhep salikleri de Ehl-i Beyt sevgisini istismar ve gizli tekilt sayesinde siyasi nfuz elde etme amac gderlerdi. Bu mezhebin kurucusunun, Kfe taraflar nda hicri 278 ylnda faaliyet"e ba hyan Hamdan b.al-E 'as olduu rivyet edihnektedir. Bu arada Hamdan' n kayl biraderi Abdal' Am H.286 / M.899)'m Karmatili in yaylnasnda rol byktr. Te kiltta gerek Hamdn' ve gerekse Abdn' grevlendiren gizli reislerin bulundu u anlalmaktadr. 13u gizli resiler Shibu'z-Zuhr ve Sahibu'n-Nke lkaplariyle an hrlar. Mesel, Sahibu'n-Nke bir ara Abdn' n yerine Zikreveyh ad-Dindni (01m. 14.294 / M.906)'yi tayin etmitir. Karnati hareketii Ahsa taraflarnda da Eb Sid Hasan b.Behrm al-Cermbi adl bir dal' ynetiyordu. al-Cennabrnin bu faaliyetleri H.281 / M.894 yllarnda balad. Bu ahs Rebi kabilesinin yardmiyle btn Ahsa'ya hakim oldu. Burada deta bir Karmati devleti kurdu. Karmati devleti Ft milerden de mnevi yardm alarak Abbasilerin zararma olarak genilemek istiyordu. Bu yzden Karmatiler Ba dad'da mukim Abbasi halifelerini bir hayli u ratrdlar. Sid'in o lu EM]. Thir Suleymn babasnn yerine karmatilerin ba na geince (H.301-332 / M.914-943) faaliyetini daha da art rd. Mezepotamyay igal etti. Mekke'ye giden haclar korku ve dehet iinde brakt . Snni n chitlere e itli ikenceler ya.)maktan ekinmiyordu. Nihayet H.317 / M.930 ylnda Mekke'yi de zaptetti. al-Hacer al-Esved'i yerinden sktrp . Ahsa'ya gtrd al-Hacer al-Esved'in yerine iadesi ancak H.339 / M. 950 ylnda mmkn oldu. Birok kaynaklar Msrdaki Ftmi devletini kuran Ubeydullah al-Mehdi (Ohn. H.322 / M.933)'nin Karmati dailerden ok istifade yazmaktadr. Karmatile Yemen taraflar nda da geni apta faaliyette bulunmulardr97.
Karmatiler iin bak ma; Muhanmed b. Mlik b. Ebi'l-Fedil al-Hammadi al-Yemni, Kesf esrr al-liatuilyye Ve Ahbr al-Karm ta, Msr 1375 / 1955; ezert az-Zeheb, c. II, s. 348; Bernard Lewis, Usl al-Ismiliyye, s. 167-188; Louis Massignon, Is. Ansilclopedisi, Karmatiler maddesi, cz: 59, s. 352-359, Istanbul 1953; al-Isferyini, at-Tabsir di'd-Din, s. 124; C Brockelmann, Islm Milletleri ve Devletleri Tarihi, Trkeye eviren: Prof. Dr. Nei et aatay, c. I, s. 148 vd. Ankara 1954; Hanal-Fahri ve Halil al-Crr, Tarih al-Felsefet al-Arabiyye, e. I, s. 217-222.

83

Sabbilhiyye (Ta'limiyye) Hicri beinci yzylda kurulup geli en Batmi hareketi tarihte eitli adlarla tannmtr: Bu hareket, Hasan Sabbh' n bakanlnda gelitii iin Sabbhiyye diye adlandrlmtr. Dier yandan Hasan Sabbh, eski Bat ni dnceleri yeniden can landrd iin, onun kurduu Batmilie ad-Da'vet al-Cedide de denmi tir. ad-Davet al-Cedide diye mruf olan Bat nilie Ta'limiyye de denir. Zira Batniler, "akl ve dnce insan sapkla ve ihtilafa gtrr, ta'lim ( retme) ise insan doruya ve birlie ulatrr" diyorlard . Bu Batnilere Fidaviyye dendi ine de tank olmaktayz. nk Hasan Sabbh' n kurduu bir Fedai tekilat, mal ve mezhep iin reislerin diledii kimseleri ldryorlard . Hicri beinci yzyl Batmilerine Ha aiyye de denir nk te kilatn reisi etrafna toplad genlere ha hatan elde edilmi uyuturucu maddeler yedirir ve onlar bylece sarho edip kendi emelleri iin kullamrd . Batmilerin ileri kfr ve ilhatla dolu oldu u iin onlara Mulhide veya Melhide de denmi tir. Hasan Sabbah 98 Mustansr'n byk olu Nizar lehinde propaganda yapt iin onun yayd Batmilik, Nizariyye lkabiyle de tan nmtr. mamlarn yedier yedier srayla gelece ine, 7 yldzn kudsiyetine ve sralrn 7 saysnda toplanacna inandklar iin Batnilere Sebeiyye de denmitir. Btn haramlar hell saydklar ve ibdata daldklan iin bhiyye adiyle maruf olmu lardr. Gerekte Allah', Hz. Peygamber'i ve baz imamlar inkr etmeleri sebebiyle Zanadka diye de adlandrlmlardr99.
98 Hasan Sabbh, Vezir Nizm al-Mlk ve byk air mer Hayym'n henz gen iken aralarnda bir ittifak yapt klar rivayet edilir. ttifakda ilerde ikbal sahibi olan'n dierlerini korumas art koulmu. Nizm al-Mlk vezir olunca mer Hayyfin 'l korumu. Hasan Sabbh' da Sultana takdim etmi . Hasan Sabbh, Sultan Melik ah'la vezir Nizam al-Mlk'n arasn amaa alm. Bu hilesi anlalca da kam . Bu rivayet pek gere e benzemiyor. " Bak: ad-Deylemi, anlan eser, s. 34-37; Prof. Dr. Ibrahim Kafeso lu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu Imparatorlu u, s. 128, stanbul 1953; ar-Rilzt, Itikfidat F rak alMslimin Va'l-M rilrin, s. 78; al-Kalka endi, Subh al-A, c. XIII, s. 245; Browne, Tarih alEdeb, c. II, s. 242.

84

Acaba hicri be inci yzylda det bir smiliyye Devleti kuran Hasan Sabbah kimdir ve bu ba arya nas l ulat ? imdi bu meseleyi incelemee al alm: Hasan Sabbah' n Yemen'li veya Rey'li oldu u hakknda iki ayr rivyet vard r. Fakat genel olarak tarihiler onun Rey'li oldu u tezini savunmaktadr. Babas ia'nn sna Aariyyeloo koluna mensuptu. Hasan Sabbah da babas nn mezhebi zerine e itilerek bytlm t. Hasan Sabbah, Zarrab ve Eb Necm S rac tarafndan kand rlarak Batniyye mezhebine meylettirilmi ti. Bylece Hasan Sabbah imam olarak Cafer as-Sad k'tan sonra smail b.Ca'fer as-Sad k neslinden gelen kimseleri tan d . Kendisini mehur dai (propagandac ) Abdlmelik b. Atta da pek beenmiti. Bu dai, Hasan Sabbah' n Msr'a yollanmasm tavsiye etmi ti. Esasen bu sralarda Msrdaki Fatmi Devleti ile merkezi Ba dad olan Abbasi Devleti aras nda siyasi ve mezhebi mcadele mevcuttu. Fat miler ii, Abbasiler ise snni idiler. Fat miler halk kendi tarafna kazanmak iin Irak ve Horasan taraflar na propagandaclar' yollu.yorlar ve gizlice Bat ni hareketleri krklyorlard . Hasan Sabbah, Rey taraflar nda Abbasilerin iileri tkip etmesinden ekinerek ve kendisine yap lan dveti frsat bilerek Msr'a gitme e karar verdi. sfehan, Azarbaycan ve Suriye'den geerek Kahire'ye vard (H.471 /M.1079). Kendisi orada ok abuk temyz etti. Halife al-Mustans r (01m. H.487 / M.1094)'la gr mek erefine nail oldu. Iyice Batmilii benimsedi. Ancak Hasan Sabah M sr'da da rahat durmad . Siyasi ilere kart . Mustansr ilkin byk o lu Nizar' veliand tayin etmiti. Fakat sonradan bu karar ndan vazgeerek Ba vezir Bedr alCemlrnin kz ile evli olan di er olu Ahmed al-Musta'li'yi veliand olarak iln etti. Hasan Sabbah ise Nizr' tutuyordu. Bu yzden Bedr al-Cemli ile aras ald . Hasan Msr' terketmek zorunda kald . am, Elcezire ve Diyarbak r'a u ryarak Horasan'a geldi. Hasan Sabbh, ad-Da'vet Cedide ad m verdii Batmilii Horasan taraflar nda yaymaga alyordu. Kltrsz halk ktlelerire kendisini gerekten zhit bir adam gibi tamtma a alyordu. Taberistan, Kuhistan, Curcan ve Taberistan taraflar nda kendisine birok taraftarlar buldu. Art k etrafa dailer (propagandaclar) yollama a da ba lad . Damgan taraflar nda
" ima Asariyye mezhebinde 12 imam unlardr: Hz. Ali (151m. H. 40 / M.660), Hz. Hasan (01m. H.49 / M.669), Hz. Hseyin (01m. H. 61 / M.680), Ali Zeyn al-Ab din (01m. H. 94 / M. 712), Muhanmed Bakr (01m. H.H.114 / M.732), Ca'fer as-Sad k (01m. H.148 / M.765), Musa al-Kaz m (01m. H. 183 / M. 799), Ali Rza (lm. H.202 / M.817), Muhammed al-Cevad (lm. H. 220 I M.735), Ali Hadi ((Alim. H. 254 /M.868), Hasan al-Askeri (lm. H. 260 / M. 873) ve H. 260 M. 873 tarihinde gizlendi i farzedilen Muhammed al-Mehdi.

85

taraftar pek ok idi. Gird-i Gh'daki Emir-i Dd Habe i b.Altuntak' n nibi Muzaffer'i ve Kuhistan hakimi Hseyin Kainryi de kendine, meylettirmiti. Batni dailer faaliyetlerini art ryorlar ve birok kimseleri kandrma& devam ediyorlard . Badad'ela vezir olan Nizm al-Mlk (01m. H.485 / M.1092). Bat ni tehlikesinin Curcan'a kadar ilerlediini grerek tedbirlere ba vurdu. Rey Valisi Eb Mslim Razrye Hasan Sabbah' yakalamasn emretti. Hasan Sabbh yakay ele vermemek iin sarp kayalara s nmay uygun buldu. Kazvin taraflar ndaki Rildbar vadisi yan da sarp kayalar zerinde kurulmu bulunan Alamiltnil kalesine yerle mek istedi. Sultan Melik ah' n adamlarndan olup kaleyi muhafaza eden Mehdryi hileyle kand rd . Bylece kaleye girdikten sonra da Mehdryi kaleden kard . Artk Hasan Sabbh emniyetli yerlere yerle miti. Buradan etrafa yollad dailer vastasiyle (lavas= yay yordu. Ona gre akl ve dnce insanlar oklua ve ihtilafa gtrr. nk her fert ba ka baka dnr. Halbuki insan n amac birlie ve tesnde ula mak olmaldr. Bu amaca ulamak iin de bir imam- msum'a balanmak lazmdr. Yer yznde her zaman byle bir imam.-1 masum vard r. imam- msumdan kt fiiller sad r olmaz. Imam, Allah'n yer yznde vekilidir. ' Kur'an. ve Hadisler'in zahirlerinin k ymeti yoktur. Asl rnanalar batndadr. Bu batni manalar da ancak imam- masum ve onun yaknlar bilir. Bu sebeple gereklere eri mek isteyen her ahs, bilgileri Imam- masumdan renmelidir. I te Hasan Sabbh bu trl propaganday yayyor ve kendisinin zamamn mam- Ma'sum'u olduunu iddia ediyordu. Hasan Sabbah kurnazca dzenledi i bir te kilat sayesinde kendisinin ilahi bir ahsiyet oldu una birok kltrsz kimseleri de inand rmt . O gEiyet gzel havuzlarla, ielderle ve a alarla bezenmi yalanc Cennet baheleri yaptrmt . Bu bahelerde her trl e lence ve iki mevcuttu. Yar plak cariyeler gya huri k zlarm temsilen bahede dola p misafirlere hizmet yaparlard . Hasan Sabbh genleri fedai te kilatna kabul etmezden nce onlar uyu turucu maddelerle sarho ederdi. Bu uyu turucu maddeleri bal ve rek otuna katarak tertipledi i bir ziyafette ikram ederdi. Bylece yar uursuz hale gelen genler zel kimseler tarafndan yalanc cennete gtrlrd. Orada e lence lemlerine devam edilirdi Sarho genlere, gerek cennette olduklar sylenirdi. Bir mddet sonra iyice uyu turulmu genler yalanc cennetten. karhrd . Sonradan aylan genlere, Imam- Masam iin cann feda eden"t Alannt "kartal yuvas " anlamna gelmektedir.

86

lerin yeri byle cennet olacakt r, diye telkinler yap lrd . Zaten gsterilen sahte kermeti ve cennetin maddi zevklerini haylen hat rlayan genler uursuzca Hasan Sabbah'a ba lamrlard . te Hasan Sabbah' n feda' te kilatna bal olan kimseler bylece kandrlmt . Gizlice Islam lkelerine yaylan bu genlerden baz lar H.485 / M.1092 de vezir Nizm al-Mlk', H.492 / M.1098 de Abill-Kasm bArnam al-Hare neyn'i, H.499 / M.1105 de al-Kadi Ebtil-Ala Said b.Ebi Muhammed an-NisalAriyi, H.500 / M.1106 da Sultan Sencer'in veziri Fahr al-Mlk' ve H.502 / M.1108 de Ubeydullah b.Ali al-Hatibi'yi ldrdler. Hasan Sabbah' n bu fedailerine gvenerek Sultan Melik h (lm. H.485 / M.1092)' da tehdit etti i mlumdur. zellikle Hasan Sabbah'n Melik ah'n elisine verdi i u ifahi cevap dikkati ekicidir: Melik ah Hasan Sabbh'a bir eli yollayarak rahat durmas n, yamaclktan ve halka eziyet yapmaktan vazgemesini ister. Hasan Sabbh, elinin huzrunda, adamlar na "sizden birisine bir vazife verece im. Kim ifa etmek ister" der. Adamlar nn hepsi "senin yolunda can mz fedaya hazrz" mealinde konuurlar. Bunun zerine Hasan Sabbh topluluktan birini a rr ve ona intihar etmesini syler. Fedai derhal kendini ban' kendi g sne saplay p lr. Hasan Sabbh bir dier fedaiye "kendini kayadan a a at" der. O da sarp kayadan a a atlr ve lr. Bu duruma akn a kn bakan eliye Hasan Sabbh u mealde hitap eder: "git Melik all'a syle, bunlar gibi emrinde 20000 gen vard r. Kendisine cevabm budur". Eli Melik ah'n yanna dnnce durumu anlatr. Melik ah, Hasan Sabbh' ancak k lcn susturaca n anlam t . Fakat her seferde Hasan Sabbh' n ans iyi gidiyordu. Mesela Emir Yorunta H. 484 / M.1091 ylnda Alamt kalesini muhasara etti. Bat niler kalede yiyecek s knts ekme e baladlar. Halsiz ve mitsiz bir hale geldiler. Fakat Hasan Sabbh onlar cesaretlendirici szlerle mukavemeti sa lamaa alyordu. Tam bu srada birdenbire Torunta ld. Bunun zerine kaleden muhasara kald rld. Batniler, bu baarszl Hasan Sabbah'n manevi kuvvetine hamlettiler. Bundan sonra Batnilerin faaliyeti daha da artt . Durumu anlayan Melik h, Kuhistan taraflarndaki dal Hseyin Kiniyi yakalamak zere Emir Kolta ve Alamttaki Hasan Sabbah' yola getirmek zere de Emir Arslanta ' grevlendirdi. Hasan Sabbh, Emir Arslanta tarafndan iyice sktrld . Tam Batnilerin teslim olaca bir srada Kazvin'deki dal Dihdar Ebl Ali Ardistni askerleriyle birlikte Hasan Sabbah' n imdadma yeti 87

ti. Arslanta , askerleriyle birlikte muhasaray terketmek zorunda kald . Melik ah bu defa Emir K zlsar mandasnda bir ordu yollad . Batnileri temizleme e kesin olarak karar vermi ti. Bir yandan Emir Kolta Hseyin Kinrnin askerlerini, di er yandan da K zlsar Hasan Sabbh'n kalelerini sktryordu. Tam bu srada H.485 / M.1092 de Melik ah ld. Bunun zerine kumandanlar merkeze dnmek zorunda kaldlar102. Melik h'n lmesiyle Bat niler rahat bir nefes alm t . Zira Melik h' n ocuklar kendi aralarnda taht kavgalar na baladlar. Melik h, taht iin o lu Berkiyaruk'u halef tayin etmi ti. Fakat Terken Hatun, Melik h'n lm zerine tahta o lu 4 yandaki Mahmd'u geirmek istedi. Berkiyaruk bir yandan vey karde i Mahmd' un annesiyle, dier yandan am valisi Tutu la mcadele etmek zorunda kald . Bu mcadelede baz geici ba arlar da kazand . Fakat bu defa da Horasanda ba kaldran amcas Arslan Argun'la u ramas gerekti. M.1096 ylnda Arslan Argun bir klesi taraf ndan ldrlnce Berkiyaruk Seluklu imparatorlu unun mutlak sahibi oldu. Ama bu geni imparatorlu un e itli blgelerinde isyan hareketleri de eksik olmuyordu. Nitekim M.1099 ylnda Berkiyaruk'un Azerbaycan valisi olan karde i Muhammed isyan etti. Muhammed, Horasan valisi Sencer'le de ittifak yaparak Berkiyaruk'u yendi. Neticede karde aralarnda bir anlama yaptlar (H.497 / M.1103). Bu anla maya gre Muhammed, Azerbaycan, Ermenistan ve Irak taraflar mn hkiimdar oluyordu. Sencer ise Horasan valisi kalacakt . Ancak, Berkiyaruk'a de il de, Muhammed'e tbi olacakt . Bu anlamadan bir yl kadar sonra Berkiyaruk ldnden Muhammed Imparatorlu un btn blgelerini hakimiyeti altna ald . Muhammed b.Melik h, taht kavgalarndan biraz nefes al nca, Batmilerin kkn kaz mak istedi. andur kalesii teslim olma a mecbur etti. S ra Alamt kalesine elmi ti Sultan, Sabbh' n bu mstahkem kalesinin zapt iin Enutekin'i grevlendirdi. Enu tekin, Ala/Mit kalesini aylarca muhasara etti. Kalede yiyecek ok azalm t . yle ki Hasan Sabbh, her ferde gnde bir rek ve ceviz veriyordu. Kaledekiler teslim olmak zereydiler. Tam bu s rada H.511 / M.1117 de Mu"2 Bak: Prof. Dr. Ibrahim Kafeso lu, anlan eeser, s. 128-135; Mehmed erefeddin, FatimIler Ve Hasan Sabbh, Darlfnn Ilhiyat Fakltesi Meemuas , say : 4, sayfa: 20-23, Istanbul 1926.

88

hammed b.Melik h ld. Bu sebepten muhasara kald rld ve askerler geri dndler 103 . Seluklulardan gerek Berkiyaruk (01m. H.498 / M.1104) ve gerekse Muhammed b.Melik h (Ol. H.511 / M.1117) devrinde Horasan hkimi olan 1- 04 Muizz ad-Din Eb01-Haris Sencer (lm. H.552 / M.1157) de Bat nilerle mcadele etti 105 . Fakat Bat niler gizli te kilatlar sayesinde Sencer'in yaknlarndan olan bir kad n kandrdlar. Bu kadn gizlice Sencer'in her zaman oturdu u yere bir haner saplad . Batmilerin reisi ayrca Sultan Sencer'e u haberi yollad : "eer muhabbetinizi kalbimde ya atmasa idim, bu- b a oturdu unuz yerden daha yumu ak olan gsnze saplatt rmak yere saplatt rmaktan daha kolay idi... Sizin mahremlerinizin cmlesi benim elimdedir" 106 . Sencer'in bu ihtar zerine, Batmilerle u ra maktan vazgeti i rivayet edilmektedir. Hasan Sabbh H.518 / M.1124 ylnda ld ise de onun kurdu u devlet ve fitne daha uzun y llar devam etti. Zaman zaman birok devlet ve ilim adamlar Batmilerin tehdidine u rad . Byle bir tehdide maruz kalanlardan biri de Fahr ad-Din ar-Razi (lm. H.606 / M.1209)'dir. Rzi ismaililer aleyhine va'zederdi. Bunu i titen Batniler Fahr adDin Razi'yi susturmak zere bir fedai yollad lar. Fedai ilkin Razi'nin meclisine renci olarak girdi. 7 ay kadar onun derslerine devam etti. Her an frsat gzetliyordu. Bir gn Razi'nin, odas nda yalnz kaldn grnce, onun zerine atld . Fedai hanerini Razi'nin karnna dayamt . Razi deh et iinde bu filin sebebini sordu. Fedai "gbe inden gsne kadar yaraca m. nk Batmileri ktlyorsun" dedi. Essen fedai, Razi'yi ldrmek iin de il, susturmak iin emir almt . Bu sebeple Batniler aleyhinde art k konumyaca na sz veren Razrnin hayatn balad . Bu olay zerine Razi, Bat niler aleyhinde konu mama a dikkat etti. Fakat rencilerden birisi bu durumun fark na vard ve hocas nn Batniler aleyhinde konu mamasnn sebebini sordu. Razi de fedainin hanerini ima ederek "nk Batmilerin burhan- katlar 107 vardr" diye cevap verdi 108 .
1 " Bak: Mehmet erefettin, Fat miler Ve Hasan Sabbh, Darulfnn ilahiyat Fakltesi Mecmuas, say 4, s. 33-34. 104 Bak: Un Kesir al-Kuresi, al-Bidaye va'n-Nihaye, e. XII, s. 15,157, M sr 1351 / 1932; Kprlzade (Kprl) Mehmed Fuat, Trkiye Tarihi, s. 164-167, stanbul 1923. 105 Bak: Prof. Dr. Mehmet Altay Kymen, Byk Seluklu mparatrluu Tarihi, c. II, s. 150-156, Ankara 1954. " Bak: Mehmet erefettin, Fat miler ve Hasan Sabbh, ad geen Mecmua, s. 34; Mehmet Behcet ve Refik Temimi, Beyrut Vilayeti, s. 84; Beyrut 1333 / 1917. "7 Kat, kesici veya kesen anlam na gelir. 1 " Bak: Mehmet erefettin, Fat miler ve Hasan Sabbh, an lan mecmua, s. 36.

89

Batmilerin mahalli hkimiyetlerine H.654 / M.1256 y lnda Hlg son verdi109.

Batniyye Tekibitnn idareeileri Batmilerce yer yznde dima Muhammed b. smail neslinden gelen gizli veya a k bir imam vardr. Bu imam yle bir imamd r ki ondan ktlk gelmez ve o btn Bat nilerin reisidir. mam, ilhi kudretlerle mcehhezdir. Onun emriyle, mevcut elm yan ey var olur. imknsz olan ey zarri olur. O semavt n merkezidir, arz n kutbudur. O hakikatn kendisidir, olgunlu un tamam dr. O birdir. Onu hakiki zatiyle herkes tamyamaz. Fakat izfet ve te bihat leminde imam genel olarak 4 cihetten tamnabilir: 1 mam cismani ekli itibariyle tamnabilir. Buna dost olsun, d man olsun herkes muktedir olur. 2 Onun ismini ve cismni nesebini tan mak. I3una imarnn yardmclar ve tbileri malik olur. 3 imam'n inmetini tanmak ve onu teslim etmek. Buna ancak imal= gerek tbileri nail olur. 4 mam hakiki sdatlar arasnda zatiyle tan mak. Bu bilgiye imam fikrini tenzih ve takdisle eri ilir. mam gerekten. tan mak gtr. Nas l gzler gne e bakmaktan aciz kal rsa, kudsi nefisler ve kh akllar da mam]. btn gerekleriyle tan maktan ciz kal rn. Huccet : mamdan feyz alr. Onun ilmine vkftr. manun varlaa ve ilmine bir huccet (delil) olur.

Zumassa : bu iavan ta yan kimse mamla senli benli konu amaz. Btn ilmi Hucceten al r. ocu un meme emii gibi bilgileri Huccetten emer. Dai-i Ekber : insanlar iyice tecrbe szgecinden geirdikten sonra ehil grd kimseleri Batmilie dvet eder. cabnda onlarn derece'erini ykseltir. Buna (bab) da denir.
'" Hasan Sabbh Ve Batmiler hakk nda baknz: Tarih-i bn Haldun c. IV, s. 11, 66,93 vd, Bulak 1284; bn al-Cevzi, al-Muntazam ft-Tarih al-Mulk vel-Umem, c. IX, s. 120-122, Haydarbd 1357; al-Cuveyni, Kitab Tarihd Cihngu ily, c. III, s. 187 vd. Leiden 1355 / 1937; Tarih, e. VII, s. 27, 172-173, 200-201, 237, 259, stikamet Matbaas , Msr; Tarih-i Ebr 1-Fid, c. II s. 209, 221, Konstantiniyye 1286. n Bak: Tarih al-Felsefet al-Arabiyye, c. I, s. 213-215.

90

Dai-i Mezun : zhir ehlinden Batmili e meyledenler olursa, onlar

dan and ve misak alr. Batmilik srlarn kimseye sylemiyece ine dir mstecibe yemin teklif eder. Mezhebe girmek arzusunda olanlara ilim ve rnarifeti aar. Mstecipleri Imrn n zimmetine sokar. Gerek Dal- Ekber ve gerekse Dai-i Mezun lakaplar m alan propagandaclara duat veya ebvab da denir.

Mkelleb : bu seviyeye eri enler dailerin yard mcs durumundadrlar. Davette bulunmak hususunda henz yetkileri yoktur. Bunlar zhir ehli aras nda dolap davet edilme e elverili kimseleri bir takm bahanelerle dai-i mezuna getirirler. Bunlar, bir avc kpeinin av yakalayp avcya getirii gibi, zhir ehlini dal-i mezuna getirdikleri iin mkelleb diye adlandrlmlardr. Mmin : Batnilie inanan, ande vefa gsteren ve dal ye tabi olan kimseye de Mmin derler" 1 . Msteeib : dailerin davetlerine msait cevap veren kimselere de
mstecip denir. Hasan Sabbah' n kurdu u ad-Davet al-Cedide te kiltnda baz zel derecelerin bulundu una da ahit olmaktayz. Hicri be inci yzyln ikinci yarsnda ve altnc yzyln birinci yarsada faaliyet gsteren bu Batniler ksmdan meydana gelmektedirler: 1Dailer (propagandac lar). 2 Refikler (dostlar). 3 Fedailer. Bunlardan dailer, propaganda ile me gul olark Batniliin yaylmasn salarlar. Dailer de-kendi aralar nda bir takm derecelere ayr lrlar. Birinci mevkide byk dailer ve a'yan (ileri gelenler) bulunur. Bunlar byk ehirlerin veya kalelerin reisleridirler. mam- ma'sum diye adlandrlan en byk Reise ba ldrlar. Mesela Kuhistan ve am blgelerinde birinci dereceye mensup birer dal bulunurdu. kinci . mevkide kalan dailer ise dini elilerdir. Siyasi vekiller ve reis muavinleri de bu mevkie mensup dailerdendir. nc mevkide ise gizli prensipleri ve Batmilik akidesini benimseyen kimseler yer -alr. Yukarda bahsetti imiz refiklerin hepsi mam- ma'sum'a tabi olmay kabul etmi kimselerdir.
al-Milel Va'n-Nihal, Atf Efendi Ktphanesi, No: 1373; Beyrut Vilyeti, s. 74; izmirli smail Hakk, Drzi Mezhebi, Darulfnn lh. Fak. Mecmuas , say: 2, sayfa, 45, stanbul 1926; erh al-Mevkf, s. 627.

91

Daha sonra fediler gelir. Bunlar kk ya tan itibaren zel bir eitime tbi tutulan kimselerdir. Fedailer iin zel cennetler yapt rlmtr. Uyuturucu maddeler ve e lencelerle sarho edilen genler imam- Masum iin canlarm feda edecek kadar te kilta ba ldrlar. Zira onlar Hasan Sabbh' n tertipledi i szde cennet nimetlerine ldkleri zaman edebiyyen kavu acaklarma inanm lardr. Fedailerden sonra mezhep bekileri, muharipler ve katiller gelmektedir112. Halk ise en a a mevkidedir. urasm da belirtmek yerinde olur ki btn Batmilerde idarecilerin lkaplar ayn deildir. Batnilerde gizli lik ve metot bakmndan ittifak varsa da onlar aras nda te kilt cihetinden yeti tikleri yzyla gre baz farklar mevcuttur. Mesel , Hamidu'd-Din al-Kirmni (01m. H.411 / M.1021 y lndan sonra) bize batni idarecilerin lkaplarma dair yeni istilhlar vermektedir. Ona gre Batnilikteki mevkileri yle sralayabilirizm. 1Natk 2 Esas 3 mam 4 Bab 5 Huccet 6 ad-Dai al-Bella 7 ad-Dai al-Mutlak 8 ad-Dai al-Mandud 9 al-Mezun al-Mutlak 10 al-Mezun al-Mandud

Kirmanrye gre Bat ni idarecilerin yukarda zikredilen her bir lkab al-Ukul al-A are'den birine tekbl eder.

Batniler Din Felsefesi

Batniler gerekten "her zhir'in bat l' vardr" diyerek Kur'n- Kerimi yanl mnalara gtrmek istedikleri hlde, suret slm'n Allah'na inanr grnrler. zellikle Allah' n sfatlar hakknda tevillerde bulunurlar. Batnilere gre Allah' n var veya yok oldu u sylenemez. E er Allah vardr denirse Allah var olma cihetinden mahlalara benzetilmi olur. E er Allah yoktur denirse bu da Allah' inkr etmek demektir. Bu sebeple, derler, Allah' n varl veya yoklu u hakknda sk't etmek en do ru yoldur.
"2 Bak: Mehmet Behet ve Refik Temimi, Bey-rut ViMyeti, s. 86-87. '" Bak: Hamidu'd-Din al-Kirmni, Rahat al-Akl, e. I, 25 m, 68, 124-132, 207-218, 223, 298349,425-426, Leiden 1953.

92

Onlara gre Allah iin limdir veya childir demek de eiz E er Allah limdir denirse, Cenb- Hak bilme cihetinden insanlara benzetilmi olu.r. Bu ise Allah hakk nda te bih yapm.ak -demektir. Allah ile kul arasnda te bih yapmak ise Cenab- Hakkn mm kiiltmek demektir. Batni telkkolere gre Allah iin kdir ve cizdir de denemez. Bu da te hihe varr. Onlar Allah' n iitme, grme, kelm ve irade s fatlar hakknda da aym eilde tevilde bulunurlar. Onlara gre Allah, mu.tekabil ve mutehas m olanlarn ilhldr. O ztlarn hkimidir. E er alehtlak Allah Alimdir deniyorsa, bu hkm Allah limlere ilim verdii iin benimsenmi tir. Allah kl:lidere kudret verdi i iin ldir s fat ona hamledilir Bu szler Allah' n ilmi ve kudreti var anlamna gelmez. Batmiler bu sapk tevillerden dolay "Nuft as-S ft" (s fatlar nefyediciler) ve "Muatt lat az-Zat" (Allah' n zatn tatil edenler) diye de adlandrdmlardr114. Batmiler, Allah'n Kadim oldu unun da sylenemiyece ini iddia sndadrkar. Onlar Allah ne kadimdir, ne de muhdestir diyorlar. Ancak Allah'n emri ve kelm kadimdir. Muhdes olan ise onun f rtrat ve yaratmasdr. Batnilerin nbvvet hakk ndaki dncelerine gelince: Onlara gre iki trl kanun vard r. Bunlardan birisi eriattr. Bunu Peygamber getirir. eriatm gayesi insan n insanla olan alkas m dzenlemektir. Di er kanun Kaimul-K yameye mahsustur. Bu kanun insann Allah'Ia mnasenetini tayin eder. Kaimul-K yame zamann eriatn getirir. Peygamberin eevri rtl bir devirdir. mamn devri ise alma devridir. nsanlar ilk devirlerde his ve hayalin tesiri alt ndadrlar. Soara Peygamber gelir. Kendi anlay na gre bir eriat getirir. Sonra bu devir sona erer ve kemal devri ba lar. Bu kemal devrinde mam gelir. O btn devirlere hkim olur. Hakikatleri aar. Kendisi ilhi vahye mazhar olurns. Bu da te'vil usln bilmesi sayesinde olmu tur. Te'vil bir eyi evveline gtrmek demektir veyahut bir eyi hakiki gizli mnasna grrmek de nektir. Allah btn cinsleri yaratt . Madenlerin tesinde nebatlar, nebatlarm tesinde hayvanlar, hayvanlar n tesinde insanlr ve insanlar tesinde de Peygamberler meydana geldiler.
n' Bak: a - ehrestani, al-Milel Va'n-Nihal, e. I, s. 427-427, M sr 1366J 1947. "5 Bat niler bu gr leriyle dahi Islarn dininden kp kfre girmi lerdir.

93

Bu lemde, en yksek kelimenin (al-Kelimetul-Ulya), al-AM alEvvel'in ve an-Nefs al-Kllinin gr leri vardr. al-Kelimetu'l-Ulya bu dnyada imam, al-Akl al-Evvel inanun hcceti ve an-Nefs al-Klli de Peygamber eklinde tezhr eder. Peygamber bilgileri raelelderden ve ruhaniyattan ahr 116 . mam Gazzli ise Batmilerin Peygamberlik anlay m byle belirtiyor: Peygamber yle bir ahstr ki ona Sabktan Tali vas tasiyle saf kudsi kuvvet akar. Bu kudsi kuvve an-Nefs al-Klli ile itrisal edince ondaki cziyat ile birle ir. Nitekim baz kimseler uykuda, istikbalde vuku bulacak hadiseleri grr. Bu gr ya ak veya run uz altnda olur. Remz halinde grlen gerekleri te'vil etmek gerekir. Ancak Peygamber ile zeki insan aras nda u fark vardr. Zeki insan baz gerekleri uykuda grd Mide, Peygamber onlar uyankken grme e de kabiliyetlidir. Peygamber kli kllileri idrak ederm. Batntler grld gibi zhiren Peygamberi kabul etmelerine ramen gerekten imam- masum'u Peygamberden stn tutarlar. Onlara gre Allah uliihiyetini imama vermi tir. nsanlar, melekler ve cipler in.amn emrine muti olmaldr. Batniler her Peygamberin bir vasisi ve bir de z dd olduuna inanrlar. Peygamberin ilmi vasiye emnet edilmi ti. Hz. Ade n'in vasisi Sit, Hz. Nuh'un vasisi Sam, Hz. brahim'in vasisi Meliku's-Selm, Hz. Musa'nn vasisi Harun - sonra Yu a b.Nuh, Hz. sa'nn vasisi em'un as-Safa ve Hz. Muhammed'in vasisi (Ali R.A.)'dir. Batnfier "her Peygamber iin sululardan bir d man yaratt k 118 dd olduunu damealindkytgrehPyambinrz iddia ederler. Hz. Adem'in zdd iblis, Hz. Nuh'un zdd Nesr, Hz. brahim'in zdd Nemrud, Hz. Musa'nn zdd Fr'avun, Hz. sa'nn ziddi Yahuda ve Hz. Muhammed'in zdd ise Eb Lehebtir 119 , Batnilere Gre Alemin Yarat h Batniler bu hususta Yunan filozoflar ndan Plotinos'un etkisinde kalmlardr. Biz ayn etkiyi Farabi (01m. H.339 / M.950) ve bn Sina
H' Bak: Tarih al-Felsefet al-Arabiyye, c. L. s. 212. H' Bak: Gazzali, Fadaih al-Bat niyye, Streitschr ft Des Gazali Gegen Die Bat nijja-Sekte, Nereden: gnaz Goldziher, s. 9, Leiden 1956. Bak: Suret al-Furkan, k'yet: 31. Bak: Tarih- al-Felsefet al-Arabiyye, c. I, 215.

94

(Olm. H.428 / M.1036)'da da m ahade etmekteyiz. slm lhiyatmn lemin yoktan var edildiini kabul etmesine ra men, Batniler lemin sudur yolu ile meydana geldi i tezini savunmu lardr. Onlara gre Allah, ilkin Akl- Evvel'i yaratt . Akl- avvel fiil itibariyle olgundur, noksans zdr. Sonra Akl- Evvel'in tavassutuyla Nefs'i yaratt. Nefs _ise Akl- Evvel'in aksine noksand r. Nefs'in Ald- Evvere nisbeti nutfenin tam insana, yumurta'n n ku a veyahut da ocuun babaya ve neticenin sebebe nisbeti gibidir. Veyahut da di inin erke e nisbeti gibidir. Nefs, Akl- Evvel'in olgunlu una itiyak duyunca noksandan kemale do ru bir harekete muhta oldu. Hareket de bir hareket letine muhta oldu. Bylece semavi feklekler meydana geldi. Semavi felekler Nefsin tedbiriyle devri bir hareketle dnme e baladlar. Bylece basit cisimler meydana geldi. Feleklerin do ru hareketleri neticesinde de mrekkep cisimler has l oldu. Madenler, nebatlar ve hayvanlar bu cisimlerdendir. Neticede czi nefisler bedenlerle birle ti. insan di er varlklar aras nda hususi bir kabiliyetle temayz etti. Klli leme mukabil insan' n da bir lemi oldu. Klli lemde Akl- Evvel, Nefs-i klli vard r. nsanlar ya ad lemde ise her ey olan mahhas akl vardr. Bu mahhas akln hkm olgun bir ahsn hkm gibidir. Bu olgun ahs da Natk (nebiYtr. Bir mahhas nefis vardr ki onun hkm de bil. ocu un gkrn gibidir. Bu mahhas nefse asas veya Vasi de denir. Bu nebi ve vasiler, yedi er yedier halkalar halinde kymete kadar gelirleri. Yukarda izahlarmzdan anla laca zere Banniler te'villerde bulunuyorlar. Sanki baz slmi esaslan kabul eder gibisrnyorlar. Halbuki gerekte slmiyeti inkr edicidirler. Te'villeri sebebiyle onlarn grleri arasnda tenakuz da okturi21. Mehur Batl' dailerden Hamidu'd-Din al-Kirmani (Olm. H.411 / M.1021)'nin felelder ve lemin yarat l haknda verdii bigiler e dier Batmilerin gr lerinden biraz farkl dr: Kirmani'ye gre Allah olgunluk ve eksiklik ynnden btn mertebelerden mtealidir. ihtira ve ibda "Vcd dzenine giren ilk varhk feyz yoluyla suretiyle var olmu tur. Bylece var olan ilk varlk ilk sebeptir. Di er mevcutlar ondan kar. Bu ilk sebep, al-Mubdi'ul-Evvel veya al-Aldu'lEvveldir. Bu, ayn zamanda akl ve cisim leminde mevcut btn hareketlerin mebdei oldu u iin de al-Muharriku'l-Evvel diye adland rl12 Bak: as- ehrestani, e. I, 429-431. "J Bak. I.A. ubuku, Gazzali ve Bat ntlik s. 41-51, Ankara 1964.

95

mtr. Akllar silsilesinde al-Aklu'l-Evvel'den sonra al-Aklu's-Sani gelir. kinci akl birinci akldan inbias yoluyla meydana kar. Bu sebeple Kirmani ikinci Akl'a, al-Munbaisu'l-Evvel de demektedir. Ayr ca Ilahiyat diliyle ona . Kelam da denmektedir. Kirmanrnin ak l ve felekler hakkndaki gr n aksettiren liste yledir. 1al-Aklu'l-avvel veya al-Mubdiu'l-Evvel. 2al-Aldu's-Sani (en yksek y ldzlar feleki). 3al-Aklu's-Salim (Zuhal feleki). 4al-Aklu'r-Rabi (Mteri feleki). 5al-Aklu'l-Hamis (Merih feleki). 6al-Aklu's-Sadis (Gne feleki). 7al-Aklus's-Sabi (Zhre feleki). 8al-Aklu's-Samin (Utarid feleki). 9al-Aklu't-Tasi (Ay feleki). 10al-Aklu'l-Air veya al-Aklu'l-Fa'al (Ay alt lem feleki) Kirmanrye gre al-Aklu'l-Evvel nas l akllar dzeninin merkezi ise al-Aklu'l-Fa'al da sabitten mstahile kadar cisimler aleminin yani kevn ve fesad aleminin merkezidir 122.

Batnilere Gre Bilgi Nazariyesi :

Batniler duyularla kazan lan bilgilere itimat etmemektedir. Onlar tpk septikler gibi duyularn insan yanltaca inancndadrlr. Nitekim uzakta bulunan bir cisim, oldu undan kk grnr. Bir sopa suyun iinde krk ve fakat d nda doru grnr. nsann iinde bulunduu haller yapaca alglara tesir eder. Normal bir insana tath bir duygu veren hal, sarlk hastalna tutulana ac gelebilir. Bir ila az miktarda alnnca ifa vericidir. ok miktar almnca ldrcdr. Has l keyfiyetler, kemiyetler, durumlar ve nisbetler, alg annda insana tesir eder. Bu sebeple duyulara gvenmek do ru deildir. Batniler, bilgi kazanmak hususunda akla da gvenmezler. nk derler, akl insan oklua ve yanha gtrr. Herkeste ak l vardr. Fakat her fert yekdi erinden farkl dnn Bu sebeple de e itli frkalar ve grler olmutur. Her frka kendi grnn doruluunu iddia eder. Bylece de akla gvenme yznden insanlar aras nda kavga ve ekime eksik olmaz. O halde akla da gvenmek do ru deildir.
' 22 Bak: al-Kirmnis, Rahat al-AkI, s. 23 m-25 m.

96

Batniler bylece, kendi anlay larna gre ak l ve duyular bertaraf ettikten sonra mam- Masum'a ba lanmay tavsiye ederler. Onlara gre gerek bilgilere sip clmak ancak bir Imam- Ma'sum'un retmesiyle (ta'limiyle) mmkndr. E er btn insalar ak l ve duyular yerine byle bir stada ba lanrsa o zaman birlik sa lanm olur ve insanlar aras ndaki eki me sona erer. Batniler bylece olduka dar bir gr e saplanmlard r. Akl ve dnceyi inkr etmi lerdir. Duyulara kar da cephe almalar na ra men, talim metodunu kabul etmekle i itme duyusundan istifade yoluna saplanmlardr. Bu ise bir eli medir. Batmilerde Te'vil ve Hurufilik Batmilere gre her zhirin bir bat n vardr. Gerek mnalar zhirde deil, batndadr. BatUn anlamak iin de btn naslar ve dini stlahlar te'vil etmek gerekir. Bat niler, bu te'villeri ok defa dinden kacak surette yapm larchr. Akl ve dnceyi hie say p benzetmelerden istifade etmilerdir. imdi onlarn yaptklar bu te'villerin e itli rneklerini grelim: Kelime-i Tevhid yani "l ilhe illallah" ibaresi iki k smdr. Bu ibarenin birinci ksm yani "l ilhe" ksm nefytir. Ikinci ksm yani "illallah" ksm ise isbattr. Demek ki kelime-i tehvit iki k smdr. Bu ibarenin, arapa yaz ld takdirde (Z l'll AJJ, cins harf ihtiva etti ine hit olmaktayz. Bunlar da lm, elif ve he'dir. Bu harf akla, nefse ve feleke i arettir. Kelime-i tevhidin arapas cem'an iki ksm, drt kelime, yedi hece ve on iki harftir. Niteklin insan da cisim ve ruh olmak zere iki ksmdr. Kelime-i tevhidin nefy ve isbattan ibaret olan iki ksm insann cisim ve ruhuna i arettir. Kelime-i tevhidin 4 Kelimeden ibaret olmas , insamn 4 tabiattan mrekkep oldu unu gsterir. 7 heceden ibaret olmas insann 2 gz, 2 kula, 2 burun deli i ve bir azn olmak zere 7 organ na delildir. 12 harf de insan n ayrca 12 uzvuna iarettir. Kelime-i tevhidin zelliklerinden u teviller de karlr: Dnya da kelime-i tevhid gibi iki k smdr. Dnya'nn bir ksm mamur, dier ksm haraptr. Ayrca 4 cihet vard r: do u, bat, gney ve kuzey. Dnyada 7 iklim ve 12 byk ada vard r. Felekler de a a ve yukar olmak zere iki ksmdr. Feleklerde 7 gezegen ve 12 bur vard r. Kelime-i tevhid'in kelimelerinin de zel anlamlar varar: L daiye, ilh hlccete, ill imama ve Allah da Esase delildir.

97

Baka bir te'vile gre la Sab k'a, ilah Tali'ye, illa Nat ka ve Allah da Esas'a iarettir. Dier bir te'vile gre ise la ate e, Will havaya, illa suya ve Allah da arza delildir. Deylemi'nin nakletti ine gre Batmiler namaz ve namaza ait hususlar da te'vil etmektedirler. Namaz iin vakit, niyet, k ble, mihrap, tekbir ve fatiha, rk, secde, te ehhd, selam ve temiz elbise lazmdr. Bat nilerce vakit hccet, niyet velyet, k ble Sabk ve mihrab Tali demektir. Tevil a - eria adl eserin yazar be vakit namaz yle te'vil etmitir 123 : Be vakit namaz Evvel'e, Sani'ye, Nat k'a, Esas'a ve mam'a i arettir. Namaz n tekbir, k raat, rk, secde, tesbih, tahiyye ve selam gibi rknleri 7 imama delildir. Namaz, nasl ancak vaktinde k lnmakla makbul olursa, Allah'a itaat da ancak Nat k' ikrarla makbuldur. le namaz Hz. Nuh'un daveti, ikindi namaz Hz. brahim'in daveti, akam namaz Hz. Musa'nn daveti, yat-s namaz Hz. Muhammed'in daveti gibidir. Oru hakknda da ad-Deylemi, Te'vil a -eria yazarndan naklen u te'villeri vermektedir. Oru imam , onun huccetini ve s rrn saklanaktr. Oru tutarken gndz yeme, ime ve cima'dan sak nmann manas , zahiri retimden ve zahiri ilimden saknmaktr.

Zekt : ilmi, batni mezhepten olanlara yaymakt r. Hac : mam' ziyret edip hizmetinde bulunmakt r. Ha Ali b.Ebi rabb ve Beyt de Imam- ma'sum gibidir 124.
Gazzali ise Batmilerin te'villeri hakk nda u bilgileri vermektedir 125 : Cenabetin manas, mstecibin gerekli olgunlu a erimeden nce sinan renmesidir.

Gusul : andi yenilemektir. Cima : andi olmyana ve kurtulu sadakas vermivene s rlar amaktr 126 .
' 25 Bak: ad-Deylemi, an lan eser, s. 58. 124 Bak: Ayn eser, s. 59. n Bak: al-Gazzlk Fedih al-Bt niyye, s. 12-13. 126 Batmilerin mezhebe giren kimselerden ald sadakat an-Necva 19 dirhemdir. Mamara', bu miktar blgelere ve as rlara gre de imitir.

98

Zina : %bn ilmi tohumunu kendisinden and almm yan kimseye vermektir. Ihtilan : Srr ehil olmyan kimseye vermek hususunda dilin acele etmesidir. Byle bir su i leyen kimsenin gusul abdesti almas veya andi yenilemesi lz mdr. Temizlenn ek : imam'a uymak ve btn di er mezheplerin gr -lerinden syrlmaktr. Oru : Srr aklamaktan kammakt r. Ka'be nebi, bab Ali, Safa nebi, Merve Ali'dir. Mikat Esas demek, telbiye daiye icbet etmektir. I3eyt'i 7 kere tavaf, Muhammed'den itibaren 7 imam ziyarettir. Sabah namaz Sabk'a, le namaz Taliye, ikindi namaz Esas'a, akam namaz Natk'a ve yats namaz imama delildir. Muharremat s r sahiplerinden ibarettir. ibdetler de Ahyar ve Ebrar denen sekinlere i rettir. Dini emirler, Batni ilimleri bilmeyen cahillerin vazifesidir, Bat ni ilimleri renenden ilimleri renenden Dini emirler d er. Hz. Nuh'un tufam, Snnet'e tbi olanlaru zhiri ili/nde bo ulmasdr. Hz. Ibrahim'in ate i, hakiki ate deil, Netnrud'un gazab dr. Hz. Msa'nn sas, odun paras deil onun delilidir. Denizin ikiye ayrlmas, Hz. Mus'mn ilminin blnmesidir. al-Bahr, lemdir. Bulut Hz. Msa'n n tayin ettii imamdr. Hz. Sleyman, zaman n Batmiliine delildir. eytni, me akkatli ibdetleri ifa eden zhir ehlidir. iblis ve Adem, Ebu' Bekr ve Ali'den ibarettir. nk, diyorlar, Ebil Bekr'e Ali'ye secde etmesi hususunda emir verildi. Fakat o bu emirden holanmad ve kibirlendi. Deccal, Eb Bekr demektir. O adr. nk batn gzyle de il, zahir gzyle bakt. Yecc ve Mecc,. ehl-i zhiri gsteren rumuzlard r. Cebril, Hz. Peygamber'e feyezan eden ak ldr. Cebril bir cisme malik deildir. Kur'n, Hz. Muhammed'e akldan feyezan eden bilgilerin onun tarafndan tbir edilmesidir. 99

Melekler dileri, eytanlar da ilk halifeyi temsil ederler. Hasl Batnilerin bu gibi sama te'villeri pek oktur. Onlar n harflerden zel mnalar kararak hurufilik yapt klarna da ahit olmaktayz. Arapa'nn alfabesi 28 harften meydana gelmi tir. Batnilerce bu harflerden herbirisi bir srra, bir hakikata i rettir. Bu harfler dinin btn usul ve furiunu iine almaktad r. Muhammed ad-Deylemi, Bat nilerin harfleri te'vilini yle anlatyor 127 : Arap alfabesinin ilk harfi olan elif, Nat k'a delildir. Arapada elif sz harfle yaz lr. Bu demektir ki Nat k'tan sonra vasiyyet ve imamet makamlar gelir. Her Nat kn bir vasisi ve her vasinin de bir imam vardr. Bylece arapadaki elif sznn 3 harfi Peygamber mesbesinde olan Nat k'a, sonra Vasiye ve nihayet mam'a dellet etmektedir. Bu harfi Vasrye i arettir. nk bu harf eliften sonra gelmektedir. Vasi de Natk'tan sonra gelir. Vasi, Nat k'n ilmini yarar, Arapadaki Be harfinin alt ndaki noktann mnas udur: Vasi, Nat k'n ilmini Resl'den alr. Arapa daki Te harfi Vasrden sonra bir mnevi makam i gal eden imam'a iarettir. Te harfinin stndeki iki nokta, mam'n Natk ve Yas namna propaganda yaptn gsterir. Ayrca mam'n din ilmini Natk ve Vasrden ald n bildirir. Se harfi mam'n Huccetine i arettir. Se harfinin zerindeki nokta, Huccetin Nat k, Vasi ve mam namna dvette bulundu unu gsterir. Ayrca bu nokta Huccet'in din ilmini Nat k, Vasi ve Imam'dan aldn bildirir. Cim, Ha ve H harflerine gelince: Bu harf birbirine benzemektedir. Bunlar Zumassa, Bab ve Darye dellet etmektedir. Bu propagandac Huccetten yard m grr ve ondan ilim renirler. Cim, Ha ve (noktal) Ha'nn Hucceti temsil eden Se harfinden sonra gelmesi de bu keyfiyete irettir. Cim, Zumassa'ya delildir. nk Zumassa Huccet'e Bab ve Darden daha yakndr. Cim szndeki 3 harf, Zumassa iin, Bab ve Darnin gerekli oldu unu bildirir. Zumassa dvet vazifesini ancak bu iki propagandac nn yardmyle yapabilir. Arapadaki Cim harfinin ortas ndaki nokta, Zumassa'n n batn ilmini ihata etti ini ve onu herkesten nce Huccet ten iittiini gsterir.
'27 Bak: Muhammed ad-Deylemt, anlan eser, s. 68-71.

100

Ha harfi ise Bab' temsil eder. Bab' n mertebesi Zumassa'dan sonra gelir. Bunun gibi Ha harfi de alfabede Cim'den sonra yer al r. Ha (noktah)'ya gelince: Bu harf de Darye i arettir. Darnin unertebesi Bab'dan sonraki derecedir. Arap alfabesinde daha sonra Dal. Zel, Ra, Za, Sin, Sad, Dad, Ta, Za, Ayn ve Gay-n harfleri gelmektedir. Bu harflerin toplam on ikidir. Yani bu 12 harf 12 ,huccet'e i arettir. Bu 12 harften 6 tanesinde noktalar var, 6 tanesinde de hi nokta yoktur. Bu demektir ki 12 huccetten alt s erkek ve di er alts da kadndr. Noktal harfler erkek huccetlere i arettir. Ayn zamanda bu noktalar, erkeklerin kad nlardan daha stn ve kuvvetli oldu una i arettir. Bu 12 harften sonra s rada Fa ve Kaf harfleri vard r. Bunlardan Fa, Mkelleb'e dellet eder. Fa'n n zerindeki nokta, Mkelleb'in derecesinin ykseltildiini gsterir. Mkelleb, Darnin mertebesi e erimek iin al r. Kaf harfi ise M'ruin'i temsil eder. Kar n zerideki iki nokta Mkelleb ve Darnin merktebesine i arettir. Arap alfabesinin son harfleri Kef, Lam, Mim, Nun, Vav, Ha ve Ya'dan ibarettir. Bu 7 harf 7 Nat k'a ve 7 imam'a i arettir. Batmilerin bu gibi samalar pek oktur ve hurafilik onlar n nemli prensiplerinden birisidir. Biz bu hususta verdi imiz rneklerle yetirerek Batnileri davet hilelerine gemeyi uygun buluyoruz. Batnilerin Dine Davet Hileleri Batniler halk kendi dinlerine sokmak iin bir takm hilelere ba vurnilar. Propagandac lar bu hileleri uygulamak su.retiyle tam bir gizlilik iinde batni dnceleri yararlar. imdi bu hileleri birer birer akhyahm: 1 Teferrs128: propagandac kendi inancna davet edece i kimseyi iyi semelidir. Bunun iin de insan psikolojisinden anlamalid r. Etki yapam yaca kimselere Bat nilikten bahsetmemelidir. Sonra herkesin mizac na ve kltr seviyesine gre konu mandr. Tarikat olanlara, mensup olduklar tarikatn faZiletinden ve do ruluundan sz amandr. Dnyaya d kn olanlara ibadetler ve dinler aleyhinde konu maldr. Rafzi inanlar benimsiyenlere Ehl-i Beyt'in meziyetlerinden bahsetmelidir. Has l Teferrs hilesi gere ince dai kandrmak istedii kimseyi iyi te his etmelidir. iftinin orak yere tohum ekmekten sak J" Bu hileye "r zk" adnu verenler de vard r.

101

n gibi, ary kabul etmeyecek kabiliyette olan kimselerle u ramamaldr.

2 Te'nis; propagandac davet edece i kimse ile dostluk kurmak ister. Onun ho lanaca ince ve kalp alc szler syler. E er mstecip siyasi giditen memnun de ilse, dal devrin hkmdarnn aleyhinde szler sarfeder. Msteeip e er ibadete d knse, dal hep dinden, Kur an'dan ve imamdan bahseder, Kur'an okur, a lar ve ahlar eker. Dnyann faniliinden sz aar.
Daller dine davet edecekleri kimselerle nsiyetlerini art rmak iin onlarn evlerinde misafir olmak f rsat ararlar. Misafir olunca da geceyi ibadet etmek ve Kur'n okumakla geirmek isterler. ibadetlerini yksek sesle yaparak ev sahibinin uyanmas m salarlar. Fakat ev sahibinin ibadetten haberdar oldu unu anlaynca da gya riydan sak nyor gibi yataklarna dnerler. Bylece de dindar ev sahibinin itimad n kazanmak isterler.

3 Te kik : bu mstecibi pheye drmek demektir. Bunun iin de Dal, mstecibin ilgisini ekecek bir tak m sorular sorar. Fakat hibir zaman bu sorular n cevabm retmez. Darnin sormay itiyat edindii baz sorular unlardr:aSabah namaz nn farz 2 rekat olduu halde, niin le namaznnki 4 ve ak am namaznnki 3 rekattr ? nsanlarn memesi niin gsnde ve hayvanlarnki karnndadr? drar gusl kab ettirmedi i halde, birka damla meni niin gusl icabettirir? Kadn, ikisi de farz oldu u halde, niin hayiz grme halinde k lmad namazlar kaza etmez de ayn durum kab tutmad orular kaza eder?
Bu gibi sorunlar iiten mstecibin tecesss artar. Bunlar n cevablarn renmek ister.

4 Ta'lik : dai ad geen sorular n cevaplarn aklanmas iin Mstecib'in baz skntlara katlanmas gerekti ini syler. Mesela, Mstecibin gemi ibadetlerini kaza etmesini ve i ledii gnhlardan tvbekar olmasn ister. E er Mstecib bu artlar ifa ederse, dal bu defa da yeni bir zaman tayin ederek bu zamana kadar mstecibin muayyen baz nafile ibadetler yapmas n art ko ar. Darnin bunu byle yapmaktan amac, Mstecibin samimiyetini retmektir. Dal ileri srd artlar ifa etmiyen kimseleri terkeder. nk onlar davet iin ehil deildir. leri srd artlar ifa edenlere ise yeni bir hile uygular. Bu hile de rapt hilesidir. 5Rapt: Mstecib'in samimiyetini anlayan dal, onu iyice Bat nilige balamak ister. Ahd ve misak ahnmad ka srlar aklanamya. l02

cam syler. Mstecibin yemini kabul etmesi iin de Kur'n'dan yetler okuma a balar. Bu. yetler aras nda u melleri ta yanlar vard r: "Peygamberlerden misaklarm aldmz vakti unutma: Bilhassa Senden ve Nuh ve brahim ve Msa ve sa b.Merye n'den ar misak aldk129". "Allah'a verdikleri ande sadakat eden kimseler m'minlerdendir130, "Muahede etti iniz zaman Allah' n aldini yerine getiren ve iyice yemin ettikten sonra onu bozmay nz131". Dai, bu telkinleri yapt ktan sonra, Mstecibten renece i srlar kimseye sylemiyeee ine dair u melde bir and alma a alr: "Allah'n, Hz. Muhammed'in, Peygamberlerin ve meleklerin misak, and ve zimmeti zerine olsun ki benden i itti ini veya iitece ini, rendi in ve renece in, bu memleketin hkirni el-Mehdi,' arkada lar, ehl-i beyti N.,e benim vazifem hakknda tandn ve tanyaca n hibir eyi hibir kimseye a klamyacaksn. Tabii iman'n msaade ettii hususlar mstesnadr. Bizim vazifemiz ve i imiz hakknda bu ande g,re hareket edeceksin. Ahdi tecavz etmiyeceksin. Ona bir ey de eklemiyeceksin. Allah'n bir, Hz. Muhammed'in Besili olduuna ehdet edeceksin. Cehennem'i , Cennetin ve kymet gnnn gerekten var oldu una inanacaksn. Mezarda yatanlar Allah'n dirilteceini bileceksin. Namaz klacak, zekt verecek ve ramazanda oru tutacaks n. Hac vazifesini yapacaks n. Allah yolunda Allah' n ve Resriinn emretti i gibi' cihad edeceksin. Allah yolunda al anlarla dost, Allah'a kar gelenlere d man olacaksn. Hsd Allah'n farzn ve Peygamber'in snnetini gizli olsun, ak olsun ifa edeceksin. Bu andi bozm yacaksn, ondan uzak durm yacaks n, onu te'kit edeceksin, ibtal etmiyeceksin. Gerek gizli, gerekse a k olarak bu suretle hareket edeceksin. Ben sana Kur'n'n te'vili, te'vilin te'viIi ve Peygamberin getirdikleri eyler hakkmda aklayaca m hususlarm, bu andde a klanm artlara uygun olarak saklanmasm emrediyorum. Bunlara vefa gsterece ine dair evet dermisin? IVIezhebe a rlan Mstecip evet derse dal szlerine yle devam eder: Gazap, istek, korku ve iddet hallerinde veya herhangi bir durumda bu andde bulunan hibir eyi ifa etme. Allah' n andi, misak VC zimmeti ve Hz. Muhammed'in zinuneti zerine, mal, aile ve verilmi sz sebebiyle hibir kimseden korkm yaca na yemin et. E er bu and ve yemine muhalefet eder veya gizli bir eyi azndan karrsan Allah senden uzak olsun. Btn bunlara evet dermisin? E er Mstecip evet diye yemini kabul ederse, dai bu defa da szlerine u melde devam
129

Bak: Alzab Saresi, ayet: 7. Bak: Snresi, yet: 91.

'3 Bak: Ayn Sre, ay-et: 23.

'3'

103

eder: E er bu yemine muhalefet edersen Allah' n kulu, Peygamberin mmeti olmyasn. Allah'n gazab ve eytana yapt lanet, zerine olsun. E er andinin en kk bir artn bozarsan btn maln sadaka. karlarn bo ve klelerin azad olsun. lnceye kadar sana her ey haram olsun. te btn bu yeminleri mam ve Huccet ad na sana teklif ediyorum. Kabul eder misin 132 ?". Darnin yapt bu teklife Mstecip evet derse art k yemin tamamlanm olur.

6 Tedlis : Bu hile gere ince dal, s rlar birdenbire de il, tedricen aklar. Buiaun iin de Mstecibin mam- Masum'a ba lanmasm kolaylatracak u meldeki szleri syler: Do runun almeti birliktir. Yanl n almeti okluktur. Akla ve d nceye tabi olanlar ihtilafa derler ve okluk iinde kal rlar. Herkes ba ka baka d nr. Bir Imam- Masum'a ba lananlar birli e kavu urlar. nsanlarn ihtilftan kurtulmalar iin bir linam'a ba lanmalar gerekir.
Dal devam ederek der ki her zahirin bir bt n vardr. Zhir kabuk, halin ise z gibidir. Ayet ve hadislerin bat ni anlamlarm ancak mam- Ma'sum bilir. Bu arada dal kendisinin dinsizli ini birdenbire a klamamak iin ilkin hurufl baz frkalarn grlerini mekle ie ba lar. Sekin kimselerin kendisi gibi d ndn, kendi mezhep saliklerinin pekok olduunu syler.

7 Teiss : Dal daha sonra yapt telkinlerin Mstecibte iyice yerlemesini sa lama& alr. Zhirin remz ve i aret, bat nn gerek mana olduunu ifde eder. 8 Hal : bu mertebeye kadar Mstecib uygun cevap verirse, dal artk onu dinden karma& al r. Ona naslar te'vil ederek ibadetlerin manaszln telkin eder.
"sana yakin gelinceye kadar ibadet
et" 133

mealindeki yette geen "yakin" szne te'vil anlam n verir. Te'vili bilen iin ibdetler lzumsuzdur der. Davas na delil olarak u mealdeki ayeti zikreder: "gzel ve ,ho eyleri kendilerine helal, fena eyleri zerine haram
132 1'

Bak: ad-Deyleml, anlan eser, s. 39-41; Beyrut Vilayeti, e. II, s. 102-105. Bak: Hicr Sresi, ayet: 99. Bu ayette geen yakin sz "lm" anlam na gelmektedir.

