ANKARA NIVERS/TESI ILAHIYAT FAKLTESI YAYINLARI NO : 192

LK TRK - SLAM DEVLETLERI TARH

Do. Dr. Nesimi YAZICI

Ankara "niversitesi Ilniyat Fakltesi

ANKARA
1992

ANKARA NIVERSITESI ILAHIYAT FAKLTESI YAY1NLARI NO : 192

ILK TRK - SLM DEVLETLERI TARIHI

Do. br. Nesimi YAZICI

Ankara tiniversitesi ilahiyat Fakltesi

ANKARA 19 2

IINDEKILER
NSZ

VII 1 1 2 5

GIRI 1Hz. Peygamber ve Drt Halife Dnemi 2Emeviler Dnemi 3Abbasiler Dnemi
Blnmeler

a Bat, Blgesi b Dou Blgesi c Merkezdeki Huzursuzluklar I. BLM TRKLERIN ISLAMIYETI KABUL (11-39) 1 Araplarn Trkler Hakkndaki Bilgileri 2 Trklerle Mslman Araplarn ilikileri a Emeviler Dnemi Mcadele Safhas b Abbasiler DnemiDostane 3 Talas Meydan Sava 4 Hizmet Safhas 5 Trklerin Islam Dinini Kabulleri a
Emeviler Dneminde islmlama

6 6

12 13 15 16 16 19 26
27 31

b-- Abbasiler D'Aieminde islmla ma

6 Deerlendirme ve Sonu

35

II. BLlVI TRK VALLERINCE KURULAN DEVLETLER (41-62) A- Tolunoullar 1 Tolunoullar Siyasi Tarihi 2Devlet Idaresi ve Kurumlar 3, Iktisadi Durum 4 Ilmi Geli me 42 43 44 46 48 49 50 51 51 53 54 56 57 59

B- Skoullar
1Scoullan Abbasilerin Hizmetinde Ebu'sSetc Divd l b . Yusuf Divdest 2Sacogullar Devleti Siyasi Tarihi a Ubeydullah Muhammed elAfin b Ebu'lKasm Yusuf e Ebu'lMsafir Feth b. Muhammed ve Seoullarnn Sonu C- Ihidiler 1 hidilerin Siyasi Tarihi 2, ihidilerde idari, Askeri, Ictimai, Kltrel Durum III. BLM LK TRK SLAM DEVLETLERI (63-124) A- Itil (Volga) Bulgar Hanh 1 Bulgarlar n Men ei 2 Bulgar Devletleri aBiiyk Bulgarya Devleti b Tuna Bulgar Devleti e til (Volga) Bulgar Hanl

63 63 65 65 66 68 72 73 75

3 Devlet Te kilt 4 Iktisadi Hayat 5 Kltr ve Medeniyet

IV

6 Deerlendirme ve Sonu B- Karahanhlar 1 Karahanllarn Siyasi Tarihi a Bat Karahanhlar Devleti b Dou Karahanhlar Devleti e Fergana Hanl 2 Devlet Teskilt 3 Kltr ve Medeniyet 4 Im,ar Faaliyetleri C- Gazneliler 1 Gaznelilerin Siyasi Tarihi a Gazneli Mahmud b Sultan Mes'ud ve Sonras 2 Devlet Te kilet 3 Kltr ve Medeniyet 4 Imar Faaliyetleri Genel Bibliyografya Ekler indeks

77 80 80 84 86 87 87 92 105 108 108 109 114 116 119 121 125 129 133

 N SZ
Umumi Tarihin bir blm olarak TrkIslm Devletleri Tarihi, Trklerin mslmanlarla ilk temaslar ndan balamak zere, islmla m erref olmalar , islm inancn n hakim olduu devletler oluturmalar sreciyle, bu siyasi te ekkllerde ortaya konan kltr ve medeniyet unsurlarm; btn bunlar n genel Trk, islm ve dnya tarihlerindeki mevkilerini ele alarak de erlendirir. Trklerin islmiyeti nce kk gruplar, sonra da byk topluluklar halinde kabulleri, ortaya kan ve hal da devam eden tezahrleri itibar yla, kendi milli tarihimiz ynnden olduu kadar, genel islm ve dnya tarihleri a sndan da son derece nemlidir. te bu nem dolaysyladr ki, ilhiyat Fakltelerinde yaryl olarak okutulan islm Tarihinin son yar yh bu sahaya ayrlm bulunuyor. Trklerle Araplar n birbirlerini tammalar mn tarihini, olduka erken dnemlere kadar gtrmek mmkndr. Bununla birlikte ili kilerin byk apta artmas , mslman Araplar n Iran fethini tamamlay p Trk illeri snrlar na dayanmalanyla gerekle mitir. phesiz ftih islm ordular , dolaysyla mslman Araplarla Trklerin ilikileri her zaman ayn izgiyi takip etmemi ; karhkh hasmlamalar, hizmet ve yardmlama safhalar , ihayet Trklerin islmiyeti kabul gibi tezahrler ortaya kmtr. Trklerin, gerek k smi Islmlama dneminde ve gerekse ge i topluluklar halide mslman olmalarndan sonra, islm devletinin hizmetinde askeri ve siyasi sahalarda faal rol oynad klarna ahit oluyoruz. Bu faal roln kantlar , nceleri Abbasi Hilefeti smrlar ierisinde Trk valilerince kurulan ve bizim yar bamsz devletler diye vas flandrabileceimiz bir ksm siyasi organizasyonlar olarak kar mza kyor. Bunu takip eden devrede ise, Abbasi Halifesinin islm dnyas ndaki manevi otoritesini tammakla birlikte, geni Trk topluluklarna dayanarak kurulan ba ms z Trk slam devletlerini tanyoruz. VII

Bilindii zere Hz. Peygamber'in getirdi i Kur'n ve O'nun siinnetinden kaynan alan ilk Islm devleti, sonular itibaryla dnya tarihinin en nemli olaylardan biri olan, Hz. Peygarrber'in Nisan 622'deki Hicret'ini mtekip Medine'de kurulmu tur. Kurucusunun May s 632'de vefatndan sonra ise, bu ilk Islm devleti, Hz. Peygambel'in tesis etti i temeller 've gsterdi i hedefler istikmetinde bir btn olarak varl n devam ettirmi , snrlarn byk bir hzla geni letmi tir. Nitekim bu husus, yani devletin btnl n korumas konusu, gerek Hulef-i Raidin ve gerekse Emevrler dnemi iin, byk apta geerlidir. Fakat Abbasiler dnemine gelindi inde islm devleti, teoride btnl n korumakla birlikte, fiiliyatta paralanm ve ok sayda devletler ortaya kmtr. Mslman Trklerin kurduldar hanedn ve devletleri de bu meynda hatrlamak gerekir. te Hz. Peygamber'e gelen vahiy ile birlikte balayan ve mslmanlarn var olduklar her co rafya ve zaman dilimini ieren islm Tarihinin bu blm, bizim almamzn konusunu tekil etmektedir. Hedefimiz islm Tarihinin onbe asrlk panoramas ierisinde, milli tarihimizin bu ok nemli devresini, Trklerin islmiyeti kabulleri ve ilk Tiirk slm devletlerinin kurulma sreclerini; onlarn siyasi tarihleri yan nda, tekiltlarm , kltr ve medeniyetlerini, Islma hizmetlerini en zl biimiyle ortaya koyabihrektir. Bizim bu almamzda ele alaca mz konular, hem milli tarihimiz, hem de islm ve dnya tarihleri a larndan byk ehemmiyet arz etmeleri dolaysyla, ok sayda yerli ve yabanc tarihi tarafndan ara trlarak i lenmi bulunmaktadr. Bu ara trmaclar, dar kapsaml ve derinliine giden almalar yapt klar gibi, daha geni zaman ve blgeleri ieren eserler de ortaya koymu lardr. phesiz her al mann umul, hedefiyle do ru orant h olmak durumundad r. Bizim burada verecekimiz notlarn snrlarn ise, byk apta, rencilerimizin ihtiyalar ve ders saatlerinin da hm belirlemi tir. Sonuta, n grlen hedef ve zaman faktrleri dolaysyla, bir bakma kendili inden ekillenen bu almann pln ierisine, ancak ilk TrkIslm' devletleri girebilmi bulunmaktadr. Ele aldmz konularn salam bir zemin zerine oturtulmas zarureti dolaysyla, ncelilde bir giri mahiyetide, Hz. Peygambe 'den Abbasilere kadar olan devir ve bu s rada bu devletin fiili paralanma srecini panoramik bir yakla mla deerlendirmeye al tk. Bundan sonra esas blme yer verdik. Birinci Blm'de, Trklerin islmiyeti kabul ve islm devleti ierisindeki mevkileri zerinde durduk.

VIII

Btn islam devletlerinin ve zellikle de, mslman Trklerin kurmu olduklar her siyasi te ekkln incelenme ve renilmeye de er oldu u bilincine ra ,'men, hepsine burada yer vermemiz tabiat yla mmkn olamad . Bu nedenle kinci ve nc hlmlerde; mahalli nemleri yan nda, mslman Trklerin kurduklar ilk hanednlar olarak Tolunoullart, &leo'ullart ve hidiler'den sonra, tam ba msz ilk Trkislam devletleri til (Volga) Bulgarlart, Karahanklar, Gazneliler izgisini takip ettik. Zaman ierisinde di er bir ksm TrkIslam devletlerine de bu alma ierisinde yer vermek, eri ilmesi gereken bir hedef olarak daima nmzde bulunacaktr. Seluklular ve Osmanitlartn renilmesi ve retilmesinin mutlak zaruret oldu u kanaatindeyiz. Bununla birlikte Trklerin btn tarihleri boyunca kurduklar drt byk devlet ierisinde, Islamn kabulnden sonraki dnerae isabet eden en nemli iki devlet olan Seluklular ve Osmard lara, imdilik yer veremedik. Burada ele aldm z TrkIslam devletlerini siyasi tarihleri ynnden de erlendirirken, kltrel ynleri, idari, askeri ve sosy-al kurumlan a sndan da ihmal etmemeye gayret ettik. Bylece belki de k sa zamanda zihinlerden kacak bilgilerden ok, kalc bir kltr verilmesini hedefledik. Her konunun sonuna eklenen bibliyografik kaytlarn; bu notlarn derlenmesinde, faydalamlan yerleri gstermesi a sndan olduu kadar, daha fazla bilgi edinmek isteyeceklere yol gstermek a sndan da faydal olaca kanaatindeyiz. Ayr ca kitabn sonuna bir genel bibliyografya eklenmi tir. Burada da, al mam zda yer alan konularla ilgili olarak, sk sk mracaat etti imiz eserler-e yer verdik. Bu al mada genelde dipnot kullanlmadlysa da, baz defalar bu usule, asgari ller ierisinde de olsa, uymak gere i ortaya km , bu takdirde bunlar hemen ayfa altlarmda yer alm lard r. Bu almann byk apta, daha nce yap lm aratrmalara dayanmakta oldu unu ifade etmemiz yerinde olacakt r. Bu nedenle derli toplu bilgi verebilmek ve bir el kitab olmaktan teye bir iddia -ta mayaca aktr. Eksikleri zaman ierisinde ve imkanlar iilsnde tamamlanmaya al lacaktr. Ankara, Ocak 1992 Do. Dr. Nesimi YAZICI

IX

G R
1 Hz. Peygamber ve Drt Halife Dnemi lk slm Devleti, Hz. Peygamber tarafndan Medine'de kurulmu tur. Mekke'de bulundu u srede islm tebli e al an Peygamber, Medine'ye intiklinden itibaren, buradaki Ensar ve Muhacirle dier unsurlar ieren bil- siyasi organizasyonu gerekle tirmitir. hayatta bulundu u srece, devlet ba kanln stlendii bu ilk islm devleti, O'nun vefat ndan sonra, 29 senelik bir dnemde arka arkaya gelen ilk d-rt halife, Hulef-i Ridin tarafndan ynetilmitir. I3u devre, Isln 'm gelecek tarihi a sndan son derece de nemli geli meleri sinesinde barndrr. Islm Peygamberinin tebli ine ba lad Hicaz blgesi, gemi dnemlerde bityk istillara maruz kalmad gibi, bu yrenin insanlar da byk ftibler olamamlard . Hz. Peyganber'in islmiyeti tebli e ba lad srada Arap Yar madas'mn evresi de yer alan devletlerden, zellikle de ikisi, kurulacak islm. Devleti'nin gelece i asndan nem tanakta idi. Bunlar 300 yldr birbiriyle devaml mcadele halinde olan Bizans ve Sasani imparatorluklar idi. Son olarak 613 ve 624 tarihlerinde ili byk harp yapm lard . Birincisinde Iran galip gelmi , Bizans' n Suriye ve Msr'daki topraklarnn tamamn alm , Istanbul nlerine kadar ilerlemi ti. Bu malubiyeti Bizans' n Afrika ,ve Avrupa ktalarndaki topraklarnda bir seri isyan takip etmi , btn bu haberler Mekke'ye kadar ula m t . Bunun zerine Ili= suresi 2-4. yetler nazil olmu tu: "Rumlar maluboldu. Yak n bir yerde. Halbuki onlar bu yenilmelerinin ardndan galip olacaklar. Bir ka yl iinde. nnde de sonunda da emir Allah'nd r. O gn mniinler de ferahlanacaklar."yle de oldu. 624'teki sava ta Bizans galip gelmiti. te bu iki devletin bir biri ile devaml mcadele ve di er baz dahili sebepkr dolay syla zarflam olmalar, yeni dinin cihad ruhuna sa-hip -~manIara, k sa zamanda bunlar n sahip oIcruklar bir o e el e me rsa n verd .

nce Arabistan' n kendi keadii fethi eklinde ba layan islni fetihlerinin, 633 y lndan itibaren byk bir enerji ve h zla balayarak merkezden evreye do ru yayld!'" sylemek yanl olmayacakt r. Her eyden evvel Arabistan iindeki kabilelerin kesin itaati temin edilmi tir. Bunu mteakip Kinde ve Hire, islrn Devleti s nrlar iine alnm (633), ertesi cene Halit b. Velid am' zaptetmi , bunlar Suriye'nin fethi, Kuds'n ve Filistin'in nemli bir blmnn ahnnaas takip etn tir. Kadisiye zaferi 635, sonra ran'n bakenti Medain'in fethi ve ardndan 639 Msr'n ele geirilmesi gelir. lk dnem slm fetihlerinin Hulef-i R idin dneminde (632 661), zellikle de ilk halife Hz. Ebu Bekir (632-634)'in isln Devletinin dahili dzenini sa lam.asndan sonra 633'te ba ladn , Hz. mer (634-644)'in btn hilfeti boyunca artarak srd n, Hz. Osma (644-656)' n hilfetinin ilk yllarnda da ayn ekilde devam ettiini biliyoruz. Halbuki Hz. Osman' n. ehit edilmesi ve daha sonra Hz. Ali (656-661)'nin hilfeti s rasnda ilk dnem slm fetihleri, Devletinin bilinen dahili problemleri dolaysyla art k ilk duraklama dnemine girecektir. 2 Emeviler Dnemi (H. 41-132 / M. 661-750) Hulefi R idin dnemini 14 halifenin ba a geti i ve 89 sene srm olan Elma Hilafeti takip etmi tir. Bu srada slm Devletinin genilemesi devam etmi , birlii korunmutur. Devlet tam bir Arap des leti eklini de dir.

Emevi Hillifeti'nin kurucusu Muviye (661-680) byk bir te kilt idi ve merkezi bir idare tesisine gayret sarfediyordu. evresindeki Anribnu'l-As, Ziyad ibn Ebiihi ve Mugire b. fibe gibi kuvvetli idarecilerden faydalamyordu. Bu s rada Isln fetihleri devam etmekte idi. Bunlar aras nda Kuzey Afrika'daki baz fetihleri, Sicilya'da baz blgelerin alnmasn , Rodos'un alnmasn hatrlamak mmkndr. Muviye dneminde istanbubbir ka defa ku atlyor. Horasan taraflar nda Belh, Maveraiinnehir'de Buhara al nyor.
Hanedann messisi olarak Muviye'nin idari sahadaki faaliyetleri, bizim, konumuzu a acandan zerinde durmuyoruz. Fakat onun, bata Berid olmak zere daha sonra geli ecek bir ksm slm kurumunun ilk kurucusu olduunu da hatrlamak gerekecektir. Muviye'yi takip eden iki halife, I. Yezid (680-683) ve II. Mu/Iyiye (683)'den sonra ETheVi hanedann dier bir koluna intikal 2

ettiini grrz. Bunlar Mervniler'dir. Mervan b. el-Hakem (683-685)'i olu Abdlmelik b. Mervan (685-705) takip etmi tir. Abdlmelik'i, devletin birli ini ve hkmetin otoritesini yeniden kurmak ve I. Muviye'nin km.ekte olan nizam yerine yeni devlet te kiltun tesis etmek grevi bekliyordu. Zira bu sralarda islm dnyas Muhtar es-Sakafi isyan, Berberilerin ayaklanmas, Abdullah b. Ziibeyr'in daha nceki dnemden beri halifelik iddias yla ortaya kmas ve olduka ba ar temin etmesi gibi son derece de nemli meselelerle kar karya idi. Abdlmelik, bunlar ve benzeri di er i karklklar]. nlemesini bildi. Daha sonra ynetim ve maliyede bir dizi yenilikler yapt . "Bu zamana kadar eyaletlerde tatbik edilen ve Bizans ile ran'dan alnm olan eski idari sistem yava yava yeni bir Arap imparatorluk sistemiyle dei tirildi. Bunlardan birincisi resmi dilin Arapa olmas dr. 696 ylnda resmi Arap paras Bizans ve Iran paralar nn yerini ald . Abdlmelik ve mii avirleri bir mali reforma giri tiler. Bu mali reform daha sonraki halifele devrinde Islmi vergi sistemi haline getirildi. Abdl nelik halefine (grn itibaryla) sakin ve gl bir imparatorluk b rakt . Bununla beraber esas meseleler ask da idi". (B. Lewis, 89). Yine Abdlnelik dneminde trazn deimesini, zmmilerin bazi haklarnn kstlanmasm, Viis t'n kurulmasn hatrlamak gerekir.

Velid b. Abdlnelik (705-715)'in hilfet dnemi Emevilerin en parlak devresidir. Bu srada fetihler yeniden ba lad ve kolda grld: 1Orta Asya'da Irak valisi Haecae' n tayin ettW Kuteybe b. Mslim, Buhara ve Semerkant' fethederek, Ceyhun tesi lkelerde isln hakimiyetini kuv-vetle hissettirdi. 2 Yine Haccac' n deste iyle Muhammed b. Kasm Hindistan'n fethine giri ti. Sind ve nemli blgeler alnmad ise de, baz toprak kazanlar oldu ve nihayet bu blgedeki fetihler nce Haccac (95 /713-14) sonra da Halife Velid'in lmesi zerine (96 /715), ge bir dnemde tekrar ba lamak zere durdu. 3-- Ispanya sahas nda ise bir ba ka byk komutamn Afrika Valisi

Musa b. Nusayr'n fetihlerine sahidiz. Burada Tar k b. Ziyad'n faaliyetlerini zellikle anrrak gerekir. Ksa bil- sre iin hilfet makam n igal etmi olmasna ra men Ernevi halifelerinin en ok tanmanlar ndan biri olarak kar mza kan mer Abdlaziz (717-720)'i de burada hatrlamam z yerinde olacaktr. Onun en byk grevi; "Araplarn ve imparatorluun birliini mevali ile anlaarak muhafaza etmekti". zellikle vergi alannda byk 3

 eformlar yapt . Mevalinin vergi ykn azaltt . Bu" durumun hazinenin zarar na oldu unu syleyerek, kendisini terkit edenlere; "Yce

Allah, Peygamberi Muhammed'i insanlara doru yolu gsterici olarak yollad, para tahsildar olarak deil" diyordu. ok samimi bir mslman d . Btn bu sebeplerle kendisine Be inci Halife, Halifit'sSelih denilmi ti. mer Ibn Abdlaziz, islam'', fetihlerden ok bar yoluyla yaymak istiyordu. Onun bu siyasetinin olumlu etkileri lkenin her taraf nda grlyordu. Adil bir idare kurmaya al yordu. Nitekim Mesleme'yi stanbul nlerinden geri a rmt . Gayr miislimlere msamahakar davramyor, zalim valileri grevden al yordu. Hz. Ali'ye hutbelerde sebbetme adetini de kald rm t . mer Ibn Abdiilaziz'i, En evikrin son sakin dnemlerini ya atan iki halife II. Yezid (720-724) ve Hiam (724-743) takip etti. Bunlardan birincisi daha ok kendi ki isel zevklerini tatmin iin ya am bir kii olarak tan r. Ikincisi yani Hi am ise, tarihlerin kaytlarna gre, paraya ve para biriktirmeye ok nem veren bir ki iydi. Bununla birlikte zamannda baz askeri ba arlar sz konusudur. Devlet iinde ise huzursuzluk belirtileri bulunmaktad r. Hi am' , II.Velid (743-44), kendisi e mer bn Abdlaziz'i rnek aldn syleyen III. Yezid (744), brahim (744) ve II. Mervan (744 750) takip eder. Bu drt halifenin toplam hilafet sreleri ancak yedi. senedir ve alt senesinde de II. Mervan halifedir. phesiz bu sonuncusu muktedir bir halife idi. Fakat art k mukadder sonu de i tirmek imkan kalmam t .
-

Emeviler iin sonun ba langcn Hiarfn lmnden itibaren aramak gerekir. Arap kabileleri aras nda. mcadeleler iddetlemni. , ve Harici muhalefetin y kc bit hal almas sebebiyle 744'tea itibaren merkezi hkmetin yetkileri lkenin. bir ok yerinde tan nmaz hale gelmiti. Nihayet Abbasilexin siyah bayra altnda toplanan isyanc lar 745' ten itibaren Ebu Mslim'in idaresinde Horasan'da aka ortaya ktlar. Horasan Valisi Nasr b. Seyyar, aresiz ve mitsiz bir mcadeleye giri ti ise cle, 85 ya ndaki vali Crcan'dan Fars'a geerken ld. Ebu'lAbbas (Seffh lkabyla) Kfe'de Abbasi Halifesi seildi. (28 Kas m 749) Son byk Emevi direni i Byk Zap sava nda (16 20 Ocak 750), Halife II. Mervan taraf ndan gsterildiyse de ordusu Zap Irma kenarnda krld . Bizzat II. Mervan ise A ustos 750'de yukar Msr'da Bisir'de ldrld. Bylece En evi Hilafeti so bulmu oluyordu.
-

Abbasiler Dnemi (H. 132-656 / M. 750-1258) Ernevi Hilfetinin yklmasyla Suriye'nin hakimiyet devri son bulmu, Badad'm yani Irak' n hakimiyeti balamtr. Be asr geen bu sre ierisinde Islm dnyas nn banda 37 Abbasi halifesi bulunmu , kabaca bir hesapla, her halife 13-14 sene makam n" korumu tur. Ancak en nemli olaylarna ve onlarn geli melerine temas edebileceimiz Abbasiler dneminde, merkezin gcnn zarflamasi, uzak blgelerden ba lamak zere lke iinde ba msz devletlerin olu masna imkn tammtr. Bundan sonraki ksmlarda du i te bu devktlerin, Trk soyundan valiler tarafndan kurulmu olanlarn' veya halknn ounlu u ve idareciler Trk olanlarm srasyla grece iz. Burada hemen unu ifade etmemiz gerekir ki, Abhasilerin ba a geii yaln zca bir hanedan de iiklii olarak grlmemelidir. Ayr ca Abbasileri, Pers Imparatorlu unun bir devam , slmlam bir ekli olarak deerlendirmek de gervii tam olarak ifade etmekten uzakt r. Emevilere kar olan harekette, "ihtilalin hareket gcn, imtiyazl olmayan ehirli halkn sosyal ve iktisadi memnuyetsizli inde, bilhassa Araplar tarafndan kurulmu olan Ordugh ehirlerine srlm MevaMen, tccar ve zanaatkrlar aras nda aramak lazmdr." "Hareketin mahiy-eti, zaferi takip eden de imelerde gayet a k ekilde grlebilir. Bu deiiklilderin birincisi ve en gze arpan devlet m.erkezinin Suriye'den Yakn ve Ortado u'nun byk kozmopolit imparatortuklarmn ananevi merkezi olan Irak'a nakli idi". Seffah (749-754) F rat'n douc sunda Haipziye'yi merkez yapt ise de, k sa mddet sonra Enb' ir'a nakletti. " kinci Abbasi halifesi ve bir ok bak mlardan yeni idarenin gerek kurucusu olan Mansur (754-775) Dicle'nin sa sahilinde" Medinet's Seln'l, Baclacr kurdu. Buras Sasani ba kenti Medin'e yaknd ve devaml bakent kald . phesiz bu deiiklik byk ve kalc sonular dourmutur. B. Lewis bu durumu "Bizans tesirindeki bir devletin, eski dou tesirlerinin ve bilhassa devaml olarak nemli lde grlen ran tesirlerinin bulundu u ananevi Ortado u Imparatorlu u modeline dnmesini sembolize ediyor" eklinde de erlendirir. darede nemli geli rn.eler oldu. Ekonomi deiti, ticaret' geliti. Siyaset, sanat ve kltrel alanlarda geni deiikliklikler oldu. phesiz bu konular ayr balklar halinde geni liine icelenmesi gereken bahislerdir. Bu nedenle biz, imdilik sadece ve en ksa izgileri ile siyasi tarih zerinde bak larmz younlatrmakla yetinelim. Abbasiler dneminde islm Devleti Mansur (754-775)'un kurdu u salam temeller zeinde, k sa bir zaman sonra Harun Reid (786-809Yin

hilafeti devreshde azarnetinin zirvesne ula t . Fakat ne yaz kki bu zirve, ay-n zamanda bir ini in de i aretlerini ta yordu. Nitekim hemen Harun'un lmyle birlikte, hilafet makam na sahip olabilmek iin onun iki olunun balatt mcadele bir i harbe ve dolay s yla dahili karga aya dn t. Emin ile Me'nun aras ndaki bu mcadelede Emin merkez ve Irak'a dayan rken, karde i Me'rtun iranhlara ve Trklere istinat ediyordu. Mcadeleden galip kan Me'mun, bir an iin devlet merkezini Horasan'daki Merv'e nakletmeyi d nd ise de, sonunda Ba dad' tercih etmek basiretini gsterdi.

Blnmeler

a) Bat Blgesi Abbasi islamn olan btn topraklarda hakimiyetini srdrme vasfin , kurulu unun zerinden pek gemeden kaybetmeye ba lamtr. Bu alanda ncelik devletin bat blgesine aittir. Abbasi katliamndan kurtulan Emevilerden Halife Hi ardn torunu Abdurrahman b. Muviye, maceral bir yolculuktan sonra sparya'ya ula t (755). Bir sene iide de buray Baclad'dan ayrd . 929'dan, yani III. Abdurrahman'n iktidar elde edi inden 17 sene sonra ise Endls Emevi Devleti Ba dad'a kar ikinci bir snni Halifeye sahip olarak da z ddyet iine girecekti. Bat blgesinde ok erken gelen ve belki de bir istisna kabul edilebilecek bu ayrl 777'de Rstemiler (Bat Cezayir'de), 788'de ii temayiill Idrisiler (Fas), 800'de snni A leldler (Tunus) takip etti. Nisbeten merkeze daha yak n olan Msr'da ise bir Trk memluk olan Ahmed b. Tolun vali olarak gelmi ken, ba mszh n elde etti. (868-905) Daha sonra Suriye'yi de s nrlarna katan Tolniler (Toluno ullanyi, 32 senelik bir fas la ile bir baka Trk hanedam, Muhammed b. To a' n kurduu hidiler (937-969) takip edecekti.
-

Suriye'ye zaman zaman M sr'n hakim olmas , hilafet merkezi Irak ile buras arasda ikisine de ba h olmayan tampon bir blge olu turdu. Bu durum, hilafetin Ba dad'a ta nnas ile Suriye'nin kaybolan itibarn tekrar aramas ynnde oradaki Arap kabilelerine f rsatlar haz rlad . Onlar da bundan faydalan n.asn bildiler. ehirleri ksa zamanlar iin bile olsa fethediyorlard . Hatta X. viizy lla Musul ve Haleb'i iine alan Hamdaniler (929-990) gibi parlak, fakat geici hanednlar kurdular.