104

klar; srtlarndaki ar yklerini ve zerindeki zincirleri indirir" 134 nn bildi- Dal,buyetnmzorvbilahemnkc rildiini iddia eder. Haram eylerin te'vilini anlayanlar onlar helal sayp ileyebilirler diye fikir yrtr. 9 nsilah Batni hilelerin son mertebesi, Binden tamamen ayr lmay salamak iin dzenlenmitir. Bu mertebeye kadar yap lan telkinlere evet diyenler zaten ibdeti terke raz olmulardr. Dal artk mstecibe btn haramlar helal klar. Ona ehvetlere dalmas n tavsiye eder. Ana, kz karde ve kz evltla nikahlanmay caiz grr. Iddias iin u mealdeki ayeti tevil eder:
:

sizin iin btn temiz nimetler helal Hindi " 135 . Btn telkinlere aldanan Mstecip islamiyetten kar, tam bir bat ni olur ve ehvetlere dalar 136 . Batmilerin inanc= slmi Deeri Batmiler, zhiren mslman grnmekle beraber, gerekte mslman de ildirler. Bunlarn Islami kanunlar inedikleri yukardaki a klamalarmzdan tamamen anla lr. Batmilerin en ok gvendikleri ve dayandklar prensip, bir mam- Ma'suma balanma keyfiyetidir. Btn bilgiler byle bir imamdan renildii takdirde insanlar aras nda ihtilafn kalkaca n ileri srmeleri de Islami de ildir. Her eyden nce Batmiler, mam- Ma'sumun do ruluuna ilmi olarak izah edemezler. Onlar imamlarmn doruluuna ya zaruri olarak, ya ak lla veyahut da nakil ile bilebilirler. Bu lususta baka bir delile mracaat imkan yoktur. Imamlarmn do ruluuna zaruri olarak bildiklerini iddia edemezler. Zira zaruri eylerde herkes ittifak eder. Zaruri olan eylerin de eri her zaman, her yerde, herkesce ayn dr. 2x2 her yerde 4 eder. Bana kimse itiraz edemez. Bir ey ayn anda hem var, hem de yok olamaz Bu zaruri bir hkmdr ve herkese kabul edilir Demek zaruriyata kimse muhalefet edemez. Halbuki mam- Ma'sum fikrine mslmanlarn kesin ounluu itiraz etmi tir. O halde mam ve onun ma'sumiyeti zaruri olarak bilinmez
Bak: A'raf Sresi, ayet; 157. Bak: Mide Sresi, ayet: 5. ' 36 Davet hileleri iin bak mz: Beyrut Vilayeti, e. II, s. 99-110; ad-Deylemi, an lan eser, s. 38-43; al-Gazzali, Streitschrift Des Gazzali Gegen Die Bat nijja-Sekte (Fedih al-Btniyye), s. 4-7, Leiden 1956; brahim Agh ubuku, Gazzali ve Bt nilik, s. 46-48, Ankara 1964.
"4

1"

105

Belki Batniler derler ki biz man 'n do rulukunu ve msumiyetini akl ve dnce ile biliriz. Bu. durumda onlara hemen cevap vermek gerekir ki ak l ve dncenin insam oklu a ve ihtilfa gtrece i fikri kendilerinden do mu tur. Batiiler reddettikleri bir nesnede nas l dayanabilirler ? Akl ve mantn ba, dnam kendileri de ilmidirler? Hem aklda u veya bu ahsn istemi veya bir yetin te'vili hakk nda hangi prensibi bulabiliriz? Geriye Batmilerin dayanabileeekleri mesnet olarak nakil kal yor. Fakat Batmiler bilmelidir ki kendileri nakille yetinme yerine bir m.a'sum imama mracaat tavsiye ediyorlar. Ayr ca Kur'n ve hadislerin zhiri anlamlar m kabul etmiyerek onlara bat ni anlamlar veriyorlar. Te'vil yoluyla kardklar anlamlar da e itli ve birbirinden farkl dr. O halde nakil de imam' n ismeti hakknda Batnilerin delili olamaz. Zira naklin zhirinin Batmilere klynaeti yoktur. Te'viller ise eli iktir. Bu duruma gre k ymeti olmadn iddia ettikleri ve eli ik anlamlar verdikleri nakil, onlar iin de il olamaz. Batnilerin "do runun almeti birliktir, yanl n almeti okluktur. Binenaleyh bir masum imama ba lanarak birlik sa lanmaldr" sz de yanltr. nk "Allah' n orta yoktur" nermesi yaln z bir szdr ve dorudur. Fakat "Allah' n orta vardr" nermesi de yaln z bir szildir. "Her siyah dr ve fakat yanltr. Demek ki her bir olan do ru de renktir" nermesi do ru olsa bile, "her renk siyaht r" nermesi yanl tr. Bunun gibi "her hakikat birdir" sz do ru olsa bile "her bir olan hakikattir" sz yal tr. Bu son nerme'nin do ru olrnas iin czi nfcibe (tikel olumlu) yani "baz bir olan hakikattir" halinde yaz lmaldr. nk klli mcibe (tmel olumlu) bir nerme a cak ciizi nnIcibe (tikel olumlu) olarak aksedebilir. Batmiler kendisine okluk r z olan her ey yanlt r demekle de hataya dmil,lerdir. Onlar bu iddialarndan hareket ederek d nceye okluk nz oldu unu ve bu sebeple d ncelefin bt l saylacak= ileri sryorlar. Her ey-den nce "kendisine okluk r z olal her ey yanltr" hkm gerekten uzakt r nk 5+5 ka eder diye sorulursa buna do ru olan 2+8, 3+7, 4+6 veya 10 eder gibi e itli cevaplar verilebilir. Batmilerin "hakikat ya ak lla veya talimle renilebilir. Aklla renilemiyece i iin Peygamberler yollanmtr. O halde ak l yerine Peygamberin vekili olal bir msum imama ba lanmaldr" tezi de yanltr. nk bilgiler sadece ak lla, sadece nakille veya her ikisinin i tirakiyle de renilebilir. Meseleyi "hakikat ya ak lla, ya da talimle" bili106

nir eklinde koymak eksik olur. Hakikat ak l ve naklin ittifakiyle de renilebilir. Nitekim A ve B says hakknda "ya A say s byk, ya da B says byktr" demek de eksik olur nk A ve B say larnn eit olmalar da mmkndr. Biz baz bilgileri srf aklla bilebiliriz. Mesela, Allah' n varlmn gerekten do ru oluunu eriatdan nce s rf aklla bilebiliriz. Srf nakille veya talimle bildiimiz hususlara misal olarak da namaz ve oru gibi ibdetleri zikredebiliriz. Allah' n Ahirette gzle grlece ini de hem akl n ve hem naklin ittifakiyle anhyabilifiz. Hem bir msum kimseye ba lanmak lazm geliyorsa, en do rusu Hz. Muhammed'e ba lanmaktr. Asl dururken vekile ba lanmaa lzum yoktur. Hem Hz. Muhammed'in ismetinde ittifak da vard r. Getirdii ilahi Kitap ve Snnet'i rehberimizdir. Kitap ve Snnet'de buyurulmyan hususlar kyas ve aklla zme e bizzat Peygamberimiz cevaz vermitir.

Batmiler te'vil ve hurufilik konusunda da hakl deildirler. nk onlarn te'vil etti i bir nassa veya dini bir hususa, bir ba ka kimse daha baka trl anlamlar verebilir. Mesela, ylece ilmi olmyan teviller de yaplabilir: bir olan her ey Hz. Muhammed'e iarettir. Dnyada iki olan her ey eyheyn'i yani Hz. Ebt' Bekr ve Hz. mer'i gsterir. E er olan eyler grrseniz bu Hz. Muhammed, Hz. EVI Bekr ve Hz. mer demektir. 4 olan eyler ilk 4 halifeye dellet eder. Keza "Muham: med" sznn arapasmdaki 4 harf de 4 halifeyi i aret etmektedir. Hasl yukardaki cinsten te'villeri ve hurufilikleri o altmak mmkndr. Fakat bunlarn ilmi bir deeri yoktur. E er zhir terkedilir ve te'villere dayanlacak olursa, bir hmmm yapaca te'vili, bir bakas reddedebilir. Asil ihtilaf ve ayrhk da o zaman doar. Bu da gsterir ki Batmilerin tuttuklar yol ihtilaf' nleyici de il, gelitirici mahiyettedir. Te'vil ve tefsirde zahiri anlamlar inkar etmemek gerekir. Btn bu aklamalarmzla Batmilerin yapt klar mantk oyunlarmn rkln ortaya koymu bulunuyoruz 1 37 . Gerekte ise Batniler slamiyetten ayrlm, ilimden uzaklam ve karanhklara dalm sapk bir frkadr.

177 Batnilerin yrttkleri mant n rkl hakknda bakma: al-Gazzll, al-Kstas al-Mustakin, s. 26-60, Msr 1318/ 1900; al-Gazzll, Kitb Kavme al-Btudyye, ne reden: Ahmet Ate, Ilhiyat Fak. Dergisi, C. III, say , I-II, Ankara 1954.

107

DRDNC BLM MUTEZLE Birok kitaplarda Mutezile F rkasnm, Vsl b.Ata'mn baz fikirleri aeticesinde do du u kaydedilmi se de Vs l'n itizlinden nce de Mutezile diye adland rlan kimseler vard . Nitekim Hz. Osman'n katledilmesinden sonra Mslmanlar 3 gruba ayrldlar: 1Ali b.Ebi Tlib'in imametini kabul edenler. 2 Ali b.Ebi Tlib'e muhalefet edenler. Bunlar n balicalar olan Talha b.beydullah, az-Zbeyr b.al-Avvam ve Ai e Bint-i Bekr, Basraya gidip Hz. Ali'nin valisini yendiler. Bunun zerine Hz. Ali taraftarlar ile bunlarn zerlerine yrd. Tarihte "Cemel Vak'as " diye anlan bu arp malarda Talha ve Zbeyr sava d edildi. Geriye kalanlarm bir ksm yola geldi. Di er bir ksm ise Muaviye b.Ebl Sfyan' la birle ti138. 3 Sa'd b.Ebi Vakkas' n tarafm tutanlar: Bunlar aras nda AbdAllah b.Omer b.al-Hattab, Muhammed b.Mesleme al-Ansri ve sme b.Zeyd b.Harise al-Kelbi en tan nm olanlardr. Bu ahsiyetler tarafsz bir durum aldlar. Hz. Ali ile ne beraber olmak ne de ona kar savamak istiyorlard . Bu sebeple de Mutezile diye adlandrldlar. Bunlar Mutezile'nin ncleri oldular. Kez Hasan b.Ali hilfeti Muaviye'ye teslim etti i zaman bir ksm Mslmanlar Hasan ve Muaviye'nin her ikisinden de ayr larak tarafs z bir yol tutmu lardr. Bunlar kendilerini "Mutezile" diye adland rdlar. Bunlar ilim ve ibdetle me gul olurlar, insanlar aras na pek karmazlard 139. Grlyor ki Mutezile kelimesi ba langta, hibir surette zemmedilen bir frkay ifde etmiyordu. Bu olaylar sebebiyle onlara Mutezile
"8

Eb Muhammed al-Hasan b. Mus an-Nevbahtl, F rak a - ia, 25-26, Necef 1379.

'39 Bak: Ebu'l-Hasan al-Malatl, at-Tanhih va-r'Redd ala Ehl al-Ehv ava'l-Bida', Onstiz, s. 3. Dunek 1369.

108

denmesi daha ziyade siyasi durumlar icab idi. Dini ve kelmi mnada Mutezile, Vasl b. At al-Gazzal (01m. H.131 / M.748)' n, al-Hasan alBasri (lm. H.110 / M. 728)'nin 44, meelisinden ayr lmas ile balamtr. Bu olayn esas yledir: al-Hasan al-BasrVnin meclisine bir adam gelerek Havaric'den bir f rkann byk gnh (kebire) i leyenleri kfir, bunlara kar dier bir frkann ise byk gnh sahiplerinin mmin saydn syledi. Bu ikinci gr savunan frkaya yani Mrcie'ye gre iyice iman eden bir kimseye gnh zarar vermez. mansz kimseye ise yapt itaatn bir faydas dokunmaz. al-Hasan al-Basrrnin meclisine gelen kimse, bu iki frkadan hangisinin gr nn doru olduunu soruyordu. Meclisin hocas olan al-Hasan al-Basri cevap vermeden nce, rencisi Vasl b.At ileri at larak yle syledi: "Byk gnah i leyen ne m'mindir, ne de kfirdir. O fas ktr. Derecesi ise "al-Menzile Beyn al-Menziletey n"dir. Fas k bir kimse methe laik de ildir. Hayr iledii, Allah'a ve Peygamber'e inand iin kafir de saylmaz. Byle bir kimse tvbesiz lrse Cehenneme gider. Fakat derecesi kfirin derecesinden stn olur". Bu szleri caminin bir k esinde tekrarlama a balad . Bunu gren al-Hasan al-Basri "Wall bizden ayrld" dedi. Buradaki "ayrld" Arapa'daki " 'tezele" kar hdr. te bu sz zerine Vas l ve arkada Amr b.lJbeyd gibi dnenlere de "Mutezile" denmeye baland . Bylece kelam ve mezhepler tarihinde nemli bir yer i gal eden Mutezile Frkas domu oldu. Bu frka daha sonra birok kollara ayrld . Kaynaklarn bildirdiine gre bu kollarn says 20-24 kadardr. Ancak genel olarak btn Mutezile frkalarnn benimsedikleri umumi grler vard r. Bu gibi genel gr lerin ba lcalar Mitezile'nin be prensibidir. Bu prensipler srasyla unlardr: 1 al-Menzile Beyn al-Menzileteyn. Yani iki menzile aras nda orta bir menzile veya makam. Yukarda a kladmuz gibi bu demektir ki byk gnah ileyenler ne kfir, ne de m'mindirler. Onlar Wide m'min arasnda manevi bir dereceye sahiptirler. Bir kelimeyle onl f r faska trlar. Allah onlarn gnahlarn affetmez. Tvbe etmeden lrlerse Cehenneme giderler. lmeden nce tvbe ederlerse m'min say lrlar.
Al-Hasan al-Basri, Hz. eliner'in hilfeti esnas nda H.21 / M.642 de Medine'de Peygamberin Zeveesi tYmm Seleme'nin evinde do du ve byd. Sahaheden Zeyd b. Sabit'in klesi oldu. ilim tahsil etti, ayn zamanda edipti. Zhd ve Takva'ya d knd. Etrafndakilere ilim retmeyi severdi. H.11 / M. 728 de vefat etti. Mutezile hakk nda bak: erh al-Mevkf, s. 620. Muhammed b. an-Numan, Avil al-Maklt fi'l-Mezhib va'l-Muhtart, s. 5-6 Tebriz 1369; Ali Mustaf, anlan eser, 48; ar-Rz,i, ktidat Frak al-Mslimin s. 40, al-Khire 1356.
' 4

109

2 Mutezile'nin ikinci prensibi tevhid'dir. Bu sebeple onlara Ehl-i Tevhid veya al-Muvahhid de denir. Onlara gre k dem Allah'a mahsus yegne sfattr. Onlar Allah' n zat ile kaim olan dier ezdi s fatlar nefyeniler. Iddialar na gre Allah' n zat ile kaim veya zatna ilveten s fatlar kabul etmek, birok kadimlerin var oldu una inanmak demektir. Allah, zt ile Alimdir, Kdirdir ve Hayyd r. Ilim, kudret ve hayatla deil. Allah'n ilmi vard r demek o limdir demektir. Semi', basar, irade ve kelm sfatlar hakkndaki dnceleri de buna benzer. Onun kudreti var sz de O kdirdir demektir. te onlarn dncelerine gre tevhidi byle anlamal dr141. 3 Adlet meselesi: Mutezile'nin bir di er ad da Ashab al-Adl veya Adliyedir. Bu isim onlarn u anlaynn neticesi olmu tur: nsan kendi flinin hlikdr. Allah insana bir ii yapp yapmamak kudretii vermitir. E er byle olmasayd , insan yapt ilerden sorumlu olmazd . nsamn hirette sorumlu tutulmas , tam hareket hrriyetine sahip olmasndandr. Bir kimseye ihtiyar olmadan yapt bir iten dolay ceza verilmesi, Allah' n adaletine aykr der. Oysa ki Allah kimseye zulmetmez ve kimsenin hakknda tecvz etmez. Bu husus Kur'n'daki birok yetlerle de tebli edilmitir. Bu yetlerin baz lar ' unlardr: " phesiz ki Allah zerre kadar haks zlk etmez. (Zerre miktar bir iyilik olursa onun sevabm kat kat artt rr. Kendi cnibinden pek byk bir mkfat: 'verir".142 "Allah onlara zulmediyor de ildi, fakat onlar kendi kendilerine zulmediyorlard ".143 " phesiz ki Allah insanlara hibir eyle zulmetmez. Lkin insanlar kendi kendilerine zulmederler".144 "yle bir gnden sak mn ki hepiniz o gn Allah'a dndrleceksiniz. Sonra herkese kazand tas tamam verilecektir. Onlara haks zlk edilmeyecektir".145 "Allah hibir kimseye gcnn yetece inden bakasn yklemez. Herkesin kazand (hayr) kendi faidesine, yapt (er ) kendi zararmadr".146
'4' Bak: erh al-Mavkf, s. 620. Ad-Tabsir Frd-Din, s. 60. Ali Mustaf al-Gurbl, an an eser, s. 63. 142 Nisa Sresi, yet: 40. 143 Teybe Sresi, yet: 70 ve Rum Sresi, yet. 9. '44 Yunus Sresi, yet: 44. 1" Bakara Sresi, yet: 281. 1" Bakara Sresi, yet: 286.

110

"Herkes kazanc mukabilinde bir rehindir".147 I te Mutezile'yi adlet perensibini kabul etmeye ynelten sebeplerden birisi bu gibi yetlerdir. Demekki onlar bu iddialar n Kur'n'a dayamak istemi lerdir. Dier taraftan siyasi ba ka bir sebep de onlar bu prensibi benimsemeye zorlad . Bu da devlet adamlar nn zulmnden kurtulmakt . E er insan kendi fiilinin hl k olmazsa, yapt zulmden Allah indinde sorumlu olmaz diye d nlebilirdi. Bu dnce de idarecileri zorbala yneltebilirdi. Halbuki insann kendi fiilinin hlk olduu kabul edilirse, hkmdarlarm n yaptklar zulmlerin cezas n ekmekten korkarak idarede adlet zerine davranmalar dnlebilirdi. Hsl Mutezile'nin bu. prensipten bekledi i sonu bu idi. Onlara bu iddialar yani kaderi inkr etmeleri sebebiyle Kaderiye ad da verilir. Fakat Mutezili olanlar bu ismi kabul etmek istemediler. Iddialarna gre Kaderiye ismi daha ok "hay r ve er Allah'tand r" diyenlere lyktr. Onlarn bu ismi reddetneye almalarnn sebebi, Peygamberden rivyet edilen bir hadise gre Kaderiye'nin Mectisi say lmasndandr. Hz. Peygamber, "Kaderiye bu mmetin mecsisidir" ve "onlar kaderde Allah' n hasmlardr", dediine gre Kaderiye zemme yan bir isimdir. Bu isim de phesiz kaderi ispathyanlara de il, kaderi inkr ederek Mecsiler gibi hlk kabul eder gibi grnen Mutezileye daha lyktr148. Oysa ki Kur'nda birden fazla hl kn bulunmad birok yetlerle belirtilmitir. Bu yetlerden baz lar unlardr: "Yoksa Allah'a, onun yaratt gibi yaratan ortaklar buldular da bu yaratma kendilerince birbirine benzer mi grnd? De ki Allah her eyi yaratand r. O dir. Kint n yegne hlim ve sahibidir"149 "te 'bunlar Allah' n yarattdr. Ondan bakas n ne yarattn haydi gsterin bana; hayr o zalinder apa k bir sap ldk iindedirler".150 Mu.tezile'nin adlet prensibini bylece inceledikten sonra 4 nc prensiplerine geebiliriz. Mutezile kmil imandan kmtr. fakat 4 Al-Va'd tamamen kfre sapmam kimselerin yani fsklarm cezalandrlmasm ve m'min olup taat zerinde bulunanlar n mkfatlandrlmasm Allah
'47 Tr Sresi, yet 21. Yani iyi arnel islerse rehini zer, aksi halde hela olur. 148 erh al-Mevkikkf, s. 620. t" Ra'd Sresi, lyet. 16. '" Lokman Sresi, yet. 11.

111

iin vacip addeder. Al-Va'd Val-Vaid dedikleri prensibin z budur. Bu da Allah'n dil olup kullarma zulmetmiyece i fikrine dayan yor s . Allah insanlara iyi eylerin yap lmasn ve kt eylerin terk edilmesini Kur'n'da emretmi tir. Bu hususta bir ok yetler vard r. Bu yetlerin hkmlerinin infaz edilmiyece ini kabullenmek, Allah hakk nda, bir nevi iftira etmek demektir. Allah insanlara emir ve nehiyleri ay rsnlar diye, bir ltl olarak, ak l vermitir. nsann sevap ve cezaya d er olma vuebiyeti am.elinde mndemitir. Mutezile'ye gre efaat, kul hakkna taalluk eden gnhlarda hi bir tesir icra etmez. Ancak ibdetlerde gsterilen gev eklikler gibi hakkullah'a taalluk eden giinhlar hafifletmekte messir olabilir. Mutezile Kur'andaki efaati nefyeden yetleri oldu u gibi kabul eder. efaati emreden yetleri ise dvalarma uygun olarak te'vil eder. 5 al-Emr bi'l-ma'ruf va'n-nehy ani'l mnker: Bu, iyi ve do ru eyleri emr, kt ve irkin eyleri ise men etmek prensibidir. Emir, bir mirin yani mfevkn kendinden a a derecede olana bir eyin yaplmasna dair hitbdr. Nehy ise stn durumda olann, aa mevkide olan bir kimseden bir eyi yapmamasm istemesidir. Ma'ruf kelimesine gelince; yap lmas gereken iyi bir i yahut fiildir. Bu beinci prensip a a yukar btn slam frkalarnca vcip grlmektedir. Ancak Ehl-i Snnet'le Mutezile aras ndaki fark udur: Ehl-i Snnet iyi ve kt eylerin er'an retilmi ve tasrih edilmi olmasnn gerektiine inanr. Mutezile ise al-emr bi'l-maruf va'n-nehy ani'lmnker'in ak l yolu ile vcip olduuim iddia ederler 152 . Bazlarna gre serdi de olabilir 153 . Mutezile bu be prensipten ba ka dier baz hususlarda da ittifak etmitir. Bunlardan ba healar u iki zelliktir:
,

a) Allah'n kelm, emri ve nehyi, b) Allah Ahirette gzle grlmez 154 . Mutezile'nin ortak gr lerini bylece zetledikten sonra art k eitli Mutezili frkalarn ,ayr ayr incelenmesine geebiliriz.
'' Bak: a - ehristani, anlan eser, e. I, s. 56-59, Alt Mustaf al-Gurabl, an lan eser, s. 65-66. a- ehristnt, anlan eser, e. 1, s. 56. "3 M'tezile'nin be prensibi hakk nda bakuuz: Ebffl-Hseyin Abd ar-Rahim b. Muhammed b. Osmn al-Hayyat, Kitb al-Intisr, s. 93. Beyrut 1957. "4 Bak: Eb Muhammed Osmn al-Frak al-Mufterika, ne reden: Yaar Kutluay, s. 44, Ankara 1961; Mahmud al-Be bit, al-Frak al-Islmiye s. 18, M sr, 1350.

112

al-VSLYE
Mutezile'nin ilk frkas olan al-Vasiliyye'nin kurucusu, Ebu' Huzeyfe Vasl b.Ata al-Gazzal'd r. Vas l H.80 / 699 senesinde Medine'de do 'mutur. Onun kle oldu u ve daha sonra ilim tahsil etmesini sa lamak zere efendisi taraf ndan azad edildi i sylenir. Vasfi, Medine'de islamiyetin canh ruhu ile kalbini doldurduktan sonra ilim renmek amac ile Irak'a gitti. O zaman Irakta zhd ve ilmi ile tamnm olan Hasan Basrrnin meclisine intisap etti. Onun Mutezili olmas bu meclisten tard edilmesi ile ba lar. Birok seneler inac n yaymaya altktan sonra H.131 / M.748 y lnda vefat etti155. Mutezile'nin ilk d nr Vasl, Kelm ilmine ve edebiyata iyice vakft . Hatta baz felsefi eserlerin de etkisinde kalm t . airli i de vard . eitli dini konularda birok eserler de yazm tr. Gnmze ula mayan bu eserlerin baz lar unlardr: 1Asnf al-Murcie. 2 Kitab fi't-Tevbe. 3 Kitb Me'ni'l-Kur'n. 4 Kitb Macera Beynehu Va Beyn Amr b. Ubeyd. 5 es-Sebil ila Ma'rifet al-Hakk. 6 Kitb fi'd-Da've. 7 Tabakt Ehl - lm 8 el-Menzile Beyn al-Menzileteyn. 9 el-Hutab fi't-Tevhid va'l-Ad1156. Vasl b:Ata'nn itizali gr leri bahca 4 blme ayr lr: 1 Byk gnh i leyen ne m'mindir, ne de kafirdir. O fas ktr. Fask'n manevi derecesi "al-menzile beyn al-menzileteyn" yani iki menzile aras nda orta bir makam olur. Ona gre byle bir kimsenin yeri Cehennemdir. Ancak fas kn oradaki derecesi kafirin derecesinden stndr. Vasl'n bu gr o zamanki mslmanlara gre yeni bir iddia idi. Zira Peygamber zaman nda insanlar ancak s mfa ayrmak mmknd. A. M'minler : Bunlar kalpleri ile ve amelleri ile islamiyete ba l kimselerdir.
al-Hanbeli, ezert az-Zeheb Ahl ari Men 1" Bak: Ebii'l-Felh Abd al-Hayy Zeheb, e. I, s. 182-183, al-Khire Ali Mustaf al-Gurbi, an lan eser, s. 73-83. Vefayt al-A'yn, e. I, s. 63-64; al-Kfhire. "6 Bak: bn

113

E. Mntfticlar : Bunlar kalpleri ile inanmad klar halde mslman grnrler ve Ashabla beraber ibadet ederlerdi.
C. Kfirler : bunlar aka islamiyeti inkr ederler ve mslmanlarla sava maktan ekinmezlerdi. Bu snfn dnda Vsl'n anlad mnada bir fas k zmresi yoktu. Geri Kur'n'da byk gnah i leyenlerin frkasndan bahsedilmiti. Fakat byle bir kimsenin m'min veya kfir oldu u hakknda mnaka a olmazd . nk Kur'n fas ktan bahsederken, onun imam derecesi hakknda bir a klamada bulunmuyor. Misal olarak fas ktan bahseden bir ayet alal m: "Namuslu ve hr kad nlara (zina isnadiyle) iftira atan, sonra drt ahit getirmeyen kimselerin her birine de seksen deynek vurun. Onlarn ebediyyen ehadetlerini kabul etmeyin. Onlar fas klarm ta kendileridir". 1 5 7 Ayette grld zere iftira eden fas k saylmtr. Fakat onun inan derecesi hakknda birey aklanmamtr. Fakat Peygamberin vefat ndan bir mddet sonra byle bir kimse hakk nda mnaka a balad . Havaric onu kfir ve fas k, Mrci'e m'min ve al-Hasan al-Basri ise, kfir addetmemekle beraber, mnf k ve fask sayd158 . Vasfi, fask kimsenin tevbe etmeden ld takdirde ebediyyen Cehennemde kalaca n sylemekle Allah' n rahmetini daraltma a yeltenmi oluyor. Halbuki Kur'anda Allah' n diledii kimseyi affedece ine dair bir ok ayetler vard r. Bunlardan baz misaller verelim: " phesiz ki Allah, kendisine e tannmasnn gnahn yarglamaz. Ondan bakasn . dileyece i kimse iin yarglar. Kim Allah'a e tanrsa muhakkak ki o, (do ru yoldan) uzak bir sap klkla sapmtr 159 . "Onlar kendilerine zuhnettikleri vakit sana gelip te Allah'tan mafiret dileselerdi, onlara Peygamber de ma firet isteyiverseydi, Elbette Allah' tevbeleri hakk ile kabul edici, ok esirgeyici bulacaklard ''. 160 "De ki: Ey kendilerinin aleyhinde (gnahta) haddi a anlar. Allah'in rahmetinden midinizi kesmeyin. nk Allah btn gnahlar! yarlgar. phesiz O, ok yarl gaycdr, ok esirgeyicidir". 161
r" Nr Sresi, ayet. 4. ' 38 Bak: Ali Mustafa al-Guraiii, an lan eser, s. 83-86. '" Nisa Sresi, ayet 116. ' 6 Nisa Sresi, ayet 64. ' 6 ' Zumer Sresi, ayet; 53.

114

 iiphesiz ki Allah kendisine e tannmasn yarlgamaz. Ondan bakasn dilyecei kimseler iin yarlgar"A "Zira hakikat udur ki kfirler grhundan-ba kas Allah'tan midini kesmez".163 Allah'n mafiretinin oklu una dair daha birok yetler varsa da biz bu kadarla yetiniyoruz. 2- Vsiliyye'nin ikinci prensibi Allah' n sfatlarnn nefyi hakkndadr. Bu frka mensuplar Allah'n ilim, kudret ve hayat gibi s fatlann nefyederler. D ncelerine gre Allah hakknda mna ve s fat kabul edilirse iki tane ilh kabul edilmi olur. Bu sebeple Allah' n kadim olmasn kabul ettilderi halde, di er sfatlar reddederler Bunlar, Allah'n ztna ilveten sfatlar kabul etmek birok kadim varl klann var olmasn gerektirir, diyerek iddialar n hakl kartmak istediler164. 3- Kader meselesinde Vsl, Ma'bed al-Cuheni165 ve Gayln adDimakrnin166 yolunu benimsemi tir. "Allah hkim ve dildir. Ona er ve zu.lm isnad etmek yak maz", diyordu. Bir ciinile ile ifade etmek istersek Vs l, insamn bizzat kendi amelini yani, hayr , erri, iman, kfr, itaat ve gnh yarattn ileri sryordu. 4- Cemel Vak'asf na (H.36 /M.656) ve S ffin Muharebesi'ne (H.37 /M. 657) itirak edenler hakk nda da e itli fikirler ortaya at lmtr. Havric, Hz. Ali'yi ve taraftarlar n, hakem tayin etme meselesine kadar hakl buluyorlard . kie, Zbeyr ve Talha gibi tan nm simalarm kfr ilediklerini ileri sryorlard . Oalara gre Hz. Ali, iki hakem tayin edilmesine raz olmakla Sffin Mularebesi'nin sonunda kfre sapt . Ehl-i Snnete gre ise Cemel Vak'as 'nda Hz. Ali hakl , rnuanzlan ise hakszdr. Ancak onlann haks zlklar' kfr ve f sk saylamaz. Her iki tarafta msliimandr. ehdetleri makbuldur. Vsl b.At ise bu iki gre de itirak etmiyerek Cemel Vak'as 'na ve Sffin Muharebesi'ne i tirak eden taraflardan birinin hata i lediini
'" Nis Siiresi, yet; 48. '" Yitsuf Sfresi, yet; 87. 169 Bak: A-ehrestni, an lan eser, c. I, s. 61, al-Gurbi, amlan eser, s. 95. 1" Ma'bed b.Abd al-Cuheni kadar hakk nda ilk defa konu an kimsedir. Bu fikri bir hristiyandan renmi ve benimsemitir Bu yiizden al-Hasan al-Basri onu meclisinden koymu tur. H. 80 ylnda ldrld. '" Eyzai, Gaylfin'la kader hakknda mnkaa etmi ve neticede onun katline fetva vermiti. Gayln, Aba al-Malik zaman nda Evzarnin fetvas ile katledilmitir.

115

iddia etti. Ayni iddiay Hz. Osman ve onu ldrenler hakk nda da tekrarhyarak ya Hz. Osman' n veya onu ldrenlerin hata i lediini syledi. Bylece bu hdiseden herbirine i tirak eden taraflardan bir gurubun fsk olduklarm ileri srd. Buna gre ya Hz. Ali ve taraftar veya muhalifleri fs ktr. Hatta ayni bir mesele hakk nda iki zt tarafa mensup iki kiiden birinin ehdeti kabul olunmaz. Ona gre, mesela, Hz. Ali ve Talha'nn ikisinin birden ehdeti kabul olunamaz. nk ya Hz. Ali veya Talha fsktr. Bunu mtalaineynin durumuna benzetiyordu. Bylece Mutezile'nin kurucusu Vsl, Hz. Ali ve Hz. Osman' n ad geen meselelerde fs k saylmalarna cevaz vermekle yamhyordu 167 .

II. al-AMRYYE FIRKASI

Bu frka'nn kurucusu Ebil Osman Amr b.Ubeyd b.Bab'dr H.80 / M.699 ylnda do mu ve H.144 / M.761 ylnda Merran 168 da lmtr. Kelam ilmine vkf bilgin bir ahsiyetti. Hasan Basri'nin meclisine devam edip ondan ilim rendi. Vs l b.At ile birlikte itizal etmi tir. Grleri Vsl'n grlerine uygundur. Ancak ondan farkl olarak Cemel Vak'as 'na itirak eden her iki taraf da fsk sayd . Ne Hz. Ali ve taraftarlar nn, ne de Aie ile birlikte sava larn ehdetlerinin hibir suretle kabul edilmiyece ini ileri srd. Halbuki Vsl, bu hadiseye karan iki taraftan yaln z birisinin fs k saylacan sylemi ve bir taraf , mesela, Hz. Ali'yi tutan iki ki inin ehadetini kabul etmiti. Amr her iki tarafn ehadetini reddetmekle Vs l'dan ayrlmtr 169 .

III. al-HUZEYL YYE FIRKASI

Bu mezheb'in kurucusu Elii'l-Huzey1 Muhammed b.al-Huzey1 alAllrtr. H.135 / M. 752 ylnda doup H.235 / M.849 senesinde lm tr. Bilgisi geni, air, edip ve cedelci bir kimseydi 170 . Bunun mezhebi dier nutezili frkalardan ba lca u hususlarda ayr lmtr:
16 ' Bak: As- ehrestni, anlan eser, e. I, s. 65-66; al-Ba ddi, al-Fark beyn al-F rak, s. 71-72. al-Isferayinl, an lan eser, s. 65-66. erh al-Mevkf, s. 621. '" Merrn, Mekke ile Basra aras nda bir yerin addr. '" Bak: Ibn Hallikn, Vefayt al-A'yan, e. III, s 130-133; al-Badcli, anlan eser, s. 72-73; as- ehrestani, anlan eser, e. I, s. 66; al-Isferayini, an lan eser, s. 66; al-Gul-MA' an lan eser, s. 104-172. ' , o Bak: Ahmed Emin, Duha'l-Isliin, e. III, s. 98, al-Khire 1956; al-Malati, an lan eser, s. 43-44; al-Gurbi, an lan eser, s. 148-156; tim Hallikan, an lan eser, e. III, s. 396-397.

116

1 Allah'n takdir etme kudretinin sonu gelecektir. Bu hal meydana geldikten sonra Allah, herhangi bir ey yapmaya kadir olamaz. Allah Cennete giderderin saadetini, Cehennemde kalanlarm azalma' artramaz. Allah' n makduratnn son bulmas ile Cennet ve Cehennem ehli devaml bir skna girer. Hareket etmezler, konu mazlar ve herhangi bir i yapamazlar. Bu hal hdis olunca da ne ly diriltebilir, ne de diriyi ldrebilir. Eb Huzeyl bu gr ile Dehriyye'nin yolunu tutmu oluyor. Esasen bu gr ciddiye alnd takdirde al-Va'd va'l-Vaid'in manas ve hkm kalmaz. Oysa ki al-va'd Mutezile'nin ba lca prensiplerinden biridir. Ayrca byle bir iddia Kur'an'da Allah' tarif eden ayetlerin anlamna tamamen ayk rdr. 2-- Miret ehli kendileri iin yarat lan eyi yapmaya mecburdurlar. Cennette bulunanlar Allah' n diledii gibi yemek, imek ve hareket etmek zorundadrlar. Cehennem ehli ise sylemeleri gereken szleri bile sylemeye mecburdurlar. K saca Miret ehlinin bir fiil iktisab etmeye gleri yetmez. Onlar n hareket ve szlerini Allah yarat r. 3 Birok iyi iler var ki Allah iin yaplmaz. Bir zndk veya Dehri inanc dolaysiyle kfre dse de yapt iyi iler sebebi ile Allah'a itaat etmi sayhr. Byle iyi arnel i leyen bir kimsenin Allah'a yakla mak arzusu olmasa da Allah onu azaba garketmez. Halbuki Ehl-i Snaet'e gre Allah' tammyann taat yalmz bir hususta makbuldur. Bu da Allah' tanmadan nce yap lan istidlal ve dncedir. Bunun haricinde bir taat n makbul olmas iin Allah'a yakla mak amac ile yaplmas arttr. 4 Allah ilmi ile alimdir. lmi zatdr. Kudreti ile kadirdir. Kudreti zatdr. Hayat ile diridir. Hayat zatdr. Baka bir deyimle ilim, kudret ve hayat Allah demektir. Ebts Huzeyl bu grnde felsefecilerin szlerine dayanm tr. Onu bu inanca ynelten mil, Allah'n zatnda okluk olmayaca unancdr. Ona gre zat n dnda zatla kaim bir mna bulunamaz. Zatla kaim olan mna veya sfat zattan ibarettir. Fakat Ebu. Huzeyl bylece tenakuza d mtr. E er Allah ilim ' veya kudret demekse alim ve kdir de ildir manas kar. nk ilim, alim ve kudret, kdir demek de ildir. 5 Allah'n baz sz bir mahalle muhtat r. Baz szleri ise bir mahalle muhta de ildir. Allah' n "Kun" (ol) sz hdis olup bir mahal-

117

de deildir. Allah mahalde olmyan bir irade ile mriddir. Allah' n haber, emir veya nehye dair di er birok szleri ise, bu mahalle ilgilidir. Baka bir deyimle Cenab- Hakk'n baz szleri cisimler haknda hadistir. Eb Huzeyl'e gre e yann olu u "Kun" (ol) szyle oldu una gre bu sz iin mahal dnlemez.
6 Bilgilerin ztrari veya iktisabi oldu u meselesinde de Ebii Huzeyl'in zel bir gr vardr. Allah' bilmek ve O'nu tan maa yarayan delili renmek ztraridir. Bunun dnda kalan kyas veya duyular yolu ile elde edilecek btn bilgiler ihtiyari ve iktisabi (kazaml n) dir 171 .

IV. an-NAZZAMiYYE FIRKASI

Bu mezheb'in kurucusu brahim b.Seyyr an-Nazzam'd r. Nazzm H.160 / M. 776 ylnda do du ve 71 yanda iken H.231 / M845 senesinde ld. Bir rivyete gre nesir ve iir yazmakta (tanzim etmekte) ok usta olduu iin, dier bir rivayete gre ise pazarda boncuk nev'inden baz maddeleri dizip nizama sokmakla ve onlar satmakla megul oldu u iin kendisine Nazzm dendi. ok zeki bir insand . Kur'n' , ncil'i ve Tevrat' ezberlemiti. Chiz'in anlatt na gre ok ar bal ve do ru bir insand . Dier baz rivyetlere gre felsefecilerin, Seneviye ve Smeniye f rkalarnn tesirinde kalm tr. Onun tekafu'ul-edilleyel 72 inandn syliyenler de vardr. Bu iddialarn doruluk derecesi zerinde bir mnaka aya giri meksizin diyebiliriz ki o, Mutezileye en ok hizmet eden nemli bir mtekellim dir. Fakat slm'n ruhuna aykr grleri oktur. Birok fikirleri ile dier Mutezililerden ayr lmtr. Nazzm'n dncelerine ait ba lca zellikleri a ada srallyoruz 173 : 1 Allah dnyada kullarn salah' ve iyiliin iin olacak eyleri yapmaya kdirdir. Fakat kullarn zararna ve ktl ne olacak eyleri
"I EM: Huzeyl ve gr leri iin bak: al-Ba dcli, al-Fark, s. 73-79; al- ehrestani, al-Milel, e. I, s. 66-72; al-Isferyinl, at-Tabsir s. 66-67; ar-Rzi, Itikdt, s. 41; al-Hayyt, al-Intisar, s. 15-21, 56-59, 90-92, Beyrilt, 1957; erh al-Mevalf, s. 621. Tekaf'ul edille, her meselenin ve her hkmn lehinde ve aleyhinde ileri srlen delillerin eit deerli olmasdr. Tekaf'ul edilleye inananlar phecidirler. 173 Nazzm ve d nceleri hakknda bak: erh al-Mevkf, s. 621, a- ehrestani, amlan eser, c. I, s. 77-82, al-Ba ddi, al-Fark, s. 79-91; al-Isferfiyini, at-Tabdr, s. 67; Mderris M. erafettin, Kaderiye ve Mtezile, Darulrnn Iltlliyat Fakltesi Mecnuas, say. 15. s. 8-12, Istanbul 1930; al-Gurbr amlan eser, s. 187; 1bn an-Nedim, al-Fihrist, s. 252, Matbaat ablitikamet, al-Khire.

118

yapma& kadir de ildir. nk Allah kt ve zararl ileri yapmaa kdir diye tavsif edilemez. Ahirette ise Allah Teal'n n Cehennem ehlinin azbln ve Cennet ehlinin sevabm ne artrma a ve ne de eksiltmeye kudreti yetmez. Keza Allah Cennet ehlini Cennetten koyamaz. Ve Cehennem ehlinden olmayan Cehenneme atamaz. Eer zengin, shhati yerinde ve gz sa lam olmak, bir insann iyiiinse Allah onu fakir, ktrm veya kr yapamaz. Mesel, bir y rtc hayvan ve bir de insanlara bu hayvandan daha faydal bir ey dnelim. Allah bunlar aras nda ancak insanlar iin faydal olan eyi yaratmaga muktedirdir. insanlar n zararna ve ktl ne olan eyi yaratamaz. E er yer yznde y lan ve akrep gibi bizce pek sevilmiyen mahlu.klar gryorsak, bunlar insanlar iin daha zararl olabilecek varlklar yerine yarat lmtr. Allah daima insanlar iin en iyiyi ve en faydally yaratmtr. 2 irade s fat : Allah'n zati sfatlarndan de ildir. Allah kendi fiilinin mridi demek bu fiilin yaratcs ve nfcidi demektir. dine Allah'n, kullarm fllerinin mridi diye vas flanmas demek bu flleri emredicisi olmas demektir. 3 nsann btn filleri sadece hareketten ibarettir. Skiin da bir harekettir. Ancak bu hareket dayanma hareketidir. Ilim, d nce ve irade ile ilgili hususlar ise ruhun hareketleridir. Esasen hareket bir eyin yer deitirmesi veya bir yerden nakli demek de ildir. Herhangi bir deimenin balangcdr. 4 nsan hakikatta ruh ve nefsten ibarettir. Beden ise onun aletidir. Ruh ltif bir ey olup bedene girmitir. Ruh yle bir cevherdir ki onun ztnda deiiklik ve tezad olmaz. Ruhun kuvveti, gc, istitat , hayat, arzusu vard r. Flden nce kendi kendine bir ey yapma gcne sahiptir. Bu gre gre insann hakikat grlmez. Fakat insann iinde bulundu u ceset grnr. Keza insan kendi ana babas n deil, ancak onlann kalplann grebilir. Dier hayvanlarda da grlen vcutlar kahplardr. Ruh ise bu kalplarn iine girmitir. Bu dnceye yle cevap verebiliriz. E er Nazzm'n dedii gibi ruhun fl yapma gc var farzedilirse, adam ldren, h rszlk ve zina yapan beden de il, ruhtur. Halbuki ceza bedene tatbik edilmektedir. Susuz olan bedenin ceza ekmesi ise mnas zhk ve adaletsizlik olur. Bu da gsterir ki Nazzm iddias nda hakszdr. Nitekim Allah cezalann bedene tatbikine dair emirler vermi tir. 119

"Zina eden kadnla zina eden erkekten herbirine yiizer de nek vurun".174 "Erkek hrszla kadn hrszn o irtikab ettiklerine bir kar lk ve ceza ve Allah'tan ibret verici bir ukbet olmak zere ellerinifrkesin. Allah mutlak gliptir. Yegne hkm ve hikmet sahibidir".175 Bu yetler de gsteriyor ki ceza ruha de il bedenlere tatbik edilmektedir. 5 Btn hayvanlar bir cinstendir. nk onlar n hepsi arzu ile hareket etmekte ittifak etmektedirler. 6 Bir cz (atom) sonsuz olarak paralan r. Mesel: bir hardal tohumundan sonsuz olarak paralar karmak mmkndr. 7 Tafra yani, iki mesafe aras ndaki baz /yerleri katetmeksizin sramak suretiyle gemek mmkndr. X 1 2 3 4 5

6 7 8

9 10

Bir misaLle bu mesele daha iyi ayd nlanr Bir x cismi 1 numarada bulunsun. Bu cisim 1 den 10 a kadar numaral olarak sralanan yerlerden 3 numarah yere hibir mesafeyi gemeksizin gidebilir. Keza 10 numaral yere 3 numarah yerden hareket ederek gidilebilir. Fakat bunu s rama ile yapar. nk cisimde sonsuz czler vard r. 8 Allah, insan, hayvan, nebat ve maden gibi btn varl klar! bir zamanda ve bir defada yaratt . Adem'in yarat l evlatlarndan nce olmamtr. Allah baz eyleri dier baz eylerde gizlemitir. ncelik ve sonrahk varhklarm yarat lnda deil zuhurlarnda dnlebilir. 9 Kur'n'n mucizesi, belgat de ildir. Fakat onun mazideki olanlara ve gelece e dair gaybdan haber vernaesi mucizedir. insanlardan bazlar dileseydi kur'n'n yetlerine benzer gzel ibareler yazabilirlerdi. Nazzm'n bu iddias da yanltr. Zira Kur'n' n yeti ona nazire yazdamyaca n aka gstermektedir. "De ki: Andolsun ins-u cin u Kur'n' n benzerini meydana getirmeleri iin bir araya toplansa, yek di erine yard mc da olsalar yine onun benzerini meydana getiremezler".176
,74 '75 1"

Nr Sresi, ayet. 2. Maide Sresi, ayet. 38. al-Isr Sresi, ayet. 88.

120

10 eriatta kum ve k yasa dayanmak do ru deildir. nk bu yollarla elde edilen delillerin yanl olmas mmkndr. Msum bir imal= sz ise delil sayhr 177 . 11-- Renk, lezzet, koku ve ses cisimdir. . 12 Bir kimsenin herhangi bir gnahmn fsk sayl/mu iin muayyen bir nisab doldurmas gerekir. Mesela: 199 dirhem de erinde bir ey alan kimse fas k saylmaz. Halbuki bir kimse 200 dirhem de erinde veya daha ok kymette bir ey alarsa fas k saylr. 13 Iman, sadece byk gnhdan sak nmaktr. Dualarn, namazn ve dier amellerin imanla bir ilgisi yoktur. 14 Sinek, akrep, y lan ve kpek gibi hayvanlar Cennete giderler. Cennet'te hibir kimsenin derecesi di er birininkinden stn deildir. Orada herkesin manevi makam eittir. 15 Hz. Muhammed Hz. Ali'yi nasla imam tayin etti. Fakat Hz. mer bunu gizledi.

V. al-ASVARYYE FIRKASI
Bu mezhebi Ali al-Esvari kurmu tur. al-Asvarrnin gr leri anNazzam'nkindea pek farkl deildir. Esasen kendisi ilkin Eb Huzeyl'e ve daha sonra da Nazzm'a tbi oldu. Ancak Nazzm'dan farkl olarak u sapk dnceyi ortaya att : Allah tarafndan olmyaca bildirilen birey kendisi tarafndan takdir edilmi deildir. Baka bir deyimle Allah yoklu unu bildirdii eye kdir de ildir. Bize gre byle bir iddia Allah'n kudretinin sonu vardr demektir. Kudreti sonlu olan bir eyin zat da sonlu olur. Allah hakknda byle dnmek ise sapklktan baka bir ey de ildir178 .

VI. al-MUAMMERYYE FIRKASI

Bu mezhebi kuran Muhammer b. Ubbad'dr. Sap k fikirleriyle me hurdur. Balca grleri unlardr: 1 Allah kendi kendini tanmaz. Allah' n zat kendisidir. Tanyann, tamnandan farkl olmas gerekir. Allah kendini tan sayd, tanyanla tannann ayn olmas icab ederdi. Halbuki tan yan, tannan eyden farkldr.
i" Baz kaynaklarda Nazzm'a bu fikir isnat ediliyorsa da onun ak lc bir dnr olduunu unutmamak gerekir. 4 Bak: al-Badcli, al-Fark, s. 91. al-isferayini at-Tabsir, s. 70; erh al-Mevkf, s. 622.
"

121

2 Allah cisimlerden ba ka birey yaratmad . Arazlarm yarat cs cisirrilerdir. Demek ki renk, tad, koku, hayat, grme ve i itme gibi arazlar Allah yaratmad Onlar insanlar veya ba ka cisimler yaratt . Halbuki u y etler bu d ncenin aksine Allah' n her eyin yaratcs olduunu aka gsteriyor: "De ki: Allah her eyi yaratand r. O birdir, kainatn yegane hakim ve sahibidir179". "Gklerin ve yerin mlk onundur. Hem diriltir, hem ldrr. O her eye hakk ile kadirdir".180 3 insan, grnen ceset de ildir. Bu cesedde bir ey vardr ki ya ayan, bilen, kdir ve hr olan odur. Bu ey hareket etmez, skin de de ildir. Tatma, koklama ile veya hisle de anla lamaz. Uzunluu, genilii ve derinlii de bulunamaz. Muayyen bir mekandad r da denilemez. Muhammer bu fikri ile insan Allah'a benzetmi oluyor ki bunun da samal aikrdr. 4 Arazlar sonsuzdur. Onlar n eitleri oktur. Her araz zel bir mna iindir. Ve zel bir mna iin bir yer i gal eder. Mesela: Hareket zel bir mna sebebiyle sk<ine muhalefet eder. Muhammer'in taraftarlarna bu grnden tr, Ashab al-Maani denir. Onun "arazlar insanlar tarafndan yarat hr ve onlar sonsuzdur" demesi iki bak mdan rktr: a) eitli ve tkenmez olu lar var demektir ki bu, Allah' n u yetine aykrdr. "Her eyi say ile saym (tesbit etmi )'tir".1 81 b) Insanlarn sonsuz arazlar yaratma kudretine sahip olmas , Allah'dan daha kudretli olmas m gerektirir ki bu d ncenin samal aktr I 82.

VII. al-BSRYYE FIRKASI

Mezheb'in kurucusu Bi r b.al-Mu'temir (lm. H. 210 / M.825)'dir. Onun Ehl-i Snnet tarafndan reddedilen baz fikirleri unlardr:
Ra'd Sresi, ayet. 16. Hadid Sresi, yet. 2. 191 Cin Sresi, yet. 28. "2 Bak: al-Hayyt, Kitb al-Intisar, Frans zca evirisi, s. 49 vd; a -ehrestni, an lan eser, e. I, 89-93; al-Ba ddi, anlan eser, s. 91-94; Isferayini, an lan eser, s. 70-71.
"9 180

122

l.- Allah m'mine iman etmesi iin yard m etmez. Kfirin ise kfrne sebep olmaz. 2- Renk, tad, koku gibi arazlar , iitme ve grme gibi duyular insan kendi fiili ile ba kasnda yaratr. Bu da tevelld yolu ile olur. 3- Allah tvbekr bir kimseyi bir gnah ndan day affeder. Fakat affa uram bulunan bu kimse, ayni gnh tekrar i lerse Allah aff ibtal ederek onu eski gnh ndan dolay da cezalandrr. 4- Allah ocuklara ceza vererek zulmetmeye kdirdir. Fakat bunu, yapmas halinde, ocu un blu.a ermi ve isyan etmi olmas gerekir. Allah'n adleti bunu icbettirir. Bir'in bu sz mtenkzdr. Bir yandan Allah' n zulmedebilece ini, dier yandan ise adleti temin iin ceza verebilece ini sylyor. 5- istita, bnyenin selmeti ve uzuvlar n afetlerden korunmasdrl 83.

VIII. al-IIAMYYE FIRKASII 84

Bu mezhebe bu isim Hi am'a nisbetle verilmitir. Mezheb'in kurucusu olan mezkr ahsn tam ad Hi am b.Amr al-Fuvati'dir. Halife Me'mn zamannda ya amtr. Sapk grlerinden bazlar unlardr,
,

1- Allah'a vekil ismi verilemez. Bir mslman n "Hasbunallah ve ni'm.el-Vekil" demesi do ru deildir. 185 Bu vekil sz Allah'a atfedilirse Allah'n dier stn bir varln vekili olduu anlam kar ki bu da tevhide aykrdr. Cevap: Burada Vekil, kfi ve koruyucu anlammnadr. 186 Kur'n'da geen bu isim Allah' n adlarndan birisi saylmtr. Bu hususla ilgili bir ayet verelim: "O, dounun da batnn da Rabb dr. Ondan baka hibir tanr yoktur. O halde umurunda (vekil) gvenek ve dayanak olarak onu tut. 187 2- Allah'n sevgi verip miminlerin kalplerini birle tirmesi ve fsklar sapkla uratmas kabul edilemez.
in Bak: al-Baclcli, anlan eser, s. 94 vd. a - ehrestant, anlan eser, c. I, s. 86-88; arRad, tikadat, s. 42; at-Tabsir, s. 71; erh al-Mevaluf, s. 622; al- ntisar, Frans zcas, s. 58-60. at-Tabsir ve al-Fark Beyn al-F rak'ta bu frkanm ad al-Ilaimiyye olarak yadedilmitir. i" Bak: Al mran Sresi, ayet. 173. 1 Bak: ura Sresi, ayet. 6. i" Bak: al-Muzzemmil Sresi, ayet. 9.
" .

123

Cevap: al-Fuvatrnin bu iddias na cevap olarak Kur'n' n u. yetleri kfidir: "Onlarn gnllerine sevgi verip birle tirendir. Sen yeryznde olan her eyi toptan harcam olsan yine onlarn gnllerini birle tiremezdi . Fakat Allah onlarn aralarn bulup, kayna trd . nk O mutlak galiptir, tam hkm ve hikmet sahibidir".188 "Onunla fsklardan ba kasm artmaz".189 3Allah iman m'ninlere bizzat sevdirmez ve onu onIara iyi gstermez. Buna u yet ne gzel cevap veriyor. "Fakat Allah size iman sevdirdi. Onu kalplerinizde ssledi.190 4 Arazlar, Allah' n varlna delil olamaz. Fakat cisimler onun varlna delildir. 5 Fitne ve ihtilf an nda biat edilen imal= imameti sahih olmaz. imamet zerinde ittifak olmas ve seimin selmet iinde gemesi arttr. al-Fuvati bu iddias ile Hz. Ali'nin immetini reddetmek istemi tir. 6 Allah eyay var olmadan nce bilirdi denilemez. Zira e ya var olmadan nce ma'dum idi. Yani yoktu. 7 al-Fuvati kendi mezhebine muhalif olanlarn mallarmn zorla ' alnmasna veya almmas na taraftard . Hatt onlar n kann bile hell saymt .

IX. al MURDARYVE FIRKASI191

-

Mezheb'in kurucusu Eb Ms Is b.Sabih al-Murdr'd r. H.226 / 840 ylnda ld sylenir. Ba dad Mutezilileri aras nda yksek bir mevki": vard . Bir b.al-Mutamir'in rencilerindendir. Zhd'e nem verirdi. Bu yzden ona Mutezile'nin rahibi de denir. nemli baz sapklklar unlardr: 1Allah zulmetmeye ve yalan sylemeye kdirdir. 2 Bir fili, iki filden zuhur edebilir. 3 insanlar Kur'n'dan daha beli ve fasih ibareler vcuda getirebilirler.
"8 Bak: Erdal Sresi, ayet. 63. "9 Bak: Bakara Sresi, ayet. 26. "0 Bak: Hueurat Sresi, yet. 7. "' Baz mezhep kitaplarmda bu frka'mn ad al-Muzdariyye olarak geer.

124

4 Hkmdarlarla d p kalkanlar kfir saylrlar. Onlar m'minlerin mallarna vris olamazlar. M'minler de onlar n mallarn miras yolu ile alamazlar. 5Allah'n gzle grleceini syleyen kfirdir. Byle bir kimsenin kfrnden phe edenler de kfirdir.

X. al-CA'FERYYE FIRKASI
Bu Mezheb'in tan nm iki tane Ca'fer'i vard r. Birinci Ca'fer b. Mubaar dieri ise Ca'fer b.al-Harb'd r. Bunlardan bn Muba ar H.234 / 848 senesinde lmtr. Ona gre fsklar mriklerden daha erlidir. Fakat fs klar Allah'a ve Peygambere inand klar iin muvahhiddir. al-Murdar'n rencisi olan bn Harb ise aslen Hemedanl dr ve H.236 / M.850 ylnda lmtr. Abd al-Khir al-Ba dadi bu ahsn sapk grlerini rtmek iin "al-Harb ala bn al-Harb" adl bir eser yazd . bn al-Harb'a gre bir btnn bir paras , btnden tamamen baka bir eydir. Her iki Ca'fer'e gre de Kur'n Levh-i Mahfuzda yaz lmtr. Fakat biz insanlara intikal eden Kur'n, Levh-i Mahfuzdaki Kur'n' n ayni deildir. Zira bir ey ayni zamanda iki yerde olamaz. Bizim okudu umuz Kitap bu ilk Kur'n' n hikyesidir. Yine onlara gre insan, eriat gelmeden ve vs l olmadan evvel akl yolu ile Allah'n sfatlarn ve hkmlerini bilmelidir. E er insan bunda kusur eder ve Allah'a kretmezse Allah onu cezaland rr.

XI. al-SKAFUYE FIRKASI

Bu Mezhep Muhammed b.Abd Allah al-iskfi tarafndan kurulmutur. al-iskti, Ca'fer b.al-Harb'in rencisi olup 11.240 /854 ylnda lmtr. Ona gre Allah delilere ve ocuklara zulmetme e kdir olmakla vas flandrlabilir. Fakat akll kimselere zulmetme e kdir diye vasflandrlamaz. Yine ona gre Allah'a mkellim denir ve fakat mtekellim denemez. nk mtekellim, kelm, Allah'la beraber kaimdir, anlamna gelebilir.

XII. as-SUM 'AMiYYE FIRKASI

Bu Mezhebi Summe b.E ras an-Numeyri kurmutur. Me'mln zamannda itibar sahibi bir kimse idi. Hatt Me' nin'u. itizale dvet 125

eden olur. Summe birok sap k gr leri mdafaa ettikten sonra H.213 / 1V1.828 de ldrld. Onun baz nemli iddialar unlardr: 1Bilgiler zaruri olarak reailmelidir. Allah' zaruri olarak bilmeyen, tanmayan ve O'na inanmayan kimse iin ne emir ve ne de nehy yoktur. Byle bir kimse iin sorumluluk mevcut de ildir. O hayvanlar gibi ldkten sonra toprak olur. Cennet veya Cehennemden hibirine gitmez. Allah byle kimseleri ibret iin yaratm tr. Dehriler, Yahudiler, Zndklar ve Hristiyanlar da yapt klar ilerden sorumlu deildir. 2 Tevelld etmi fllerin fili yoktur. nk bir flin sebebini bir insan vcuda getirdikten sonra bilebilir. O lnce de as l fiil hasl olur. ayet bu fiili len insann yaptn sylersek, ly fail yapm oluruz. Byle bir fli Allah'a da ykleyemeyiz. nk kt flleri Allah'n yaptn sylemek yakk almaz. O halde fllerin faili yoktur. Summe yamlmaktadr. nk bu iddiay tahlil edersek lemin yaratcs yoktur demektir. Bu ise hem akla, hem de nakle ayk rdr. 3 Bilgi dnceden do ar, dnce ise yarat c olmyan bir fldir. 4 nsamn ancak irade fiili yani iradesi vard r. Bundan baka fiillerin faili yoktur. Onlar kendili inden meydana gelir. - Summe'nin dine kar ok gevek ve hatt mlhid oldu u sylenir. bn Kuteybe (01m. H.276 / 889)'nin anlatt na gre192 Sumne mslmanlarla alay ederdi. Hatt bir gn Mslmanlar n camiye kotuklarm grnce " u kz ve eeklere bak, bu Arap (Peygamber) insanlara neler yapt " diye ibdeti ve Allah'n Elisini kmsedi. Yine bir gn Me' niin onu sarho grm ve azarlam t .

XIII. al-CAHZYYE FIRKASI

Bu. mezhebe, Chiz'in ad na nisbetle Cahiz yye denmi tir. Chiz'in tam ad Eb Osmn Amr b.Bahr b.Mahbb al-Kinni al-Leysi'dir. Mehur mtekellim Nazzm' n rencisi idi. Edip bir insanda. Akla ve dnceye ok nem verirdi. Haber ve rivyetleri oldu u gibi kabul etmenin aleyhinde idi. Bu hususlarda ok pheci idi. Felsefecilerin ve Aristo'nun eserlerinin tesirinde kalm t . Felsefede fikirleri tabiatdarm gr lerine uygundur. Pek ok eser yazd . Bunlardan bazlar unlardr: 1 Kitb al-Hayvn.
'92 Bak: Te'v11 Mhtelef al-Hadis, s. 60, Msr 1326.

126

2 Kitb al-Beyan va't-Teybin. 3 Kitb al-Fetv. 4 Hiyel al-Luss. Chiz'in birok gr leri slmiyet'e uygun de ildir. H.255 / M.868 ylnda ld. Grlerinin bazlar unlardr: 1 Btn bilgiler zaruridir ve tabiat icab dr. E er bir insan bir eyi bilirse onu kendi tabii kabiliyeti ile bilir. Onu renme yoluyla bilmi deildir. Veyahut o bilgiyi ona Allah retti denilemez. Bir kimse Cehennem'e giderse, bu gidi Cehennem'in tabiati icab bu kimseyi kendine ekmesindendir. Yahut Cennet tabiat icab baz kimseleri kendine eker. Demek ki insanlar Cehennem'e ve Cennet'e gtren Allah de ildir. Chiz'in bu iddialar insandan teklifi kald rmaa mtuftur ki bu da tamamen Islm'a aykrdr. Cennet ve Cehennem'in kendi tabiatlar icab insanlar kendilerine ekeceklerini iddia etmek de yanl tr. Zira u yetin mnas aktr: "Kimi de ey Rabbimiz bize dnyada da iyi hal ver, hirette de iyi hal ver ve bizi o ate (Cehennem) azb ndan koru der". 193 2 Cisimler hdis olduktan sonra yok lmazlar. 3-- Hayr ve erri insan yapar. Ancak insan bu eyleri irade edebilir. irade edince de her ey tabiat icab vuku' bulur. 4 Allah mrid diye vas flandrlabilir. Bu demektir ki Allah filllerinde hata ilemez ve chil de ildir. Allah malup ve kahredilemez. 5 Akll olan herkes Allah' n yarat c oldu unu ve insanlarn Peygambere muhta oldu unu bilir. Ancak insanlar iki k smdr. a) Tevhid'i bilenler. b) Tevhid'i bilmeyenler. Bu ikinciler chil olduklar iin mzurdurlar. Birinciler ise akl yoluyla delil bulmu lardr 194 .

XIV. a-AHHAMYYE FIRKASI

Bu, Eb Y'kb a - ahhm'a tbi olanlar n mezhebidir. a - ahhm, Halife Vs k zamannda ya am olup al-Cubbrnin stad idi.
Bakara Sresi, yet 201. '" Chiz ve gr leri iin bak: al-Milel va'n-Nihal, e. I, s. 99; at-Tabsir, s. 76; al-Fark, s. 105; Itikdt, s. 43; al-Fihrist, s. 253; Vefayt al-A'yn, e. III, s. 140; Tevil Muhtelef al-Hadis, s. 71; De Boer, Tarih al-Felsefe fi'l-Isln , s. 88, al-Khire 1374; Dr. Sellfn, an-Nakd heei ind al-Chiz, s. 153, Bagdd 1960; al-Mevalf, s. 623.
"3

127

Bu sebeple al-Cubbi ile onun k rduu frkalar birbirine benzer. Aralarndaki en nemli fark kader meselesi hakk ndadr. a- ahhm "iki kdir iin tek bir makdur var" diyordu. Yani, bir fiilin insan, hem de Allah tarafndan takdir edilip yap labileceini ileri srd. lk bakta bu Ehl-i Snnet'in gr ne uygun gibi grnr. Fakat gerekte ahhn'm iddias sapklktr nk o ilenmi bir flin ya Allah veya insan tarafndan yapldn ve yaratldn ileri srmek istemi tir; Byle bir iddia ise birbirine denk iki yarat cnn var olmas m gerektirir. Bu dnce ise dine ve manta aylur, ak bir sapldktr.

XV. al-HAYYTNYE FIRKASI

Bu mezhebi kuran Abin-Hseyin b.Amr al-Hayyt't r. H.290 / M.902 ylnda ld tahmin edilmektedir. Tan nm Mutezili nin stad idi. Badad'da fikirlerii yayan Hayyt' n gnmze kadar gelen bir eseri de vard r. Eserin ad "Kitb al-intisar Va'r-Radd Ala b.Ravendrdir. Hayyt di er Mutezilnerden farkl olarak ma'dumu ispat etmekte ifrata girmi tir. Ona gre " ey, bilinen ve kendisinden haber verilendir." Cevher "Yoklukta cevher"dir. Araz "Yoklukta araz" dr. Siyah bir ey "yoklukta siyah"tr. ksaca Hayyt yoklu un oisim oldu unu iddia ediyordu. Bu iddiay ise gerek Ehl-i Snnet ve gerekse Ka'hi gibi bir ok mutezililer kabul etmezler.

XVI. al-KA'BiYYE FIRKASI

Mezheb'in kurucusu Eb'l-Ks m Abd Allah b.Ahmed b.Mahmld al-Belhi HayYt' n talebesi olup Ba dd'da yetimitir. al-Makalt adnda mehur bir eser yazm tr. Birok ilim dah zerinde ahmt. Bilgili olas sebebiyle, ok iddia sahibiydi. H.319 / M.931 ylnda ld. leri srd balca iddialar unlardr: 1Hakikatte Allah' n iradesi yoktur. "Allah bir eyi irade etti" demek "onu yapt" demektir. "Allah bir eyi mriddir" demek "onu enredici yahut yarat cdr" demektir. 2"Allah semi'dir" demek "Allah mesmilt yani iitilecek eyleri bilir" demektir. "Allah basirdir" demek "O mer'iyyt yani grlecek eyleri bilir" demektir. Bylece Ka'bi Allah' n grmiyece ini ve iitmiyeceini iddia etmi oluyordi ki bu da Kur'ndaki baz yetlere aykrdr. 3Allah kendisii ve bakasn grmez. "Allah kendi zt m ve mer'iyyt grr" demek, "onlar bilir" demektir. Halbuki Basrah Mute128

zil! stadlarm o u Allah yaratt varl klan grr ve fakat kendi zt ni grmez diyorlard . Keza Allah'n bakas tarafndan grlemiyece ini de iddia ediyorlard . Ka'bi bu grleri ile onlardan biraz ayr lmtr. 4Allah'n kullar iin aslah' yani en iyi olan yapmas icab eder. yandmaktadr. nk Allah'a byle bir mecburiyet yklemek ondan stn bir kuvvetin varl n kabul etmek demektir. 5Maktl lm saylmaz. Bu sz u yeti mnasna aykrdr. "Her can lm tad cdr. Ecirleriniz (yaptklarn= karlklan) muhakkak k yamet gn tastamam verilecektir. (O vakit) kim o ate ten uzaklat rlp Cennet'e sokulursa art k o, muhakkak muradna ermi olur. (Bu) dnya hayat aldanma meta' ndan baka (bir ey) de ildir".195

XVII. al-CUBBA YYE FIRKASI

Eb Ali Muhammed b.Abd al-Vahhb al-Cubbi, fikirleri Basra'da yaylan tannm bir mutezili'dir. Kelm hakk nda 40.000 varak tutarnda eser yazd . Kur'n' tefsir etmek iin yazd kitaplar 100 cilttir.196 Kendi grlerini Huzistan ahalisine kabul ettirmeye al t . H.235 / M.849 ylnda dodu ve H.303 / M.915 ylnda ld. Onun balca tannm sapk grleri unlardr: Allah kuluna itaat eder. nk itaat n hakikati. iradeye uy naktr. Bakasnn muradm yapan kimse ona itaat etmi saylr. Allah da bir kulun muradm yerine getirirse ona itaat etmi olur. 2Bir araz e itli yerlerde bulunabilir. Mesel bir k da yazlm ve orada mevcut olan kelm binlerce yere yaz lsa o yerlerde de mevcuttur. Fakat ilk yaz ld yerden de ayrlm deildir. 3Allah cisimlerin bir ksmm bki brakp dierlerini yok etme e kdir deildir. Fakat btn cisimleri ve bu lemi yok etme e kdirdir. Allah kinat yok etmek istedi i zaman mahalde olmayan bir araz yaratp onunla btn cisimleri ve cevherleri yok eder. Allah' n iradesi bir mahalde hadis olmaz. 4Allah mkellef kld kullarmn akhn olgun yapmaldr. Keza Allah'n insan iin aslah olan yaratmas gerekir. 5Akl ve hikmet icab sinin cezalandrdmas, m.utinin ise sevaplandnlmas gerekir.
'" Bak: AM Inran Sresi, yet. 185. 1" Bak: al-Malati, s. 44.

129

XVILI. al-BEHEMIYYE FIRKASI

Eb HiM 197 Abd as-Selam b.Muhanned al-Cubbrnin 160 kadar kitap yazd kaydedilmitir 198 . Yirmi dokuz meselede babas al-Cubbarye muhalefet etti i sylenmektedir.
H.V. ve VI.nci asrda ya ayan Mutezililerin o u bu ahsn kurdu u al-Behemiyye Mezhebrne saliktir. Eb Ha im H.321 / M.933 ylnda lmtiii. Balca sap k gr leri unlardr: 1 Bir ahsn iledii gnhlardan dolay tvbe eder ve fakat ba ka gnahlar ilemee devam ederse tvbesi asla kabul olunmaz. Keza bir insan ciz ve gsz bir hale geldikten sonra, i ledii gnahlar iin tvbe ederse, tvbesi makbul de ildir. 2 Taharetin ifas farz de ildir. Gasb edilmi su ile ykanmakta mahzur yoktur. Namaz farzd r. Gasb edilmi yerde namaz k lmak caiz deildir. 3 Allah iin mlum, mehul, kadim ve hdis olmayan haller mevcuttur. Bu szler bizce mtenakzdr. 4 nsan yapmad bir fiilden dolay cezaya mstehak olabilir, veya sevab kazanabilir. Mesela: Amr'a bir kimseye hediye vermesini emretse ve Amr da ona uyarak bu emri yerine getirse Zeyd ba kasnn fiili ile sevab kazanm olur. Yahut Amr bir kimsenin emrir e uyarak gnah ilerse, bu kimse Amr'in fiili yznden cezaya mstehak olur. Eb Haim yanlmaktadr. nk bir kimse ba kasnn fiilinden dolay deil, bakasna verdii emirden dolay cezaya veya sevaba mstehak olabilir. Sonra Allah' n bir kimseyi yapmad gnahlardan dolay cezalandrmas Mutezile'nin adalet prensibine de ayk r olur 199 .

XIX. al-HASITIYYE VE al-HADESIYYE FIRKASI

Bu mezhebin kurucular Ahmet b.Hab t ve al-Fadl al-Hadesrdir. Bu iki ahsn grleri a a yukar ayndr. kisi de Nazzam'n rencilerindendir. Felsefe kitaplar okuyarak kltrlerini art rdlar. Bazan
1 " ar-1164 Ebl Haim yerine Ebi1 Beh em diye yazmtr. 198 Bak: al-Malat, s. 44. 1 " al-Fark, s. 111-121; at-Tahsil., s. 80-81; al-F rak al-Muftarika, s. 55; al-Milel va' -Nihal, e. I, s. 103; erh s. 624; itikclt Frak al-Mslimin, s. 44.

130

bu iki mezhep, mlhid neZhepkr aras nda gsterilir. Buna sebep kurucularnn ok sap k gr l olu udur. Bunlar Nazzm' n grlerine u sapk fikirleri ilve ettiler. 1-- Bu kinat yaratan iki fih vard r. Bunlardan birisi kaclim'clir. Dieri hdistir. Hdis olan sa b.Meryem'dir. hirette insanlardan hesap soracak olan sa'dr. Bu mezheplerin kurucularma gre Kur'ndaki u yetlerde sa kasdedilmitir: "Rabbinin emri geldii, melelder de sf saf indi i zaman".200 "Onlar ( slm'a girmeyenler) ille Allah' n buluttan glgeler ii de meleklerle birlikte kendilerine gelivermesine ve i lerinin bitirilivermesine mi bakyorlar? Halbuki btn i ler Allah'a dndrlr".201 Onlar aadaki hadise dayanarak, Allah' n insan kendi suretinde yarattn iddia ettiler. "Allah insam kendi suretinde yaratt .' 2 Peyganber u hadisleriyle Isa'y kasdetmitir. "Bedr gecesi de ay'l grd nz gibi Rabbnz grrsnz".202 Onlara gre buradaki Rab, sa'dr. Onlar u hadisten de baz nrnalar karrlar: "Allah akl yaratp ona ilerle dedi. O da ilerledi. Ona geri dn dedi. O da dnd. Bunun zerine senden daha kerim varl k yaratmadm . Seninle veririm, seninle alrm dedi".203 s evvelce akl- faal olmasna ramen hirette cismni elde girer. Mevcudta ekil veren, akl- faal'dr. hirette grlecek olal da bu akldr. Bu akln sahibi olan s asla grlmez. 3 Allah insanlar shhatli, salam ve akll yaratt . nsanlar ilk olarak bu dnyadan ba ka bir lemde yaratldlar. Onlardan tam itaatkr olanlar Allah saadet evi olan Cennete gnderdi. Tam gnahkr onlar ise azab yeri olan Cehenneme yollad . ilhi emirlerin bazsna itaat, bazsna isyan edenleri ise bu dayadan muhtelif suretlerde getirdi. Her insan bu dnyada, ilk yarat ld lemdeki gnhnn derecesine gre suret ve ekil ald . Bunlardan baz s insan, bazs hayvan eklindedir. Gnh az, sevab ok olan, gzel bir ekilde tecessm etti. Gnah]. ok, sevab az olan ise irkin bir ekilde ekillendi. Bu dnyadaki insan2 Feer Sresi, yet. 22. 2" Bakara Sresi, yet; 210.
22 Buhrrde bu hadis "Muhakkak siz Rabbinizi greceksiniz" anlam yla gemektedir. Abd Allah b. Alualet zayf bir senetle bu hadisi rivyet etmi tir.

131

lar gnahlarm n derecesine gre tensh yolu ile muhtelif ekillerde lm yeniden dirilirler204 .

XX. al-HAMMARIYYE FIRKASI

Bu mezhep hazan mlhid f rkalar aras nda da gsterilmitir. Mezheb'in mensuplar tensh meselelesinde Ahmet b.Hab t'n tesirinde kaldlar. Bunlara gre maymun ve domuz suretinde olanlar, evvelce insandlar. Fakat gnahlarndan dolay Allah onlarn suretlerini de itirdi. Yine bunlarn sap k dncesine gre insan, baz hayvanlar yaratabilir . Mesela bir et paras nn gmnce veya gne e koyunca reyecek olan ' kurtlar insann varatklardr. arab Allah yaratmad , fakat arabc yaratt . Zira Allah insanlar iin kt eyleri yaratmaz. Bilgileri elde etmeye yarayan d ncenin faili yoktur. D nce kendiliinden vardr. Bu hususta Ca'd b.Dirhem'in fikirlerinin tesirinde kald lar205 .

XXI. as-SUIHIYYE FIRKASI

Bu mezhebin kurucusu as-Salihi lakab yla mruftur. Bu mezheb saliklerine gre lnn kudreti, iradesi, ilmi, i itme ve grme duyusu vardr206 . Bizce bu d nce tamamen samad r. nk l 'ile diri aras nda bir tefrik yap lmamtr.

XXII. al-HADBIYYE FIRKASI

Bu mezheb'in kurucusu Fadl al-Hadbrdir. al-Hbitiyye mezhebinin grn benimsemitir. Onlardan farkl olarak btn hayvanlar n mkellef ve sorumlu olduklar n iddia etti. al-Hadbiyye Mezhebine gre hayvanlarn akl ve ilmi vardr. O halde yaptklar fiilden sorumludurlar207 .

XXIII. al-AHEDIYYE FIRKASI

Mezheb'in kurucusu Ah ed b.Ebi Bekr'dir. Bu ahs Muhammed b.Omer as-Saymerrnin rencisidir. Bunlar Eb l Haim Abd ve taraftarlar n tekfir ederlerdi 208 .
"4 Bak: al-Milel va'n-Nihal e. I, s. 82; al-Fark, s. 166; at-Tabsir, s. 122; erh a1-Mey3 , s. 623. 205 Bak: at-Tahsil., s. 122; al-Fark, s. 167. 2 " Bak: erh al-Mevalf, s. 623. 207 Bak: Ayni eser, s. 63.2 2 " Bak: itikclt, s. 44.

132

XXIV. al-HSE'YNIYYE FIRKASI

Mezhebin kurucusu El:dil-Hseyin Ali b.Muhammed al-Basri'dir. Bu ahs Abd al-Cabbar b.Ahmed'in rencisidir. Fakat sonradan Hocasna muhalefet etti. Allah' n murid olmasn kabul etmedi. Velilerin kermetini caiz grd. Hicri VI. yzy lda ve VII. yzyln banda Mutezileden sadece Beh eniyye ve al-Hseyniyye mezhebinin salikleri vardr. Dier Mutezili frkalarn taraftarlar kalmamt219. al-Frak al-Muftarika yazar Eb Muhammed Osman Mutezili frkalar arasnda al-Aslahiyye, al-Kasitiyye, al- vadiyye, es-Seneviyye, ar-Ravendiyye ve an-Nak siyye mezheplerini de gstermektedir 210 . Buna karlk dier mezhep kitaplar nda mevcut olan birok Mutezi! frkalar tasnifine dahil etmemi tir. ar-Razi ise al-Gaylniyye'yi nutezili frkalar tasnifine dahil etmemi tir. ar-Razi ise al-Gaylniyye'yi de bir mezheb olarak gstermi tir2 11 .

Bak: Ayni eser, s. 45. Bak: al-Frak al-Muftarika s. 45-46. 2 Mu'tezile hakknda verdiimiz genel ve zel bilgiler iin bak nz: as- ehrestni, al. Milel va'n-Nihal, e. I, s. 57-103; al-Fark, s. 67-121; at-Tabsir, s. 60-81; erh al-Mevalf, s. 620 624; Itikdt Frak al-Mslimin va'l-Msrikin, s. 38-45; al F rak al-Mufterika, s. 45-6a Fihrist, s. 251-262; Kitb al-Intisar; at-Tenbih, s. 40-47; Mderris Mehmet erefettin, Kaderiye yahut Mtezile, Darlfnln Ilhiyat Fakltesi Mecmuas , say : 15; Ahmet Emin, Zuhr al-Islm, e. IV, s. 7, 74; Ahmet Emin, Duha'l-Islam, c. III. e. 21-207; Makflt c. I. s. 216 vd. al-Gurbi, Tarih al-Frak s. 41-261; al-Besbesi, s. 16-26; Muhammed Abduh, Abd ar-Rahman al-Ceziri, Tevdih al-Akaid, s. 130, Msr 1352; Seyyid Ahmet Safill, Ilm-i Kelm, s. 227, Tahran 13338; al-Gazzli, Fi'l-Itikd. haz rlayanlar: brahim Agh ubuku ve Hseyin Atay, s. 103, 132, 139, 144, 148, 250-252, Ankara, 1962.
29 20
"

133

BE INCI BOLUM al-CEBRIYYE

Cebriyye diye adlandrdmz frka insan iin hibir irade hrriyeti tanmaz. Btn amelleri Allah' n yaratt n, insann rzgrm ynne gre uan bir ty gibi Allah' n iradesine tbi oldu unu iddia eder. Bununla beraber bu hususta iki trl anlay vardr. Bunlardan bir tanesi yukarda syledi imiz gibi insan cansz bir varlk gibi ilhi iradeye tbi tutmaktr ki buna inananlara hlis yahut hakiki cebriyeciler demek mmkndr. Dier anlay ise insanda klli iradeye messir olmayan bir kudret kabul etmektir ki bu inanc n sahiplerine de mutavass t cebriyeciler denirm. Hakiki cebriye mezhebi olarak Cehmiyye me hurdur.

al-CERMYYE
Mezhebin kurucusu Cehm b.Safvn (lm. H. 128 / M.745)'d r. Bunun sapkl Tirmiz ve Merv taraflar nda yaylmt. Cehm devrin sultam ile savamaktan bile ekinmemi tir. Nihayet onu, Slim b Ehvz ldrd. Fakat gr leri uzun yzyllar devam etti. Bu mezheb H.V. as rda bile ya amakta idi. Nihavend taraflarnda yaygn bir halde idi. ismil b. brhim a - irzi bunlar Eariyye Mezhebrne dvet etti. Cehmiyye'nin bir k sm bu dveti kabul ederek Ehl-i Snnet aras na katldlar. Cehm'in balca grleri unlardr: 1 insan bir ey yapma a kdir de ildir. Allah tarafndan yaratlm ve yazlm fiilleri insan yapma& mecburdur. nsann ne iradesi, ne de hrriyeti vard r. Baz fiiller meczi olarak insana atfedilir. Nitekim gne batt, aa meyve verdi, su akt , ta hareket etti derken buradaki zneler aktif olarak gerekten bir fiil yapmam lardr. Bunun
M

Bak: a -ehrestni, al-Milel, e.

s. 112.

134

gibi insana da mecaz olarak filn eyi yapt deriz. Buradaki yapt sz hakiki anlamda de il, mecazi mnadadr. 2 Mutezile gibi Cehmiyye Mezhebi salikleri de Allah' n ezeli sfatlarn nefyettiler. Fazla olarak dediler ki "Allah yarat klann vasfland vasflarla tavsif edilemez. nk bu, Allah' kula benzetmek demektir. Bu sebeple Allah' n Hayy, Alim. gibi sfatlarn nefyettiler. Buna karlk Allah' kdir, hlik, fil, muhyi ve mumit diye vasfland rdlar. Bu sonuncu sfatlarla yarat klann vasflanmad gerekesine dayanarak bu iddiay ileri srdler. 3-- Allah' n ilmi ve kelm hdistir. 4Sevap ve ikab n vuku'u mecburidir. 5Cennet ve Cehennem'in sonu vard r. Cennet ehli bir mddet ilhi nimetlerden istifade ettikten ve Cehennem ehli bir zaman Allah' n azb ile yandktan sonra Cennet ve Cehennem'in sonu gelir. Yani onlar yok olurlar. Zira biz sonu gelmeyen hareketler d nemeyiz. 6Iman Allah' bilmektir. Kfr ise Allah' bilmemektir. insanlarn ve Peygamberlerin in am arasnda bir fark yoktur. nk bilginin bazs dierlerinden stn say lamaz. 7Allah grlmez213.

2"

Bak: al-Fark, s. 128; ItiktcUt, sh. 68; al-Milel

c. I, s. 113; at Tanbill, s. 93

135

ALTINCI BOLI.YM

ad-DIRARYYE
Bu mezhebi, ehrestni ve Rzi, Cebriyye'nin bir kolu olarak gsterir. Biz ayr bir zellik tad iin al-isferyini gibi bu mezhebi mstakil olarak incelemeyi uygun bulduk. Mezheb'in kurucusu Drr b.Amr'dr. Eb Huzeyl'den nce Basrada faaliyet gsterdi i sylenir. Kader meselesinde d ncesi E 'arrnin grne aykr deildir. Kullarn filleri Allah tarafndan yaratlm ve fakat kendileri taraf ndan iktisab edilmitir. Bylece irade-i klliyye ve irade-i cz'iyyeye yer vermi oluyor. Ancak baz meselelerde Mutezile'ye uydu ve sap k grler ortaya att . Dncelerinin balca zellikleri unlardr: 1Istita fiilden nce, fiille beraber ve fiilden sonra da mevcuttur. 2Peygamber'den sonra en byk delil icmad r. Haber-i ahad makbul deildir. 3Immet Kureylilere mahsus bir ey de ildir. Herhangi bir kabileden imam semek mmkndr. Imam' n baka bir kabileden seilmesi ona muhalefeti kolayla trr, tenkit imkm verir. 4Allah limdir demek, O cahil de ildir demektir. Allah hayy'd r demek, O l deildir demektir. D rar, Allah'n dier sfatlar hakknda da bu cinsten te'viller yapm tr214.

" Bak: al-Fark, s. 129-130; Itikcliit, s. 69; a-Milel, e. I, s. 120; at-Tabsir, s. 95.

136

YEDINCI BLM al-BEKRIYYE

Bu mezhebi al-Ba ddi ve ar-Rzi, Ceh niyye ve Cebriyye frkalar arasnda zikretmilerdir. Biz bu mezhebi tamamen ayr bir karakter tamas sebebiyle ayr bir konu olarak incelemeyi uygun bulduk. Esasen at-Tabair sahibi al-isferyini de al-Bekriyye'ye ayr bir bab ayrmtr. Bu mezhebi Bekr b.Uht Abd al-Vhid b.Zeyd kurmu tur. Nazzm'n adadr. Onun gibi "insan ruhtan ibarettir, beden ise bir kal ptr" dedi. Allah'n Ahirette yarat lm bir slret eklinde grlece ini ve bu suretle kullarma konu acam iddia etti. Bekr'e gre kehire ileyen mnfktr. inkr edicidir. Byle bir kimsenin Ahiretteki yeri ise Cehennem'in en alt k smdr. Bununla beraber kebre ileyen bu dnyada m'min ve mslim saylr. Bu szler bizce eli ktir. Yine Bekr'e gre Hz. Ali, Zbeyr ve Talha kfr ilemilerdir. Ancak Bedr ehli den olduklan iin Allah onlar n her trl gnhlarm balar. Bekr'in u dncesi de samad r: ocuklar kendilefine yap lan ikence ve dayaktan_elem ve ac duymazlar. Onlar bu gibi olaylardan ho nut olmakla beraber a larlar. Bekriyye'ye gre so an ve sarmsak yemek, haramdr. Karnnda gaz grlts olan abdest almand r215.

"5

Bak: itik8dilt, s. 69; Tabsir, s. 98; al-Fark, s. 129.

137

SEKIZINCI BLM an-NECCARYYE Bu mezhebi Sehrestni ve Rzi cebriyyeci olarak gstermi tir. Biz al-Baddi ve al-Isferyni ye uyarak Neccriyye'yi aryr bir konu olarak inceliyoruz: Mezhebin kurcusu al-Hseyn b.Muhammed an-Naccar (lm. H.230 / M.844)'d r. Naccr'm mezhebi yzy llarca yaamt r. H.VI. Yzylda Rey taraflar nda Naccr'm mezhebine ba l olanlar vard. Naccriyye Mezhebi'ni kabul edenler baz bakmlardan E 'ariyye'ye ve baz bakmlardan da Mutezile'ye uymu lardr. Kendilerine has baz grleri de vardr. E'ariyye'ye uyduklar hususlar unlardr: 1Filleri yaratan Allah'tr. Cz'i iradeyle onlar kazanan ise insandr. 2Istita flle beraberdir. 3Alemde ancak Allah'n diledii ey hdis olur. 4Allah'n gnhlar affetmesi cizdir. Mutezileye uyduklar hususlar: 1Allah'n ilim, kudret, irade hayat, semi ve basar s fatlar yoktur. 2Allah'n kelm mahlktur. 3Allah gzlerle grlmez Naccr'a gre Allah kalpteki bilgi kuvvetini gze verir. Bu bilgi kuvvetiyle insan Allah' bilir. Bu da ryet demektir. Naccr' n kendine has dier grleri unlardr: 1 iman : Allah', Peygamberleri, farzlar bilmek ve bunu dille ikrar etmektir. Bunlardan birini bilmeyen veya ikrar etmeyen kfirdir. man ne artar, ne de eksilir. 138

2Cisim : Birlemi arazlardan ibarettir. Bu arazlar re k, koku ve tad gibi cisimden ayr varl olinlyan eylerdir.
3Allah'n kelm okunduu zaman arazdr. Yazld zaman ise cisimdir. Neccriyye Mezhebi salikleri baz meselelerdeki ihtilflar yznden eitli kollara ayrlmlardr. Bunlardan en me hurlar Bergusiyye, Za'ferniyye ve Mstedrike'dir. 1 al-Bergsiyye Mezhebi, Muhammed bis kurmu tur. Bu ahs Bergs lkab ile me hurdur. Neccriyye mezhebinden yalmz bir hususta ayr lmtr. Bergs'a gre bir fiil yapan insan, hakikatte bir flin fili de ildir. Fiiller cisimlerin tabiat ve yaratl icab hdis olurlar. Mesel insamn yere att ta , o tan tabiat kab yere der. Baka bir misl: Bir hayvan dld zaman, kendi tabiat ve yaratl icab elem duyar. Halbuki Naccr "fiilleri takdir eden Allah, kazanan (iktisab eden) se insandr", diyerek Ehl-i Snnet'in gr n benimsemi tir. 2 az-Za'ferniyye Bu mezhebin kurucusu az-Za'ferni, Rey taraflar nda faaliyet gstermitir. Tammak ve hret yapmak hevesinde idi. Baz grleri manta aykrdr. Ona gre Allah'n kelm Allah'n gayrdr. Allah'n gayr olan her ey ise mahlatur. Rivyete gre Za'ferni'ye tabi olan baz kimseler ziim tanesini yemezlerdi. nk derlerdi; eyhimiz onu severdi, biz eyhimizin sevgilisini yemeyiz. 3 al-Mustedrike Bunlar dier Neccrilerin bilmedikleri hususlar' idrak ettiklerini ileri srdler. Bu sebeple de kendilerine al-Mustedrike dendi. Mustedrike'ye gre Kur'n mahlktur. Bunlardan Rey taraflar nda bulunan bir kavm kendilerine muhalif olanlarn btn szlerini yalan sayarlard . Bir gn bu mezhebe salik olan birisine Abd al-Khir al-Ba ddi yle dedi: "Sen akll bir kimsesin ve namuslu bir kadndan dodun. Acaba bu da yalan mdr ? 139

 Evet bu szlerin de yaland r. O halde senin cevab n dorudur." Bu karlkl konuma zerine Mustedrike F rkas'ndan olan utand ve skt etti 216.

216 Neccriyye ve kollar hakknda bak n z: al-Fark, s. 126-128; al-Milel Van-Nihal, c. s. 116-120; at-Tabsir s. 93-94; Itikdt, s. 68-79; Bu sonuncu eserin yazan ar-Rzi, Necciriyye' nin al-Hafsiyye adnda bir kolnun daha olduunu yazyor.

140

DOKUZUNCU BLM

MnCE
Mrcie ismi zerinde e itli nazariyeler vard r. Bazlar na gre bu adla isimlenen frka Hz. Ali, Osman rekabeti neticesinde do mutur. Bilindii gibi Hz. Osman katledildikten sonra Medine'de M'minler genel olarak iki guruba ayr lmlardr. 1Hz. Osmn' mazlum sayp onun yaknlarn tutarlar. 2Hz. Ali'yi immet'e lyk grp ona ba l kalanlar. Fakat bu iki zmrenin dnda nc bir grup daha vard r ki bunlarn ou savalara itirak ettikten sonra Medine'ye dnm kimselerdi. Bu nc gruba dahil olanlar ne Hz. Ali'den, ne de Hz. Osmn'dan teberri etmediler. Her iki tarafa da dosta davrand lar. Ve dediler ki "bu huslstaki hkm Allah'a b rakmak yerinde olur". te bu ekilde dnenlere de Mrcie ismi verildi i rivyet edilir Bilindii gibi balangta Mutezile'nin adlandrlmas da bu mahiyette idi. Dier bir rivyette gre Hz. Ali'nin immette birinci s radan drdnc sraya tehir edilmesine sebep olanlar Mrcie'dir. Bu anlamda Mrcie, ia'nn kartdr. nc bir rivyete gre byk gnh sahibi hakk nda verilecek hkm kymet gnne tehir edenler Mrcie'dir. Bu gr gere ince gnah ileyenin Cennet'e veya Cehennem'e gidece i bu dnyada bilinemez. 0 halde hkm :Ahirete havale etmek gerekir. Bu anlamda Mrcie, Vaidiyye'nin kar tdr. Bu hususta drdnc bir gr udur: Mrcie, "irca" dan gelmektedir. rca mit (reea) vermek demektir. Nitekim Mrcie "iman sahibine gnh zarar vermez' kfr sahibine ise itaat fayda vermez" demektedir. Bylece bu mezhep gnh i leyen kimselere mit vermi ve bu sebeple de Mrcie diye adlanm tr. 141

Mrcie kelimesi hakknda beinci gr de u.dur: " rca" tehir, geciktirme ve mhlet verme anlamnadr. Mrcie bu anlamda "irca"dan gelmitir. Esasen bu mezhep salikleri ameli, imandan tehir etmi lerdir. Baka bir deyimle rtbe itibariyle imana ok nem vermi lerdir Ve' ameli inantan ay rarak tehir etnii erdir. Bu sebeple de Mrcie diye adlandrlmlardr217. Inanlr kaynaklarn ouna gre Mrcie mezhebi, yukarda anlattmz drdnc ve be inci grn birleimi ile donau tur. Mrcie'nin grleri Havric'in, Kaderiyye'nin ve Cebriyye'nin fikirleri 'ile kar mtr. Fakat biz burada "al-Mrcie al-Halise" denilen hakiki Mrcie mezhebini incelemek istiyoruz. Hakiki Mrcie mezhebi de birok kollara ayrlr. imdi Mrcie'nin bu kollarn srasiyle inceliyelim: 1al-Yfnusiyye Bu mezhebin kurucusu Ynus b.Avn an-Nun eyri'dir. Ona gre iman Allah' bilmek, O'na huzur ile ba lanmak, O'nu kalben sevmek, kibri terketmek ve btn bunlar dil ile ikrar etmektir. Kimde bu hasletler toplan rsa o m'min demektir. Say lan bu zelliklerin bazs imann bir ksmn tekil edemez. Bu zellikler dnda yaplacak her hangi bir taatm ve sevab n imanla bir ilgisi yoktur. nsan iman hlis olduu takdirde terk etti i bir ibdetten dolay ceza grmez. iman yakin derecesine ula m bir kimseye iledii gnhlar zarar vermez. M'min olan amel ve taatla de il, inandaki sami.miyeti ve Allah iin duydu u sevgi ile Cennet'e girer. Iblis Allah'a inamrd . Fakat Allah'a kar kibirlendiinden dolay kfir oldu. 2al-Gassniyye Baz bakmlardan pheci olan Gassn Gassniyye Mezhebii kurmutur. Gassan'a gre 'iman, Allah' ve Resuln bilmek, Tanrnn kitaplarna ve Peygamberin tebli ine inanmak ve bunu ikrar etmektir. mana ait bu zelliklerden herbiri ima= bir k smm tekil eder.
2" Mrcie lakknda baknz: a- ehrestni, al-Milel Va'n-Nihal, c. I, s. 222-223, Kahire 1948; al-Ba dadi, al-Fark Beyn al-F rak, s. 122-125, Khire 1948; as-Seyyid as-Sened, erh ala al-Mevaluf li'l tel, s. 631, al-Kostantiniyye 1286; Ibn Hazm, al-Fasl fi'l Milel Ehv'Va'n-Nihal, c. II, s. 111-113, Msr 1317; al-Malati, at-Tenbil, s. 47, Dmk 1949; alIsferayini s. 90,92, Msr 1955; ar-Rzi, s. 70-71, Khire 1938; M. erefetin, Fakltesi Mecmuas, say: 14, s. 22 vd. /stanbul 1930; Mahmd al-Be bii, al-Frak al-Islmiyye, s. 26, Msr 1932; ignaz Goldziher, al-Akide Va' -eria Arapaya evirenler: M.Y. Mus, Abd al-Hakk; A.H. Abd-al-Kadir; s. '75, Msr 1946.

142

Yine Gassn'a gre iman artar ve fakat eksilmezn 8 Gassn'n iiphecilii de vardr: ona gre Allah' n bildirdii nin nerede oldu u bilinemez. Belki Kbe Hindistanda bulunan ba ka bir yerdir. Allah, domuz etini haram etmi tir. Fakat bahsedilen bu domuz hangi domuzdur? Belki koyun gibi bir mahlk kasdedilmi tir. Bunlar kesin olarak bilinemez. Gassn' n bu sama fikirleri, Hurifilerin ve Batmilerin sap k te'villerine benzemektedir. Gassn, Eb Hanife'nin de kendisi gibi d ndn ve Mrcie'den saylacan iddia etmitir. Bu trl iddia baz mezhep kitaplarnda da grlmektedir. Fakat gerekte Eb Hanifeiyi Mrcie'den saymak imkns zdr. Evet ona gre iman "Klb ile tasdik dil ve ikrard r; iman artmaz ve eksilmez". Onun bu dncesini bazlar yanl anlamlardr. Ve ameli, imandan tehir ettiini iddia etmilerdir. Halbuki Eb Hanife ictihad yapm , amele nem vermi ve ibdeti hibir zaman terk etmemi tir. Bu sebeple onu "imanla beraber gnh i lemek bir zarar vermez" diyen Mrcie'nin taraftar saymak tamamen yanltr.
.

3 Tumiliniyye Bu mezhebin kurucusu Eb Muaz at-Tumnrdir. bn al-Esir' 219'in ve Sem'ni'nin anlatt na gre Tumn M sr'da bir kyn addr.

Eb Muaz'n balca grleri unlardr: 1man. kfrden koruyan hasletlerin ismidir. Bu hasletlerin hepsini, yahut bir ksmn kabul etmeyen veya terk eden kfir olur. Tek bir haslet, ne imandr ne de imann bir ksmdr. 2Iman tekil eden bu hasletler: mrifet, tasdik, muhabbet, hlas ve Peygamberin getirdi i eriat ikrardr. 3Mslmanlarn icma yoluyla kfr saymad byk yahut kk giinhlardan birini i leyen kimseye fsk denilemez. Fakat byle bir kimse hakknda fsk yapt veya gnh iledi denir. 4Namaz ve orucu ibdet saym yarak terk eden kfir olur. Fakat bu ibadetleri sonra kaza etmek niyetiyle terk eden kfir de ildir. Bir Peygamberi ldren veya tokatlayan kimse kfir say lr. Byle bir kimsenin kfrnn sebebi tokat veya ldrme olay deil, duyduu kin ve dmanhktr.
218 Bu hususta al-Ici, as- ehrestni, al-Ba d5di ve al-Isferyini ittifak etmektedir. Halbuki ar-Rzi, Cassas'm " man eksilmez ve artmaz" dedi ini zannetmektedir. Bak: itik3d3t, s. 70. 2 " Bak: bn al-Esir, al-Lubttb, e. I, s. 187, al-K5hire 1357.

143

4 as-Sevbniyye Sevbn al-Murcii de ameli imandan ay rm ve tehir etmitir. Ona gre iman Allah' Peygamberleri ve aklen yap lmas gereken eyleri bilmek ve ikrar etmektir. Ak l bakmndan terk edilmesi ciz olan eyler imandan de,ildir. Sevbniyye Mezhebi salilderi baz hususlarn aklen bilimesini art ko tuklar iin dier Mrcie frkalarndan ayr bir tamaktadrlar220. 5al-Merisiyye Meris Msr'da bir kyn ad dr221. Eb Abd ar-Rahman 13i r b.Gyas al-Merisruin bu kye mensub oldu u sylenir. Bu ahs fkh ilmini Kad EU Ysuf'tan renmitir. Kelm ilmi ile de megul oldu. Kur'n'n mahlk oldu unu iddia etmeye balad. Bunun zerine Eb Ysuf ondan ayrld . Onun grn sapklk sayd . Dier yandan Mutezile de al-Merisryi tekfir ediyordu. nk o kullarm iktisap etti i fiilleri Allah yarat r diyordu. al-Mersi hadis ilmiyle de u ramtr. H.218 / M.833 ylnda ld sylenir. Di er bir rivyete gre de onun lm tarihi H.219 / M.834 dr. al-Mersi'ye gre iman, kalble ve dille tasdiktir. Yine ona gre putlara, aya ve gne e secde etmek kfr de il, kfrn almetidir. Byk gnah i leyenler Cehennem'de ebediyyen kalmazlar. Gnhlar kadar yand ktan sonra oradan karhrlar. 6al-Ubeydiyye Mezhebin kurucusu Ubeyd al-Mukteib'dir. Ona gre irkten baka btn gnahlar muhakkak affolunur. nsan tevhid zerine lrse btn ktlkleri ve gnhlar ona zarar vermez. Ubeyd'in bir iddias da Allah'n sfatlar hakkndadr: Allah'n ilmi zatndan baka bir ey de ildir. Allah'n kelm' Allah'n zatndan s ibarettir. Onun dier bir iddiasna gre de Allah insan sretindedir. Ubeyd'in bu grleri Ehl-i Snnet'in fikirlerine ayk r dnceleridir222.
" Sevbn haklunda bakmz: al-Lubb, c. I, s. 198. 221 Bak: Ayn eser, c. III, s. 128, al-Merisiyye kelimesini, al-Mirrisiyye eklinde okuyanlar da vardr. "2 al-Ubeydiyye Mezhebi al-Baddrnin, al-Isferyiyni'nin ve ar-ltzrnin tasnifinde yoktur. Buna mukabil ehrestni ve al-Ici bu mezhebi Mrcie'den saym tr. Bundan ba ka Rzi tasnifinden Halidiyye mezhebine de yer vermi tir. (Itikdt s. 71); ehresttnl ayrca Salih b. mer'in kurduu mezhebi kaderci Mrcie'den sayarak tasnifine eklemi tir. Keza kaderle irca arasnda bocalayan Muhammed b. ebib, Eb imr ve Gayln b. Mervan ad-Dmeki gibi bir ok kimseler de temayiiz etmi tir. (Tafsilat iin bak n= al-Milel va'n-Nihal c. I, s. 227-234; al-Fark Beyn al-Frak, s. 124-125).

144

ONUNCU BLM

al-KERRASYYE
Mezhebin kurucusu Eb Abdullah Muhammed b.Kerrm'd r. bn Kerrm sfi ve mutaass b bir ahsiyetti. S rtnda bir post, ba nda bir klah tayan bu zat, yoksulluk iinde ya ar ve aza kanaat ederdi. Aslen Sicistan'n merkezi Zeren ahalisinden idi lmi ve kabiliyeti derin deildi. Birok yerlerde dola mt . Mekke civarnda be sene kadar ikmet etti. Daha sonra Ni abilr'a geldi. Bu zamanda bu memleketin hkmdar Tahir b.Abdullah idi. bn Kerrm, Allah' tecsim etmesi ve iman hakknda fikirleri ileri srmesi yznden hapsedildi. Bir aral k hapishaneden karld. O da memleketi olan Sicistan'a gitti. Burada kendine ait her eyi sattktan sonra tekrar Ni abur'a dnd. Bu defa da Beni Tahir'in son hkmdar olan Muhammed b Tahir tarafndan hapsedildi. Bu ehirde geen 14 senelik hayat nn yars hapishanede gemiti. Va'zetmeyi ve hadis rivayet etmeyi severdi. Va'z m tu ladan yaplm bir krs zerindeki postuna oturarak yapard . Kendisine Nibr, Herat, urin ve Afin civarnda pek ok taraftar sa lamt. Bir ara kendisinin Ni abr'da kalmas mahzurlu grlerek ehirden taraftarlar yla birlikte karld . Bunlar Niablr'dan Kuds'e gittiler, yaln z Kuds'te 20.000 kadar kerrami vard . Semerkant'ta hanghlar kurmulard. bn Kerrm H.255 / M. 868 ylnda ldmtr. En mehur eseri Azb al-Kabr'd r. bn Kerrm ok defa kendisini bir veli olarak gstermek isterdi. Allahi tecsim 223 hususunda bilginler tarafndan izahlar istendi i zaman, ya ilmi esastan yoksun cevaplar veriyordu yahut da syledi i her eyin ilhama dayandn ileri sryordu. Kendisinin zhd ve takvaya zhiren ok nem vermesi, kltrsz kimseleri kand rmasm kolaylatryordu. Mesela' hapisanede iken Cuma namaz iin abdest alr ve kapya doru hareket ederdi. Gardiyana camiye gidece ini bildirirdi. Gar2"

tecsim etmek demek, Onu cisme benzetmek demektir.

145

diyan onun d ar kmasna engel olunca, mesuliyeti zerinden att n dnerek ferahlard . Taraftarlar Kudus, Semerkant ve Ni bur dolaylannda oktu. Hatta bunlar Kuds ve Semerkant'da hanghlarda tedris yaparlard . Ibn Kerrm'n muakkipleri aras nda en mehur olan kimse Ebl Ya'ktib shak b.Mahmi 'tir224. Bu zat Iran taraflar ndan olan 5.000 kadar insan mslman yapma a muvaffak oldu. Bu sebeple Gaznelilerden EMIL Sebktekin, shak b.Mahmi 'i dier mezhep saliklerine tercih etme e balad . Mahmlt b.Sebuktekin de kendi zamamnda Kerrmileri koruma a devam etti. Bu s ralarda Fatmiler'in bat ni daileri (propagandac lar) Horasan taraflannda faaliyet gsteriyordu. Hkilm-dar Mahmt b.Sebktekin gizli memurlar vastasiyle Batmileri tkip ettiriyordu. Nihayet Ni abilr'da baz batni dailer yakaland . Bunlar tekiltn gizli baz elemanlarn haber vermek zorunda kald lar. Bu durumdan, Kerrmilerin o zamanki reisi shak b.Mahmi faydalanmak istedi. Kendisine muhalif olan birok kimseleri Batmilikle sula r aa balad . Bu durum Ni br dolaylarmda deh et uyandrmaa balad . Itham edilmekten korunmak iin bir ok kimseler Kerramilere fidye veriyorlard . Byle yapmayan birok kimseler ikayet ediliyor ve takibata uruyorlard . Bu esnada Imad al-Islam nvaniyle macruf olan Ni abr fkihi Said b.Muhammed hac vazifesini ifa etmek amaciyle Ni abr'dan ayrld . Ilkin Ba dad'a vard . Orada Halife al-Kadir Billah' n huzuruna kabul edildi. Durumunu halifeye anlatt . Halife de Kerrmiler hakk nda alnmas gereken baz tedbirlere dair Muhammed b.Sebktekin'e hitben bir mektep yaz p Said b.Muhammed'e teslim etti. Bu zat da Hac vazifesini ifa ettikten sonra Gazneye dnp geldi. Halifenin yazd mektup Mahmud b. Sebktekin'e verdi. Hkmdar mektubu okuyunca derhal Kerrmiler'in o zamanki reisi shak b.Mahmi 'i huzuruna artarak Allah Teala'nn cisme benzetilemiyece ini syledi. shak, Hkmdarm artk kendisini tasvip etmedi ini anhyarak tecsim hakk ndaki iddialarn inkr etti. Hkmdar da btn valilere emir yolla yarak Allah Teala'r cisme benzeten vaizlerin cezaland nlmasm istedi. Bylece Kerrmilerin nfzuna a r bir darbe vurulmu oluyordu. Gazneli hkmdar Halife'den mektup getiren Said b.Muhammed'e bir de hil'at hediye etmi ti. Fakat kerrmiler bu durumu kskandlar. Said
2" Bak: Mehmed erefeddin, Kerrrniler, Darlfnn Ilhiyat Fakltesi Mecmuas , say: 11, s. 4, Istanbul 1929; Murtaza az-Zebidi, Tac al-Arusda Ibn Kerrm maddesinde bu ismi metindeki gibi Eb Ya'kub shak b. Mahmis olarak kaydetmistir. M. erefeddin ise Muhammed b. Ishalc b. Mahmisat diye kaydetmistir.

146

b.Muhammed'i mu'tezili fikirlere inanmakla sulad lar. Bu iftira zerine halk iki gruba ayr ld . Hadise bymek istidad gsterdi. Neticede Hldimdarn karde i Nasr b.Sebktekin hadiseyi yat trd . Fakat Kerrmiler di er mezhep salikleriyle u ra maktan geri durmuyorlard . E 'arilerden Eb l Bekr b. Furek aleyhinde faaliyetlerde bulundular. Esasen bn Furek onlar n tecsim grlerini bir mnzarada rtmt. Onlar da bu zattan intikam almak d ncesiyle onu baz hususlarda itham ettiler. Onlara gre bn Furek, Peygamberimiz'in vefatiyle risletinin sona erdi ini ve hkmsz oldu unu iddia etmi . Gerekte ise bu bir iftira idi. bn Furek bu iddiay reddetti. Kerrmikr her devirde Ehl-i Snnet bilginleriyle u rayorlard . Bu arada Fahreddin ar-Rzi (lm. H.606 / M.1209) ile olan mcadelederini zikredebiliriz. Gurilerden G yasettin Muhammed, Fahrettin Rzr ye pek ok hrmet etti i iin onun nmna Herat'ta bir medrese in a ettirmiti. Herat'ta bulunan G yaseddin'in amcas mn o lu Ziyaeddin, Kerrnilerin etkisinde kalarak Fahreddin Rzrye kar cephe ald . Hatta Rzryi mahcup etmek iin Firtgiih'ta Safii ve Kerrmi limlerini toplad . Tertiplenen mnzarada Rzrnin hmisi G yaseddin'in de bulunmasn salad . Miinzara meclisinde. K errmiler'in o devirdeki reisi bn ul-K dve unvaniyle tannan Abdlmecit b.mer de bulunuyordu. Mnzarada Fahreddin Rzi, bn ul-Kdve'ye iddetle hcm etti. Kerrmilerin reisi ise skin bir tav rla mtevzi cevaplar veryordu. Mnaka a'nn uzamasna sinirlenen Gyaseddin meclisi terketti. Neticede Kerrmiler, Fahreddin Rzi kar snda cevabtan ciz hale d tler. Fakat m.nazaradan sonra yenilgilerinin intikam n almak amacyla hakarete u radklarn iddia ettiler. Halk aras nda karklk ve ikilik balad . Neticede Fahreddin Rzi, Firzgh'tan uzakla trlarak zuhur edecek olaylar nlendi 225 . Hicri IV. nc yz yln ikinci yarsnda faaliyet gsteren Ibrahim b.Muhcir adnda dier bir Kerrmi de baz sapk grler ortaya atmt . Ona gre Allah'n btn isimleri arazdr. Hatt Allah lfz , kadimbir cisme girmi bir arazdr. Rahman, Rahim ve Hlik gibi Allah tealnn dier isimleri de birer arazd r. Ona gre Allah, Rahman'dan ba kadr. Her iki isim de bir kadim cisme girmi arazlardan ibaretir. Keza Hlk, Razk'tan ba ka bir eydir. Yine brahim b Muhcir'e gre zani, kendisine zina isnad edilen kimsedeki bir arazd r. Sark, kendisine hrszlk isnad edilen kimsedeki
225 Bak: Mehmed erefeddin, Kerrmiler, Darlfnn lhiyat Fakltesi Meemuas , say: 11, s. 1-9.

147

bir arazdan ibarettir. Ona gre h rszhktan dolay eli kesilen kimse sark'tan ba ka bir varlktr. Keza ilim, lim, kudret, kdir, hayat ve hayy cismin gayri olan arazlardan ibarettir. brahim b.Muhcir'in bu gibi iddias yznden tertip edilen bir mnzarada, Ehl-i Snnet bilgini Abd al-Khir al-Ba ddi (01m. H.429 / 1037) onu ve taraftarlar na gerekli cevaplar baaryla vermi ve Kerrmileri mahcup etmi tir. Bu arada Allah' n isimleri ve bizzat "Allah" lfz ibdet edilen varlktan ayr bir araz say ld takdirde, yaplan ibdetlerin Allah iin olamyaca m hatrlatmtr. nk ibdet Allah iin yaplmaktadr. Kerrmiler ise ibdet edilen varl k Allah'tan bakadr diyorlard226. Ite bylece ibrhim b.Muheir'in iddialar nn gereklere ayk r olduu ispatlanm oldu. Kerrmiye frkalarmn hepsi 12 tanedir. Fakat bunlar n en tannm olanlar 6 tanedir. Bunlar da a -Sehrestni'ye gre al-Abidiyye, at-Tuniyye, az-Zerriniyye, al-Ishkiyye, al-Vhidiyye ve al-Heysemiyye'dir. Abdalkahir al-Ba ddrye gre de bunlar Hakaikiye, Taraikiye ve Ishkiye diye kolda toplamak mmkndr. Bunlar aras nda baz ayrlklar bulunmakla beraber birbirlerini tekfir etmedikleri iin tek bir frka olarak incelenebilir. Ebi Abdullah Muhammed b.Kerrm'a gre Allah ar zerine yerlemitir. Allah zat itibariyle fevk yani st taraftad r. Allah'a cevher denebilir. zellikle Azb al-Kabr adl eserinde "Allah'n zt ve cevheri birdir. O en yksek tabakadan ar a temas etmektedir" dedi. Allah iin intikali, de imeyi (tehavvl) ve inmeyi (nuz ll) ciz grd. Fakat ona tbi olanlardan baz lar "Allah ar zerine istiva etti"227 yetinin anlamnda ihtilf ettiler. Baz lar Allah'n arn baz czleri zerinde oldu u iddia ettiler. Di er ksm ise, Ar Allah'Ia dolu dediler. Bunlardan Abidiyye Allah'Ia ar arasnda muayyen bir uzakhk ve mesafe oldu unu ileri srd. Muhammed b.a1-Heysem ise Allah'la ar arasnda nmtenhi mesafe oldu unu iddia etti. Kerrmiye'nin ou Allah' cisim olarak grdlderi iin bunlara Mcessime de denir. Kerrmilere gre Allah' n zatnda birok hadiseler cereyan eder. Mziden ve tiden haber vermek, nzil olmu kitaplar, kssalar, alva'd va'l vaid'i ve hkmleri, i itilecek ve grlecek eyleri bildirmek
2" Bak: al-Ba cladi, al-Fark Beyn al-Frak, s. 137. 2" Bak: Taha Sresi, yet: 5.

148

bu hadiselerdendir. Akl gzel ve kt eyleri eriattan nce bilir. eriat'n tebliinden nce akl yoluyla Allah' bilmek vciptir. mmet nass ve tayinle olamaz. Ancak mmetin icmsiyle yani seimle olur. Ancak iki ayr memlekette iki ayr imama, icma yoluyla biat eizdir. am'da Hz. Muaviye'nin, ayn zamanda Medine ve Irak'ta Hz. Ali'nin immeti cizdir. Beni dem'in imn nn balangcn u yete dayat rlar. "Hani Rabbin, Adem oullarndan onlarn srtlarndan zrriyet lerini karp kendilerini nefislerine ahit tutmu . Ben sizin Rabbiniz deil miyim demiti. Onlar da evet demi lerdi" .228 Bu yetin hkm sonsuza kadar bkidir. Ancak irtidat yoluyla bu imandan dnlr. Esasen sadece diliyle "l ilhe illllah" diyen m'mindir. Diliyle bunu syliyen kalbinde kfr tasa da nnlindir. M nafkn iman ile nebinin iman arasnda fark yoktur. Ancak mnfk bu dnyada kendini kurtarr ve ldrlemez. Fakat br dnyada ebedi cezaya mstehak olur. bn Kerrra Allah'a a rlk da isnad etti. nfitar sresinin bir yet ni. "Sem Allah'n arlndan yaratld" diye tefsir etti. Kerrmilere gre nbvvet ve rislet nebi ve resle hulul etmi iki arazdr. Nbiivvet ne mucize, ne vahy ve ne de ismettir. Kendisinde bu araz has l olan kimseyi Allah'n resl olarak gndermesi vciptir. Bunlarn fkh sahasnda da sama iddialar vard . Bunlara gre pisyerde, pis elbiseyle namaz k lmak cizdir. Bunlara gre pislikten temizlenmek zaruri deildir. Fakat cenabetten temizlenmek gerekir. lnn ykanmas ve cenaze namaz da lzm deildir. Fakat kefenlenmesi ve gmlmesi gereklidir. Onlara gre farz namazlar ve hac vazifesi iin niyet gerekmez. Fakat nafile namazlar iin bu niyet lz mdr. Baz imamlarla alay da ederlerdi. Mesel Ebil Hanife ve a -Safirnin ilimleri bir kadnn tuman dolusu yoktur derlerdi. mamlar hakkndaki bu gibi tahkir edici szleri onlarn gerekten ne kadar uzakla tklarn gsterir 230.
A'raf Sresi, lyet. 172. nfitar Sresi, yet. 1. 230 Bak: al-Milel Va'n-Nihal, e I, s. 180-193; at-Tabsir, s. 99-103; al-Fark Beyn al-Fuak, s. 130-138; al-F rak al- slmiyye, s. 59; Mehmed erefeddin, Kerrmiler, Darlfmln Ilhiyat Fakltesi Mecmuas, say : 11.
2" 228

149

ONB RINCI BLM

MEBBHE
Sahabe ve Tabiin devrinde msliimanlar mte bih yetleri te'vil etmekten son derece bir titizlikle eki irlerdir. Bunun da ba lca iki sebebi vard . 1Kur'n- Kerim'de, kalplerinde sap klk olanlarn fitne ve te'vil maksadiy-le yetlerin m.te ebih olanlarma tabi olaca bildirilmiti Bu gibi yetlerin te'vilini, ancak Allah' n bilece i anlatlmt . Bu sebeple Mslmanlarn her eyin Allah'tan oldu unu sylemekle yetinmeleri gerekiyordu. nk Kur'an yetlerini te'vile al mak bizzat Kur'n- Kerim'in ruhuna aykr saylyordu. 2 Di er yandan Selefiyy un. te'vil konusunda yle dnyordu: te'vil zan mahsldr. Allah' n sfatlar hakknda zanlara dayanarak fikir yrtmek ise ciz de ildir. nk bir yeti Allah Teal'nn murad hilfma bir mna ile te'vil etmek ihtimal dnda deildir. E er bir yete Allah'n kasdetti i mnann dnda bir anlam verilirse bu sap klk olur. Bu sebeple ilinde ileri gidenlerin dedi i gibi "her ey Allah indindedir" demelidir. Ayetleria zhirine inanmak ve mnas m Allah'a havale etmek gerekir231. Selefiyyun mte bih yetler hakk nda byle dnrken, Allah hakknda tebihe dmekten korunmak gayesini de gdyordu. Fakat zamanla e itli frkalar tiiredi. Bunlar n bir ksm Allah' insan'a benzetmeye baladlar. Baka bir deyimle Allah'a el, yz, ayak ve mekan isnad etmeye ba ladlar. Bylece Allah' insana te bih eden ve umumiyetle M ebbihe diye adlanan frkalar do du. M ebbihe frkalar balca iki byk blme ayr lr: 1Allah'n ztn insana te bih edenler. 2 Allah'n sfatlarn, insann sfatlarna benzetenler.
2" Bak: a- ehrestni, al-Milel va' a-Nihal, e. I, 171-173, Matbaat al-Ezher bask s , Msr.

150

Allah'n zatn insana benzeten frkalar Bunlarn ou ia'nn Gulat ksmna dahil olan frkalard r.

Sebeiyye : Hz. Ali'yi Allah'a benzetmi tir. Beyaniyye : Bu frka'nn kurucusu olan Beyan b.Sem'an, Allah' n
nurdan yap ldn ve uzuvlar bakmndan insana benzedi ini iddia etmitir.

Mugiriyye : Frka'nn kurucusu Mugire b.Said al-icli'dir. Allah' n

organlar olduunu ve bu organlarn arapa harflere benzedi ini ileri srm tr. ,

al-Mansuriyye : Bu frkay ab' Mansar al- cli kurmutur. Kendisini Allah'a benzetmi tir. Onun sam iddialar ndan birsi de udur: Gya g e km Allah eliyle onun ba n ok am ve "ey oulcu um, beni tebli et" demi , Bu szlerin Eh-i Snnetce samal aikardr. al-Hattbiyye : Allah'n ruhunun evvela Ca'fer as-Sad k'a, sonra da abal-Hattab al-Esedrye girdi ini ve imamlarm ilah say laca n iddia etmitir.

Hululiyye : Bunlarn kollar oktur. Allah' n imamlara hulil ve imamlar eklinde zuhr etti ine inanrlar. Hulmaniyye : Hulul frkalarndandr. Bu frkay aslen ranh olan
Eh-l Hulman ad-D maki kurmutur. Davas n Dmak ( am) taraflarnda yayd iin Dmaki diye anlr. Bu ahsn taraftarlar iki bakmdan hataya d mtr: 1Allah'n gzel ahslara hulfil etti ine inanrlar ve bunun neticesi olarak gzel bir kimse grdkleri zaman ona secde ederlerdi. 2 Allah'a Eh -ii Hulman gibi inananlar iin haram ve gnahn bulunmadna ve hulmni olan bir kimsenin istedi i her eyi yapmasnda bir mahzur olmad na inanrlar.

Mukannaiyye : Bunlar Maveranehir'de faaliyet gstermi tir. Reisleri Mukanna, sihir, hesap ve geometri ilmine vak ft Evvela Rizamiyye frkas na salikti. Daha sonra Allah'lk iddiasnda bulundu. Allah' n kendi, suretinde grndii iin ve her asrda zel bir surette grneceini ileri srd. Halife Mehdi zamannda Mukanna'nn askerleri, halife ordusunu hezimete bile u ratmt . Mukanna tabas na garam eyleri helal kld . Namaz ve oru gibi ibadetlerin lzumsuzlu unu iddia etti. Bunun fitnesi ancak 14 sene kadar srd 232.
232 Mukannaiye frkas hakknda, bu eserimizin Batmilik blmnde geni bilgi verdik. Tebihi fikirleri dolaysiyle burada ksaca sz konusu ettik.

151

Azafra : ibn Azfr (lm. H.322 / M.933)'m ilh oldu una inanan bu frka, hull frkalar arasnda sayhr. bn Ebi Azfr, kendisinin rhul-kuds oldu unu da iddia etmi tir. Fikirlerini al-Hsse asSdise adl eserinde toplad . Neticede slm eriatn kaldrdn iln etti. Bu yzden de devrin halifesinin emriyle ldrld.

Himiyye: Rafizi frkalar aras nda saylan hi amiyye iki ahsa

nisbet edilir1Ili m b.al--Hakem: ia'nn mtekellimlerindendir. Onunla mutezili Eb Huzeyl al-Allaf aras nda kelma dair tart malar olurdu. Hi m, Allah' cisme benzetmekle M ebbihe'nin fikrini benimsedi. Hatta "Allah yedi kar boyundadr" dedi. Allah' n zat itibariyle hududu ve sonu vard r iddiasn ortaya att . Yine Allah'a uzunluk, genilik, derinlik, renk ve koku gibi hususlar' isnat etti. Bazan da Allah' n inci gibi yuvarlak bir varlk oldu unu ileri srd. 2 Hi m b Slim al-Cavaliki ona gre Allah insan suretindedir. Vcudunun st yarsnn ii bo , alt yarsnn ise doludur. Allah'n sa siyahtr. Kalbi hikmetler kayna dr. Hi m'n bu sama iddialarnn, Kur'n- Kerim'in yetlerine aykr oldu u ikrdr.

nusiyye : Gult- ia'dan olan bu frka, Ynus b.Abd ar-Rahman tarafndan kurulmu tur. Ona gre melekler ar , ar da Allah' tar. Bylece de frka da M ebbihe frkalar arasnda saylmtr.
al-Cevnbi tarafndan kurulmu olan bu frka salikleri Allah' insana benzetirler. Ancak Allah iin sakal ve ferci mnasip bulmazlar.

al-M ebbihe:

al-brahimiyye : Bu frkay brhim b.Eli Yahya al-Eslemi kurmutur. Allah' insana benzeten d nceler ileri srer ve mevzu hadisler rivyet ederdi.

Habtiyye: Mu'tezile frkalar arasnda sz geen bu frka, Hz. Is'y Allah'a benzetir ve hatt onun ikinci ilh oldu unu iddia ederdi. Kerrmiyye: Allah'a mekn isnad eden bu frka'dan daha nce bahsettik. Allah' cisme benzetti i iin bu frka Mebbihe frkalar arasnda da zikredilir
sdatlartm, insanlarm stfatlarma benzeten mebbihe frkalart Bu frkalann fikrini benimseyenler genel olarak Allah' n insanlar gibi organlara sahip oldu unu zannedenlerdir. zellikle Ha eviyye'den 152

Mudar, Kuhmus ve Ahmed al-Huceymi, Allah' n sfat itibariyle insana benzediini iddia etmilerdir. Bunlar gibi d nenler aras nda Allah'n bu dnyada grlece ine ve insanlar ziyaret edece ine inananlar vard . Bunlar baz mte abih yetleri te'vil etmeksizin oldu u gibi kabul ederlerdi. Baz hadislerden ve zellikle "Allah :Adem'i kendi suretinde yaratt", "m'minin kalbi Rahman' n parmaklarndan ikisi arasndadr", "Allah dem'in topra n kendi eliyle 40 sabahta yo urdu" diye ifde edilen haberlerden te bihi mna kardlar. Baz lar daha da ileri giderek M ebbihe'nin grlerini yaymak iin te bihi haberler uydurdular. Bu arada Allah'n iradesinin hdis oldu unu ileri sren Basra Mutezililerini de M ebbihe'den sayabiliriz. nk onlar Allah' n iradesini, insann iradesine benzetmi lerdir. Keza Mutezile, Allah'n Keln 'mn mahla olduunu iddia etmelerinden dolay Mebbihe'nin fikirlerini benimsemi saylr. nk Allah'n Kelm'm insann kelmna benzetmi oluyorlar. Rafizi frkalardan Zurriyye de Allah' n sfatlarn insann sfatlarna benzetmi tir. Mesel Allah'n ezeldenberi hayy, lim, kdir, mu rid, semi ve basir oldu unu reddetmi lerdir. Hakikatta ise te bihi fikirler Kurn' Kerim'in ruhuna, Selefiyyiln'un inanna ve di er Ehl-i Snnet saliklerinin gr lerine aykrdr 233 .

23 ' Bak: al-Ba clcll, al-Fark Beyn al-Frak, s. 138-141; as- ehrestani; Nihal, e. I, s. 171-179; Matbaat al-Ezher bask s, Msr; al-Isferyini, at-Tabsir e. I, s. 171-179; Matbaat al-Ezher bask s, Msr; al-Isferyini, at-Tabsir erf al-Mevkf, s. 633.

va'ns. 105 s. 105-107.

153

ONIKINCI 13LM

EHL- SNNET
Ehl-i Snnet sz olduka geni bir anlam ta maktadr. Biz Ehl-i Snnet'i ilkin f khi mezhepler ve i'tikadi mezhepler diye ikiye ay rabiliriz. Fkhi mezhepler de kendi aralar nda kollara ayrlrlar. Biz -.mdi s rasiyle bu mezhepleri inceliyelim. A) FIKH1 MEZHEPLER Fkhi mezheplerin kollar oktur. Biz ilk nce en ok tan nm olan

4 mehepten bahsedece iz: 1. Miii Hanife ve Hanefi Mezhebi

Hanefi mezhebinin kurucusu, Eb Hanife knyesiyle tan nan Numn b.Sbit b.Zura'd r. Onu sevenler ok defa Imam-1 'zam lkabiyle anarlar. Nu'mn b. Sbit H.80 / M699 y lnda K6le de dnyaya gelmi tir. Mensub oldu u ailenin Kiife'ye gelmezden nce Anbar, Nasa veyahut Tirmiz'de oturdu u bilinmektedir. Her ne olursa olsun Num:,"zn' n arap olmad anlalmaktadr. Merhum Ahmed Hamdi Akseki, onun Trk asll olduunu sylemitir234. Bu hususu merhum emseddin Gnaltay da teyit etmi tir235. Gnaltay Trk Tarihi Kongresi Konferanslar'nda kaydedildi i gibi Nu'mn'n Tirmizli bir trk kabilesinden Zuta'nn torunu olduunu belirtinitir. Sayn Osman Keskio lu da Nu'mn'n Trk olmas ihtimalinin kuvvetli olduunu kaydetmi tir236. I3ununla beraber emseddin Sami ve Goldziher onun Iranl olduunu sylemi lerdir. Carra de Vaux da ayn kanaata i tirak etmitir. EMI Hanife knyesiyle tan nan Nu'mn' n milliyetini axatrrken bizce u hususu akldan karmamak gerekir: Orta a da Iran taraf"4 Bak: Ahmet Hamdi Akseki, slm s. 44, Ankara 1958. "5 Bak: Ord. Prof. Sabri akir Ansay, Hukuk Tarihinde slm Hukuku, s. 30, Ankara 1958. 2" Bak: Osman Keskio lu, im3m-1 s. 10, Ankara 1960.