G) Dou Blgesi
Abbasi Hilafetinin bat blgelerinde genellikle Arap hanednlar (Tolunoullar ve Ihidiler hari) blgeyi kendi aralar.nda payla rken, 6

do uda ise esas itibar yla Trk ve lranl hanedrdar ayn ilevi yerine getiriyorlard . Tahiriler (821-873) Do u Iran'da bir hanedn kurdular. Ayn ekilde Saffiftriler (867-908), Samaniler (819-1005) ksa siireli devletler kurdular. Bunlar Trkler tarafndan kurulan Karahanllar (84 1212. Islm kabulleri 945), Gazneliler (963-1186) ve Seluklular (10381187) takip etti. Grld zere Abbasi halifelerinin gleri ve iktidarlar zaman ierisinde git gide k s tlann , hilafet denizinde adac klar olumutur. Artk halife, "arada s rada vergilerin denmesi, mahalli hanednlar n

cuma hutbelerinde adnn zikredilmesi ve paralarda adnn bulunnas eklinde grlen ballklara raz olmak zorunda" kalmtr. Merkezdeki Huzursuziuklar
Yukar da sralanan geli meler olup halifelik kartal= kanatlar do u ve bat da krplr, yel- yer lkeyi s k ntya sokan siyasi, iktisadi, dini kkenli bir takm isyanlar karken, bir ba ka tehlike de do rudan doruya merkezde zuhur ediyordu. Bu durum zetle u ekilde idi: Abbasi halifeleri zaman ierisinde g yitirmeye ba ladlar. lke ierisinde. baz de-sdetler olu tu. Merkezde de baz guruplar glenirken, halifeler bunlar kar snda yeterince otorite kuram yorlard . Nitekim Trklerin durumu byle idi. Kaynaklar, Emeviler dnemindekileri istisna kabul edecek olursak, Cafer el-Mansur (754-775)'u Trkleri askeri birlikleri aras na alan ilk halife olarak belirtirler. Bu geli me Harun Resid (786-809) dneminde de devam etmi tir. Me'rnun dneminde Ba dad'daki Trk birlikleri byk yekinlara ulamt . Mutasun (833-842) Trklerin deste iyle hilfet makamna gemi ti. Hilfet merkezi e e itli Trk lkelerinden askeri birlikler getirmeye devam etti i gibi, Trklerden olu an bir Muhafz Birlii de kurdu. Halifenin ahsi korunmasn stlenen. bu birli in ilk sralarda mevcudu 4000 ki i idi. Zamanla bunlarn say s yeni kat lanlarla nemli lde artt . Halifeyi korumakla grevli bu birliklerin, Ba dad'da baz huzursuzluldara sebep olduklar grlyordu. Nihayet bu vaziyet Mutas nfn ba ehri terkederek Ba dad'dan 160 kin. tede Dicle kenar ndaki Smarrgi'y a yerle mesini gerektirdi. (836) Art k bundan sonra 56 sene (836-892) sreyle sekiz halifenin (Mutas m, Vsk, Mtevekkil, Muntasr, Mustain, Mu'tez, Muhtedi Mu'temid) Smarra'da ya adn gryoruz. Bu s rada artk halifelerin, genelde Trklerden olu an bu muhaf z birlii zerinde ok az otoriteleri vard r. Hatta bu birliklerin elinde oyuncak olmu lardr. (Mtevekkil onlar taraf ndan iildrlmii tiir.) Mtevekkil, kntye doru yol alnan dnemdeki ilk halifedir. Samarr'dan Ba dad'a dn

de merkezin giklenme abalar n olumlu bir sonuca ula tramam tr. K sa bir sre sonra durum Smarr'daki ekle dnm , tabiri caizse sahne deimelde birlikte ayn oyun devam etmi tlr. Art k hilfet merkezi gitgide g kaybetmektedir. P.K. Hitti bu devre iin; "Artk kmekte-

olan Halifelik devletinin bundan sonraki iki asrhk tarihi, hi bir kuvvet ve kudrete sahip olmaks zn i bana gelen ve geride hi bir znt ve keder brakmaks z n mezara giden itibari (nominal) Devlet bakanlarnn silik suretleri ile doludur" der. (Trke tercme, III, 735). Muktedir (908-932) dneminde Kuzey Afrika'daki Fatmi soyundan gelen Ubeydullal (909) ve Ispanya'da Emevi soyundan III. Abdurrahman (929) kendi blgelerinde halifeliklerini ilan etmi lerdir. Bylece
slm. dnyasnda ayn anda rakip halife var olmu tur. te bu srada Halife Muktedir (908-932), devlet i lerini kendi Muhafz Birlii kumandan ve hadm bil kii olan Mu'nis el-Muzaffer'e terk etmi tir. Mu'nis k sa zamanda gerek ve fiili idare& haline geldi. O kadar ki, sonunda Muktedir'i hilfetten uzakla trp Kahir (932-934ri halife yapt . Mu'nis ayn ekilde onu da makamndan alm ve gzlerine mil ektfrmi tir.

Muttaki (940-944), Mstekfi (944-946) benzer ekilde karanlklar alemini boylamlardr. "Bylece bir rpda Badad' gzleri nnde bu ahsiyet, ayr ayr , nce Islmda en yksek makam olan Hilfet mevkiine ykseltilmi , sonra buradan uzakla trlp kr edilmi ve onun bunun sadakasna muhta edilmi bir vaziyette soka a atlmt". (Hitti, III, 739).

el-HazarrBu srada Halife Raz; (934-940)'nin Muhammed b. yi by,k yetkilerle Emiru'l-merd tayin etti ini gryoruz (936). Ibn Rik el-Hazari, islm Tarihinde bir yenilik olarak, Cuma Hutbelerinde kendi adn halifeninki ile birlikte okutmaya ba lamtr. Artk Emiru'l-tImer, askeri kuvvetleri elinde bulunduran ki i olarak, devletin fiili ve gerek yneticisi pozisyonundad r. Halifenin szde iktidar ise Irak'n ancak bir k sm ile srl kalm , devlet iyice paralanmaya yz tutmutur. Ibn Rik el-Hazarryi Beckrm et-Trki takip etti. (938) Onun sene kald Emiru'l-merhk makam na daha sonra 942'de Hamdanilerden Hasan -N, e Trklerden Tzn geti. Halife Mstekfi (944-946) dneminden itibaren ise Aluned b. Bveyh'in nce Muizz'd-Devle nvamyla Emiru'l-mer oldu unu gryoruz. Bu halifenin az sonra bizzat Muizz'd-Devle'nin mdahalesi ile gzleri kr ediliyor. Bunu ii Buveyhiler hanedan= 110 sene sre ile (945-1055) hilfet merkezine hakim olmas takip eder. Bu s rada halifeler, ii Emiru'l-Vmerlar n elinde srf birer kukladan ibarettir. Ha-

lifelik idaresi en zay f vc en aciz devresino girmi tir. Buveyhiler istedik. leri halifeyi i bana getirmi , istediklerini de atm lardr. Bundan kurtulu Sekuklular sayeside olmu (1055), daha sonra halifeler k sa bir bams zlk devresi tammlarsa da bu da ok uzun srmemi ve 1258'de Bagdad Ahbasi Hilfeti son bulmu tur. (Halifelerin izelgesi ek olarak verilmi tir.)

Bibliyografya B. Lewis, Tarihte Araplar, ev.: Hakk Dursun Yld z, Istanbul, 1979. J. Wellhausen, Arap Devleti ve Skutu, cv.: Fikret I ltan, Ankara,
1983.

Philip K. Hitti, Siysi ve Kltrel slm Tarihi, ev.: Salih Tu , stanbul,

1980, e. IIV.

G. Levi Della Vida, Emeviler, .A., IV, 240 248.

-

K. V. Zetterste'en, Endls Emevileri, I. A., IV, 248-259.

K. V. Zetterst6en, Abbasiler, . A., I, 18-22.

Hakk D. Yldz, Abbasilerde Emirlmerln Ortaya k , TED., S. 10 11(stanbul 1981), s. 97 108.

-

Hakk Dursun Yldz Mu'tasm' n Halife Olmasnda Trklerin Rol,

Ord. Prcf. smail Hakk Uzunar h'ya Arma an, Ankara, 1976 s. 19-29.

H. D. Yldz, Abbasiler, TDVIA., I, 31-48. M. emseddin Gnaltay, Abbas Ogullar Imparatorlu unun Kurulu ve Ykselisinde Trklerin Rol, Belleten, e. VI, S. 23-24 (Ankara
TemmuzEkim 1942), s. 177-205.

Ahmet Muhtar elAbadi,

1972.

velEndelusi, Beyrut,

Ahdlaziz Slim, Tarihu'dDevleti'lArabiyye, Beyrut, 1971. Ilabibi, Devlet'lEnteviyyin,

Kahire, 1978. Beyrut, 1970.

Omer Faruk, Tabiatii'dDevleti'lAbbasiyye. Muhammed el Hudari Bey, Muh&leart

-

Kahire, 1970.

1. Blm

TRKLERIN ISLASYET KABUL

Trklerin topluca slmiyeti din olarak kabulleri ve slm nedeniyeti dairesine dahil olmalar , Trk Tarihi asndan son derece de nemli bir olaydr. Nitekim Osman Turan, Trkler ve slmiyet adl makalesine u cmle ile balar: "Yeni bir din veya medeniyetin kabul, cemiyet ierisinde inan , dii n ve ya ay gibi trl bakmlardan husul getirdi i derin de iiklik ve inki aflar dolay syla bir kavimi tarihinde en mhim bir hadise olmak vasfn daima muhafaza eder". Fakat bu olayn ehemmiyeti yaln zca Trk Tarihinde sebep oldu u gelimelerden ibaret de ildir. Trklerin islm benimsemeleti, slm Tarihi asndan da pek nemli bir dnm noktas tekil ettii gibi, yzyllar boyunca de iik ekillerdeki tezahrleri dolay syla da Genel Dny a Tarihinin en mhim hadiseleri den birini olu turur. Eski Trkleri milli dinleri, aman denilen di adamlarna sahip olmas dolay syla, biraz da yanl bil biimde ou zaman amanilik (amanizm) diy e isimlendirilmitir. Biz bugn hal tart mas devam eden bu isim konusunn bir tarafa b rakacak olursak, eski Trk dininin de kendi ierisinde bir geli im geirdiini ve ihayet her eye kdir bir yce yarat c , GiikTengri (Tanr ) inanmna ulatn syleyebiliriz. Genel kabul gren bu din yan nda Trlder, slmiyeti tanmadan nce Budizr., Zerd tlk (Mecusilik), Maniheizm ve Hristiyanl k, hatta Yahudilik gibi baz dinleri de kabul etmi lerdir. Btn bu dinler, Trk dnyasnn deiik blgelerinde ve bazen de iik devirlerinde kendilerine slikler bulabilmilerdir. Biz bunun, yani Trklerin Islmiyetten nceki dini tarihleri zerinde burada duracak de iliz. (A a Trkistan' n dini haritas ii bkz. Z. Kitap, Trkistanda slmiyet ve Trkler, s. 69) Bununla birlikte bu vesile ile Trklerin inan dnyalar nda, btn tarihleri boyunca en nemli yeri islmiyetin tutmu olduunu nemle kaydetmemiz gerekecektir. Oyleki slmiyetin Trk Menne ulap belirli bir tanma dneminin sonunda Trlder aras da yaylmaya balamasyla, bu milletin hayat nda yepyeni bir dnem ba lamtr. Aynca da Trkler slmiyeti, ok kk guruplar halindeki istisnalar hari,

11

bir millet btn olarak kabul etmi lerdir. ,Bu topluca kabul edi tir ki, ok defa Trk deyince mslman, mslman deyince de Trk'n anlalmasna neden olmu tur. Milletlerin, atalarm inamr bulduklar esaslar terk ederek yeni inan sistenalerini benimsemeleri, o u defa kolayca gerekle meyen bir hadisedir. e itli dinlerin yayl tarihleri yamnda, bizzat Hz. Peygamb(r'in, ilerinden kt Arap toplumuna islmiyeti tebli ve onlar Hak yola sokmakta ektii sknt ve karlat glkleri bilmekteyiz. Konuya bu noktadan bakldnda, islmiyetin Trkler aras nda, hemen ilk temasla birlikte ve ok k sa bir zamanda yarl nadual tahmin etmek mmkn olur. Trklerin islmiyeti, mslman Araplar vas tasyla tanmalar ve nceleri tek tek veya mnferit guruplar halinde mslman olmalar , nihayet yzbinleri geen ad rlar halk nn bir anda Allah'n hidayetine ula malar sreci, asr geen bir zaman diliminde gereklemi tir. Biz bu nemli konuyu biraz daha ncesinden, Trklerle Araplarn islmiyetten evvelki dnemlerinden ba latarak incelemeye al alm. 1- Araplarn Trkler Hakkndaki Bilgileri Araplarla Trkler, co rafi mekn itibar yla komu olmadklarmdan islmiyyetten nce do rudan ili ki ierisine girmi deillerdir. Bununla birlikte Araplarn Trkleri tan m olduklar hakknda yeterli bilgiye sahip bulumnaktapz. Bu hususun Sasani ordularmda baz kereler grev yapan Araplarla birlikte, bu devrersinde olduka da mhim roller oynam , bu devletin ordular nda da yer alm olan Trkler vastasyla ve gemi dnemle in en nemli ticaret gzergahl olan pek Yo/u dolaysyla, gerekle tiini dnmek mmkndr. Nitelainbu durumun en nemli kant ; Cahiliye dnemi airlerinden Nabiga ez-Zbyani, Hassan b. Hanzala, Evs b. Hacer, A' a b. Ekber ve emmah b. Zidr'n iirlelinde Trklerin askeri ynleri ve kahramanl klan zerinde durulmasdr. imdilik VI. yzyldan itibaren takip edebildi imiz bu bilgiler yannda Hz. Peyganber'in Hendek muharebesi (5 /627) hazrhklar srasnda bil. Trk adri (Kubbet TrkiyyeY nda isti ahat etmesi ve Mslim'in kaydna gre, Medine'de bir defas nda yine Trk adr 'nda itilifa ekilmesi, bu ad rlarm Medilfde olduu gibi Arabistan'da da kullanlmakta olmas , Cahiliye dnemi yan nda Hz. Peygamber dnemi Arap toplumunua da TrkleAe ilgili belirli bir fildre sahip bulundu unu gsterir. Tabiat yla bu ilk bilgilerin, yakn iliki noksanl dolaysya, olduka da mphem, ancak Trklerin askeri kabiliyetleri, cesaret ve kahramanl klar gibi baz noktalarda yo unla t gi muhakkakt r. 12

Trkler hakknda Hz. Peygamber'e atfedilen baz hadisler de sz konusudur. nce smail Hami Danimend ve daha sonra s rasyla Ramazan Seen ve Zekeriya Kitap bu meseleyi ara trdlar. imdi biz onlarn bu almalarndan Trklerle bir k sm hadislerin sa lam senetlerle Buharl (. 869), Mslim (. 875), Ebu Davud (. 888) gibi Ktb Sitte ierisinde yer aldklar gibi, di er muhtelif eserlerde Trkleri konu edinen hadiskrin bulundu unu reniyoruz. Birka rnek vermek gerekirse Peygamberimiz; "Siz, kk gzl, k rmz yzl, bas k burunlu,

yzleri rsle d lm kalkana benzeyen Trklerle harbetmedike K yamet kopmayacakt r. Yine siz, k ldan ayakkab, giyen bir kavimle harbetnedike k yamet kopmayacakt r". "Benim bir ordum var. Ona Trk adn verdim. Ve do uya yerletirdim. Bir millete k zdm m , bu orduyu onlara musallat ederim". "Trk dilini greniniz. Zira onlarn uzun srecek hakimiyetleri vard r". Bir ksm salam senetlerle Ktb Sitte'de
de yer alan bunlar ve benzeri hadislerin, hadisilerce ciddi bir biimde ele alnarak shhatleri konusunun a kl a kavuturulmas gerektii kanaatindeyiz nk bu metinlerin yer yer baz tereddtlerle kar landklarm gryoruz. I3ununla beraber bugne kadarki ara trmalar ve grler hep tarililerce ortaya konulmu tur. Hadisilerin bu metinleri ciddi bir tenkide tabi tutmalar n temenni ederek beklemekteyiz. Kanaatimizce bu husus, bu lke hadisilerine d en nemli bir grev darak durmaktadr. Sonu olarak biz, bu hadislerin sahihlefinin Hz. Peygamber'in, uydurmalarnn ise o dnemde islm dnyas nn Trklere kar duyduu ilginin birer gste,rgesi olmak itibar yla her laalde tarihi kymet tadklarn belirtmek durumunday z. 2 Trklerle Mslman Araplarm ilikileri Trklerle Araplar n dorudan ili ki ierisine girmeleri ilk islm fetih hareketleri s rasnda gerekle mitir. Bilindii gibi Hz. Ebu Bekir'in hilfetinin ikinci y l olan 633 senesi, islm Devletinin Hz. Peygamber'in vefatyla ortaya kan sarsntlar atlatp, kendi i problemlerini hallettikten sonra, gzleri i d arya evirdi bir tarihi i aret eder. Bu tarihte i balayan ve Hz. mer ile Hz. Osman' n hilfetinin ilk alt yln ieren ksa dnemde, slm Tarihinin oldu u kadar, belki de dnya tarihinin en hzh fetih hareketlerinden biri gerekle mitir. Bu ciimleden olmak zere, dnemin Bizansla birlikte en gl devletlerinden biri olal Sasani devleti ksa zamanda tamamyla ortadan kaldrlmtr. islm ordular Kad;siye (636)'de Iran'dan byk bir hezimete u ratmt . Ertesi selle vuku bulan Celula harbi (637) ise mslmanlara, Zaros da,

13

' lar geitlerine hakim olma imkn m veri:iliti. Iran'n kesin biimde savcAt (642)'yla gerekle ecekmslmanlarn eline gemesi ise tir. Bulu-nt-e-akip Ceyhun nehrini geen Islm ordusu komutan Ah, ogrt nef b. Kays, hi beklemedii srada kuvvetli bir rriukavem-e-tre- Z""--iTaii aruya Trklerle kar lamtr. Islm ordusunun bu ilk seferinde Hz. Omer'in tali-Mat yla geri Belh'e dnmesi sz konusudur. Bu s rada Nihavent'de Iran ordular na komuta-eden III. Yezdieerd'in son bil- direni iin Trklerden yardm istemesiyle Araplarla Trklerin tekrar ve ciddi bir biimde kar karya geldiklerini gryoruz. H zla geli en islm aknlar/un kendisi ve lkesi iin de tehlikeler arzetti ini iyi deerlendiren Trk Hakan , Fergana Trkleri ve So dlulardan olu an ordusunun ba na geerek, III. Yezdicerd'le birlikte hareket etti. Ceyhun nehrini a arak Belh'e do ru ilerlemeye ba layan Trk ordusu, Ahnef b. Kays komutasndaki islm Ordusuyla Merv nlerinde ka latlysa da, Ahnef b. Kays'n sonutan endi e duyarak ordus u mdafaada tutmas ve bu srada Trk illeri iin ortaya kan in tehlikesi dolaysyla sava olmad .(644) Bylece mslman Araplarla Trkler aras nda do rudan ilikiler balam oldu. te bu ilk ilikilerin balamasndan itibaren ilk Trk-Islm devletlerinin ortaya kmas iin asrlk bir mnasebetler zincirinin gemesini beklemek gerekeeektir. lneticileriyle tebaasnn byk o unluunu mslman Trklerin olu turduu TrkIsl devletlerinin beklendi i bu dnem, bizce ok nemli baz gelimeleri sinesinde barndrmaktadr. Nitekim ' bu devrede ncelilde bir losi Trkler ve mahalli Trk hkmdarlar nn Iln/iye.ti. kabul ettiklerine ahit oluruz. Ayrca mslman Trk valilerinin kurdullar baz gr yar bams z devletler bulunmaktad r. Bu geli ineler7 aiT'veh-iii ifa-r ait nda, hangi dnemleriliemesinden sonra oin 577^~.-tlar imdi srasyla ilikiler ve islnlamay, bu espiri ierisinde gstermeye alalm.
-

Hz. Omer'in, islm ordularmn Ceyhun'u gememeleri ve Trkler karsnda temkinli davranmalar konusundaki tavsiyeleri daha sonraki valiler tarafndan dikkate alnmad . Artk siyasi bir birlikten yoksun, adi unsurunu Trklerin olu turduu Buhara, Semerkant, Ta kent Beykend, Udisana, Fergana gibi ehirlerle evrelerine sahip kk devletleri ve a anyan, Aharun, uman gibi beylikleri sinesinde barndran A a Trkistan ( Maverannehir ) ve dolaylar devaml mslmanlarn aknlarna maruz kalacakt r. nceleri bu ak nlar, taciz hareketleri tarznda ve ganimet teminine matuftur. Hulef-i Ra idin dnemindeki bu hareketlerin ba lang- tarihini 651 olarak belirlemek mmkndr. 14

a) Emeviler Mnerni-Mcadele Safhast

Emeviler dnemi Isln ordular= Trk topraklarna sk sk aknlar yapt klar bi. devre olarak kar mza kar. Bu sahada ilk planl faaliyetler, 665'te Basra valili ina tayin edilen Ziyd L. Ebih'in Horasan balatld em b. mer el-Gffri ___:6b7) tarafindan-- . Nitekim bu faaliyetlerin Kfe ve Basra ordugahlar ndan idaresinin gl dolaysyla, Ziyd b. Ebih'in Halife Muviye'yi ikna etmesi zerine 671'de Merv'in o dugh ehri yapld ve Horasan 'eyaletinin teekkiil etti ini gryoruz. Ziyd b. Ebih'in Irak valili i srasnda uygulad planh fetih hareketleri sonunda Horasan ve Toharistan'n yk bln., mslmanlarn eline gemi , bu blgede mslman Araplarl' hakimiyeti salanlamt . Bylece yakn gelecekte Ceyhun nehrini a mak kolayla yordu. Bu s rada A a Trkistan'a ilk ciddi sefer Muviye'nin Horasan valisif.daraluayin etti i Ubeydullah b. Ziyd tarafndan. '54 /674'te 24.000 kiilik bir orduyla gerekle irilmi tir. Bunu ertesi sr-elie-5-576-'75'te Halife Osman' n olu Said'in ve daha sonra 61 /680-81'de Selm b. Ziyild'n Semerkant ve Buhara'ya hcumlar takip etmitir. Fakat bu blgede dzenli ve etkili seferler, bir bak ma islm fetihlerinin Hulef-i Ra idin dneminden sonraki ikinci nemli dalgasn oluturan Velid b. Abdlmelik (705-715) dneminde, Kuteybe b. Mslim'in Horasan'a geli indensonr_a_geueli tir. (86 /705) Onun Beykent, 'Buhara, Tctlakan, Semerkant, a (Takent) ve Fergana gibi ehir ve blgeleri fethetti ini biliyoruz. (lm 96 /715). kezdiab den sonraki Ere..Vdr.rir, Horasan valileri de a f asetini devam ettirmi lerdir. Bu arada Ho asan a elen ez b. uhalle 717) de Trk yurtlar na akinlar d-zenliyor ve fetihleilu U. itekin onun ok kanl bir biincT;* Dahistan, Taberistan ve Crcan' fethetti ini gryoruz. Kendisini takip eden Said b. Haris, Mslim b. Said el-Kilabi, Esed b. Abdullah elKuri, Eres b. Abdullah es-Slemi, Cneyd b. Abdullah el-Murri dl mcadenemlerinde de msliim.an Trklep-apas leler devam etti. Bu safhay Araplar lehine dzelten ise 738 ortalar nda Horasan'a gnderilen Nasr b. Seyyar'dr. Onun biraz da ansnn yard-

__

myla ok kt. bir durmda iken, Trge Hakan Kur-Sul' ldrtmesiyle A a Trkistan'da _mslmanlar n stnl kesinlee
Tabiat la bu devre, mcadele yan nda mahalli Trk haknlarm n bir ksmnn ve Tiirk aristokrat tabakasnn ksmen

mesi dolaysyla da iinemlidir. Emeviler dneminde mslman Al aplarla Trklerin do rudan ilikide bulunduklar bir di er blge de Kafkaslar'dr. Bilindii gibi burada 15

Hz. mer clevrinde _Azerbaycan v-e Er neniye'nin fethincic sonra Islam ordular Kafkas.. da larna dayand lar. (643) Bunun kuzeyinde Hazar devletinin topraklar ard . ki krcv et aras ndaki mcadeleler Hz. mer zamannda ba layarak fas lalarla devam etmi , her iki taraf da toprak kazanc a s ndan ba arl olamam tr. Bu blgede miislmanlar nsl aarl olmas , Azarbeycan Ermeniye valisi Mervan b. Muhammed'in Hazar ba kenti ItiVi ku atarak Hazathalcn nn islmiyeti kabul mecburiyetinde kald '' 73 7'deki seferde miimkiin olmustur. Bununla birlikte bu cephede mcadeleler daha sonra da de,. am et nistir. Nitekim halcn n da zor alt nda kabul etti i islmiyetten daha sonra km olmas sz konusudur. nk IX. yzy ln ilk yarsnda hakan, ailesiyle birlikte musevili i kabul etmi tir.

b) Abbasiler DnemiDostane ili kiler

Abbasileri iktidara getiren harekette iranhiar ve So dlular yannda Trkler de nemli bil- ye - tutarlar. Bilindi i gibi Emeviler, ksa sren mer !bn Abdlaziz (717-720) dnemi hari, Trklerin de dahil hulugduklar gayr Arap mslmanlara GVIevali) kar ayrmc bir politika uygular lard . Ayn ekilde Emeviler dneminde Araplar, Trk blgelerini o u defa yaln zca, ganimet kayna olarak dii iinm ler, Hak dinin tebli inde ilk dnemlercleki samimiyet ve do ruluktan byk ltle_ayrlm lard . ,Biraz da bu politika sonucu olarak Trklerle Araplar arasnda mcadeleler devam etmi ti. Halbuki yeni dnemde, hanedn deitii gibi, uygulanan. siyaset de de imi , Trk blgelerine hcumlar yava lann , bazen de tamamen durmu tur. lk Abbasi halifesi Ebu'lAbbas, ikard bir emirname ile miisliiman olanlardan asla cizye al nmamasn istiyerek, adaletsizli i nlemeyi laedeflemi ti. Artk grevlere getirilmek iin de ehliyet n plana karlm t . Bylece bir as rdan beri karlkl mcadeleler tarz nda devam etmekte_ola,n_ TiirkArap ili kileri eni bir grnm kazanm tr. Bu yeni durumun ortaya knda alas av anma da ,nemli bir yeri vard r. Trk Tarihinde oldu u kadar, Islku Tarihinde de pek miihim bir mevki i gal eden bu sava zerinde biraz durmak yerinde olacakt r.

3 Talas Meydan Sava (Temmuz 751) Abbasiler iktidara geldiklerinde Bat. Trkistan'da yeni bir askeri gle karla tlar. I3 inlilerdi. Bat Trkistan, uzunca bir sredir ililerle Trkler aras nda nfz miicadelesine sahne olm.aktaydn Burada gl Trk devletlerinin bulunmamas , inlilerin blge zerinde baz emeller beslemelerinde etkili oluyordu. Son olarak A agt Trkistan
16

(MaveraiinnehirYda mslman Araplar n stnl ele geirmeleri Ve Bat Trkistada kar da baz ak nlar dzenlemeleri zerine, baz Trk beyleri inlilerden yard m. istemilerdi. in mparatorundan yartn_m.,s1dm talebinde bulunan ilk Trk hiikmdar , 712'de Fer_gana,l manlar taraf ndan istilas zerine, Kua'ya snan ve in'in hakimimiyetini kabul art yla eski makamna iadesini isteyen Fergana hidi'dir. Bunu daha sonraki muhtelif tarihlerde di er yardm -talepleri takip etmitir. Bu isteklere nceleri olumlu cevap vererek harekete gemeyen inliler, ihayet bekledikleri zamann geldi ini dnerek, 747'de byk bir ordu ile batya do ru ilerlem.eye ba lad lar. at Trkistan' n mukadderat zerinde .nendi geli melere sebep olacak Olan bu seferde in or_dularma Kua Valisi Kao Sien-tche kumanda etmekte idi ve sonuta mslmanlarla inliler kar karya geleceklerdi. Fakat inlilerin ge: tikleri blgelerdeki sert tutumlar ve zellikle Ta kent Beyi Bagatur Tiann'u ldiTimeleri, Trkleri bu defa da inlilere kar mslmanlardan yardm istemeye sevketnti tir. ;Bunun zerine " Horasan -Valisi Ebu Mslim, b. Salih komutas nda gl bir orduyu inlilere kar gndermi tir. in ve m.slman kuvvetleri 751 Temmuzunda Talas (Araplarca = Taraz, inlilerce Ta-le-se, gnmzde Evliya-ata, All yaknnda) ehri yaknda karlatlar. Be gn devam eden sava , muhtemelen son gnde, Karluklarm in birliklerine arkadan taarruz-etmeler sonucunda, inliler iin byk bir hezimetle son bulmu tur. 70.000 ki ilik in birlikle inin byk bir ksm sava meydannda yok edilmi , 20.000 kadar esir olarak mslmanlar n eline gemi , Kao Sien-tche ise ancak az bir kuvvetle can n kurtarabilmi tir. Islam kaynaklar ierisinde bn Tayfur, el-Makdisi ve lm'l-Esir'in, hakknda ok az ve birbirini tutmayan bilgiler verdikleri bu sava , dnemin geli melerine geni yer veren Taberi, Yakubi ve Behlzurrnin eserlerinde ise tek cmleyle bile yer tutmaz. Ba durum belki de bu m lerin bu s rada islam devleti merkezindeki hanedan de iiklii ile bu de iikliin sebep oldu u i gelimelerle fazlaca me gul olmalar , dolaysyla devletin en do usundaki, bu ok nenli hadiseye fazla de er yememi olmalaryla ilgilidir. Bununla birlikte Talas sava , umumiyetle de erlendirildi i gibi, sradan bil- meydan muharebesi de ildir. Onun Trk, Islam ve dnya tarihleri a s ndan nemle..el.e,..~.1 ve netceleri zerinde dikkatlice durulmas erekir. Tarihi Hakk D. Yldz'n bu konudaki gr lerine biz -de kat lmaktaylz. Buna gre TaLas sava,mn neticelerini ;,'ylece s ralamak innkndr: 17

1,- Bilindii,gibi mslman Arap ordular n= Tiirk snularula ula nas yla -lia,layan Trk-Arap ili kileri, zellikle de Emevilerin yanl politikalar dolaysyla uzun sre olumsuz bir grn= sergilemi tir. Bu grnm., kanl sava lar v e Tiirklerin islarriyeti kabulde gecikmeleri olarak zetlenebilir. imdi Talas savanda bu iki gciin, inliler kar snda birlemeleri, Tiirk - Arap ili kilerinin gelece i asndan nemli bir dnm noktas n olu turacakt r. Hatta Talas sava nn Trk Tarihinin akn ynlendirdi ini syleyebiliriz. Nitekim, bu tarihten itibaren mslman Araplarla Trkler aras nda bar ve dostane ili kiler dnemi balayacaktrr. Bunun sonucu ise, Trkleri tedricen Islm devleti hizmetine girmeleri, mslmanl n kabulnn h zla artmasdr. Tabiatyla Trkler aras nda Islaniyetin yay lmas Trk ve Islam tarihleri asndan oldu u kadar, dnya tarihi a sndan da ok nemli bir geli n edir. Talas savann en nemli sonucu da, byle bir geli meye im.kn hazrlamasdr. Liu E-Lin'in belirtti ine gre; "Eger sava Araplarn aleyhine neticelenmi olsayd , mslmanl a vurulacak darbenin tamiri ok g olacakt . Belki de Orta Asya'da ya ayan Trklerin ounluu, hatta btn Budistligi kabul etmek mecburiyetinde kalacakt ". Talas sava nn bunun yan nda di er baz nemli sonularn da hatrlamarn zda y-arar vard r. 2- in'in Trkler zerinde hakhniyet kurma siyasetinin uzun bir gemii Vard r. 13u siyasetin gerekle mesi, Trklerin siyasi ve askeri ,gIeriyle yakndan ilgili ve bunlarla ters orant llyd. Sekizinci yzyhn ortalarnda inliler, geleneksel politikalar = bir tezahr olarak Bat Trkistan'a kar nemli bir askeri harekta giri milerse de, 751'deki Talas hezimeti, onlarn bu blgeyle ilgili emellerinden ebediyyen yazgemeleriyle sonula nntr, 3- Talas sava , kendisine takaddm eden y llarda Bat Trkistan'da sarslm olan Trk nfzunun, tekrar tesisini m.mkiin khntr. Savan sonucu zeri de etkili olan Karluklarn, Trk birliini yeniden kurmak zere harekete gemeleriyle, 766'da mstakil bir devlet olarak ortaya kmalar, onlarn gerek sava ncesi, gerekse saVa srasnda ve daha sonra tesadflere ba l de il, milli menfaatlere uygun, son derece de iyi planlanm ve uygulanm bir siyaset takip ettiklerini gsterir. 4- Talas savann dnya kltr tarihinde de nemli bir yeri olmaldr. Bu tarihe kadar yaln zca in'de keten ve kenevirden imal edilen k lgt, bu savata mslmanlarn elire esir d en inliler vas tasyla ilk defa in'in dnda bir yerde Semerkaneta yaplmtr. Bu tarihe kadar in haricindeki btn diiny-ada oldu u gibi, islm dnyasnda da 18

yaz malzemesi (pap rus, par men... v.s.) az, sa lks z ve pahal idi. Halbuki bu sava sonucunda k t imalinin mslmanlarca renihn esini mteakip nce Semerkant'ta, daha sonra da di&er Trkistan ez, hirleriyle Islm dnyas nn belli bal merkezlerinde k t yapmnn erekletirilerek yaygnlamas , ayrca ba ka baz maddelerdenve--daha ucuza kas t imali; ilmi eserlerin kolay temin edilir ohnas sonucunu dourmu tur. Abbasiler dneminde islm dnyas nda grlen ilmi ilerlemenin kayna nda, ucuz k dn mslmanlarca temin kolayh nn nemle yer tuttu unda iiphe yoktur Nitekim kadn Avrupa'ya gei i de mslmanlar _vastasyla olmu tur. _ Talas 4Y,Wig birlikteyzyda "Y.l.AaPda ,ksac,a yakn bir sredir genellikle sava lar eldinde devam eden TrkArap ilikileri, yerini bar ve dostlu a brakmtr. Artk Trklerle mslman Araplar aras nda kanl sava lar olmuyor, dostane ilikiler devam ediyordu. Tabianyla bu durum Trklerin Islmiyeti kabulne olumlu etkiler yapacakt . 4 Hizmet Safhas Emeviler dneminde islam devleti bir ok ulusu birle tiren bir byk devlet oldu u halde, hanednn srdrd politika dolaysyla bu milletlerin hepsini devlet hizmetine tam olarak alama r t. Halbuki Abbasileri iktidara getiren harekette mevatinin nemli katklar vard ve Abbasi hilfeti de daha sonra devlet hizmetlerinde mevaliden, yeteneklerine gre e it biimde faydalanma yoluna gidecekti. I3u arada bata, ilk defa bu s rada ortaya kan vezaretle birlikte bir ok idari ve askeri kadrolaraa lranl lar istihdam edildiler. Trklerse nceleri az, daha sonra gitgide saylar ve arlklar artmak zere askeri hizmetler, de grev ald lar. 'Konuya bu a dan bakldnda, Trklerin islm devletinde askeri hizmetlere ok daha nceden beri alinmakta olduklar n da ifade etmemiz gerekir. Nitekim ilk dnemde 642'de Ahnef b. Kays ile balayp 707'de Kuteybe b. MMim'in Buhara ve Semerkant' fethine kadar sren devrede, gerek esir d en ve gerekse ganimet olarak alnan ok sayda Trk'n Islm devleti hizmetine alndklar , zellikle de orduda istihdam, edildiklerini belirtme niz gerekir. Bir rnek olarak, Mut viye'nin Horasan valisi Ubeydullah b. Ziyd' n 674"te, Buhara Melikesi'yle yapt antlama sonucu, Buharal iki bin genci sava ganimeti olarak almasm gsterebiliriz. okulukta mahir olduklar ifade edilen bu genler, Araplarla kar trlmayarak Basra'da kendi adlaryla arllacak olan es-Sikket'lBuhariyye (Buharallar Mahallesi)'ye yerle tirileceklerdir. Bir ba ka rnek ise, Hz. Osman' n olu Said b. Osman'n Semerkant'tan ald binlerce Trk gencidir. Bu rnekleri zellikle 19

de Eme-viler dnemi iin, art rmak mmkndr. Bununla birlikte Abbasiler dnemindeki durum, kendisinden ncesinden mahiyet itibar yla farkl dr. Artk Islm devletine hizmette ki inin kendi iste i nemli yer tutar. Ayrca say itibaryla da ok byk art lar sz konusudur. Byle olunca da daha ihtilal hareketinden ba lamak zere ve bilhassa Talas sava ndan sonra gelen devrede, Trklerin hilfet ordularmda yer ald klar n belirtmemiz gerek4r. Nitekim ihtilalin birlik kun andanlarndan Muhammed b. Sl, Merv'cle Abbasilerin lehine propoganda yapan Tarhfin b. ez-Zi ve Eb Mslim'in gvenilir adamlarndan Tarhn elCemml Abbas': idaresinde ne kan ilk Trklerdir.
,

Trklerin Abbasi ynetim organizasyonu ierisinde, zellikle de ordu kademelerindeki hizmet ve etkinlikleri zaman ierisi de artarak devam etmi tir. Bu hususun geni liine incelenmesi faydal ohnakla birlikte, bizim snrlarm z a acaktr. Burada bizim hedefimiz, Trklerle mslman Araplar n, Iran fethinin tamamlanmas yla girdikleri do rudan ilikinin, Trklerin Islmiyeti kabulyle ilk Trkislm devletlerinin ortaya kna kadarki as rlk izgisini takip etmektir. phesiz bir tarihi periyod olarak bile uzun say labilecek bu 'zaman diliminde, ilikilerin gsterdi i deiik tezahrlerin takibi de ba h bana bir inceleme konusudur. Biz ise burada ancak genel e ilimleri ve bunlar etkileyen bir k sm olaylar gstererek, 111/LUM bir kanaate sahip olabilece iz. Bylece bu ili kiler yuma nm ierisinden, Trklerin islm dinini kabullerindeki neden, niin ve nas l sorularna daha salkl cevaplar bulabilece iz. Trklerle niiislman Araplar n Talas savana kadarki ilikileri daha nce ele almamt . Temmuz 751 tarihinden sonraki ili kileri Hizmet Safhas , olarak niteliyoruz. Bu srada halife ordularn e;t1i kademelerinde hizmet eden Trklerin byk yekunlara ula tklar muhakkaktr. Nitekim Cafer el-Mansur (754-775)'un ordusunda Trkler belirli bir nisbette yer ahyorlard . Tarihi es-Sfli'nin Uhz'dan naklettiine gre; " lk defa Trkleri devlet hizmetinde grevlendiren halife, Ma Lsw-olmutur". Onun dneminde grev yapan Trkler aras nda Zheyr et-Trki, Mubarek et-Trki ve Hammad et-Trkryi tanyoruz. Fakat ok tan nan bu yan nda kaynaklara gemeyer Trklerin de nemli bir sayya ula tklarmda phe yoktur. Nitekim bu husustaki -tahminimiz Ibn'l-Esir'deki bir rivayet sayesinde olduka glenmektedir. Buna gre Halife Mansur o lu Mehdi'ye u ekilde vasiyette bulunmutur; "Mevaline tevecchle bak. Kendilerine iyilikte bulun. Onlar kendir e yaklatr naya al . Onlarlardan ok dost edin. nkii 20

.hir skntiya d ersen, onlar senin yard mna ko arlar. Horasan halkn hususi suretle tavsiye ederim. nk onlar bu devlet u runda mallarn ve canlar n fed etmi , en byk yardmclar n ve" taraftarlarmd r". Harun Reid (786-809)'in Muhafz Birlii'nin ise, tamamyla Trklerden olu tuu nakledilmektedir. Ayr ca bu halifenin yeniden tanzim ve tahki etti i Bizans sn rnda yani Sugtrda, daha nce oldu u gibi Suriye'deki ordugh (cundflardan biri olan Kinnesrin'den idarenin yetersiz olaca ds,ncesiyle 170/786-7'de el-Avs m adyl mstakil bir idari blge kurdu unu gryoruz. Halifenin burada Trklerden zellikle laydaland n , hatta lEbf Sleym Ferec el-Hadim et-Trkryi baz blgelerin genel komutanlna tayin ettiini biliyoruz. Eb Sleym, blgede 25 y l kalarak, Sugrun tahkim ve imar faaliyetlerini srdrd gibi, amilligi veya valili ini de st lenmi , adeta eyrek as r askeri a dan hu son derece nemli blgenin yegne hakimi olmutur. Tabiat yla burada Trk as ll olarak o yalnz de ildir. Ordusunda ok sayda mslman Trk bulunmaktachr. Zaten Abbasiler dneminde asker olarak sln devletine hizmet eden Trklerin nemli bir blm bu Sugr ve AIMISMI blgelerinde bulunmu lardr. Halife Me'mun (813-833) da devlette gittike artan Iran nffizu kars nda denge unsuru olarak Trklerden faydalanmay dnmt. Onun bu tutumu, Trklerin Abbasi devleti deki a rhklarnn kuvvetle hissedilm.esi asndan bir dnm noktas tekil eder. Me'mun kardei Mu'tasm vastasyla Trk illerinden dzenli bir biimde cretli asker getirtiyordu. K sa srede bunlarn Badad'taki saylar 18.000'i buldu. IVIe'mun, 13izans'a kar olan seferlerinde bu askerlerden byk apta faydalanyordu. IstikbaIde M sr'da bir devlet kuracak olan Ahmedin babas Tolun bu srada gelen askerlerdendir. Me'mun'un ordusunun komuta kademesi ii de yer alan Afin, Anas, Baa el-Kebir, Hakan Urtue hep Trk as lldrlar. Mu'tasm (833-842)'m hilfete gekinde ordudaki Trk unsuxunun nemli rol oynad grlr. Onun devrinde hilfet ordusuna Trkler, tamam yla hakim oldular. ku s rada on binlerce Tiirk anayurtlar terk ederek islm ordusuna kat lmlardr. Nihayet Mu'tas m, saylar ok fazla artan (tahminen 25-30.000 civar nda), halkla yeterli uyum sa layam.a a kler iin 836'da Ba dad' terk ederek, zel olarak kurdurdu nue geti. Art k buradaki Trkler imtiyazh bir kor ve do rudan halife zerinde etkili olabilmekteydiler. Mu'numda tasmla balayan 56 senelik sredeki (836-892) sekiz halife dneminde Tjirkl,g,,hilfet merkezinde yaln z askeri alanda de il; siyasi ,3,44...idar,,&,. alanlarda da devlet i,>risinde biiyk nfuz sahibi idiler. Bu nfzljn,
-

21

halife seiminde bile geerli oldu unu, bu devrede halifelerin Trklerin istelderi dna kamadklarm ifade etmemiz gerekir. Tabiat yla halifeler, bu fiili duruma byk bir istekle boyun e iyor de illerdi. Nitekim iki taraf aras nda gizli veya a k, iddetli ve yer yer kanla neticelenen an ansz bir rekabet hkm sryordu. Mtevekkil'in ldrlmesi (11 Aralk 861), Anas ve Bo a elKebir rdistesna, Abbasi tarihi de nemli rol stlenmi ok sayda Trkn (Afin, nak, Vsf, Bo a esSar) katledilmeleri bu kar lkl hasmlamann su yzne kan rneklerinden ancak bir ka d r. 892'de Mu'tezid tarafndan Smar d terkedilerek tekrar Ba dad'a dnlmesi, Trklerin devlet kademelerindeki nfdzunu k rar gibi olduysa da bu durum fazla 'uzun sremedi. Nitekim Halife Radi (934-940)' nin 936'da Rik el-Ilazarryi geni yetkilerle Emiru'lt mera tayin etmesiyle Trk nfzu, yeniden eski gcne ula mtr. Ibn Rik el Hazari'yi Beeken et-Trki ve Tzn takip edecektir. Bilindi i gibi bu dnem, ilk ba ms z Trkislm devletlerinin de tarih sahnesine ktklar bir devredir. 94s'te Ba dad'da 'i Bveyhilerin ynetime a rhklamu koymalarn mteakip, Trklerin 13a dad'a ve hilfet merkez;ne tekrar hakim olmalar ;in bil asrdan fazla bir srenin gemesi (1055) gerekecektir. Bu tarihte Byk Seluklu Sultam Turul Bey Badad'a gelecek ve halifeyi ii Hveyhilerin tahakkiimnden kurtaracakt r. Bylece Badad Abbasi Hiliifeti bir defa daha ve kesin olarak Trklerin denetim ve gzetimi alt na girecektir. Maamafih bu son geli meler bizim inceleme smlrm zn dnda bulunmaktad r. Abbasi devleti ierisinde ve zellikle de ordusunda Trklerin durumunu genel olarak gzden geirdikten sonra, imdi biraz da bu Trk nfzunun olumasnda rolleri bulunanlardan bahsedelim. isl l ordusunda en alt basamaklardan ba lamak zere ordu kunandam seviyesine kadar ulam olan Trlderden bugn ancak pek az n adlarn tesbit edebilmekteyiz. Ulkernizde nce Hakk D. Yldz'n muhtelif almalar ve daha sonra da Ekrem Pamuku'nun "Abbasilerin lk Dneminde Siyasi, Askeri ve Kltrel Alar larda Trkler (749-861)" adl doktora tezi sayesinde, bu konuda olduka bilgi sahibi olmu bulunuyoruz. Bunlarn belli bahlal m saymak, isimleri kaynaklara gememi ok sayda dierlerini de tahm; etmemize ve bylece bu dnemde Trklerin Isln devletine olan hizmetlerini daha yeterli bir biimde kavramam za inln verecektir.

Sl aileai; Emeviler dneminden itibaren islm devleti hizmetinde bulunan eski bir Trk ailesidir. Abbasiler iktidara geldiklerinde bu aile22

den Muhammed b. Sill sahnededir. Abbas' ordusunda hizmet etmi , Musul ve Azerbaycan'da valilik yapm tr. Bu aile daha sonra da devlete hi met eden o4: say da eleman yeti tirmitir. Hammad et-Trki; Mansur dneminde Ba dad'n kuruluunda daima halifenin yan nda bulunmu , ynetimin en gveadii kiilerden biridir. 769'da blgenin zirai ve ekonomik dzenini sa lamak zere Sev(Id'a mil olarak grirevlendirilmi tir. Zheyr et Trki; Mansur dneminde Eb6 Mslim'in ldrlmesinden sonra patlak veren kar klklar srasda ismini duyurmu , Hemedan'da devleti temsilen vali veya mil olarak grev yapm tr.
-

Mubarek et Trki; Abbasilerin ilk dneminde ordu komutanl nda bulunarak, e itli isyanlarn bastnlmasnda grev stlenmi tir.
-

Yahya b. Da'ud el Hursi; lk Abbasi halifelerine askeri oldu u kadar, idari ve siyasi alanlarda da nemli hizmetler vermi bir Tiirk'tr. Isfahan, Crcan, Reyyan ve Taberistan gibi e itli yerlerdeki valilikleri yan nda, zellikle Mehdi (775-785) taraf ndan 778'de atand ve iki yl kald M sr % aliliinde, blgede huzur ve gvenin sa lanmas asndan son derece ba arl olmu tur.
-

Ebr1 Sleym Feree el Hadim et Trki; Adna ilk defa Harun Reid (786-808) dneminde rasthyoruz. Bu s rada (787) Sugr blgesinde Bi.,ans aknlar dolaysiyla, Harun Re id tarafndan el Avsm ad alt nda n ;istakil bir idari blge te kil edilmi ti. te bu blgenin en nemli ehirlerinden birisi olan Tarsus'un tahkim ve yeniden dzenlenmesi Ebu' Sleym Ferec etTrki'ye verilmi ti. Onun blgede ba arh oldu unu ve grev s rlarn n daha sonra geni letildiini gryoruz.
-

Afin Haydar b. Kvfis (ii. 841); Ursana Trk hkmdar ailesine mensup zeki ve yetenekli bir askerdir. Me'xnun ,ve Mu'tasun nezdinde byk itibar sahibi idi. Onun 206 /821-22'den itibaren Abbasi devletine verdi i hizmetler aras nda; Msr isyannn (830) bastnlmasna katks, Bbek isyan (835-838 Ocak), Bizans seferleri (838) ile Abbas b. Me' mun isyammn bast rlmasnda ba arlarm, sonunda ise hapsedilip 841'de ldn biliyoruz. Anas (. 845); Halife Me'mun dneminden itibaren tarih sahnesinde grnen A nas, ilk Abbasiler dneminde siyasi ve askeri yetenekleriyle Afin'den sonra en ok sz edilen Trklerden biridir. Gerek Me' mun ve gerekse Mu'tasim'la Vsik (842 847) dnemlerinde yap lan Biz.ms seferlerinin nde gelen kumardanlarndandr. 834'te M sr'a vali
-

23

tayin edilmi , fakat on bir sene srecek olan bu grevi, dnemin geerli yntemiyle, yerine gnderdi i vekilleriyle yrtm , kendisi merkezden ayrlmantr.

nak (tah) et-Trki (. 849); Mu'tas m dneminde Bbekle yaplan miicadelelerden itibaren onu tan yoruz. Afin ve Anas gibi Vask ve Miitevekkil dnemlerinde nemli hizmetleri olan bir komutand r. 840'da vali tayin edildi i Yemen ve daha sonra getirildi i Msr valiliklerini vekilleri vas tasyla yriitm tr. 849'da o da Afin gibi halifelerin Trk komutanlarm bask larndan kurtulma abalar nn bir sonucu olarak ldrlm tiir. Boa el-Kebir et-Trki (. 862 ?); Mu'tas m. dneminden nce islm devletinin hizmetine girmi olmal d r. Bu s rada Bbek, Hicaz (840) ve Yername (849) blgelerindeki isyanlarm bast rlmasnda grev yapm , Trk asll nemli bir komutand r. Vasf et-Trki (. 867); islam devletine otuz y ldan fazla hizmet etmitir. Bizans seferleri, Isfahan, Cibal ve Fars blgesinde ba gsteren Krt isyanlar (841), Miltevekkil'in halife seilmesi gibi geli nelerde nemli ve olumlu katklar olmutur. Ubeydullah b. Yahya b. Hakan et-Trki (. 876); Abbasi devletinde alt seviyedeki memuduklardan ba layarak vezirlik makam na ula m ilk Trk olup, Mtevekkil, Mustain (862-866) ve Mu'temid (8'7'0-892) dnemlerinde bu grevine uzun yllar devam etmi tir. Onun o lu ve torununun da Muktedir (908-932) dneminde vezirlik yapt klar grlyor.
Trlderin Islm dnyas nda nceleri askeri hizmetlerde istihdam edildiklerini grdk. Bu s rada baz idari kadrolarda da Trklere grev verildi ise de, bunlar kk memuriyetlerdir. Fakat Halife Mu'tas m ile yo unla an Tiirk nfzu devresinde Trklerin, st kademe idari kadrolarda da yerlerini ald klarn tesbit etmek mmkn olmaktad r. Bunlar aras nda askeri bir mahiyet de ta yan valilik bata gelir. Bu takdirde ou defa bu valiler yerlerine vekil gnderir, kendileri merkezde kahnay tercih ederlerdi. Bunun yan nda her hangi bir isyan durum.unda blgeye gnderilen kumandan ayn zamanda vali tayin edilerek, her iki idarenin bir tek elde toplanmas hedeflenirdi. Bu valiler de isyamn bast rdmasndan sonra merkeze dnerlerdi. Trklerin bu dnemde stlendikleri bir grev de, yer yer valili i de ieren millikti. Trklerin hilafet merkez te kilatndaki e itli st kademe sivil grevlerde ise, ok fazla bir varl k gsteremediklerini belirtmek yerinde 24

olacakt r. Bu durum, bu grevlerin belirli bir y eti me tarz ve yetene i gerektirmesiyle ilgili olmal dr. Bu nedenle vezirlik ve ktniplik gibi grevlere, Trklerden iki aile mstesna, pek getirilm.emi lerdir. Saray-n nemli bir memuriyeti say lan hiiciplik (mabeyincilik)'e ise, bilhassa Smarr dneminde hemen tamam yla Trkler tayin edilmi tir. Bu durum kanaatimizce, halifeler zerindeki Trk bask s ve en nahrem noktada halifeyi kontrol iste iyle ilgili olmaldr. imdi s rasyla hilfetin merkez ve ta ra te kiltnda askerlik haricindeki hizmet alanlar nda grev alm olan Tiirkleri, kaynaklarn verdii bilgiler lsnde, tan maya al alm. nceleri mnferit olaylar tarz nda baz Trkler kk vilayetlere vali tayin edilirlerken, Mu'tas m (833-842 rdan itibaren geni blgeleri ihtiva eden valiliklere Trkler getirilmeye ba lanmdr. Nitekim Mu'tasm'n halife olmas zerine bo alan Msr valiliine 834'te Anas etTrki vali tayin edildi. O, lmne kadar (845) on bir sene bu grevi vekilleri vas tas yla idare etti. Anas'a nak halef oldu. Onun bir ara Yemen, daha sonra da Kfe, Hicaz, Mekke ve Medine valisi olmas da sz konusudur. Tabiat yla o da bu grevlere vekiller gndermi tir. Ms r'a daha sonra da Trk as ll valiler gnderilecektir: Feth b. Hkan (856-861), Uzer et Trki (868), ayn sene Bayk Bey'in vekili olarak Tolunolu Ahmed, Msr'a vali olarak gelmi lerdir. Bu vesileyle Ahmed'in burada daha sonra, halk nn ounlu u Arap ve di er unsurlar olmas na ra men, bir devlet kurabilmesinde, kendisi ve daha nceden beri Trk valiler dolaysyla gelen ok say daki Trkn asker ve idari kadrolarda yer alarak, buray adeta Srnarr'dan sonra Trklerin ikinci bir iiss haline getirmi olmalarmn etkili oldu unu belirtelim.
-

Msr dnda Trklerin valilik yapt klar ikinci nemli blge Suriye ve S ugiir' dur . Bu blge Bizans etkeni dolaysyla adeta devaml bir daru'lharptir. I3lgenin de iik merkezlerinde vali ve yer yer nl olarak grev yapan Trkler aras da; Anas, Boa el-Kebir, Feth b. Hkan, Niiri b. Tebek et-Trki, Amdir et-Trki, o lu Ali, Astekin, Mandil., Bektemir b. Ta temir, shak b. Kundaelli'l tanyoruz. Trklerin vali ve mil olarak bulunduklar iinc blge ise Azerbaycan, Ern.eniye ve Horasan' ieren do u eyaletidir. Bu geni eyletin deiik blgelerinde grev yapan Trkler aras nda ise; Afin, nak, Boa el-Kebir, Boga es-Sagir, Tekin el-Buhari, A artmi et-Trki, Kayglg, Astekin Kfncr et-Trki'yi tammaktaya. 25

Tara tekiltnda grev yapan Trk as lllar yannda merkezde grev yapan Trkler aras ndan, Abbasi devletinde vezaret makannna ula an ilk Trk, Ubeydullah b. Yahya b. Hkan' daha nce zikretmi tik. Onun olu Muhammed ve torunu Abdullah da bu makama getirileceklerdir. Abbasiler dneminde vezirlik yapan bir di er Trk de Miistain'in bu makama getirdi i Otam'tr. Abbasi hacipleri aras ndaki Trk aslllar ise; ilk defa Mu'tas m dneminde greve getirilen Vasf, Sima ed Dmaki, Asnas, inak't r. Daha sonraki halifeler de Trkleri hacip olarak tayin etmeye devam. etmi lerdir. rnek; Boa es Sagir, Otam, Vasif, Bayk Bey, Musa b. Boga, Yarefh et Trki, Hotarms, Begtemir. Merkez te kilatndaki divanlarda grev yapan Trkler olarak ise ancak Sli ve Hkani ailelerini tanyoruz.
-

Mslman Trkler, Islam devleti ierisinde asker ve k smen idareci olarak de iik kadrolarda grev yapmalar yannda, mi sliinanl klarnn bir gere i ve sonucu olarak da dini ilinderle isln toplumu evresinde gelime inkn bulan di er filmlerde nemli ba ardara sahip olmu lardr. Bunlar , Trklerle Araplar n ilikileriyle ilgili oln.akla birlikte, bu ilikilerin bir sonucu olmalar dolaysyla daha sonra ksaca de erlendirece iz. imdi ulat= sonucu zetle tekrarlamak gerekirse; Araplar Trkleri, mphem bir biimde de olsa, slmiyetten nce tammlardr. slmiyetle birlikte dolayl ilikiler var olmu , bunu ran'n fethinden itibaren do rudan mnasebet dnemi takip etmi tir. mer bn Abdlaziz dnemi (717-720) hari Emeviler dnemini bir mcadeleler devresi olarak tanmlamak gerekti i kanaatindeyiz. Abbasileri iktidara getiren hareketin iinde de yer alan Tiirklerle Araplar n ilikilerinde 751 Talas sava bir dnm noktas oluturmutur. Artk dostane ilikiler devresi balam , buu da hizmet safhas takip etmitir. Tabiatyla bu tezahrler Trklerin islamiyeti kabuliinde de aksi i bulmutur. 5

Trklerin slm Dinini Kabulleri

Peygamberimizin slmiyeti tebli e balad srada, corafi mekan itibaryla ondan ok uzaklarda bulunan Trkler ierisinden bir sahabenin kp kmadn bilentiyoruz. Tabiat yla sahabeden bir veya birka Trk as ll bulunsayd da, bunlar istisna olurlard nk Trklerin islamiyeti kabul, Islam mesaj nn kendilerine ula masyla doru_...,,,\ da alakandr ve bu da mslman Araplarla do rudan,ili ki ierisine tir. Bununla birlikte Sihaven sava girildikten sonra gerekle mi ,. , . (642) sonras nda ba layan do rudan ili kilere ra nen ilk mslman 26