154

larma Orta _Asya'dan pek ok Trk gelmi ti. O derecede ki bu Trkler Iran taraflarnda baz devletler kurarak varhldar m ve stnlklerini isbat etmilerdir. Bununla beraber bu blgedeki kimseler hangi milliyetten olursa olsun genel olarak ira il saylmlardr. Bu gn Trkl kesin olarak bilinen Mevlna Celleddin Rumryi bile iranh sayanlar oktur. Bu sebeple Ebts Hanife'yi iranh sayaniarm da ayn alkanl izlediklerini kaydetmek isteriz. Hanife'nin ailesini Kfe'den nce oturdu u ehirleri hatrlarsak, onun Trk olmas ihtimali daha ok akla uygun grnr. Numn, kk ya tan itibaren iyi bir e itim grmt. Esasen ilme ve okuma a kar hevesi bykt. Kur'n' KVe'de ezberledi. Arap dili ve edebiyat tahsil etti. Hadis ve fkh ilmine kar ilgisi fazla idi. zellikle her meseleyi ak l ve mantk lleriyle zmekte mahir idi. Bu sebeple onun o zamanlar geli mekte olan kelm ilminde de hret yaptna ahit olmaktayz. zellikle Amr Amir (lm. H.104 M.722)'den ok eyler rendi. Nu'mn 1_6 ya nda iken babas ile Hicz'a gitti. H.96 / M.714 sralarnda baz Sahabeden ve Tablinden hadis dinledii anlalmaktadr237. zellikle Sahabeden Enes b.Mlik'i grd rivyet edilmektedir. Eb Hanife'nin ilimde kayna nn dolaysiyle Abdullah b.Mestid (01m. H.32 / 652) ve Ali b.Ebi Tlib (lm. H.41 / M.661)'e kadar uzand bilinmektedir. Esasen fkhta Ktife Okulu'nun en byk stadlar bu iki zat idi. Bu iki zattan ilim renenler arasnda ureyh b.al-Hris al-Kindi (lm. H.78/ M.697), Alkame b. Kays (lm. H.62 / M.681), Masrk b.al-Ecda' al-Hemedani (01m. H.63 / M.682) ve Esved b.Yezid an-Naha'i (lm. H.95 / M.713) de vard r. Bu zatlardan da brahim an-Naha'i (01m. H.95 / M.713) ve Amir as- a'bi (lm. H.104 / M.722) ilim renmitir. Bu iki limden de Eb Hanife'nin ok sevdii hocas Hammd b.Ebi Sleyman (lm. H.120 / M.737) ders ald238. Eb Hanife Kfede 20 ya ndan itibaren 18 y l mddetlo hocas Hammd'n derslerine devam etti. Evvelce kelm ilminin stnlne inand ve bu ilim zerinde derinle tii halde, bir hdise fkl ilmini tercih etmesine sebep oldu. Bu hdise de udur: Eb Hanife bir gn camide Hammd b.Ebi Sleymn' n ders verdii yere yakn oturuyordu. Bir kad n Eb Hanife'ye yakla arak u suali sordu: "bir kimse kar sn bo amak istiyor. Bunu snnete uygun
2,7 Bak: Halim Sabit Sibay-, Islm Ansiklopedisi, Eb Hanife maddesi, cz: 29, s. 20, Istanbul 1945. 2" Bak: Ahmed Emin, Duha'l-Islm, c. II, s. 180, Mektebet an-Nandat al-M sriyye basks, Msr.

155

surette yapmas iin nasl hareket etmelidir?". Eb Hanife soru soran bu kadn, fkhta derin blgisi olan Hammd b.Eb. Sleyman'a yollad ve kadna alaca cevab kendisine de bildirmesini syledi. Hammd, bu meseleye yle cevap verdi: "bo anan kadn hayz ve cima'dan temiz olduu halde bir talakla bo anm sa, bu kad nn yeniden evlenebilmesi iin iki hayz mddeti beklemesi ve ondan sonra gusul etmesi lazmdr. kinci hayzdan sonra gusul edince kad n baka bir erke e helal olur". Kadn Hammad'tan ald bu mealdeki cevab Eb Hanife'ye bildirdi. Ebt) Hanife de art k kelam ilmine ihtiyac olmadna kanaat getirerek Hammd b.Ebi Sleyman' n ders halkas na intisap etti. 10 sene kadar onun derslerine devam ettikten sonra kendisi de bir stad olarak ders halkas kurmak istedi. Fakat bunu d nd sabah camide hocasn grnce hemen onun yanna ko up derslerine iltihak etti. Ne garip tesadftr ki o gn de Hammad' n bir miras meselesi iin Basra'ya git nevi gerekiyordu. Yerine birisini vekleten hoca olarak b rakmas lazmd . Bu vazifeyi ok gvendi i ve ok sevdi i talebesi Eb Hanife'ye verdi. Hammd gider gitmez EL& Hanife'ye bir ok sorular sorulmaa balad . EU, Hanife hocas ndan duymad 60 kadar mesele hakknda da rey beyan etti. Hocas dnnce kendi reyiyle zd bu 60 meseleyi ona arzetti. Hammd, bu 60 meseleden 40 tanesinin zm eklini dorulad . 20 meselede Ely Hanife'ye muhalefet etti. Bunun zerine Ely Hanife daha kendisinin yeti mesi gerekti ini dnerek Hammad'n derslerine devam etme e karar verdi. Hocas lnceye kadar da onun halkas ndan ayrlmad239 . Hammd H.120 / M.737 ylnda vefat edince Ebil Hanife, dostlar nn ve talebe arkada larnn srar ve ricas zerine Hocasnn yerine ders verme i kabul etti. Esasen kendi vakar, ahlak ve bilgisi sayesinde arkada lar aras nda temayz etmi ti. Kendisinden bilgi renmek zere Irak, Havarizm, Trkistan, Horasan, Iran ve Arabistan' n e itli blgelerinden bir ok renciler geliyordu. Eb Hanife 30 sene mddetle -verdii dersler neticesinde 400) sekin renci yetitirdi. Bunlardan 40 kadarnn ictihad derecesine ykseldi i rivayet edilmektedir 240 . Eb. Hanife, genli inden itibaren ticaretle de me gul olmutu. zellikle bu amala gitti i Basra'dan ilmi bakmdan da faydalan rd . Hicri ikinci yzyl Cebriyye'nin, Mutezile'nin, ia'nn ve Mrcie'nin fikirlerinin arp t bir devirdir. Ebti Hanife kelam ilminde de ok derinletii iin bu frkalarn mensuplaryla yapt mnaka alardan da ba aryla kmasn bildi.
239 240

Bak: Dr..M.Es'ad K ler, islm Fkhnda Rey Taraftarlar, s. 51-52 Ankara 1961. Bak: slam Ansiklopedisi, cz: 29, s. 21.

156

Eb Hanife'ye, biri Emeviler, di eri de Abbasiler zaman nda olmak zere iki kere kad lk teklif edildi. Bu teklifleri kabul etmedi i iin kendisine i kence yap ld da bilinmektedir. Emevilerin son sralarnda kadlk teklifini Irak valisi Yezid b. Hubeyre yapm t . Emevilerin nfuzu halk zerinde azalmt . Her tarafta memnuniyetsizlik artm t . Yezid b.Hubeyre, Ebil Hanife gibi mehur bilgini Irak kads yapmakla halk tekrar kazanaca n umuyordu. Eb Hanife ise Ehl-i Beyt'e yap lan eziyetleri tasvip etmiyordu. Kalben onlardan yana idi. Bu sebeple kad lk teklifini kabul etmedi. Bunun zerine Yezid b.Hubeyre onu k rbala d drd ve ,hapsetti. Eb Hanife nihayet bu i kencelerden kurtulma yolunu bulup Mekke'ye gitti. Hicri 130 / M. 747 ylnda hac vazifesini ifa etti. Tekrar i kence grd yere dnmiyerek Mekke'de kald . Orada sekin fakihlerle tan p fikir teatisinde bulundu. Hatta bir ders halkas kurdu. Baz bilginler, bu arada bn Ebi Leyl bn ubrume, ureyk ve Sfyan as-Seyri hadise az nem verdi i dncesiyle Eb Hanife'yi be enmiyorlard . Bu sebeple Mekke civarndaki ulema aras nda Eb Hanife hakknda pek iyi kanaat yoktu. Eb Hanife Mekke civar nn bilginleriyle grp kendi sistemini bizzat aklaynca hakkndaki btn dedikodular n yerini hayranlk ve sayg ald . Her gr en onu takdir etti.
,

mam Malik ve Sfyan b.Uyeyne onu sayg ile anmaa baladlar. Hatta kyas cihetinden az da olsa Eb Hanife, mam Mlik'e tesir etti. Kendisi de Mekke civarnda hadis ilminde daha ok derinle ti. Eb Hanife H.132 / M.749 ylnda Abbasiler iktidara gelince Mekke'den Kfe'ye dnd. Yine rencilere ders verme e balad . Fakat onun gnl yine rahat deildi. nk O, hilafetin Hz. Ali neslinden Muhammed b.Abdullah'a veya onun karde i Ibrahim'e gemesini istiyordu. Onun Hz. Ali evlatlar na kar duyduu sevgi ve besledi i sayg Abbasi Halifelerinden Eb Ca'fer Mansr'a bildirildi. Bunun zerine Mnsr onu Kilfe'den Ba dad'a getirtti. Ona hrmet gstererek kad lk teklif etti Mansfr bylece onun manevi nfusundan istifade et-r:_ek istiyordu. Eb Hanife kad lk teklifini kabul etmek istemedi. Bunun zerine Mansr'la aralar nda u konuma geti. Mansr: Kadl kabul etmen umumun menfaat nadr. Eb Hanife: Ben milliyet itibariyle arap de ilim. Bu sebeple araplar ictiha-. ma raz olmyabilirler. d 157

 Kadhk milliyetle de il, ilirde ilgilidir. Sen linllerin en bysn. Ben kadla lyk Bunun zerine Halife Mansr israr ederek "sen bu i e en ok lyk olan kimsesin" dedi. Eht Hanife de "e er ben do ru sylyorsam, dediim gibi ben kadda lyk deilim. E er ben yalan sylyorsam, yalan syliyene kadhk emanet edilemez" diye cevap verdi. Bunun zerine Mansr, Eb Hanife'yi hapsetirdi. Eb Hanife hapsedildikten 15 gn kadar sonra vefat etti. Bir rivayete gre de Mansr'un israr zerine Ba dad'da baz in aat ilerinin kontroln kabul etti. Fakat ok zaman gemeden gzlerini yumdu. Eb Hanife H.1 50 / M.767 y hnda vefat etti i zaman 50000 ki inin onun cenazesine kat ld ve gnlerce nemli bir kalabal n gz yalar iinde onun mezarm ziyaret etti i sylenir241.

Hanife'nin Ahlak ve Meziyetleri:

Eb Hanife farz olan ibadetleri ifda asla kusur etmedi i gibi, nafile ibadetler de yapard . Cmert bir insand . sevmezdi. Fakirlere yardm, dknlere merhamet ederdi. Herkesin itimad n kazanm bir kimseydi. Emanete hiyanet etmezdi. Kanaatkr bir zatt . Ticarette son derece drstt. Bir kad n ona ipek bir elbise satmak istedi. Ebt Hanife fiatn sordu. Kadn 100 dirhem istedi. Eb Hanife "bu 100 dirhemden fazla eder" dedi. Kad n 400 dirheme kadar fiat ykseltti. Eb Hanife yine fiat az bulunca, kadn kendisiyle alay edildiini zannetti. Fakat Eb Hanife bir hakeme ba vurarak elbiseye yeni bir fiat takdir ettirdi. Bu takdire gre elbisenin fiat 500 dirhemdi. Eb Hanife bu paray deyip elbiseyi satn ald242. Ihtiya sahibi kimselere kumalarn' maliyet fiat nn altnda bir de erle satt ok vakidir. EM" HaniTe dinin menfaata alet edilmesinin iddetle aleyhinde idi. Bir gn bir adam dkkn na gelerek bir kuma istedi. O lu Hammd'a istenilen kuma mteriye gstermesini syledi. Hammd kuma karrken tesadfen "Salli al Muhammed" dedi. Bunun zerine Eb Hanife oluna "mah dn, satmak do ru olmaz' diyerek kuma satmaktan vazgeti. M teri ayn cinsten kuma baka yerlerde arad ise de Eb Hanife' llnkinden daha pahah oldu unu grd.
24' Bak: Ebl Hanife, Muhammed Elal Zehre, s. 33-54, eviren: Osman ICeskio lu, Diyanet ileri Bakanl Yaymlarmdan, Ankara 1962; imm s. 27-33. Abdulvalhb aa'rni, at-Tabakt al-Kubr, e. I, 46, Msr. 2" Bak: Muhammed Ebil Zehre, EM]. Hanife, s. 29-30.

158

Yine bir gn, bir medineli zat Eb Hanife'nin dkkan na gelmiti. Baz kumalar satn almak istiyordu. Eb Hanife de dkkndan yoktu. Tezgahtar kuma lara 1000 aka istedi. Medineli kimse, Eh() Hanife'nin dkkannda pazarlksz sat yapldn duymu tu. Bu sebeple 1000 akay verip kuma ald Fakat kuman gerek de eri 600 aka idi. Eb Hanife dkkna dnnce yanlln farkna vard . Derhal medineliyi aratt . Adam bulamadlar. Bunun zerine bizzat kendisi bir sre sonra Medine'de gitti. Fazla olarak tahsil olunan 400 akay , kuma alan zata iade etmek istiyordu. Nihayet Medine'de ayn kumatan elbise giymi bir kimseye rastlad . Bu kimseyi sorguya ekince, kendi dkkanndan kuma alan zat oldu unu anlad ve derhal 400 akay iade etti. Ebl Hanife bir orta vastasiyle Kfe dna da mal gnderirdi. Bir gn orta ma kusurlu kuma lar da verdi. Fakat alclara bu kusur lar gstermesini ortama iyice tenbih etti. Orta tarada bu kumalar satp Kfe'ye dnd. Ebil Hanife ona sat yaparken kuma larn kusurlarm mterilere gsterip gstermedi ini sordu. Adam pheli cevaplar verdi. Bunun zerine Eb Hanife o kuma larn karndan hissesine den paray fakirlere datt . nk o mallarn satna phe karmt . Kusurlar sylenmedi i takdirde, kr helal olmaz diye dnd243 . Ebi Hanife'nin ahlaki meziyetleri pek oktur. Her eyden nce nefsine son derece hakim arzu ve hevese gre de il, iradesine gre hareket ederdi. Nezaketi ve sabr oktu. Bir gn Eb. Hanife, Hasan Basri (lm. H.110 M.728)'nin verdi i bir fetvada yan ldn sylemiti. Bunu duyanlardan birisi sinirlenerek Elv Hanife'ye "ey zina yapan n olu" diye hitap etti. Bu sz duyunca asla sinirlenmedi. Kalbi dar olanlara kar kalbinde geni yer olduunu syliyerek kfrbaz adam mahcup etti. Kendisine bidat ve zndk diyen bir adama olgun szlerle hitap ederek onu zr dileme e mecbur etti. Son derece ahsiyet sahibi oldu undan inanmad bir davay kabul etmezdi. O ictihad meselelerinde ba ta Kuran'a, Snnet'e ve Ashab' n szlerine itibar ederdi. Bunlarda, znmek iin bir esas bulamad meseleleri de kyas yoluyla hallederdi. cabnda Hocas Hammad'b. Ebi Sleyman'la mnaka a etmekten ekinmezdi.
243

Bak: Osman Keskio lu, Imam

s. 106-107.

159

Kfe'de Beyt'ten bir ok sekin kimselerle dostluk kurmu tu. Onlar ok sev erdi. Mesel Zeyd b. Ali Zeyn al-Abidin, Muhammed Bkr, Ca'fer as-Sd k ve Abdullah b.Hasan'la gr mtr. ia muhitinde oturmakla beraber Hz. Osmn' daima saygyla anm , dier Sahabe'yi de hrm.etle anmakta kusur etmemi tir. Her nassn zahiri ve uzak mnalar m nazar- itibare alrd . Hadisleri derinden derine ele tirerek meveud olanlar , sahih olanlardan ay rm aa alrd . Her eyin sebebini icab nda akliyle de bulma a gayret ederdi. Son derece haz r cevapt . Szleri ve cevaplar delillere dayanrd . Mantksz ve delilsiz konu mazd . Gerekten muttaki bir kimse idi. Tek amac dinde do ru yolda yrmek ve her eyin do rusunu bulup anlamak ve anlatmakt .244 Hasl Eb Hanife cmert, takva sahibi, yetimlere ve d knlere acyan, samimi, iyi niyetli, ilmi ve ara trmay seven, do ruluktan ayrlmayan, sznde duran, hr ya amak istiyen ve fkhta isabetli ictihadlar yapan bir zatt . Ebe Hanife hakknda baz bilginler u meziyetleri saynnlard r: "1 O Ashaptan hanlarn]. grmtr. 2 Hadis-i erifle len Tabiindendir. 3 Kibar- Tabiin devrinde ictihad ve fetva ile temayz etmi tir. O by-iikler aras na o da dahildir. 4 Byk stadlar kendisinden hadis rivayet etmi tir. 5 En ok talebesi olan mamdr. 4000 talebe yeti tirmitir. Aralarnda 560 tanesi me hur fukahadan olmu , 36-40 tanesi de mctehid derecesine ykselmi tir. 6 Fkh ilmiai tedvin eden odur F kh kitaplara, bablara, fas llara blerek kolaylatrmtr. 7 Baka mezheplerin inti ar etmedii uzak diyarlarda Hanefilik yaylmtr. Mezhep olarak daima en ok saliki bulunmu tur. 8 Talebesine mali yard mda bulunmutur. 9 Mesuliyet endiesi, zulme alet olmak korkusu ile kad l kabul etmemitir.
2"

Bak: Muhammed Eb Zehre, Eb l 'Hanife, s. 61-65.

160

10 Onun kurduu mezhep yani Hanefilik bir ok hkmetleri resmi mezhebi olmu tur. ok defa kad lar bu mezhepten olanlardan seilmi ve dini vazifelerin ifas nda Hanefi mezhebi uygulanm tr245." Hanife'nin Eserleri: Eb Hanife'nin gnmze kadar ula m eseri al-Fkh al-Ekber'dir. Bu esere bir ok bilginler erhler yazm lard r. Eser akaid meselelerinden bahsetmektedir. Ancak sz geen eserin birbirinden farkl nshalar vardr. Bunun, baz arihler veya mstensihler tarafndan sonradan yap lan ilvelerden ileri geldi i anla lmaktadr. al-Fkh al-Ekber' deki fikirlerin esas Ebl Hanife'ye aittir. Fakat a ada bahsedece imiz Ebu' Hanife'ye nisbet edilen eserlerin, onun talebeleri taraf ndan yazldm syliyenler vard r. al-Fkh al-Absat adh eser de Hammd b.Ebi Hanife ve imam Ebu' Ysuf tarafndan Ebu Hanife'ye isnat edilmi tir. Kitb al-Alim val-Muteallim. Bu eserin ismi Pezdevi'nin Usl al-Fkhnda ve bn an-Nedim'in al-Fihrist'inde246 gemektedir. Kitb ar-Risle: bu eserini al-Bustiye yazm tr. al-Vasiye: EM" Hanife'ye nisbet edilen elrt-be tane Vasiye bulunmaktadr. Bunlar aras nda olu Hammd'a, rencileri Ebil Yiisura ve Yfsuf b.Hlid al-Sumti al-Basri'ye yazd k.' "Vasiye"ler de vard r. al-Kaside an-Nu'mniyye: Peygamber'e yaz lm bir nat'tr. Ma'rifet al-Mezhib: bu eserin Hindistan'da ve Avrupa'da baz yazmalarna raslanmtr. Musnad al-iman EM Hanife: bu ad tayan eser, Eb. Hanife'nin ictihadda dayand hadisleri iine almaktad r. Eseri Eb Hanife yazmam , onun rencileri derlemek suretiyle meydana getirmi lerdir. Kitb ar-Redd ala'l-Kaderiyye: Eb Hanife bu eserini kadercilerin fikirlerini reddetmek iin yazm tr247. Elya Hanife'nin F khta Usul ve Gr leri: Eb Hanife Irak'da yeti miti. Irak, e itli kltrlerin arp t bir memleketti. Byle bir memleketin ilmi havas nn akl ve reye msait
245 Bak. Osman Keskio lu imm s 114-115. "6 Bak: tbn an-Nedim, al-Fihrist, s. 299, Istikamet Matbaas basks al-Khire. 247 Eb Hanif l e'nin eserleri iin bak nz: Halim Sabit ibay, tslm Ansiklopedisi, Eb Hanife maddesi, cz: 29, s. 26-27; /bn an-Nedim, al-Fihrist, s. 299; Dr. Es'ad K ler, Islm Fkhnda Rey Taraftarlar , s. 49.

161

olduu phesizdir. Eb Hanife'nin kurdu u, Hanefi mezhebi re'ye di er snni mezheplerden daha ok yer veriyordu. Di er snni mezhepler de daha ok Kur'n'dan sonra hadislere dayanarak hkmler karyorlard . Bu sebeple ba ta mam Mlik (lm. H.179 / M.795)'in bulunduu bu ceryan temsil edenlere "Ehl-i Hadis" dendi. Buna mukabil Irak'da Eb. Hanife'nin ba nda oldu u fkh cereyan na da "Ehl-i Rey" dendi 248 . Bununla eraber btn sni mezheplerin hak oldu unu, her eyden nce Kur'n ve Snnetle dayand klann unutmamak gerekir. Bu hususlar ilerde yeri geldikce gere i gibi aklyaca z. imdi konumuz Eb Hanife oldu una gre fkhta onun dayand delillerden bahsedelim. Eb Hanife'nin delillerini 7 maddede topl yabiliriz : 1Kitap (Kur'n). 2 Snnet. 3 Hz. Peygamberlin Ashab nn fetvalar . 4 tem a. 5 Kyas. 6 stihsan. 7 rf. Eb Hanife de di er imamlar gibi her eyden nce Kur'n'dan hkmler karma a gayret etmi tir. Kurn'da bulunmad hususlar Snnet'ten karma a almtr. Demek oluyor ki Eb Hanife de hadisi fikh usulnde nemli bir delil olarak kabul etmi tir. Ancak EVI Hanife, hadis kriti inde ok titizdi. Tek bir kimse tarafndan rivayet edilmi olan slmiyete zt bulduu hadislere itibar etmezdi. Dayand temellerden ok emin olmak isterdi. Bir topluluk veya muteber olan kimseler taraf ndan rivayet edilen hadisleri ise sahih olarak kabul eder ve hkmlerinde onlara dayan rd . EM" Hanife'nin hadis rivayetlerindeki titizli i, hakknda baz dedikodularn kmasna sebep oldu. Gerekte ise Eb Hanife, gerek hadislere itibar ederdi. Esasen ' Ebu. Hanife'yi yakndan tanyan bir ok hadis ehli, onun samimiyetini neticede anlam lardr. Dier imamlardan Mlik ve f hazretleri onu saygiyle anm lardr. E134 Hanife'nin usulnde hadis, Kur'n'dan sonra gelmektedir. Onun, kyas, salam hadislere tercih etti i iddiasnn gerekle ilgisi
248

Bak: Kitb al-Fkh ala Mezhb al-Erbaa mukaddimesi, Msr.

162

yoktur. Snnet'in Kitabtan sonra en muteber delil say laca ma Hz. Muhammed'in Muaz'la olan muhaveresi de ahittir: Hz. Muhammed Muaz hazretlerini Yemen'e vali olarak yolluyordu. Orada le ile hkm verece ini sordu. Muaz da bir hkm vermek iin Kur'an'a dayanaca m, Kur'anda bir delil bulamazsa Snnet'e bakacam, yine bir esas bulamazsa kendi reyi ile ictihat edece ini bildirdi. Bundan Hz. Muhammed de memnun oldu. ve Allah'na hamdetti. Eb Dvild ve Tirmizrnin rivayet etti i bu hadis de gsteriyor ki hadis ictihatta ikinci delildir. Ancak hadislerin de bir ok nevilerivardr. Eb Hanife, Mtevat x haber ve hadisleri aynen kabul etmi tir. Mutevatr haberler yakin derecesin'de bilinir. Bundan asla phe edilmez. Bu gibi haber muteber bir topluluktan di erine aynen gemi tir. Ebti Hanife hadislerin me hur olanlarna da itibar etmitir. Bu gibi hadisler, birinci veya ikinci tabakadan bir ravi taraf ndan ri-vayet edip ondan sonra muteher bir cemaatten di erine aynen gemi tir. Hatt Ebi Hanife islmiyetin ruhuna uygun buldu u haber-i vahid derecesindeki hadisler bile itibar etmi tir. Ancak rivayetler birbirine zt olursa fakih olan Sababinin szlerini tercih etmi tir. Fakihlerin hadislerini. dier ravilerin nakletti i haberi vahitten stn tutmu tur. Ebii Hanife'y e hcum edenler de ona bu noktada itiraz etmi lerdir. Halbuki Eb Hanife'nin gerek amac ictihadn salam, her trl pheden uzak temellere dayatmakt r249. Eb Hanife fkh usulnde nc olarak Ashab' n szlerini delil olarak kabul etmitir. Ancak onlar n szlerinden dile'diini alm , dilediini brakmtr. Fetvalar nda Tabiinin reyini taklit etme e tarafter grnmemitir. Demek ki Eb. Hanife Kitap ve Snnette bulamad hususlar Sahabe'den birinin ictihad na gre zmek istemi tir. Bir meselede Sahabe'ye ait de ictihat bulamazsa ondan sonra kendi reyini kullanmtr. Eb Hanife, u mlahazalarla Sahabe'nin szlerini delil olarak kullanmtr: Sahabe, Hz. Muhammed'e mslmanlar n en yakn olanlardr. Hz. Muhammed baz hadisleriyle Sahabe'yi m ve onlar emniyette tutacan bildirmitir. Onlar Hz. Muhammed'e vahiy indi i sralarda islm'n canl rullunn iyice kavram kimselerdir. Onlar Kur'an' uygulanmasna tamk oldular.
Eb Hanife, Ashab', Tbirin, Tabe-i Tbin'in rivyet ettikleri mrsel hadisler'e de itibar etmi tir. Malm olduu zere mrsel hadisler bir kimse taraf ndan duyduu raviler atlanarak do rudan doruya Hz. Muhammed'den nakledilen hadislerdir. Bak: Enii Hanife, s. 268.

163

Onlar Hz. Muhammed'e en yakn olduklar iin onun hkm ve szlerini de en iyi bilenlerdir. Bu sebeple Ashab' n yapt bir kyas bir mctehit kendi k yasna tercih etmelidir 250 . cma'da Eb Hanife'nin usulnde yer verdi i 4. delildir. cma bir yzyln mslman mctehitlerinin herhangi dini bir meselede ittifak zere olmalardr. Mekki'nin Menakb- Eb Hanife'sinde, Hanefi mamnn bir belde halknn ictihatta birle tii hususu benimsedi i kaydedilmitir. Sehl b Mzahim de Eb Hanife'nin halk n salah ve do ruluk zerine birle tii hususlar kabul etti ini bildirmitir. Her mctehid kendi memleketinin fukahas nn ictihat etti i reye uymutur. Eb Hanife, Irak ve zellikle Kfe fukahas nn zerine icmaen birle tii fikirleri aynen kabul ederdi. mam Malik de Medine fukahasnn icma'n, tek habera tercih ederdi. Hz. Muhammed'in baz hadisleri de icma' n nemini belirtmi tir O "benim ilmmetim sap klkta ittifak etmez" demi tir. Keza "m'minlerin iyi ve ho bulduu ey, Allah'n katnda iyidir" diye buyurmu tur. Yine bir di er hadisde cemaata sar lmasnn neminden bahsetmi lerdi251 . u kadar var ki, icma' gerekten muttaki, hay rl ve haysiyetli kimseler yapm olmaldrlar. Fasklarn, heves sahiplerinin ve sap klarn icma's fkhta delil olamaz. Hanefi mezhebinin nemli bir zelli i, kyas da fkh usulnde delil saymasdr. Eb Hanife'nin Ehl-i Rey'in ba nda saylmas, kyas ve istihsana verdii nemdendir. Irak taraflar nda hadis ilmi, Hicaz'daki kadar kuvvetli yay lmamt Hadislerin azl fukuhay bir ok meselelerde re'ye mracaata mecbur k ld . Hem mevzu bir hadise dayanma korkusu, kyasa ba vurma gerektirdi. nk Hz. Muhammed'in sylemedii uydurulmu bir sze dayanarak hkm karmak gnahtr. Kyas da genel olarak iki k smdr: 1Celi (ak) kyas. Bu mutlak surette k yastr. Bu trl kyasn illetine birdenbire vukuf mmkn olmu tur. 2 Hafi (kapal, gizli) kyas. Bu trl kyasn illetine mctehit birdenbire de il de inceleme ve derinleme sayesinde vak f elmutur252 . stihsan bir nevi gizli k yastr.
Bak- Muhammed Eb Zehre, Eb Hanife, s. 276. Bak: Aym eser, s. 278-290. 252 Bak: Sabri akir Ansay, amlan eser, s. 31.
25 25,

164

Ebl Hanife istihsan da ok kullanmtr. stihsan kyasa zt grnen bir meselede kyas terkedip insanlarn kullanmasna en uygun olan almaktr . Bunu bir nevi kyas sayanlar da olmu tur. stihsam Kuran'a dayatmak isteyenler "en ahsenine (gzeline iyisine) tabi olurlar" mealindeki ayeti zikrederler. Sonra "Mslmanlar n hasen grd, Allah indinde de hasendir" hadisini delil gsterirler. Bununla beraber istihsamn tarifinde ihtilaf da edilmi tir. stihsan "kyasn mucibinden, ondan daha kuvvetli bir k yasa ud1 etmektir" diye tarif edenler de olmu tur. Yahut "istihsan, birinciden udl iktiza eden daha - kuvvetli bir vecihten dolay bir meseleye benzerlerine verdii hkm vermekten mctehidin udl etmesidir 253 " diye istihsan anlatanlar vard r. Demek ki istihsana dayanmak, kyasla istidlal yapmaktan daha kuvvetlidir. Bizim burada bahsetti imiz istihsan, gizli vasf tayan kyas baka bir asla dayamaktr. Kyas gibi istihsann da nevileri vardr: snnet istihsan , icma istihsan, zaruret istihsam. Snnet istihsan, kyastan vazgemeyi gerektiren bir snnete dayanmaktr. Mesela orulu iken bir ey yiyenin orucu bozulur. K yas yoluyla, unutarak bir ey yiyenin de orucunun bozulmas gerekirken bu konuda bir hadis bulunmu tur. Bu hadise gre unutarak bir ey yiyip ienin orucu bozulmaz. Ebii Hanife bu hadise dayanarak k yastan vazgemitir. Unutularak bir ey yiyenin orucunun bozulm yaca m hadis istihsan ile ictihat etmi tir. Icma` istihsan bir mesele iin ba ka ekilde icma vaki olmu bulunursa kyastan vazgemek demektir. Mesela istihean n shhatine dair icma vaki oldu undan bu hususta k yastan vazgeilmi tir. Zarret istihsan da bir zarret sonucunda k yastan vazgeilmekle olur. Mesela kuyulardaki sular temizlemek kyas yoluyla imkansz gibidir. nk kuyudaki pis suyu y kamak iin oraya su dklse, dklen su da pislenir F khta kuyulardaki pis sular temizlemek iin buradan duruma gre belli say da su kovayla d ar dklr 254. Ebti Hanife fkhta rf ve deti de delil olarak kabul eder. EU. Hanife kitap, snnet, kyas ve istihsan gibi delillerle zemedi i meseleleri Mslmanlarn muamelelerine bakarak zmek isterdi. Bu demektir ki Kur'an, Snnet ve Sahabe szlerinde mesnedi bulunm yan, hakknda icma yaplmam , kyas ve istihsana da uygun d meyen meseleler rf ve adetle zlr.
2" 254

Bak: Muhammed Eb0. Zehre, anlan eser, s. 307. Bak: Ayn eser, s. 309-310; Ord. Prof. Sabri akir Ansay, anlan eser, s. 31-23.

165

Ite usul yukarda anlatt mz gibi olan Hanefi mezhebinin mensuplar bugn dier mezheplerden daha oktur. Irak, Suriye, Anadolu, Hindistan, in, Trkistan, Balkanlar, Kafkasya, Pakistan ve Afganistan mslmanlar nn byk o unluu Hanefi mezhebindendir. Ms r, Habeistan, Trablus, Tunus ve Afrika'n n dier baz yerlerinde de az ok Hanefi mezhebini kabul edenlere rastlan r. Buna rnukabil Mliki mezhebi, Kuzey Afrika'da ve k smen Hicaz'da yaygndr. Safi'i mezhebi ise Msr'da halkn ekseriyeti tarafndan kabul edilmitir. Hindistan, Orta Asya, Do u Anadolu ve Horasan'da da Sfi'i mezhebi ksmen yaygndr. Mliki ve Sfi'i mezheplerinin yay ld yerlerden ilerde yeri gelince daha geni surette bahsedece iz.

Eb Hanife'nin Ptikadi Mese/e/ere Dair Gr/eri :

Hanife'nin akaid meselelerine dair gr lerini al-Fkh al-Ekber adl eserinden reniyoruz255. Bu eserden anld ldina gre Eb l Hanife, kelmi meselelere de 'daimi ve gr ler beyan etmitir. Ebis Hanife her eyden nce tevhidin asl m tamamlamak iin u ini hususlara iman etmek gerekti bildirmitir. Allah'a, meleklere, kitaplarna, ldkten sonra dirilmeye, hay t ve errin Allah'tan oldu una, Hesap, Mizan, Cennet ve Cehennem'e iman etmek ve bunlar n hak olduunu kabul etmek gerekir. Allah tektir. Bu demektir ki onun orta yoktur. Do urmamtr. Domamtr. Onun e i ve benzeri de yoktur. Yaratt eylerden hi bir eye benzemez. Fili ve zati s fatlariyle, isimleriyle daima var olmu tur ve olacakt r. Balangc yoktur, sonu da yoktur.

Allah' n zati s fatlar unlardr : hayat, kudret, ilim, kelm (konu ma), sem (iitme), basar (grme) ve irade. Allah' n fi'li sfatlar : yaratma, rzk verme, yapma, ibda (yeniden var etmek), san'at gstermek ve di er fili sfatlar gibi. Allah, isim ve sfatlariyle ezdi ve ebedidir. Isim ve s fatlarnn hibirisi sonradan olma de ildir. lmiyle daima bilir Ilim onun ezelde s fatdr. Kudretiyle daima kdirdir. Kudret onun ezelde s fatdr. Kelmiyle konu ur. Kelm onun ezelde sfatdr. Yaratmasiyle daima yarat r. Tahlik (yaratma) onun ezelde s fatdr. Fiiliyle daima i yapar. Fiil onun ezelde s fatdr. Fil Allah teald r. Fiil ise onun ezelde s fatdr. Yaplan ise mahlatur yani yarat lmtr. Allah'n fiili ise yaratlmamtr. Allah'n sfatlar muhdes (sonradan olma) ve mahlk (yarat lm ) de ildir Kim
"5 Bak: Fkh- Ekber ve izah', Trkeye eviren: Sbit Unal, Ankara 1957.

1 66

Allah'n sfatlar mahlk veya muhdes derse veya bu hususta tereddt ederse kfir olur. Kur'an Allah'n kelmdr. Mushaflarda yaz ldr. Hfzada sakladr. Dil ile okunur. Hz. Muhammed'e nz olmu tur. Kur'an diye dilimizle sylememiz mahlktur (yarat lmtr). Onu okuma= mahlktur. Onu yazma= da mahlktur. Fakat bizzat Kur'an kadim midir ? Yaratlm Kur'andaki btn haberler Allah' n kelmdr. Allah' kelm hakknda asla yarat lm denemez. Allah'n sfatlar nn hepsi kullarmn ve mahlkat nn sfatlarndan baka trldr. Allah, bilir ve fakat bizim bildi imiz gibi de il. Allah Kdirdir. Fakat onun kudreti bizim kudretimize benzemez. Grr ve fakat onun grmesi bizim grmemize benzemez. Allah' n komgm s da bizim konu ma= gibi deildir. Allah'n iitmesi insanlarn iitmesiyle mukayese edilemez. 13iz bir takm organlar ve harflerle konu uyoruz. Allah teal ise aletsiz ve harfsiz konu ur. Harfler mahlktur. Allah' n Kelm ise mahlk de ildir. Allah bir varl ktr. Fakat bu varl k e yaya benzemez. Allah cisme benzetilemez. Onun arazi, cevheri, haddi, z dd, ei ve orta yoktur. Allah'n eli, yz ve nefsi vard r. Fakat Allah' n Kur'an'da bildirdii bu hususlar keyfiyetsiz sfatlardr. Allah'n eli onun kudretidir veya nimetidir denemez. Zira byle denirse Allah' n sfat iptal edilmi olur. Allah'n gazb ve rzas da keyfiyetsiz yani nas l oldukla.' bilinmiyen iki sfatdr. Allah eyay bir eyden yaratmad . Her eyi Allah yaratt . Allah eyay yaratmadan nce ezelde bilirdi. E yay takdir eden Allah Teldr. Dnyada ve Ahirette hibir ey Allah'n me iyyeti (arzusu), ilmi, hiikm ve kudreti haricinde var olamaz. Kaza, kader ve me iyyet Allah'n keyfiyeti anla lmyan sfatlardr. Allah yokluu yokluk halinde bilir. Yokluktan varl a kard eyi de bilir. Var olan bir eyin ue zaman ve nasl yok olacan da bilir. Allah teal ayakta duramn duru halini ve otura= oturu halini bilir. Allah'n ilminde deiiklik noksanlk ve ziyadelik olmaz. Allah insanlar _kfrden uzak ve iman cihetinden selim olarak yaratt . Sonra onlara buyruk ve yasaklar m bildirmitir. Kfre sapan kendi iste iyle kfir olmu tur. Allah teal'ye inananlar n iman etmesi, kendi istekleriyle Allah' tasdik ve ikrar etmeleriyledir. nkrda israr edenlerden Allah yard m ve inayetini kesmi , ikrar ve tasdik edenlere ise Allah'n yardm ve inayeti olmutur. Allah insanlara imam buyurdu, kfr yasaklad . nsanlar slm ftrat zerinde do arlar. Sonradan kf167

re sapan, kendi dile iyle fiilde bulunmu tur. Allah kullarmdan hibir kimseyi kfre veya imana zorlamam tr. Kfre sapmak veya iman tasdik etmek kulun i idir. Peygamberlerin hepsi byk veya kk gnhlardan mnezzehtir. Onlar kfr ve irkin fller i lemezler. Onlar kk kusur ve hatalar ilemi olabilirler. Hz. Muhammed, Allah' n sevgilisi, kulu, nebisi ve resldr. Allah'a ortak ko mam ve putlara tapmamtr. Byk olsun, kk olsun hibir gnah i lememitir.

Peygamberlerden sonra insanlarn en ereflisi unlardr : Hz. Eb Bekr, Hz. mer b.Hattb, Hz. Osman b.Affan ve Hz. Ali b. Ebi Tlib.
Bunlar do ruluktan ayrlmyan, takva sahibi ve ibdetlerinde kusur etmiyen kimselerdir. Hepsi de sevgi ve sayg ile anlmaa layktr. Hz. Muhammed'in ashabn hayrla anmak gerekir. Bir mslman, byk bir gnh i lerse dahi onu kfir saymak do ru olmaz. Ondan mslman ad n kaldrmak icabetmez. Ona ciddi olarak m'min adm vermek yerinde olur. Bir mslman, kfir olmamakla beraber fas k bir m'min olabilir. Bir m'mine gnahlar zarar vermez clenemez 256 . Gnahkar bir m'min iin Cehennem'e girmez demek de do ru deildir. Byle bir m'minin ebediyen Cehennem'de kalaca da sylenemez. Mrcie'nin dedi i gibi "iyiliklerimiz kabul, ktlklerimiz affolunmutur" diye de bir hkm verilemez. Bir kimse fesat ve ayptan hali olarak gzel i ler yaparsa, Allah'a irk komaz, kfre sapmazsa, neticede m'min olarak vefat ederse, Allah da ona layk olan sevab verir. Allah'a irk komak ve iman terketmek hari, byk veya kk gnh ileyen, fakat tvbe etmeksizin m'min olarak len kimsenin hali Allah'n iradesine ba ldr. Allah dilerse onu cezaland rr. Dilerse onu affeder. Allah m'min olarak len kuluna ebedi azap vermez 257 . Amelin herhangi birinde riya olursa onun mkafat yok olur. Peygamberler iin mucizeler sabittir. Velilerin gsterdikleri kermetler de haktr.
Bilindii zere Mrcie frkas mmine gnahlar zarar vermez der. Bilindii gibi Havarie byk gnah i leyen kimseyi kafir saymtu. Mu'tezile ise tv, besiz len byk gnh sahibini fas k saymtr. Mu'tezile fask'n, Cehennem'in st katnda ebediyen azap grece ine inanmtr.
2" 25,

168

Allah teal ASirette m'minler taraf ndan grlecektir. Onlarm grleri Allah'Ia aralar nda bir mesafe olmaks zn keyfiyeti anla lmaz bir surette gzleri ile grmek suretiyle olacakt r. Bilindii zere Mu' tezile, Eb6' Hanife'nin bu gr ne muhalefet ederek Allah' n grlemiyecei tezini savunmutur. Hanife'ye gre iman dil ile ikrar, kalp ile tasdiktir. Gkte ve yerde bulunanlarn yani melek, isan ve cin gibi yaratklarm imanlar, inanlacak hususlar cihetinden ne artar ne de eksilir. Fakat iman, yakin ve tasdik bakmndan azahr ve o ahr. M'minler inandacak hususlara iman ve tevhit bak mndan birbirlerine eittirler. Amel itibariyle ise birbirlerinden farkl . olabilirler. slm Allah'n emirlerini kabul etmek ve onlara boyun e mektir. L'gat bakmndan iman ile islm aras da fark vard r. Fakat iman ile isln bir eyin ii ve d gibidirler. slmsz iman, imans z Islm olamaz258. Hibir insann Allah'n mna yakan ibdeti hakk ile yapmaa gc yetmez. Ancak her insan, Kitap ve Snnet'te kadar Allah'a ibdet edebilir. Allah kdun iyi ileklerinin tam sevabn verir. Dilerse bu sevaplar kat kat art m. Bazan adleti icab kt ilelder iliyenin cezas m verir. Dilerse kt ileklerin gnhlarm affeder. Peygamberlerin efaati haktr, dorudur. Hz. Muhammed'in gnhkr m'minlere ve m'minlerden cezaya mstehak olan kebir sahiplerine efaat etmesi hakt r ve phesizdir. leklerin kyamet gnnde tart laca dorudur. Kyanet gnnde iyilik ve ktlkler muvacehesinde hesapla ma ve ksas haktr. Cennet ve Cehennem halen yarat lmtr. Onlar sonsuz olarak devam edecelderidir. Allah' n cezas ve sevab da sonsuz olarak devam edecektir. Allah diledii kimseye kendi fazhndan hidyet ve kurtulu yolu verir. Diledii si kimseye de kendi adleti icab sapklk verir. Allah' n sapkhk vermesi demek "h zlan" da b rakmas demektir. Hzlan ise Allah'n kulundan raz olaca eyleri kesmesidir. Yani kendi tevfikini kulundan esirgemesidir. Allah'n bunu yapmas adletinin gerektirdi -i '
"8 Bak: Fkh..1 Ekber Ve izah', eviren ve a kbyan: Sabit 'Unal, s. 76-77.

169

bir sebeple olur. Allah'n gnh iliyenleri cezaland rmas ve onlar yaptklar isyan iinde brakmas da kendi adletinin sonucu dur. eytan "mmin bir kimseden bask yaparak iman zorla alr" denemez. Fakat "bir kimse iman brakrsa, eytan da onu alr" denebilir. Mnker ve Nekir'in mezarda soru sormalar dorudur. Ruhlar mezarlarda cesetlerine iade edilirler. Bu hakt r. Kabir azab btn kfirler ve baz isyankr m'minler iin vaki olur. Alimlerin Allah'n sfatlarn farsa sylemeleri cizdir. Yaln z "yed" el kelimesi Allah' n sfat olarak farsa sylenemez. Allah'a ait yaknlk ve uzaklk mesefe itibariyle de ildir259 . Allah' n emirlerini tutarlar ona yakn olurlar; ona isyan edenler ondan uzak olurlar. Fakat bu yak nlk keyfiyetsiz bir surette olur. Hz. Muhammed'in ana ve babas hak din olan Islam ile m erref olmadan nce lm lerdir269 . Kasm, Thir ve brahim, Allah' n elisi Hz. Muhanmed'in o ullardr. Onun drt k z ise unlardr: Ftma, Rukiyye, Zeynep ve "emm Glsm261 . Ebil Hanife, tevhit ve akid meselelerine dair m kili olanlarn veya tereddde d enlerin bir bilgine m kilini danmas gerekti ini beyan ediyor. Bunu yapmaya= Allah kat nda sorumlu olaca m da akhyor262 Mi'ra haberinin do ruluunu kabul etmek gerekir. Bunu reddeden sapk saylr. Kyamet kopmadan nce, Deccal' n, Yedic ve Me'efc'un zuhur etmesi, Gne in hatdan do mas, Hz. sa'nn Sema'dan yer yzne inmesi ve ciddi eserlerde bildirilen di er kyamet almetleri hakt r263 . Bylece Eb Hanife'nin akaide dair ba lca grlerini aklam bulunuyoruz. imdi de Hanefi mezhebinin kurulu unda nemli rol oynayan dier ahsiyetlerden, ba ka bir deyimle Ebti Hanife'nin rencilerinden hahsedece iz.
"9 Bilindii zere Kerramiyye frkalarndan bazlar Allah'a mesafe ve a rlk isnat ederler. Mebbihe de Allah iin ayn isnatlarda bulunur. " Bu, onlarn kfr zerinde ld anlamna gelmez. Onlarn iman ile ldklerine inanlr. zfi Bunlardan Hz. Fatma, Hz. AH b. Eb rabb ile evlenmi tir. Bu izdivatan Hz. Hasan ve Hz. Hseyin meydana gelmi tir "2 Bak: Ebl-Munteha, erh al-Fkh al-Ekber, s. 30, Es'ad Efendi Matbaas , 1307. 263 Bak: Aym eser, s. 31.

170

Eba, Hanife'nin rencileri : Eb Hanife'nin rencisi pek oktur. Bunlar aras nda tamnm u kimselerin isimlerini sayanlar vard r: Ysuf Ya'kb b. brahim al-Ansri (01m. H.182 / M.798), Zufer b.al-Huzel al-Anbari (01m. H.158 M. 774), Dvd at-Ti (lm. H. 1.65 / M.781), Es'ad b.Amr (lm. H.190 / M.805), Afiyet b.Yezid al-Avdi (lm. H.204 / M.819), Ks m b.Ma'an (01m. H.175 / M.791), Ali b. Moshir, Mindal b. Ali (01m. H.171 / M.787), Muhammed b.11asan as- eybni (01m. H.189 / M.804) ve di er birck fkihler264. Bu renciler aras da Hanefi mezhebinin kurulup yay lmasnda nemli rolleri olan u 4 ahsiyet zerinde durmak istiyoruz. mm Ysuf (0'm. H.182 / M.789), Muhammed b.Hasan a - eybni. (01m. H.189 / M.804), Zufer b.Huzey1 (01m. H.H.158 / M.774) ve Hasan b.Ziyad Lu'lui (lm. H.204 / M.918). Yfisuf: Aslen araptr. Tam ad Ya'kb b. brahim b.Habib al-Kfi falAnsri'dir. Hicri 113 / M.731 y lnda dodu. Eb Ysuf genli inde ok fakirdi. aharak geimini kazanmak zorundayd . Bir yandan ekmek paras kazanr, dier yandan ilim tahsil ederdi. lkin Muhammed b.Abd ar-Rahman b. Ebi Leyl (lm. H.148 / M.765)'n n derslerine devam etti. Daha sonra Ebts Hanife'nin rencisi oldu. Daha sonra da mm Mlik (01m. H.179 / M.795)'in bulundu u Medine ehrine gitti. Orada mm Mlikle ilmi sohbet ve mnazara yapt . Ondan ilmi bak mdan istifade ett1265. Kendisi daha ok rey taraftanyd . Hadis ilmi de tahsil etmiti. Fakat sultan ve devlet adan larma yaknl sebebiyle hadiscilerin ondan rivayetler yapmaktan ekindi i sylenir. Eb Ylsuf, Halife al-Mehdi (hilfet'inin son bulmas H.169 / M. 785), al-Hadi (lm.. H.1.70 /M.786) ve Harn ar-Re id (01m. H.194 / M.809) zamannda kadlk yapt. Kadlk yapt iin Hanefi fkhmn uygulanmasnda nemli rol oldu. Birok f khi meselelerde hocas Eb Hanife'ye itirak etti. Hocasnn zm eklini beenmedii meselelerde ona itiraz etti. Taraftar olduu kyas ve istihsan ameli hayata uygulad. Bylece de fkhta rey okulunun grlerinin yay lmasn salad. Esasen Hanefi fkh, Eb Hanife ve rencileri Eb Ylisuf ve Muhammed b.Hasan'n almalaryla meydana geldi. Onlar n yolunda yryenlerin de bu fkha hizmeti ok oldu.
Bak: Islm Ansiklopedisi, MM' Hanife maddesi, cz: 29, s. 21-22. "5 Bak: Dr. Es'ad K ler, amlan eser, s. 84.
"4

171

EVI Ysuf, ok hadis bildi i iin reylerine delil olarak hadisler de bulurdu. Hanefi mezhebine mensup olanlar iinde en ok hadis bilen zatt266 . rf ve dete ok yer vermi tir. Bunda delili "affa al, rfle emret, cahillerden yz evir" mealindeki yet idi. mam Eb Yiisura gre nas ile rf birbirine aykr oldu mu, nas rften do duu veya rfe dayand takdirde rfe itibar edilir nk Kur'an'da rfle emredilmesi de bildirilmitir. Eb Ysuf fluh usuln koyan zat olarak da tannr. Birok eserler de yazm tr 267 .

bn an-Nedim'in Eb Ysura isnat etti i balca eserler unlardr:

Kitb as-Salt, Kitb az-Zekt, Kitb as-Siym, Kitab al-Feriz, Kitb al-Buy, Kitb Kitb al-Vekle, Kitb al-Vasye, Kitb as-Sayd Ve'z Zebih, Kitb al-Gasb Kitb htilf al-Emsr, ar-Redd al Mlik b.Enes, Kitb al-Harac 268, Kitb al-Cevmi 269 . Bu sonuncu eser 40 kitap ihtiva eder 270 . bn Nedim'in ismini verdii bu kitaplardan ba ka Eb Ysura ait 3 eser varair. Bunlar da Kitb al- Asr, htilf Ebi Hanife Ve bn Ebi Leyl ve ar-Redd al Siyer al-Evzi'dir. Bu gn ilim adamlarnn elinde bulunan Kitb al-Harac olduka nemli bir eserdir Eb Ysuf bu eserinde devletin gelir kaynaklar n anlatmtr. Verdii deliller Kur'an, Snnet ve Sahbe fetvalar nda da yanmaktadr. Eserin arazi vergisi ve idare bak mndan de eri byktr. Kitb al-Asr da Hanefi fkh bakmndan zerinde durma a deer bir eserdir. Bu kitap Eb Hanife'nin ve Eb Ysarun fikirlerini iine almaktadr. Bu eserdeki fikirleri Eb Ysurun o lu Ysuf babasndan, babas da Eb Hanife'den, o da bir Tabiinden rivyet etmi tir. Eserdeki fikirlerin kayna Sahabe ve Hz. Muhammed'e kadar gtrlr. Eserde Eb Hanife'nin fetvalar yannda ayrca bilginlerin fetvalar da yer almtr. Muhammed Eb Zehr'n n bildirdii gibi271 bu kitap ynden ilmi de er ta maktadr: 1 Eb Hanife'nin Msned'i saylr. Onun nakletti i ve fkhnda dayand hadisler bu eserdedir.
266 Bak: Ahmed Emin, Duha'l-islm, c. II, s. 198-199; Muhammed Eb Zehre, an lan eser, s. 187-188. 267 Bak: Ord. Prof. Sabri akir Ansay, Hukuk Tarihinde islm Hukuku, s. 33; Eb Ysuf iin ayrca bakmz: al- mam al-Hfz Eb mer Ysuf, al-Intik Fi Fedil a,s-Selaset al-Eimme al-Fukh, s. 172-173, M sr 1350. 268 Bu eseri Harlin Re id'in emriyle yazmtr. 2 Bu eseri de Yahya b.Halid iin yazm tr. 2 " Bak: bn an-Nedim, al-Fihrist, s. 300. 2 Bak: Muhammed Eb Zehre, Eb Hanife, s. 191.
" "

172

2Bu eserde Eb Hanife'nin mrsel hadislere niin itimad etti i beyan edilmitir. 3Eserde Irak ve zellikle Kfe'li fakihlerin nemli fetvalar da yer almtr. Bu haliyle bu kitap bir f kh mecmuas hali arzetruektedir. Ihtilf- EM Hanife Ve Ibn-i EM. Leyl: Bu eserin Imam Muhammed veya Eb Y'suf tarafndan yazldda ihtilaf edilmitir272. Bu kitab imm Muhammed'in rivayet etti i de sylenir. Her le olursa olsun eser, Ibn EM Leyla ile imm Eksi Hanife'nin ihtilaf etti i fkhi. meseleleri iine almaktad r. Bilindii zere Eb Ysuf her iki zata da rencilik yapmt. Bununla beraber Eb Hanife'yi di er hocasna tercih etmitir. Kitb ar-Redd al Siyer al-Evzi: bu eserde tan nm mctehid imm Evzrnin, Eb Hanife'ye muhalefet etti i baz meselelere cevap verilmektedir. Eb Yusuf'un kaleme ald eser zellikle harp, mtareke, anlama, aman verme ve ganimet meselelerini iine almaktad r. Mesel Evzi kle'ni verdii emam kabul ediyor. Eb Hanife ise savaa itirak etmiyen bir klenin verece i emam makbul saymyor. Bu eserde Eb. Hanife'nin kyas yaparken ne kadar kuvvetli ve mant ki delillere dayand da anlalmaktadr. Muhammed b.Hasan eybani Muhammed eybni, hanefi mezhebinin nc imnu sayhr. Vast'da H.132 / M.749 ylnda dodu. Yetimesi Kilfe ehrinde oldu. Kfe'de Eb Hanife'nin derslerine devam etti. Eb' Hanife H.150 / M.767 tarihinde lnce, Muham.med, imm YUsuftan ders alma a balad. Daha sonra Medine'ye giderek Mlik'ten hadis dinledi. Hadis dinledi i kimseler aras nda Evzai, Mis'ar b.Kidm ve Servi de vard r. Bylece bir yandan Kfe'deki Ehl-i Re'yin, di er yandan. Medine'deki Ehl-i Hadisin tesirinde kald Imam Sfii'llin babas lnce, anasiyle evlendi. Hem de afii'ye hocalk yapt. Muhammed eybani, sarf, nahv, iir, edebiyat, hadis ve fkh tahsil etti. Hali vakti iyi oldu undan ilim yolunda masraf yapmaktan kammad. Kendisi yakkl, iyi giyinen, ahsiyeti kuvvetli, son derece drst zatt . Harn Re id'in israr]. ile Rakka kadln kabul etti. Devlet adamlarna yardakilk yapanlarn aleyhinde idi. Do ru bildii yoldan ayrlmazd . Bu yzden devrin halifesi Reid ile pek geinmedi. Nihayet
"2

Eb-Vefa al-Afgni, bu eseri Eb Yisura isnat ederek 1957 y lnda Msr'da nesret-

mistir.

173

kadlktan azledildi. Daha sonra Harfin Re id, Horasan tarafnda sefere karken Muhammed Seybanryi de yan nda gtrd. Yolda Rey ehrinde Muhammed eybani H.189 / M.805 de vefat etti. Muhammed eybanrnin fkh malzemesini toplay p dzenlemek bakmndan fkh tarihinde nemi byktr. mam Mlik'ten 3 sene kadar ders ald iin kendi ictihadnda hadise de ok nem verdi. Eserlerinde Eb Hanife ve mam Eb Yfisurun gr lerini, onlara uymad noktalarda da kendi ictihad n yazd . Onun balca eserleri unlardr: al-Mebst, az-Ziydt, al-Cami' as-Sagir, as-Siyer as-Sagir, alCami' al-Kebir, as-Siyer al-Kebir. Bu alt esere Kutub Zahir ar-Rivyede denir. nki bu eserler mam Muhammed'den salam rivayetlerle rivayet edilmitir. al-Hakim as- ehid al-Mervezi (lm. H.334 / M.944) bu alt eseri al-Kafi adiyle bir araya k saltarak toplam tr. Serahsi bu eserleri Mebst adl eserinde erhetmitir. mam Muhammed'e isnat edilen ve fakat mevsukiyeti zerinde mnaka a edilen dier baz eserler de vard r. Keysaniyat, Harniyt, Curcniyat, Rukkiyt, Ziydet az-Ziydt. Bu eserlere de Gayr- Zhir-i Rivye edenir. nk bu eserlerin salam rivayetlerle mam Muhammed'den rivayet edildi i belli deildir 273 .

Zufer b. Huzeyl
Zufer H.110 / M.728 y lnda do du. Eb Hanife'nin rencisi oldu. Ne yazk ki hocas nn lmnden 8 sene sonra H.158 / M.774 y lnda o da vefat etti. Eb Hanife'nin rencileri aras nda mam EM]. Ysuf hadis rivayetiyle, mam Muhammed furu'a ait meselelere vukufu ile, mam Zufer de kyastaki mahareti ile tan nr Kendisinin Basra kad l yapt da anlalmaktadr. Basra'da Eb Hanife'nin gr lerinin yaylmasnda nemli hizmeti olmu tur274.

Hasan b.Ziyttd Eb Hanife'den ders alm t . Rey taraftar olan alim ve drst bir kimse idi. Yahya b.Adem "Hasan b.Ziyad'tan daha fakih bir kimse grmedim" demi tir. Hadis rivayetleriyle de tan nmtr. Fakat ok kuvvetli saylmamtr H.194 / M.809 ylnda Kilfe kadlna getirildi.
273 inm Muhammed ve eserleri iin bakmz: 1bn an-Nedim, al-Fihrist, s. 301-302; Ahmed Emin, Duhal-Islm, e. II, s. 203-205; Dr. Es'ad Kler, anlan eser, s. 85-88; Ord. Prof. Sabri akir Ansay, anlan eser, s. 33; Muhammed Eb Zehre, an lan eser, s. 195-204; al-intik, s. 174 175. 274 Bak: Eb Hanife, s. 205; al-Fihrist, s. 299; al-Intik, s. 173.

174

Fakat ok gemeden kad lktan ayrld. H.204 / M.819 ylnda vefat etti. bn Nebi, Tahvrden naklen onun u eserlerini zikretmektedir: Kitb al-Mucerred, Kitb Edeb al-Kdi, Kitab al-Hisl, Mani al- ma, Kitb an-Nafakt, Kitb al-Harc, Kitb al-Feriz ve Kitb al-Vasaya275. Hanefi mezhebinin yay lmasda ve meydana gelmesinde Eb. Hanife'nin yukarda bahsetti imiz rencilerini nemli rolleri olmutur. Ayrca Eb Hanife'nin yeti tirdii renciler de fakil yetitirnilerdir. Bu fakihler aras nda sa b.Abn (01m. H.220 / M.836), Muhammed b.Sema (01m. H.233 / M.847), Hill b.Yahya ar-Rey (01m. H.245 / M.859) ve Ahmed Hassf b.mer. H.261 / M.874) vard r. 2 mam Mlik ve Mliki Mezhebi Imm Mlik'in nesebi Beni Teym'in Humeyr koluna dayanr Tam ad. Ebl Abdullah Mlik b.Enes b.Ebi Amir b.Amr b.al-Hris b.Gaymn b.Husey1 b.Anr b.al-Hris al-Asbahrdir. H.93 / 712 Yhnda domutur. Maamafih hicri 90-97 y llar arasnda doduuna dair de eitli rivayetler vardr. Hz. Muhammed, Eb Hanife, fii ve Imm Mlik'in geleceini bir hadisiyle bildirmi tir. Tirmizi byle bir hadis nakletitir. Mlik'in amcas hadis ilmiyle m.e gul olmutu. Mlik'in, Rabiat ar-Rey lkabiyle tan nm olan Rabia b.Ferruh (l n. H.132 veya 143 / M.749 veya 740)'dan f kh rendiini sylemektedir. K raat ilmini Nfi b.Nuaym'dan rendii anlalmaktadr. Onun hocas olarak pek ok isim verilmitir. Ibn ihab az-Zuhri (01m. H.124 / M.741), Abdullah b.mer'in mevlas Nafi, (01m. H.117 / M.121), Abdullah b.mer'in mevlas Nafi' (01m. H.117 / M.735), abu'z-Zind Hi am b. Urve (01m. H.131 / M.748), Yahya b.Said (lm. H.143 / M.760) ve Ald Allah b.Dinr onun hocalar arasnda zikredilmitir. Onun hocalar olarak zikredilen bu zatlar, Ubeydu.11ah b.Abdullah b.Utbe b.Mes' ld (01m. H.94 veya 99 / M.712 veva 717), Urvet b.az-Zubeyr (lm. H.94 / M.712), al-Ks m b.Muhammed b.Ebi Bekr (01m. H.106 / M.724), Harice b.Zeyd b.Sbit (01m. H.100 / M.718) ve Slim b.Abdullah b. mer b.al-Hattb (lm. H.106 / M.724) gibi din bilginlerinden ders grmlerdir. Bu sonuncu zatlar ayn zamanda Medine'nin fakihleri idiler. Bu fakihlerin ilimde kaynaklar da Sahabe'den u ahsiyetlerdir. mer b. al-Hattb, Osmn b.Affn, Abdullah b.Omer, Ai e Bint Bekr, bn Abbs ve Zeyd b.Sbit. Bylece Mlik b.Enes'in mensup olduu Medine okulunun ilmi silsilesini belirtmi bulunuyoruz. mm Mlik'in hac iin Mekkeye gidi i hari aa yukar Medine ve civarn terketmedi i sylenebilir276.
Bak: al-Fihrist, s. 302. "6 Bak: J. Schacht, Islm Ansiklopedisi, Mlik maddesi, cz: 72, s. 252-253, Istanbul 1956; Ahmet arnl, Duha'bisIgun, c. II, s. 208.
27,

175

Onun bir ara Halife Eb Ca'fer Mansr zaman nda, dld de bilinmektedir. Mlik'in d lmesinin balca sebebi, Emevilerin saltanat= sona erdi i sralarda Hz. Ali neslinden Muhammed b.Abdulland r. Esasen Medine halk bu zatlara biat etmi ti. Fakat Abbasiler hilafeti ele geirince Medine halk da ister istemez eski biatten vaz geerek olanlara biat etmilerdi. H.145 / M.762 yhnda Muhammed b.Abdullah 277 isyan edince, Malik, Abbasilerden Eb Ca'fer Mansr'a zorla biat edildi ini, bu biat'n helal olmyacan ima etti. Fakat Muhammed'in isyan baarszlkla sona erdi. Bunun zerine isyan hareketi s rasnda tereddde den Medineliler yeniden Eb Ca'fer Manstir'a biat ettiler. Mansr isyan sralarnda Mlik'in ald tavr unutmad . Ba arya ulanca Medine valisi amcas Ca'fer b.Sleymn'a haber yolhyarak imam Mlik'e ikence yaptrd . Mlik'in yedii dayaklar yznden bir omuzu bile kt . Bilindii zere Halife Mansr zaman nda mam Eb Hanife de kadl kabul etmiyorsun denilerek d lm ve hapsedilmiti278 . mam Malik H.179 / M.795 ylnda Medine'de vefat etti.

mam

fkh usulnde grleri :

mam Malik tannm bir fakihtr. Ayn zamanda iyi bir muhaddistir. Fetvalar nda bata kitap ve snnete nem verirdi. nc olarak sahabe fetvalar ve szleri Malik iin itimada de er delillerdi. Medine'nin en tannm fakihlerinin fikirlerini renmiti. Onlar vastasiyle mer b. al-Hattal 'm fetvalar dan da haberdar olmutu. Hz. Peygamber'in hadislerini iyi bildi i gibi, Sahabenin fetva ve hkmlerini de iyi biliyordu. Bu sebeple uygulamada da glk ekmiyordu. Esasen Malik, Sahabe fetvalarma dayanma hususunda Kur'n' da da deliller buluyordu. Kur'an'da Muhacir ve Ensardan "evvel ve sabk olanlar" diye bahsedilmi ti. Bu, Sahabe'ye verilen de erin ak ifadesidir. Yine Allah Teal yle buyurmutu: "Kullarmdan kavli (sz) dinleyip ondan en gzeline uyanlar mjdele". Ayrca unutmamak gerekir ki Medine hicret yeridir. lk mslmanlar vahyin nas l indiine muttali olmular, Peygamberimizden islamiyeti bizzat renmilerdir. Bu sebeple Sahabeyi izlemekte isabet vard r. Bilindii zere adil halife mer b.Abd al-Aziz, snneti yaymak iin Sahabe'nin fetva ve hkmlerinin toplaninasm emretti. Demek oluyor ki Sahabe'nin
,

Muhammed b. Abdullah "Nefs-i Zekiyye" lakabiyle tannmtr. Bak: Eb'l-Felh Abd al-Hayy, ezert az-Zeheb fi Ahbr Men Zeheb, c. I, s. 290-291, Mektebet al-Kuds basks ; Sabri akir Ansay, anlan eser, s. 33-34; a - a'rni, at-Tabakt alKubr, c. I, s. 45.
27 278

176

fetva ve hkmleri snnetin uygulanmas ndan ibarettir. Malik de byle inand iin Sahabe'nin sz ve kararlar na fkhta nem vermi tir. Malik ictihadnda icma'a da ok geni yer vermi tir. Onun miras meselelerine dair al-Muvatta adl mehur eserinde vard hkmler bunu aka gstermektedir279'. Malik, Medine halknn bir hkmde birle mesini de bir fklt delil saymtr. Bir mesele hakknda Kitap ve Snnet'te bir delil bulunmad takdirde Medine ehlinin anelini nazara al yordu. Bunda da yle dnyordu: Peygamber Nledinede mrnn byk bir k smn geirmiti. Hz. Eb Bekr, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali, Medine'de ikamet edip amelde bulunmu lard . Medineliler de onlarn izinden yrmt. O halde Medinelilerin ameli fetvada bir delil olabilir. Kyas : Imam Malik, hadis ehlinden olmakla beraber, kyasa da mracaat etmi tir. Yani o reye de nem vermitir. zerinde nas bulun.mayan meselelerde yerine gre akl ile hareket ederek k yas yapmas n bilmitir. atibi'nin ve dier baz bilginlerin bildirdikleri zere Malik b.Enes, bazan istihsan da kullanm tr280. Belirtmek yerinde olur ki Malik, stslah' da er'i bir kaynak olarak kabul etmitir. Istslah maslahat gerekesiyle hareket etmek' ve amme menfaati bakmndan karar vermektir281. Ayrca Imam Malik "sedd-i zerai"i de f khta bir delil saym tr. Zerai, zeria'n n ouludur. Zeria vesile demektir. Mesela haram n vesilesi haramdr. Vaeibin vesilesi vciptir. Fuhu haramdr. Helal olmayan bir kadnn avret yerine bakmak da haramd r. nk bu, insan fuh a gtrebilir. Cum'a namaz farzdr. Ona ifa etmek iin haz rlanmak da farzdr. Malik, rf de fkh usulnde bir delil saymtr. Ancak bu, hi nas bulunmyan meselelerde cizdir. Hatta rfe muhalif d t takdirde kyas terketmi lerdir.

Mlik'in tikacti Gr/eri :

Malik ilerin en hayrhs olarak Snneti, en fenas olarak da uydurulan sapklklar (bid'at) gsterirdi. Malik alaidcilerin s rf akla dayanan ve Selef tarafndan allanmam yorumlarn' do ru bulmuyordu.
"9 Bak: Muhammed Ebil Zehra, Mlik, s. 322. ikinci bask , Msr. Bak: Aym eser, s. 352. 281 Bak: Ayn eser, s. 367; Ord. Prof. Sabri akir Ansay, amlan eser, s. 34.

2"

177

Tlib al-Mekki "Malik, mtekellimlerin mezhebine en uzak olan, Selerin snnetine ise en ok uyan kimsedir" demi tir. Cedel'den ho lamaz, kelm meselelerine dair de pek fikir yrtmek istemezdi. Bu konularda soru sorulursa ksa ve nassa uygun cevap vermekle yetinirdi Bir gn Sfyan b.Uyeyne ona u soruyu sordu: "ar-Rahman ala'l-Ar isteva" yetinin anlam nedir' 282, steva ne demektir? Malik bu soruya biraz slart ettikten sonra, yle cevap verdi: " stiva bilinmektedir. Onun keyfiyeti d nlmemitir. Ondan sual sormak sap klktr Ona iman vaciptir 2 8 3 ." Malik hibir zaman itikadi meselelerde Kur'n ve hadislerin lfz ndaki manay tecavz etmek istemezdi. Onun ba lca kelam meselelerine dair grleri Selefinkine uygundur.

man Meselesi :
Mlik'e gre iman sadece itikad ve szden ibaret de ildir. mana arnel de dahildir. nsann yapt fiil ve ibdetleri de imann umulne girer. Demek Mlik'e gre iman yalnz szle de il, amelin de ifasiyle yerine gelir. man artar; fakat iman n eksilip eksilmedii konusunda Malik slditu tercih etmi tir. Kader ve nsanlarn Fiilleri Meselesi : Bu konuda cereyan vard r: Bunlarn birincisini Gayln ad-D meki ve ~tezil olanlar tarafndan yrtlyordu. Bunlar insan n irade ve fiillerinde hr oldu unu sylyorlard . kinci cereyan, Cehm b.Safvn' n fikri etrafnda birle en Cebriyeciler temsil ediyordu. Bunlar da insann irade hrriyetinin olmad nn ileri sryorlard . Bir nc grup da orta yolu tutuyordu. Malik b.Enes insan n kendi fiilini yarattn syliyenlere cephe ald . Hatt onlarla evlenilmesini, onlar n arkasnda namaz klnmasn caiz grmedi i sylenir. Fakat onlar kfir de saymamtr. Bununla beraber Mlik'in Cebriyeyi dorulad da sylenemez. O kader konusuna dalmay tehlikeli bulurdu. Kebire (byk gnah) Meselesi : Kebire ileyeni Havric kfir say yordu. Havaric'ten ibaziyye f rkas ise byk gnh ileyeni, nimeti inkr edici olarak tavsif etmi tir. Imn inkr edici olarak de il. Mu'teile ise kebire sahibini fas k ve cehennemlik olarak kabul etmi tir. Hasan al-Basri (01m. H.110 / M.728)
282 Bak: Kerrmiye frkas mezkiir yete dayanarak Allah'a yer isnad eder. Allah' n gk zerinde oturduunu ileri srer. 183 Bak: Muhammed Eb Zehre, Mlik, s. 181.

178

ise mnafk ve fakat mslim saymtr. Mrcie ise kebire i liyeni tam mslman addetmi tir. Mlik ve Elya Hanife gibi zatlar ise kebire i liyeni m'min-fsk saymlardr. Allah Teal isterse affeder. Isterse cezalandrr.

Kur'n'n Yaratlmas Meselesi :

Kur'n'n kadim veya yarat lnu olduu meselesinde de mslmanlar ihtilf etmi tir. al-Ca'd b.Dirhem ve al-Cehm b.Safvn, Kur'n' n yaratldn sylediler. Mu'tezile de bu fikri benimsedi. Fakat Sekrin izinden giden mslmanlar, onlarn fikir yrtmedikleri meseleler zerinde durmak istemediler. Hatt Selef'in a klamak istemedi i meseleler hakknda yorumlar yapan sapklkla itham ettiler. te Mlik b. Enes de Selef'in yolunu izliyen mmtaz bir zatt r. Ona gre "Kur'n Allah' n kelmdr. Kur'n mahl lk diyen teybe edinceye kadar hepsedilmelidir". Bylece Mlik, mutezili fikirleri be enmediini gstermitir.

Allah'n Grlmesi Meselesi :

Mutezile, Allah' n asla grlemiyece ini ileri sryordu. Mu'tezile'nin dncesine gre bir yer i gal eden varlk, ancak grlebilir. Yer igal eden her ey ise cisimdir. Allah grlr denirse cisme benzetilmi olur. Halbuki Yce Allah eismiyetten mnezzehtir. O halde Allah grlemez. Nitekim Kur'n'da Allah' n Hz. Musa'ya (len terni) "beni gremezsin" diye buyurdu u bildirilmitir. Mutezile "buradaki ifade grme fiilinin ebediyyen inknszlm gstermektedir" diyordu. Mlik, Mu'tezile'ni Kur'an'daki yeti bylece te'vil edip Allah' n grlemiyece ini sylemelerini ho karlamad . Hz. Milsa'ya hitabn bu dnya iin oldu unu teyit etti. Fazla olarak "o gn yzler vard r taptazedir, Rablarma bakarlar" mealindeki yetin, ryete delil oldu unu belirtti. Hem Hz. Msa'mn bir Peygamber olarak Allah'tan muhal bir ey istiyemiyece ini syledi. Kur'n'da siler hakk nda "onlar muhakkak o gn Rablarndan perde ile ayrlmlardr" mealinde bir yetin bulunmas da muttaki m'minlerin Allah' hirette greceklerine delildir.

Mlik'in Siyaset ve mamet Gr :

Onu.n devrinde frkalar siyasi mcadele iinde idi. ia, Havric, Emevilik ve Abbasilik dvas vard. ia, ilk halifeye ta'n ediyordu. Havric, Hz. Os nn, Hz. Ali, Amr b.s ve Muviye b.Ebi Siifyn' tekfir ediyordu. ia hilfeti Hz. Ali ve evldma mnasip grmekteydi. Havric, ehil ve dil olal herhangi bir mslmamn halifelik yapmas n 179

caiz buluyordu. Abbasiler, Abbas' n ociklarmn hilfetinin savunuyordu. Emeviler ise halifenin Kurey 'ten olaca fikrinde idi. te bu kark meseleler kar snda Malik b.Enes'in durumu yleydi: Btn Sahabe'nin hrmetle andmas gerekti i fikrindeydi. Selefiyyn'a slmesini asla do ru bulmuyordu. Sahabe'den Hz. Ebil Bekr ve Hz. mer'i di erlerinden daha stn sayard . teki Sahabeler aras nda fark gzetmez, hepsini hrmetle anard . Bazan nc olarak da Hz. Osmn' hayrl bulduu da sylenir. Malik, bu neticeye yle bir mlhaza ile var yordu: Hz. Muhammed namazda kendine vekil olarak Hz. Eb Bekr'i b rakmt. Hz. Ebti Bekr, Hz. mer'i halifeli e namzet gstermi ti. Hz. Osman ise Hz. Omer'in hilafete lay k grd 6 kimse arasndan Sahabe tarafndan seilmiti. Sahabe'nin icma'da birle tii kararlara ise hrmet etmek gerekir. mamet meselesine gelince: Malik " mam Kurey liler arasndan olur" anlammdaki hadise itibar ederdi. Bu sebeple Ehl-i Snnet'in grne uygun olarak halifelerin Kurey kabilesinden olan kimseler arasndan seilmesine taraftard . zellikle Mekke ve Medine halk nn biat ettii halifeye dier slam lkelerindeki mslmanlar n da biat gerektii fikrindedir. Mslmanlar aras nda kan fitnede taraf tutmay doru bulmamaktadr284. te balca gr byle olan mam Malik, al-Muvatta adl eseriyle de hret yapm tr. Malik b.Enes birok renciler de yeti tirmitir. Bunlar aras nda hret yapm u zatlarn isimlerini sayabiliriz: Abdullah b.Veheb (lm. H.197 / M.812), Abd ar-Rahmn b.al-Kas m (lm. H.191 / M.806), Eheb b.Abd al-Aziz (lm. H.204 / M.819), Abd Allah b.Abd al-Hakem (lm. H.214 / M.829) ve Yahya b.Yahya al-Leysi (lm. H.234 / M.848). Hak ve doru bir mezheb olan Mliki mezhebinin mensuplar kuzey Afrikada, Msr'da, Kuveyt'de, Bahreyn'de, Ahsa'da, Sudan'da, Libya'da, Bat Afrika'da ve Nijerya'da vard r. Bir sralar bu mezhep Horasan, Kazvin ve Ni abr taraflarna da yaylmtr. Evvelce Endels ve Hicaz'da da Mliki mezhebi kesin surette benimsenmi ti.
2

" Bak: Muhammed Ebil Zehre, Malik, s. 180-2046.

180

3- IMAM AFIi VE AFIli MEZHEBI

(D. 767 Gazze . 820 Fustat) Eb Abd Allah Muhammed b.a - fii, fii mezhebinin kurucusudur. fii Mezhebi 4 byk Ehl-i Snnet mezhebinin ncsdr. Imm firnin baba tarafndan Kurey kabilesine mensup oldu u bilinmektedir. Tam ad Muhammed b.Idris b.al-Abbas b.Osmn b. Ubeyd b.Abd Yezid b.H im b.al-Muttalib b.Abd Menf't r. Dededelerinden Sib, Bedr muharebesi esnas nda mslman olmu tur. Onun olu fii de Peygamberimizle m. erref olmu bir sahabidir. Bu duruma gre Muhammed a - fii ile Pey-gamberimiz ayn kabileye mensupturlar. te nesebi byle olan fii H.150 / M.767 ylnda Gazze'de dodu. Yemen veya Askaln'da do duu da rivyet edilir Mekke'de yetiti, 7 yanda Kur'n' ezberledi. 10 ya nda Mlik b.Enes'in Muvatta adli eserini hfzetti. Mekke Mfts Mslim b.Hlid az-Zenci (ln . H.180 / M.796)'den ve Sfyan b.Uyeyne (01m. 11.198 / M.813)'den f kh ve dini bilgiler rendi. Hocas az-Zenci 15 ya ndaki firye fetva vermek selhiyeti tamd 285. Muhammed a- fii 20 ya na doru Medine'ye Imn Mlik'in yamna gitti. Ondan da fkh ve hadis bakmndan ok istifade etti. Daha sonra Irak'a geldi. Eb Hanife'nin arkada ve rencileriyle gr t. Onlarn fkhm rendi. Oradan Iran'a geti. H.172-174 / M.788-790 y llar arasda Kuzey Irak ve civar nda dolat ktan sonra Medine'ye dnd. Bu seyahatleri gerek grg ve gerekse bilgi bakmndan onun iin ok faydal oldu. Insanlarn tabiatn ve rin yakndan grd ve rendi. Imm Mlik'in vefatndan sonra Yemen'e gitti. Yemen'de ia' nn baz kollanyla sk dostluk kurdu. Hatt afirnin Yahya b.Abd Allah az-Zeydrye biat etti i sylenir. Onun bu durumu Halife Hr'n ar-Reid'e ikyet edildi286. Bunun zerine H.Re id'in bulu.nduu Rakka ehrine getirildi. fii, biat hadisesini kabul etmedi. Harn Re id de ona ok sayg gsterdi. fii grd yakn ilgi ve itibar zerine Badd'a geldi. Ba dd'da ders verme e ve mezhebini yayma a balad. Insanlar dalga dalga onun dersine ak n ediyorlard. Bylece eski gr lerini Ba dd'da tamamlam t. Sonra Mekke'ye gitti. Tekrar Ba dd'a dnd. Oradan da H.198 ylnda Msr'a geldi ve Msr'da H.204 / M. 819 yhnda hayata gzlerini yumdu.
2" Bak: ezert az-Zeheb, e. II, s. 9; Muhammed Abdurralunn al-Cedlli ve arkada lar, Kitb al-Fld ala Aal-Mezhib al-Erbaa mukaddimesi, Msr. "e Bak: ezerat azaZeheb, e. II, s. 10; Dr. Es'ad K ler, anlan eser, s. 95.

181

Irak'da El Hanife ve arkada larnn ictihadlarn renince Medine'de vard 287 kanaatlarn bazsndan vazgeti. Bu sebeple onun gr leri aras nda baz farklar mevcuttur. Bu, hem onun tekmlnn ve hem de gitti i memleketin rfnn tesiriyle olmu tur. Msr'a varnca daha ba ka bir evre ile kar la mt . Kendisi de devrinin en derin ve en faz l fkhcs durumuna gelmi ti. Msr'da eski ictihatlarm n bazsndan vazgeerek mezhebini yeniden izdi. fii Msr'da Amr dersler verdi. Camiinde yeni mezhebini yaymak zere

Fatmiler Devleti zamannda Msr'da 4 snni mezhebe son verilmiti. Fakat Eyyubiler Msr'a hkim olunca, fil mezhebini yeniden yaydlar2 8 8. imm fii, birok eserler de yazd . Bunlardan en tannm Kitab al-Um'mdur. Bundan ba ka al-Emli al-Kubr, al-iml as-Sagir ve Kitab ar-Risle de onun tan nm eserlerindendir 289 . bn an-Nedim, mam as- fii'ye isnad edilen birok eserlerin isminden bahset nitir 290 , fil birok renciler de yeti tirmitir. Bunlar aras nda Muhammed b.Abd Allah b.Abd al-Hakem, Ebli ibrhim ismil b.Yahy alMezenni, Eb. Yaikb Ysuf b.Yahya, Eb. Bekir al-Hamidi (01m. H.219 / M.834), Eb. Ishak ibrhim b.Muhamm.ed b.al-Abbsi b.Osmn b. fil (lm. H.237 / M.851), Ebti Bekr Muhammed b. dris, Ms b. Ebil-Crd, az-Za'ferni (lm. H.260 / M.873), Ebil Ali al-Huseyn b. Ali al-Kerbisi (01m. H.256 / M.869), Ebil Sevr Kelbi (lm. H.240 / M.854) ve Eb Abd ar-Rahmn Ahmed b.Muhammed b.Yahy al-E 'ari gibi bir ok zatlar vard r 291 .

firnin Fk hta Usl ve Grleri :

Dier snni immlar gibi afii de Kitab ve Snneti usillde ba deliller olarak kabul etmi tir. nc olarak da cma'a nem vermi tir. cma snnetten sonra, kyastan ise nce gelir. cma bir asrn bilginlerinin bir meselede ittifak etmeleridir. fii her eyden nce Sahbe'nin icma' na hrmet etmi tir. nk Hz. Muhammed buyurmu tur ki "Ashab nm keremli davran nz,
287 Bak: Kitb al-Fkh ala al-Mezhib al-Erbaa, s. 33-34. 2 " Bak: Adem Mez. al-Hadrat al-Islmiyye, e. I, I, s. 375 al-Khire 1377 / 1957. 289 Bak: Kitb al-F kh, s. 34; ezert az:Zeheb, e. II, s. 10. 290 Bak: al-Fihrist, s. 309-310. 291 Bak: Daha fazla bilgi iin bak: M. Eb Zehre, as- fii, s. 147-150; Kitb al-F kh mukaddimesi; al-Fihrist, s. 311.

182

hrmet ediniz, sonra onlar takip edenlere, daha sonra da Tabiine tabi olanlara sayg gsteriniz..." Fakat Sfil, Medinelilerin ema'n bir delil olarak kabul etmiyor. nk bir meselede cma, beldedeki bilginlerin de il, btn slm lkelerindeki bilginlerin ittifakiyle cizdir292. Sfii, kyas bir delil olarak kabul eder. K yas'n esaslarn aklamak ve dzene koymak iin Sfii ok al mtr. stihsan' ise bir delil olarak kabul etmek istemerni tir. stihsan yapan', pazar ve gnn fiatlarn bilmeden malina fiat koyan tcire benzetmitir. Sfii, Sahabe'nin szlerini ise bir delil olarak kabul etmi tir. Ancak buna itiraz ederek Sfirnin Sahbe szlerini delil olarak kabul etmedi ini syliyen bilginler de vard r293. Di er yandan onun eski mezhebinde Sahbe szlerini kabul etti i, Msr'a geldikten sonra benimsedi i yeni mezhebinde ise bunu reddetti i de sylenmi tir. Fakat Muhammmed Eb Zehre, , fii'nin hem eski, hem de yeni mezhebinde Sahbe szlerini bil- delil saydn aklamtr294. Hatt Sfii, Sahbe szlerini klyastan nce bil- delil saynu tr. Ancak o, Sahbe szlerinden itiraza uramanu olanlar tercihen kabul ediyor. htilf edilmi szlerde ise kendisine en az itiraz edilmi olan Sahbe'nin szlerini tercih ediyor. Ayrca Kitab ve Snnet'e en yak n szleri daha ok itimada sayan buluyor. Hsl Sfii, Hanefi F kh ile Mliki Mezhebi aras nda orta bir yol tutuyor. Onun fkh dzenli ve belli prensiplere ba lanmtr. Hanefi mezhebinin birok gr lerini kabul etmi tir. u kadar var ki Sfii Mezhebi, kadnlar iin Hanefi ve Mliki mezhebinden daha ok k stlayc hkmler koymu tur. Sfii Mezhebi hak ve do ru olan Ehl-i Snnet Mezhebine dahildir.

mn afiVnin 'tikacli Grleri :

mm fii, Selefiyyn gibi, i'tikadi meseleler hakk nda mnazaralar yap lmasn do ru bulmamtr. Kelm meselelerini so uk karlam tr. zellikle frkalarm kelmla u rarken tekfir etmelerini ho bulmarm tr. Hatt bir gn kendi evi nnde arkada larnn mnazara yapt n duyup d ar km . Bir de bakm ki mnazara konusu, kelmi meselelerdir. Derhal geri evine girmi . Fakat bu defa da
"2 Bak: M. Ebil Zehre, a - 3fil, s. 258-259. 293 13ak: Dr. Es'ad K ler, anlan eser, s. 97. 2" Bak: M. Eb l Zehre, A - tfii, s. 305.

183

kalbi rahat etmemi , yeniden dar karak arkada larna yle sylemi : "mnazara esnas nda birbirinize kfir oldunuz demeyiniz ve fakat hata ettiniz deyiniz". afirnin "kelm ilmiyle uraanlar deveye ters bindirip a iret ve kabilelere te hir etmek gerekir" dedi i de bilinmektedir. Ancak unutmamak gerekir ki fii zamannda Mutezile, Cebriye, Mrcie, Havrie ve ia gibi Ehl-i Snnet haricindeki f rkalar faaliyet gsteriyor ve kelmi meseleler hakknda fikir yrtyorlard . Bu sebeple afirnin holanmad kelmelar da onlar olsa gerekir. Yoksa firnin bizzat kelmi meselelerle de u raan Eb. Hanffe' lin fkhi grlerinden istifade etti i de malmdur. Ilerde tafsilatiyle anlataca mz E'rilik ve Maturidilik gibi Ehl-i Snnet kelm okullar da henz do mamt. Kald ki biz imm firnin de kelmi meseleleri bildi inden eminiz. Nitekim biri Hz. Muhammed'in nbvvetine delil nedir diye sormu . mam fii de "nzil olan Kur'an, insanlar n icma's ve kendisinden bakasna yak myan deliller" diye cevap vermi tir. fii kelmi meselelerden olan Allah' n sfatlar meselesi hakk nda da fikir sahibi olmutur. Allah'n sfatlarnn Zatna mugayir olmyacan ima etmitir295 . Kur'n hakknda ise onun mahlik olmyaca inancn beyan etmitir. Mutezile'nin aksine olarak Allah' n Ahirette grlece ine inanmtr. Kaza ve kadere inanm , hayr ve errin Allah'tan olduunu sylemitir. nsann emellerini ve kesbini Allah'n yaratt fikrini benimsemitir. fil, iman hakknda da inancn aklamtr. firye gre "iman tasdik ve ameldir". man amelin azl veya oklu una gre eksilir veya o alr. fii bunu yle izah eder: Allah k bleyi Kuds'ten Mekke'ye evirdii vakit bir ksm Sahabe gemi namazlarnn kabul edilip edilmediini sorar. O zaman u yet nazil olur: "Allah imamnz zyi edici de ildir". Buradan imann namaz demek oldu u anlam kar. Namaz ise amele dahildir. fii imann artp eksilebilece i hakknda ise u yetleri deligstr:
295 Bak: M. Ebis. Zehre, as- fil, s. 136.

184

"Bir sre nazil oldu u vakit, onlardan kimi, bu sizden hanginizi iman cihetinden artrd diye syler" yet ve Kehf sresindeki, "Onlar Rablerine iman eden gen yi itlerdi. Biz onlar hidyet cihetinden art rdk" yeti birer delildir296 . Sfii'ye gre bu yetler iman n artp eksilece ini gsterir.

firnin immet hakk ndaki grne ge/ince : mam Kurey 'ten

olmaldr. Kurey 'ten bir kimse klla hilfeti elde etse ve halk da onun etrafnda toplansa, o kimse halifedir, Demek halife olmak iin 1 Kureyli olmak, 2 Halkn halifeyi kabul etmesi gerekir. fil' lin Hz. Eb Bekr'i, Hz. Ali'den daha ok hilfete lyk grd de bilinmektedir. Bunda da iki hadise dayanmaktad r. 1- "Bir kad n Hz. Muhammed'e gelerek bir ey sordu. Hz. Muhammed kadna dnmesini syledi. Kadn Hz. Peygamber'in lebileceini kasdederek dnd m vakit sizi bulamazsam ne yapay m diye cevap verdi. Hz. Peygamber de "Eb Bekr'e gel" dedi. 2 Hz. Muhammed "Benden sonra Eb Bekr ve n er'e uyumu" diye buyurmu tur. Sfii bu iki hadisin. Eb Bekr'in hilfete Hz. Ali'den ve btn Sahabe'den nce ly k oldu una dellet etti i kanaatndadr. Esasen mam Safii, Hulf-y Ridin'i efdaliyet derecesine gre yle sralyordu: Hz. Eb Bekr, Hz. mer, Hz Osmn ve Hz. Ali. Hz. Ali ve Hz. Muviye mcadelesinde ise Hz. Alryi hakl buluyordu297 . te genel olarak f khi ve i'tikadi gr leri byle olan mam afii, Sfii Mezhebini kurmu tur. Hak bir mezhep olan Sfiilik, btn M sr'da, Filistin'de, ran'daki snniler aras nda, Seyln'da, Filipin adalar nda, Endonazya'da, Hind-i ini ve Avustralya mslmanlar arasnda. Yemen ve Hadramut snnileri aras nda, Hindistan'n gney sahillerinde yaylmtr. Kuzey Irak ve do u Anadolu'da da Sfiilier vard r.
"6 Bak: aym eser, s. 137. 297 Bak: a -Mil, s. 138-139.

185

4 MAM AHMED B. HANBEL VE HANBEL MEZHEBI

Ely Ali Ahmed b.Hanbel a - eybni H.164 / M.781 y lnda Badad'da do du. mam Eh() Ysuftan ders ald . Henz 15 yanda iken hadis okudu. zellikle 4 sene nddetle Hseyn (01m. H,183 / M.799) dell hadis dinledi. 20 ya na gelince ilim renmek zere Ba dad'tan ayrld . Suriye, Hicaz ve Yemen'de dola t . Grd ve tant bilginlerden din ilmi ve zellikle hadis tahsil etti. H.190 / M.806 y lnda Ba dad'a dnnce evvelce tan t mam afii ile yeniden kar lat . Onun ilrninden ok istifade etti. fii'den zellik-le f kh ve usl rendi. O derecede ki daha sonra birok fii fakihler, bn Hanbel'i, fii Mezhebinden sayd lar. Fakat ne olursa olsun gerek kendisinin ve gerekse yeti tirdi i kimselerin gayretleriyle Hanbeli Mezhebi miistakil hale geldi. Onun grleri slm'n ilk devirlerindeki d nce tarz m mdafaa eder mahiyettedir. Ba ka bir deyimle Ahmed b.Hanbel birok meselelerde Selefiyyn gibi d nmtr. Esasen iyi bir hadisci olmas da Selefiyye'nin gr lerini iyi tammas na yol at . Hatt birok bilginler onu fakih deil muhaddis sayarlar. Abbasi halifelerinde Meemn'la ba lyan i'tizali hareketler yzn den 'bn Hanbel ok ikence grd298. Me'mtn zamamnda hakknda takibt yap ld . H.218 / M.833 y lnda, Kur'n mahlk diyen Mu'tezile'nin grlerine uymad iin, Tarsus'taki Me'mn'un yan na gtrlmek istendi. Fakat yolda Me'mn'un lm haberi geldi. O, fikirlerinden fedakrl k yapmad . Bu yzden hapsedildi. al-Mu'tas m (01m. H.227 / M.842) ve Vask zamannda zindanda yatt . Halife al-Mtevekkil zamannda hapishaneden karld . Halife ona lyk olduu saygy gsterdi. ibn Hanbel'in itibar n iade etti. bn Hanbel'in d lmesi ve hapsedilmesi hretini daha da art rd . Badad'da H.241 / 845 y lnda vefat etti299.

Ahmed b.Hanberin Usr ve Flchi Grleri :

Ahmed b.Hanbel fkhta her eyden nce di er snni imamlar gibi naslara gvenmi ve dayanmtr. Kur'n ve Snnet'de bir mesele iin delil bulamay nca Sahbe'nin iema' ile hkm verdi. Ancak Sahbe ihtilf etmi se Kur'n ve Snnet'e en yak n olan Sahabe fetvas n ka"B Bak: Ebl-Ferec Abdurrahman b. al-Cevz1, Menk b al-Imm Ahmed b. Hanbel, s. 310-356, Matbaat as-Sade, M sr, " Bak: Goldziher, 1s. Ansiklopedisi, Ahmet b. MuhammedHanbe I maddesi, cz:.

s. 171,4stanbul 1959; Ahmed Emin, Duha'l-Islm, c. II, s. 235.

186

bul ederdi. Ahmed. b.Hanbel'in mrsel ve zay f hadisleri de yerine gre delil saydma hit oluyoruz. O, zaruret olmadka kyasa iltifat etmezdi300 . Zaruret halinde ise k yas da delil olarak kabul etti i vkidir. Demek oluyor ki 4 byk snni mezhep aras nda re'ye en uzak olan Ahmed b.Hanbel'in mezhebidir. bn Hanbel, kelm meselelerinde Selefiyyn akide ve d ncesini muhafaza taraftar yd . Bu sebeple kelm ilminden asla ho lanm.am tr301 . Selef'in d ncesine aykr davran ve fikirleri sap klk saymtr. bn an-Nedim, Ahmed b.Hanbel'e birok eserler de isnat etmektedir. Kitb al- lel ve Marifet ar-Ricl, al-Musned, Kitb al-Mesil,'Kitab at-Tefsir, Kitab az-Zuhd, Kitb al-Fadil, Kitb ar-Redd ala'l-Cehmiyye ve Kitb al-Ferid, bn Nedim'in zikretti i eserler aras ndadr302 . Bu eserlerden o unun, inm'n fikirlerine dayanarak yak nlar tarafndan topland anlalmaktadr. Mesel Musned adl mehur hadis klliyat onun o lu Abdullah tarafndan toplannu tr. Eb Dvd (lm. H.275 / M.889) ise f kh meselelerine dair cevaplar ihtiva eden Mesil An Ali b.Ahmed b.Hanbel adl eseri rivyet etmi tir. bn Hanbel, birok renciler de yeti tirmitir. Onun mezhebi 4 mezheb iinde en az tutunmu olmasna ra men, zaman zaman Hanbeli Okulu'nu izliyen kymetli bilginler yeti mitir. Hanbeli Mezhebine salik balca tannm ahsiyetler unlardr: Ksm mer al-Haraki (lm. H.334 / M.945), Abd al-Aziz b.Ca'fer (lm. H.363 / M.974), Abd al-Kdir al-Cili (lm. H.561 / M. 1166) Eb n Ferec b.al-Cevzi (lm. H.597 / M. 1200), Muvaffak ad-Din b.Kudma (lm. H.620 / M.1223), bn Teyniye (01m. H.728 / M.1327), Muhammed b.Kayyim al-Cevziye (01m. H.751 / M.1351), Abd ar-Rahmn al-Bultiti (lm. H.1051 / M.1642), Muhammed al-Buhti (lm. H. 1088 / M.1678), Ebl-Ferec Abd ar-Rahmn b.Receb (lm. H.795 / M.1393) 303 . Osmanhlar devrinde tesis edilen Vahhbilik, Hanbeli Mezhebinin sertle mesi ve daralt lmasiyle meydana gelmi tir. Dini ve askeri bir hareket olarak Vahhbiler Osmanl Devletini ok me gul etmitir.
3 " Bak: Kitb al-Fkh ala'l-Mezhib al-Erbaa adl eserin nsz; Dr. Esa'd K ler, amlan eser. s. 103. 3 Bak: ibn al-Cevzi, Menk b, s. 182-185. 3 " Bak: al-Fihrist, s. 334; Ahmet b. Muhammed b. Hanbel, Kitb al-Hel Va Ma'rifet arRiel, neredilenlerZ Dr. Talat Koyi it ve Dr. Ismail Cerraho lu, Mukaddime e. I, s. 10, Ankara 1963. 3 3 Bak: Is. Ansiklopedisi, Ahmet b. Muhammed b. Hanbel maddesi; cz: 3, s. 172-173.
"

187

Bu gn snni ve hak mezhep olan as l Hanbeli Mezhebi salikleri Necid'de okturlar. Hicaz'da firlerle beraber, Ahsa'da Mlikilerle beraber Hanbeliler mevcuttur. Filistinde flerden sonra Hanbeli Mezhebi salikleri oktur. am halknn yaklak olarak 1 / 4' Hanbeli'dir. Bahreyn'de de az miktarda Hanbeliler vard r. Hanbeliler eskiden daha yayg n olmakla beraber sonradan yava yava azalmlardr. zellikle Osmanllar devrinde birok yerlerde Hanbeli Mezhebinin yerini Hanefi Mezhebi alm tr. Bu gn 4 mezhep iinde en az salikli olan, Hanbeli Mezhebidir. Yukardan beri sayd mz 5 mezhebin hepsi de Ehl-i Snnet'e dahil Kur'n ve Snnet yblunu benimsemi fkhi mezheptirler. Hepsi de doru ve hrmete lyktrlar. hikadi bakmdan hepsinin yolu hidyet zerindedir. Baz fkhi konularda ayr lmalar ictihad icabdr. Esasta ise birdirler ve beraberdirler. 5 DIER MUCTEHID IMAMLAR VE MEZHEPLERI Yukarda bahsetti imiz 4 byk mezhepten ba ka snni mezhepler de tesis edilmitir. Ancak bunlar ok ya amamtr. Bunlar aras nda en tannm olmalarn a ada ksaca grece iz: a) Imam Evzili ve Grleri: Evzfnin tam ad , Abd ar-Rahmn b.Amr'dr. H.88 / M.707 ylnda Ba'albek'de do mutur. Hayat genel olarak am ve Beyrt civarnda gemitir. Evz'nn, am civarnda bir kyn veya Yemen'de bir kabilenin ad olduu sylenir. Bu hususta ba ka rivayetler de vard r304. Her ne olursa olsun Abd ar-Rahmn, Evzi lkabiyle maruf olmutur. O, Etba'ut-Tabiin'den idi. Son derece ahlkl bir zatt . Balca hocalar arasnda At b.Rebah, Zuhri ve Mekhl vard r305. imm Mlik ve mm Eb Hanife ile gr t de bilinmektedir. Hatt Mlik ile Sufyn b.Uy-eyne'nin ondan ders ald klar anlalmaktadr. Son derece ibdete d kn bir zatt . Geceleri namaz klmay ve Kur'n okumay severdi. Hadis ilmini iyi bildi i gibi, fkhta da ictihad sahibi idi. Yetmi bir mesele hakknda fetva verdi i sylenir. Fkhta Eb Hanife gibi reye mracaat etmi tir. Ancak Eb Hanife'nin fukaha szlerini baz haber-i had'la rivyet edilen hadislere ter"4 Bak: ezert az:Zeheb, e. I. s. 242. 3" Bak: Dr. Es'ad K ler, anlan eser, s. 104.

188

cih etmesini ho karlamamtr. Bundan anla lyor ki Evzi hem Ehl-i Hadis'e taraftar, hemde re'yi kullanarak Ehl-i Re'ye uyar grnmektedir. Nevevi onun 4 hadis imam ndan bir olduunu ileri srm.tr. Bu zatlar unlardr: al-Evzi, Mlik, Sufyn as-Sevri ve Hammd b.Zeyd306. Onun hem fkh, hem de hadis ilmini iyi bildii anlalmaktadr. Gerek udur ki o, am. civarnda devrinin en lim, en zhid mctehidi olarak tannmtr. Evzi, Beyrst'da H.157 / M.774 ylnda hamamda vefat etmi tir. Nakledildi ine gre zevcesi onun bulundu u hamam odasna kmr ve ate getirmi , sonra onu yalnz brakarak hamam n kapsn kilitlemitir. Evzi de ierde zehirlenerek lm tr. Ancak zevcesi bu fiili kasden dalg nlkla yapmtr. Evzrnin mezhebi, am ve Endels'de yay lmt . Endels'e Mliki. Mezhebi yaylnca, Evzilik yok olnaa balad. Bylece Evzi mezhebinin mr, Endels'de yakla k olarak hicri 200 y lna doru son buldu. Bu. mezhep am'da daha ok ya ad . Hicri 400 tarihine kadar am'da Evziler vard Bu tarihten sonra daha pratik olan Hanefi Mezhebi, Evzi Mezhebinin yerini ald . Evzi mezhebi bilgilerinin kalmamas da bu mezhebin terkedilmesine sebep oldu307. bn Nedim, Evzi'ye Kitb as-Snen frl-F kh ve Kitb al-Mesil frl-Fkh adh eserleri isnat etmektedir308. b) mn Seyri ve Grleri: mm Eb Abd Allah Sufyn b.Sid as-Sevri H.97 / M.715 y lnda Kufe'de do du. Hadis'de kuvvetli idi. bn Mubrek onun hakknda "1100 eyhten naklen yaz yazdm. Onlar arasnda Sufyan'dan daha faziletlisini grmedim" demi tir. Hadis ilminde onun m'minlerin emiri olduu sylenmitir. Ahmed b.Hanbel ise "kalbimde hibir kimse Sufyn'dan daha ileriye gidemez" demi tir309. Hsl Sufyn as-Sevrrnin devrinde ok itibar grd anlalmaktadr. Bununla beraber Eb Hanife ile onun xbahaseye gifitii de bilinmektedir. Abbasi halifelerinden Mansr ve Mehdi ile onun aras nda baz anlamazlklarn olduu kaynaklarda gem.ektedir. Seyri 11.161 / M.777 y hnda Basra'da vefat etmi tir. Sevrrnin fkhta kendine has bir mezhebi vard . Fetvalarnda hadislere ok nem verirdi. Hicri 600 y lna kadar Horasan taraflar nda
3" Bak: ezert az-Zeheb, e. I, s. 242. 3" Bak: Ahmed Hamdi Akseki, islm Dini, s. 47; Wensink, Is. Ansiklodisi, Evzi maddesi, ez: 133, s. 419, Istanbul 1947. 3" Flak: al-Fihrist, s. 332. "9 Bak: ezert az-Zeheb, e. I, s. 250.

189

onun mezhebine salik olanlar bulunmu tur. Daha sonra bu mezhep inkiraza u rayarak yerini fii ve Hanbell Mezhebine terketmi tir310 . bn Nedim Sevri'ye u eserleri isnat ediyor: Kitb al-Cmia'al-Kebir, Kitb as-Sagir, Kitb al-Ferid ve Risale 311 . c) Dvful az-Zhiri ve Gr leri Tam ad Eb Sleyman Dav ld b.Ali b.Dviid b.Halef'tir. H.200 / M.815 yl nda Kfe'de do du. Badad'da yetiti. Fazl, alim ve muttaki bir katt . Aslen sfehanl idi. Kaanl bir aileden do duu sylenir. Babas Badad'da ktiplik yapmtr. Dvis d ilim iin seyahatlar da yapt . Ni abiir'a gitti i bilinmektedir. Dvd Ba dad'da H.270 / M.883 ylnda vefat etti. Grleri : lkin aiii Mezhebine salikti. Hadislere nem veriyordu. Fakat zaman getike fii Mezhebinin kyasa da mracaat n ho karlamad . Kendisi ayr bir yol tuttu. Zhiriyye mezhebini kurdu. Kur'an, Snnet ve icma'dan ba ka hibir delili kabul etmedi. Ona gre kyas aklidir. Din ise ilhidir. E er din akl ile olursa Kur'an ve Snnet'e aykr hknler kar diyordum. Halbuki di er imamlar kyas Hz. Peygamberin hadislerinin ve Kur'n' n muhalefet etmemesi sebebiyle delil saym lard . Davld daha da ileri giderek naslar n kullanlmasnda urnum ve husus cihetlerinden dier imamlara itiraz etti. icm.a'da bile di er imamlara uymyarak baz kaytlayc esaslar koydum 3 . Onun - fii bilginlerden Ahmed b.mer b.Sureyc (lm. H.305 / M.917) ile mnazara yapt da bilinmektedir. Davd kyas ve re'ye kar gsterdii sert tepkilere ra men, Kitb ve Snnet'in kaza meselelerinde yetmedi ini anlad . cabnda kyas kullanmak zorunda kald . Ancak o kyas'a "delil" adn verdi. Dvd'un mezhebi, Iran ve Endels'de taraftarlar bulmu tu. Hatta bn Hazm H.400 / M.1009 ylna doru Zhiriyye mezhebini Endels'de yeniden canlandrmak istedi. ok kltrl bir bilgin olan bn Hazm naklin yan nda akla da nem veriyordu 314 . Fakat zamanla Zhiriyye Mezhebine salik olan imam kalmad ndan ve mezhebin tatbik
Bak: slam Dini, s. 47. ' Bak: al-Fihrist, s. 329. 312 Bak: Duhal-islam, c. II, s. 326. ' 13 Bak: Dr. Es'ad Kler, anlan eser, s. 106. 314 Bak: Muhammed Elf Zehra, bn Hazm, s. 207, M sr.
31

190

kabiliyeti az oldu undan, halk Davd b.Ali'nin mezhebini terke mecbur olmutur. bn Nedim, Davd b.Ali'ye isnad etti i 100 den fazla eserin ismini vermektedir315. B) EHL- SONNET' N T KADI KOLLAR Geri Islamiyeti temsil eden btn Ehl-i Snnet her eyden nce Kur'an ve Snnet'e dayanmak gerekti ine mttefiktirler. Ancak Sahabe devrinde islamiyete sap k fikirler nfz ederniyordu. Bu sebeple de itikadi meseleler zerinde mnaka a olmazd . Zamanla durum de iti. Birok yabanc fikirler, slam akidesine sokulma a baland . Bu sebeple de bir k sm Ehl-i Snnet bilginleri islamiyeti sap k dncelerden korumak amaciyle kelami meseleler hakk nda gr lerini beyan etmee balad lar. Bylece de esasta bir olmalar na ra men, Ehl-i Snnet bilginleri aras nda baz gr farklar dodu. Bu hususlar' daha iyi akhyabilmek iin Ehl-i Snnet'i ba hca 3 kola ay rmak yerinde olur. Bu kollar da Selefiyyn E 'ariyye ve Maturidiyye'den ibarettir. imdi srasiyle bunlar inceliyelim:

1 SELEFYYN
Selefiyyn deyince genel olarak Sahabe ve Tabiin devrindeki mslmanlar anlam. -Fakat onlardan sonra gelen mslmanlar aras nda onlar gibi dnen bilginler de vard r. Selefiyyn fk h hususunda Kur' an ve Snnet'e gre karar verirdi. Fakat naslar s rl, hadiseler ise s mrsz idi Baka deyimle Kur'an ve Snnet genel, do ru ve veciz prensipler koymutu. Teferruata dair hkmler ok defa yoktu. Bu durum kar snda Selefiyyn'un byk o unluu fkhta rey'e mracaat ederdi316. Fakat Selefiyyn i'tikadi meselelerde ak l ve rey'e mraeaat etmezdi. Kur'an ve Snnet'te bildirilen hususlar aynen kabul ederlerdi. Gerek Allah'n sfatlar ve gerekse kader meselelerinde mnaka a ve mnazara etmezlerdi. Mte bih ayetlerin te'vilini ho karlamazlard . En doru yolun, Ilaslan aynen kabul etmek oldu unu sylerlerdi. Onlara gre i'tikadi meselelere ak l hkm veremez ve fakat ahit olabilir. "arRahman ala'l-Ar isteva" ayetinin manast r! ara trmak do ru deildir. Keza "halaktu biyedi" (elimle yaratt m) ve "cae Rabbuke" (Rabbm geldi) gibi ayetlerin anlam hakknda fikir yormamak gerekir317. Ak l Kur'n't te'vile yetkili de ildir.
3,5

13ak: al-Fihrist, s. 317-319. 3" Bak: Muhammed Eb Zehre, s. 64-67. s. 146, Msr 1910. 3'7 Bak: a - ehrestni, al-Milel Va'n-Nihal. e.

191

 te genel e ilinleri byle olan Selefiyyn, ba lca u 7 esas zerinde ittifak etmi lerdir. Takdis, tasdik, aczi itiraf, skt, imsak, keff ve marifet ehlini teslim etmek 318 . imdi bu hususlar birer birer a kl yalm:

Takdis : Allah' cismiyetten tenzih etmek ve lay k olmad eyi ona yaktrmamaktad r. Bir kimse el ve parmak (yed ve isb ) gibi kelimeleri ihtiva eden "Allah Adem'in amurunu kendi eliyle yo urdu" ve "m'minin kalbi Rahman'n iki parma arasndadr" hadislerini iittii zaman Allah'a cismiyet isnat edildi ini sanmamaldr. El (yed kelimesi iki anlama gelir:
1Et, kemik ve kaslardan yap lm mrekkep cisim. Bu anlamda el (yed), cisim demektir. Cismin de uzunluk, geni lik, derinlik ve a rlk gibi arazlar vardr. Hadislerde geen el(yed) bu anlamda kullan lm olamaz. Zira Allah cismin vas flarndan mnezzehtir. 2 El (yed)'in bir di er anlam daha vard r. Bu ikinci anlamn cismiyetle ilgisi yoktur. Mesela filan memleket filan hkmdar n elindedir. denir. Bu hkmdarn elleri kesilmi olsa da byle sylenebilir. Demek ki el (yed)in bu ikinci anlam bir cismi ifde etmez. Hz. Muhammed, szlerinde cisim anlam nda Allah'a el (yed) isnat etmemi tir. nk cisme tapmak puta tapmak gibidir. Puta tapmak ise kfrdr. Nitekim "Allah, Adem'i kendi sreti zerine yaratt " ve "ben Rabb m en gzel srette grdm" anlam ndaki hadislerde de "s lret" szyle cisim kasdedilmitir. Selefiyyn'a gre naslarda geen ve anlam ak olmayan bu gibi szler zerinde d nmemek ve fikir yrtmem ek en do ru yoldur.

Tasdik : Hz. Muhammed'in sylediklerine imn etmektir. 0 her ne syledi ise do rudur. Onun szlerinden geen el, parmak ve yz kelimeleri Allah' n an ve azmetine yak an bir anlamda kullanlmtr. Onun her eyi sadk bir surette akladndan sphe yoktur. Selefiyytin ayetlerdeki ve hadislerdeki ifdelere aynen te'vilsiz olarak iman etmek taraftar olmutur.
Aczi Itiraf : insann, naslarda geen mte abihtn maksadn bilmediini ve bilemiyece ini itiraf etmesidir. nk insan bu gibi hususlarda hataya d ebilir. O halde mte abihata dalmamak ve bu hususta acz ifade etmek daha do rudur. mam Malik, bu gibi hususlar iin "keyfiyeti mehuldur" derken isabet etmi tir.

Sktit : Mte abihtn n:anasn sormamak, onlara dalmamak ve hatta onlar hakknda sual sormay sapklk saymaktr. Mteabihat
31

' Bak: zmirli smail Hakk, Yeni lm-i Kelm, s. 98-101, stanbul 1341-1339.

192

zerinde fikir yrten kltrsz bir kimse kendi dini inancma zarar verebilir. Hatt bilmedi i bir cihetten kfre d ebilir. Bu yzdendir ki Hz. Muhammed kader meselesiyle me gul olan Ashab na, bu gibi meselelere dalmay yasak etmiti. Hz. mer ise "ar-Rahmn aldl-ar istev" yetinin anlamn soran bir Msrhy Basra'ya srgn etmitir. Keza Kur'n mahlk mu de il mi diye soran bir kimseyi de susturmu tu. Btn bunlar gsteriyor ki Selefiyy ln kelmi meseleler zerinde fikir yrtiilmesinden holanmanulardr. Hele cahil olanlar n bu meselelere dalmas ok tehlikeli olabilir. Ancak dinin usln ilgilendiren hususlarda sorular sorulabilir. Din bilginleri "Insanlarla anhyacaklar ekilde konuunuz" kaziyesinin uyarnca konu maldr. Islm d ncesi tarihinin gelimesi neticesinde kelmla ura mak mecburiyeti hs l olmutur. Bylece Selerin anlay m aynen muhafaza imkm olmam tr. Birok Ehl-i Snnet bilginleri, daha nce de belirtti imiz gibi i'tikadi meselelerle me gul olmulardr. Bunu yaparken amalar sapklk karmak de il, sapklklar nlemekti. Bu sebepledir ki imm Gazzli (01m. H.505 / M.1111) kltiirsz kimselerin kelm ilmiyle u ramalarm ho bulmamakla beraber319 baz hallerde bu ilimle me gul olmay uygun gryor. Ona gre inananlar kelm ilmiyle ilgi dereceleri bakmndan 4 gruba ayrhrlar.320. 1Allah'a ve Peygamber'e inan p ibdetiyle veya sanatiyle me gul olan kimseler Bu gibi kimselere kelmdan bahsetmek do ru olmaz. nk kelm meselelerini kavram yacak derecede olan byle bir kimse pheye d ebilir. 2 Kfir veya sap k olan kimseler. Bunlara da keln ilmiyle karlk verilmez. Bunlar bilgisiz ve taklitklirler. Bu gibi kimseler k l veya zor kar snda ancak gere i kabul ederler. 3 Iitme veya taklit yoluyla gere i kabul etmi kimseler. Bunlar ftratan anlayl olurlar. Fakat kendilerine herhangi dini bir mesele g grnebilir. Hatt bu yzden pheye debilirler. I te bu gibi kimselerin mkillerini zmek iin inandrc kelmi deliller kullan lr 4 l3ir de sapk olan ve fakat ok zeki ve anlay l olal kimseler vardr. Bunlar zeklar icab kendi yanl akideleri hakk nda pheye dm olabilirler. Bu gibi kimseler gere i kabule msaittir. Bu sebeple onlara kelmi delillerden bahsedilebilir. Fakat bunu yaparak sz
3" Bak: al-Gazzli, lem al-Avm an lm al-Kelm, e. 1-10, M sr 1309. 3" 13ak: abGazzll, al- ktis ld nereden .A. ubuku ve H. Atay, s. 9-12, Ankara 1962.

193

uzatnamak, yumuak davranmak ve kar taraf inatla trmamak gerekir3 2 I . Kelm ilminin nerede kullan lacan bylece izah etmi bulunuyoruz. imdi yine Selefiyyn esaslar n tahlile devam edelim.

Imsak : Mte abih naslar zerinde de iiklik yapmamak, o ifadeleri azaltmamak ve o altmamaktr. Kltrsz kimselerin bu gibi naslar karsnda te'vil ve tefsirden ka nmalar gerekir. Keff: Kalben mte abihatla me gul olmamak ve onlar zerinde d nmemektir, Bir ktrm ve yzmesini bilmiyen kimsenin, denize girmesi nas l tehlikeli ise, cahil bir kimsenin de manas kapal olan naslarla kalben me gul olmas ve onlar amaa almas ylece tehlikelidir. Marifet ehlii teslim : Bir insan kendisine kapal grnen mte abih naslarn herkese kapal olduunu zannetmemelidir. Peygamberlerin, ileri gitmi bilginlerin, sddiklerin ve velilerin g grnen birok hususlar bildiini kabul etmek gerekir 322 .
Gazzali, Selef'in mezhebinin u 4 asln izahiyle daha iyi anla lacan sylyor. 323 1hiret hallerini en iyi bilen zat, phesiz Hz. Muhammed'tir. Akl, hiret hallerini bilnae e yetkili deildir. nk akl, tecrbe ve mahedeye msait olan konularda sebep ve neticeleri bulabilir. hiret ise akl ve tecrbeyle bilinmez hiret, kalp temizli i ve ahlaki ykselme nisbetinde manevi kimseler taraf ndan anla labilir. Onlar bu hale eri mek iin nbvvetin nuruyla nurlanm lar yani akl tesi bir kuvvete sahip olmu lardr. te Selefiyyn, a lar icab Peygamberimize daha yakn olmular ve ondan istifadeye al mlardr. 2 Hz. Peygamber gerek bu dnyay ilgilendiren ve gerekse AMreti ilgilendiren hususlarda kendisine vahyedilenleri oldu u gibi tebli etmitir. Halktan hibir eyi gizlememitir. Halk ahlaken dzeltmek iin bizzat me gul olmutur. timinde ve amelde Sahabe'ye rehberlik etmitir. Bylece onu dinleyenler, Islam' n canl ruhunun geni lde etkisinde kalm lardr. 3 Sahabe, Islamiyeti benimsemekle yetinmemi , onun prensiplerini Tabiin'e a lam aa ve nakletnee de nem vermitir. nk Hz.
Bak: I.A. ubuku, Gazzil ve pheeilik, s. 63. " Bak: Ilem al-Avm an tim al-Kelm, s. 1-22. 3 " Bak: !Idim al-Avm an tim al-Kelm, s. 23-24.
321 3

194

Muhammed bir hadisinde yle buyurmu tur: "Allah szn dinleyip renen ve sonra onu oldu u gibi ifade eden ki iye gzellik ve iyilik verir". 4 Selefiyyn ya adklar devirde mte biht te'vil, tefsir tetkik ve izah taraftar olmaintr. Bilkis el, ayak, yz gibi keyfiyeti mehul hususlar' iine alan naslar hakk nda soru sorulmas n" nlemee al mlardr. Onlar Kur'n ve Snnet'in oldu u gibi kabul edilmesine taraftar olmu lardr. Hz. Muhammed onlar hakk nda yle buyurmutur: " nsanlarn en hayrldar benim zam ammdakilerdir; sonra onlar tkip edenler ve daha sonra da onlar tkip edenleri iz liyenlerdir". Bylece de Selefiyyn'un faziletine i aret edilmi oluyor. Ne var ki Selef'in anlay uzun mddet muhafaza edilemedi. Islmiyete yap lan haksz ve sap k hcumlar, Ehl-i Snnet bilginlerinin kelmi m.eselelerle de u ra masm gerektirdi. En muttaki imamlar bile i'tikadi meseleler hakk nda fikir beyan etmek meeburiyetini hissettiler. Kendisi son derec muhafazakr olmakla beraber mam Sfyn as-Sevri (lm . H.161 / M.777) Kur'n' n m.ahlk olmadn , ima= sz, amel ve niyetten ibaret bulundu unu, onun artp eksilece ini ve kadere inan lmas gerekti ini aklad 324 .
.

Tannm fkh in m Eba Hanife (01m. H.150 / M.767) sap k cereyanlar susturmak amaciyle, i'tikadi meselelere dair al-F kh alEkber'i yazd . mam Ahmed b.Hanbel (Olm. H.241 / M.855) Selef'in izinden yrmee azimli olmasna ra men Kur'n' n yaratlp yaratlmad meselesinde fikir yrtt. Hatta o muhterem zata "Kur'an mahlak de ildir" dedi i iin ikence yap ld . Hasl yzyllar getike sap klklar artt ve bu sap klklar rtmek iin ilm-i kelmla me gul olan Ehl-i Snnet bilginleri de o ald . Bunlardan ayr bir ekol kurma a muvaffak olan al-E 'ari en ok tan nm olanlardandr. 2 E'Atti ve E'ARYYE H.260 / M.873 y lnda Basra'da do an Ebal-Hasan Ali al-E 'ari'nin tam eceresi yledir: Ali b. smil b. shak b.Salim b. snail b.Abd Allah b.Mil'sa b.Bilal b.Ebi Burda. E 'ari, Mutezile'den Ebit Ali al ' Cubbarnin hem rencisi ve hem de vey o lu idi. E'ari yaklak olarak 40 ya na kadar Mu'tezile'nin tesirinde kald . Onlar mdafaa etti.
324

Bak: Dr. Ltfi Dogan, Ehl-i Snnet Keltrida E 'ari Mektebi, e. 16-17. Ankara 1961.

195

Fakat zihninin takld baz meseleleri hocasiyie mnka a etmekten de ekinmezdi. Hocasna sordu u baz suallere yeter derecede cevap alamad da oluyordu. Bunlar onu d nmee sevketti. Hatta Mu'tezile hakknda pheye drd. Bir gece iki rek'at namaz k ldktan sonra, do ru yola sevketmesi iin Allah'a dua etti. Sonra yatt . Anlatldma gre H.300 / M.91 2 ylna do ru geirdi i bu kriz neticesinde ryasnda Hz. Muhaumed'i grd. Hz. Muhamm.ed ona Snnet yoluna girmesini emretti. Bu rya zerine eski inanlar ndan Kur'n ve Snnet'e aykr bulduklarn reddetti. Alenen i'tizali fikirlerden ayr ldn cmide halka iln etti325. Bu i'tizali fikirlerin ba hcalar unlardr: 1 Allah gzle grlmez. 2 Kur'n mahlktur. 3 Insan kendi fiilini y aratr. - Hadis ve tefsir ilmini de tahsil etmi olan E 'ari, Ehl-i Snnet Mezhebini mdafaa etme e balad . Onun gr leri birok yerlere yay ld . E 'ariyye dediimiz mezhebin kurucusu oldu. Dinde orta yolu tutmakla maruftur. Bu E 'ariyye Mezhebi, Irak ve Suriye'de yay ld . Hicri be inci asrda Turul Bey'in veziri olan ve Mutezili fikirlere inanan Eb Nas r Kunduri, E 'arileri va'z ve tedrisattan menetti. am, Irak, Hicaz ve zellikle Horasan'da E 'ariler tazyik alt nda kaldlar:Fakat Turul Bey'in vefatiyle Alp Arslan tahta geince, bu veziri hapsedip yerine Nizml-Mlk' tyin etti. Nizm'l-Mlk, E 'arilii yeniden canland rd . Mehur Ehl-i Snnet bilgini Eb' shak irzi namma Dicle kenar nda bir medrese ina ettirdi ve onu mderris tyin etti. Keza Nisbr'da yine E 'arilerden Inmul-Haremeyn namma da bir medrese yaptrd . Bundan ba ka Nizml-Mlk Belh, Herat, Isfehan, Basra, Musul ve Merv gibi birok ehirlerde medreseler kurdurdu. E 'arilik Msr ve Marib'e de yaylntr.

E 'ariyye'nin Bahea Grleri Allah ve S fatlara : Acaba Allah' n mevcudtn Hhk olduunu nasl bilelim? Dnmek gerekir ki bir nutfeden ibaret bulunan insan hcresi p htlam madde, et, kan ve kemik olmaktad r. Grlyor ki bir takm merhaleler geirmektedir. Bu devreleri geirdikten sonra olgunlu a erimektedir. Bu devrelerin sebebi bizzat insan olamaz. Zira olgun ve akll bir insan kendi nefsi iin iitme ve grme duyusunu yara325 Bak: Hanna'l Fahri ve Halil al-Cerr, Tarih al-Felsefet al-Arabiyye, e. I, s. 176. Henri Corbin, Historie de la Philosophie Islamique, s. 162, Gallimard nesri 1964.

196

tamaz. Veyahut herhangi bir organ da yaratamaz. O halde insan olgunlamadan nceki noksan ve zayf devresinde herhangi bir eyi yaratmaktan daha ok cizdir. Biz insan n ocukluk, genlik, olgunluk ve ihtiyarlk devirlerini geirdiini grrz. Kendisini ocukluktan ihtiyarla. gtren bizzat insan de ildir. nk insan, kendisinden ihtiyarhk ve ktrml zil edip genlik haline dnmek istese buna m.uktedir olamaz. Buna gre insan n muhtelif devrelerden gemesinin sebebi bizzat insan de ildir. Onu bu hallerden geiren bir nkil veya idareci vardr nk bir nkil veya idareci olmaks zn insann halden hale de imesi mmkn de ildir. Nitekim bir miktar pamuk kitlesi de kendili inden iplik ve kuma olamaz. Muhakkak bir e iriciye ve dokuyucuya ihtiya vardr. Halbuki nutfenin ekil deitirmesi bundan daha dikkat elicidir. O halde onu yaratan Allah vard r. Nitekim Allah Teal Kur'n- Kerim'de yle buyuruyor: "Dkt nz (akttnz) eyi grdnz m? Onu siz mi yarat yorsunuz, yoksa Biz mi yaratmaktayz ?" (Sre: 56, Ayet: 58-59). "Kendi nefislerinizde dahi nice yetler vard r. Bunlar hi de grmyor musunuz ?" Bu, insann bir yaratcya muhta olduunu aka gsteriyor.

Allah hi bir eye benzemez : Allah mahlkata benzemez. Buna

itiraz edenlere yle cevap verilir: E er Allah mahlkata benzeseydi, hdis olma bakmndan Allah hakkndaki hkm, mahlkt hakkndaki hkme benzerdi. E er Allah mahlkata benzeseydi, ya onlara her cihetten benzerdi veya baz cihetten benzerdi. E er btn cihetlerden benzerse Allah her cihetten mahlkat gibi telkki edilir, yok e er bir cihetten onlara benzerse, Allah mahl'kata benzedi i cihetten muhdes , olurdu. Muhdesin ise ezdi. ve sonsuz olmas imknszdr. O halde Allah'n bir cihetten dahi muhdes olan mahlkata benzemesi imkns zdr. nk O kadimdir. Nitekim Allah yle buyuruyor: "Onun gibi hibir ey yoktur" (Sre: 42, yet: 11), "Ona hibir kimse e (denk) olamaz" (Sre: 112, yet: 4). E'ariyye'ye gre Allah birdir. Niin? nk iki ilhm. tedbiri sa lam bir dzen zerine devam edemez. Onlar n ya birinde, veyahut da ikisinde de acz has l olabilir. nk onlardan biri insan diriltmek, dieri ise onu ldrmek istedii zarn.an, ya ikisinin de murad yerine gelir yahut birisinin arzusu has l olur. Veyahut ikisinin de arzusu has l olmaz. Ikisinin de murad hasl olmazsa ikisi de ilh olamaz. nk kudretsizdirler demektir. Ikisinin de muradm n yerine gelmesi imkns z197

dr. nk insann ayn anda hem diri, hem de l olmas dnlemez. E er birinin arzusu has l olur, dierininki olmazsa, arzusu yerine gelmiyen ilh acizdir demektir. *Aciz ise Allah olamaz. Bundan da anla lr ki eya= yarat cs bir tanedir. Nitekim Allah Teal yle buyuruyor: "E er yerde ve gkte Allah'tan ba ka ilhlar olsayd yer ve gk fesada u rard". (Sre: 21, ayet: 22).