Trk devletlerinin rtaya kmas , bir baka ifadeyle islmiyeti kabul eden Trklerin devlet kuracak okluklara ula abilmeleri iin, asrlk bir zamann gemesi gerekmi tir. Burada kar m za nsliiman Araplarla Trklerin ilikilerinin mahiyetiyle paralellik arzeden bir durum kar. imdi bu gelimeleri srasyla grelim. a) Emeviler Dneminde islmla ma Emeviler dneminde (661-750) Trklerin islmiyeti kabul, byk guruplar halinde de il, ancak mnferit ihtidalar veya kk topluluklarn mslman olmas eklinde gerekle mitir. Burada akl m za Trklerin mslmanlarla ilk temaslar ndan itibaren, yeni dini in yaylm.asmn neden ok abuk olmad sorusu gelmektedir. phesiz bunda Emev idarecilerinin, zellikle de Horasan'a gnderilen Exnevi valilerinin tutumlarmn nemli rol vardr nk bu devir idarecileri genelde Islra cihan uml bir din haline getirme idealinden olduka da uzaklanulardr. Trk blgelerine yaplan aknlar bata gelen sebebi ganimet elde etmekti. Trk topraklar "halifenin iftlii" olarak telakki ediiiyor ve daha fazia gelir temini hedefleniyordu. B a hedef o derece ncelikli idi ki, mslmanl kabul eclenlerden de gayr-i mslimlerden ahnan harac ve cizye'nin tahsiline devam edilebiliyordu. Nitekim. bu husus 720'de Horasan'a vali olarak gnderilmi olan Said b. Haris'in, b;r Trk isyamm bast rdktan sonra, bozulan Trkleri takip etm,ek isteyen Araplara kar syledii u szlerde ok a k bir biimde grlmektedir: "Sakn onlar takip etmeyiniz. Onlar m'minlerin emirinin vergi

kaynadrlar. Onlar katledilneleri verginin kaybolmas demektir". n

Ordugh ehs rlerini (Emsr) meydana getirmek iin yaln z Araplar silah altna alnyor, Divan sicillerine de o uialuk onlar kaydediliyorlard . Fetihlerden aldldar ganimet dnd,a, devlet btesinden ayl k ve yllk eldinde denelder al yorlard . Buna karlik orduda asker olarak grev yapan Trklere daha az deme yaP lmaktaycl . Tabianyla bu uygulamalar, Trklerin islmiyeti kabulleri de olduka da yava , davranmator na neden oluyordu. Nitekim halkn mslman Araplara kar_ruhit durum ve hallerini belirtmek n,aksadyla Semerkant Trk h,kandannn, in Imparatoruna yazd bir mektupta; "Arap hakimiyetinin 718'de zeviil bulacag" ifadesine yer vermesi dikkati ekicidir. Hilfet hazinesinin en nemli gelir kaynaklar arasnda, savalarda elde edilen ganimetten intikal eden pay ile gayr-i mslim tebaadan ahnan harac ve cizye bulunmakta idi. Bu son iki verginin durumunu bir rnelde a kl a kavuturahm. Hz. mer devrinde Irak ve havalisinin 27

fethini mtekip buradan 124 milyon dirhem civr nda vergi toplan yordu. Gayri mslim (zmmi) halktan toplanan bu vergi miktar , Haccac'n Irak valili i dneminde 188 milyon dirheme kadar ula mt . Fakat blge halknn islmlamasyla birlikte, harac ve cizye al namamas dolaysyla Abdlmelik (685-705) dneminde bu miktar ilkinden 2 /3 oranda noksanna 40 milyon dirheme d mt. Tabiat yla Emevi yneticileri bu d ten memnun kalmam lard . Bylece son derece ters bir durum, islm hilfetinin ihtidalar benimsememesi gibi bir netice ortaya km t . Bu durumun Hiam (724-743) dnemindeki, A a Trkistan'a ait bir di er rne iyle konu, daha iyi anla lacaktr. Horasan valisi Esed b. Abdullah, Trkistan'da skun ve emniyeti sa layamam , Trklerle yapt birok sava da kaybetmi ti. Bunun zerine Eres b. Abdullah es Slemi Horasan valisi tayin edilmitir (727-729). E res greve ba lamasyla birlikte hemen geni bir islmla t rma kampanyas rru ve bata Semerkant, Buhara olmak zere A a Trkistan'a bir tebli heyeti gndermi tir. O, yerli mhtedilerin resmi vergilerden tamamen muaf tutulacaklar n ilan ettirmi ti. Bu abalar k sa zamanda semeresii vermi , kitle halinde islmla malar balamtr. Tabiat yla oalan mslman says yla ters orant h olmak zere, vergi gelirlerinde byk apta azalmalar ba lam tr. Bu durum. kar snda tela lanan Eres, Taberi ve bnu'l Esir'in kaydettiklerine gre, Sernerkant miline ve o evredeki vergi tahsildarlar na u emri gndermi tir: "Daha nce kimlerden harac alyorsanz ister mslman olsun ister olmas n, yine onlardan ayn miktar karac al nz". Tabiatyla mslman olman , Arap dindalanyla kendilerine e it artlar temin edemedi ini grmek, Trkler iin yeni dine gemeyi cazip k lmyordu. Islmm ana prensiplerine taban tabana z t bu uygulamalar islmla may yavalatyor, idareye kar isyanlara neden oluyordu.
-

Emevi komutanlarnn fethettikleri Trk blgelerinde yer -yer hal a ok sert davrancl klar grlyordu. Bu tutum da kar ln isyanlar tarznda buluyordu. Kuteybe b. Mslim'in Beykent'i fethinden sonra, yerli halk iddetli davran lar karsnda isyan etmi ti. Bu ba kaldrma ok kanl bir biimde bast rlm , ehir tamamyla ya malannt (706). Benzer bir akibet Buhara iin de geerli idi. Tabiatyla Emeviler dneminde mslman Araplarla Trklerin ilikileri tanamyla bir olumsuzluklar resmi geidinden ibaret de ildir. Emevi idarecileri Trk blgelerinde msiii ranln y aylmas iin baz te ebbslere giri mekten de geri durmad klar mer !bn Abdl28

aziz gibi, sahabe dnemi ihlas yla Islamn yaylmasna aba sarfedenler de olmutur. Nitekim btn olumsuzluklar na -ra men bu dnem, nceli i islm devletinin hakimiyetine giren blgelerde olmak zere mslmanhn, Trkler aras nda yaylmaya balad bir devreyi olu turur. imdi bu yndeki en nemli abalar ve sonular n hatrlatahm. Islmiyet Trkler aras nda ncelikle cvera'iinnehir)blgeiud yaylmaya ba lam tr. Kuteybe b. Mslim 705-715l'in bu blgede, bir taraftan fetih ve buralarda askeri hakimiyeti yerle tirirkga,, bir ta, raftan da slam dinini yaylmas iin baz abalar sarfetti ini gryoruz. Nitekim o, Buhara'um kesin olarak mslmanlar n eline gemesinden sonra, burada 713 y lnda bir cami yapt rm tr. Semerkant' n mslmanlara teslim artlar arasnda da, ehirde bir camiin yaplmasna kar konulmamas hkm yer ahyordu. Varlan antlamaya gre ayrca Kuteybe'nin, maiyetindeki askerlerle birlikte ehre girerek namaz klmas , hutbe okutmas ve misafir edilmeleri gerekiyordu. Kuteybe b. Mslim bu camiin yaplmasna bizzat nezaret etmi tir. Benzer hususlar Beykent'in fethinde de uygulamaya ko aulmu tur. Ayrca o, fethedilen yerlere hatta aileler yan na miislman Araplar yerle tiriyordu. Bylece bir kayna mann gerekle mesini amalamaktayd . [Nitekim bu uygulama Buhara'da yap lmt . Bunlar yannda Kuteybe'nin Buhara ve ba ka baz yerlerde Cuma.namaz na ama,cayla para da tt grlyordu. Hatta namazlarda Kur'an' n_Arapa dnda bir lisanla okunnas de sz konusu olmu tu. Fakat her eye ramen onun fetihlerde gsterdi i ba ary , islm dinini yaymada gsteremed de bir gerektir. Bu neticede onun tutumundan ziyade, Emevi hilfetinin takip etti i koyu Arap politikaa n tesirli olmu olmas mmkndr. Halife Sleyman (715-717) dneminde Horasan valisi Yezid b. Muhalleb, Crc_i ze rine_yrm _ ve _burasn zaRtetmi ti. Blgenin hkmdar Sfil-Tekin'i de esir eden islm orclus-ukomutan , onu adam.. _ lanyla birlikte mslman olmas dolaysyla kendi hizmetine alm tr. diimm...crcan blgesinin mslmanl kabul etnis olduu tarznda yorumlanamasa da, k smi bir islmlamadan sz etmemizi mmkn klar. mer ibn Abdiilaziz (717-720)'in hilfet dnemini A a Tiirkistan'n islmlamasi a sndan, k sa fakat hayrl bir devre olarak de erlendirmek gerekir. Bilindi i gibi mer bn Abdlaziz'in en byk ideallerinden biri, islam dininin, Emevi devletinin geni hudutlar iinde ya ayan; dil, din ve rk bakmndan farkl unsurlar arasnda, zellikle de 29

Trkler aras da yaylmas ve sosyal bnyesi sa lam, kendi iinde gl bir slam toplumunun tesisi idi. Halife bu hedefi geLekle tirmek iin bir k sm icraata giri mi , bu cmleden olmak zere: i5nce Trkistan seferlerini durdurmu , blgeye yeni idareciler tayin etmi , onlarn yumu ak bir ynetim kurmalar m temine al mtr. Ayrca o, mslmanlar arasndaki vergi adaletsialigini nlemi , islamiyeti"' tebli i amacyla "ar mektuplar" gndermi tir. Bu abalar n msbet sonularnn alnm olduunu dii nmememiz iin hi bir sebep yoktur. Fakat ok k sa srd ve mer ibn Abdlaziz'in lmyle bu politikaya son verildii de bir gerektir. Bir ba ka gerek te, halifenin abalar n n Emevi brokrasisi tarafndan hi bir zaman kavranmad gibi, devaml bir biimde de engellemelerle kar latd r. Hiam(7.2.4-743) dne ninde -Horasan ,valisi tayin .edilm. E res Abdullah es-Slemi'ye yukarda temas edilmi ti. Onun Trkler arasnda slmiyetin yaylmas amacyla Ebu's-Seyd Salih b. Tarif ve Rebi b. mrn et-Temimryi grevlendirmesi sz konusudur. Bu ikisi Semerkant ve civar Trkleri aras nda gayretle al n lardr. 742'de Belh'te bir cami yaptrlmtr. Yine Hi am dneminde halifenin Trk Imkan n slma davet iin byk bir elilik heyeti gnderdi i grlmektedir. Kayna m zn verdii,bilgilerden, bu heyetin ne zaman ve hangi Trk bakanna gnderildi ini belirlemek mmkn olamamakla birlikte, muhtemelen bu s rada Trkistan' n en gl devleti olan Trgi kaan Su-lu'ya gnderilmi tir. Eli hakna sln inancyla ilgili bilgiler vermi , bundan sonra hakn eliye, byk bir trenle askerlerini gstermi ve

"bu askerler iinde ne bir hekim, ne bir kundurac ve ne de bir terzi vardr ; hepsi askerdirler, eer bunlar mslmanl kabul eder ve slmn artlarn yerine getirecek olurlarsa hayatlar naszl srdrrler" demitir. n
Emevilerin son Horasan valisi Nasr b. Seyyar (tayini 738)' n, slam hakimiyetine kar mukavemet gsteren A a Trkistan sakinlerini, Araplarla aralar ndaki farklar ortadan kald rarak kazanmaya al tn gryoruz. O bu abalar yla bir dereceye kadar ba arl da olmu tur. Sonu olarak unu belirtmek mmkiindl. Emeviler dneminde islmiyet Trkler aras da, ncelikle mslmanlar n ynetimine geen topraklarda yay ln tr. A a Trkistan'daki baz blge ve ehirleri ihtix a eden kk devletlerin. yneticileri durumundaki bir k sm mahalli Trk hkmdar islamiyeti kabul etmi tir. Zekeriya Kitap 'mn tesbitlerine gre bunlar , Baz is ve civar= hkmdar Trgelerden Mzak Tarhan (644 ? 709), Toharistan hiikendar Yabgu Bey (?--?), 30

Buhara hkmdar Tu ad (707-739), Crcan hkmdar Medine'de Hz. Peygarnber'in kabri ba nda mslman olanSl-Tekin (650-719), Sogd ve Semerkant hkmdar Akid Gurek (709-745)'dir. Bur lar yan nda ileri gelen ailelere mensup baz ki iler de islamiyeti kabul etmi lerdir. Bunlar iinden.; Gazvan, Bazan, Dihkan Iline, Diva ni, Nemrfn'u tanyoruz. Tabiat yla bunlar yan nda halktan ihtida edenler de bulunmaktad r. Bu durumu islamiyetin daha sonra, adil bir idare alt nda ok hzl bir biimde yaylabilece inin hay rl bir i areti olarak de erlendirmek mmkndr. Bununla birlikte E nevi hanedarun n takip etmi olduu yanl politika dolay syla bu devrede islarrlaman n sratle olmad da akt r. Bilhassa raeadelelerin yo un olduu blgelerde mslmanln kabulii daha yava gerekle mi tir.

b) Abbasiler Dheminde slamlama

Hilafetin Emevilerden Abbasilere gei ini yaln zca bir hanedan deiimii olarak d nmek, olay gerek boyutlar yla de erlendirmemek olur. Hilafet cle i ildii, bakentin am'dan Badad'a tamnasndan ibaret de de.ildir. Asl nemli nokta, Abbasi hilafetinin devletin temel politikas nda yapt deiikliktir. Enevi ynetimi, bir ok kav ni hkmi' altnda topladrysa da, bunlar aras nda gerek bir ba kurmay ba aramann t . Mslmanlar aras nda e it hak ve sorumluluklara daya--,nan bir idare olu turamamit . zellkle mevallye kar tutumlar , gitgide artan bir gayri meninunlar kitlesi meydana getiriyordu. Arap kabileleri aras nda da, eski devirlerin devaxn olan kan davalar surip gidiyordu. Tabiat yla bu gelimeler, islamiyetin Trkler aras nda hzla y ay lm asn kolay] atrnuyordu. Emevilere tepki biiminde ortaya kan Abbasi ihtilali nuvaffak olduunda, idaredeki olumsuzluklar', olabildi ince gidermeye al t . Bunun sonucunda da, zellikle TrkAray ili kileri dzeldi. Trkler arasnda islamiyetin yaylmas hzland . Abbasi halifelerinden Trklerin islamiyeti kabul etmelerine, muhtelif davran ve tedbirleriyle olumlu katks olanlar arasnda ikinci halife Cafer el Mansur (754-775)'u hatrlamak gerekir. O bir taraftan "Ilk defa Trkleri devlet hizmetinde vazifelendirmi" biri olarak karmza karken, te taraftan da o lu Mehdrye nevaliye iyi davranmas n , onlar n isteklerine kulak vermesini, haldarm korumasn vasiyet eden bir halife olarak tan nr. Nitekim Mehdi (775 785) de Sogd, Toharistan, Fergana, U rasana, Karluk, Dokuzouz ve di er baz Trk hkmdarlarma eliler gndererek onlar itaat ve kabule davet etmi tir.
-

31

Halife Me'mun (813-833) A a Trkistan ve evresi de islmiyetin yarlmas41 iin aba sarfetmi tir. Urt sana hkilndar Kvfs bu s rada msliln.an olmu tur. Me'mun A a Trkistan' n tam olarak itaata alnmasndan sonra, blge valilerine Trkistan zerine seferler yap lmasun enrediy-or; valiler de mslmanl kabul edenlere maa ba lanaca ," n vaat ederek ncelikle hkmdar ailelerini kazanmaya al yorard . 13iizat' Me'mun da islmiyeti kabul edenleri taltif ediyordu. Nitekim. onun ordu komutanlar aras ndaki ok say da mslman Trk tanmaktay z. Ayn siyaset Mu'tasun (833-842) dneminde de devam etmitir. Bu s rada hilfet ordusunda grev yapan Trklerin say larnn ne kadar artm olduuna daha nce temas edilmi ti. Halifelerin Trklere kar olumlu yaklamlarnn sonucu olarak art k Me'mun ve Mu'tasm dnemlerinde A a Trkistan ahalisi byk o unlukla islmimiyeti kabul etmi bulunuyordu. Tabiatyla Trk lkelerinin her taraf hi bir zaman miislman ordularnca fethedihni deildir. Buralara islmiyet kar, lkh ticari ilikiler ve isln. sfileriyle, dervi lerinin abalar sayesinde ula trlmtr. Nitekim islm lkelerinin uzandaki Bulgarlarn slimiyeti kabulnde Harizmli tccarlar n ok nemli rolleri oldu u gibi, Hoca Ahmed Yesevi'n'n islmiyetin Karahanhlar sahasndaki Trk illerinde nevnem bulinasndaki nemli katks gz ard edilemez. Ayn ekilde Italife Hz. mer (634-644) devrinde ba layp Harun Re id (786809) dnemine kadar fas lalarla devam eden Hazarlarla mslmanlar arasndaki mcadelelerde, 737'de Mervan b. Muhammed'in bakent tiri almasndan sonra Hazar hakm mslmanl kabul ettiyse de, aresizlik karsnda islmiyeti kabul eden hakn daha sonra bu dini terk etmi olm.aldr. Mervan, yap lan antla ma gere i burada Sabit el-Esedi ve Abdurrahnan el-Huliini adl iki fakibi Hazarlara retmek zere brakt . Ksmen bunlarn almalar ve k.smen de di er ilililer neticesinde Islmiyet bu blgelerde tan nd . Bylece burada da islmiyet savalarn bitixnini mteakip, 799'dan sonra ba layan bar devresinde ve zellikle de 'ticari ili kilerin gelimesinden sonra yay lma imkn bulmutur. Dokuzuncu yzy hn ikinci yarsnda bakent haricinde Belencer ve Semende., gibi nemli Hazar kentlerinde bile olduka da geni mslman kolonileri bulunuyordu. Nitekim bn Rusta X. yzyln. balarnda Hazar ba kenti birde ok say da mslman, mescid, imam ve mezzinin bulundu undan bahseder. bn Fadlan' n verdii bilgile dense haknn mslmanlar himaye etti ini ii eniyoruz. Halbuki hakn ve devlet erkn museVili i kabul etmilerdi. X.
, .

32

yzyln ikinci yasnda birde 30 cami ve 10.000 kadar mslman bulunmakt ayd . Araplarla 0.,ta Asya milletleri aras nda ticari ili kiler daha sekizinci asrda balam t . in kaynaklar na gre Arap tacirler, senede bir defa Kua'dan pek ykl kervanlar karyorlard . Buradan Yenisey menbalarma do ru Krgzlar n merkezlerine ula yorlard . Kuvvetle muhtemeldir ki, din adamlar da bu kervanlardan. istifade etmi lerdir. Mslman tccarlar zellikle ticari merkezlere u ruyorlard . Bu urak merkezlerinin hemen hepsinde camiler yapt nyorlard . Tabiatyla bu camilerin mslman cemaatin olu masnda nemli rolle i vard . Trkler arasnda Islamiyeti"' yaylmasnda, Samani devletiyle daha nce miisln an olmu rkdalarmn silahl ncadelelerinin de nemli yeri vardr. Bir de hudut boylar nda kurulmu olan ok say daki ribiitlar hat rlamak gerekir. Yalnzca sficab'da gazilerin barmmas ii 1700 dbat bulunuyordu. Trkistan'daki ribatlar n says ise on bine yakla yordu. Ribatlarm askeri fonksiyonlar yannda, 11z. Peygamber'in bir hadisinde belirtti i byk cihad denilen nefis terbiyesi in yapld yerler oldu u dnlrse, bu nesseselerin slmiyetin eksiksiz renamesindeki nemli mevkileri ve Trlderin mslmanl benimseyip renmelerindeki yerleri daha iyi takdir edilebilir. Samaniler, fetihlerle elde ettikleri blgelerde islamiyeti yay yorlard . Ayrca onlar, bir ksm Trkleri kendi blgelerinde iskan etmekteydiler: Trklerin aras nda islamiyetin yay hnasnda bu almalarn da katklar olmaldr. Nitekim onlarn Ouz ve Karlukla'dan oluan 1000 aileyi, hududa yerle tirmek suretiyle, tecavzleri nlemeyi hedeflediklerini ve bunlarn Mslman olduklarn biliyoruz. Ayn ekilde Sanianiler, Maverannehir'den gelen gmenlerin yerle tirilmesinde de islmlamar ne karyorlard . Seyhun'un a a ksmnda Cend, Huvare ve Yenikend bu ekilde kurulmu mslman ehridir. Islmiyetin Trkler aras nda yarhaas nda sufiliin de nemli bir yeri vardr. Nitekim Karahanl devletinin Islami bir renge brnmesiyle sonulanan Sattk Bura Han' n mslman olmas da byle bir geli menin sonucudur. Karahanli Hkmdar Oulcak, Samani hanedan ierisinde ba gsteren karga alktan faydalaronak amac yla asi Samani elzadelerinden birinin lkesine s nmasna izin vermiti. Bu mslman ehzde veya islam sufilerinin vaazlar sonucunda Oulcak'm yeeni Satuk mslman olmu , daha sonra amcasna kar yapt mcadeleyi kazanarak Bat Karahanllarn slam dinii resnen kabul etme33

lerini salamtr. Hayat v.e islam uruna yapt mcadeleler Sattk Bura Han Destan (Tezkire-i Satuk Bu ra Han) adyla derlenmi olan Karabanh devletinin bu ilk mslman hkmdar (Islami ad AbdlkerimYnn Islamiyeti kabul edi i, Trklerin.mslmanla hzla geilerinde nemli bir dnm noktas olu turmutur. Bundan sonra islamsiyetba kabul ok byk topluluklar eklinde gerelde mitir. Nitekim. tarihilerin kayd na gre 349 /960'da Karluk, arm, igil ve Tushi gibi Trk boylar ndan 200.000 ad rlk Trk topluluklarm n k sa srede mslman olduklar grlr. Bu ekilde toplu slama gei e bil- baka rnek de 435 /1043-44'te 10.000 ad rlk bir Trk topluluunun Islamiyeti kabul ederek-, ilk kurban bayram nda 20.000 kurban keameleridir. Bu islamla malarda mslman dervi ve eyblerinin, Trk lkelerinin e itli blgelerine giden kervanlar n arkas sra giderek, her tarafta islniyeti anlatmalarm n byk rol olmu olmaldr. Trklerin islamiyeti din olarak semeleri srecini ylece. zetleyebiliriz. Trkler Emevi hilafeti dneminde, bir k sm Trk llelerinin fethiyle yava da olsa Islamiyeti kabul etmeye ba lamlardr. Trklerin bu dini yakndan tanunalanyla IX. yzy l ortalarndan itibaren mslmanln kabul artm , nihayet X. yzy hn ilk yarsndan itibaren halk ve yneticileri Trk olan ilk mslman Trk devletleri ortaya kmaya ba lamlardr. Bu s rada srasyla nce itil (Volga) Bulgar devleti (920 /21), Karahanhlar (945), Gazneliler (963) ve Seluklular (1038) gibi Trkislam devletlerinin tarih sahnesine ktklarna ahit oluruz. Trkle in islmiyete gei i, geni Islam dnyasnda, X. yzyl boyunca devam ettii gibi XI. yzylda da byk gelimeler gstermitir. Daha sonra da devam eden Isamiyetin din olarak kabul olgusu, XIV: yzylda artk btn Trk dnyas nn mslm.anl kabul etmesiyle sonulannn tr. Bu vesileyle unu da bir defa daha ifade etmek yerinde olacaktr. Yukar da Mslman Araplarla Trklerin incelenirken o u defa sava lardan bahsedildi. Trkler aras nda islamiyetin ilk yayld yerler bu savalara sahne olan blgeler olmakla birlikte, Trklerin bulunduklar lkelerin bunlara nisbetle ok geni olduu -ve bu geni blgelerde islamiy etin sava s z yayld muhakkaktr. Bulgarlar bata olmak zere, A a ve Bat Trkistan haricinde 1)4 olgu, daima karmza kar. Nihayet Trkler bir millet btn olarak ve btn benlikleriyle Islami kabul etmi lerdir. Bu hususu Fahreddin Mubarek ah'n u ifadelerinde a ka grmek mmkndr; "Baka kavimlerir msl-

man iken de ana, baba ve yaknlaryla ilikilerini kesmedikleri ok defa grld ve samimi bir mslman olmak iin uzun bir zamana ihtiya
34

hasl oldugr'u halde Trkler mslman olduktan sonra miislmanlga yle sarlrlar ki, bir daha adlarn, yerleriii ve yak nlarn hatrlamazlar ; hi bir Trkn irtidat ettigi de grlmemi tir". 6 Deerlendirme ve Sonu
Trklerin slmiyeti kabulnn, hem Trk Tarihi, hem slm Tarihi ve hem de dnya tarihi a sndan son derece nemli sonular olmutur. Gerek bu sonular ve gerekse Trklerin slma hizmetleriyle, islm n Trk kltr ve medeniyetine getirdilderi zerinde geni liine durulabilir. Byle bir incelemenin faydalarma btn kalbimizle inan m olmam za ra men, burada bu konuya fazla bir yer aprnamz, almamzn btnl asndan uygun dii meyecektir. Bununla beraber Trkislm birlikteliinin, zellikle de ilk dnexderinin tezahrlerine, en k sa izgileriyle de olsa temas etmek yerinde olacakt r. (Trklerin isln kltrne katk lar Hseyin G. Yurdaydm tarafndan ok gzel zetlenni bulunmaktadr. Bkz. TrkislCm Kltrne Giri , Diyanet Dergisi Hicret zel Say s , s. 249 vd.). Bilindii gibi Trklerin byk topluluklar halinde slmiyeti kabul ettikleri ve ilk Trkslm devletlerinin kurulmaya ba ladklar X. yzyl, sln medeniyetinin zirveye ula p, durgunluk ierisine girdi i bir devredir. slm devleti ok geni smrlara ula mtr. Buna karlk devletin, bu snrlar koruyacak, lke iefisindeki asayi ve dzeni sa larken, aym zamanda da yeni topraklar mslmanlarn hizmetine aa) cak taze kuvvetlere ihtiyac vardr. nk Arap ve rard unsurlar art k enerjilerini byk lde kaybetmi bulunuyorlard . te slm kabul eden Trkler btn bu ve Isltrun ihtiya duydu u dier fonksiyonlar stlenmilerdir. Nitekim I058'de halife Kaimbiemrillah Ba dad'da yaplan bir trenle bu hususu resmile tirmitir. Bylece Hz. Peygamber dnemini bir kenara b rakacak olursak, 632'de Hulef-i R icii ile ba layan ve 426 sene sren Arap dnemi sona ermi ve islni. Tarihinde hilfetin kaldrld 1924'e kadar 866 sene srecek Trk devri balamtr. Abbasi hilfetinin kar la t ok say daki isyamn bastnlinasnda en nemli grevleri mslm.an Trkler stlen nilerdir. Bizans'n uzun bir aradan sonra, Isln devletinin zayflamasndan faydalanarak ba latt kar atan nnde btn gleriyle duran, hatta yeni yerleri fetheden mslm.an Trklerdir. slm dnyasndaki fikri paralann aya kar , Islm e itimretim. tarihinde en nemli dnm noktas saylabilecek olan Medreselerin kurulmasn Seluklu Trkleri gerekle tir35

milerdir. Ilk dalgas Anadolu Seluklular , Eyyubiler ve Memluklar tarafndan; ikinci dalgas , Osnanhlar tarafndan kar lanan Hal seferleri, mslman Trkler sayesinde geici birer hareket ahaline getirilmi, mslman yurtlar hristiyan tasallutundan kurtar lmtr. Buna karlk Anadolu sahas nda, bil- trl a lamayan Toroslar izgisi, Alparslan'n kazand 1071 Malazgirt meydan muharebesiyle kesin olarak ortadan kaldrlm , Anadolu bir daha dnmemek zere ebedi n-,s1xnan yurdu halin getirilmi tir. Bilindii gibi Osmanllar, islmn bayraktarlm stlendilderinde, ok daha ilerilere, Avrupa ilerine kadar gideceklerdir. Di er taraftan Islm lkeleri zerinde felaket getiren ekirge srleri gibi esen Mo ollar , Ayn-i Cle ta durduran da 'Trklerdir. 'Gnmzde milyonlarla ifade edilen Hint mslmanlar (Hindistan, Pakistan, Bengalde ), nasl ilk mslman Trk devletlerinden Gaznelilerin ve onun unutulmaz sultan Gazneli Mahmud'un yorulma bilmez enerjisinin eseri iseler, her eye ra men mevcudiyetlerini koruyan Balkanlar ve do u Avrupa'daki islm varl da Osmanllar n abalarnn eseridir. Islmiyeti kabul eden Trkler bu dine yaln zca asker olarak hizmet etmi deillerdir. nceleri Araplar n, sonra Iranhlarn ve islmiyeti din olarak benimsemi btn milletlerin, kayna n Islxndan alarak gelitirdikleri Islm kltr ve medeniyetinde, Trklerin de inkar kabil olmayan katklar olmutur. Farahi, Sinf, Eb Reyhan el-Beyruni,

Abdullah b. Mubarek et-Trki, Ebu'l-Kas m el-Kuseyri, ehristani, Zemaheri... eitli alanlarda hemen hat rlanan mslman Trk bilginleridir. Bunlar n saylarnn byk yekunlara ula tnda hi phe yoktur. Sonu olarak Islmiy-eti ilk kabul eden, islm devletini kuran ve geli t'irenler olmann erefi Araplara aitse, onu, zellik'W de X. yzyldan itibaren ya atmak ve Araplar lsnde yaymak erefi de Trklere aitir. Bu vesileyle u hususu da nemle belirtmek gerekir. Trkler islm dnyasna devaml , tek tarafl katkda bulunmu da de illerdir. Islmdan aldklar deerler sayesinde milli benliklerini koruma, muhafaza edebilme imkmn bulmulardr. Tarihi smail H. Dani mend; "n-

karna imkn olmayan bir hakikat vardr : slmiyet Ouz Trkl nden ne kadar kuvvet alm sa, Trklk de slmiyetten o kadar kuvvet alm ve netice itibarityla slmiyeti Trklk, Trkl de slmiyet ya atntr" derken, ok hald dr. Gerekten de islmiyet sayesinde Trlder,
milli varlklarn korumak ve geli tirmek imkn m bulmulardr. Halbuki dier dinler ve medeniyet ortam na girenlerin Trklklerini byk 36

lde kaybettilderine phe yoktur. Gktrk. hakan Bilge Kak,ar (. 734)'n, veziri Tonyukuk'tan bir Budist nabedi in asm istediinde, vezirin ona verdi i; "sava ve hayvan eti yeme i yasaklayan ve miskinlik telkin eden bu dinin kabul Trkler iin felaket olur" cevab nda olduu gibi Musevili i kabul eden Hazarlarla, H ristiyanli kabul eden Bulgarlar ve Macarlar n, bugn ii Trklklerinclen acaba ne lde sz edilebilir? Bunun yamnda Trklerin, o u defa islrn dnyas nn lideri olarak uzun nrl devletler kurmalarnda bu dinin verdii ruhun yeri ok nemli olmal dr. Hakikaten Trk insan ndaki isln inanc olmasayd bir Seluklu, bir Osmanl devleti ne lde gerekle ebilirdi? Bu bakmdan Osman Turan' n da hakl olarak belirtti i gibi, Trk tarihinin en mhim devresinin Islam medeniyeti ierisinde ortaya kan yzyllar olduunda phe yoktur.