Ahirette insanlarn tekrar diriltilecegi meselesine gelince : Allah ilk olarak insan hibir rnek olmakszn yaratt . O halde onu dier bir yaratlla tekrar diriltmekten Allah aciz olmaz. Nitekim Allah Tel yle buyuruyor:
"0 kendi yaratln unutarak bize bir misal getirdi; bu rm kemiklere kim can verecekmi dedi. De ki onlar ilk defa yaratan diriltecek. O her yaratmay hakkyla bilendir". (Sre: 36, ayet78 79) Bylece ilk yaratma, ikinci yaratma iin bir delildir. "O, yemyeil aatan sizin iin bir ate karandr. te bakn atei ondan akp alyorsunuz." (Sre: 36, ayet: 80). Grlyor ki ye il bir aatan dahi ate karmas Allah'n yaratma kudretinin delilidir. "Gkleri ve yeri yaratan Allah, onlar gibisini yaratnuya kadir deil midir?" (Sre: 36, ayet: 81). te bu ayet de tekrar dirilmenin mmkn oldu unu aka gsteriyor326 .
,

Allah' n idim, olmas meselesi : Hikmetli fiiller, ancak bir alim tarafndan yaplr. Bir ipek kuma , bir sere kuunun dokumas dnlemez. Keza herhangi bir sanat n inceliklerini, bu sanat iyi yapan ve bilenlerden gayrs meydana getiremez. Biz gryoruz ki insano lu hikmet zerine mebni bir ok dzenli zelliklere sahiptir. Hayat, i itme, grme ve tatma gibi yine kinatta da bir dzen vard r. Gne , ay, yldzlar vesaire kinatta bir nizam n olduunu gsterir. Gerek insandaki hikmetli zellikleri ve gerekse kainattaki dzeni ancak bunlar n keyfiyet ve zn bilen bir varl k meydana getirebilir. Bu varl k da Allah'tr.
Yine bu hikmetli ve dzenli sanat eserleri, ancak kdir ve hayy olan bir varlk tarafndan meydana getirilebilir. lnn hayat ve kudreti yoktur. 0 halde Allah Hayy'd r ve Kadir'dir. Allah ayn zamanda Semi'dir ve Basir'dir. nk bir canl varlk, kendisini grlecek ve i itilecek eyleri alglamaktan ahkoyacak bir
326 Bak: al-Es'ari, Kitb al-Luma, s. 21-23, M sr 1955.

198

afet ile mall olmadka, hem iitir, hem de grr. Allah' n Hayy olduunu kabul ettiimize gre, onun sa rlk veya krlk gibi bir illete mptel oldu unu ileri srmek imkns zehr. O halde Allah Semi' ve Basir'dir. Allah'n ilmine u yetler delildir: "Onu ilmiyle indirdi" (Sre: 4, yet: 166). "Onun ilmi olmakszn hibir dii gebe olamaz, do uramaz. da." (Sre: 35, ayet 11) Allah'n kuvvetine u yet delildir: "Allah'n onlar yarattn grmezler mi? 0 kuvvet bak mndan onlardan daha stndr." (Srer 41, yet: 15).

Allah' n kelm nn k demi meselesi : Allah'n Keltr'l ya kadimdir, ya hdistir. E er hdis -oldu u iddia edilirse, K elm ya Allah'da hdis oldu,. ya Allah onu kendi bana kaim olmak zere halketti yahut ta kendisinin gayrnda meydana getirdi. Kelm n Allah'n zatnda ihdas edilmesi imlinszdr nk Allah' n zat havadis (olaylar) iinde mahal olamaz. Allah'n Kelmn kendi kendine kaim olmak zere ihdas etmi olmas da imknszdr nk kelm s fattr; sfat ise kendi kendine kaim (var) olamaz. Geriye Allah' n Kelm kendisinin gayr nda bir cisimde yaratmas kalyor ki bu da imkns zdr. nk o zaman Allah' n Kelmiyle baka bir cismin konu mas, emir vermesi gerekir. Bu da Allah'n anna yakmaz ve mant kszhk olur. O halde Allah' n Kelm= hi bir suretle hdis olmas na imkn yoktur.
stelik Allah'n Kelm n ihtiva eden Kur'n' n kadim oldu unu u yetten karmam z da mmkndr: "Bir eyin olmasn dilediimiz zaman szmz ancak ona "kun" ol dememizden ibarettir. O da derhal oluverir." (Sre: 16, yet:40) E er Kur'n mahlk (yarat lm ) olsa idi, Allah kendi sz olan Kur'n'a "kun" (ol) demi olacakt . Halbuki "kun" sz de Kur'n' dadr. Allah'n bir szn di er bir sz iin sylemi olmas imkn szdr. nk bu, sz iinde sonsuza kadar gider ve her sz iin bir "kun" denmesi gerekir. Bundan anla lr ki Allah' n sz mahlk olamaz. Kur'n kadimdir.

Allah' n iradesi kadimdir : E er Allah'n iradesi muhdes olsayd ,

ya onu kendinde hasl eder, ya kendinin gayrnda meydana getirir ve yahut da iradeyi kendi kendine kaim olarak yaraurd . Onu Allah'n kendinde yaratmas -imknszdr. nk Allah hadiseler iin. mahal 199

olamaz. O'nun kendi nefsiyle kaim olarak yarat lm olmas da dnlemez. nk irade s fattr, sfat ise kendi kendine laim olamaz. Nitekim kendi kendine kaim kudret ve ilim yarat'lmas da caiz de ildir. Iradenin Allah' n zatmn gayrnda bir cisimde ihdas edilmesi de imknsZdr. nk byle bir ihdas kabul edilirse, Allah'dan gayri olan bu varln Allah'n iradesiyle Murid olmas gerekir. Netice olarak Allah' n iradesinin hdis olmas grld gibi imknszdr. O halde O kadimdir. Allah ezelden beri Murid'dir. Mutezileye gre ktl isteyen ve irade eden insand r. E 'ariyye'ye gre Allah' n her eyi irade etmesi ve istemesi caizdir. Buna Kur'n' n u yetleri de delildir: "Ancak Allah'n arzusuyla bir eyi isterler." (Sre: 76, yet: 30). "E er Rabbin dileseydi yeryzndekilerin hepsi iman -ederdi." (Sre: 10, yet: 99). "E er isteseydik her nefsi hidayete erdirirdik." (Sre: 32, yet: 13). "E er Rabb n dileseydi onu yapmazlard ." (Sre: 2, yet: 112). "Eer Allah dileseydi onlar d mezlerdi ve fakat Allah istedi ini yapar." (Sre: 2, yet: 153).

Allah' n grlmesi mese/esi : nsann Ahirette Allah' gzle grmesi

caizdir. nk Allah iin caiz olmayan ey, onu hdis olan bir eye, cisme benzetmek, onda de ime ve yalanclk olduunu sylemek gibi hususlardr. Allah'n grlmesii ileri srmekle Ona byle yak mayan bir isnatta bulunmu olmayz. Allah'n gzle grlece ine u yet de delildir: "Yzler vard r, o gn tertazedir (gzeldir). Rablerini grecektir." (Sre: 75, yet: 22-23). ayet buna Mutezile u yetle cevap verirse: "Gzler onu idrak etmez, O gzleri idrak eder." (Sre: 6, yet: 103). Ilve etmek gerekir ki bu yetin anlam bu dnyadaki duruma iarettir. khiret iin de il. Aksi takdirde Kur'n'da tenakuz oldu u iddias ortaya atlrd . Byle bir iddia ise imkns zdr, aslszdr.

istitaa : Fiil ile beraberdir. Kader mese/esi : E 'ariyye'ye gre hay r ve er Allah'tand r. Insanlarn fiilleri Allah tarafndan yarat lr ve kullar taraf ndan kazanhr. Insanlarn fiillerini Allah' n yarattna u yet-i kerime delildir:
"Allah sizi ve yapt klarnn yarat r." (Sre: 37, yet: 96). 200

"Allah her eyi bilir." (Sre: 42, yet: 12). "Allah her eye kdirdir." (Sre: 2, yet: 2p0). man : marifet ve kalple tasdiktir. Eb Hanife'ye gre dil ile ikrar kalp ile tasdiktir. Bu hususta Mutezile ile E 'ariyye aras ndaki ba lca fark, Mutezile byk gnh i leYeni ne m'min ne de kfir sayar. O fsktr der. E 'ariyye ise kebire i leyen m'mindir, ancak fsk ile fskt r der. 1Vlutezile'ye gre amel imana dahildir. E 'ariyye'ye gre dahil deildir. mmet mese/esi : Peygamberimizin vefatlar ndan" sonra Sahabe arasnda immet meselesinde ayr inan= do du unu gryoruz: 1 Hz. Ali imamd r diyenler. 2 Hz. Abbas' n immetine inananlar. 3 Hz. Eb Bekr'in immetini hakl bulanlar. Halbuki gerekte Hz. Ali ve Hz. Abbas, Hz. El:1f' Bekr'e biat etmi lerdir. Onun bayra altnda birleip emirlerine giire hareket etmeyi kabul etmi lerdi. Hz. Peygambe'rin mmetinin hata zerinde ittifak etmesi d nlemez. E er Hz. Ali ve Hz. Abbas' n kalbi, biat iin ihar ettikleri hissin aksine idi denirse, bu iddia kabul edilem.ez. O vakit Sahafoe'nin ittifak etti i birok meselelerden de phe etmek akla gelebilir. nk baz Sahabe kauaatlar n n aksini izhar etti diye iddiada bulunanlar kabilir. Bu sebeple, seimle gelen Hz. Eb l Bekr'in immetinin hak oldu unu kabul etmek gerekir. Hz. Ali'nin nasla imam tayin edildi i iddias Ehl-i Snnete merduddur327. E 'ariyye'ye gre Hz. Peygam.berin n metinin bir imam semesi vciptir. mam ictihad yoluyla, seimle tayin edilir ima= Kurey 'ten olmas zerinde de Ehl-i Snnet ittifak etmi tir. Ehl-i Snnet, imamda zellikle u nemli vasf ararlar: 1 Ilim, 2 Adlet. 3 Siyaset. mam er'i hkmler hakknda ictihad yapabilmelidir. mam, hkim onun ahadetiyle hkm verecek kadar dil olmand r. mam byk gnh ilemedii gibi kk gnh zerinde de srar etmemelidir. Fakat Ehl-i Snnet, mamiyye Frkas gibi, imal= gnhtan tamamen masum olmasn da art ko maz. Esasen Imamiyye bir yandan "imam masum olmaldr" derken, di er yandan takiyye halinde "ben imam deilim" diyerek onun yalan sylemesini hakl buluyordu. Btn mslmanlar iin bir tek imam olmal dr. Ancak denizle ayrlan lkelerde ve amans z dmanlarn bulunduu blgelerde uzaktaki imam duruma are bulamad hallerde birden fazla imam seilebilir. Ehl-i Snnet, Hz. Abbas' n immetini kabul eden Rvendiyye Frkas 'na da muhalefet eder.
3" Bak: al-E 'ari, Kitb al-Luma, s. 133-136.

201

Ehl-i Snnet, Hz. Osman' tekfir edenlerden teberri eder. S ffin, Basra ve Nehrevan harplerinde Hz. Ali'yi hakl bulurlar. Talha ve Zbeyr'in Hz. Ali ile d mekten rc' ettiklerine, fakat Talha'n n harpten ekilme srasnda. Zbeyr'in de harpten sonra ldrld ne inanrlar. Hz. Muaviye S ffin'deki hatas ndan dolay tekfir edilemez. Hz. Ali hakem meselelesinde de hakl idi. Fakat hakemlerden biri hile yapt . Hz. Aie, Talha, Zbeyr ve Muaviye hrmete ly ktr.

Nbvvet ve ris(ilet meselesi : Bir melek vas tasyla Allah tarafndan kendisine vahiy gelen ve detleri bozacak surette mucize gsteren kimseye nebi denir. Bu s fatlara malik olmakla beraber yeni bir eriat getiren veyahut eski eriatn baz hkmlerini nesh eden kimseye de resl denir. Nebi pek oktur. Genel olarak btn peygamberlerin say s bir rivyete gre 124.000 dir. lk resil Hz. Adem, son resfl ise Hz. Muhammed'dir. Kur'n'da isimleri geen 24 328 peygamberden di erleri unlardr: Idris, Nuh, H ld, Salih, Lt, brahim, smail, shak, Yakub, Ytisuf, uayb, Harn, Musa, Davud, Sleyman, Eyyb, Zu'lKifl, Ylnus, Elyasa, Zekeriyya, Yahy, sa.
Mecusiler ise ilk peygamber olarak Gil ah adnda birini, peygamberlerin sonuncusu olarak da Zerd t' *kabul ederler. Hurremiyye ise peygamberlerin sonu gelmiyece ini iddia eder. Ehl-i Snnet, gerek slmiyetten nceki Mani ve Zerd t gibi yalanc peygamberleri ve gerekse Islmiyyetten sonra zuhur eden Mseylime, Secah ve Esved b. Yezid gibi yalanc lar reddeder. Mucize ve keramet meselesi : Her peygamberin detlerin stnde mucizeler gstermesi laz mdr. Velilerin de kermet gstermesi cizdir. Fakat peygamberler, mucizelerini izhar ederek kavmine stnl n kabul etirmelidir. Kermet sahibi veli ise kerametiyle ba kasna galebe etme e almaz. Aksine kermetini gizlemek ister. Mucize sahibi peygamber kibetinden emin olur, fakat kermet sahibi velrnin kibeti deiebilir. Ehl-i Snnet'e gre 'cazu-l'Kur'an mucizedir. Mu'tezileden Nazzam ise bunu kabul etmez. Hz. Muhammed'in in ikaku'l-kamer, parmaklarndan su akmas ve az yemekle ok kimseyi doyurmas , ba lca mucizeleri aras ndadr
,

islm'ut art/ar : Islam'n artlar , kelime-i ehadet getirmek, namaz klmak, oru tutmak, zekt vermek ve artlar msait olduu takdirde haccetmektir. Kim bu artlardan birinin farz oldu unu inkr ederse kfir olur.
3 " Kur'an'da 28 kimsenin ismi semekle beraber 4 tanesinin veli peygamber oldu unda ihtilaf vard r.

202

E'arrnin Eserleri: E 'ari'nin eserleri aras nda birbirini nakzeden fikirler vard r. Bunun sebebi de yaklak olarak hicri 300 senesine kadar itizali fikirlere inanmasdr. Bu tarihe kadar yazd eserler 64 kadardr. Hicri 300 senesinden sonra yazd ve Ehl-i Snnet'in gr lerini ndafaaya hasretti i eserleri ise 21 kadardr. Kad Ebl-Meli b.Abd al-Malik, E 'arrye 300 kadar eser isnat etmi tir. Gnmze kadar gelmi balca eserleri unlardr: 1Maklt al-islmiyyin: Bu eser hem H.Ritter taraf ndan Istanbul'da, hem de Msr'da neredilmitir. Eserde tarafs z olarak frkalarm kelmi grleri kaleme alnmtr. Sia, Havric, Mu'tezile, Murcie, Cebriyye, Kerrmiyye ve Naccriyye gibi f rkalarm grleri izah edilmitir. Ayrca Allah'n sfatlar ve , Kur'n hakkndaki miinakaalara yer verilmitir. 2Kitb al-Luma' frr-Redd al Ehl az-Zeyg val-B da': Bu eser birka kere baslmtr. Eserde Ehl-i Snnet ynnden birok itikadi hususlar kaleme alnmtr. E'ari bu eserinde zellikle Allah, s fatlar, kaza ve kader, ryet, Kur'n' n kdemi, iman ve immet meselelefine dair grlerini aklamtr. 3. al- bne an Usl ad-Diyne: Eserde sap k mezhepler reddedilmi ve onlarn i'tikadi gr leri rtlm tr. Eser, Haydarbd ve K\hire:'de baslmtr. Ayrca ngilizceye de evrilmi tir. 4 Rislet al- mn: man meselelerine dair olan bu! eser, Spitta tarafndan Almancaya evrilmi tir. 5Risle Ketebe bih il Ehl as-Sagr bi-Bb al-Ebvb: Ehl-i Snnet'in gr lerini iine alan bu Risle, Drlfnfn 11'M-fiyat Fakltesi necmuas (say : 7, s. 154-176; say : 8, s. 50-108) iinde Kvmeddin Burslan tarafndan Trkeye evrilerek ne redilmitir. 6Risle stihsn al-Havd fi lm al-Kelm: bu, eser birka kere baslmtr. Haydarbd'da 1344 de bas lan nshas 12 sayfadan ibarettir. Risle'nin Dr, Talt Koyi it tarafndan Trkeye yap lan evirisi lhiyat Fakltesi Dergisinin VIII nci cildinde (say : 1960) neredilmitir. Risle'de, dini inanlar akli delillerle isbat ve izah etmeyi hO karlamyan Ehl-i Hadis'e red nahiyetinde cevaplar verilmektedir329.
stanbul "9 Bak: H. Ritter. slm Ansiklopedisi, Wall maddesi, cz: 33, s. 390-391, 1947; Dr. Ltfi Doan, amlan eser, s. 22-24.

203

E 'ari Okulu'nun Tan nm Simalar:

E'ari Okulu'na mensup olan en tannm ahsiyetler unlardr: Eb Bekr Eb Bakr Muhammed b.al-Hasan b.Frek (lm. H.400 / M.1015), Eb shak al-isferayini (lm. H.418 / M.1027), Abd al-Khir b Tahir al-Ba ddi (lm. H.429 / M.1037), Eb Ca'fer Ahmed b Muhammed as-Semni . (01m. H.444 / M.1052), imam al-Haremeyn al-Cuveyni (lm. H.478 / M.1085), Eb Hamid al-Gazzali (lm. H.505 / M.1111), bn Tmart (lm. H.524 / M.1030), Fahr ad-Din ar-Razi (lm. 11.60,6 / M.1210), Adud ad-Din al- ci (lm. H. 657 / M.1355) ve al-Curcan"! (lm. H.816 / M.1413) 330 . imdi bu bilginler arasnda E 'arilik okulunun geli mesinde nemli rol oynyan birka ahsiyetten ksaca bahsedelim.
bn Furek:

Eb Bekr b.Fiirek'in hayat hakknda tafsilth bilgiye sahip de iliz. Onun H.400 veya 406 / M.1009-1015 y lnda ld sylenir. O, Allah'n sfatlar konusunda E 'arrnin dncelerini izlemitir. bn Frek, Mu kil al-Hadis adl eserinde hadisleri iki blme ay rmtr: 1 Muhkem hadisler. Yani manas kolayca anla lan ve zerinde tereddt edilmiyen hadisler. 2 Mtebih hadisler. Yani manas pek ak olmyan te'vile msait hadisler. bn Frek mte bih ayetler gibi, mteabih hadislerin de te'vilinin gerekti ini sylemi tir. Bylece de E'arilik'de te'vil cereyan nn sistemlemesinde bn Frek'in byk emei gemitir331 . Eb Bekr Muhammed b.at Tayyib al Bakllani
-

Basra'da do du. H.403 / M.1013 ylnda Badad'da ld. Kk yatan itibaren zekas = keskinlii belli idi. Hadis ve ilm-i kelrn'a dair derin bilgisi vard . Edebiyatta da bilgisi geniti. bn Muchid'ten ders grm ve Eb'l-Hasan ilminden istifade etmi ti Buveyhiler devrinde ia ve Mutezile bilginleriyle yapt mnazaralarda din ilimlerinde ne kadar kuvvetli oldu unu isbat etmi ti. Kef Esrar al-Btniyye adl eseriyle Bt nilerin i yzn ortaya koymu tu. Bakllanrnin E'arilikte en nemli hreti, atomculu u benimsemesidir. O, atom nazariyesiyle Allah Teala'n n sonsuz kudretini isbatlamt. Ona gre tabiatda hakikatta yaln z cevherler vard r. Cismin
"o Bak: Henri Corbin, an lan eser, s. 173. 3 " Bak: Dr. Latfi Do an, anlan eser, s. 57-58.

204

en kk paralar olal bu cevherler blnemezler. Ancak ceherler kendilerine arazlar ilhak olunmakla vard rlar. Arazs z cevher var olamaz. Bile ik cisim, ancak e itli cevherlerin birle imi ile meydana gelir. Cevherler ise zaruri de il, mmkndrler. Cevherlerle birle en arazlar ve cevherlerden meydana gelen cisimler de mmkndr. Btn bunlar Allah yaratuu tr. Atomun yani en kk zerrenin blnememesi, sebep-netice olarak kendi kendine yetmedi inin delilidir. E er maddenin en kk paralar blnebilir olsayd , illiyeti de yine maddede aramak lz m gelecekti. Maddenin en son kk paras nn blnemeyii, maddenin dnda bir mteali prensibin yani Allah' n varlm icab ettirir. nk atomlarm blnememesinden, maddenin kendi kendine ciz oldu unu ve ona dardan mdahale gerekti i anlalmaktadr. Baka bir deyimle kendinin sebebi olm yan maddenin bir yaratcs vardr. O da Allah tealdr332. O halde cevherleri ve arazlar Allah yaratr. Allah'n yaratmas devamhdr. nk cevher, araz ve cisim bir andan fazla var olamaz. Allah' n yaratmasnn devandl sayesinde onlar varl klarm muhafaza ediyorlar. Allah, yaratmas m bir an durdursa, her ey yok olur. Bu durum unu gsterir ki Mu'tezile'nin sand gibi tabiatta deimez kanun yoktur nk atomlarm birle mesi ve arazlarm birbirini tkip etmesi nisbi i lerdir. Bunlar cevherin tabiat' icab deildir. Arazlar tabiat icab deildirler. Bilkis her ey Allah'n iradesiyle olur. Allah dilese detini de iitirebilir ve her eyi baka trl yaratabilir. Bu izah tarz bize mucizelerin oluunu da a klamaktadr. nk mucizeler allm olaylarn dnda vukua gelen ve sebebi izah edilemiyen hadiselerdir. Demek oluyor ki illiyet (causalite) gerekten yoktur. Ancak grnlerin birbirini takibi vard r. Allah her eyi istedi i zaman istedi i gibi deitirebilir. lliyet prensini i nefyetmek, E 'ariliin bir kaidesi haline gelmi tir333. Bakllni, at-Tenhid adl eserinde itikadi meseleleri, E 'arilik ynnden izah etmi ve sapk frkalara susturucu cevaplar vermi tir334. mam al Harameyn
-

mm al4larameyn ge-ek fluh usln ve gerekse kelm ilmini iyi bilen bir bilgindir. Bakllni'nin izinden gitmi tir. Gazali'nin yeti Henri Corbin, an lan eser, s. 175-176. 3" Bak: Hannal-Fahri ve Halil al-Crr, an lan eser, e. I, s. 185-186. "4 Bak: al-Bakllni, at-Temhid frr-Redd al-l-Mulhide al-Muatt la va'r-Rfula va'1Havrie al-Khire 1947.
"2

205

mesinde nemli rol oynamtr. Akla ok nem verdi i iin hadis bilginlerinin hcumuna uramtr. Bu yzden Mekke'ye gitmek ve orada ikmet etmek zorunda kalm tr. Orada kendini sevdirmi ve I nm al-Harameyn lkab m almtr. Mehur vezir Nizm al-Mulk (Olin. H. 485 / M.1092) onun namna Nisabilr'da bir medrese yapt rm ve medresenin direktrl n de ona vermi tir. mam al-Harameyn, E 'ari Mezhebi ile fii fkhn birletirmitir. nsamn, varlk hakknda bilgi edinmek iin akla mracaat n vcip grmtr. Akil ve nakli delillerle d nceninin de erini birle tirmitir. Yani bizi bilgiye gtren istidlalin taraftar olmutur. Fakat "d nce aklen vciptir" diyen Mutezile'yi tenkit etmi tir. O, bu hususta nakilden ve icma'dan da istifade etmi tir. eriatn emirleri phesiz uyulmas gereken hususlardr. Peygamberimizin mmeti, d ncenin vucbiyeti hakknda icma'a varmtr. mmetin icma ettii ey de eriatn emri saylr. Hem akla, hem de nakle nem veren Imm al-Harameyn birok kymetli eserler de yazmtr3 3 5 . Bu eserler aras nda a -mil fi Usl ad-Din Kitb al- rd, al-Akide an-Nizmiyye, Nihayet al-Matlab fi Diryet (yahut Rivyet) al-Mezheb, al-Burhan fi Usfil al-F kh, Muhtasar an-Nihayet tannmtr.

al-Gazzilli:

Eb Hmid al-Gazzli H.450 / M.1058 y lnda Tus'da do mutr. H.505 / M.1111 yhnda vefat etmi tir. Dini ilimlerin hemen hemen btn dallarnda derin bilgi sahibi olmutur. Bu arada kelm ilminde de ileri gitmitir. Genel olarak E 'arryi izlemi tir. Allah ve s fatlarn, kaza ve kaderi, imamet meselesini, Kur'n ve r'yet meselelerini Ehl-i Snnet'in gr lerine uygun olarak a klamtr. Kelm ilmine dair alktisd, lcm al-Avamm an lm al-Kelm ve Kitb Kavaicl al-Akid ( hya'mn ikinci kitab ) adl eserleri yazmtr. Dier eserlerinde de yerini geldike kelm ilminden bahset nitir, Faysal at-Tefrika Beyn al- slm va'z-Zandaka adl eserinin mukaddimesinden baz kk konularda E 'ari'den ayrld anlalyor. Fakat genel olarak kelmda E 'ari Okulu'nu devam ettirmi tir.
E'ariliin Dier Mezheplerle Mukayesesi:
E 'arilii ve dier birok mezhepleri bylece inceledikten sonra kelm meselelerine gre yle bir mukayese yapabiliriz.
"5 Bak: mam al-Harameyu, Kitid al-irstd mukaddinesi, Msr 1950.

206

Allah' n sfatlar : Cebriye, Rfda, Mu'tezile Allah' n zati veya subuti sfatlarn nefyederler. Ebil Hanife ve E 'ariyye Allah' n zati sfatlar ezelidir. Fakat kulun s fatlarma benzen ez der. Ha aviyye ve Mebbihe ise mte bihta zahiri bir anlam. vererek Allah' n sfatlarm kulu sfatlarma benzetirler. Kerrmiyye, Allah" n ar zerinde oturdu unu syler. Selefiyyn ise Allah' n zati sfatlarm , naslarda olduu. gibi kabul edip izahata giri mektn ekinirler. Mte abiht'ta geen el, ayak ve yz gibi hususlarda ise soru sorulmas n' dahi ho karlamazlar. Onlarca bunlar keyfiyeti mehul s fatlardr. insann fiilleri : Mu'tezile insan, kendi fiilini yarat r der. E 'ari
ise fiillerin Allah tarafndan yaratlp insanlar tarafndan iktisab kanaatndadr. Cebriyve ise fiillerin ve kesbin Allah taraf ndan yaratldm iddia eder.

Allah' n grlmesi mese/esi: Mu'tezile, Cehmiyye ve Neccriyye, Allah'n gzlerle grlmiyece i tezini savunmutur.
E'ariyye Allah' n gzlerle snrsz ve keyfiyetsiz bir surette grleceine inanmtr. Haeviyye ise insanlarn Ahirette Allah' eyalar grd gibi grece ini sylernitir.

Hulul : Mu'tezile'ye gre Allah, ynelme ve hulul olmaks zn her

yerdedir. E 'ariyye'ye gre Allah m.ekndan ve Ar 'tan nce vard . Allah mekna hulul etmez, girmez. Mekna ihtiyac da yoktur. Haeviyye ve Kerrmiyye ise Allah' n Ar 'a hulul etti i ve Krsi zerine oturdu u tezini savunur.

Tedl : Mu'tezile'ye gre "yed" (el) in mnas kudrettir. "vech" (Yz) in mnas vcuttur. "Nuzurun mnas yetlerin ve meleklerin inmesidir. "Ar "m mnas saltanatt r.
E 'ariyye'ye gre yed, vech, nzul ve Ar hakiki sfatlardr. Mebbihe ve Kerramiyye ise yed ve vechin cismani organlar olduu, nz1 (ini) ve ciilsu.n (oturu. un) gerekten vuk bulduu fikrindedir.

Kur'C : Mu.tezile'ye gre Kur'n Allah' n kelmdr ve yarat ln

mt r.

'207

E 'ariyye'ye gre Kur'n Allah' n kelmdr. Kadimdir. Harfler, mrekkep ve ka tlar yarat lmtr. Ha eviyye'ye gre Kur'n'daki her ey kadimdir. iman : Mu'tezile, Cehmiyye ve Neccariyye iman hdistir der. Mu'tezile'ye gre amel imana dahildir. E 'ariyye'ye gre iman tasdik ve marifettir. Byk gnh i liyen fasktr ve fakat 'imandan km saylmaz. Mrcie ise iman sahibine gnh i lemek zarar vermez der. Havaric iman dil ile ikrar, kalp ile tasdik ve organlar ile tatbiktir der. Havaric'e gre ameli terkeden kafir olur. Eb Hanife'ye gre iman dil ile ikrar, kalp ile tasdiktir. Amel imana dahil deildir. ikab : Havaric ve Mu'tezile, byk gnah i liyenlerin Cehennemde ebediyyen kalacaklar kanaatndadrlar. Ancak Mutezile'ye gre tvbesiz len byk gnh sahibini cehennemde kfirden daha hafif bir azapla ebediyyen cezaland rhr. E 'ariyye'ye gre bir gnh i leyeni Allah dilerse affeder, dilerse bir zaman iin Cel ennem'e yollar. Mrcie'ye gre iman sahibine gnahlar zarar vermez. Mrcie'nin baz kollarna gre de kebire sahiplerinin durumu k yamet gn belli olur. imdiden bir ey sylenemez. efaat : Mu'tezile'ye gre Peygamberimiz gnahkrlara edemez. efaat

E 'ariyye'ye gre ise Allah msaade etti i takdirde Peygamberimiz gnhkar m'minlere efaat eder. Rafza'ya gre Hz. Ali ve Hz. Muhammed, ister m'min olsun ister kfir olsun herkese Allah'tan izin istemeksizin efaat edebilirler 336.

Hilafet : Mu'tezile'ye gre Cemel Vak'as ' na i tirak eden iki taraftan birisi fas ktr. Bunu zellikle Vas liyye iddia eder. Di er bazlar ise Cemel Vak'as ,nda ve Sffin'de Hz. Ali'yi hakl bularak Hz. Muaviye, Talha, Zbeyr ve Hz. Aie'yi fask sayarlar.
E 'ariyye ise hilfetleri zerinde icma has l olan Hulafa-y Radin'i hrmetle anarlar. Cemel Vak'as 'nda ve ffin'de Hz. Ali'yi hakl
3 " Bak: Tarih al-Felsefet al-Arabiyye, e. I, s. 183-194; Introduction a la Theologie Musulmane, s. 58-59.

208

bulmakla beraber Hz. Ai e, Hz. Muaviye ve taraftarlar n hiirmete lyk sayarlar. Onlarn hatalar kiifr Rafza ise Hz. Ali'ye muhalefet edenleri kfir sayar. Havric, Cemel Vak'as 'na itirak eden Hz. Ai e, Ziibeyr ve Talha'y kfre sapm sayar. Sffin Muharebeside Hz. Ali'yi hakemeyn hadisesine mracaat gnne kadar hakh, Hz. Muaviye ve taraftarlar n kfir addederler. Hakemeyn hadisesinden sonra Hz. Ali'nin de kfre d ttn ileri srerler.

3 EBU MANSUR M.ATUR Di VE MATURDYYE Etr Mansr Muhammed b.Muhammed b.Mahmd al-Maturidi hicri nc yzyln ortalarna daru Semerkand' Mturid mahallesinde do du. Fkh ilminde Hanefi mezhebinin gr lerini benimsedi Kelm ilm.ini Nasr b.Yahya al-Belhi (lm. H.268 / M.881)'den rendi. Mturidi'nin yeti tii ada Maverannehir'de mezhepler aras nda sert mnazaralar olurdu. Birok yerlerde mnazaralar yapan Mturidi, bu arada Basra'ya gitti. Akaid meselelerinde de Eb Hanife'nin gr n ok defa paylayordu. Onun al-Fkh al-Ekber'ini ve al-Fkh al-Ebsat' m okumutu. Eb Mansr al-Mturidi hicri 333 / M.944 y lnda hayata gzlerini yumdu.

Ba lca eserleri: Kitb Te'vil al-Kur'n, Kitb Me'haz a - eri, Kitb al-Cedel, Kitb ad-Din, Kitb ad-Maklt Kitb at-Tevhid, Redd Evil al-Edille li'l-Ka'bi, Redd,Tehzib al-Cedel li'l-Ka'bi, Kitb Redd al-Usl al-Hamse li-Ebi Muhammed al-Bah li, Redd Kitb al-l nme, ar-Redd ala'l-Karm ta331.

MATURDPNN, MEZHEB VE GReLER

Mezhebi Trkler aras nda ve Maverannehir'de yay lmtr. E 'ari'den az ok ayr ldklar meseleler 3,,ard r. Allah'n tekvin (i grme, yapma) s fat, mkevvenden yani yap lan eyden ba kadr. nk tekvin Allah' n sfatdr. Mkevven (yaplan
'337 Bak: Muhammed Ahmed Eb Zehre, al-Mezhlb abislmiyye, s. 287 vd. al-Matbaat anNumuzeciyye bak s, Msr; s. Ansiklopedisi, Mturidi maddesi, cz: 74, s. 405. s. 1956.

209

ey) ise yarat lmtr. Yapma sonradan olma de il, yaplan sonradan oh-nadir. Allah'n sfatlar zatnn ayn da de il, gayri da de ildir; bir eyin rengi o eyin kendisi ve ba kas olmad gibi. Gerek zat s fatlar ve gerekse fiil s fatlar hdis de ildir. E 'ariler ise Allah n dirilmek ve ldrmek gibi fil s fatlar itibaridir, hdistir ve zat nn gayrdr derler. E 'arilere gre fiil s fatlar tekvinden yani yapmaktan ibarettir. Tekvin (yapmak), yap lan eyin kendisidir. Mektup yazmak ile yaz lmtr. Yani fil, fail'in dier mefuln s fatdr. Mturidrye gre yapmak, yapa nn sfatdr, yaplann de il, Tekvin sfatnn E'arilere gre hdis, Maturidrye gre ezeli olmas bu anlay fakndan gelmektedir.
.

E 'arilerin gr ne u bakmdan itiraz edilebilir : Allah' n fil sfatlar hdis diye kabul etmek, Allah' n hdislere mahal olmasn ve sonradan Allah'n fu fiillerle de imi olmasn icap ettirir. Halbuki Mturidrnin gr esas alnarak fiil sfatlarnn kadim olduu sylenirse, bu hdislerin ebedi olmas n ve ezelde Allah' n fllerinin de imesini gerektirmez, zira de ime mahlkatadr338 .

Kur'an ezeridir : Kur'n Allah' n kelmulr. Allah'n kelm zat ile kaim ezdi bir sfattr. Harf ve eser cinsinden de ildir. O birdir, blnemez. Mutezile diyor ki Allah'n kelm hadisdir. Zira ezeli olsayd, ezelde Allah ke13m ile emir verici ve nehyedici, haber al c olurdu. Bunlar insanlar ve mahlklar yok iken yapmak ise hafiflik olurdu. Mlituridi bunu yle cevaplandrr Eer verilen emir derhal uyulmas vacip olan emir olursa o zaman hafiflik olur. stelik, ncelik ve sonralk, zaman ve mekna gredir. Allah' n kelmnn bir zaman ve, meknla ilgisi yoktur. Belki Mu'tezile yle itiraz eder: Allah Teal:
"Biz onu (cMun mnalar m) anlayasnz diye Arapa bir Kur'n yaptk buyurmutur 339 . Yapmak sz Kur'n' n sonradan yap ldn ifade eder.

Buna da yle cevap verilir : Hayr yapmak, halketmek demek de ildir. Nitekim Allah, Kur'n'da:
"Allah'n kllar olan melekleri, onlar di i yapyorlar" diye buyurmutur 340 . Buradaki yapmak yaratmak demek olamaz.
,

E'ariler ise, Mushaf'ta olanlar Allah kelm deildir. Allah kelmmn ibaresidir yani tabir ve ifadesidir. Zira Allah' n kelm bir sfattr.
Mturidi, Akaid Rislesi, s.' 14-15. "9 Bak: Zuhruf Sresi, yet: s. 3. 940 Bak: Zuhruf Sresi, yet: 19.

210

Sfat ise mevsuftan ayrlmaz derler. Maturidiler de Allah' n kelm zat ile kaim bir sfattr szn kabul ederler. Fakat "Mushafta olanlar Mlah'n kelmdr. Lkin harfler ve sesler mahlktur" derler. Ancak Allah'n kelm Kur'n'a girdi, hull etti diye de bir iddialar yoktur. Nitekim Allah'n ilmi ile maliim olan bir ey iin Allah'n ilim sfat Allah'dan ayrld da mal'ma girdi denilemez341. Grlyor ki E 'arileri'n ve Maturidilerin bu konudaki gr leri ayn esasa dayanmaktad r.

Insann gc (g yeterlii-istitaa): Mu'tezile insan n gc flden nce, Cebriyye fiilden sonra, Maturidi ve E 'ari fl ile beraber vard r der.
Ecel meselesi katledilen kimse Ehl-i Snnet'e ker di eceliyle lmtr. Mutezile'ye gre kendi eceliyle lmemi tir342. Haram olan bir eye rzk denir mi? Haram Maturldrye gre r z ktr. Zira mak lk demek de ildir. Gda demektir. nsanlarn bir ksm mr boyunca haram yer. Byleleri iin Allah' n rzkndan bir ey yemedi diyemeyiz. Mutezile ise r zk, mlk manasna alarak haram r zk deildir diyorlar. Halbuki rzk mlk manasma alma a imkn yoktur. Nitekim Allah Teala yle buyuruyor: "Yeryznde hibir hayvan yoktur ki Allah onlara r zk vermemi olsun343." Allah'n insanlara en uygun olan yapmas kendine vacip de ildir. Mu'tezile ise vaciptir der. Ehl-i Snnet kendi tezine delil olarak. "Biz onlara gnhlar m artrsnlar diye mhlet veririz344" yetini gsterirler.

iman : Dil ile ikrar, kalb ile tasdiktir. E 'ari ise iman tasdik ve
marifettir" der. Buna gre zihnl ameliyye, kalbin flinden ncedir demektir.

Insann hrriyeti : nsanlarn yaptklar iler, Allah'n yaptklardr; be er hrriyeti insanlarn eline verilmi deildir. Mu'tezile buna itiraz ederek u ayetleri delil getirir:
"Dileyen iman etsin, dileyen kfir olsun345." Ehl-i Snnet buna itiraz olarak u ay-etleri hatrlatr: "Zalimlere ate i biz hazrladk346".
"1 Bak: Mturidl, Akid Rislesi, s. 15-16. 342 Bak: Mturldi, Ak'id Rislesi, s. 20. "' Bak: Hut Sresi, yet: 7. "4 Bak: Abi iturn Sresi, yet: 178. '45 Bak: Kehf Sresi, yet: 29. 346 Bak: Kehf Sresi, yet: 29.

211

"Sizi ve sizin amellerinizi Allah yaratt 34 l". nsanlarn yaptklar eer Allah'n yaratmas ise Allah niin onlar azaplandryor denilecek olursa, u cevap verilir: Sevapland rlmak veya azap grmek ki inin meydana gelen i e flini kullanmasmdan trdr, meydana gelen as l iten dolay deildir. nsann ilediine gre ceza grmesi, iyilik yapmaya da elveri li olan gcn harcad iindir. Mturidi der ki: Allah, insanda fiil ile beraber her an kudret yarat r ve bununla insan fiile tesir eder. Sorumlulu un sebebi budur. Eb Hanife ve Eb Mansr Mturidi'ye gre, insanlar n mukadderat Levh-i Mahfuz'da umumi hatlarla yaz ldr. Muayyen ve m ahhas hareketler halinde yaz lm deildir. E er teferruat yaz lm olsa idi, kii filinde mecbur olurdu. Kiinin cz'i iradesi vard r. Mturidiler teminat kabul, E 'ariler reddeder. Bir Mturidi muhakkak m'minim diyebilir, fakat bir E 'ari ancak Allah isterse m' minim der 3 4 8 . te genel grleri byle olan bu iki mezhebin bir mukayesesini yapmak ok yerinde olacakt r. E 'ariyye ile Miituridiyye'nin Mukayesesi E 'ariyye ile Mturidiyye aras nda ba lca fikir ayrlklar': 1 Ciiz'i irade : E 'arilere gre ez'i iradeyi Allah yarat r. Mturidilere gre ise cz'i iradeyi Allah yaratmaz. Her iki okulun "kesb" anlaylar da farkl dr. E 'ariyye "kesb kulun gcnn makdura iktirandr" der. Mturidiyye ise "kesb kulun bir eye azm ve niyet etmesiyle hasl olur" der. 2 Hsn ve kubuh : E 'arilere gre hsn ve kubuh yani bir eyin iyi veya kt oldu u aklen bilinemez. Hsn ve kubuh, Allah' n emir ve nehiyleri ile bilinir Allah bir eyi emretti ise o ey iyidir. Allah bir eyi yasak etti ise o ey ktdr. Mturidilere gre ise hsn ve kubuh ak l ile idrak olunur. Emir ve nehiy bir eyin iyi veya kt oldu una dellet eder. Herhangi bir ey iyi ise. Allah onu emretmi tir. Kt ise Allah onu yasak etmi tir. 3 Allah' tanma : E 'ariler Allah' tanma= er'an vcip olduunu sylerler. Mturidiler ise Allah' tanmam/1 aklen vacip oldu u fikrindedirler. Onlara gre Allah, Kur'n'da insanlar melekilt, semavat
3" 348

Bak: Safft Sresi, ayet: 96. Bak: ithaf as-Sde, e. II, s. 5-14.

212

ve arz hakknda dnmee yneltmek istemi tir. Bu demektir ki insan taklit ve hevesten uzak olarak do ru yola ynelirse ve gere i aratrrsa Allah'a imam akliyle elde edebilir. Fakat ak l eriat hkmlerini, tebli olmakszn bilemez349.

4 Tekvin : E 'ariler tekvini itibari bir s fat olarak kabul ederler.

Hakiki sfat olarak kabul etmezler. Mturidiler ise tekvinin, kudret ve irade gibi hakiki bir s fat olduunu sylerler.

5 Kula gc yetmiyecek ey/eri teklif : E 'arilere gre Allah' n kula gc yetmiyece i eyleri teklif etmesi caizdir. Mesel cisi rderi yaratm.ak gibi. Maturidilere gre ise Allah' n kulun gc yetmiyece i eyleri ona teklif etmesi caiz de ildir. 6 illiyet ve hikmet : E 'ariler Allah' n fiilleri iin sebep aranamaz der. Onun fiilleri hikmet ile muallel de de ildir. nkii Allah yaptndan sorumlu de ildir. Sorumlu olan kullard r.
Mturidilere gre Allah abesten mnezzehtir. Allah' n fiilleri hikmeti icab meydana gelir. nk Allah Hakimdir, Alimdir. Allah tekvini fiillerinde ve teldifi hkmlerinde hikmetini gsterdi ve irade etti. Has l Allah'n fiilleri hikmeti ile mualleldir ve fiiller bir sebebe ba ldr. Bu Allah'n abesle megul olmasnn icabdr. Allah yaptklarndan sorumlu deildir. 7 Eze/de ma'duma hitap : E'artyye'ye gre ma'duma ezelde ilhi hitap taallk eder. Buna gre Allah ezelde Mkellim'dir. Mturidiyye'ye gre Allah ezelde Miikellim de ildir. nk ma'duma ezelde ilhi hitap taalluk etmez. 8E'ari/er'e gre nbvvet iin erkeklik art deildir : Kadnlar da nebi olabilirler. Nitekim Meryem, Asiye, Sare, Hacer, Havva ve Hz. Musa'nn annesi nebidirler. Mturidilere gre ise nbvvetin artlarndan birisi de erkek olmaktr. Kadnlar nebi olamazlar.

9 ibadetin ifast : E 'ariler mslim olm yann ibadetle mkellef oldu u reyindedir. Onlara gre gayri mslimler bu sebeple de ceza grrler.
Mturidiler ise, mslim olmyanlarm ibadeti ifa ile mkellef olmadklar reyindedirler. Onlar kfrden dolay ceza grrler ve fakat ibadeti ifa etmedikleri iin cezaya arpt rlamazlar.
349 Bak: Muhammed Eb Zehre, al-Mezhib baas, Msr. s. 296, Numfzeciyye Mat-

213

10 rtidad: E 'arilerce mrted yerinden imana dnerse amelleri de avdet eder. Mturidilere mrted imana dnse de am elleri avdet etmez.
1 Tevbe-i Ye's : E 'arilerce tevbe-i ve's makbilldr. Mturilerce makbul de ildir. 12 Kur'n: E'arilerce Kur'an' n bazs, bazsmdan byktr. Mturidilerce Kur'n' n bazs , bazsndan byk olamaz 350 .
.

Genel olarak E 'ari ve Mturidi okullar arasnda bu gibi ayrlklar olmakla beraber, her iki topluluk da birbirlerini tekfir etmemi lerdir. Her iki mezhep de hakt r. Ehl-i Snnet'e dahildir. esasen E 'arilik ve Mturidilik zamanla kayna mlardr.

Eb Ca'fer Ahmed Tahavi:

Msr'da Tah ad nda nir kyden oldu u iin kendisine Tahvi dendi. H. 230 / M.844 ylnda dodu. H.321 / M.933 ylnda vefat etti. firnin rencisi ismil b.Yahya'dan ders ald . Fakat daha ok Irak fukhasnn grlerine meylediyordu. M sr' terkederek Suriye'ye gitti. Orada Eb Hzm Abd al-Harnid'den ders ald . Eb Hzm da mm Muhammed'in rencisi s b.Aban'dan ders alm t . Bylece Tahvi Hanefi fkhn iyice rendi. Kendisi re'y taraftar yd . Kyasa nem veriyordu. Hadis ilmine, Selefiyyn'un ahvaline ve fii fkhna da vukufu derindi. Alim ve zhit olarak tan nrd Irak taraflar nda hreti yayld . Kendisi ictihat derecesine ykselmi ti. cabnda Eb Hanife'ye itirak etmedii hususlar olmu tur. Selefiyytin'un gr lerini yayma a alrd . Sapklklar zuhur ettike onlar rtme e de gayret ederdi. Mgturidi ile Tahvi arasnda ok az fark vard r. Tahvi "Kur'n Allah'n kelmdr. Allah'tan keyfiyetsiz olarak kavlen ba lamtr" diyordu. Bu demektir ki Allah, kelm bakasnda yaratmamtr. Kelm kendisinden ba lamtr. Mturidi ise "Allah' n kelm mna-y vahittir. Allah'tan i itilmesi tasavvur olunamaz" diyordu.
,

Tahetvi birok eserler de yazm tr : Kitb al- htilf Beyn al-Fukh, Kitb a - urt al-Kebir, Kitb a - urt as-Sagir, Kitb al-Muhtasar al-Kebir, Kitb erh al-Cmi al-Kebir li-Muhammed, Kitb erh alCmi as-Sagir, Kitb al-Vasy, Kitb al-Ferid, Kitb erh Mukil
" Bak: Izmirli Ismail Hakk, Yeni lmi Kelm, s. 113-115; M. Eb Zehre, al-Mezhib al-Islmiyye, s. 292-309.

214

Ehadis Resl Allah, Kitb Ahkm a -Kur'n Kitb erh Meni'l-ksar v e Kitb al-Akide 351. I3ylece Ehl-i Snnet hakk ndaki incelemelerimizi burada bitiriyoruz. Allah'tan insanlar sapk mezheplerden, sap k cereyanlardan ve sapk kimselerden koruyarak hidayet yoluna yneltmesini niyaz ederiz. Bu yol, akln ve naklin birle tii yoldur. Bu yol Peygamberimizin vdi.i vasat yoldur. Bu yol yzy llardan beri yz milyonlarca mslmann yokdur. Bu yolu.n rehberi ba ta Kur'n, sonra Snnet, sonra icma ve ihayet kyastr, yani akli grii tr. Din yolunda al m.ak istiyenlerin, ahslara gre de il, bu 4 esasa gre hareket et releri haktr, ilmidir, gerek slmiyete uygundur nsan hakk ahslarn indi grlerine gre tan mamal ve fakat ahslar' hakla tanmaldr.

'S' Balt: al-Fihrist s. 306: M. Eh-il Zehre, Ebn Hanife, s. 207-203; tzmirli smail Hakk ' Yeni ihn-i Kelnn, s. 108.

215

ON .CIONC BLM

DRZLK
Drzilik, Fatimi Halifelerinden Hakim bi-Emrillah' n (01m. H, 411 / M.1020) veziri Hamza b.Ali taraf ndan kurulmu bir mezheptir 352 . Drziler Suriye ve zellikle Lbnan taraflar nda ya amaktadr. amzda youn olarak bulunduklar yer Cabal Duruz da dr. Drzilerin en tannm propagandac larndan birisi Anutekin Drzi'dir (lm. H.410 / M.1019). Bu mezhebe Drzi ismi bu ahsa nisnetle verilmitir 353 . Drzi ismini yanl olarak Muhammed b. smail ad-Drzi'ye nisbet edenler de olmu tur. Drzilere gre Hakim bi-Emrillah Hz. Muhammed'in eriatn neshetmitir3 54. Allah, Hakim'e hulul ve Hakim eklinde tecessm etmitir355 . Onlara gre Hakim'den ba ka ilh yoktur 356 . Drziler misafire son derece hrmet ederler. Gsteri li hayattan ve zevk verici e lencelerden pek ho lanmazlar. Ahlaki de erlere nem verirler, israftan aknrlar, Bedenlerinin sa lna ve esenliine zen gsterirler. Drziler akasya a acn ok severler. Okullara, evlerin bahelerine bu a atan dikerler. Ni an merasimlerinden sonra mstakbel eler beraberce bir akasya a ac dikerler. Drziler aklllar ve cahiller diye iki krma ayrlr. Din bilimlerini ancak ak lllarm bildiini kabul
"2 Bak: brahim Agh ubuku, Gazzli ve Bat nilik, s. 35, Ankara 1964. " 3 Bak: zmirli smail Hakk, Drzi Mezhebi, Darlfnn ilhiyat Fakltesi Mecmuas , say : 2, sayfa 68, stanbul 1926. s" Bak: ar-Risalet al-Mevsumat bi-Bedv at-Tevhid li-Da'vet al-Hak, var: 2 b, Istanbul niversitesi Ktphenesi, No: 238. " 5 Bak: Goldziher, al-Akide ve :- eria, s. 216, Arapaya evirenler: Muhammed Y. Musa, ve al-Aziz Abd al-Hak, Ali Hasan Abd al-Kadir, al-Kahire 1946; Fyzee, Conferences sur 1' Islam Doctrines Juridiques Shi'ites, ev. Ava Meyerovitch, s. 48-49, 56 Centre National de la Recherche Scientifique bask s 1956. 3 Bak: Nushat- Sicil al-Mcteba, var. 119 a-119 b ve ar-Risalet ad-Damigali'l-Fas k; ar-Radd ala'n-Nuseyri, var. 24 b, stanbul -niversitesi Ktphanesi, No: 238.
"

216

ederler. Btn aklllar her Cuma akam mabetlerinde toplanrlar ve dini kitaplar okurlar. Toplanan aklllar bir ksm toplantnn banda, bir ksm ortasnda, bir ksm da sonunda mabedi terkederler. Itibar en yksek olanlar mabedi en sonra terketmek zorundad rlar. Cahillere gelince, bunlar yalnz Kurban ve Ramazan bayram nda dini rnerasimlere katlmak hakkna sahiptirler. Her Drzi akll olmak derecesine ykselemez. Bu dereceye ula abilmek iin ar bal olmak, drst olmak, gereksiz konu mamak, giyimde lkse d kn olmamal, iki ve sigara imemek ve kimsenin mahm haks z yere almamak artur357. Drzilerin itikadar ve eriatlar islm'dan ok farkldr. Fakat onlar bu eriatlarm ve akidelerini ellerinden geldi i kadar gizli tutmak isterler. Naslar te'vil ederler. Ancak zina etmek veya yalan sylemekten sonra derece saknrlar358. u drt esas bilmek onlar iin farzdr: 1 Hakim bi-Emrillah' Allah olarak tanmak. 2 Emri bilmek. 3 Hududu tanmak. 4 Vesaya'ya riayet etmek. 1Hakim bi-Emrillah' Allah olarak tanmak: Hakim bi-Emrillah, Drzilere gre ilht r. Insan eldinde tecessm etmitir. O hem ruhtur, hem beolendir. Hem lhuttur hem nsuttur. Bu ilh e itli insan eklinde bir ok defa gelmi tir. En sonra da Hakim bi-Emrillah biiminde zuhur etmi tir. lm zahiridir. Gerekte lmemi tir. Gizlenn-itir. Fitne ve bozgunculuk yznden gizlennii tir. Insanlar gnhlarmdan tvbe edip fitne ve bozgunculu a son verdikleri zaman IIakim tekrar kacak ve Drzilere dl verecektir. Drzili e kar olanlar ise cezalandracaktr. 2Emri bilmek: Buna kaim az-zaman' tanmak da denir. Emr, Hamza b.Ali'den ibarettir. Hamza b.Ali yarat klarm en ereflisidir. Ilk yaratlan varlktr. nsana hulul eden bir cevherdir. Evren bu cevherden zuhur etmitir. Hamza b.Ali, akl- kllidir. Yemesi, imesi, a as, babas vardr. Elle tutulur, gzle grlr. E i ve ocu u yoktur. Tanr'nn nurundan yaratlm olup imamlarm imamdr. hirette sevap ve ceza, onun eli ile verilecektir. Dnya ve hiret i lerini yneten odur. 3Hududu tanmak: Hudut, Drzilerce kutsal olan emirleri retmee ve yapmaa memur olanlara denir. Hamza aym zamanda ruhani hududun badr. Ilhi emri yayan kimseler evlenmez, gnh i leMehnet Refik ve Mehmet Behet, Beyrut vilyeti, C.I, S. 17,18 Vilyet Matbaas 1335 "4 Bak: ar-Risale ad-Damiga li'l-Fas k ar-Rad ala'n-Nuseyri, var. 22 b-24 a. Macmuatar-Resail, varak: 22 b-50 b stanbul Iiniversitesi Ktphanesi No: 238.
3"

217

mezler, kyamette gerek tan ktrlar. Yaratklarm en ereflileridir. Hududun baz larnn lkab dal, mezun ve mukasiddir. 4 Vesaya'ya riayet etmek: Drzilikte yedi vazife vard r ki bunlara "Vesaya" veya "Visal" denir. Bu yedi vazife unlardr: ehadet kelimesi, namaz, oru, hac, zekt, cihat ve vilyet. Onlara gre tevh d yolu Hamza'nn getirdii bir mezheptir. Drzilere gre neshedilen islmi akideler yerine u yedi vasiyet konulmutur: 1 Do ru konumak. 2-- Din karde lerini korumak. 3 Yalan esasa ve yoklu a ibadeti terketmek. 4 blislerden ve azgnlardan uzak durmak. 5 Hakim"den ba ka Tanr olmadna inanmak. 6 Hakim'in buyruklar na ve davranlarna rza gstermek. 7- Nefsi Drziliin yksek emirlerine ve Hakim'e teslim etmek. Drzilel: bu inan esaslar ndan baka iffete ok nen verirler. Olanaklar lsnde ba ka din ve mezhep sahiplerinden uzak ya amaa alrlar. Toplandklar mebetlerine "halevat" ad verilir. Camiye benzeyen bu ibadethaneler sarp kayal klar aras nda veya zerinde yap lmtr. Grlyor ki Drzili in islm Dini'nin inan sistemi ile temelde ilgisi kalmamtr. eitli dinlerin ve mezheplerin etkisinde kalan Drziler deta ayr dini bir sistem kurmu lardr. Trelerine sk skya bal olan Drziler gnmzde o unlukla Lbnan' n dalk blgelerinde ya a maktadrlar. Lbnan Anayasas 'na gre zel haklar vardr. Tarih boyunca o blgedeki siyasi faaliyetlerde rol oynam lardr. Bugn de Lbnan'da Mslmanlar ve H ristiyanlardan sonra nc bir toplumsal g olarak bulunmaktad rlar. 359 .

YEZiDiLiK
Yezidiler Adi b.Musafir (01m. H. 555 veya 557 / M.1160 veya 112)'i kutsal bir insan olarak tanrlar. Adi b.Musafir Suriye'de Baalbek civarnda domu 90 yanda oldu u halde Lle 'te lmtr. Yezidiler eyh Adrnin kendi dinlerini kurduunu ve yaydn iddia edenler. Adi b.Musafir'in ye eni ve halefi olan eyh Sahr b.Sahr b.Musafir de Lle te gmldr. Gerekte Adi b.Musafir Adeviyye veya. Sahletiyye diye tan 3 Drziler hakknda daha geni bilgi iin baknz: Selim Ebu smail, ad-Duruz, Beyrut basks (tarihsiz), Izmirli Ismail Hakk, Drzi Mezhebi, Darulfniin Ilahiyat Fakltesi Mecmuas , say : 2, sayfa 36-99 stanbul 1926, Yine ayni mecmua say , 3, sayfa: 177-344; ehabettin Tekinda ve Tayyp Gkbilgin'in, Islam Ansiklopedisi Drziler maddesi, Cilt 3, stanbul 1963; brahim Agh ubuku, Gazzll ve Batmilik, sayfa: 35-37, Ankara, 1967.
"

218

nan tarikat n kurucusudur. Mslmanlar onu bu tarikatm kurucusu olarak sayg ile anarlar. Yezidilerin Yezid b.Muaviye'ye nisbetle bu ad aldklar sylenir. Bunlar Yezid'i a r derecede sayg ile anarlar. ehrestni'nin Milel ve Nihal adl eserinde bahsetti i ve ibadiye'nin kurucusu olarak gsterdi i .' Yezid b.Enise ile bugnk Yezidilerin bir ba olmasa gerekir. nk ibadiye'nin inan sistemi ile Yezidilerin itikatlar ve ibadetleri tamamen farkldr. Yezidiler az miktarda eskiden Azarbeycan, Suriye, Mardin, Diyarbakr ve Hakkari'nin baz blgelerinde var idi. Bugn iin yo un olarak Musul'un da lk blgelerinde bulunmaktad rlar. En ok da Sihan nahiyesinin bir ok kylerinde ve Sincar kasabas dolaylarnda yerlemilerdir. Halen Hakkari civar nda bir ksm Yezidilerin bulundu u da sylenmektedir. Yezidilerin iki tane kutsal kitab vardr. Bunlardan birisi Kitb al-Cilve, tekisi Mushaf- Re 'tir ki kara. kitap anlam na gelmektedir. Yezidiler Kur'n yerine Mushaf- Re 'i kutsal saymaktachrlar. Mushaf- Re'te evrenin yarat l ile ilgili semavi dinlerin buyruklarma ve akln kurallarna aykr birok rivayetler anlat lmaktadr. Yezidilerin bu kitab nda baz yiyeceklerin yenmesi haram k lnmtr. Haram klnan yiyecekler aras nda marul, bakla, her trl balk, geyik ve horoz eti, kabak ve lhana gibi yiyecekler vard r. Yezidiler koyu mavi renkte elbise giymezler. Ayakta kk abdest yapmak, oturarak elbise giymek, helya girmek ve hamamda y kanmak onlara gre yasaktr. nk hamam ve hellar eytan'n oturduklar yerlerdir. Hatta eytan, kaytan (ip), at (sel), er (fenalk), melun (1netli) ve nal kelimelerini sylemeyi yasak sayarlar. Yezidilere gre herkesin okuma yazna renmesi do ru de ildir. Tra olmak, byklar tanamiyle kesmek, ba kasnn tarak ve usturas m kullanmak, vahi hayvanlar alp terbiye etmek ve yeti tirmek yasaktr. Kutsal ormanlardan odun kesmek de yasakt r360. Yezidilerin inanlarna gre evren yarat lmazdan nce Allah karanlk bir fezada dola rd . Nihayet Allah bir papa an yaratt, 40 sere ona hkmetti. Neticede k zp onu i3ldrd. Onun tylerinden da lar ve ovalar yaratt . Nefesinden hava, kan ndan da gk meydana geldi. Allah kendi nur ve cevherinden de gne i, ay, fecir ve afa ve yldz3" islm Ansiklopesisi Cilt 6. sayfa: 826--828, Menzel, Kitab al-Cilve maddesi; Cilt, I, sayfa: 137-138, Menzel, Adi b. Musafir maddesi.

219

lar yaratt . Sonra melekleri yaratt . Bunlarn en banda eytan gelmektedir. eytan sonradan kibre kap ld. Allah tarafndan Cehennem'e atld. Yedi bin sene Cehennem'de kald . Orada alaya alaya pimanlk gzyalar ile yedi kp doldurdu. Allah da onu ba layarak meleklerin ba yapt. Kendisine Melek Tavus dedi ve Allah, Melek Tavus'la birle ti. Yedi kpte bulunan gzya lar eyh AdVnin arzdan Ahirete dnmesine kadar Cehennem'i sndrmek zere orada sakl dr. Yezidilerin yukarda da bahsetti imiz gibi buna benzer e itli kozmogoni rivayetleri vard r. Yezidilere gre tenasuh vard r. Beden ldkten sonra ruhlar ba ka vcudlara girer. Abdulkadir Giylni, Hasan Basri ve benzeri evliya eyh Adi'ye kadar e itli suretlerde grnerek kutsal derecelere ykselmi lerdir. Onlara gre Melek Tavus yani eytan Yezid b.Muaviy e eklinde grnerek Ehl-i Beyti yenmi tir. Yezid b. Muaviye tenash yolu ile daha sonra eyh Abi b.Musafir eklinde gelmi, Lle taraflarn kurtarm ve Yezidilii kurmutur. Yezidilere gre eyh Adrnin mezar halen Lle 'te olmakla birlikte o tenash yolu ile tekrar dnyay islha gelebilir. Yezidiliin putperestliin, Maniheizm'in ve Sabiliin etkisinde kald anlalmaktadr. Baz Hristiyan azizlerini kutsal saymalar, iki imeleri ve ocuklarn vaftiz yaptrmalar da Hristiyanln etkisinde kaldna delildir. Yezidilerde bir takm sosyal snflar varar. Bunlar mirler, ihtiyarlar, pirler, eyhler, kuekler, kavallar, fakirler ve mritlerdir 361 . Mirler, nesillerini Adi b.Musafir'e ve hatta Yezid b.Muaviye'ye kadar gtrrler. Di er snflardan kz alp vermezler. Din i leri ile megul olurlar. Dnya i lerinde de buyruk sahibidirler. Her trl dnya ilerinde Mirler sz sahibidirler. ihtiyarlar, Miderin dan man durumunda olup ruhani reisleridir. Mracaat edenlere dini grevleri gsterirler. Pider ve eytanlar ancak kendileri gibi pir ve eyh ailesine mensup olanlardan kz alabilirler. Pir ve eyhler baka snflardan ne kz ahrlar ne de onlara kz verirler. Kueklerin grevi eyh Adrnin trbesine ve Sancak denilen horoz eklindeki horoz veya tavus eklindeki Melek Tavus'a hizmet etmektir. Kuekler Melek Tavus'un tuntan yap lm heykdini Pir'den alarak belli gnlerde ky ky dola trrlar. Kutsal olan bu heykeli Yezidilefin ziyaret etmesini sa larlar. Kendileri de bu heykel taraf ndan raksederler. Kuekler de baka snflardan kz alamazlar.
36,

Bak: M. Nuri. Abede-i Iblis, s. 21-25, Istanbul 1328.

220

Kavvallar'm grevi, belli yerlerde ve belli gnlerde Melek Tavus'un heykeli karsnda ark sylenektir. Mritler, Yezidili i benimseyen kimselerdir. Her Yezidi bir eyhe balanmaldr ve kaytsz arts z onun szn tutmal dr. Fakirler, bakalarmn sadakasna muhta olal Yezidikrdir. Yezidilere gre kendi s nfndan birisi ile olmak artiyle zina kt saylmaz. Ancak, dengi olmayan birisi ile zina yapman n cezas lmdr. Yezidiler iin iki oru vard r. Genel oru, zel oru. Genel orucu her Yezidi Arahk ay nda gn olarak tutar. zel oru, seksen gn olup din adamlar tarafndan tutulur. Bu orucna yirmi gnn Aralkta, yirmi gnn Temmuzda tutarlar. Sonra eyh Adi b.Musafir'in mezarn ziyaret ettikten sonra gn oru tutarlar. Kylerine dnnce din adamlar orularn krk gne tamamlarlar. Her Yezidi namaz yerine Gne doarken ve batarken Gne e ynelerek defa ruk'a var r. Topra a kapanr. Farsa, Arapa ve Krte ile kark bir dua okur. Yezidiler bu ibadetlerini ba ka din mensuplarmn grmesini kat'iyyen istemezler. E er yanlarnda kendilefini grebilecek bir yabanc din mensubu var ise, ellerini gne in aksettii yere koyarlar, sonra perler, bylece de ibadet grevinden kurtulmu olurlar. Yezidiler eyh Adi b.Musafir'in mezar n ziyaret ederler ve bunu hac olarak kabul ederler362. Mezar n bulunduu. Lle Dan kutsal sayarlar. Bu. ziyaret Eylln 23'nden 30'una kadar devam eder. Bu ziyareti yapmayan kfir say lr. Senede kez Nisa , Eyll ve Kasm aylarnda tuntan yaplm Melek Tavus heykellerinden birini ziyaret, etmek de vaciptir. Mirlerin nuhafazasnda olan bu heykeller geici olarak para kar lnda Kuekler ve Kavvallara verilir363. Her Yezidi akran arasndan bir erkek ve bir kad n olmak zere Ahiret karde i edinmek zorundad r. Bir baba kzn kocas ld takdirde alt kez evlendirebilir. 13ir k z kocasn seebilir. Seime babasna haber vermelidir. Nikh zel merasimle yap lr. Yezidiler yeni do an ocuu bir hafta iinde, en ok da iki seneye kadar vaftiz ederler. Adi b.Musafir'in mezar civarndaki bir suya ocuu kere sokup kartmak suretiyle bunu yaparlar.
3" 3"

Bak: Abd ar-Razzak al-Haseni, al-Yezidiyyitu, s. 91,-93, sayfa: 1961. Bak: Ismail Beg Chol, al-Yezidiye Kadimeu ve Hadisen, s. 73--118, Beyrut, 1934.

221

Ayrca, yeni doan ocuu snnet ettirmek de Yezidilerin vazifeleri arasudadr. Yezidiler cami ve mescitlere girmezler ve slmi ibadetleri kabul etmezler. nk bir Mslman n eytan'dan Allah'a s ndn iiten Yezidi onu ldrmelidir. Bunu yapmazsa intihar etmelidir. Yezidiler yukarda da szn etti imiz gibi herkesin okuma yazma renmesini do ru bulmaz. Okuma yazmay ancak eyh Hasan Basri sllesinden oldu unu iddia ettikleri bir aile iin uygun grrler. Ancak son sralarda Yezidi bykleri ocuklar n resmi okullara gnderme e balamlardr. Ayrca yukarda szn etti imiz ve uygulamada glk karan dini yasaklar da de imee balamtr. Bir Yezidi memleketinden bir seneden fazla uzakta kalamaz. E er karlrsa kars kendine haram olur. Yezidilerin bu gr de son sralarda de imi tir. Bunun gibi daha nce szn etti imiz yz numaraya girme ve hamamda y kanma yasa da son sralarda de imitir. Yezidilerin, Yezidi olmayan bir kadnn yzne bakmasi haramdr364 . Yezidiler, Nisan ay nda evlenmeyi uygun bulmazlar ve bu ayda evlerini tamir etmeyi yasaklam lardr. Allah ad yazl olan mescitlere ve okullara girmezler. E er bir Yezidi byle bir yerde bir Miislman' namaz klarken grrse ve bu Mslman eytan'dan Allah'a s nursa onu ldrmelidir. Yukarda da szn etti imiz gibi bunu yapamazsa intihar etmelidir. Bylece Melek Tavus'a kendini kurban etmi olur. Bunu da yapmazsa bir hafta oru tutmal dr. Bir Yezidi'ain bir ocu u olunca evinden bir hafta sre ile hi bir ey karttrmaz. Yezidiler kendi dinlerinden olnuyanlara Yezidileikten bahsedemezler. Yezidi bir hanm baka din mensuplar ile yemek yiyemez. Bir Yezidi kadn renkli ve ipekten elbiseler giyemez. Pamuktan dokunmu beyaz elbise giymelidir. En byk yeminleri Melek Tavus, Yezid ve eyh Adi zerine olur365 . Yezidilerin akl almaz ve a n grleri ile badamaz bir ok treleri vardr. ok kr ki medeniyet aralar ve yayn organlar sayesinde zellikle XX. yzylda bunlarn tutuculuktan baz alanlarda kurtulBak: Sddk ad-Demluei, al-Yezidiyye, s. 291, Irak, 1949.
sss Yezidilerin treleri hakk nda daha geni bilgi iin bakunz: Sddk adDemluei, mulan

eser, sayfa: 291-302.

222

maa baladkIan grlmektedir. urasm da kaydedelim ki biz Yezidilik haklunda verdi imiz bilgileri Mushaf-y Re ve Kitab al-Cilve'den nakil yapan eserlerden yararlanarak edin ni bllunuyorn2366. Yezidilerin son krk yldanberi medeniyet yolunda ne derece ilerlediklerini yerinde saptamak imkn na sahip olamadk.

VEHHABIL K
Vehhbilik, kkenini Imam Ahmed b.Hanbel'in (880-855) mezhebinden alan snni mezheplerdendir. Ancak, peygamberlerin mezarlar ile kutsal yerlerin ziyaretinin slmi inanca aykr oldu unu ileri sren bn-i Teymiye'nin (1263-1328) islm anlay Vehhabi mezhebinin ana ilkeleri olinttur.
.

bn-i Teymiyye, Hanbeli Mezhebi'ne ba l olmakla birlikte bx mezhebin btn kurallar na kr kriine inanmyor kendini, bir mezhep mctehieli sayyordu. O, kini konularda "taklid"i ve hatta "icma"1 reddediyordu. Kendisi, kyasa ok bavurur. Bid'atlara iddetle kar olan bn-i Teymiyye, evliyann dulanmasna ve kutsallatnlmasma ve trbelere yap lan ziyaretlere saldnmtr. O, Peygamberin mezarm ziyaret iin klan yolculuun bile gnh olduunu sylyor, Tannnn insan srefincle tasavvur edilmemesi gerektiine inanyordu. bn-i Teymiyye, Harici, Rfzi, Mrcie, E 'ari, Kaderi, Mtezili, Cehmi, Kerrmi vb. gibi isin mezheplerinin gr lerine kar yaz ile, szle sava amt. ibn-i Teymiyye, bir ok konularda balca islm hukukularndan ayn dnmtr. rnein: 1 talak ile bo anm olan bir kadnn kocas ile yeniden evlenebilmesi iin, kendisini hemen bo ama kabul etmi bir kiiye nikh edilmesi i, yani halkn hulle dedii ii reddeder. 2 Tann buyru u olmyan vergiler geerlidir. Bunlarn veren zekt yerini gibi olur. 3 Kadnn ayba halleri srasda yaplan boamalar geersizdir. 4 cma'a aykr bir fikri aka sylemek dinsizlik saylmad gibi kfr de de ildir. Ibn-i Teymiyye, Halife mer b.Hattab'n, Ali b.Ebi Talib'in bir ok hatalar ilediklerini krsden a ka syler, felsefeye ve tasavvufa
366 Yezidilik hakknda geni bilgi iin bakmz: Abdurrazzak al-Haseni, an lan eser; Mehmet erafettin, Yezidiler, Darlfrdn Ilhiyat Fakltesi Meemuas , say; 3, sayfa: 1-35, Istanbul, 1926. Yine aym meerma say ; 4, sayfa: 273-275, stanbul, 1926.

223

saldrrd . Bu nedenle GazzaWnin, bn-i Sin'nn ve bn-i Seb'in'in eserlerine ok saldrmtr. O, sinagoglarn, zellikle kiliselerin korunmas na ve yeniden yap lmas na kar km ve bu konuda risaleler yazm tr. slm bilginlerinin bir blmnn onu gerek mslman saymalarna karn kimi de rfzi saymtr. bn-i Teymiyye'nin beyz kadar eser yazd sylenirse de bize dek bunlardan altm be kadar ulamtr.

Vehhbilii ilke edinen devletin kurulu u :

Vehhbilik bugn, sadece Suudi Arabistan'da uyulan, dinle politikann karmndan do ma bir mezheptir. Temelini, Hanbeliliin bn-i Teymiyye gr ile de itirilmi bir biin den alan Vehhbilik eylemi, bu ad almadan nce daha XIV. yzyl sonlarnda Necid blgesinde olduka benimseumi ti. Vehhbilii bir mezhep olarak biimlendiren ki i yani, bu mezhebin kurucusu, Muhammed b.Abdlvehhab'dr (1703-1792). Muhammed b.Abdlvehhab, o zaman kk bir ky olan Der'iyye'de do du. renimini Medine'de yapt . Kendisi, bn-i Teymiyye'nin ve bunun rencisi bn-i Kayyim el-Cevziye'nin yolundan gitti ini sylemekte birlikte amac islm', amzn gereksinmelerine uygun bir biimde anlamaktan ok, onu, bid'atlardan, hurafelerden temizleyerek ilk sralardaki saf ve sade durumuna getirmektir. Muhammed b.Abdlvehhab, 1744 ylnda Arap Yarmadasmn Necid blgesinde ba msz bir devlet kuran Muhammed b.Sud'a, mezhebinin ilkelerini kabul ettirdi. Bu sert ilkeleri benimseyen Muhammed b. Suud onu, kurdu u devletin dini ba kanlna atad . Bu yeni Vehhbi eylemi XVIII. yzy lda Arabistan' iyice sarst . lkenin grnmn de itirdi. Yeniliklerden vazgeilmesini, gerek mslmanl a dnlmesini savunan Vehhbiler, Necid'de, Osmanl mparatorlu u'na bal olmyan yeni bir islm devleti kurdular. Muhammed b.Suud lnce yerine, o lu Abdlaziz geti. Bunun zamannda Vehhbilik, Arap Yar madasnn byk bir parasna yayld ; buna kar grteki snni bilginlerden o u ldrld. Mezhebin kurucusu Muhammed b.Abdlvehhb'm kkrtmasyla Abdlaziz, halifeli ini iln etti,. Vehhbiler 1802 ylnda, o srada Osmanl 224

ynetimi altnda bulunan K erbela'ya sald rnca Babahan lakab yla anlan, Kacar slasinden olan Iran alu Feth Ali ah (saltanat : 1797 1834), Ba clad'a yryece ini bildirdi. Yine bu sralarda Taif Kalesi'ni Osmanhlardan alan Vehhhiler, bu ehrin halkn klntan geirdiler; tarihi, dini ve edebi eserleri paraladlar, din ulularmn mezarlarn' yktlar. Abdlaziz'in o lu Suild, Mekke'ye girip buradaki islam byklerinin mezarlar n' yktrd . Burada Cidde Liman 'na yrd, fakat Osmanllarn Cidde valisi erif Pa a'mn ve erif Galib'in birliklerine yenildi. Abdlaziz 1803 ylnda ii tarafndan ldrlnce yerine o l Sud geti. Bu Suud b.Abdlaziz, Yemenlilerin Vehhbili i benimsemelerini istedi. Yemen kad s ise, Vehhbilii, kfirlik olarak ilan etti. Suiid da buna karhk Medine ehrindeki btn ashab mezarlar n' yktrd ; yalnz Hz. Muhammed'inkine dokunmad . Osmanl Sultam ikinci Mahmud, o s radaki Msr valisi Mehmed Ali Pa a'ya, Mekke ve Medine'yi al p hac yollarn kapayan Vehhabileri yola getirme grevini verdi. Mehmet Ali Pa a, Vehhabilere kar , olu Dursun Paa'y yollad ; fakat Dursun Pa a yenildi; onun yerine teki o lu brahim Pa a'y yollad . Bu srada Sutid ld; yerine, o lu Abdullah b.Sud geti. Mehmet Ali Pa amn o lu Ibrahim Pa a 1818 ylnda Der'iyye'yi ald, Abdullah tutsak edildi; Mekke ve Medir e'de Vehhbilerin ya maladklar mallar ele geirildi. Tutsak edilen Abdullah b.Sud, o ullan ve ileri gelen adamlanyla birlikte Istanbul'a yolland 1819 ylnda orada asldlar Bu olaydan sonra Hicaz'da ve Necid'de kar k durum., Birinci Cihan Sava 'aa dek srp gitti. Osmanllar Hica dan ekilince, Vehhbi emiri Abdlaziz ile, bir ara Osmanl Millet Meclisi'nde Meb'us olan 1VIekke erifi Hiiseyin'in aras ald .. l3unun bir nedeni nfuz yar olmakla birlikte as l neden u idi: erif Hseyin 1915 ylnda Ingiltere ile yapt anlamalara dayanarak 1916 Ekiminde kendisini "Arap lkeleri K ral!" ilan etti. Birinci Cihan Sava'ndan sonra da o ullarndan Faysal' Irak'a, teki o lu Abdullah' da rdn krah yaptrd . 225

Mekke erifi Hseyin bylece Haimi ailesine arap lkelerinde byk bir a rlk salanut . Do al olarak Vehhabi emiri Abdlaziz bun dan holanmad . 3 mart 1924 gn Trkiye'de halifeli in kaldrlmas zerine Hicaz krah Hseyin'in 7 mart 1924 gn kendini halife ilan etmesi, Vehhbi emri Abdlaziz'in, ayn yl Austos aynda Hicaz'a kar sava amasma yol at. Ekim aynda Vehhabi ordular Mekke'ye girdi. Hseyin, taht m olu Ali'ye brakarak ngilizlefin yardm' ile Kbrs'a kat. ve 1931 yl nda ld. Bu kral Hseyin'in ngilizlerle yapt anlama gereince ngiltere'den yllk 400.000 sterlin (bugnk de eri yaklak olarak 15 milyon Trk liras) ahyordu. Hseyin'in kendi kendini halife ilan etmesini slam lkelerinin pek o u tanmad . Hseyin'in ingiliz'ler taraf ndan rdn kral olarak atanan olu Abdullah'a ngilizler yllk olarak 60.000 sterlin veriyorlard . erif Hseyin'in, kendi yerine b rakt olu Ali, bir sre Vehhabi emirine kar dayand ise de 1925 Aral k aynda Cidde Liman'nn da Vehhabilere gemesi ile btn Hicaz Abdlaziz'in ynetimine geti ve bylece Abdlaziz 1926 y l Ocak aynda kendisini Hicaz k ral ve Necid sultan ilan etti. 1932 de ynetimin ad : "Suudi Arabistan Kralh" oldu. Vehhebi Mezheli'nin temel ilkeleri : Yukarda deindiimiz gibi bu mezhep islamiyeti, ilk s ralarndaki saf ve sade ekline dndrmeyi ama edinmi tir. Ancak bu giriim slaniyeti aklc bir yakla unla de il, ekilci bir gr le ele almtr. Vehhbiler hemen hemen sadece Kitap ve Snnet'e dayararlar. K yasa ve icma'a pek nem vermezler. Ayr ca, Peygamberin ashab nn izinden gidenler anlamna "selefiyyeci" olduklar n sylerler. Onlar kendilerini tevhidci ve snnet yolunda yani. Peygamberin izinde bilip, Vehhbi inancnda olmayanlar kfir sayarlar. Bu mezhebin kurucusu Muhammed b.Abdlvehhab, btn bid'atlar ve hurafeleri kfr sayyor, onlar ykmak iin giriilen abaya "cihad". diyordu. Ona gre ne amala olursa olsun muska yazmak, by yapmak aalara, trbelere aput ba lamak, tekkelere adak ada nak, mum yakmak, evliya mezarlar ziyaret etmek, fal bakmak, bir ok eyleri u ursuz saymak, tesbih ekmek irktir. Kur'an varken "Delail-i Hayrat" 226:

okumak giinahtr. Bunlar yapan ve Iendilerini mslman sayan kiilerin kanlar. ve mallar helaldr. Vehhbilere gre minare bile bicl'attr. bn-i Teymiyye'nin ve onu izleyenlerin etkisi bir ok mslman lkede grlmtr. Abdlbaki Glpnarh'nn "Trkiyede Mezhepler ve Tarikatlar" adh eserinde dedi i gibi Osman O ullar, kurulu devresinde ftvvet ehline dayanm , Padiahlar bile bu yola girmi lerdir. Ancak, zaman getike, medreseler rgte art p bilgice clzlanca Osmanl lkeside tasavvufa kar kan kat grl hoalar zmreSi ortaya kt. XVI. yzyldan balayarak, szde eriatlarn nemli bir blm, tasavvufla ilgili kiilere toptan cephe alm tr. 1473 ylnda len ve "Tarikat- Muhammediyye" adh eserin sahibi (Birgili Mehmet: 1522-1573) bu eserinde ve "Vasiyetname", "Izhar'l-Esrar", "Imtihan'l-Ezkiya" adl eserlerinde, Peyganber zamannda ohnyan snnetleri: mevld okuyup okutmay , nafile namaz Umay!, lnn ardmdan 40 treni yap lmasn, ruhu iin helva dktrmeyi, Kur'n' makamla okumay, minyatr yapmay, ttn imeyi, biitn yenilikleri, sanat bid'at ve giinah sayyordu. Birgili'nin rencilerinden Kad Zade, daha da. ileri gitmitir. Buna uyanlara "Kad Zadeliler" ve "Kadlar" denmitir. Bunlarn elebas, Kk Kad Zade denen, Bahkesirli Mehmet'tir. Bundan sonra daha sert davramlarda bulunan kii de stvni Mehmet'dir. Byk devlet adam Kprl Mehmet Pa a Sadrazam olunca, bunlarn elebalarm ve bil. ounu 1656 ylnda Kbrs adasna srd. Kad Zadeliler, ka kla yemek yerneyi, kutsal gecelerde minarelerde kandil yaklmasm istemiyorlar; hatta, minarelerin ve tekkelerin yklmasm farz sayyorlard . Tekkeler ykldktan've mukabele yap lan yerlerin topra bir ka kar kazlp denize dkiildkten sonra orada namaz klmabileceini sylyorlard . Osman Keskio lu, "slam Dnyas Dn ve Bugl" adl eserinde Vehhbilerin, kendi inanlar dndaki mslmanlar kfir saymalar knhakda unlar yazyor: "Dinde en kamlmas gereken ve gayet g bir ey olan, bir musIiimana kfir damgas vurmaktr. Bilginler 99 kilfre, bir imana ihtimal olsa 99'u brakp o bir ihtimali alarak bir m' nini iman dairesinin d mda brakmamaa alrlar. slam dininin usl ve kaidelerinin icab

2Z7

budur. Bu byle iken Vehhbiler her hata edeni kfir saymakta nekadar
ar gitmilerdir. Bir dinsize dindar demek, bir dindar ki inin dinsizliine hkmetmekten daha iyidir. Bir mslman kfir saymak o mslmann, o Lailahe illallah deyen iman sahibinin sonucunu ebedi hayal k rklna mahlan, hayatta ve lmnden sonra slam kurallarndan yoksun olduuna hkmetmektir ki, bu hkm ok korkulan bir konudur. mam E 'ari (doumu: 873), son nefesinde yle demiti: " ahit olun; ben hi bir mslmana bir hatas nedeni ile kfir demem. Bilginler, kfrn lzumu de il, benimsenmesi kfrdr demi lerdir. Bundan u sonu kar: Bir ki i kfr saylacak bir i ilese bile, o kii o kfr benimsemedike kfir saylmaz." Bu blm hakknda daha geni bilgiler iin bak. Naima Tarihi, 1282 Matbaa-i mire bask s : C. III, V, VI; Ktip elebi, Mizan'l-Hak fi htiyar'il-Ehak; Cevdet Tarihi, stanbul, Matbaai Osmaniyye bask s, C. II, VI, VII, VIIIIX; Eyub Sabri Pa a, Tarih-i Vehhabiyyan, 1296 Istanbul; Abdlbaki Glp narl, Mevlana'dan sonra Mevlevilik, 19 53 , stanbul; Trkiyede Mezhepler ve Tarikatlar, 1969, stanbul; Osman Keskio lu, slam dnyas dn bugn, 1964, Ankara (A. . Ilhiyat Fakltesi yay n); slam Ansiklopedisi ve Meydan Larousse.

228

ONDRDNC BLM AHMEDILIK KADIYNILIK Bu mezhebin kurucusu, Mirza Gulam Ahmed Kadiyni'dir. O, buHindistanda kalan Pencap eyaletinin Gurdaspur blgesindeki "Kadian" kasabas nda domu , bu nedenle "Kadiani" lakab ile amlmaya ba lanmtr. Bu szck sonradan "Kadiyani" ekline dnmtr. Mirza Ahmed 1835 ylnda do mu ve 1908'de lmtr. Kadiyni Mezhebi 1889 y lnda kurulmusa da, Ingiliz ynetimindeki Hindistanda, Kadiyanilerin ayr bir dini topluluk olarak tamnmalar 1900 ylndadr. Ahmediler, Pencap'ta okturlar. Bunlara, o unlukla Hindistann Bombay ehrinde ve ba ka eyaletlerinde, Afganistan, Iran, Arabistan ve M sr gibi teki mslman lkelerde de grlrler. nemli propaganda aralar , 1902 ylndan beri Kadian kasabas nda yaynlamakta olduklar "Review of Religions" adh ayl k ingilizce dergidir. Ayrca trl yerli Hind dillerinde aylk, aylk haftahk dergileri de vardr. En nemli kitaplar, mezhebin kurucusu Mirza Gulam Ahmed'in yazd "Berahin-i Ahmediyye"dir. Mirza Gulam Ahmed'in bundan baka "Hammet'l-B ra", "S rr'l-Hilafe", "et-Tebli ", "Mevahib'r-Rahman" ve aleyhinde verilen fetvalara, yaz lan yazlara reddiye olmak zere yazd "Nur'l-Hak" gibi Arapa, bir ka da ngilizce eseri vardr. Mirza Gulam Ahmed,' Hz. Muhammed'in, Cami's-Sa ir'de yazl bulunan "gerekten, Allah her yzy l banda topluma dinii yenileyen bir kii yollar" anlam ndaki hadisine dayanarak, kendinin, dinin bozukluklarm dzeltici (mceddid) oldu unu ileri srer. Mirza Gulam Ahmed daha sonra, Allah' n gndermeye szverdi i "mesih" ve gelece i mjdelenen, kiileri doru yola yneltici (mehdi) 229

olduunu ilan etmi , zamanla daha da ileri giderek kendisine, eriat sahibi peygamberlerin sonuncusu demekten ekinmemi tir. O, ok koyu bir ingiliz yanl sdr; ingilizlerin Hindistan' brakmyacaklann, Allah'n bir takdiri olarak ileri srm tr. Ahmediyye Mezhebi genel olarak slam inancna uygundur. Ba lca deiiklik mesih, mehdilik ve cihad konularmdad r. Ahmediler, Isa Peygamberin arm hta lmeyip, l sanlarak mezara indirildikten sonra kendine geldi inde ncil'in iindekileri halka anlat p yaymak iin Hindistana, zellikle Ke mir blgesine geldiini ileri srerler. sa oralarda 120 ya na dek dola p lm , Srinagar'a gnlk mtr. Hindistanda, Mevla Muhammed Hseyin adl birinin kkrtmas yla Mirza Gulam Ahmed aleyhine fetva kartlmtr. Bu fervada: Ahmedilerin sa haklundaki szlerinin Kur'n'a ayk r olduu, bu nedenle de bu inancm kfr saylmas gerekti i belirtihniti.
,

Mehdilik ve kutsal sava (cihad) hakk nda Ahmediler, inanlarnn dostlua ve sava brakmaya dayand n sylerler. Mslman olm yanlara kar mcadelenin, sava aralar ile de il, dosta telkinler ve karlkl tartmalarla olmas n, zellikle ngiltere hkmetine ve onun Hindistandaki ynetimine kar sadkane ballk gsterilmek gerektiini sylerler. IVIehdide ayn zamanda hem nsan hem Hz. Muhammedi'n birletiine inanrlar. Bu mehdinin (yani Mirza Gulam Ahmedin) hicretin XIV. (Mildi XIX. yzy l sonlar) yzyl balarnda ortaya kaca nn Hz. Peygamber tarafndan daha nceden haber verilmi olmas ve kendisi de kutsal grevini, olaylar , olmadan haber vermek gc ile isbat etmi bulunmas dolays ile kendisine inanmak gerekir. O, bu peygamberce yetene ini bir ok kez gstermi tir. Sadece XIX. yzyl sonlarnda grlecek depremleri daha nceden haber vermekle kalmayp baz kiilerin ldrleceklerini de do ru olarak nceden bildirmi olduunu syler. Bir kez, Lahorlulardan birinin ldrlece ini nceden haber vermi , o kii gerekten ldrlm t. Bunun zerine h ristiyan misyoneri, bu ii Mirza Gulam Ahmedin yapt rdn ileri srdler; fakat mahkeme onu susuz bulup temize kard . 230

Kadiynilerin Trklere kar tutumlar iyi deildi. Onlar ngilizlerle dost olduklar ndan, Birinci Cihan Sava 'nda Trkler yenilince deta bayram ettiler. Mirza Gulam Ahmed 1908 ylnda lnce, Kadiyni toplulu u kendilerine, Mevlana Nureddin'i lider semi lerdir. Bu da 1914'de ldnde, bu mezhebe ba l olanlar ikiye ayr lmtr. Bunlardan Mirza Gulam Ahmed'in ilkelerine b4,41 kalanlar, onun o lu Beirddin'i, Mirza Gulam Ahmed'in Peygamberli ini kabul etnnyenler de Mevlevi Muhammed Ali'yi kendilerine ba kan setiler. Mirza Gulam Ahmed'i peygamber bilip onun koydu u ilkeleri benimseyenlere "Kadiyniler", onun peygamberli ini kabul etmeyip, bunun dndaki ilkeleri kabul edenlere de "Lahor Ahmedileri" veya sadece "Ahmediler" denir. Kadiynilerin, Kenya'da, Nijerya'da, Cava'da ve Sumatra'da misyoner rgtleri vard r. ,khmediler, propaganda merkezi olarak Londra yak nndaki Woking'i semilerdir. Ahmedilerin burada byk bir camileri, yay n ve propaganda al malar vardr. Ayrca 1923'den beri Berlin'de de camileri, Cava ve Sumatra'da rgtleri vard r. Mevlevi Muhammed Ali taraf ndan Lahorda 1916 ylnda Kur'n'n Ingilizce evirisi yaymlanmtr. Bu eviri, Ehl-i Snnet bilginlerince yaplan eviriden farkl de iiklikleri kapsar.*

* Bu konuda daha genis bilgi iin bak.: slam Ansiklopedisi; Meydan Larousse; Osman Keskioglu, islam Dnyas , Dn Bugn; Abdlbaki Glp narl, Trkiye'de Mezhepler, Tarikatlar.

231,

BBLYOGRAFYA kbd ar-Rahman al-Ceziri: Kitab al-Fkth all-Mezahibi'l-Erba'a, Msr. Abd ar-Rahmn al-Caziri: Tavdih al-Akid, Msr 1352. Adem Mez: al-Hadrat alslmiyye,
al Kahire 1377/ 1957.
-

Ahmed Cevdet: Ksas-1 Enbiya. stanbul 1331. Ahmed b. Muhammed b. Hanbel: Kitb al-lel va Ma'rifet ar-Riel,
neredenler: Dr. Talat Koyi it ve Dr. smail Cerraho lu, Ankara

1963. Ahmed Emin: Duha'l-slam, Msr. Ahmed Emin: Zuhr al-slm, al-Khire. kkseki, Ahmed Hamdi: slm Dini, Ankara 1958. Ali Hasabe Allah: lm at-Tevhid, Msr 1372. Ansay, Sabri akir: Hukuk Tarihinde slm Hukuku, Ankara 1958. al-Muatttla va'r-Rfda at-Temhid frr-Redd va'l-Havdric va'l-Mu'tezile, al Kahire 1947.
-

Broekelmann, C: Islm Milletleri ve Devletleri Tarihi, Trkeye eviren:

Prof. Dr. Ne 'et aatay, Ankara 1954. al Bubari: al Cmi'as Sahih, stanbul 1315.
-

Cevdet Paa: Tarih, stanbul, Matbaa-i Osmaniye. Corbin, Henri: Histoire de la Philosophie Islamique, Gallimard ne ri
1964. al-Cuveyni: Kitb Tarih i Cihngusay, Leiden 1355 / 1937.
-

ubuku, brahim Agah: Gazzali ve Bat nilik, Ankara 1964. ubuku, brahim Agah: Gazzli ve iipheeilik, Ankara 1964.

De Boer: Tarih al-Felsefe fi-l' slm, al Kahire 1374.

-

ad-Demluei, Sddk: al-Yezidiyye, Irak 1949.

232

ad-Deylemi, Muhammed b.al-Hasan: Kavaid Akid Al-Muhammed, Msr 1369 / 1950. Dineveri: al-Ahbr at-Tval, Leiden 1888. Doan, Liitfi: Ehl-i Snnet Kelarn nda E'ari Mektebi, Ankara 1961. Dozy: Tarih-i islmiyet, Trkeye eviren: Dr. Abdullah Cevdet (Karlda), Msr 1909. Abd al-Hayy b. ezert az-Zeheb, al-Kahire 1350. Ebu'l-Fida: Tarih, Kostantiniyye 1286. Eb Hanife: Fkh- Ekber ve zah, Trkeye eviren: Sbit nal, Ankara 1957. Eb Muhammed Osman al-Lraki: al- Frak al-Mufterika, nereden: Yaar Kutluay, Ankara 1961. Ebu'l-Munteha: erh al- Fkh al-Ekber, Es'ad Ef. Matbaas basks. Eb mer Ysuf: al- ntika fi Fadail as-Selaset al-Eimme al- Fukah, Msr 1350. al-E'ari, Ebu'l-Hasan Ali: Makalat al-islamiyyin, al-Kahire 1369 /1950. al-E'ari: Kitb al-Luma, Msr 1955. Ebu smail, Selim: ad-Duruz, Beyrut; tarihsiz. Eb Ysuf: ihtilaf EU Hanife ve bn Ebi Leyla, msr 195.7. Eb Zehra, Muhammed: bn Hazm, Msr. Eb Zehra, Muhammed: a- afii, Msr. Eb Zehra, Muhammed: Malik, Msr. Eb Zehra, Muhammed: Eb Hanife, Trkeye eviren: Osman Keskiolu, Ankara 1962. Eb Zehra, Muhammed: al-Mezhib al-slmiyye, Msr. Eyub Sabri Paa: Tarih-i Vehln biyan, stanbul 1295. Fyzee A.A.A: Conferences sur l' Islam Doctrines Shi'ites, 1956. Gardet, Louis ve Anawati: Introduction d la Theologie Musulmane, Paris 1948. Gazzali: Fadit al-Btniyye, Streitschrift Des Gazali Gegen Die BattnijjaSekte, Nereden: gnaz Goldziher, Leiden 1946. al-Gazz'ali: al-iktisad Ankara 1962. neredenler: . A. ubuku ve H. Atay,

al-Gazzali: Ilcm al-A'vmm an pr al-Kelm, Msr 1309. al-Gazzali: al-Kstas al-Mustakim, Msr 1318 / 1900. 233

al-Gazzali: Kitb Kavstm al-Bttniyye, nereden - Prof. Ahmed Ate , ilhiyat Fakltesi Dergisi, say I - II, Ankara 1954. Goldziher, Ignaz: al-Akide va' - eri'a fi'l-slm. Msr 1946. Glpmarh, Abdulbaki: Meolna'dan sonra Mevlevilik. stanbul 1953. Glpnarl, Abdulbaki: Trkiyede Mezhepler ve Tarikatlar, stanbul 1969. al-Gurabi, Ali Mustafa: Tarih al-Ftrak al-slmiyye, Msr. al-Hammadi, Muhammed b. Malik b.Ebil-Fedail al-Yemani: Ke f Esrr al-Battniyye ve Ahbr al-Karmtta, Msr 1375 / 1955. Hannal-Fahfri ve Halil al-Cerr: Tarih al-Felsefet al-Arabiyye, Bey-ni -t 1957. al-Hasani, Abd ar-Razzak: al-Yezidn, Sayda 1961. al-Hayyt, Ebfl-Huseyn Abd ar-Rahim b. Muhammed b. Osman: Kitb al ntisr, Beyrt 1957. al-Hnnyeri, Ne vn: al-Hr al-lyn, Msr 1948.
-

Hoyi, Hac eyh Abdurrahim, Mezahib-i Islamiyeden Akaid-i mamiye, 1327 / 1909. bn A'sem el Kffi, Ebu Muhammed Ahmed: Kitab al Futh, Topkap Saray. III. Ahmed Ktphanesi, No. 2950 - 51. /bn al Cezvi: al Muntazant fi Tarih al Mulk va'l Umem, Haydarbd 1357. /bn al Cezvi, Ebfl Ferec Abd ar Rahman: Menktb al Imam b. Hanbel, msr.
-

/bn al-Esir: al-Lubb, al - Khire 1357. bn Haldfm: Tarih, Bulak basks 1284. Ibn Hallikan: Vefeyt al-A'yn va Enb az-Zamn,

al - Khire 1948.

Ibn Hazm: Kitb al-Fasl fil'Ehv va'n-Nihal, Msr 1317. bn Kesir al-Kurei: al-Bidye Va'n-Nihye, 1VIsr 1351 / 1932. /bn Kesir alKurei: al-Bidaye va'n-Nihye, Msr. 1351 / 1932. tim Kuteybe: Te'vil Muhtelef al-Hadis, Msr 1326. bn an-Nedim: al-Fihrist, al - Khire. lnam al-Hararneyn: Kitb al-rd, Msr 1950. al-sferayini, Ebfl-Muzaffer: at-Tabsir fi'd-Din, Msr 1374. Chol, smail Beg: al Yezidiyye, Kadimen ve Hadisen, Beyrut 1934.
-

Izmirli smail Hakk: Yeni ilm-i Kelm, stanbul 1342. zmir li smail Hakk: Muhassal al-Kelm va'l-Hiktne, stanbul 1336. '

234

izmirli smail Hakk: Drzi Mezhebi; Darlfnn hah. Fak. 1VIeemuas , say : 2, ist. 1926. Kafesolu, brahim: Sultan Melik ah Devrinde Byk Seluklu Impa ratorlu u, stanbul 1953. Kalkaendi, Ebffl-Ablfis Ahmed b.Ali: Subh al-A' , 1919. Katip elebi: Mizan'l-Hak. Keskiolu, Osman: meon- A'zqm, Ankara 1960. Keskiolu, Osman: slam Dnyas , Dn Bugn, Ankara Ilahiyat Fakltesi yay n. Kprlzade (Kprl) Mehmed Fuad: Trkiye Tarihi, Istanbul 1923. Kymen, Mehmet Altay: Byk Seluklu Imparatorlu u Tarihi, e. II, Ankara 1854. ' Kler, Es'ad: Islm Fkh nda Rey Taraftarlar , Ankara 1961. al-Kirmfini, Hamid ad-Din: Rahat al-Akl, Leiden 1953. Mahmild al-Be bii: al-Frak al- sliiniyye, Msr 1350. Makrizi: an-Niz va't-Tah.sum fi Ma Beyn Beni Umeyye ve Beni Haim, Msr 1937. Dial-Malati, Ebl-Hasan: at-Tenbil va'r-Redd al Ehv mak 1369. Mfituridi: Akid Risalesi, nereden: Prof. Yusuf Ziya Yrkrt, Ankara. Mehmed Behcet ve Refik Temimi: Beyrt Vilyeti, Beyr't 1333 / 1917. Mehmed Nuri:. Abede-i Iblis, stanbul 1328. Menzel, Th: Kitab al-Cilve Maddesi, slam Ansiklopedisi, e. VI, s. 826-828. Menzel, Th: Adi b. Musafir Maddesi, anlar eser, e. I, s. 138-138. Mes'fdi: Mure az-Zeheb, Barbier de Maynar, al-Muberred: al-Kmil, Msr 1937. Muhammed Abduh: Rislet at-Tevhicl, Msr 1351. Muhammed b. an-Nu'nan: Evil al-Maklt fi'l-Mezhib va'l-Muhtart, Tebriz 1369. al-1Viutatarr fin, Msr Muhammed Cilbir Abd al-Al: Harekt 1373/ 1954. Muhammed Hammadi b. Malik b. Ebul-Fedfil: Btinilerin ve Karmati krin iy:z, ev. smail Hatib Erzen, Ankara 1948, Muslim: al-Cmi as-Sahih, al-Kahire 1373 / 1955. 235 Paris.

Naima: Tarih, Istanbul, Matbaa-i Amire. al-Nevbahti, Ebf Muhammed al-Hasan b. Frak a- i'a, Necef 1379. ar-Radd ale'n-Nusayri, Istanbul niversitesi ktphanesi, No. 238. ar-Razi, Fahreddin: Ptildidat Frak al-Muslimin va'l-Mu rikin, alKhire 1356. ar-Risalet al-Mevsumat bi bedv at-Tevhid li-Da'vat al-Hak, stanbul niversitesi ktphanesi, No. 2378. ar-Risalet ad-Daliga Fask, stanbul niversitesi ktphanesi, No. 238. Ritter, H: E 'ari, islm Ansiklopedisi, cz: 33, Istanbul 1947. Sa'd Muhammed: al-Mehdiye fi'l- slam, Msr 1373 / 1953. Sellm: an-Nakd al-Menheci nd al-Cahz, Badd 1960. Seyyid Ahmed Safai: lm-i Kelm, Tharan 1338. as-Seyyid as-Sened: erh al-Mevkak f al-Kostantiniyye 1286.

a- a'rni, Abd al-Vahhb: at-Taba/ait al-Kubr, Msr. a-ehrestni: al-Milel va'n-Nihal, Msr 1366 / 1947 ve 1910 Msr basks ; al-Milel va'n-Nihal, Atf Ef. Ktphanesi, No: 1373, stanbul. erefeddin Mehmed (Yaltakaya): Kaderiyye veya Mu'tezile, Darlfnun Ilhiyat Fak. Mecmuas , say : 15, stanbul 1930. erefeddin Mehmed (Yaltkaya): slmda lk Fikir Hareketleri ve Dini Mezhepler, Darlfnn ilhiyat Fakltesi Mecmuas , say : 14. Istanbul 1930. erefeddin Mehmet (Yaltkaya): Kerrmiler, Darlfiinun Ilhiyat Fakltesi Mecmuas, say : 11, Istanbul 1929. erefeddin Mehmed (Yaltkaya): Fatmiler ve Hasan Sabbh, Darlfnun Ilhiyat Fakltesi Mecmuas , say : 4, stanbul 1926. Tekinda, ehabettin-Tayyib Gkbilgin: Islam Ansiklopedisi, Drziler Maddesi, C. III. stanbul 1963. ok, Bahriye: slam Tarihinde Ilk Sahte Peygamberler, Ankara 1957. Welhausen, J: islamn En Eski Tarihine Giri, eviren: Fikret I ltan, stanbul 1960. Welhausen, J: Arap Devleti ve Siiktu, eviren: Fikret I ltan, Ankara 1963. Wensink: Islam Ansiklopedisi, Evzi maddesi, ciiz : 33, Istanbul 1947. 236

GENEL DZN
- A -Abbas (Peygamberin amcas ): 5, 66, 175, 201. Abbas O ullar : 57, 78-80, 83, 85, 157, 180, 186, 189. Abbasilik: 179. Abbsiyye: 57-58. Abd al-Kaahir: 142. Abdar: 83. Abdarranak al-Hasani: 221. Abd-i Rabbihi al-Kebir: 41, 47. Abd-i Rabbihi al-Sagir: 41-47. Abdulcebbar b. Ahmet: 133. Abdulkaahir Baddt: 24, 41-43, 47, 125,139, 148, 204. Abdullah Muhammed, 133. Abdullah b. Abbas: 14-18, 22, 23, 29, 30, 36 37, 57. ' Abdullah b.Abdlhakem: 180. Abdullah (Ahmed b.Hanbel'in o lu): 131. Abdullah b.Dingr: 175. Abdullah b.Habbab b.Eret: 23-25. Abdullah b.Hamdan al-Hasibt: 69. Abdullah b.Hasan (b.Ali b.Ebi Talib): 160. Abdullah (b.Hasan al-Msenni): 59. Abdullah b.ibraz al-Mrrt: 50, 51. Abdullah b.Kevve: 15, 27-29, 46. Abdullah b. Mes'ud: 155. Abdullah b.Meymun al-Kaddah: 76. Abdullah b. mer b. Hattab: 8, 19,56, 108, 175. Abdullah b.Revaha al-Ensart: 69. Abdullah l.S'd b.Ebi Serh: 8,7. Abdullah b.Sebe': 8, 55. Abdullah b.Suud: 225. Abdullah b. Vehb er-Rasibi: 18, 20-22, 29, 180. Abdullah b.Zbeyr: 11, 19, 38, 39, 45, 456. Abdullah bad-Yasin: 41, 47. Abdullah Eftah: 60. Abdurrahman al-Cezeri: 133. Abdrrahman b. Abd-i Ya us: 19. Abdurrahman b Ebi Bekr: 12, 19. Abdurrahman b.al-Hakem: 7. Abdurrahman b. Hris b. Hi am: 19. Abdurrahma b. Mlcem al-Murdt: 21, 32. Abdurrahman b. mml Hakem: 33. Abdurrahman b.al-Kas m: 180. Abdlaziz b. Muhammed Su ld: 224, 225. Abdlkerim b. Acred: 49, 50. Abdlmelik b. Atta : 85. Abdlmelik b.Mervan: 48, 115. Abdrrezzak al-Hasant: 221. Abede-i iblis: 220. al-Abidiye: 1.48. Acitride: 49, 50. Adeviye: 218, 219. Adiy b.Msafir: 218 / 220, 221. Adem (Peygamber): 79, 94, 99. Adl: 63, 110. Adliyye: 110. Afganistan: 166, 229. Afiyet b. Yezid al-Avdt: 171. Afrika: 7, 38, 51, 166. Afin: 82, 145. Ahcar al-Zeyt: 9. Ahd: 102. Ahiret: 119. Ahmet b.Hbit: 130, 132. Ahmed b. Hanbel, Ebu Ali e-Seybni: 186 -189, 19,5. Ahmed b.Omer b.Sureyc: 190. Ahmed Cevdet: 23, 32, 35.

237

Ahmed Emin: 133, 155, 175, 186. Alkame b.Kays: 155: Ahmed Hassaf b.omer: 175. Allah: 1-3, 15-25, 27, 28, 40, 42, 44, 45, 50, Ahmed al-Hucey ni:, 153. 98, 110-112, 119-138,166, 210, 212, 213. Ahmet al-Mstali: 85. Alman (almanlar) 67. Ahmedilik (Ahmediler): 229, 230, 231. Ammar b.Yasir: Ahnef b. Kaya: 14. Ammariyye: 60, 66. Ahsa: 83, 180. Amr b.Bekr et-Temind: 31. Ahed b.Ebi Bekr: 132. Amr b.Ubeyd, Ebu Osman: 109, 116. al-Ahediyye: 132. Amr b.Udeyye: 15. Ahyar: 99. Amr b.al-A's: 6, 8, 9, 12-14, 16 19, 20, 28, 31, Ahzab sresi: 103. 179. Aye bint-i Ebi Bekr: 4, 9-12, 30, 35, 108, Amr b. al-Huzai: 8. 115, 116, 175, 202, 208, 209. Amiriyye: 116. Akdeniz: 67. A . M . S . : 69, .70, 75. Aklllar ve cahiller: 216, 217. Anadolu: 166, 185. Akasya aac : 216. Anutekin Durzi: 216. Akil Deliller: 65, 206. Ansay, Sabri akir: 154, 165, 172, 185, 176, 177. ek-Akl ul-Evvel: 94-956. Arabistan: 229. el-Akl ul-Hmis: 96. A'raf sresi: 105, J49. el-Akl ur-Rbi': 96. arap: 1, 8, 9, 34, 45, 56'7. el-Akl us-Sbi': 96. Arslan Argun: 88. el-Akl us-Sdis: 96. Arslanta (emir): 87, 88. el-Akl us-Slis: 96. Arz: 213. el-Akl us-Samin- 96. Ashab: 2, 3, 6, 114, 164, 168, 226. el-Ak1 us-Sni: 96. Ashab al-Maani: 122. el-Akl ut-Tasi': 96. Ashab- Cemel: 38, 46. Akseki, Ahmet Hamdi: 154, 89. Ashab- Hudud: 51. Alamut: 86-88. Asiye: 213. jld Beyt: 160. Askalani: 181. Hasan: 58. Asker: 11. Abi mran sresi: 28, 123. al-Adahiyye: 133. Ali (b. Abdullah b.Abbas): 57. Asr- Saadet: 12. Ali b. Ebi Talib: 3, 6, 8-20, 22-24, 26-38, 46, al-Asvariyye: 121. 50, 52-56, 58-60,52, 64, 66, 68-71,73- Aere-i Mbeere: 10, 12. 75, 77-79, 85, 94, 98, 99, 108, 115, 116, At (Mukanna) 79. 121, 124, 137, 141, 151, 155, 168, 170, At b. Rebah: 188. 176, 177, 179, 185, 201, 202, 208, 209. Atay, Hseyin: 133. 223. ate : 98. Ali bismail et-Temmar: 59. Ate, Ahmet: 107. Ali b. Muhsir: 171. Atiyye b.el-Esved: 49. Ali Hasebe Allah: 133. Atlas Okyanusu: 7. Ali Hadi: 85. atom: 205. Ali Zeyn al-Abidin: 77, 85. Atomculuk: 204. Ali al-Asvari: 121. al-A'vas: 9. Ali an-Nald (b. Muhammed al-Cevad et-Taki): Avustralya: 185. 61, 68. Ayalt Alem Eeleki: 96. Ali al-Rza: 61, 85. Ay felei: 96. Alim: 170. Ayn al-Aleviye: 72.

238

Azafire: 66, 152. Azerbeycan: 85, 88, 219. Azirlye: 48.

Baas: 64. Bab (babi): 75, 92, 97. 100, 101. Babahan (Iran ah]. Feth Ali ah): 225. Bbek al-Hurremi: 81. Babekiyye: 66, 78, 80-82. Babiyye: 66. Badad: 60, 61, 83, 157, 158, 181, 186, 190, 204. 13ahlk, anlama (akd) sresi: 75. %hitt, Ebu'l-Hasan: 204. al-Bahr: 99. Bahreyn: 180. Bakara sresi: liO, 124. 127, 131. al-Bkllanl, Ebu Bekr Muhammed b. alTayyib: 204, 2045. Bkriyye: 59. Bahkesirli Mehmet: 227. Balkanlar: 166. Bamkya: 33. Barbier de Meynard: 13. Basra: 8, 10, 11, 14, 21, 23, 30, 33, 34, 37, 38, 40, 46, 129, 136, 174, 189,'202, 204. Basra Hricileri: 21-23, 33. Btni: 71, 76-78. 84-98, 108. Btniler: 76-78, 84-107. Btnilik: 68, 76-78, 82, 84-84-96, 108. Btniyye: 62, 85, 90, 9 108. Bezda': 57, 65, 6, 78. Bedr al-Cemli: 85. Bedr Ehli: 137. Behemiye: 130, 133. Bekr b.Uht Andlvhit b.Zeyd: 137. Bekri: 75. Bekriyye: 137. Belea: 33. Beni Him 7, 10, 41. Beni Niciye: 30. Beni Temim: 15. Beni Teym: 175. Beni Uneyye: 7, 9.

Beraet: 49, 50. Berae Sresi: 43. Bergus, Muhammed b. s: 139. Bergusiyye: 139. Berkiyaruk: 88, 89. Berkukiyye: 66. Berlin: 23y. Bebii, Mahmud: 112, 133, 142. Beyan b. Sem'an: 151. Beyaniyye: 66, 151. Beyaziyye: 51. Beyrut: 188, 189. Beyt: 98. Beyt-i Muazzam (Kbe): 31. Beytlnal: 9. Bez Dalar : 81. Biat- Rdvan: 11, 12. Bid'at: 65, 226. Bilalabad: 80, 81. Birgili Mehmet afendi: 227. Bir b.al-Mu'temir: 122, 124. Biriyye: 122. Bombay: 229. Brockelmann, Prof. Dr. Carl: 4, 83. Browne: 84. Buhar : 2, 3, 11. Buhuti, Abdurrahman: Burek b. Abdullah al-Temimi: 31. Busti: 161. Butriyye: 59. Byk gnah: 59.

Ca'd b.Dirhem: 6, 179. Cafer b.Ali al-Askeri: 61. Cafer b.Mbeer: 125. Cafer b. Sleyman. 176. Cafer b.al-Harb: 125. Cafer es-Sd k: 60, 61, 66, 8, 85, 151, 160. Caferiyye: 61, 125. Chiz, Ebu Osman Amr b. Bah b. Mahbub al-Kinni al-Leysi: 126, 127. Cithiziyye: 126, 127. Crfdiyye: 59. Causalite: 205, 213. Cebel-i Radayi: 57. Cebel l-Kusayr: 67.

239

Cebrail: 99. Cebriyye: 134, 136, 137, 142, 178, 203, 20;. Cebel: 226, 230. Cehennem: 2, 6, 7, 35, 45, 48, 119, 127, 131, 135, 137, 141, 166, 168, 169. Cehm b. Safvan: 134, 179. Cehmiyye: 134, 135, 207, 208, 22e3. Celaleddin Rml (MevIfna): 155. Cell (ak) kyas: 164. Cemel Vakas : 6, 11, 27, 30, 39, 108, 115, 208, 209. cenabet: 98. Cenab- Hak: 16, 56, 63. Cenahiyye: 66. Cennet: 2, 7, 74, 86, 119, 127, 131, 135, 141. 142, 166, 168, 169. Cerraho lu, Ismail: 187. Cevher: 205. Cezire 7. Cidde Liman : 226. Cihad: 226, 230. cima: 98. Cin Sresi: 122. Cizvitler: 67. cizye: 16. Corbin, Henri: 205. Cubbi, Ebu Ali Muhammed b. al-Vahhab: 127, 129, 195. Cubbffi, Ebu Ha im Abd es-Selam b. Muhammed: 130. Cbbaiyye: 129. Cuha: 18. Cuhud: 49. Cndb b.Ezdl: 8. Crcan: 82, 85-89. Crcani: 204. Cveyni: 90, 204-206. Cz'l Irade: 212.

-DWl: 84, 85, 91, 97, 99-105. ad-Dl al-Bella : 92. ad-Di al-Mandud: 92. ad-Dt al-Mutlak: 92. Ekber: 90, 91. Mezun: 90,91. Damgan: 85. D6r- slam: 42. D6r- Kfr: 42, 47. Tahiyye: 48. Dr- Tevhid: 51. ad-Dvet al-Cedide: 84, 85, 91. Davud: 202. Davud at-Tat: 171. Davud al-Zhirl, Ebu Sleyman Dayud b. Ali b. Davud b. Halef: 190, 191. De Boer: 127. Deccal: 64, 170. Deve (tavan, ylan bal, domuz, sallur bal): 72. Der'iyye (ky): 224. Deyleml, Muhammed b. Hasan: 77, 82, 84, 98, 100, 104, 105. Dihdr, abu Ali Erdestanl: 87. ad-Dineveri, Ebu Hanife: 12-14, 18, 22. Din-i Muhannedi: 36. Drar b. Amr: 136. Drariyye: 136. Diyarbakr: 85, 219. Doan, Lutfi: 195, 203, 204. Domuz: 25. Dozy, Dr. R.: 53, 54, 76. Duht- Erbaa-i Arab: 9. Dmet l-Cendel: 14, 19. Dursun Paa: 225. Drzilik: 216, 218. Drziler: 216-218. Drziyye: 66, 78.

-aatay, Neet: 4, 83. antay, Hasan Basri: 1. in: 7, 166. ubuku, brahim Agh: 80, 95, 105, 133, 194,

Ebrar: 99. Ebu Abbas al-Mberred: 41. Ebu Amr Osman b. Said al-Omeri: 61. Ebu Bekir (birinci halife): 3-6, 19, 23, 35, 39, 52-54, 58, 70, 99, 107, 168, 177, 180, 185, 201.

240

Ebu Bekr Muhammed b. dris: 182. Ebu Beyhes: 49. Ebu Bilal Mirdas b. Udeyye al-Temimi: 3335, 38, 40. Ebu Cafer Ahmet Tahvi: 214. Ebu Cafer al-Mansur: 5;, 66, 157, 176. Ebu' Cafer Muhammed b. Osman: 61. Ebu Cehm: 19. Ebu Davud: 7. Ebu Eyyub Halid al-Ensri: 26, 27, 29. Ebu Fudeyk: 49. Ebu Hanife (Numan b Sabit b.Zuta): 37, 54, 58, 139-176, 179, 182, 188, 189, 195, 207, 208, 212, 214. Ebu Haim Abd s-Selam: 132. Ebu Haim Abdullah (b.Muhammed b. Hanefiye): 57. Ebu Hazm Abdlhamid: 214. Ebu Hulman ed-Dmeki: 151. Ebu Iluzey1 Muhammed b.al-Huzey1 al-Allf 116-118, 152. Ebu brahim Ismail b. Yahya al-Mezenni: 182. Ebu mran: 81. Ebu shak brahim b. Muhammed b. Abbasi b.Osman b afit:' 182. Ebu shak. irzi: 196. Ebu Kureyb Darir: 57. Ebu Leheb: 94. Ebu Mansur Abdlkahir b. Tahir al-Ba dildi: 5, 6, 76-78, 80, 116, 117, 123, 126-138, 142-144. Ebu Mansur al- cli: 151. Ebu Muhammed Osman: 133. Ebu Musa'l-E 'ari, Abdullah b. Kays: 6,14, 10,20, 22, 28, 29. Ebu Mslim Abdurrahman Horasani: 58, 78, 79. Ebu Mslim Rzi: 86. Ebu Mslimiyye: 78. Ebu Nasr Kunduri: 196. Ebu Necm Sirac: 85. Ebu Said Hasan b.Behrel al-Cennabl: 83. Ebu Said al-Kelmi: 51. Ebu Sevban: 144. Ebu Sfyan: 35, 179. Ebu emrah: 49. Ebu Tahir Sleyman (b.Behram): 83.

Ebu Talut: 43. Ebu Ubeyde b.Cerrah: 5. Ebu Yakub Yusuf b.Yahya: 182. Ebu Yusuf Yakub b. brahim b.Habib alKfl al-Ansri: 144. 161, 171-173, 186. Ebu Zehre, Muhammed Ahmed: 37, 54, 58. 77, 158, 160, 161. 165, 172, 177, 178, 180, 182-184, 190, 191, 209, 213-215. Ebu Zerr-i Gfri: 8, 69. Ebu'l-Abbas: 57. Ebu'l-Al Said b.Ebi Muhammed al-Nisab lri (ed-Deli). Ebu'l-Esved ed-Dueli: 14, 22. Ebu'l-Felah Abd al-Hayy b. al-Imad: 82, 113, 176. Ebu'l-Hasan Ali b. Ismail al-A 'ar1: 5, 41, 43, Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed as-Sumrl: 61. Ebu'l-Hattab al-Esedi: 78, 151. Ebu'l-Hseyn Ali b. Muhammed al-Basri: Ebu Kasm b. mam al-Harameyn: 87. Ebu'l-Kasm Hseyn b. al-Ravh b.Ebi Bahr Nevbahti: 61. Ebu'l-Kasm al-Mehdi. Ebu'l-Kasm mer al-Haraki: 187. Ebu'l-Maali b.Abdlmelik: Ebu'l-Mnteh: Ebu'l-Velid Musa b. Ebi'l-Unrud: 182. Ebu'z-Zinad Hi am b.Urve: 175. Eftahiye: 60. Ehl-i Akl: 48. Ehl-i Beyt: 8, 54, 56, 77, 83, 102, 103, 157. Ehl-i Bid'at: 38. Ehl-i Hadis: 162-173, 189, 203. Ehl-i Harb: 16. Ehl-i slam: 24, 32. Ehl-i Istikamet: 51. Ehl-i Kble: 50. Ehl-i Mekke: 44. Ehl-i Nuhayle: 32. Ehl-i Re'y: 162, 164, 173, 189. Ehl-i Snnet: 5, 6, 50, 53, 55, 62, 65, 76, 112, 122, 134, 139, 144, 151, 153, 154, 181, 188, 191, 183, 195, 201-203, 206, 211, 215, 231. Ehl-i Takva: 40. Ehl-i Tevhid: 110. Ehl-i Zimmet 48. Ehvaz: 30, 40.

241

Eleezire: 8, 85. Fakirler: 220, 222. Elyesa: 202. Farabi: 94. Emever: 7, 8, 53, 78, 157, 176. Fars: 30, 35. Emevilik: 52, 179. Fatma (Hz. Peygamberin kz): 4, 5758 Emir-i Hac: 31. 64, 66, 69, 73, 160. Emir-i Dd Habe i b.Altuntak: 86. Fatmiler: 72, 83, 85, 182. Emir l-M'minin: 17, 22, 24. Fecr sresi: 131. el-Emru va'n-Nehyu ani'l-Mn- Fedai te kilat : 84. ker: 20 22, 112. Fedailer: 91, 92. En'am Sresi: 1. Fedek: 4. Endonezya: 185. Ferve b.Nevfel: 32. Endls: 180, 189, 190. Fetva: 162. Enes b.Malik: 155. Fkh- Ibazi: 38. Ensar: 3, 5, 19, 176. Fkh- Imami: 38. Enutekin: 88. Fkh- Zeydi: 38. Ermenistan: 88. Fkh: 6. Ernest Renan: 67. Fidaviyye: 78, 84. Es'ad b.Amr: 171. Filistin: 7, 7, 12, 185. Esas: 92, 97, 99. Firavun: 42, 94. Esved b. Zeyd al-Ansi: 6, 202. Firuzgh: 147. Esved b. Yezid an-Nahai: 155. Frank (Frnklar) 67. al-E'ari Ebu'l-Hasan Ali b. Ismail: 77, 136, Frans z: 67. 195, 198, 203, 204, 206, 207, 209, 211, Furkan Sresi: 94. 228. Fur: 59, 174. E 'ariler: 196, 210-214. Fussilet sresi: 1. E'arilik: 134, 138, 205, 206, 214. Fyzee 216. al-E 'ariyye: 191, 196, 197, 200, 201, 207, G208, 223. Gadir Bayram : 73, 74. E'as b.Kays: 14, 15, 18. Gafiki b.Harn: 9. Eheb b.Abdlaziz: 180. Ester (Malik b. Haris al-Nahai): 8, 13, 14. Galiye: 52, 54, 55, 60, 62 7 64, 65. Gassan al-Kafi: 142, 143. Etba at-Tabn: 188. al-Gassaniye: 142. Evlad- Fatma: 59.
-

Evzai,' Abdurrahman b. Amr: 115, 173, 188, Gaybet-i Kbra: 61. Gaybet-i Sugr: 61. 189 Gaylan ed-Dmeki: 6, 115, 178. Eyyub: 202. al-Gaylanniyye: 133. Eyyub Sabri Paa: 228. Gazzali, Ebu Hamid Muhammed b. MuhamEyytibiler: 182. med: 5, 94, 95, 98, 105, 107, 133, 193, 194, Ezarika: 38, 46, 50. 204, 206, 224. Ezd: 18, 40. Gazze: 181. EzrakIler: 46, 47, 49. G yaseddin Muhammed: 147. Ezruh: 14, 19. Gilah: 202. Gird-i Gh: 86. -FGoldziher, Ignaz: 19, 94, 142, 154, 186, 217. Fadi al-Hadbi: 132. Gkbilgin, Tayyib: 218. Fahreddin ar-Razi: 89. Glpnarl, Abdlbald: 228. Fahr al-Mlk: 87. Gulat: 50, 64, 78, 79 151, 152.

242

al-Gurhi, Ali Mustada: 2, 109, 110, 112-116, 133. Gurbiyye: 66. Gurdaspur (Kadiyan kasabas ): 229. Griler: 147. Guul: 98. Gnaltay, M. emseddin: 154.

Habbab b.al-Eret: 23. Haber: 163. Haber-i Ahd: 188. Haber-i Mtevtir: 65, 163. Haber-i Vhid: 65. Habeistan: 14, 166. Hbtlyye: 130, 152. Hac: 98, 103, 218. Hac Sresi: 22. Hal Savalar : 67. Hacer: 213. al-Hacar al-Esved: 83. al-Hadbiyye: 132. al-Hadesi, al-Fadl: 130. al-Hadesiyye: 130. Hadid sresi: 122. Hadis: 76, 86. Hdis: 62. Hadramut (Hadramavt): 185. Hafi: (Kapal , gizli) Kyas: 164. Hafse (Hz. Dillerin k z): 4. al-Hafsiyye: 140. ilakaikiyye: 148. Hakem: 13, 15, 17-20, 22, 30. Hakemeyn: 27, 28, 34, 36, 38, 46, 209. Hakim bi-Enrillah: 72, 216, 217. Hakkri: 219. Halef al-Harici: 30. Halevat: 218. Halefiyye: 50. Halife: 7, 9, 24, 38. Halifelik: 9. Halil: 104. Halil al-Cerr: 77, 83, 196. Hallaciye: 66. Hamdan b.al-E'as: 83. Hanunad b.Ebu Hanife Numan b. Sabit: 158, 161. Hammad b.Ebi Sleyman: 155, 159.

al-Hammrlyye: 132. Hamza b.Ali: 72, 217. Hamza b.Sinan al-Esedi: 20. Hanbeli: 186-188. Hanefi: 59, 161-175, 183. Hannal-Fahuri: 77, 83, 196. Harbiye: 66. Harice b. Zeyd b.Sbit: 175. Hariciler: 15-19, 21, 23-34, 36-40, 46, 49, 51, 109, 223. Haririye: 59. Hris b.Murret l-Abdi: 26. Harkos b.Zheyr as-Sa'di: 20, 21. Hartman, Ricard: 67. Harun (Peygamber): 94,202. Harun al-Re id: 171, 173, 181. Harura: 15, 18. Haruriye: 15, 18. al-Hasan al-Basri: 6, 109, 115, 159, 178, 222. Hasan b. Ali b.Ebi Talib: 32, 56, 59, 60, 62, 64, 73, 77, 85, 108, 170. 171, 174. Hasan b.Ziyad Hasan al-Askeri: 61, 68, 85. Hasan al-Msenn b.Hasan al-Mcteba b. Hz. Ali: 59. Hasan Sabbah: 84-89. . Hasaniyye: 59. Hasr Da : 60. Hsriyye: 60. Haeviye: 152, 207, 208. Ha11111: 226. Haiiye: 84. Har ve Ner: 64. Haaiye: 78. Htem l-Eimme: 60. Hattabiye: 66, 78, 151. hava: 98. Havric: 11, 20, 33, 34, 142, 168, 178, 179, 184, 203, 208. Havas: 70. Havva: 213. Havz- Kevser: 64. Haydariyye: 82. al-Hayyat, Ebu'l-Hseyin Abdurrahim b. Muhammed b.Osman: 118, 122, 128. al-Hayyatiyye: 128. Hayyan b.Zbyan: 32, 33. Hayy- Layemut: 60.