Bibliyografya Caluz, Hikifet Ordusunun Menktbeleri ve Trklerin Faziletleri, Ramazan e en, Ankara, 1967.
-

ev:

Bahaeddin ()gel, Eski Trk Iran Kltr ilikileri Hakk nda Notlar, Iran ehin ahlnn 2500. Kurulu Yldnmne Arma an, stanbul, 1971, s, 351-366. A. Nimet Kurat, Kuteybe bin Mslim'in Harizm ve Semerkand' Zapt, AVDTCFD., c. IV, S. 5 <Ankara Kas m-Aralk 1948), s. 385-425. Ekrem Pamuku, Abbasilerin lk Dneminde Siyasi, Askeri ve Kltrel Alanla da Trkler (749-861), Ankara, 1990. Bas lnaam doktora tezi. Emel Esin, Trklerin shimiyete Giri i, Tarihte Tiirk Devletleri, Ankara, 1987, c. I, s. 287-320. H.A.R. Gibb, Orta Asya'da Arap Ftuhatz, ev: M. Hakk , Istanbul, 1930. Fuad Kprlii, Tiirk Edebiyat nda lk Mutasavv flar, Ankara, 1981. smail Hami Dani mend, Trkler ve Mslmanl k (Trk I rk Niin Mslman Olmutur ?), stanbul, 1959. smail H. zmirli, Peyganber ve Trkler, ikinci Trk Tarih Kongresi, Istanbul, 1943, s. 1013-1026. smail H. zmirli, ark Kaynaklarna Gre Mslmanlktan Evvel Trk Kltrnn Arap Yar madasndaki Izleri, ikinci Trk Tarih Kongresi, stanbul, 1943, s. 280-290. 37

Hakk Dursun Yldz slmiyet ve Trkler,

Istanbul, 1980.

Hakk Dursun Yldz, islmiyet ve Trkler, Diyanet Dergisi Hieret zel Say s (Ankara 1981), s. 285-3 15. Hakk Dursun Yldz, Isln Devleti Hizn etinde Trkler, Do utan Gnmze Byk islam Tarihi, stanbul, 1986, e. III, s. 333-357. Hakk Dursun Yldz, Trklerin Mslman Olmalar , Dou tan Gnmze Byk islam Tarihi, stanbul, 1987, e. IV, s. 17-54. Hakk Dursun Yldz, Talas Sava Hakk nda Baz D nceler, Cumhuriyetin 50. Ylna Arma an Edebiyat Fakltesi, Istanbul, 1973, s. 71-82. Hakk Dursun Yddz, Ilt 'tasern' n Halife Olmas nda Trklerin Rol, Ismail Hakk Uzunarl Armaan , Ankara, 1975, s. 19 - 29. Hakk Drsun Yldz, Abbasiler Devrinde Trk Komutanlar , I, Boga el-Kebi et-Trki , Trk Kiiltr Ara trmalar , e. II (Ankara 1965), s. 195-203. Hakk Dursun Yldz, Abbasiler Devrinde Trk Komutanlar et - Trki, TED., S. 2 ( stanbul 1971), s. 51 - 58. II, Inak

Hakk Dursun Yldz, Abbasiler Devrinde Trk Komutanlar : el - Afin Haydar b. Kvs, TED., S. 4- 5 (Istanbul 1974), s. 1 - 24. Hakk Dursun Yldz, Abbasiler'de Emirlmeral n Ortaya k , TED., S. 10 - 11 (Istanbul 1981), s. 97 - 108. Hikmet Tanyu, islml ktan nce Trklerde Tek Tanr inanc , Ankara, 1980. brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, Ankara, 1977.

brahim Kafesolu, Eski Trk Dini, Ankara, 1980. Osman Turan, Trkler ve Islmiyet, AtIDTCFD., e. IV, S. 4 (Ankara 1946), s. 457-485. Bu makale yazar n Seluklular ve islmiyet adh ( stanbul, 1980) kitab nn 19-67. sayfalar arasnda yaynlanm t r. Hseyin G. Yurdaydn, Trk--Islm Kltrne Giri , Diyanet Dergisi Hieret zel Say s (Ankara 1981), s. 249 -283. Liu En - Lin, Talas Seferi Hakk nda Yap lan Bir nceleme, VII. Trk Tarih Kongresi Bildiriler, Ankara, 1972, s. 414 - 420. Necdet Sevin, Trklerin isteima Giri ini Kolayla t ran Sebepler, Trk Dnyas Ara trmalar , S. 4 (Istanbul ubat 1980), s. 5-30.. 38

'Ramazan een, Eski Araplara GSre Trkkr, Tiirkiyt Mecmuas , c. XV (Istanbul 1969), s. 11-36. T.W. Arnold, Inti ar- slm 1971. ev: Hasan Giindzler,-Ankara,

M. . Gnaltay, Abbas O ullar Imparatorluunun Kurulu ve Ykseliinde Trklerin Rolii, Belleten, c. VI, S. 23-24 (Ankara Temmuz Ekim 1942), s. 177-205. Zekeriya Kitap, Tarih Objektifinde Hz. Peygamberin Hadisleri ve Trkler, Belleten, c. XLVIII, s. 191-192 (Ankara TemmuzEkim 1984), s. 417-451. Bu makale geni letilerek (Hadislerde Trk ve Trkliik) Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S. 7, 8, 10-11'de yay nlanm tr. Yazar daha sonra bu al masn Hz. Peygamber'in Hadisleri de Trkler ( stanbul, 1986) ad altnda kitap haline getirmi tir. Zekeriya Kitap , Orta Asya Mahalli Trk Hkmdar ve Aristokratlar Arasnda Islmiyet : lk Mslman Trk Hkmdarlar (Emeviler Devri), Belleten, c. LI, S. 201 (Ankara 1988), s. 1139-1207. Bu makaleyi geli tiren yazar Trkistan'da Mslman Olan lk Trk Hkiimdarlar ( stanbul, 1988) ismiyle kitap olarak yaynlam t r. Zekeriya Kitap , Yeni slm Tarihi ve Trkistan, Istanbul, 1986, C. I. Zekeriya Kitap , Trkistanda slmiyet ve Trkler, Konya, 1988. Zekeriya Kitap , Sosyal, Siyasi, ve Dini Ynleri ile Islmi Fetihler S rasnda A a Trkistan, Diyanet Dergisi, c. XVII, S. 5, 6, c. XVIII, S. 1 (Ankara 1978-1979), s. 276-284; 325-333; 44-50. Zekeriya Kitap , eitli Ynleri le Eneviler Devrindeki Arap Ordularndaki lk Trkler, A.. Islmi Ilimler Fakltesi Dergisi, S. 1 (Erzurum 1975), s. 153-17d. Zeki Veli& Togon, Umumi Trk Tarihine Giri , /stanbul, 1970. W. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakk nda Dersler, Yayna Haz: Kazm Ya ar Kopraman, Af ar smail Aka, Ankara, 1975. W. Barthold, Orta Asya'da Mool Ftiihat,na Kadar Hri.stiyanhk, ev: Ahmed Cemal, Trkiyt Mecmuas , S. 1 (Istanbul 1925), s. 47 100. Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, stanbul, 1979, C. III. 39

2. Blm

TRK VAL LERiNCE KURULAN DEVLETLER

Trklerin islmiyeti nceleri mnferit veya kk gruplar, daha sonralar ise byk topluluklar hali de kabul etmelerinin mhim sonular do urmu olduunu biliyoruz. Bu vesileyle Trklerin islm din olarak seerek, islm d'evleti hizmetine girmelerinin siyasi neticelerinden birinin de devletler kurmalar olduunu vurgulamak gerekir. Nitekim Halife ordularnda grev yapan, Smarr dneminde (836-892) hilfete hakim olan Trkler aras ndan, geni lkeni eitli yerlerine valiler tayin edildi ini grdk. Bu valilerden bir k sm , valilik grevleri i, yerlerine gnderdikleri vekilleri vas tasyla yerine getirirken, bir ksm da bizzat grevleri ba nda bulunmulardr. Trklerin hilfet merkezinde artan gleri yannda, halifelerin bunlar kar snda zayflamalar ve geni lkeleri ihtiv eden Abbaii devleti ierisinde yeterli nffza sahip olamamalar ; di er baz haneclnlar y amnda, bizzzat Trkler taraf ndan da Tolunoullar, Seoullar, hidiler gibi ksa sreli baz hanednlarn oluturulmasn intc etmi tir. Biz, mslman Trk valiler tarafndan oluturulan bu siyasi te ekkiillere, bir bakma daha sonra ortaya kacak olan nemli TrkIslm devletlerini de mjdelemeleri dolay s yla, daha uygun bir tammlama bulununcaya kadar, yar bams z Trk slm Devletleri diyece iz. Kanaal.imizce bu yar bamszlk konusu zerinde k saca durmak yerinde olacaktr. Bilindii gibi bauns z devlet, i ve d ilerini yrtmekte kendi iradesini stn tutan ve bunun gereklerini yerine getirebilen devlettir. Halbuki daha ileride geni e grlebilece i zere, Toluno ullar , Scoullar ve ihidiler hanednlar halifelerin valileri tarafndan kurulmulardr. Bu valiler ve muakkiplerinin halifelerle olan ili kileri zel bir konuma sahiptir. o u defa halifelere ra men varlklarn devam ettirebilmi lerdir. Bu onlar devlet olarak tanma= imknm bize vermektedir. Bu runlq birlikte yer yer kendi adlar na sikke kestirseler bile, genelde paralar nda dnemin halifesinin ismine yer verdikleri gibi, hutbede daima ,onun ismini zikrettirmilerdir. Sikke ve hutbe konusunu islmi bir gelene in devam olarak yorumlamak mmkndr. 41

Fakat bu devletleri a, hilfet hazi esine, halifelerin istedikleri kadar olmasa da belirli bir vergi verdiklerini biliyo 'uz. Ayr ca bu devletler, byk apta gayri Trk unsurlar n bulunduklar blgelerde var olmu lardr. Btn bu ve di er nedenlerle Toluno ulla , Sco ullar ve ih idilerin, daha ileride grece imiz til (Volga) Bulgarlar, .Karahanllar, Gazneliler' ve Seluklular'dan ayr bir konumda bulunduklar phesizdir. Biz bu durun u, Trk valilerinin Abbasi halifelerince gnderildikleri blgelerde kurduklar bu i devletin zel durumunu, hi de ilse imdilik, yar bams z olarak nitelemeyi uygun bulmaktay z. Bu giri ten sonra art k, s rasyla Abbasi devleti s nrlar ierisinde mslman Trk valiler tarafndan kurulmu olan bu devletleri grebiliriz. A Tolunoullan (H. 254-292 /M. 868-905) Ahmed b. Tolun tarafndan kurulal bu devlet, Trk valilerinin Abbasi snrlar ierisinde olu turduklar devletlerin ilkidir. Bu. gebpecle hi phesiz ncelikle kurucu iinun dirayeti en nemli rol oynam tr. Bunun yan nda iiiifet idaresinin iine zaaf ve Msr'n zel konumu da Toluno ullar devletii , halifeye -ramen varln srdre mesinde etkili olmu tur. ,
-

taraf na.n. BilindiSi gibi Mstr_039'sla_Anr ve o tarihten. itibaren de s rasyla Medine, am ye ,Baclad'a bal , islm devletinin byk ve ok nemli eyaletlerinden biri olarak kalm tr. Burada devleti temsilen bir vali, harac reisi, berid yneticisi gibi o u defa birbirinden ba ms z hareket eden, do rudan halifeye ba l nemli grevlilerle, di er bir k sm memur ve askerler bulunurdu. Yetkinin paralanm olmas , bir ki inin ok glenerek merkezi idare iin problem olmasn nleme hedefine ynelikti.

Msr'a gnderilen valiler aras nda, zellikle de Abbasiler dneminde baz Trlderin de bulundu unu biliyoruz. Budat n hepsi grev yerlerine bizzat gitme ni cisalar da, zaman ierisinde Msr'da nemli bir Trk varlnn ortaya ktda phe yoktur. Bu bakmdan IVIsr' Smarr'dan so ra Trklerin, Abbasi devleti ierisinde yo un/ biimde bulunduklar ikinci merkez olarak tan mlamak n.iinkiindr. Msr'a ilk defa Mutasm (833-842), Ebu Cafer Anas et-Trki (834-844)'yi, daha sonra Vs k (842-847) nak et-Trki (844-849ryi, Mtevekkil (847-861) Feth b. Hakn b. Artuk (856-861)'u, MutezBillah (866-869) Mzhim b. Hakn b. Urtue et-Trki (867)'yi Msr valisi olarak tayin etmi tir. Mzhim'4n vefat zerine (868) Ak ned___b_Jelzhim__

42

Msr'a vali olarak gnderilmi , bunun iki ay sonra vefat yla bo alan valilige de Urlfz b. Ulu Tarhan et-Tiirkii getirilrni tir. Bu sonuncnuNun da be ay sonra Clmesini rntealcip74hmed b. Tolua M sr'a gelmi tir2

1 Tolunogullari Siyasi Tarihi

Sz konusu edece inlz Toluno ullar hanednnn kurucusu olan Ahmed b. Tolun, Msr'a vali olarak gnderilmi , sahip olduu askeri g sayesinde k sa zamanda burada bir devlet kurmu tur. Ahmed'in babas Tolun 200 /815-816'da Buhara'dan Samani valisi Nuh b. Esad tarafndan halife Me'mun (813-833ra gnderilmi tir. Ba clad'da zamanla ykselen Tolun, Trk beyleri aras da yerini alm , Maverannehir asll bir Trk>tr. Eyll 835'te Ba _dad'da do an Ahmed, oculduknl ertesi ,seue kurulacak olal Sairarr'da geirmi , iyi bir dini ve ask_erigitim._grerek_w s m , _Bizans snrnda ve dier_ bir ksm, yerlerde baarl grevler stlenerek _dikkat eekm tir. Daha sonra 868'de M sr'a vali olarak tayin edilen (,vey babas ) Bayk Bey'in naibi olarak bu lkeye gelmi tir. (15 Eyll 868) Msr'daki grevi s rasnda kendisine ba_ _ hassa ordusuna sahip olmu , ksa zaman sonra da Ba dad'n l bir I3asra evresindeki "zenci kleler isyan " ve Fars blgasindekISaffriler _ _ , le megul olmasndan istifade ederek ba mszln elde,,emaitir.iNite_ kim bu isyan dolaysyla kendisinden para yard m isteyen halife Mutemid (870-892rin bu iste ine, halifenin belirttiginden daha az para gndererek yeterince olumlu cevap vermeyecektir. A tk Msr'n hilfet merkezine olan ball , cuma hutbelerinde halifenin isminin zikredilmesi, sikkeler zerinde halifenin ad mn bulunmasndan ibarettir. Ahmed b. Tolun'un Ms r'da bir hanedn olu turmasmn iizerinde, bir ka nemli husus dolay syla durmak gerekir. Bir defa byle bir hareket, kendisini gl hissedecek c lan valilere, 2ok geni leyen hilafet denizinde, adac klar oluturmalar ynnde bir rnek olu turur. te yandan yabanc bir lkede, halk Msr yerlileri ve Araplardan olu an bir lkede, bir ba ka unsurun, bir Trk hanedan = ortaya km.as ve belki de mterek din ba dolay syla, lkeyi ynetebilmesidir. Daha sonra hidiler ve Memlukler'de de ,grlecek olan bu tarz_ynet n sistemindin ba larchk yn ne derecede nemli olabihni tir? Bu husus imdilik bir soru olarak hatrm zda kalacakt r. Nihayet bir di er nemli konu da Ahmed b. Tolun ile ok uzun bir gemi ten beri ilk defa Msr'n mstakil bir devlet olu turmas , hatta Firavunlardan sonra grlmeyen Suriye'nin Msr'a tabi olmas keyfiyetinin gerekle mi olmas dr. 43

Ahmed b. Tolun'un M s r'da kurduu ilk nii.sliirn2 , Tiifk sb lesi868-905 aras nda 37 sene devam edebilmitir. Daha_sonra_Suriye'yi, (264/878) de devleti s mrlar iine alan Ahmed, 1Vlart 884'te lnce yerine 22 ya ndaki o lu Humreveyh geti. Humreveyh (884-896), kendisi gibi Trk olan shak b. Kundack, Sco ullar ndan Muhammed elAfin, halife Muvaffak' n o lu olup daha sonra Mutezid adyla hal;fe olacak olan Ahmed'le Suriye'de mcadele etti. Onun zaman nda BizansMaria yaplan sava lar sonucunda lke s nrlar Toroslara, Musul hari elCezire (Kuzey Mezapotamyarye, bat da da Bingazi'ye ula t . Fakat onun, Suriye'ye yapt bir sefer s ras nda yaklak 32 ya nda iken (7 Ocak 896) ldrlmesinden sonra s ra ile yerine geen o ullar Cey 25 Temmuz 896), Harun (. 31 Aralk 904) ve ancak dokuz gn tahtta kalabilen karde i eybn devletin birli ini koruyamadlar. nce Suriye'de Karrnatilerle y pratc bir mcadele yapmak zorunda kald lar. Bunda ba arl olamanalar , glerinden ok ey kaybettiklerini gsteriyordu. Artk halifenin Muhammed b. Sleyman el Ktibi komutas nda gnderdii ordunun grevini tamamlamas zor ohn.ayacakt . nce Suriye alnd , sonra da M sr (Fustat)'a gifilerek Toluno ullar hanedm aa son verildi. (10 Ocak 905)
-

Devlet Idaresi ve Kurumlar

Toluno' ullarnn Msr'a hakim olmalar ndan hemen nceki senelerde lke, list ste gelen k tlk ve kuraklk dolaysyla iktisaden g bir durumda idi. Toluno ullar dneminde ise, elde edilen gelirin tamam nn lke ierisinde harcanmas refah artt rmt . Iktisadi geli menin bir sebebi de bu dneme kadar grev yapm olan vablerin ortalama iki buuk sene kadar makamlar nda kalabildikleri halde, Toluno ullar ile birlikte nisbeten uzunca bir sre istikrarl bir idarenin kurulabilmi olmas dr. Ahmed b. Tolun, lke iinde istikrar unsuru olarak, nevcudu 100.000'i bulan ve ana ktlesi Trklerle, Sudanl zencilerden olu an son derece intizand Hassa Ordusu'na dayanlycordu. Bu kara ordusunun yamnda, Suriyeyi elinde tutabilmek iin kuvvetli bir de aiz giic-ane sahip oldu. Makrizrnin belirtti ine gre bu s rada Toluno ullarnn 100 harp gemisi bulunmakta idi. Yard mc ve destek grevini stlenmi tekneler bu saynn dndayd . Donanma iin Dimyat ve iskenderiye'deki tersaneler yenilenmi , Akka'aa bir deniz ss tesis edilerek geli tirilmitir. 904 ylnda Toluno ullar donanmasn n Selanik'i i gal etmi olduunu sylemek her halde donan nalarmn gcn daha iyi anlanuam za irr ldin verecektir. 44

banedn snni miisTolunoullar devletinde lmand . Bakent ilk miislman fetihlerinden hemen sonra yap lm olan -Fu-s-tat ve onunla birlikte daha sonraki vali ve niblerin oturduklar elAsker haricinde, devlei in kurucusu Toluno lu Ahmed'in in asna ba lad , o ullar 7,aman nda gelimesine devam ederek halife ordular kumandan Muhammed b. Sleyman el-Ktibrnin byk tahribtma maruz kalan el-Katai idi. Balang ta bir mil karelik bir alana kurulan ehirde Ahrned b. Tolun'un saray , bir byk cami, Daru'l-ndtre (Hkmet kona), komutanlarmikmetgahlar , askerler iin k lalar, talimleri iin el-Meydan ve arka planda da tccar ve esnafa ait evler, hamamlar vard . Humreveyh'in a r harcama ve lks merakl = sonucu olarak daha sonra da ok sayda gzel bi a ile sslenen bu ehirden gnmze ula abilen ve sln aleminin belli bal dini eserleri aras nda anlan Ahmed b. Tolun (Toluniyye), 876-879 yllar arasnda in a edilmitir. zellikle minaresi Smarr'daki byk eamiin hususiyetlerini ta yan bu eser 120.000 dinara nal olmutur. Rivayete gre firavunlar n birinin mezarnda bulunan hazineden kar lanan bu giderlerden arta kalan mebla ile de Msr'da trnn ilki olan bir hastahane (Bimaristan) ve di er baz hayr eserleri yapt rlmtr. Tolunolu Camiinin yapsnda, kullamlan tula malzeme ve kemerlerde ilk defa grlen "sivri kemer" mimari tarz ile dikkati eker. Kufi yaz tarznda ve Kur'n- Kerim'in 1 /17'si miktar nda ayetler, binan n i ksmnda tahta kalaslarla tutturulmu tavan n hemen alt nda, korni eklinde epeevre ku atm bulunmaktad r. Tolunolu Ahmed'in kurmu olduu ve lkede emsalinin ilki olan

Rimaristan' da burada hat rlamak gerekeeektir. Kurucusu buramn btn masraflar n karlamak zere 60.000 dinar tahsis etmi ti. Makrizi Tolunolu Camii iin olduu gibi Bimaristan ii de detayl bilgi verir. Runa gre, burada esir-hr, fakir-zengin ay rm yaplmadan herkese hizmet verilir, her e it hasta, hatta deliler tedavi edilirdi. Toluno lu her cuma gn Bimaristan'a gelir, tefti eder, doktor ve hastalarla grrd. Ahmed b. Tolun, M sr'da sa lam bir idari yap oluturmutur. Onun M sr'a geldi i s ralarda, Abbasi halifelerinin byk vilayetlerde btn yetkiyi bir ki iye verrneme siyasetlerini bir sonucu olarak, yetkileri snrlandn lmt . O, zaman ierisinde bunlar at . Bunun iin Msr maliyesinin banda dorudan halifeye kar sorumlu olan Ahmed b. Mdebbir ve berid idaresinin reisi ukayr'l ekarte etmesi gerekti. Sonu45

ta Msr'n tek yetkilisi oldu. j_32istailar a444-4fttel-okeze, Divanu'l . di M sr'da C je_y__ye ' e Divanu'ln'nra kurulmas zerine, ba ta halife olmak zere, dier devlet ve hkiimdarlarla do rudan yaznr.as niinkn. oldu. Art k Ahmed b. Tolun, lkenin daha nceki valileri veya onlar n nibleri gibi deildi. O, adm hutbede zikrettirmek ve sikke kestirmek gibi ba mszlk alametlerini kullanmaktan geri kalm yordu. Hkmet i lerinin y.rtld _D.arn'..61.m..4__ e'den ba ka, huzurda yap lan toplant larn ve sikayet zabtlarm tutan Ktib-i Srr varal Pdisin i levini iistletilerin gli .6.1an....uria.....tekila t e urtatu'lzWyii ve e urtatu'sSufla -olark ~yrlm bulunuyordu. Postaya_yani---134xid-t liyor ve bu tekilat islain devletlerinin o unda oldu u gibi yalnzca postaya konu' te kil eden haberle menin teminini de il, casuslu u da stlenmi bulunuyordu. Bu sayede gerek lke iinde ve gerekse d ndaki (Samarra, Ba dad gibi) her trl geli meden merkez kolayca haberdar olabiliyordu. Sarayda ilk dnemden itibaren vard . ElIlacibu'lKebir ise ancak Humareveyh dneminde grlyor. Toluno ullar

dneminde adliye ve ihtisa

Ahmed b. Tolun, si,stematik bir idare ve intizamb bir ordu ve donanmaya sahip olmas yannda, kendisinin yabanc olduu bir lkeyi idare etnek ba ka baz tedbirlere de ihtiya duydu. O halk n. desteini de yannda grmek istiyordu. Bunun iin de devlet kadel relerini mslmanlarn haricindeki gruplara da am t . lkenin refah iin ald dier tedbirlerle birlikte bu tutumunun da olumlu sonu verdi ini gryoruz. Nitekim onun lmyle sonulanan hastal srasnda camiler yannda, kilise, manast r ve havralarda da ifa bulmas iin dua edildiini biliyoruz. Zaten M sr tarihinde ve M srllarn zihninde, nisbeten ksa sren devletlerine ra men, silinmez izler b rakmalar onlarn ve zellikle de devletin kurulcusunun bu siyasetinin canh bir ahididir.
3 Iktisadi Durum

Msr'n iktisadi durumu Toluno ullar dneminde byk bir geli me gstermi tir. Bu dnem bir yeniden canlanma, geli me ve refah devridir. Toluno lu Ahmed, Msr'n refahnn en nemli sebebinin ziraat olduunu grmi4 ve zellikle onu geli tirmeye almtr. Bunun iin r ' de sulama ilerini ele almtr. Kahire yaknndaki Nil nehri zerindeki erRavda adasnda Nil'in sularn mevsimlere gre lmek ve su ta knlarn' nceden tahmin etmek zere yap lm olan Mikvsu'nNil (Nilometre)'i slah ettirmi tir. Yeni su kanallar ve kemerler yapt rmtr. 46

Btn bu tedbirler tar mn gelimesi ve refah n yaylmas sonucunu do urinutur. Tolunoullar dneminde Msr'n ziraatiyle birlikte keten ve y;inl (dokuma ile pamuldu v e ipekli dokumac l da geliti. Bunun yannda . sabun. ve eker sanayi ilerledi. Maden i lemecili i, silah yapm , ya elde etme, ssleme ve kiik el sanatlarmda nemli ilerlemeler oldu. Tolunolu Ahmed'in M sr' n konumu dolays yla sahip bulundu u ticari nemi de iyi kavrad grlr. Bu dnemde Afrika'dan gelip Msr ve Suriye'den g.,een, ticaret yollar nn iyi ilemesine gayret gsterilerek, i ve d ticaret geli mi tir. Bu alanda zellikle Yahudiler nemli rol oynam lardr. Tolunolu Ahmed, Msr'n vergi gelirini de artt rmtr. Fakat onun bu alandaki almalarn genel maliye politikas ierisinde de erlendirmek gerekir. Nitekim onun Maliye'nin slahna byk nem, verdi ini, bu idareye mutlaka namuslu ki ileri grevlendirdi ini tesbit ediyoruz. O, maliyecilerin suistimallerinin nlenmesi ve halk n vergi tahsili s rasnda incitihnerriesini istiyordu. Vergi gelirleri bu sayede nendi lde, yeni bir vergi konmadan, nisbetleri artt rhnadan fazlala ntr. Nitekim harac gelirleri yllk 800.000 dinardan, onun dneminde 4.300.000 dinara Ykseldi. Hazine ok zenginle ti. 87Vde kendi ad na bakr paralar bastrd gibi, 266 /879-880'den itibaren vezin ve ayar salam edDinCtru'tToluni (Ahmediyefyi kestirdi. Ahmed'in olu ve halefi Huriareveyh ise kendisi, zevceleri ve arkc gzde kadnlarn kabartnalanyla ssl, duvarlar alt n yapraklarla bezeli bir saray yapt rmtr. Bu saray ayr ca da, Arapa kelin eler eklinde diizenlenmi ,-ho kokulu iek baheleri, nadide a alanyla dikkatleri ekiyordu. Bunlara bir ku evi ve hayvanat bahesini de ilave etmek gerekir. phesiz bunlar yannda sarayn en ilgi taraflarndan biri ise, avlusunda civa dolu bir havuzun bulunmu olmasdr. Gerekten ihti ama dkn olan ve niisriflii dolaysyla ok tenkit edihni bulunan Humreveyh, feci bir biimde ldrlnden ksa bil- sre nce kz Katru'n-Neda nam yla me hur Esmfi'yt Halife Mutezid (892-902) ile muhte em bir d n yaparak evlendirnitir. Bu srada kzna 1.000.000 dirhemlik eyizi 1000 kese iinde veren Humreveyh'in bu davran onun miisrifli inin olduu kadar, hazinesinde biriken servetin de bir gstergesi olmak bak mndan nemlidir. 47

4- lmi Gelime Tolunoullarmn M sr' idare ettikleri, 37 senelik k sa dnem.de , lkede Edebiyat, Tarih, dini ve felsefi ilimler ba ta olmak zere muhtelif sahalarda nemli geli meler salanm , camilerde retim almalar artarak devam etmi tir. Edebiyat geli mi tir. Bunda lkede mstakil bir Divanu'l-nci'mn kurulmas nn nemli katk s olmu tur. Ayrca bu Ti-V anda grevli ktipler dolay slyra-Kitbet Sanat 'nda nemli ilerlemeler kaydedihnitir. Nitekim burada ilk grevlendirilen ve bn Abd diye hret bulan Ebl Cafer Muhammed, Dn'n-Nedim'in ifadesiyle "belig ve fasih" bir kii idiS. Kendisi de Arapa bilmesi yanda Trke iirler yazabilen, musikiye merakl olan Toluno lu Ahmed, airleri korunmu tur. Ayn ekilde byk o lu Abbas da airdi. Humreveyh'in israfa varan emertli inden alim ve airler de nasiplerini al nlardr. Zaten o, bu gibi kiileri korumas ile n salnu t r. Hseyin b. Abdsselm bu dnemin en me hur airidir. Tolunoullarmn saltanat devirlerinde iir yanda dil almalarna da nem El-Velid b. Muhammed et-Temimi ve Ahmed b. Cafer ed-Dineveri bunlardan ikisidir. Ayn ekilde gramerci Muhammed b Abdullah (. 944) bu devrede himaye grm , Humreveyh'in o ullar larma dersler vermi tir. Kasm b. Yahya el-Meryemi (ii. 929) de Humreveyh'in zaferleri iin kasideler yazm tr. Tolunoullar dneminde Tarihilik alannda Ahmed b. Yusuf b. brahim'i tamyoruz. O, Ahmed b. Tolun ve Cey 'in biyografilerini yazm tr. Bu dnemde M sr'da geli me gsteren dini ilimlerde Tefsir, F kh ve Kraat ba ta gelir. Toluno ullar bu ilimlerin inki f iin Msr'a do-udan ve batdan alimlerin gelmesini tevik etmilerdir. Bunlar arasnda afil ulems ndan Rebi b. Sleyman el-Muradi ile Hanefilerden Ebu Cfer et-Tahavryi hat rlanstak gerekir. Msr'da kurulan Trk-isln devletlerinin ilki olan Toluno ullar devleti 10 Ocak 905'te ba kentinin dmesiyle 37 senelik mrr tamanlamtr. phesiz bu kadarlk bir zaman dilimi devletlerin ve milletlerin hayatda nemli oln ayabilir. Fakat sz konusu Toluno -ullar dnemi olunca, bunun Msr iin deiik bir anlam olduunu belirtmek gerekir. Zira Msr, ancak Toluno ullar sayeside ilk srara fetihlerinden beri (63,9), ilk defa mstakil bir devlet olmu , halk ve lke iktisadi bailerlemi tir. Baz olumsuz durumlara ra men, genelde kmdan 48

idarecilerle halk lkenin geli mesine mtereken katk da bulunmu lardr. Asl nda Toluno ullar devri, askeri rejime ba l , yabanc bir hakimiyeri temsil etmesine ra men, M sr iin bir alt n devri olu turduundan, aradan geen bin y la ra men hay rla yadedilir. Toluno ullar , Msr'a yeni bir hayat, kuvvet, ihti am ve sanat anlay getirmi ; bu dnemde lke idari, ictinai, iktisadi, askeri ve kltrel bak mdan byk geli meler gstermi ; lke imal- edilmi tir. Bu hanedann Trkslam Tarihi a sndan nemi ise, halk Trk olmayan bir blgede, bir mslman Trk taraf ndan kurularak tarihte nemli izler b rakm , belki de blgede kendinden sonra kurulacak Trk idareler ne zemin haz rlam olmasdr. Ayn zamanda da Toluno ullar devleti, gl valilerin, art k bykl orannda kuvvet; obnayan hilafet idaresinin zaafiyetinden istifade ederek devlet merkezinin denetiminden en nemli blgeleri bile ay rabildiklerinin bir gstergesidir. Bibliyografya M.C. ahabeddin Tekinda, Msr ve Suriye'de Kurulmu Trk Devletleri, Trk Dnyas El Kitab , Ankara, 1976, s. 866-867. brahim Kafeso lu, Abbasiler Zaman nda Trkler, Ayn eser, s. 792 793. inasi Altunda, Tolunlular, I. A., c. XII /I, s. 430-438. Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, stanbul, 1977, e. I, s. 160-161. Kazm Y. Kopraman, Tolunogullar , Do utan Gnmze Byk slam Tarihi, Istanbul, 1987, c. VI, s. 55-80. Mustafa Fayda, Msrda Tolunogullar ve hidiler Devleti, Tarihte Trk Devletleri, Ankara, 1987, c. I, s. 281-282. P.K. Bitti, Siyasi ve Kltrel skim Tarihi, ev: Salih Tu , stanbul, 1980, c. II, s. 711-716. Hakk D. Yldz, Ahmet b. Tolun, TDV A., c. II, s. 141-143. C.H. Becker, Ahmet b. Tolun, .A., e. I, s. 174-175. M. Sobernheim, Hundreveyh, . A., c. V /I, s. 585-587. B- Sacoullar (H. 276-317 /M. 890-929) Hilfetin Abbasilere intikali zerine, yo unluu giderek artan bir biimde Trkler, Islam devleti hizxnetine girmi ler, bu arada ordunun 49

st kademelerinde komutan, bir k sm sivil memuriyetlerde ve ksmen sivil, k smen de askeri bir grev olan valililderde bulunmu lardr. Tiirk valilerinden bazlar tayin edildikleri vilayetlere hi gitmez, burada ancak nibleriyle temsil edilir'ken, baz lar da gittikleri vilayetlerde kendilerine bal hanednlar olu turmular, Ba dad'daki halife ile olan ilikilerini en alt dzeylere indirebilmi lerdir. Islm tarihlerinde bunlardan Msr'da kurulan ikisi, Tolunogullart (868-905) ve .thsidiler (935-969) hakknda olduka geni bilgi bulunmaktad r. Ayrca bunlar yeterli say da ara trmaya da konu te kil etmilerdir. Halbuki Azarbeycan'da bir devlet kurmu olan ayn durundaki Scoullar , yakn gemie kadar hakknda ok az bilgimiz olan bir devletti. Usrsana kkenlibr-Turk, Ebu Ubeydullah Muhammed el-Afin'in kurdu u Sco ullarmn tarihini, deerli ara trmac Hakk D. Yldz'n 1976'dan itibaren ne rettii almalar sayesinde bugn olduka da yeterli bir biimde renmi bulunuyoruz. Buna gre, bu aileden islm devleti hizmetine giren ilk ki i olan. Ebu's-Sile Divdad b. Yusuf Divdest'ten itibaren gerek ailenin ve gerekse kurduklar devletin tarihi i u ekilde zetleyebiliriz.

1 Stico ullart Abbasilerin Hizmetinde Ebu'sSetc b. Yusuf Divdest

Saco ullar ailesi aslen Usrsana men e'lidir. Aileden islam devleti hizmetine giren ilk ki i Ebu's-Sae Divdful b. Yusuf Divdest'tir. Onun memleketinden ne zam.an ayrld bilinmemekle birlikte, Halife Me' mun (813-833) zamannda Ahmed b. Ebi Halid'in 207 /822-823'te U rsana'y fethetmesi zerine Ulkesini terketmek zorunda kald tahmin edilebilir. a da tarihiler bu aile hakk nda bilgi verirken, kaynak gstermeden, Trk oldu unu tereddtsz belirtirler. Ebu'sSc Divdd b. Yusuf Divdest'in esas memleketindeki mevkii bilinmemekte ise de islm devleti hizmetinde komutan olarak grev yaptn biliyoruz. Bu sebeple onun daha nce de memleketinin ileri gelenleri arasnda bulunmu olduunu tahmin edebiliriz. Halife Me'n un'un Trklerden olu an askeri birlilder meydana getirirken, onun hizmetine girdi ini dndmz Ebu'sSc' n, bu srada ismini duyur ac ak bir hizmetine rastlayam yoruz. Mutasm (833-842) dneminde Bbek isyann bastrmakla grevlendirilen orduda ise kk bir birlik komutamdr ve sava meydanndan kaan Bfibek'i takip ederek nce ailesi fertlerini, sonra da bizzat Bbek'i yakalayarak (15 Eyll 837) Afin'e gndermi tir. Yine bu s ladaki baz isyanlarn bastrlmasnda kendisinden faydalanldn kaynaklar naklet nektedider. Fakat Men50

giiur'un Az arb eyc an' d aki i sy an n bastm] ak ii ze re kendisine verilen grevde ba arl olamam , ayrca Afin'e yaknl ve onun da gzden dmesi zerine uzunca bir sre pasif kalm tr. Nihayet Mtevekkil (847-861)'in son yllarna do ru kendisine Tarik Mekke valili i verilmi tir. (242 /856-857) Bu grev, muhtemelen Irakla Mekke arasindaki hac yolunun gvenli ini temin etm.ekle ilgilidir. Daha sonra Halife Mustain (862-866) ve Mu'tez (866-869) aras ndaki mcadelede (865) Mustain'in taraf n tutan Ebu'sSae, Mu'tez'in nuvaffakiyetine ra men Muhammed b. Abdullah' n vekili sfatyla Kfe ve evresinin idaresine memur edildi. Bu grevi k sa sren Ebu'sSc, tekrar eski grevi olan Tarik Mekke valili ine tayin edildi. (252 /866) Ebu'sSac, R. evvel 254 /Mart 868'de Diyar Mudar, Knnesrin, Halep ve Avsm valiligine getirildi. 256 /870'te Basra evresinde isyan ederek, ksa zamanda ok geni sahalara y aylan ve Abbasi hilfetini tehdit ederek 13 y- l devam eden Zenci kleler isyan nda birlik komutan olarak bulunan Ebu'sSac, 261 /874-875'te Ahvaz valisi oldu. Fakat burada zencilerle yapt iki sava da kaybedince, daha valili inin birinci yln doldurmadan azledildi. Daha sonra Saffariler (867-1495) saf nda yer alan Ebu'sSac, tekrar Abbasilerin hizmetine girmek amacyla Ba dad'a gelirken 879 sonunda Cundi apur'da ld. Ebu'sSc'n islam devleti hizmetindeki askeri ve idari faaliyetleri 40 yl kada devam etmitir. Samarr dneminde komutanlar aras ndaki mcadeleler kat lmamtr. O s rada tannan Afin, Anas, Boga el Kebir, Boga esSagir, Vasif etTrki gibi komutanlar dzeyinde olmasa bile, devlet erkan ierisinde nfz ve itibara sahip oldu u bilinmektedir.

Scaullan Devleti Siyasi Tarihi

a Ubeydullah Muhammed ElAfin (890-901) Ebu'sSac' n Muhammed el-Afin ve Yusuf adl iki o lu vard . Babalarmn lm zerine daha so ara Sco ullar hanedann kuracak olan Muhammed elAf in'e Tarik Mekke valili i ile Hareneyn valiliinin birlikte verildi ini gryoruz. (266 /880) Daha nce neler yapt kont'sunda pek bilginr:z bulunmayan elAfin, muhtemelen Samarra'da dogMU ve baz devlet hizmetlerinde bulunn u olmaldr. Nitekim babas nn lmnden sonra getirildi i Tarik Mekke ile Haremeyn valilikleri ve mteakip dnemlerde hilfet n hizmetinde ba arl grevler ,stlenmitir. Btn bunlarn sonucunda itibar artm , kendisine yeni yeni mevkiler verilmi tir. Muhammed elAfin'in Abbasi hilafeti hizmetinde
,

51

890 tarihine kadarki dnemde e itli i karkl k ve mcadelelere i tirak etti i tesbit edilmektedir. Toluno ullanyla olan mcadeleleri, Musul ve elGezire'yi elde etmek iin Humreveh'i de yan na alarak daha nce birlikte Toluno ullarna kar mcadele etti i shak b. Kundaekla sava mas m bu arada zikredelin . Bu mcadele e itli devreler geirdikten sonra Muhanuned elAfin, ma lub olarak Ba dad'a te bu ekili le eski blgelerini kaybeden Muhammed elAfin'e Muvaffak, Azarbeycan valili ini verdi. 276 /889-890. Bu tayin blgede bir devletin, habalar n ismin izafete a Sco ullar diye adlandnlacak devletin kurulmas sonucunu do uracakt r. Muhammed elAfin buradaki valilik grevine ba lamasyla birlikte, bir taraftan kendi blgesinde sulh ve sknu temin etmeye al t , diger taraftan da kom u Ermeniye'deki geli meleri yak ndan takip etmeye ba lad . Bilindii gibi Ermeniye, Eneviler dneminde fetheclibmi ve Dvin merkez olmak zere bir eyalet haline getirilmi ti. Abbasiler dneminde halifelerin blgeyle ili kisi, vergilerin dzenli ahnmasnun temininden ibaretti. Bu s rada Ermeniler kendi kendilerini idare etmekteydiler. Hatta 862'de Aot b. Simbat Ermeni naharar "ve i hanlarmn ba , hanlar ihanl tayin edilerek hil'at giydirilnrtir. Dzenli idaresi nedeni ve vergiyi zaman nda gndermesi sebebi ile 269 /882-883'te ayn kiiye kral nvan nn verildii grlmektedir. Muhammed elAfin'in Azerbaycan valisi tayin edildi i sene, Ermeniye'de kral Aot lm , yerine o lu Simbat gemiti. Sinbat Abbasilere ba lln devam etti i ken, babas gibi Bizans imparatoruna da eliler gndermekten geri kalmad . Imparatorla grn te bir ticaret antlamas imzalad . Fakat aslnda bu siyasi bir antla n a idi ve geli melerden elAfin hi de memnun kalmam t . Onlardan gelecek ani bir baskna kar hazrlanmaya ba lad . Sava a hazrlanan iki ordu arasda arp ma son anda nlenerek antla ma yapld . (893) Fakat Simhat, bu antla may a uyn.ad . Eyaletin merkezi Dvin'de bulunan isln. garnizonnun buradan karlmasn istedi. 13uray kendine ba lamak istiyordu. Nitekim bir mddet sonra Dvin'i zaptetti. Grc kabilelerini kendine ba lad . Bunn zerine Muhammed elAfin ok hzl hareket ederek, Ermeni kuvvetleri toparlanamadan Dvin niine gddi, eh i geri ald . Sonunda iki ordu Alagz da ete inde kar la t . Muhammed malup oldu ve ge -i ekildi. Fakat sulh yap ld . Bununla birlikte bu sulhten sonra da Simbat'la Muhammed'in mcadelelerinin de iik gr52

nmler arzederek devam etti ini gryoruz. fiu arada, o, Simbat'a kar ba arl savalar yapm , tekrar Dvin'i alarak o lu Divdd' orada vali olarak brakm t . Bilindii zere Muhammed el-Afin'in Azerbaycan valisi oldu u dnem, merkezi otoritenin iyice zayflad ve mahalli hanedanlarm mstakil hareket etmeye ba ladklan bir dnemdir. Nitekim Ms r'da Tolunoullan, el-Cezire ve evresinde Hamdaniler (905-1004), Maverannehir'de Samaniler (819-1005) ve lkenin de iik blgelerinde muhtelif hanednlar hkm sr nekteydi. Muhammed el-Afin'in de bu gelimelerden uzak kalmad grlyor. O, bulundu u blgeyi daha nce grd mz Tolunoulla ve bundan sonra grece imiz benzeri bir dzene kavu turinu , ksacas bir Trk-slm devleti ve hanedn oluturmutur. b- Ebu'l-Kasun Yusuf (901-927) Ebu's-Sc Divdd' n olu, Muhammed el-Afin, Scoullar hanednnn nmessili olarak Azerbaycan ve Ernun:ye'de 11 sene sren, yar bams z bir valilikten sonra 288 /901'de ld. Af in kendisinden sonra o lunun ba a gemesini vasiyet etmi ti. Ancak onun arzusu IIIlafna yerine karde i Yusuf geti. Dnemin halifesinin bu de iikli e mdahale etmemesini, merkezi otoritenin zay fl yannda, Scoullarmn olduka da bamsz hareket ettilderinin gstergesi eklinde de erlendirmek mmkndr. Nitekim Yusuf, Azerbaycan'da iktidar ele geirmesinden ksa bir mddet sonra 289 /902'de Erdebil'de ad na gm dirhem bastrmtr. Bu sikke zerinde kendi ismi yan nda Halife Mutezid'in isminin de bulunmas onun halifeye tan. olarak ba mh olduunu gstermez. Zira benzer bir uygulamay halife ile sava halinde iken Tolunolu Ahn ed ve liumreveyh'te de grmekteyiz. Yusuf Simbat'la olan mnasebetlerini baz askeri hareketlerden sonra dzeltti. Fakat bu antla ma uzun sreli olan ad . Yusuf dneminde Ermeniye'nin byk ksm fethedildi. Simbat' n yerine geen o lu A ot zamannda ise Yusuf'un fethetti i yerler k smen onun tarafndan geri ahnd . Aot, Bizans imparatoru ile antla ma yapt , bunun iin Istanbul'a gitti. Yusuf'un halife ile olan olumsuz ili kilerinin de zaman iinde dzeldiini gryoruz. Halife C. hir 296 /Mart 909'da Yu,surun Azerbaycan ve Ermeniye valili ini resmen kabul etti. Yusufslayaplan_a~a.,_ gre her yl lalifeye 120.000 dinar deyecekti. 13ylece sekiz senedir 53

fiilen blgeyi elinde bulunduran Yusuf, art k resmen buraya sahip oluyordu. Fakat antla ma uzun niirl olamad . Hatta o, esir edilerek (919) yl kadar Ba dad'da hapsedildi. Hapisten 922 May s'nda kurtuldu. Yusuf 914'e kadar Erm.enilerle mcadele edip sonuta kesi zafer elde edince do uya ynehri tir. 304 /916-17'de Rey valili ini elde etti. Sonra Kazvin, Zencn ve Ebl er'i fethetti. IX. yzyln ikinci yar snda Basra blgesinde kan Zenci isyan nn byk glkle bast rlinasndan sonra, bu devirde de Bahreyn'de Karmatilerin isyan kt ve ok yay ld . Vezir Ahmed elHasibi Halife Muktedir (908-932)'e Karmatilere kar Azerbaycan valisi Yusuf'un gnderilmesini tavsiye etti. Halife Muktedir'in 314 /926-927'de Yusufu Azerbaycan ve Er neniye valili i de dahil olmak zere geni selhiyetler-, le btn do u blgelerinin tayir etti ini gryoruz. Idaresine b raklan blgelerin vergilerini de merkeze gndermeyip, kendi birliklerinin ihtiyac iin harcayacakt r. Bununla birlikte halife ondan, Karmatilerle sava mak zere Irak'a gelmesini istemektedir. Kilfe nndeki sava ta Yusuf, zaferin mutlak kendind( oldu unu dnd bir srada Ebu Tahir Sleyman el Karmatry e esir d t. (8 Aral k 927) Sonuta onun tarafndan idam edildi.
-

Yusuf b. Ebi Sc 901'den lmne kadar, Ba dad'da hapiste bulundu u yl hari, Azerbaycan ve Ermeniye'de mstakil bir hk ndar gibi hareket etmi tir. Abbasi halifesinin, onun valili ini her zaman tanmam olmas bu durumu de itirmez. Bast rd paralarda halifenin adnn bulunmas da, her hususta halifeye ba l olduu tarz nda yorumlannamandr. Zira e itli zamanlarda halifeye gndermekte oldu u vergiyi kesmi , ona cephe alabilmi tir. Yusuf'un hakimiyeti alt daki blgelerde iktisadi vaziyetin iyi olduunu, muhtelif tarihlerde bast rd ou altn sikkelerden anlamak mmkndr. Iyi bir tahsil grm olan Yusuf'un, Arap dil ve kltrne vakf oldu u ve dneminin edebi evreleri ile iyi niinasebetler kurmu bulundu u anla lmaktadr. Bir kumandan olarak da yeterli vas flara s ahiptir. c" Ebu'lMsfir Feth B. Muhammed (98-929) ve Seo ullartrun Sonu Yusuf b. Ebi Sac'n lm zerine ye eni Ebu'l Mstfir Feth b. Muhammed el Afin, Halife Muktedir (908-932) taramdan Z. hicce 315 / ubat 928'de Azerbaycan ve Ermeniye valili ine tayin edildi.ise de, bu-

54

nun iki seneye yak n valilii esnasnda hi bir siyasi ve askeri faaliyeti kaynaklara aksetmemi tir. aban 317 /Eyll-Ekim 929'da Ebu'l-Feth'in lm zerine ise Sco ullarmn blgedeki hakimiyeti son bulmutur. Scoullarm n Azerbaycan ve k smen Ermeniye'deki hakimiyetleri 890'dan 929 yh sonuna kadar srd. Geni Islm devleti snrlar iersinde bulunmakla birlikte, i ve d siyasetlerinde tamamen mstakil hareket eden Sco ullar , dnem olarak M sr'daki Tolunoullan (868905) ile Ihidiler (935-969) aras nda yer alan ikinci Trk hanedmdr. Sco ullarnan islm dnyas iefisinde siyasi, askeri ve kltrel bakmdan byk bir hakimiyet gsterdikleri iddi edilemez. Nitekim kendileri hakknda bilgi bulmak da olduka g.tr. Erzneniye'deki ba arl seferlerine ra men onlar, Toluno ullarnn Msr'da gerekle tirdikleri imar ve sosyal faaliyetler yan nda snk kalmaktad rla . iktisaffl bakmdan ise, blgelerinde bu dnemde, bir canllk olduu, hanedn mensuplarnn kendi adlarna bastrdklar altn sikkelerden anlalxnaktadr. Yusuf'a ait drt ve Ebu'l-Msfir Feth'in bir alt n sikkesi elimize gemi bulunm aktadr. Sco ullarmn askeri bakmdan gl olduklarly sa geli en olaylarm_neticelerinden kolayca anla lmaktadr. Hanednn merkezinin, Muhammed el-Afin zamannda Meraga'da olduu kaynaklarda kay dedilrni se de, Yusuf dneninde Erdebil'in eyalete merkezlik yapt anlalmaktadr. Azerbaycan' n Trklemesinde Scoullarunn ne derece rol oynadklarm tesbit etmek gtr. Bununla birlikte onlar n blgeye geldiklerinde burada byk bir Trk nfusunun olm.ad aktr. Onlarn d neminde de fazla bir Trk yerle mesi sz konusu de ildir.

Bihliyografya Hakk D. Yldz, Azerbaycan'da Hkm Srm Bir Trk Hanedan,

Sc O ullar I, Ebu's-Sc Divdd b. Divdest, ICEF Tarih Dergisi, S. 30 (Istanbul 1976), s. 109-118.

Hakk D. Yldz, Azerbaycan'da Hkm Srm Bir Trk Hanedan, Sc O ullar II, Eba Ubeydullah Muhammed el-Af in, Tarih Enstits Dergisi, S. 9 (Istanbul 1978), s. 107-12,8.

Hakk D. Yhdz, Sacoullar, Dou tan Gnmze Byk islm Tarihi, VI, s. 81-136.

Cl. Huart, Sciler, I. A., X, 16-17. Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, I, s. 162-163.
55

C- thidider (H. 323-358 /M. 935-969) 905 senes Ocak ba nda Msr'da Toluno ullar devletine son vermi olan Abbasi Hilafet oldular]. komutan Muhammed h. Sleyman elKatibi, Ahned b. Tolun'un yaptrd cami haricinde ba ehir elKataVyi tamamen yerle bir etmi , hanedan mensuplarm da Ba dad'a gtrm t. Fakat Msr' n uzun bir dnemden sonraki bu k sa bamszhk devresi halk zerinde ok olumlu bir etki b rakmt . Bunun hat rasmn uzun sre canl bir biimde ya ad ve hatta Toluno ullarn ihya iin baz isyanlarn ortaya kt grlr. Tabiatyla btn bu geli meler bizim konumuzun d ndad r. Bununla birlikte ihidiler devletinin kuruluuna kadar Msr'n durumunu k sa izgileriyle de olsa ele almak y ararh olacakt r. Tolunoullarnn hakimiyetlerinin son bulmasn mteakip M sr, dorudan Ba dad'a bal ohnak zere halifenin tayin etti i valiler tarafndan idare edilmi tir. Nitekim bu srada ilk olarak Toluno ullar devletine son veren Muhammed b. Sleyman elKatibi, bil tayin olmaks zn, re'sen vali olarak grev yapm tr. Kendisini 16 Nisan 905'te M sr'a gelerek greve ba layan Ebu Musa sa b. Muhammed en-Nu eri takip etmitir. l3u arada Toluno ullar devleti ileri gelenlerinden diye me hur Muhammed b. Ali el-Haleernin isyan ile karlayoruz. Olduka ba arl olan Ibnu'lHalic, nce Remle'yi ald . Orada Halife ile birlikte Humareveyh'in o lu brahim ve kendi ad na hutbe okuttu. Daha sonra Fustat' da zaptetti. evresine toplanan silahl gcn say s 50.000'i gemi ti. Onun hemen btn Msr' kaplayan isyan bir yla yakn devam ettikten sonra May s 906'da glkle bast rld . Msr'da bu srada valili e 10 Mays 909'da len babas sa enNutri yerine onun vasiyeti zerine o lu Ebu'l-Feth Muhammed b. sa geti. Fakat ksa sre sonra (23 Haziran 910) Halife Muktedir (908-932)'in Ebu Mansur Tekin'i Msr valisi tayin etti i renildi ve ok gemeden de yeni vali grev yerine geldi. Daha sonra da bir ka defa M sr valisi olacak olan Hazar Trklerinden Ehu Mansur Tekin'in be yl srecek bu ilk valilik dnemi i isyanlar ve do uda Fatimilerle yaplan milcadelelerle doludur. Bu srada art k Msr ve Abbasiler iin esas tehlikenin bat dan gtlecek Fat mi ordular olduu ortaya km bulunuyordu. Msr'a m-i akiben had m Mfinis, Ebu'l-Hasan Zeka el-Aver, Ebu'l-Hasan Hilal h. Bedr, Ebu'l-Abbas Ahmed b. Kayighg (iki defa), Muhammed b. Toa (iki defa ) vali tayin edildiler. Bu dnemdeki M sr valileri lkenin btnnde ve her konuda yetkili de illerdi. Msr kk blgelere ayrld gibi, Harac, Berid, Surta gibi mhim grevler de farkl kiilere 56

%erilmi ti. Bylece hkmeti bir ki inin ele geirmesi nlenmek isteniyordu. Fakat btn bu devrede bir taraftan artan Fat mi tehlikesi lkeyi tehdit etmi , te yandan dahili isyanlar ve bunlara zemin haz rlay a valilerin c alma abalar dolaysyla Msr'da huzur ve skn kalmam , iktisadi durum bozulmu tu. te bu vaziyetteki Msr'da ikinci bir Trk hanedn hidiler, ynetimi ele alacak ve bir devlet kuracaklardr.