243

Hayy- Muntazar: 59, 60. Hzmiyye: 50. Helva: 227. Herat: 145, 146. al-Hayseniyye: 148. Hesab: 64. Hristiyan: 7, 8, 26, 47, 66-68, 71. Hrrt b.Rid: 30. Hicaz: 38, 56, 164, 166, 180, 186, 196, 226. Hcr sresi: 104. Hikmet: 213. Hilafet: 18-21, 52, 56. Hilal b. Yahya al-Rey: 175. Hindiini: 185. Hindistan: 166, 185, 229, 230. Hiam b.Abdlmelik: 58. Hiam b.Amr al-Fuvati: 123. Hi am b.al-Hakem: 59, 63, 64, 152. Hiam b.Slim b.al-Cevl kt: 59, 152. al-Hiamiye: 63, 66, 123, 154. Horasan: 85, 180, 189, 196. Horos: 220. al-Hubab b.al-Miinzir: 5. Huccet: 48, 65, 90, 92, 97, 100. Hucurat sresi: 124. Hud: 202. Hfd sresi: 211. Hudeybiye: 17. Hudud-u lahi: 25. Hulefi Ridin: 185, 208. Hulmaniye: 66, 151. Hulul: 65, 66, 78, 207, 216. Hululiye: 66, 151. Hum Gadiri: 3, 74. Humus: 7, 8. Hurrem: 80-82. Hurremdiniye: 78. Hurremiye: 78, 80S82, 202. Huriifilik: 97. Hzistan: 129. Hulg: 90. Hseyin b. Ali b.Ebi Talib: 34, 55, 56, 60, 64, 69, 73, 77, 78, 85, 170. Hseyin b. Ali al-Kerabisi: 50. Hseyn b. Hmdan al-Has yb: 72. Hseyn Kairi: 86-88. al-Hseyniyye: 133. Hsn ve Kubuh: 212.

-1ltan, Fikret: 11, 14, 18, 32. Irak: 73, 85, 88, 113, 157, 161, 162. 164, 166, 173, 181, 182, 196, 214. al-Iraki, Ebu Muhammed Osman: 112. Isfahan: 16, 85, 190.

baha baba* 65, 66, 84. bahiyye: 84, 219. ibaziy,(e: 38, 50, 51, 178. Ibda: 95. Iblis: 94, 99. bn Ebi Azfir: 152. bn Ebi Leyl, Muhammed b. Abdurrahman: bn Ebi Muayt: 13. bn Frek, Ebu Bekr Muhammed b. al-Hasan: 147, 204. bn Haldun: 10. bn. Hallikn: 79, 113, 116. bn Hazm: 7, 142. bn Kelbi: 11. bn Kerram, Ebu Abdullah Muhammed: 145. 146. bn Kesir al-Kure i: 89. bn Kuvv: 8, 17. bn Kuteybe: 126. bn Mfce: 7. bn Mubarek: 189. bn Mcahid: 204. Ibn-i Sebe: 224. bn Sina: 94, 224. bn ihab al-Zuhri: 175. bn ubrime: 157. bn Teymiye: 223, 224, 227. bn Tmart: 204. bn al-Cevzi, Ebu'l-Ferec Abdurrahman: 82, 90. bn al-Esir: 12, 14, 18, 22, 23, 29, 41, 42. bn ul-Kdve Abdlmecid b.Omer: 147. bn al-Nedim: 80, 82, 118, 161, 187-191. Ibrahim (Hz. Muhammedin o lu): 170. brahim (Peyiamber): 79, 94, 98, 99, 103. brahim b.Ebu Yahya al-Eslemi: 152. brahim b.Muhcir: 147, 148. brahim b.Muhammed b.Ali b.Abdullah b. Abbas: 57, 79.

244

brahimiyye: 152. brahim Pa a: 225. 'eaz al-Kur'n: 202. al-et Adud ad-Din: 204. ema: 65, 162, 164, 181, 183, 190, 215, 226. Iema istihsam: 162, 164. Idris: 202. ietihad: 163. Ihbariyye: 65. hlas sresi: 1. Ihtilam: 99. htiyarlar: 220. 205, 213. Ilm-i Kelam: 2, 6. lyas: 202. mam: 46, 50, 54, 62, 64, 65, 70, 71, 90-93, 97-101, 107, 138, 185, 201, 211. mam al-Harameyn, al-Cveynt: 90, 204 206. mamet: 5, 21, 53, 56-60, 63, 64, 100, 136, 179, 180, 185, 201. mam- Masum: 62, 65, 86, 91, 92, 94, 97, 98, 104, 105. Imam- Zlim: 38. Imam- Zaman: 61. Imamiye 52, 55, 58-65, 78, 201. Iman: 135. mran b.Httan es-Seddilsi: 49. imsak: 194. nci': 65. nfitar sresi: 149. ngiltere: 225, 226, 229. nsilah: 105. Inikak l-Kamer: 202. Irade-i Cz'iyye: 136. Iradei Klliye: 136. Iran: 54, 66, 73, 76, 82, 185, 190, 229. ima: 141, 142. rtidat: 5, 214. Isa b.Eban: 175, 214. sa b.Meryem: 3, 73, 74, 94, 103, 131, 202, 230. Isa b.Msa: 78. Isb(parmak): 192. sevilik: 54. sferayint, Ebu shak: 76, 80, 82, 83, 118, 121, 136-138, 142-144, 204. sferilyint, Ebu'l-Muzaffer: 2, 5.

shak: 202. shak b.Cafer es-S ldk: 60. shak b.Mahmi, Ebu Yakub: 146. ishkwye: 60, 148. srara: 2, 7, 16, 24, 33, 45, 50, 66. Islmiyet: 5, 8, 24, 35, 68. smil: 202. smail Bek Chole: 221. smail b. brahim al-Sirazi: 134. smail b. Cafer al-Sadk: 60, 77, 85. Ismail b. Yahya: 214. smailiyye: 60, 62, 64, 68, 77, 85, 89. sna Aeriyye: 61-63, 85. sra sresi: 120. stanbul: stiab: 10. Istitaa: 200, 211. al-ivdiyye: 133. zmirli smail Hakk : 36, 37, 46-49, 58, 59, 65, 66, 91, 192, 214, 215, 218.

Kaade: 41, 44, 47. Kaadtin: 49. Kabe: 39, 99. al-K'bt Ebu'l-Kasna Abdullah b.Ahmet b. Mahmud: 128. Kabir azab : 64. al-K'biyye: 128. Kaddas Gn: 74. Kader: 115. Kaderiye: 111, 142, 223. Kad Zade (Kad Zadeliler): 227. Kadiynilik (kadiyntler): 229, 231. al-Kaadir Billah: 146. Kafeso lu, brahim: 84, 88. Kitbir: 38, 41, 46, 48, 114. Kafkas (Kafkasya): 7, 166. Kahire 85. Kaim-i Muntazar: 60. Kaim l-Kyme: 93. al-Kalkaendi: 84. Kamer sresi: 45. Kmiliye: 64, 66. Kanber al-Devst: 69. Karmta: 78, 83. Karlda, Abdullah Cevdet: 54 76.. Karmatiler: 60, 64, 83.

245

Kasas Sresi: 28. Kasm: 170. Kasm b.Maan: 171. al-K'astiyye: 133. Katam: 31, 32. Katari b.al-Fucaa: 46. Katif: 48. Katip elebi: 228. Kavallar: 220, 222. Kavm-i Lut: 45. Kays b. Hanif: 14. Kays b.Sa'd b.Ubade: 10, 26, 27. Kaytan (ip): 219.. Kazf: 47. Kazvin: 86, 87, 180. Kebire (Byk gnah) meselesi: 48, 109, 137, 178. Keff: 194. Kehf sresi: 211. Kelaziye (Kameriye): 72. Kelime-i ahadet: 207. Kelime-i Tevhid: 97. al-Kelimet l-Ulya: 91. Kenya: 231. Kerramiler: 145-147, 149. al-Kerraniye: 145, 148, 152, 170, 178, 203, 207, 223. Keskiolu, Osman: 37, 54, 58, 154, 158, 159, 161, 227. Kemir: 230. Keysan: 55, 56. Keysaniyye: 52, 55-59, 63, 65, 78. Kble: 98. Kler, M. Esat: 156, 161, 171, 174, 181, 183, 187, 188. Krk treni: 227. Knnesrin: 7, 8. Krtas hadisesi: 3. Kyas: 62, 162, 164, 165, 183, 187, 190, 214, 215. Kyas- Illa: 16. Kzlsar, Emir: 88. Kinde: 31. Kirmani (Seyyidena Hamidddin): 92, 95, 96. Kitab: 27, 62, 65, 226. Kitab al-Cilve: 219, 223. Koyiit, Talat: 187, 203.

Kolta, Emir: 87, 88. Kprl Zade Mehmet Fuad: 89. Kprl Mehmet Pa a: 227. Kymen: Mehmet Altay: 89. Kuds: 4, 145, 146, 186. Kfe: 7, 8, 10, 11, 13-15, 17, 18, 22, 23, 2933, 55, 56, 58, 83, 154, 157, 159, 160, 164, 173, 174, 190. Kuhistan: 85-87, 91. Kuhmus: 153. Kundfiri, Ebu Nas r: Kur'an: 2, 4, 6, 13, 17, 23-25, 36, 38, 39, 51, 62, 65, 76%,86, 96, 114, 123, 125, 129, 162, 163, 165, 167, 169, 1756, 179, 186, 190, 191, 195, 196, 206-208, 210, 212, 214. Kur'n yolu: 37. Kur'an- Hakim: 4. Kur'n- Kerim: 1, 12, 14-17, 19, 22, 25, 27, 28, 36-38, 41, 45-47, 153. Kureybiyye: 57. Kurey : 5, 39, 46, 180, 185. Kutluay, Ya ar: 112. Kkler: 220. Kuzey Afrika: 51, 166, 180. Kfr-i Millet: 51. Kfr-i Nimet: 49, 51. Kmeyl b.Ziyad: 8. Kn (ol): 199. Kuveyt: 180.

-LLhut ve Nsut: 217. Lahor: (Lahor Ahmedileri): 231. Lle : 218, 220, 221. La hkme illa l llah ve Reslihi: 15, 20, 46. La ilahe Illallah: 4. Lammens, Le pere Henri: 67. Levh-i Mahfuz: 125, 212. Lewis, Bernard: 83. Libya: 180. Lokman sresi: 111. Londra: 231. Lbnan: 67, 218. Lut: 202.
'

-MMa'bed al-Cheni: 6, 115. ma'dum: 213.

246

Aiagrib: 196. Mahmut b.Sebktekin: 146. Mide Sresi: 42, 105, 120. Makrizi: 7. Malti-Ebu'l-Hasan: 108, 129, 130, 143. Malik b.Enes Ebu Abdullah: 157, 162, 164, 173, 175-181, 188, 189, 192. Maliki: 166, 175, 183. Maniheizm: 220. Mansur, Ebu .Cafer: 78, 79, 158, 189. Mansriyye: 64, 66, 151. Mardin: 219. Mrika: 36-38, 47, 51. Mariti (italyan): 67. Marul, bakla, bal k, geyik ve horoz eti, kabak ve lahana: 219. Marni: 67. Massignon, Louis: 83. al-Mtiridi, Ebu Mansur, Muhammed b. Muhammed b. Mahmud: 209-214. Mtridiler: 211-214. Mtridilik: 214. Matridiyye: 191. Mavernnehr: 79. Maziyar b.Karin: 82. Maziyariyye: 78, 82. Meefsi: 47, 80, 111. Medyin: 18, 21, 23, 29, 80. Medine: 1-3, 8, 9, 14, 19, 39, 48, 59, 60, 73, 109, 113, 141, 149, 164, 175, 177, 181, 182. Medyen: 22. Mehdi (halife): 80, 151, 171, 189. Mehdi: 64, 86, 103, 229. Mehdi-i Muntazar: 57. Mehdilik: 54, 230. Mehmet Ali Pa a: 225. Mehmet Behcet: 89, 92, 217. Mekke: 1, 3, 9, 10, 14, 1/, 22, 31, 38, -40, 45, 56, 73, 74, 83, 157, 175, 181, 184, 226. Mekke erifi Hseyin: 225, 226. Melahide: 64, 78, 85. Melek: LOO. Alelekt: 212. Melek Tavus: 220, 222. Melik: 70. Melikah: 84, 86-88. Melik s-Selam: 94.

Merun: 219. Memtriye: 60, 61. Me'mun: 80, 82, 125, 126, 186. al-Menzile beyn al-Menzileteyn: 109, 113. Merih Feleki: 96. Meis: 144. al-Merisi, Ebu Abdurrahman bi r b.Gyas: 144. al-MerisiYye: 144. Merran: 116. Merv: 134, 196. Mervan b.Hakem: 7, 9, 64. Merve: 99. Meryem: 213. , Mersid-i Nebevi: 9. Mesih: 229. Mesruk b.al-Ecda al-Hemedani: 155. Mes'i'idi: 13, 15. Merik iil-Envr: 51. Mevl Muhammed Hseyn: 230. Mevlnii Nureddin: 231. Mevlud: 227. Meymun b.Deysan: 76, 77. Meymun b.Halid: 50. Meymuniye: 50. Mez,, Adam: 182. Mezdekiyye: 80,81. Mezopotamya: 83. el-Mezun al-Mandud: 92. Mezun al-Mutlak: 92. Mirza Gulam Ahmet Kaadi: 229-231. Msr: 5, 7-10, 12, 31, 73, 83, 85, 166, 180182, 185, 196, 215, 229. Miad: 63, 64. Mikat: 99. Mikdad b.Esved al-Kindi: 69. Mindal: 171. Mirler: 220. Mis'ar b. Eedeki al-Tenimi: 13, 14, 18, 22. Mis'ar b. Kidam: 173 . Mizan: 64. Muammer b.Ubbad: 121. al-Muammeriyye: 121. Muattla al-Zat: 93. Muaviye b. Ebi Sfyan: 6-10, 12-16, 18-20, 30-33, 35; 56, 64, 68, 108, 149, 173, 202, 208, 209. Muaviye b.Yezid: 38-39.

247

Muaz: 163. Muaz b.Cveyn: 32, 33. Mubahele Bayram : 73. al-Mbdi ul-Evvel: 95. Mudar: 153. Mufaddla: 52, 54-55, 57-59, 64. Mugire b.Said al-teli: 151. Mugire b. be: 9, 14, 19,32. Mugiriye: 66, 151. Muhacir: 3, 5, 19, 176. Muhaddis: Muhakkime-i <Ila: 41, 46, 47, 51. Muhammed (Hz. Peygamber): 1-5, 9, 39,55. 62, 64, 66, 68, 69, 72, 74-79, 84, 94, 98, 99, 103, 107, 163, 164, 167-170, 172, 182, 185, 192, 194-196, 216, 229. Muhammed b.Abdullah b.Abdlhakem: 176. Muhammed b. 'Abdullah al-tskaft: 125.
.

Muhammed b. Abdullah b. Hasan al-Msenna b.Hasan al-Mcteba b.Ali b.Ebi Talib (enSefs z-Zekiye): 59. Muhammed b.Ablvahhab: 224, 226. Muhammed b.Ali b.Abdullah b.Abbas: 57. Muhammed b.Cafer as-Sad k: 60. Muhammed Bakr: 85. 160. Muhammed b.Ebi Bekr: 9, 12. Muhammed b.Ebi Zeynel al-Es'adi al-Ecda: 78. Muhammed b.Hanefiyye: 55, 56, 57, 66, 78. Muhammed b.al-Hasan al-Deylemi: 76. Muhammed b.Hasan Seybani: 171, 173, 174. Muhammed b. smail b.Cafer as-Sad k: 60, 77, 90. Muhammed b.Malik b.Ebi'l-Fedail al-Hammadi al-Yemni: 83. Muhammed b.Meliksah: 88, 89. Muhammed b.Mesleme: 8, 108. Muhammed b.an-Numan: 109. Muhammed b.Nusayr Nemiri Abdi: 68. Muhammed b. Semae: 175. Muhammed b.Suad: 224. Muhammed al-Baidr b.Ali Zeyn al-Abidin: 57, 59, 60, 77. 61, 85. Muhammed al-Cevad at-Taki b. Ali al-R za: 65, 35. Muhammed al-Mehdi: 85. Muhammediyye: 66.

Muhammire: 78, 82. Muharremat: 66, 99. al-Muharrik al-Evvel: 95. Muhkem ayetler: 76. Muhkem hadisler: 204. Muhtar b.Ebi Ubeyde es-Sakafi: 55S 56, 78. Muhtariye: 57, 59. Mukanna: 79, 80. Mukannaiyye: 66, 78, 79, 151. al-Munbais ul-Evvel: 96. al-Muhtar, Ebu Masa Isa b.Sabih: 124, 125, al-Murdariye: 124. Mridler: 220, 222. Muruk: 36. Musa (Peygamber): 22, 79, 94, 98, 99, 103. 179, 213. Musa, M.Y.: 142. Musa al-Kazm: 60, 61, 85. Mus'ab b.Zbeyr: 56. Museviyye: 60. Mushaf- Fatma: 64. Mushaf- Res: 219, 223. Mustansr: 84, 85. Musul: 196. Mutarrah: 48. Mu'tasm: 80, 82. Mtezile: 6, 34, 50, 108-113, 116-117, 124, 128-130, 133, 136, 141, 152, 153, 156, 168, 169, 177, 179, 184, 195, 196, 200, 201, 203, 204, 207, 208, 210, 211, 223; Mtezili: 59, 63. Muvafkyn: 49. Milvahhid: 110. Mubarekiyye: 60, 77, 78. al-Muberred, Ebu'l-Abbas: 18, 41, 44, 45, 46, 49-51. Mceddit: 229. Mcessime: 148. Mellihe: 52, 55. Mkelleb: 91, 101. Mlhid: 56, 84. M'min: 38, 91, 101, 113, 169. M'min sresi: 42. M'miniyye: 68. Munafk: 114. Mrcie: 108, 141-143, 156, 168, 179, 184, 203, 223. Mrsel hadisler: 173.

248

Mseylime al-Kezzab: 5, 6, 202. Mslim b. Ukayl: 55. Mstecib: 91, 102, 103, 105. Mstedrike: 139, 140. Mstevrid: 32. Mebbihe: 66, 150, 152, 207. Mteri Feleki: 96. Mtekellim: 178, 186. Mteabih iyetler: 76, 191. Mtekabih hadisler: 204. Mteabihat: 207. Mzzemmil Sfresi: 123. N Ngfi b.al-Ezrak Ebu Re id: 38-47. Nahl sresi: 103. Nile bint-i Ferfisa: 9, 10. Nakib: 70. an-Nkslyye: 133. Nakli Deliller: 206. Namaz 4, 98, 99, 103, 218. Nasr b.Sebktekin: 147. Nasrni: 67. Nass: 76. Natl : 78, 92, 98, 100, 101. Navusiye: 60. an-NTazzam, Ibrahim b.Seyyar: 118, 119, 121, 126, 130, 137, 202. Nebi: 64. an-Neccar, al-Hseyn b.Muhammed: 138, 139. an-Neccariye: 138-140, 203, 207, 208. Necedat: 38, 45, 47-50. Neeede b.mir: 42, 43, 47, 47, 48. Neeib: 70. Neeran: 1, 28, 73. Nefs: 94-96. an-Nefs al-Klli: 94, 95: an-Nefs z-Zekiyye: 59, 176. Nefsiyye: 59. Nefy: 81 Nehrevan (Kprs olay): 18, 21-23, 26, 29-32, 34, 202. Nehr l-Asi: 67. Nehr l-Kebir: 67. Nemiri: 75. Nemiriyye; 68. Nemrud: 94, 99. Nesr: 94.

Nevan al-Himyeri: 77. an-Nevbahti, Ebu Muham ed al-Hasan b. Musa: 66, 108. Nevfel b.Fervet al-E cai: 29. Nihavend: 134. Nijerya: 180, 237. Nisa sresi: 16, 42-44, 110, 114, 1145. Niabur: 115, 146, 180, 190, 206. Niyabet: 63. Nizam al-Mlk: 84, 86, 87, 196, 206. Nizar: 84, 85. Nizariye: 84. Nufat as-Sfat: 93. Nuh (Peygamber): 41, 79, 94, 98, 103, 202. Nuh sresi: 42, 45, 120. Nuhayta: 12, 23, 29, 32. Numaniye: 63. Nur sresi: Nuri, M.: 220. Nusayriyye: 66-73, 78. Nuirevan: 80. Nbvvet: 63, 202, 213. Nmeyriyey: 66. Nzl: 207. O Orta Asya: 155, 166. Ortaodoks: 98, 99, 103, 218, 221. Oru: 98, 99, 103, 218, 221. Osman b Affan (3.halife): 4, 6-10, 12-14, 19, 23, 30, 35-40, 46, 52-54, 59, 70, 108, 116, 141, 160, 168, 175, 177, 179, 180, 185, 202. Osman b Hineys: 11. Osman b.Maz'un al-Cumahl: 69. Osmanllar: 187, 188, 224, 225.

mer b.Abdlazi : 176. mer b.al-Hattab (ikinci halife): 2-7, 14, 23, 26, 35, 37, 39, 52-54, 58, 70, 107, 109, 168, 174, 176, 180, 185, 193, 223. mer Hayyam: 84. d ve adet: 162, 165, 1.72, 177.

Pakistan: 166. Papaan: 219. Peneap: 229.

249

Peygamber (Hz.Muhammed): 1-6, 9, 11, 14, 17, 19, 23, 36, 39, 41, 48, 53-55, 62, 65, 73, 109, 111, 113, 131, 161, 177, 181, 208, 215, 226. Peygamberlik: 5, 19, 51, 57, 62, 65, 66, 93. Pezdevi: 161. Piller: 220. Plotinos: 94. Protestanlar(protestanhk): 68. Put: 1. Putperest: 1. R Rabb: 21. Rabia b.Ferruh: 175. Rabiat al-Rey: Ra'd sresi: 111, 122. Rafza: 53, 57-59, 101, 153, 207, 223. Rafz: 59. Rakka: 12, 173, 181. Ramhrmz: 30. Rabt: 102. Ra it at-Tavil: 49. Ravendiye: 57, 58, 66, 78. 133, 201. ar-Razi, Faraddin: 77, 84, 109, 118, 123, 133, 136-140, 142-144, 147, 204. Rebi' Kabilesi: 83. Rebia: 40. Refik Temimi: 67, 89, 92. Refikler: 91. Resulullah: 17, 23, 28. Rey: 16, 85, 138, 139. Re'y: 214. Ric'at: 55, 54-66. Ric'iyye: 60, 61. Risalet: 202. Ritter, Helmut: 203. Rizamiyye: 58, 66. Rudbar: 86, Ruh: 66. Ruhlkuds: 68. Rukyye: 170. Ruhiyyat: Rum sresi: R'yet: 206.

S
Saalibe: 50. Sabbahiyye: 78, 84.

Sbbe: 52, 54, 55, 57-59. Sabk: 98. Sabkn: 39. Sabiiler (sabiilik): 51, 221. Sabit b.Kays al-Hemedani: 8. Sa'd b.Ebi Vakkas: 19, 101. Sa'd b.Ubade: 5. Sa'd Muhammed Hasan: 66. Sadakat an-Necva: 98. Safa: 99. Safai, Seyyid Ahmet: 133. Saffat sresi: 212. Sagire: 48. Sahabe: 6, 37, 163, 165, 175, 176, 180, 182, 183, 186, 194. Sahib-i Zaman (Mehdi): 57, 61. Sahib n-Naka: 83. Sahib z-Zuhur: 83. Sahih-i Mslim: 42. Sahletiyye: 218. Said b.Muhammed: 146, 147. Said b.al-As: 7, 8. Sa'lebe b.Mikn: 50. Salih (Peygamber): 202. Salih b. mer: 175. as-Salihi: 132. Salihiyye: 59, 132. Salim b. Ehvaz: 134. Sam (Nuhun o lu): 94. Samed: 1. Samerra: 61. Smit: 78. San'a: 8. Sa'saa: 8. Stsni: 54. as-Saymari, Muhammed. b. mer: 132. Schacht, Joseph: 175. Sebeiyye: 66, 151. Seb'iyye: 66, 84. Secah: 5, 202. Sedd-i Zerai: 177. Sehl b.Hanif: 10. Sehrek (Sehrek O lu Cavidan): 81. Selam sresi: 73. Seluklu imparatorlu u: 88. Seluklular: 88, 89. Selef: 178. Selefiye: 37.

250

Selefiyy-un: 150, 153, 191-194, 207, 214. Selim, Ebu Ismail: 218. Selman- Farisi: 66, 68, 69, 75. Sellum, Dr.: 127. Sema: 212. Sencer (Seluklu Sultarn): 87-89. Sencer, Muiziuddin Ebu'l-Haris: 89. as-Seneviye: 133. as-Sevbaniyye: 144. Seylen: 51, 185. as-Seyyid as-Sened: 142. Sddk ed-Demlucl: 222. Sffin: 12, 15, 17, 18, 30, 34, 36, 46, 115, 202, 208, 209. Srat: 64. Srmagar: 230. Sicistan: 49, 50. su: 98. Sudan: 180. Sufriyye: 49-51. Sultan: 50. Sultan Mahmut II: 225. Sumatra: 231. Suriye: 8, 10, 67, 85, 166, 186, 196, 214, 219. Sfyan b.Uyeyne: 157, 178, 181, 188. Sfyan b.Said as-Seyri Ebu Abdullah: 188, 195. Siikat: 37, 192. Skut kaidesi: Sleyman (Peygamber): 99, 207. Sleyman Efendi al-Uzeni: 68, 72. Sleymaniye 59. Smame b.Eras an-Numeyri: 125, 126. Smmamiyye: 125. Smeyye: 35. Snnet: 22, 27, 39, 62, 65, 162, 163, 165, 169, 182, 186, 190, 191, 195, 215, 226. Snnet istihsam: 165.
-

a- a'bi, Ebu mr mir: 155. a- afii, Ebu Abdullah Muhammed b. Idris b. afii b.Said: 50, 149, 162, 166, 173, 175, 181-186, 190, 214. andur: 88. a- ahham, Ebu Yakub: 127, 128. a-ahhami e- 127. am: 7-10, 12, 15, 22, 26, 32, 38, 39, 85, 88, 91, 149, 188. 189, 196.

a'rni, Abdlvahhab: 176. ari: 36. at (sel): 219. tbi: 177. al-Reyyahi: 15, 46. Sebes ebib b.Osman: 31. efaat: 64. ehadet: 218. ehrestani: 5, 35, 47, 49, 51, 58, 59, 65-67, 93, 05, 112, 116, 134, 136, 148, 142-144, 149. emseddin Sami: 154. emsiye ( imaliye): 72. em'un as-Safa: 94. er (ktlk): 219. erafettin Mehmet: 88, 89, 118, 133, 142. er'i Naslar: 24. eriat- Islmiyye: 51. erif Pa a: 225. erif Galip: 225. eyatin ( eytanlar): 170. eyhler: 220, 222. eytan: 70, 100, 219, 220. eytan at-Tak, Muhammed b.Numan: 59. eytaniyye: 63. ia: 3, 34, 38, 52, 53, 55, 57, 64, 68, 78, 79, 85, 151, 156, 160, 179, 181, 184, 203, 204. ia-i Ali: 52. ia-i Osman: 30, 52. ia-i 'Illa: 52, 53, 55. ibay, Halim Sabit: 155, 161. ihan nahiyesi: 219. ii: 8, 25, 52, 54, 61, 66, 72. irk: 49. it: (Peygamber): 94. uayb: 202. imeytiyye: 60. ura: 20. ura sresi: 123. ureyh b. Ebi Evfa: 21. ureyh b. Haris al-Kindi: 155. ureyh (kad ): 53. ureyhiye: 66. -TTaberi: 14, 18, 40-42, 56, 61. Taberistan: 82, 84. Tabut-u Sekine: 56. Taha: 214.

251

Toharistan: 85. Taha sresi: 37,148. Tahir: 170. Trablus: 166. Turul Bey: 196. Tahir b.Abdullah: 145. Tuleyha b.Huveylid: 5. Tahkim: 22, 24, 28, 35. Tumni, Ebu Muaz: 143. Takdis: 192. Tumaniye: 143. Taki: 38. Tuniyye: 148. Takyye: 42, 49. Tunus: 166: Talak sresi: 16. Talha b.Ubeydullah: 9, 10-12, 46, 108, 115, Tr Sresi: 111. Tur-u Sina: 79. 116, 137, 202, 208, 209. Tus: 61, 206. Tali: 98. Tutu : 88. Ta'lik: 102. Trk (Trkler): 154, 155, 229. Talimiyye: 78, 84. Tanr : 1, 10, 13, 15-17, 20-22, 24, 26,-28, 32 Trkistan: 7, 166. 36, 39-46, 48, 50, 62, 64, 65, 68, 69,70, Trkiye: 226, 227. 72-74. U Taraikiyye: 148. Tarikat-1 Muhammediyye: 24. Tarik- Hidayet: 36. Tarsus: 68, 186. Tasdik: 192. Teberraiyye: 52, 54, 55. Teberri: 37-39, 41, 50, 58. Tebriz: 81. Tedlis: 104. Teferrs: 101, Tekafu'ul-Edille: Tekinda, ahabeddin: 218. Tekvin: 210, 213. Tekke: 227. Temim: 18. Temizlenmek: 99. Tenasuh: 64-66. Tenis: 102. Terken Hatun: 88. Tesis: 104. Tebih: 65, 66. Tekik: 102. Teybe Sresi: 25, 42, 44, 45, 110. Tevbe-i ye's: 214. Tevelli 49. Tevhid: 63, 110. Te'vil: 76, 95, 97, 98, 100, 104, 107, 136, 191, 195, 207. Te'vil e - eria: 98. Tevrat: 65. Teym er-Rebab: 31. Tirmizi: 7. Ubeyde b.Hilal: 39. Ubeydiyye: 144. Ubeydullah b.Abdullah b.Utbe b.Mes'ud: 175. Ubeydullah b.Ali al-Hatibi 87. Ubeydullah b.al-Mahuz: 46, 83. Ubeydullah b. Ziyad b.Ebihi:33-35, 38, 40, 56. Ukayl b.Ebi Talib: 66, 77. al-Ukeyl al-Aere: 92. Uluhiyet: 8. Umeyr b.Said al-Ansa/4: 7. U Urve b.Ca'at: 8. Urve b.Udeyye al-Temimi: 15, 35. Usame b.Zeyd: 3, 8, 108. Usul-i Din: 63. Usul-i Mezheb: 63. Usul-i ia: 52, 54. Usuliyye: 65. Utarit Feleki: 96. ok, Dr.Bahriye: 6. mm l-Hakem: 33, 170. mm Seleme: 109. mmet-i Muhammed: 46, 47. nal, Sabit: 169. rdn: 8. Vstyni Mehmet Efendi: 227. V al-Va'd ve'l-Vaid: 111.

252

Vahhnbilik (Vahbiler): 187, 223, 224, 226, Yorunta Emir 87. Yunan: 94. 228. Yunus: 202. Vahy-i Nebi: 64. Yunus b.Abdurrahman: 152. Vahy-i Vasi: 64. Yunus b.Avn an-Numeyri: 142. Vkfiyye: 60, 61. Yunus sresi: 110. Vsk: 127, 186. Vsl b.Ata al-Gazzal, Ebu Huzeyfe: 6, 25, Yunus al-Esvari: 6. Yunusiyye: 63, 66, 142, 152. 58, 108, 109, 113-116. Yusuf: 202. Viisliyye: 113, 115, 208. Yusuf' b.Halid as-Suni-tl al-Basri: 161. Vasi: 64, 100, 101. Yusuf Sresi: 50, 114. Vaux, Carra de: 154. Yedi (yz): 207. Yua b.Nun: 94. Visal: 218.

W
Wellhausen, Julius: 11, 14, 18, 32. Wensink: 189. Woking: 231.

Yahuda: 94. Yahudi: 1, 7, 8, 47, 66, 68, 871. Yahya (Peygamber): 56. Yahya b.Abdullah al-Zeydi: 181. Yahya biidem: 174. Yahya b.Said: 175. Yahya_b.Yahya al-Leysi: 180. Yahya al-Hdi: 58. Yakin (lm): 104. Yakub: 202. Ya'la b.Mnye: 10, 11. (Yazar) Mehmet Behcet: 67. Ye'ee ve Me'ee: 99, 170. Yed (el): 192, 207. Yemame: 43, 47, 48. Yemen: 1, 10, 14, 40, 55, 58, 59, 83, 85, 163, 181, 185, 186, 188. Yezid (Emevi halifesi): 56, 64, 219, 220. Yezid b.Ebi Enise al-Harici: 51. Yezid b.Hni: 13. Yezidilik: 218, 222. Yezidiler: 218-223. el-Yezidiyye Kadimen ve Hadisen: 221. Yezid b.Hubeyre: 157. Yezid b.Kays: 16. Yezidiyye: 51, 66.

Za'ferni: 139. Za'ferniyye: 139. Zahiriyye: 190. Zarrab: 85. Zaruret stihsan: 165. Zekt: 4, 98, 103, 218. Zekeriya (Peygarnber): 56, 202. Zekeriya b.Muhammed al-Bhr: 60. Zendka 84. Zengibar: 38. Zerdt: 66, 202. Zerriniyye: 148. Zeyd b.A11 Zeyn al-Abidin al-Huseyn b.Hz. Ali: 58, 160. Zeyd bilseyn: 13, 14, 21, 22. Zeyd b.Sbit: 4, 109, 175. Zeyd b.Sullan Abdi: 8. Zeydiyye: 52, 53, 55, 57-59, 62-64, 78. Zeydiyye-i Hdise: 58, 59. Zeyn al-Abidin: 60. Zeyneb: 170. Zikreveyh al-Dindni: 83. Zi'l-Haib: 9. Zi'l-Merve: 9. Zimmet-i Nebeviye: 26. Zina: 99. Ziyad b.al-Asfar: 49. Ziyad b.Ebihi: 9, 33, 35. Ziyad b.Hadr: 16. Ziyadiyye: 49. Ziyaeddin: 147. Zufer b.al-Huzey1 al-Anbrl: 171, 174. Zuhal Felegi: 96.

253

Zuhruf Sresi: 210. Zukar: 11. Zu'l-Kfl: 202. Zumassa: 90, 100, 101. Zmer sresi: 114. Zur'a b.al-Burc: 20.

Zbeyr b.al-Avvam: 9-12, 108, 137, 202, 208, 209. Zbeyr b. al-Mahuz: 46, 115. Zhre Feleki: 96. Zrare b.A'yen-i Kffi: 59. Zrariye: 63, 153.

254

EVR LEN YETLERN DZN

-A"Allah ar zerine istiva etti" (Th sresi 5.yet): 37, 148. "Allah her eye kadirdir" (Bakara sresi 20.yet): 201. "Allah her eyi bilir" ( ra sresi 12.yet): 201. "Allah hi bir kimseye gcnn yeteceinden bakasn yklemez. Herkesin kazand (hayr) kendi yararna, yapt (er) kendi zarannadr" (Bakara sresi 286. yet): 110. "Allah onlara zulmediyor de ildir fakat onlar kendi kendilerine zulmediyorlard " (Tevbe sresi 70.yet ve Rum sresi 97.yet):. 110. "Allah sizi ve yapt klarn yaratr" (Samat sresi 96.yet): 212. "Allah tektir, Sameddir (yok olmayan, her eyin kendisine muhta oldu u bir bkidir), do mam dourmamtr, hi bir kimse onun dengi (benzeri) de ildir" ( hlas sresi): 1. "Allah'a verdikleri ande sadakat eden kimseler m'mindirler" (Ahzab sresi 23. yet): 103. "Allahn elisine kar gelmek iin geride kal p oturanlar sevindiler. Tanr urunda mallaryla, canlaryla savamaktan tiksindiler. Bu scakta kmayn dediler. De ki Cehennemin atei daha scaktr. Bunu bir kavrasalard" (Tevbe sresi 81. yet): 45. "Allah'n kullar olan melekleri, onlar di i yapyorlar" (Zuhruf Sresi 19.yet): 210. "Allah'n onlar yarattn grmezler mi ? O, kuvvet bakmndan onlardan daha stndr" (Fussilet sresi 15.yet): 199 "Ancak Allah'n arzusu ile bir eyi isterler. (Dehr sresi 30.iiyet): 3200.

"Bir eyin olmas n dilediinliz zaman szrnz ancak ona (kun) ol dememizden ibarettir. 0 da derhal oluverir." (Nahl sresi 40. yet): 175. "Bitkiler, hastalar, geinece i olnnyanlar; Tanrya, onun elisine uyduka gnah yoktur. Tanr urunla iyilik edenler iin de yle. Tanr yarg layc dr, esirgeyicidir". (Tevbe sresi 91.yet): 44. "Biz onlara gnahlarm arttrsnlar diye mhlet veririz." (M-i mran sresi 178.yet): 211. "Biz onu (onun mnalarn) anlyasnz diye Arapa bir Kur'an yaptk" (Zuhruf sresi 3.yet): 210. "Biz yer yznde iken d kn kimselerdik" (dedikleri vakitte, melekler derler: Allah'n yaratt yer yz geni deil mi idi? Siz de g etseydiniz. te onlarn dura cehennem alanland r. Onlarn dnecekleri yer ne ktdr." (Nis sresi 97.yet): 44. "(Boanan) kadnlar iddetlerinin sonuna varnca onlar gzelce tutun, veya onlardan gzelce aynln. inizden iki dil kimseyi tamk -tutun. Tankl Tanr iin yapn. Bununla Tanrya ve liret gnne iman edenlere t verilir. Tanrya kar devini yerine getiren Tanr da onu (Skntdan kurtaracak) bir yol gsterir." (Talak sresi 2. yet): 16.

255

-"l araplanndan bir nicesi engeller ileri srerek kendilerinin b raklmas iin geldiler. Tanny, elisini yalanc sayanlar geride kaldlar. Bunlardan Tanny tanunyanlar ackl bir azaba n rayacaklardr." (Teybe sresi 90. yet): 42, (45. -D"Dediler ki: Bu dnya hayat mzdan baka bir bayat yoktur. Biz yeniden diriltilecek deiliz" (En'am sresi 29:ayet): 1. "Deki: Tanr hereyi yaratandr. O birdir, kainatn biricik tek hkim ve sahibidr." (Ra'd sresi 16. yet): 112. "De ki: And olsun ins-u cin Kur'n' n benzerini meydana getirmek iin bir araya toplansa birbirlerine yardmc da olsalar yine onun benzerini meydana getiremezler." ( sra sresi 88.ayet): 120. "De ki: Ben ancak sizin gibi bir insamm. Bana ilabnnn" ancak bir tek tanr olduu vahyediliyor. Ona yneliniz, ondan ma firet dileyiniz. Allah'a ortak tamyanlarn vay haline." (Fussilet sresi 6. ayet): 1. "De ki: Eer sizler do ru szl kimselerseniz Tanr katndan, bu ikisinden doru yolu gsteren bir kitap getirin de. ben de ona uyaym" (Kasas sresi 49.ayet): 28. "De ki: Ey kendilerinin aleyhinde (gnahta) haddi a anlar. Tannmn rahmetinden umudumuzu kesmeyin. nk Tanr btn gnahlar' yarglar. Kukusuz o ok yarglapcdr, ok esirgeyicidir." (Zmer sresi 53. yet): 114. "De ki: Gelin oullarmiz, oullarnz, kadnlanmz, kadnlarmz, nefislerimizi ve nefislerinizi a ralm... Sonra Tannya yalvarahm ve Tannmn Ineti yalanc larn zerine olsun diyelim. ' (Abi mran sresi 61.yet): 28. "Dileyen iman etsin, dileyen kafir olsun" (Kehf sresi 29.ayet): 211. "Dktnz (akttnz) eyi grdnz m? Onu siz mi yaranyorsunun, yoksa biz mi yaratmaktayz?" (Vaka sresi 58-59. yet): 197.

-E"Eer Tanr dileseydi onlar d mezlerdi ve fakat Tann istedi ini yapar." (Bakara sresi 153.yet): 200. "Eer isteseydik nefsi hidayete erdirirdik." (Secde sresi 13. ayet): 200. "Eer mriklerden biri sana s nacak olursa, Tanrnn szn dinleyinceye dek onu kru. Sonra da onu gvenilir bir yere gnder." (Teybe sresi 6. ayet): 25. "Eer Rabbin dileseydi onu yapmazlard ." (Bakara sresi 112.yet): 200. "Eer Rabbin dileseydi yeryzndekilerin hepsi iman ederdi." (Yunus sresi 99. 'ayet): 200. "Eer yerde ve gkte Allah'tan ba ka lahlar olsayd yer ve gk fesada u rard" (Enbiya sresi 22.ayet): 198. Erkek hrszla kadn hrsm o yaptklarna bir karlk ve ceza ve Tanndart ibret verici bir ukubet olmak zere ellerini kesin. Tann mutlak stndr. Tek hkm ve hikmet sahibidir" (Mide sresi 38.yet: 120. "Ey Insanlar! inizden herkim dininden dnecek olursa Tann bu gibilerin yerine, sevdii ve kendisini de seven ulusu getirecektir. Bunlar inananlara kar ok alak gnll, Tanr y tammyanlara kar da ok sert olacaklard r" (Mide sresi 54.ayet): 42.

-F"Fakat Tann sizesimam sevdirdi. Onu kalblerinizde sslecli" (Hucurat sresi 7.yet): 124. "Firavungillerden olup ta inancm gizli tutmakta olan biri dedi: Siz benim Rabbim Tanndr diyen bir kimseyi idrecekmisiniz ? Oysa ki bu ki i size Tannmzdan apak belgeler de getirmi tir. Kald ki bu ki i yalanc ise, kendinedir. Yok, e er doru sylyorsa, sizi korkuttu u azabm bir paras olsun banza gelecektir. Tann ok aztanlan, ok yalan syleyen. leri doru yola iletxnez" (M'min sresi 95.ayet): 42.

256

"Gkleri ve yeri yaratan Tanr : onlar gibisini yaratmaya kadir de ilmidir?" (Yasin Sresi 81.ayet): 198. "Gklerin ve yerin mlk O'nurdur. Hem diriltir, hem ldrr. O her eye hakkyla kadirdir." (Hadid sresi 2.yet): 122. "Grmyormusun o kimseleri ki kendilerine, vurumadan elinizi ekin, namaz kln, zekat verin denildi. Sonra da bn vuru ma boyunlarna bor olunca ilerinden bir- ksm Tanndan korkarcas na, belki daha da ok insanlardan korkarak dedidiler: Ey Tanrmz! Sen u sava ne diye boynumuza bor diye yazdn. Bu sava yakn bir gne kadar geciktirseydin ne olurdu? De ki, dnya gnenmesi az srer. Saknanlar iin br dnya daha iyidir-Orada size k l kadar Inylmayacaknr" (Nisa sresi 77.ayet): 42. "Gzler onu idrak etmez, o gzleri idrak eder.".

"Her kim do ru yolu tutarsa kendi iin tutmu olur. Her kim de e ri yola , saparsa yine kendi aleyhine sapm olur. Hi bir gnahl bakasnn gnahn yklenemez. Biz nce bir eli gndermedike de azaba uratacak (Nis sresi 95. ayet): 44. "Her Peygamber iin sululardan bir d man yarattk." (Furkan sresi 31.yet): 94.

-" nananlardan hi bir engelleri olmaks zn savatan geri kalanlar; Tanr urunda mallanyla, canlanyla sava anlarla bir olamazlar. Tanr mallanyla, eanlanyla savanlan, sava tan kalanlardan kat kat stn 'cildi. Tanr bunlarn hepsine Cennet iin sz verdi. Sava anlan savatan geri kalanlardan pek byk bir karlk stn kld." (Nis sresi 95. ayet):
44.

(En'am Sresi 103. ayet): 200. "Gzel ve ho eyleri kendilerine helal, kt eyleri ise haram klar; sirtlarndaki ar yklerini ve zerlerindeki zincirleri indirir" (Araf sresi 157.yet): 104, 105.

43. e bunlar Tanrnn yaratdr. Ondan bakasnn ne yarattn haydi gsterin bana; hayr o zalimler apak bir sapklk iindedirler" (Lokman Sresi 11.yet): 111.

-H"Hani Rabbin, oullarndan, onlarn srtlanndan zrriyetlerini karp kendilerini, nefislerine tan k tutmu ; ben sizin Rabbiniz deilmiyim? Demiti. Onlar da evet demilerdi." (A'raf sresi 172.yet): 149. "Hasbnallah ve ni'me'l-Vekil" soresi 173. ayet): 123. "Her can lm tad cdr. Ecirleriniz (yaptklarn= karlklar) muhakkak kyamet gn tastamam verilecektir. (O vakit) kim o ate ten uzakla trlp Cennete sokulursa artk o, muhakkak muradna ermi olur. (Bu) dnya ya ants aldanma meta ndan ba ka (bir ey) deildir." (Al-i mran sresi 185.yet): 129. "Her eyi say ile saym (saptam)nr" (Cin sresi 28.yet): 122, 129. "Herkes kazanc karlnda bir rehindir" (Tr sresi 21. ayet): 110. mran

-K"Kar koca aras nda ayrlk kmasndan korkarsanz, erkek tarafndan biri, kadn taraf ndan bir hakem gnderin. Iki taraf barmak isterlerse Tanr onlar uyuma a muvaffak eder. Tanr her eyi hakkyla bilicidir ve her maksattan ha-' berlidir." (Nisa sresi 35. ayet): 15. "Kimi de, ey Rabbimiz! Bize dnyada iyi hal ver; hirette de iyi hal ver ve bizi o ate (cehennem) azanmdan kuru der" (Bakara sresi 201:ayet): 127.

"Medyen keileri de Peygamberlerini yalanc saynulard. Musa da yalanc saylmt. Bunun zerine ben de tammaziara nce bir sre tandm, sonra da onlar arpverdim. Benim azabm nasl olurmu grsnler" (Hac sresi 44:ayet): 22. "Ahidleti iniz Tannmn andini yerine getirin

257

ve iyice yemin ettikten sonra onu buzmaymz" (Nahl sresi 91.yet): 103. "Muhammed ancak bir elidir. Ondan nce de Resullar gelip geti. E er o lrse ya da ldrlrse, topiklarmz zerinde geri Mi dnersiniz? Kim iki topu u zerine geri dnerse Tanr ya hi bir eyden zarar vermez. Tanr kr edenleri dllendirir." (Al-i mran sresi 144.yet): 3. - N"Namuslu ve hr kad nlara (zina isnadiyle) iftira atan, sonra drt tan k getirmeyen kiilerin herbirine seksen de nek vurun. Hi bir zaman onlar n tamklklarm kabul etmeyin. Onlar fsiklann ta kendisidirler." (Nur sresi 4. yet): 114. "Nuh Peygamber demi ti ki: Ey Tanrm! Bu tammazlardan yeryznde hi bir kimse brakma; nk bunlar n dourduklar, do uracaklar da birtakm utanmazlar, tammazInr olacaklard r." (Nuh sresi 26-27.yetler): 42, 45.

gelip de Tanrdan yarlama dileselerdi, onlara Peygamber de yarl ama isteyiverseydi elbette Tanny , tevbeleri hakkyla kabul edici, ok esrgeyici bnlaeaklardr." (Nis sresi 64.yet): 114. "Onlarn gnllerine sevgi verip birle tirendir. Sen yer yznde olan her eyi toptan harcam olsan yine onlarin gnllerini birle tiremezdin. Ama Tann onlar n aralarn bulup kaynatrd. nk o mutlak galiptir, tam hkm ve hikmet sahibidir." (Enfal sresk 63. yet): 124. "Onu ilmiyle indirdi" Nisa sresi 166.yet): 199. "Onun gibi hi bir ey yoktur" (Sr sresi 11. yet): 197. "Onun bilgisi olmakszn hi bir dii gebe olamaz, douramaz" (Fatr sresi 11.yet): 199. "Onunla fsklardan ba kasn artmaz" (Bakara sresi 26.yet): 124. - "yle bir gnden sakmn ki, hepiniz o gn Tannya dndrleceksiniz. Sonra herkese kazand tastamam verilecektir. Onlara hakszlk edilmeyecektir." (Bakara sresi 281.yet): 110.

-o"O, dounun da batnn da Rabbidir. Ondan baka hi bir Tanr yoktur. O halde (ilerinde) (vekil) giivenerek ve dayanak olarak onu tut." (Mzemmil sresi 9. yet): 123. "O kendi yaratln unutarak bize bir rnek verdi: Bu rm kemiklere kim can verecek dedi. De ki, onlar ilk kez yaratan diriltecek. O, her yaratmay hakkyla bilendir." (Yasin sreSi 78-79, yet): 198. "O yemyeil aatan sizin iin ate karandr. te bakn atei ondan akp ahyorsunuz." (Ysin sresi 80. yet): 198. "O'na hi bir kimse denk olmaz." ( hlas sresi 4.yet): 197. "Onlar (islama girmeyenler) ile, Tann= buluttan glgeler iinde neleklerle birlikte kendilerine gelevermesine ve i lerinin bitirilivermesine mi bakyorlar? Oysa ki btn bu iler Tannya dndrlr." (Bakara sresi 210.yet): 131. "Onlar kendilerine zulniettikleri akit sana

- P"Peygamberlerden szvermelerini ald mz vakti unutma. zellikle senden, Militan, brahimden, Msdan ve Meryemin o lu sdan a r sz aldk." (Ahzab sresi 7.yet): 103. - R"Rabbinin emri geldi i, melekler de saf saf zaman:..." (Fecr sresi 22.yet): 131. - S"Sana salam inan (yakin) gelinceye dek ibadet et" (Hicr sresi 99.yet): 104. "Sema yarld zaman" ( nfitar Sresi 1.yet): 149. "Sizi ve sizin amellerinizi Tanr yaratt" (Sfft Sresi 96.yet): 212.

258

"Sizin iin btn temiz nimetler helal Hindi" (Mide sresi 5.ayet): 105. "Sizin tanmazlarmz btn bunlardaan daha m yedir, yoksa kitaplarda sizin iin beraet mi var ?" (Kamer sresi 43.yet): 45.

" phesiz ki Tanr insanlara hi bir eyle zulmetmez. Ancak insanlar kendi kendilerine zulmederler" (Yunus sresi 44. yet): 110. "Kukusuz ki Tanr kendisine e tammann gnahn yarhamaz. Ondan hakasm, dileyecei kimse iin yarlar. Kim Tanrya e tanrsa muhakkak ki o, (do ru yoldan) uzak bir sapklkla sapmtr" (Nisa sresi 116.yet): 115. "Kukusuz Tanr, kendine e tannmasn yarlamaz. Ondan bakasn, dileyecei kimseler iin yarlar" (Nisa sresi 48. yet): 114. "Kukusuz Tanr, zerre kadar haks zlk etmez. Bir iyilik olursa onun savab m kat kat artrr. Kendi ynnden pek byk bir dl verir." (Nisa sresi 40. yet) 110.
,

"Yeryznde hi bir hayvan yoktur ki Tanr onlara rzk vermemi olsun" (Hd sresi 6. ayet): 211. "Yoksa Tannya, onun yaratt gibi yaratan ortaklar buldular da bu yaratma kendilerince birbirine benzer mi grnd? De ki Tanr her eyi yaratand r. O, birdir. Kainatn tek hakim ve sahibidir" (Ra'd Sresi 11. yet): 111. "Yzler vard r taptazedir (gzeldir) Rablerini greceklerdir" (K yamet sresi 22-23. ayetler): 200. Z "Zalimlere ate i biz hazrladk" (Kehf sresi 29.ayet): 221. "Zina eden kadnla zina eden erkekten herbirine yze denek vurun" (Nur sresi 20. yet): 120. "nki gerek udur ki kafirler topluluundan bakas Allah'tan umudunu kesmez" (Yusuf sresi 87:ayet): 115.

259

KITAP ADLARI DUNI

- EAg"ani: 10. al-Ahbar at-Tval: 12, 13, 14, 22, 29. Akaid Risalesi: 210, 211. al-Akide va' - eria fil-islam: 142, 216. al-Akide en-Nizamiyye: 205. al-Alim va'l-Mteallim: 161. _ Arap-Devleti ve Sukutu: 14, 18, 32. Asnaf al-Mrcie: 113. Azab al-Kabr: 145, 148. Ebu Hanife: 37, 158, 160, 164, 172, 215. Ehl-i Snnet Kelamnda E'Ari Mektebi: 194. al-Kbr: 181. Ansab al-Araf: 41. Avail al-Makalat fi'l-Mezhib vai-Muhtrat: 109.

-Eal-Fark Beyn al-F rak: 5, 7, 24, 29, 41-43, 49 -51, 58-59, 65, 66, 76-78, 118, 121, 127, 130, 132-133, 136-13., 139. al-Fasl fi'l-Milel va'l-Ahva va'n-nihal: 142. Ffitmiler ve Hasan Sabbah: 88, 89. Faydal at-Tefrika Beyn al-islam va'z-Zaydaka: 206. Fadil al-Btmyya: 94, 98, 105. al-Fatv: 127. al-Fkh al Me-zhib al-Arbaa: 181, 182, 187. al-Kkh al-Absat: 161. al-Fkh al-Ekber: 166, 169. Fkh- Ekber ve zaln: 166, 169. al-Frak al-Mfteria: 112, 130, 133. al-Frak al- slamiye: 112, 142. Frak a- ia: 66, 108. al-Fihrist: 82, 118 127, 133, 161, 17,2, 174, 175, 182. - GGayr-i Zhir-i Rivaye: 174. Gazzali ve Btudlik: 80, 216, 218. Gazzall ve phecilik: 134.

-Bal-Beyan ve'l-Tebyin: 127. Beyrut Vilyeti: 67, 89, 92, 105, 217. al-Bidye ve'n-Nihye: 88. al-Burhan fi Usul al-Fkh: 206. Byk Seluklu Imparatorlu u Tarihi: 89.

- cal-Cmi al-Kehir: (Sfyan es-Sevri): 183. al-Cami al-Kebir: 190. al-Cami al-Sagir (Siifyan as-Sevri): 189. al-Cami al-sagir: 190, 229. al-Cami al-Sahih (Buhri): 2, 3. al-Cami al-Sahih (mslim): 2. Cevdet Tarihi: 228. Conferences str L' slam Doctines Jtricliques Shi'ites: 216.

- DDarlfnn ilhiyat Fakltesi Mecmuas : 88, 89, 91, 118, 133, 142, 216, 218, 223. Duha'l-islam: 133, 155, 172, 175, 186. al-Duruz: 218. Drzi mezhebi: 91, 120.

- Hal-Hadarat al-islmiyye: 182. al-Hatb fi't-Tevhid v t'l-Adl: 113.

260

Historie de, la Philosophie Islamique: 196. Hiyel al-Luss: 127. Hukuk Tarihinde slam Hukuku: 154, 172. al-Iyn: 77.. ntroduction a la Theologie Musulmane: 208. al- bane an Usl ad-Diyne: 203. Ihtilaf Ebi Hanife ve bn Ebi Leyla: 172. hya (Ukm al-Din): 206. al-ktisad fil-Ptikad: 133, 193. ilahiyat Fakltesi Dergisi: 107. lcam al-Avam an tim al-Kelam: 193, 194. lm-i Kelam: 58, 59, 133. hm at-Tevhid: 133. al- mame ve's-Siyase: 13. mam- Aza= 154, 1459, 161. Imtihan al-Ezkiya: 229. al-ntika fi Fadail al-Selaset al-Eimme alFukaha: 172. al- ntisar va'r-Red ara bn. ar-Rayendi: 118, 122, 128. Islam Ansiklopedisi: 32, 67, 83, 155, 156, 161, 171, 175, 186, 187, 203, 209, 218. slam Dini: 154, 189, 190. slam nicht/Ida Rey Taraftarlar : 156, 161. Islam Milletleri ve Devletleri Tarihi: 41, 83. Islam Tarihinde lk Sahte Peygamberler: 6. slamda lk Fikri Hareketler ve Dini Mezhep- ler: 142. Islamn en eski tarihine giri : 11. slam Dnyas dn ve Bugn: 227-228, 231. stihsan al-Havd f tim al-Kelam: 203. thaf as-Sade: 212. tikadat Frak al-Mslimin va'l-M rikin: 77, 84, 109, 118, 123, 127, 130, 132, 133, 135-137, 139, 142. K Kaderiye ve MULtezile: 118, 133. al-Kafi: 174. al-Kamil fi'l-Edeb: 16, 36, 39, 41, 44-46, 49-51. al-Kamil: 14, 18, 22, 23, 90. al-Kaside al-Nmniye: 161. Kavaid Akaide al-i Muhammed: 76, 77. Kavaid al-Akaid (Thya'mn bir kitab ): 206. Kavasm al-Btniyye: 107.

lm-i Kelam: 133. Kerrmiler: 146, 147, 149. Kef esrar al-B'at niyye ve Ahbar al-Ka amta: 83, 204. Ksas- Enbiya: 32, 35. al-Kstas al-Mstakim: 107. Kitab Ahkm al-Kur'an: 215. Kitab al-Akide: 215. Kitab al-Asar: 172. Kitab al-Bakura al-Sleymniyye fi Ke f-i Esrar al-Diyne al-Nusayriyye: 68, 72. Kitab al-Buyu': 172. Kitab al-Cedel: 209. Kitab al-Cevamr: 172. Kitab al-Cilve: 219. Kitab al-Fadail 187. Kitab al-Feraid: 187. Kitab al-Feraid (Tabay: 214. Kitab al-Feraid (Sfyan al-Seyri): 190. Kitab al-Feraiz: 172. 175. Kitab al-Feraiz (Hasan b Ziyad Kitab al-Gasb val-Istibra: 172. Kitab al-Harac: 172. 175. Kitab al-Harac (Hasan b.Ziyad Kitab al-Hayavan: 126. Kitab al-Hudud: 172. Kitab al- htilaf beyn al-Fukaha: 214. Kitab Ihtilaf al-Emsar: 172. Kitab al- lel ve Ma'rifet ar-Rical: 187. Kitab al- ntisar al-Tenbih: 133. Kitab al-ir ad: 206. 231. Kitab al-Luma' fi'r-Red ara Ehl azZey va'l-Bida: 198, 201,- 203. Kitab me cera Beynehu ve Beyne Anar b. Ubeyd: 113. Kitab al-Makalat fi'l-Kelam: 209. Kitab al-Mecmu': 69, 70, 71. Kitab Me'haz al- erai: 209. Kitab al-Mesail: 187. Kitab al-Mesai' fi'I-Fkh: 189. Kitab al-Muhtasar al-Kebir: 214. Kitab al-Mcerred: 175. Kitab Red al-Usul al-Hamse li-Muhammed al-Bahili: 209. Kitab al-Risale: 161. Kitab al-Salat: 172. Kitab al-Sayd ve'z-Zebilih: 172, Kitab al-Syam.

261

Kitab al-Snen fil-Etki': 189. Kitab erh al-Cn al-Kebir li-Muharn ned: 214. Kitab arh al-Cmi al-Sagir: 214. Kitab erh Mani'l-Asr: 214. Kitab erh Mkil Ahdis Resul-Allah: 214. Kitab al-urut al-Kebir: 214. Kitab al- urut al-Sagfr: 214. Kitab al-Tefsir: 187. Kitab al-Tevhid: 209. Kitab Te'vil al-Kur'an: 209. Kitab al-Umm: 181. Kitab al-Vesy (Hasan b.Ziyad 175. Kitab al-Vesy: 214. Kitab al-Vesy: 172. Kitab al-Risle: 161. Kitab al-Zekt: 172. Kitab al-Zuhd: 187. Kitab fi'd-Dvet: 113. Kitab fi't-Tevbe: 113. Ktb Zhir al-Rivye: 175. -Lal-Lubab fi Tahzib al-Ansab: 143, 144. -MMaani'l-Kur'n: 213. al-Makalat: 128. Makalat al-Islamiyyln: 5, 41, 77, 133. Malik: 177, 178, 180. Malik b.Enes: 177. Ma'rifet al-Mezhib: 161. Mtridi: 209. Mebsut (Sarahsi): 174. Mecmuat al-Resil: 217. al-Mehdiye fi'l-Islm: 66. Menakb al-Imam Ahmed b.Hanbel: 186, 187. Menakb- Ebi Hanife: 163. Mesil an Ali b. Ahmed b. Hanbel: 187. Merik al-Envr: 51. Mevlanadan Sonra Mevlevilikt 228. Meydan Larousse: 228, 213. al-Mez'hib al-Islmiye: 77, 209, 213, 214. Mezhepler ve Tarikatlar: 231. al-Milel va'n-_Nihal: 5, 35, 47, 65-67, 81, 93. 118, 127, 130, 132, 133-136, 139, 142, 144, 191. Mizn al-Hak fi Ihtiyar al-Ahakk: 228.

Muhassal al-Kelam:46, 47, 49-51, 58, 59, 65-66. Muhtasar al-Nihaye: 205. al-Muntazam fi Tarih al-Mlk va'l-Umam: 90. Mushaf- Re : 219. al-Muvatt: 177. Muruc al-Zahab 13, 15. al-Musnad (Ahmed b.Hanbal): 187. Musnad al-Imam Ebi Hanifa: 161-172. Mkil al-Hadis: 204.

Nim Tarihi: 228. al-Nakd al-Menhec-i nd al-Cahiz: 127. Nihyet al-Matlab fi Diyret (yahut rivayet) al-Mezheb: 206. al-Niza va't-Tahsum fima Beyne Beni Umeyye ve Beni Him: 7. Nushat- Sicil al-1Mcteba: 216. R Rahat al-Akl: 92. ar-Red ale'l-Cehmiyye: 187. ar-Red ale'l-Kaderiyye: 161. ar-Red ale'l-Karm ta: 203. ar-Red al Malik b.Enes: 172. ar-Red al Siyer al-Evzai: 172. Redd Evil al-Edille li'l-Ka'bi: 209. Redd Kitab al-Imme: 209. ar-Red ala'n-Nusayri: 216, 217. Redd Tezib al-Cedel li'l-Ka'bi: 209. Risale (Sfyan al,Sevri): 190. ar-Risalet dmiga li'l-Fsk: 216, 217. Risale Ketebe Bih il Ehl al-Sagr al-Ebvan: 203. Risalet al-/rtam: 203. Risalet al-Tevhid: 133. -Sas-Sebil il Ma'rifet al-Ilakk: 113. as-Sebil il Ma'rifet al-Hakk: 113. as-Siyer al-Kebir: 174. as-Siyer al-Sagir: 174. Streitschrift des Gazali Gegen der Bat ija Sekte: 94, 105. Subh al-A': 84. Sultan Melik ah Devrinde Byk Seluklu Imparatorlu u: 84, 88.

262

e- afil: 181, 185, 191. e - amil fi Usul al-Di : 206. erh al-Fkh al-Ekber: 170. erh al-Mevk f: 91, 109-111, 118, 130, 132, 133, 142. erh-i Buhri: 11. zurat al-Zeheb: 82. 83, 113, 176, 181, 182, 188, 189.

at-Temhid Ur-Red ala'l-Mlhide al-Muatt la va'r-Rfiz va'l-Havric 205. at-Tenbih ve'r-Red al Ehl al-Ehva ve'l-Bida: 108, 142. Te'vil Muhtelef al-Hadis: 126 127. Te'%il a - aria: 98. Trkiye Tarihi: 89. U Usul al-Fkh: 161. Usul al-Ismiliyye: 83.

Tabakat Ehl abilm va'l-Cehl: 113. at-Tabakat al-Kbr: 176. at-Tabsir fi'd-Din: 2, 5, 76, 82, 83, 110, 119, 121, 130, 132, 133, 136, 137, 139, 142. Tac al-Arus: 156. Tarih al-Edeb: 84. Tarih al-Felsefet al-Arabiyye: 77, 83, 90, 94, 196, 208. Tarih al-Felsefe fi'l- slam: 127. Tarih al-Frak al- slamiyye: 133. Tarih-i Cihang ay-i Ciheynl: 90. Tarih-i Ebi'l-Fida: 90. Tarih-i ibn-i Haldun: 90. Tarih-i slmiyet: 54, 76. Tarih-i Vahhabiyan: 228. Tarikat- Muhammediye: 227. Tavhid al-Akid: 133. Telbis Iblis: 82.

Vsd al-Gbe: 14.

Vasiye: 161. Vasiyet- Name: 227. Vefayat al-Ayn ve Enb Ebn az-Zaman: 79, 113, 116, 127.

Yeni lm-i Kelam: 36-37, 192, 214, 215. el-Yezidiyye: 222.

az-Ziydat: 174. Ziyadet ez-Ziydt: 174. Zuhr al-Islam: 133.

263