1 hidilerin Siyasi Tarihi

Msr, Toluno ullarndan otuz sene sonra bir ba ka Trk hanedmum douuna ahit oldu. Bu Muhammed b. To a (Tuc, Tug, Tuggac) tarafmadan kurulan hidiler hnedamdr. Zaten bundan sonra da M sr bir daha Abbasi hilfetine tam olarak ba lanamayaeaktr nk 969'da son hid'den ,onra Fat mi, Eyyubi, Menduk hanednla ardarda Ms r'a hakim olacaklard r. h idilerin kurucusu Muhammed b. To , iki nesilden beri Abbasilerin hizmetinde bulunan, askeri bir Trk aileden gelir. Bu aileden ilk defa Muhammed'in dedesi uff (uk) b. Ytdtekin Ak id'in Halife 1V1u.tasm (833-842)'n hizmetinde olduunu gryoruz. Onun Abbasi halifelerine hizmeti ld Aralk 861'e kadar Vs k (842-847) ve Mtevekkil (847-861) dnemlerinde de devam etmi tir. O lu Toa, Tolunoullarm n hizmetinde am ve Taberiye valiliinde bulunmu , fakat daha sonra halifenin gzab na uram , nce hapsedilip 906'da ldrlm tr. ubat 882'de Ba dad'da do an ve iyi bir askeri, e itim grm olnas gereken Muhammed ise, babas nn durumunu bildi i iin halifeye kar daha dikkatli davranm tr. Muhammed'in ilk grevlerinden biri, M sr valisi Ebu Mansur Tekin'in verdi i Ahvaf valili idir. Burada Fat milere kar arpm , daha sonra hac yollarnn ertniyetini teminle grevlendirihni tir. Bunlardan sonra halife tarafndan nce 928'de Remle, 930'da am, ii yl sonra 933'te de Msr valisi tayin edihni tir. Bu ilk Msr valilii 32 gn srm (31 Austos-2 Ekim 933), fakat kendisi am'da bulundu u iin grevine fiilen ba layamamtr. 935'te ikinci defa M sr valisi tayin edilen Muhammed b. To a 27 A ustos'ta grevine fiilen ba lamt r. Muhammed b. Toa'n 935'te valili e balamasn burada bir devlet ve hanedn kurmas takip etti. Muhammed b. To a, Ba dad'daki halife ile iyi geim-neye gayret etti. Zaten halife de onu M sr'a Harae idaresi de uhdesinde olmak zere tayin etmi ti. Aralarndaki olumlu 57

milnasebetlerin bil sonucu olarak Ramazan 327 /HaziranTemmuz 939'da Halife Rzi. (934-940) taraf ndan kendisine, daha sonra kurdu u devletin de ad olacak olan hid nvan verildi. Bu nvaan verilmesi, ailenin, kendi kkenlerini Fergana hkmdarlar na ba lan.a gayretleri ile ilgili olsa gerektir. Muhammed b. To a, iinde bulundu u durumdan istifade ederek, daha nce ib lirrRikle miacadeleleri dolay syla k smen nfzunu geirdi i Suriye'yi 941'de, bir sene sonra da Mekke ve Medine'yi kendine balad . Bundan sonra art k Hicaz' n kaderi uzun sre M sr'a ba l kalacakt r. Muhammed b. Toa 943 ortalarnda M sr'da kendisinden sonra evladma gemesini sa layacak tedbirlerle me gul oldu. 30 A ustos 943'te -kerler -ve Msr halkndan kendisinden sonra Ehu'l-Ks m Unfcur'a itaat edecekleri konusunda biat ald . Nitekim, 334 sonu/ 25 Temmuz 946'da efat m mteakip yerine o lu Unticur kolaylkla geti. Fakat Muhammed'den so ara srasyla tahta geen iki o lu dneminde (Ehu'l-Kfsm Unfeur (946-960) s, e Ebu'l-llasan Ali (960-966) devletin gerek hakimi had m bir siyaha" olan lefur'dur. Muhammed b. Toa'n, bir ya tccarndan 18 (veya 8) Msr altn lirasna alm olduu Ebu'lMisk Kfur, onun tarafndan ordu komutan olarak tayin edilmi , ayrca da liam,nden ksa bir sre nce ocuklar iin saltanat nibi olarak grevlendirilmi ti. Bu durumdan faydalanmas m bilen Kfur, 20 sene sre ile onlar ad na, mtekip iki sene ise (966-68) do rudan kendi adna M sr'da tek hakim. olmu tur.

__

Kfur'un hakimiyet sresi ierisinde, ite ve d ta nemli baz glklerle uramas gereknitir. Nitekim ite smaili propogandas ve arka arkaya gelen eksik tah l retiminin dourduu ekonomik g,lkler onu me gul ederken; d ta Karma-ellerin, Sudanidarm, Hamdanilerin ve zellikle de geciktirmeye, bir s e iin de olsa, muvaffak oldu u Fat milerin artan bask larna kar durmas gerekrni tir. Tarihiler onun ii ; "Mhir bir siyaseti , anlay l , zeka, akll ve dahi bil idareci" zelliklerini sayarlar. hidiler devletinin ba da bulunan son sultan (vali)). ise Ehu'lFevliris Ahmed (968-969)'dir. Artk lkede dzen bozulmu ve Kuzey Afrika'da uzunca bir sredir nazarlar m buraya evirmi olan ii Fatmilerin bekledii frsat kmtr. Parlak komutanlar Cevher Fustat'a girerek buralara Fat mi. devleti hasabna zaptetmi tir. (2 Temnuz 969) Otuz drt senelik k sa mre sahip ihidiler devletinin milli tarihimiz asndan nemi, Toluno ulla iirneinde olduu gibi, rk itibaryla 58

yabanc bir lkede, kuvvetli ve te kilt bir Trk valinin devlet kurmu olmas ve bu devletin benzerleri ierisinde nc s ray alm bulumnasndadr. Bununla birlikte bu k sa dnemde Fustat, kaybetmi olduu ba ehir olma zelli ine yeniden kavumu , ili idiler snni o alar dolay syla hilfet merkezini bat dan gelen Fatmi tehlikesine kar korumulard r. Bu arada bir klenin, Kfur'un idareyi ele geirip yirmi sene niybeten, iki sene de asaleten devleti ynetmi olmas da dikkat ekicidir. Ba dad Abbasi IIalifesi ile iyi geindiklerini belirtmi tik. I3u dnemde M sr ve Suriye'de hutbeler halife ad na okunmutur. Bu lkelerde I hidilerin hakimiyetini de Abbasiler kabul etmi lerdi. Hamdanilerle Suriye iin sava yapmlardr. Ayn blge iin Bizanshlarla da harp etmi lerdir. Ihidilerin sava yapt bir baka millet de Nubya (Sudanrllardr. 2 hidilerde idari, Askeri, ctimai, Kltrel Durum

dare: ihidiler, Abbasi hilfetine ba l idiler. Bununla birlikte bu ba ekilde idi ve ihidilerin istedikleri gibi rahat hareket etmelerini rdemiyordu. Onlar Abbasi halifelerine ancak sembolik bir para gnderiyorlard . l3tn bu durumlar nedeniyle ih idileri ya bamsz bir devlet olarak kabul ediyoruz. Nitekim 329/940-41'de Muhammed b. To a, kestirdi i sikkelere halifenin adn yazdrmazken, "elEmiru'l Ihid Muhammed b. To a" ibaresini koydurtmu tu. Bylece kendisinin Badad Abbasi hilfetine ok zay f bir ba la ba l bulunduunu gstermiti. Saray: Ihidilerde en yksek otorite Emir (BeyHilkmdarYe aitti. Kendisine devlet hizmetlerinde Saray ve Devlet grevlileri yard m ederdi. Sarayda grevli olan~Emiri grmek isteyen ki ilerin belirli kurallar dahilinde huzura giri klarln dzenlerdi. Sarayda Hcip haricinde, isimlerinden grevleri de anla lacak olan Hazined'dr, Tabib, Muhafz Alay Komutan , Emir-i Ahur ve bir k sm dier grevliler bulunurdu. Hkmet: Hkilmet grevFleri ierisinde ise, nce Vezir gelirdi. tib'in Ona hizmet eden ve ba nda gvenilir bir kii olmas lazm' gelen Kt bulundu u Divanu'lIn vard . Mali ileri Amilu'lHarae dzenlerdi ki, bu vesile ile bu dnemde Yabudilikten il tida eden ve bu grevi stlenen Yakup 1). Killis'i hatrlamak gerekir. Darphane Mtevellisi veya Kad da para darb gibi nendi bir grev dolaysyla Maliye tekiltna yardmc olurdu. Polis te kiltnn bakan Sahibu' urta merkezde

59

bulundu u gibi, dier vilayetlerde de ayn ad ta yan grevliler bulunur du. Yeri gelmiken vilayetlerin banda ihidi ailesine mensup valilerin grev yapt klarn belirtelim. b id devlet te kilt ierisinde kendi alanlar na ait grevleri yapmak zere Kaza (Kad), Mezlim (DivanulMezlinn) ve Hisbe (Muhtesib) organizasyonlar nn bulundu unu da belirtelim. Ordu: ihidilerin askeri glerine gelince; Onlar n da Tolunoullar gibi, ordu ve donan.maya iti a gsterdiklerini ifade etmek gerekir. Ordu; Trkler, siyahiler ve di er muhtelif rklardan askerlerden olu uyordu. Asker saysn n belki de olduka abart lm olarak 4,00.000'e ula t nakledilmektedir. Bununla birlikte ordu, kurucusunun verdi i dzeni uzun sre muhafaza edememi tir. Donanrn.adan ise, Suriye seferleri ile Nubyahlara kar yaplan seferlerde, K zldeniz ve Nil nehrinde faydalanlm trr. Sosyal Durum: Ihidiler dneminde toplumun en st tabakas n idareciler olarak hidiler olu turuyordu. Onlar da kendileri e cmertlikte Tolunoullarn rnek almlard . kinci tabakada, hususi bir statye sahip bulunan ve kendi ilerinden Nakibu'lE rf tarafndan ynetilen E rf ( erifler) geliyordu. Bunlar da zengin tccarlar takip ediyordu. En sonda ise zenginfakir ayr m yapln.adan halk yer alyordu. Mslmanlarn bayramlar olduu gibi, Hristiyanlarn da bayramlar dikkate alnyordu. Bunun yan nda din fark gzetmeksizin mtereken kutlanan gnler, Nevruz ve Nil'in ta mas gibi, vard . Iktisat: Msr'n iktisadi yapsnda ziraatin ve bunda da Nil nehrinin her zaman ok nemli bir mevkii vard r. Toluno ullar dneminde de grd mz bu durum, geerlili ini ihidiler devresinde aynen dev am ettirmi tir. Fakat ihidiler ziraatte, selefleri Toluno ulla kadar muvaffak olamam lardr. Bu sonuta 940, 949, 952, 954 ye 963 y llarnda Nil'de su eksiklii, dolaysyla takn olm'amasnn da etkisi vardr. Sanayi ise, daha nce de grld zere, e itli dokumaclk, aa ve maden i iligine inWsar eder. Bu dnemde M sr'n ticari neminden de istifade edildiini belirtelim. Bununla birlikte ihidiler devri, Toluno ullarmn iktisadi refah na sahip olamam tr. lim ve Kltr: ih idiler dnemi ilirr ve fikir hayat nn gelime gsterdi i bir devirdi'. Bu s rada Saray ve evresi, alin leri ve edipleri maddi ve manevi yard mlaryla te vik etmilerdir. Buralarda ilim meclisleri kurulmutur. E itimeiretimde ba ta Amr ve Toluno lu camileri olmak zere camilerden faydalan lm , ay rca Fustat'da bir Saku'lVarrakin (Kitaplar ar s) te ekkiil etmi tir. 60

Ihidilerin ulem iin haz rladklar olumlu ortam bir ok alimin Msr'a gelmesine sebep olmu , Fkh ve Hadis almalar ilerlemi tir. Malik' ve afiiler aras ndaki yar bu arada hat rlamak gerekir. afii fukahasnn reisi ihid'in kads Ebu Bekir b. Haddd (. 955) idi. Kur'an Hadis, F kh, Ensb, Dilbilgisi ve iir'de ok tannm bir alimdi ve Amr Camiinde dersler vermi ti. 859'da len Zii'n-Niin elMavi ile balayan tasavvufi hareket de bu lkede Tolum ullar ve 1.11idili,r dneminde gelimeler gstermi tir. Bunlar haricinde T p ve Felsefe'de Ebu'r-Ree Muhammed el-Asvani (. 946)'yi, Tp ve Cedel'de Iskenderiye Patriki Said b. el-Btrik (. 939)'i hatrlamam z gerekir. Sarf ve Nahiv'de Ebu'l-Abbas Ahmed b. el-Velld (ii. 943), Ebu Cafer en-Nehhfis (. 949); Tarih sahas da bn Yunus (. 958), el-Kmdi (. 961), iln Zolak (. 998), lm'd-Dilye (. 945) ve Abdullah el-Fergani ile hayat nn son dnemini M s r'da geiren Mes'iidi (. 958) saylabilir. Bu arada tan nm edip Sibeveyh (. 968)'in de bu dnemde M sr'da ya adn ve geni ilgi topladn belirtelim. Ihidiler dneminin tan nm airleri ise Ahmed b. Muhammed, elKasm b. Ahmed er-Ressi, Muhammed L. Hasan b. Zekeriyya'd r. Gerekten de ih idiler dneminde alimler ve bunun yannda zanaatk lar her bakmdan desteklemri tir. Muhammed b. ba layan bu eilim, oullar ve zellikle de Ebu'lMisk Kfur taraf ndar devam ettirilmi tir. Iktidar nn zirvesinde iken bile mtevazi, nesebini asla unutmarm olan bu ki i, adalet ve takvas dolaysyla halk tarafndan sevilmitir. O, sqbah ak arn divan kurar, halkn ikayetlerini dinler, ihtiyalarn gidermeye al rd . Cmertti ve Hicaz'a her sene para, yiyecekgiyecek gnderirdi. Sanat ve Edebiyat n da sahavetli bir koruyucusu olarak tannan Kfur, bir sre iin bile olsa me hur air el-Mtenebbryi de saraynda alkoymutur. Imar: ihidikrin mimari alannda da baz faaliyetleri olmu tur. Fakat bunlar bize kadar ula amam lard r. Tarih kitaplar ndan. rendiimize gre, bu dnemde mimari olduka yksek bir seviyeye ula m ; resim, oyma ve kalori ac lik gelimitir. Ihid, Nil zerideki erRavda adasnda bir saray ve Muhtar ad verilen bir bahe, hkmet binas (distru'limare) yaptrm tr. ibn Zolak ve Makrizi, ihidilerin yaptrdklar ok say da camiin adn verir. Kfur da saraylar, iki cami, bir hastahane ve Kfariye veya Bustiinu'lKffiriye'yi in a ettirmitir. Sonu olarak Ih idiler, Toluncullarmn ortadan kald r lmalarmdan itibaren Msr'da sregelen anar iye son vermiler, 34 senelik ksa haki61

miyetlerine ra men eitli alanlarda geli meler temin edilmi , en nemlisi kendilerinden sonra, Fat miler dneminde Msr'da muhtelif ilim ve sanat alanlarnda grlen geli melerin sa lam temellerini haz rlamlardr.

Bibliyografya C.H. Becker, ihidiler, 1. A., V/II, 945. R. Guest, Muhammed b. (Tu ae), .A., VIII, 484-487. M. Sobernheim, Kfr, . A., VI, 69-70. Kazm Y. Kopraman, hidiler, Doutan Gnmze Byk islm
Tarihi, VI, s. 181-221.

P.K. Hitti, Siyasi ve Kltrel slm Tarihi, ev Salih Tu , stanbul,

1980, c. III, s. 716-718.

Ahmed Muhtar el-Abbadi, Fi'tTarihi'dDevleti'lAbbasi

Beyrut, 1972, s. 140-144.

Endelusi,

62

3. Blm

TRK-SLAM DEVIETIERi
A- itil (Volga) Bulgar Hanli (V1I-XV. y.y.) Yakn gemi e kadar halklar nda pek az bilgiye, sahip bulundu umuz Bulgarlann, son aratrmalar sayesinde, Trk as ll olduklar kesinlemi bulunmaktadr. Bunun sonucunda da, M sr'daki Tolunoullan (868-905) ve Ihictiler (935-969)'1e, Azerbaycan ve k smen Iran'da kurulmu bulunan Stcoullart (890-929) gibi Trk valilerince Abbasi topraklarnda olu turulan yar bams z Trkisln devletlerinden sonra, ilk bai.-; msz Trkislni devleti olma zelli ini til (Volga) Bulgar Hanlqi kazanmaktad r. Bununla birlikte bu devlet halk nda bilinen'erin, bilinmeyenlere nisbetle olduka s nrl olduunu ifade etmek gerekir. Bulgarlar, zellikle til (Volga) Bulgarlar sahasndaki bu bilgi noksanl , onlar n corafi xrekanlar ve dier milletler'e olan ili ki eksiklii yannda, konuyla ilgili aratrmalarn henz tamamlanmam olmasndan kaynaklanmaktad r. Bugn iin Bulgarlar hakk ndaki bilgilerimiz, ksmen Bizans, Rus ve isln kaynaklarnda olduka da k bit biimde yer almakta olan kay tlara dayanmaktad r. Bu bilgilere til (Volga) Bulgarlar sahas nda, son yllarda gerek ba kentleri Bulgar ve gerekse di er yerle im merkezlerinde yap lan arkeolojik kaz larn -c,cri'erini de eklememiz mmkndr. Bylece Bulgarlar bir lde tan yabilmekteyiz. Bu vesileyle hemen hat rlanmas gereken iln Fadlan' n mehur Rihle (Risale )' sini zikretmemiz yerinde olacakt r. Abbasi ha-, lifesi el-Muktedir (908-932)'in Bulgar Hani Almu 'a gnderdi i, slam sefaret heyeti de grevli olarak yer alm bulunan bn Fadlan, bu seyahati ieren Rihle'sinde hem yol boyunda rastlad topluluklar ve lkeler hakknda bilgi vermi , hem de dnemi Bulgarlar konusunda en nemli malumt eserine kaydetmi tir.

1--- Bulgarlctrn Men ei

Bulgarlarn men eleri meselesi yakla k iki yz yldan beri e itli tartmalara konu olmu , bu arada onlar n Uran', Fin, sUiv, Mool olabilecekleri ileri sriilm se de, Trk as ll olduklarna dair, nce 63

V=hery'nin ortaya koydu u gr , G. Feher'in arkeolcjik, Gyula Nemeth ile L. Rfisonyi'nin lengistik ara trmalanyla kesinlik kazanm t r.(1) Bulgar kavmini olu turan topluluklar n en eski tarihlerini bir kenara brakacak olursak, (2) bir kavim ad olarak, Bulgar teriminin be inci yzyln ikinci yarsndan nce mevcut olmad anlalmaktadr. Buna gre Bulgar ismi, bir tarihi olayan n aeticesinde ortaya kmtr. 45,3'te Atill'nn tilm.nden k sa bir sre sonra o ullar ve Trklerin bat ya en ok uzanan, Bizans ve Avrupal lar]. titreten ve muhtelif Trk kavimlerii bir birlik halinde te kiltlandrm bulunan Byk Hun Imparatorlu u'na bal kavimler aras nda balayan mcadele, bu devletin paralanmas sonucunu do urmutur. Atill'nn ikinci olu Dengizik'in 469'da Bizans kar snda ma lup olarak lmesi zerine, kk o lu irnek ynetiminde Orta Avrupa'y terkeden-Hun ktleleri, Karadeniz kuzeyinde bulduklar di er Trk topluluklanyla, O uzlarn kardei Our Trk boylanyla (O ur, Ono ur, Saro ur, Oturgur, Kuturgur) kar mlardr. Bu karmadan do an topluluk Trke "Bulgar" ismini alm tr. (Bul am ak, bulgam ak: k ar m ak't an "bulga r": bulgar) (3 ) Nitelkim bugiin ancak, ge tarihli bir Rus kroni inde islvca tercmesine sahip bulundu umuz ve ba langtan 765 ylna kadarki Bulgar hkmdarlar= isimlerini ve hanl k srelerini gsteren Bulgar Hanla Listesi'nde bilek, Bulgar hkmdar slalesinin ba nda, efsanevi bir ahsiyet olarak (150 yl ya am) yer alm tr. Bizans.kaynaklar nda ilk defa, 482'de imparator Zenon'un Sirmium' da Dou-Gotlarna kar savamak zere Karadeniz'in kuzeyindeki topluluklarn yardmlarn istemesi dolay syla Bulgar ismi geer. Bundan sonra ise, zellikle 499'dan itibaren Bulgarlar n Bizans snrnda grnmeleri dolaysyla isimlerine rastlan r. Biz Bulgarlar n eitli boylar ve bu dnem ta ihleri zerinde geniliine durmayaca z. Blgelerindeki eitli kavimler ve siyasi topluluklarla olan ili kileri de bizim hedefimiz dnda kalmaktadr. Bununla birlikte bu s rada Bulgar lkesinin, k smen Tuna ile Kuban nehri ve Azak denizi havalisindeki bozkrlardan olutuunu ifade edelim.
* Bu ksmda kullanlan kaynaklar ayrca verildiinden dipnotlar ancak ok gerekli ise kullanlmtr. 1 brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, s. 177; Aym Yazar, Bulgarlarn Kkeni, s. VVI. 2 Bkz. Geza Feher, Bulgar Trkleri Tarihi, s. 15 vd. 3 brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, s. 178; Ayn Yazar, Bulgarlarn Kkeni, s. 2; L, ItLsonyi, Tna Kprleri, s. 5.

64

2-- Bulgar Devletkri a- Byk Bulgarya Devleti: IV-X. yzy llarda Karadeniz'in kuzeyinde Trk Tarihi bak mndan nemli olaylar cereyan etmekteydi. K saca ifade etmek gerekirse, Bulgarlarn ya ad blgelere ncelikle Sabirler hakim oludar ve VI. yzyl badan 558'e kadar sren kuvvetli bir devlet kurarlar. Bu arada 552"de Gktrk Devkfi'nin kurulmas zerine, o zamana kadar 'onlar ynetimleri altnda tutan Avarlar yenilir ve kendilerini takip etmekte olan Gktiirklerin nnden kaarak, Kafkasya'ya gelirler. Bylece buradaki Sabir devletine son vere a Avarlar, Volga nehrinden Tuna'ya kadar geni Lir sahadaki Trk ve di er kavinderi hakimiyetleri alt aa al rlar. Bu hakimiyet on sene srer ve 567'de Gktrk ordular Volga'y geerek Gney- Rusya istikametinde ilerlerler. Bunun ze ine Avarlar korkar ve blgeyi terk ederek, Orta Avrupa'ya do ru giderler. Bu srada kendileriyle birlikte bir ksm Ogur veya Bulgar halkn da srklerler. Bundan sonra art k Bulgarlarn ya ad klar yerler Gktrklerin ynetimindedir. Nihay-et 630'da Gktrklerin fetret devrine girmi olduklar s rada, kom ular Hazarlar gibi Bulgarlar da ba ms zlklarn elde ederler.(6,35) Bu geli mede, 626'da ba ars z stanbul ku atmasndan dnen Avar hakannn lm-0)=1e Balkanlar ve Do u Avrupa'da bir siyasi nfuz bo luunun ortay-a kmas da etkili olmu tur. Bu srada balarnda Kobrat (Kuvrat, Kovrat, Kurt, Kourt) (583-642) vard r ve kendisine Bizans Imparatoru Herakliyus da yardm etmi tir. Kafkaslar n kuzeyi ve Azak denizi havalisinde kurulan bu siyasi te ekkln ad Byk Bulgarya (Magna Bllgariaphr Daha sonra s nrlarn genileten ve Bizansla iyi ilikiler iinde bulunan bu devlet, uzun n rl olamam , kurucusunun lmnden az sonra (665), kom usu Hazar Hakanitg 'mn basklar sonucunda paralanm tr. Bu paralanma devletin siyasi varlmn ortadan kalkmas ndan ok daha umull neticeler do urmu tur. Nitekim. daha nce Sabir, Avar ve Gktrklerin ynetiminde blgede ya ayan Bulgarlar, bu defa topraklar ndan ayrlmlard r. Birlikleri bozulmu , kavimleri blnmiitr. Bu blnmeyi mtekip o unlu u Otuz-o ur (Uturgur, Bizans kaynaklar nda Utigur) olan bir ktle, Kobrat'n Ikinci o lu Kotrag ynetiminde kuzey e ekilmi (til Bulgarlar), balarnda Asparuh (Esperih)'un bulundu u nemli bir Bulgar ktlesi ise (Kuturgur, Bizans kaynakla nda Kutrigur) Tuna'ya ynelmi , Balkanlara gemi tir.(668) Bunlar verimli topraklara sahip olarak yeni kurmulardr. Bu devlet, bir Bulgar devletini, Tna Rulgar onlarla yapt sava ta yenilen Bizans' n, yllk vergi demeyi kabul et. .

65

mesiyle Bizans taraf ndan da 681'de resmen tan nm t r. Eski yurtlarmda Kobrat' n byk o lu Batbayan Han kald ysa da, ba ms zln koruyamam , Hazarlarm ynetirine girmi tir. Buradaki Bulgarlar fazla bil. etkinlik gsteremeden uzunca bir sre varl klarn korumulardt. Bu blge Bizans ve Rus tarihileri taraf ndan Kara Bulgarya olarak adlandrlmt r. ArtJk bunlar, Bulgar Tarihinin geneli ierisi de nemli bir rol oynayanam , belki de daha sonra birbiri ard ndan gelen Macar, Pecnek ve Kuman dalgalar' aras nda kaybolup gitmi lerdir. b Tuna Bulgar Devleti (Kk Bulgaristan): Biz burada bir Trkislm devleti olarak til (Volga) Bulgar Hanl 'm incelemek durumunda oldu umuzdan, Tuna Bulgarlarfna yaln zca konunun btnl a sndan k saca de ineceiz. 681'den itibaren Tuna Bulgar Devleti'nin siyasi snrlar Besarabya ve Dobruca'dan baka btn kuzey Bulgaristan'a, ^do uda Karadeniz'e, gneyde l3alkan dalarnn geitlerine ve bat da skender nehrine kadar yay lyordu. Bu devletin kurulu unun blgede nceden beri var olan siyasi te ekkllerce hsn. kabul grmedi ine phe yoktur. Nitekim Bizans Imparatoru IV. Konstantin onlar bu topraklardan karmak iin byk gayret sarfediyordu. Fakat btn abalar sonusuz.kald . Neticede Bizans' Bulgarlara hara vermeyi kabul ediyordu. Blgedeki Bizans ve Avarlardan zaptettikleri topraklarda, bu iki gl devlete ra men, tutunabilmi olmalar ; Bulgarlarn kabiliyet, stn sava teknikleri ve te kiltl klarmn bir gstergesi olsa gerektir. Nitekim onlar, bir taraftar Bizans ve Avarlarla olan s nrlarn istihkmlarla glendirirken, di er taraftan da blgelerinde da nk guruplar halindeki slvlar toparlam , tekiltland rarak kendilerine ba lam , bylece askeri glerini artt rnu lardr. Zaten Bulgar Trk Devleti, dnyada slvlarla iliki kuran merkezi tekilta sahip ilk'devlettir. lk slv milletini de, dolay syla Bulgar Trkleri yaratm lardr. Zira o dnemde di er slvlarda ancak oymak adlar gemektedir. Tuna Bulgarlar n 713'te Bizans' n bakenti nlerinde grmekteyiz. Ayn ekilde imparator II. Justinianos, 705'te ikinci defa Bizans tahtna karken Bulgar Ham Tervere dayanmakta, 713'te Philippikos, Bulgar Ham= etkisiyle Imparatorluk tahtl n terk etmektedir. Bu organize gleri sayesinde Tuna Bulgarlart, daha kurulu tan 35 sene sonra, 716'da Bizansla (III. Theodosios) ok msait artlarda bil- antla ma yaptlar ki, bununla hem snrlar n korunmas , hem de lkelerinin iktisadi kalknmas hedeflenmi ti. Bulgarlar 717-718'cle isln ordularma 66

kar Istanbul'u Bizansla birlikte savunmu lard.r. Aradan bir yzy 11 ve baz skntl dnemler getikten sonra ise Kurum Han (803-814) dneminde glerinin zir-sesine ktlar. Snrlar her ynde geni ledi. Bizans st ste ma lub edildi. Kurum Han 13 Nisan 814'te ld nde, Bizans'n bakentii xnuhasara etmekte idi. O lu Omurtag Han (814-831) dnemi, devletin en parlak devri idi. O b.yiik bir sava dan ziyade, byk bir te kilt , organizatrdiir. Onun zaman nda devlet kurumlar gelitirildi. Bu srada Tuna Bulgar Devleti, dneminin iki byk imparatorlu u olan F anklar ve Bizans aras daki ulam , ticareti ve kltrel temaslar salamaktayd . Bu nemli konumlar dolaysyla Bulgarlar, transit ticaretten byk apta faydalanmaktayd lar. Bunlara iletilen madenler, kurulan, geli tirilen ehirler, saraylar, geni ldeki in aat ve imar , abideler, su yollar ... ilave etnek gerekir. Sz daha fazla uzatmarnak iin Bulgarlarm y kh a yz tuttuklar bir dnemde, Ruslarn Balkanlara sald rdklar zamanlarda Svyatoslav' n 969'da bir Bulgar ehrine hayran bakarak sylediklerini burada nakledelim: "Kief'de

yaamak istemem, Preslav'da yaamak iste -im. Zira buraya her iyi ey toplanmt r. Yunanl larn kenha kumalar, arap ve her e it meyve... Macarlarn atlar ve gm leri... Rus diyartndan gelen krkler, balmumu, bal ve kleler".
Tuna Bulgar Devleti'nin ba kenti Kurun Han dneminde bugnk umnu'nun gney-bat snda Pliska (Ababa), Hristiyanl k devrinde ise Preslav (atalar ky) idi. Eli sonra ise Sofya oldu. Kanaatimizce burada muhtemel bir soruya cevap vererek, ta ihilerce yer yer kk s fatyla birlikte anlan, bu aslnda byk devletle ilgili satrlarnn za son vermek icab edecektir. Bu gl millet, bu derece kuvvetli bir devlet olu turduktan sonra Trkl n, esas benliini nasl unutmutur9 Bilindi i gibi Bulgarlar blgeye geldiklerinde, o s rada yazilar bile olmayan, Bizans kltrnn tesiri alt ndaki islav o unluu ynetimleri alt na alra lard . Tekiltlandrlan bu unsurlar devlet hizmetine alm yorlard . Say stnl ne, evlenmelerle yerli halka karma ve o unluun dilinin etkileri de eklenince, az say daki Trk unsur zerinde, yerli etkisi, gitgide bask sn arturm tr. zellikle Omurtag'dan sonra h zlanarak geli en bu. olu um (Balamir 831-836, Presiyan 836--852) Boris Han (Mihail) (852-889)' n 864'te, o zamana kadar tek tanr c Tangra (Tanr) inanc nda ya ayan Bulgarlar , Ortodoksluu kabul ederek Hristiyanla trinasyla tamamland . Man aafih bu i gelimeye bir de Bizans' n etkisini ilave etmek gerekir. nk Bizans Bulgarlarn kendilerine benzemesi ve kendi tesir emberi ierisin67

de kalmasn arzuluyordu. Bizansh iki misyoner karde Kyrill ve Method'un bu u urdaki mesile ini, bu vesileyle, hat rlamak gerekecektir. Sonuta Trk Tuna Bulgar Devleti, bsbtn karakte ini, benliini kaybederek islavBizans kltr dairesine girdi. 971'de Bizans hakimiyetini kabul ettiler, XI. yzy ln ilk yarsnda, 1018'de ise Bizans' n bir eyaleti haliae geldiler. c til (Volga) Bulgar Hanl (Byk Bulgaristan): Byk Bulgarya Devleti'nin Kobrat' n lmnden sonra paralandn ve nemli bir ks m Bulgar toplulu unun kuzeye gittiklerini grmtk. Kobrat' n o lu Kotrag ynetiminde, byk o unluunu Otuzo uzlartn oluturduklar bu Bulgar ktleleri, Orta til yani ti/ (Volga) ve Kuma (olman) nehirlerinin birle tikleri blge,ye ekilmi lerdir. Bu ekilmenin VII. yzy l sollu ile VIII. yzy l balar da olmas muhtemeldir. Blgeye gelen Bulgarlar yerli halk FinUgorlar ve M.S. III. yzyldan beri burada bulunan di er Trk topluluklar n' da ynetimlerinde birle tirerek, blgey; sratle Trkle tirmiler ve til (Volga) Bulgar Devleti'ni kurmu lardr. Fakat bugn iin bu devletin ilk iki yzyl hakknda elimizde kesin bilgiler bulunmamaktad r. Bunun en nemli nedeni ya adklar blgenin medeni merkezlere olan uzakh dr. til (Volga) Bulgar Devleti'nin siyasi s nrlar , blgenin ok hareketli olmas ve srekli apulcu ak nlar dolaysyla zaman zaman baz de iiklikler gsterdi ise de, en geni dneminde Ural da lardan Oka nehrine, Ustyug'daki Dvina'dan Don ve Samara kaynaklar na kadar uzanyordu. Buray k saca Volga ( til) ve Kama (olman) aras olarak da belirlemek mmkndr. Kurulu tan itibaren Volga Bulgarlan, Hazardara ba ldular. Fakat bu ba mhln ok sk olmadn, yalnzca vergi vermek, buna kar lk i ve d ilerinde tamamen serbest kalmak biiminde oldu unu tahmin etmek mmkndr. Bu tahmin, Bulga larm Hazarlara ait gemilerden de gm k vergisi almalar ve Abbasi halifesiyle do rudan temas ku abilmi olmalaryla gii kazanmaktad r. Bulgarlar co rafi konumlar = da etkisiyle ticarete nem vermi lerdir. Bu arada Bulgar tccarlar nn Hazar lkesi, Hetrezm ve Samani lkelerinde slam tccarlanyla yo un ilikileri, buna mukabil olarak Bulgar blgesine gelen Hrezmli tcirlerle alakalar .sayesinde, onlar aras nda slm kltr ve dini yay lmaya balanu tr. Bu geli im 900'lerde Bulgarlar aras nda slam diuinin nexnli lde yay lmas neticesini do ur68

nmtur. ?dam) afih islmiy etin Volga blgesine daha ziyade Orta Asya'dan gelmi ohn,as lazmdr nk Arap co rafy a edebiyat nda Hrezmli tcirlerin Bulgar lkesini s k sk ziyaret ettiklerine dair olduka geni malurnata sahip oldu umuz gibi, kmetin de Bulga lar aras nda Orta Asya rneine uygun olarak iki defa getirildi ini biliyoruz. Sonuta bu dneme ait ( bn Fadlan nedsi) en eski kay tlar Bulgarlar, camileri ve mektepleri olal tiiccar ve ifti bir kwvim olarak gstermektedirler. Volga Bulgarlarm n Badad Hilfeti'yle resmi ili kileri ise u ekilde olmutur: l3ulgar Hani elkey ( ilki) olu Almu 920 /921'de Abdullah Ba to el-Hazarryi Ba dad'a Abbasi Halifesi Muktedir Billah'a eli olarak gndermitir. Bu mracaat de iik alardan de erlendirilebilir: Abbas' Hilfeti as ndan, paralanmaya ve g kaybetmeye ba lad bir dnemde otoritesinin byle uzak bir blgede kabul edilmi olmas dolay syla nemlidir. Bulgarlar a sndan, slmiyeti resmen kabul etmeleri ve ilk mstakil Trk slam devletini olu turmalar dolaysyla biljk nem arzeden bu m.racaat, daha sonra mukbil olarak giiirAelilen,., elilik heyetinde yer alacak /bn Fadlan' n, bu seyahat esnasnda tuttu u notlarla Volga Bulgarlarm n tarihiyle ilgili a da bir kayna a sahip , olmam z bakmndan da ayrca de'erlidir Zira slm kaynaklar iinde (Volga) Bulgarlan'yla ilgili en geni bilgileri bn Fadlan' n Rihle'sinde bulabilmekteyiz.(4) Onun haricinde bn Rusta, Istahri, bn Baykal, Belhi, Mukaddesi, el-Bekri, ibn Nedim, Mahmud Ka gri, idrisi, Ebul-Fida, Ilmu'l-Esir, Cveyni, ibn Battuta, Reidddin gibi bir k sm tarihi, co rafyac , dilci isln melliflerinin eserlerinde Bulgarlar hakk nda bilgiler bulunmaktad r.
-

Bulgar Ham elkey o lu. Almu , gnderdii eli vastasyla; islmiyeti kabul ettiklerini bildirmekte, blgelerinde dini retecek muallimler, ayrca cami, mescid gibi yap larla, dmanlaima kar kendilerini savunacaklar kale yapmnda y-etenekli elemanlar n gnderilmesini istiyordu. Abbasi ba kentinde, son derece olumlu kar lanan bu istekler zerine Halife, Sevsen erRassi ba kanlnda bir elilik heyetini gnderdi. Bu heyet ierisinde yer alan ve Halifenin mektubunu 13ulgar Ham'na okumak, hediyelerini takdim etmekle grevlendirilen Ahmed bn Fad4 1bn Fadlan'n eserinden baz ksmlara ilk defa Yakan el-Hamavi, Mu'remu'lBuldiin adh kitabnda yer verdi. Daha sonra 1814'te Y. Rasmussen'den balamak zere, Z. V, Togan aln Fadlan's Reisebericht, Leipzig, 1939), Krakovsky, L. Doan ve daha baka baz ara trmaclar iba Fadlan'm Rible'siyle ilgilendile . Son olarak Ramazan esen (Onuncu As rda Trkistan'da Bir isliim Seyyalu itn FazIan Seyahatniinesi, Istabul, 1975) tarafndan notlarla Trke tercmesi yay nland .

69

lan; Ba dad'dan ba lamak zere, gidi ve geli lerinde takip ettikleri yol gzergahnda rastladklar (O uzlar, Ba k rtlar, Hazarlar, islavlar) topluluklar ve Bulgarlar hakk ndaki tesbitlerini eserde toplad . Bylece Bulgarlar daha iyi tanmam za imkan verdi. Buna gre elilik heyeti 11 Safer 309 /321 Haziran 921'de Ba dad'dan hareket etmi tir. 12 Muharrem 310 /12 May s 922'de Bulgar'a ula an heyet, Bulgar Han 'na lialife'nin mektubu ve hediyelerird takdim. etmi tir. Ikt Fadlan' n ifadesinden de anla lan, daha nce k smen slami kabul etmi olan Bulgarlar aras nda, islandyetin h zla yaydd dr. Almu Han, Ismini Emir Cafer b. Abdullah olarak de itirmi tir. Bylece til olga) Bulgarlar , ilk bams z Islam devleti olmaya hak kazanm lardr. ' Bulgarlar sathi de il, itenlikle mslman olmu lard r. (Snni/ Hanefi) Onlarn islamiyeti kabul, di er Trk boylar arasnda da, hak dine gei i h zlandrm tr. Bununla -birlikte islmiy et yan nda eski dinlerini koruyan Bulgarlar oldu u gibi, devletin mhim bir k sm tebaasn olu turan FinUgorlar islamiyete yabanc kalmlardr. Bu durumu, Trklerde her zaman grlen dini tolerans n bir gstergesi olarak de erlendirmek mmkndr. Islmiyetin Bulgarlar aras nda yay lmasn mteakip, onlar n slam lkeleri ile ilikileriin arttn gryoruz. Nitekim bn Fadlan'n dahil olduu elilik heyeti den ok fazla bir sre gemeden 943-944'te, Bulgar Han Almu 'un o lu hacca gitmi , bu mnasebetle 13a dad'a uram , Halifeye bir sancak, siyah krkler ve di er hediyeler takdim etmi tir. 433 /1041-42 olaylar nakleden ibnul-Esir de; Bulgar hac larn n Mekke'ye giderken Ba dad'a u radklarn belirtir. Bulgarlarm, kendilerine kom. u olan lkelerde islamiyeti yayna giri imlerinin bulundu unu da bilmekteyiz. Nitekim bu crnleden olmak zere 986'da Kief Knezi Vladimir'in Bulgarlar tarafndan slami kabule davetini zikredebiliriz. Bulgarlar, aradaki kavirrlerin e itli hareketleri dolaysyla s k sk kesihnise de, Trkistanla ili ki iinde idiler. Hazar lkesinin maruz kald Rus tazyik ve hcumlar neticesinde dil boyu ticaretinin zarar grd ve bunun sonucunda Bulgarlarn slam lemiyle ilikilerinin azald nuhakkaktr. Buna ra n en Bulgar, XI. yzyl sonlarna doru, en tannm bir Trk ehri saylyordu. Beyhakirnin kayd na gre Bulgar Ham Ebu shak brahim 415 /1024-25'te grd bir rya tesiriyle Ni abur yaknndaki Beyhak'ta bir cami in aas iin vakf tesis etmiti. Yine 1024'te bir Bulgar elilik heyetinin, zengin hediyelerle Gazne saray n ziyaret ederek Gazneli Mahmud'la gr tn biliyoruz. Benzer ili 70.

kiler daha sonra da devam etmi tir. Son olarak Bulgar lkesine kar slm dnyasnda, XII. yzy l balarnda bile canl ilgi gsterildiine bir rnek olmak zere Ebu Hamid el-Endelusrnin 530 /1135-36'da buray ziyaretini zikredebiliriz. til (Volga) Bulgarla , mslman olmayan kom ular ve evre lkeleriyle, olumlu-olumsuz, e itli ili kiler iine girrrilerdir. Nitekim 964 ve 985'te Rus Kief Prensli i, Bulgar lkesini istil ettiyse de, daha sonra Ruslarla olan mnasebetler geli tirilerek 1006'da bir ticaret antla mas yaplmtr. Fakat bu iyi ili ki dnemi pek uzun siirnemi , XI. yzyln ikinci yarsndan itibaren kuzeydeki krk ticareti dolay syla tekrar bozularak, Mo ollarn ortaya kt XIII. yzy hn ilk yarsna kadar (1164,1184,1205,1220) devamh sava lara neden olMu tur. Ruslarla sulh ancak 1230' da tesis edilebildi. Itil (Volga) Bulgar Devleti, XIII. yzy ln ortalarna do ru Moollara ma lup olarak, Alt n Ordu'ya ba land . Bu gelime u ekilde ortaya kmtr: Ruslara kar bir zafer kazanarak do uya dnmekte olan Mo ol ordusu (1224) tuza a dirlerk, til (Volga) Bulgarlar nca a r ka-y plara u ratld . Bu duram Mo oilar ok k zdrd .1233'teki Maga/ saldrs olduka zarars z atlatldysa da, yenilginin intikamna almak isteyen Batu Han ynetimindeki as l byk Mool ordusunun Bulgar seferi etkili oldu. 1236 veya 1237'de Mo ollar, Bulgarlara, sald rarak ehir ve kyleri tahrip ettiler. Mo ol saldr sndan mescit, carai, hamam ve di er yaplarryla 50.000 nfuslu Bulgar ehri de byk lde zarar grd. Bundan sonra Alt n Orda Hanl'na ba lanan Bulgarlar, yeniden toparlamaya al tlar. Nitekim zaman zaman Alt n Orda Hanl'na kafa tuttuklar grlmektedir. Tabiat yla buna mukabil olan (1361 ve 1391) 1VIo ol aknlar ok tahripkr sonular ortaya kar yordu. Daha sonra da Mo ollara baz hareketlerine maruz kalan Bulgarlar, 1399'da Ruslar n, bakentleri Bulgar' tahriplerine ahit oldular. Bundan sonra Bulgar ehri bir daha toparlanamad . Bulgarlar daldlar. Ancak ba kentin gerilemesinin bir ba ka muhtemel sebebi, Batu Han'n kurdu u Kazan ehrinin, Bulgar aleyhine gsterdii gelime olabilir. Bunuala birlikte Bulgar Hanlar sillalesiain ne zaman ve nasal sona erdi i ok iyi bilinememektedir. slxn. kaynaklarndan ve sikkelerden edinilen bilgilerden Bulgar Hallar= eceresi baz eksiklikleri e ramen bilinebilmekte ve l 1 hkmdar n ad ortaya kmaktadr.(5)
5 Islm kaynaltlarnda verilen malumata ve bulunabilen sikkelerine gre, Itil Bulgar Ilanlar= eceresi A., II, 791): 1 elkey Yaltavar (?, IX. y. y. sonu)

71

Dahna srasnda bir ksm Bulgarlar n, K ama'nn kuzeyinde Kazan nehri boyunca g ederek blgeye yerle tikleri ve buralar btnyle Trkle tirdikleri grlr. 1437'de kurulal Kazan Hanl'mn esas nfusu BulgarK pak karm mslman halktan olu uyordu. Dier taraftan O ur Trkesinin bir lehesini konu an uva larm da, eski Bulgarlarn torunlar olduklar kabul edilmektedir. Bylece til (Volga) ve Kama (olman) nehirlerinin birle tikleri blgeye gelerek ilk ba ms z Trkslm devletini oluturan til (Volga) Bulgarlar , burada taxn olarak bilemedi imiz bir tarihten itibaren Hazarlarn ynetimine girmi , onlarn ykhndan sonra da, 965-1237 arasnda 272 sene ba ms z kalm , bunu mtekip de Al' n Orda'ya ba lanarak XV. yzyhn ortalarna kadar varlldarn korumu olmaktad rlar. 3 Devlet Te kilt til (Volga) Bulgar Devleti'nin te kilt konusunda kaynaklarda hemen hemen hi bir bilgi bulunamamaktad r. Fakat kesin olan husus, ba ta bir hilkiimdarn bulundu u, onun adna para bas ld ve hutbe okundu udur. Onuncu yzyl balarnda basit bir devlet organizasyonuna sahip olduklarn tahmin etmek yanl olmasa gerektir. ibn Fadlan, Bulgar ahalisiin, hilkmdarn, rf ve adetlere ba l, riyetkr olduklarn belirtir. Bulgar hiikiimdar , kendisine kimse refakat etmeksizin, tek bana ar da dola abilirdi. slm kaynaklar nda Bulgarlar n kavimden olutuklar belirtihnitir. Bunlar Barsula..As.gl ve BulLar adn alnlardr. Bu toplulu un banda, beyleri bulunmakta ve en stteki Bulgar Han ile feodal bir idare tarz olu turmaktayd lar. Onuncu yzyln ilk yarsnda eski Trk te kilt ve nvanlarm (rnek: Y ltavar, lteber, Buyruk) korumaktaydlar. Bulgar ahalisinin tab'an yumu ak ve yabanc tehlikesinin ler dnemde fazla olmamas dolaysyla, 13u1garlarm bir askeri organizasyona sahip bulunmad klar anlal yor. Nitekim Bulgar ve Suvar ehirlerinin 930'larla 980'lerde 10 ve 20 .000 svari kard hakkndaki rivayetler bu tezi do rulamaktadr.
2Almu Yaltavar (Cafer b. Abddullah, X. y.y. ba ). 3 4Ahmed (948'den nce) 5Talib (948?-958?) 6M'min (976 senelerinde) 7Hasan(?) 8Yaltavar (?) 9Muhammed (?) 10 brahim (1024 /25 senelerinde) 11shak (?)

72

Devletin, halktan ok az vergi ald biliniyor. Bal olduklar Hazar Ilakanl 'na toplanan krkler haricinde; evlenenlerden ve mal sulden hazineye bir miktar gelir temin ediliyordu. Ayr ca samur krk ve kz derisi vergisi vard . Tccar gemilerinden ise, % 10 orannda alnan gmrk N. ergisi, hazine iin nemli bir gelir kayna oluturuyordu. Bulgarlar hakk nda en geni bilgileri derlemi olan ibl Fadlan, sosyal kurumlar konusunda hi bir bilgi vermez. Ancak baz rf ve adetleri kaydetmi ti'. Buna gre; resmi kabullerde hkrn.dar n yannda kar s bulunurdu ki, bu eski bir Trk gelene inin dev anundan baka bir ey de ildir. Hkmdar ile karla an herkes aya a kalkar, ban aard . KadnErkek ilikileri, byk apta serbest, fakat ahlaki izgiye riyeti kesin kaide haline getirmi ti. Katil, fuhu ve hrszln cezas lmdr. Yine bn Fadlan' n kartlarma gre; aile mnasehedefi ve verset usul, bu s rada, islmi kaidelere uygun de ildir. Erkek ocu u dedesi bytr, len babaya ocuklar deil, karde i varis olurdu. Bahca gda maddeleri dar , at eti ve etli arpa orbas ile bal ikisi ve bu day ve arpadan y-ap lan bir iki idi. Nehir kenar nda olduklarndan ok bal k eti yerlerdi. K m z tany p tanmadklarm ise bilemiyoruz. 4 iktisadi, Hayat Itil (Volga) Bulgarlar , byk apta yerle ik hayata gemi , verimli ve uygun iklitrli blgelere sahip olmalar dolay syla usta iftiler olmular, yine topraklarnn co rafi konumundan azami lde faydalanarak ba tan itibaren ticarete nem vermi lerdir. Bulgarlar ba lca tahl rnlerini iyi biliyorlar ve yeti tiriyorlard . Bilhassa bu day, arpa, akdar ekiyorlard . Gerdizi, bunlara, rnercimek ve bezelyeyi de ekler. Bah vanlk ve sulama i lerinde ileri seviyede idiler. Yksek ziraat kltrleri sayesinde, k thk senelerinde Ruslar'a da hububat veriyorlard . slm kaynaklarmda ziraat sistemi ve aletleri korusunda bilgi verilmetnekte ise de, arkeolojik bulgular onla m demir aletler kulland klarn ortaya koymu lardr. Bulgarlar, dericilikte ve kiirkliikte nemli bir mesafe kaydetrnilerdi. Bulgar meinleri ve derileri bulgari ad ile teden beri hret bulmutu. Seramikilik ve maden i leme sanatnda ileri olduklarn, yine arkeolojik kaz lar sonucunda elde edilen bulgulardan renmekteyiz. Bulgarlar kuyumculukta da ileri gitmi lerdi. Nitekim bu sahada sve'e kadar btn bat islvlarma tesir ettikleri grlr. 73

Bilindii gibi Orta It sahas zenginlik ve ula m asdan kuzey blgelerini, Hazar Denizi, ran, Kafkaslar, T,rkistan ve dolay syla da Orta Asya'ya ba layan byk kervan yollar zerinde bulunuyordu. 'lkenin bu konumu dolaysyla Bulgarlar, ba tan itibaren ehirler kurmular ve iyi tccarlar olarak tan nmlardr. zellikle, bn Fadlan'n ziyaretinden hemen sonra, yani 922-23 veya 924'te temeli at larak kurulmu olmas gereken bakent Bulgar, Kama ve til nehirlerinin birle tikleri yerden 100 km. gneyde, It nehrine 6,5 km. mesafede, yzyllarda do u Avrupa'nn en nemli ticaret merkezi olmu tu. Bulgarlar gerek kuzeyde skandinav kavirnleri ve gerekse gneydeki, do udaki lkelerle; Hazar, Aral blgeleri ve Harezmle ticari ili kiler ierisinde idiler. Volga Bulgar lkesi bir ok lkeden gelen tccar n karlat, ticaret eyasnn mbdele edildi i saha haline gelmi ti. Z. V. Togan'n tesbitlerine gre, Bulgarlar n uzak kuzey blgelerine, krk sa lamak zere Beyaz Deniz'e kadar gitmi olduklar anlalyor. Trkistan, Iran, Irak, Suriye, M sr; Bulgar krklerinin en b.yk al c s idiler. Bulgarlarn ticaretine konu te kil eden ihra mallar arasnda; e itli krkler, at ve kei derileri, Ayakkab , oklar, kl lar, zrh, koyun, sr, doanlar, bal k tutkal , ceviz, balmumu, bal ve islav esirler; te yandan slm dnyasndan aldklar mallar aras nda da; dokuma kuma , silah, lks e yalar, alak, mlek yer almaktayd . Bulgarlarda ahaliden ok az vergi al nyor, buna kar lk ticaret gemilerinden al nan % 10 nisbetindeki gmrk vergisi, devlete byk gelir salyordu. Bulgarlarda miibadele arac olarak nceleri k ymetli krkler kullanlm tr. bn Busta'nn kaytlarna gre; bir krk 2,5 dirhem kymetinde olup, en kk para olarak sincap derisi kullan lmtr. Daha sonralar geli en ticari ili kilerle birlikte, slam lkeleriden getirilen gm dirhernlerin tedavle kt grlr. Samani sikkelerinin Bulgarlar tarafndan kullanld bilindii gibi, X. yzyl ortalarndan itibaren Bulgar Haplarnn da kendi adlarna bast rdklar sikkeler ele geirilmi tir.(6) Baz kaytlardan anla ld na gre Bulgarlarla kuzeydeki Viso (Ves) ahalisi aras ndaki krk ticareti "sessiz mbadele" tarznda yap lmaktayd . Kazvini'nin nakletti ine gre; Bulgarlar ile Vesler sessiz, yani birbirlerini grmeden ticaret yaparlard . Bu usulde Bulgarlar, ticaret r yalarn belirli bir yere koyarlar, bunlar n fiyatlarn belirtir i aretler
6 Bkz. A.N. Kurat, Bulgar, . A., II, 794; Yakubovskiy, /X ve X. As rlarda til ve Bulgar/ar/t Tarihi Topografisi Meselesine Dair, s. 292.

74

yaparlar ve oradan,uzakla rlard. Vesler daha sonra binaya gelirler v mbadele iin teklif ettikleri e yay bunlarn karsna koyarlard . Bulgarlar dndklerinde teklif edilen muhtelif e yay bulurlar, e er uygun grrlerse, Veslerin b raktklar eyay ahrlar, memnun kalmazlarsa kendi e yalarn' alarak geri dnerlerdi. 5- Kltr ve Medeniyet Ksmen yar gebe, byk apta yerle ik hayat ya ayan, gelimi bir ziraat yapan, bunun sonucunda kyler, ehirler kurmu; ticaretleri gelim4 , hem Isln hem di er milletlerle s k iliki iinde bulunan dou Avrupa'da Trk-Islm kltrnn temsilcisi Bulgarlar n, yksek bir kltr ve medeliyete sahip olduklar anlalmaktadr. Maamafih bu sahada yeterli malzemenin imdilik bulunamam olduunu da ifade etmek yerinde olacakt r. ki Rusta, Bulgarlar iin unlar yazar:

"Bir ok kavimle ticaret yapmaktad rlar. Ruslar ve dier kavimler mallar onlara getirirler. Zirai mahsulleri ve tarlalarvardr. Buday, arpa ve dar ekerler. Bulgarlarn ounluu mslman olduklar ndan iskan yerlerinde mescidleri, okullar ve imamlar vardr."
Bulgarlar e itli ilinalerde komular Ruslara nazaran st seviyede idiler. Nitekim tarih yazarlar , doktorlar , heyet inaslar vard . Bulgari mahlash ok sayda bilim adamna rastlanmas , Bulgarlarda kltr hayatnn gelimi olduunu gsteriyor. Ebu Hamid el-Endelasi, Bulgar ehri kads Numan b. Yakub ( 559 /1164) ve onun Tarihu'lBulgar adl eserinden bahset nekte ise de, bu kitap gnmze intikal etrnemi tir. Ad bize ula an dier ulem ierisinde kad Ebu'l-Ala Hamid Bulgri, onun rencisi Davud b. Sleyman Saksini zikredilebilir. Bulgarlarm dilleri konusunda pek az bilgi vard r. Bu nedenle kullandklar dilin hangi Trke oldu unu anlamak gle mektedir. Bununla birlikte dilcilerin kanaati, Bulgarlar n Onour veya O ur Tiirkesi olduudur. Bu dil O uzcadan kelime sonundaki -z yerine -r kullaalmasyla ayrhr. Dokuz > tokur. Ayrca O uzca veya daha genel ifadesiyle Trkedeki kelime sonlarindaki - yerine Bulgarcada -1 bulunur. Be > bel. Bulgarcadan gnmze i tikal eden en mhim dil malzemesini mezar kitabeleri olu turmaktad r.(7) Bulgarlar ok sayda kasaba ve ehirler kurmularsd . Bunlarn en nenilisi bakent Bu/gar'd . Dier ehirler arasda Suvar, Biler, Gke7 erif Batav, til (Volga) Bulgar Devleti, s. 193; A. N. Krat, Bulgar, s. 794. Bulgar dili ve kitabeleri ile ilgili en geni bilgi Talat Tekin'in al malarnda bulunmaktad r. (Tuna Bulgarlar ve Dilleri. Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcas ).

75

Tav, Etre, Zye, Tok tn, Kermenk, boru saymak nmkndr. Bu

ehirlerden Bulgar, Kazan' n 115 km. gneyinde til (Volga) nehrine 6,5 km.. uzaklkta kurulmu tu. Son yllarda yaplan arkeolojik kaz lar sayesinde bu ehir hakknda olduka bilgi sahibi olmu bulunuyoruz. Bununla birlikte buradaki yap kalntlarnn byk o unlukla XII XIV. yzyllara ve Mo ol istils sonlarna ait olmas gerekir. ehirde, dier geli mi slm lkelerindekiler kadar ihtirr arnla yap lm hamamlar, camiler ve kervansaraylar vard . Bulgar'n nfusu 50.000 olarak tahmin ediliyor. Buradaki Han Camii, Dou Tiirbesi, Aksaray, Kara-

saray, Kk Minare, Han Kabri, Han saraylart ve Byk Mi tare...

gibi mimari. eserler dikkati eker.(8) Bunlar ,Bulgarlar n in aatlkta ok ilerlemi olduklarna delalet eder. Bu vesileyle Bulgar' n az ok ara tr lan ve hakknda bilgi sahibi olduumuz mimari yap lar hakknda ksaca bilgi verelim.

Han Camii; Bulgar Devleti'nin ana camii kabul edilen Han Camii'nin in asna, XII. yzyln ikinci yarsnda balanlm tr. 33x34 n . ebadnda, 20 stunluydu. Kuzeydeki avlu kubbeli idi ve yanda 24 m. lik bir minare vard . XIV. yzylda tdil edilerek yeni ilaveler yap lm olan camiin minaresi 1841'e kadar ayaktayd . Zaten daha sonralar camiye minare daha ilave edilmi ti. in aat tekni i ve malzeme itibalyla Kafkasya, Anadolu ve Mezapotamya tesirlerini gsteriyordu. Dou Trbesi; XVIII. yzy lda Ruslarn Kutsal Nikolay Kilisesi' ne dntrdkleri bu yap , Seluklu kmbetlerini and rmakta; iten drtgen, kubbesi sekizgendi. Han Camii'nin do usundayd ve XIV. y-zyln ilk yarsnda in a edilmiti. Kime ait oldu u bilinemeyen bu trbe, in aat stili olarak Orta Asya trbelerine, yap malzemesi olarak da Kafkasya tesi ve K rm trbelerine benzemekteydi. Han Camii'nin kuzey ksmnda aym yllarda in a edildi i tahmin edilen Kuzey Trbesi ise, Do u Trbesi'nden daha byk bir yap idi. Sonralar Uspenskiy manastrmn rahiplerince kar kuyusu olarak kullan lm tr. Aksaray; Bykl, d ve i mimarisi ve tezyint mn zenginliiyle tannr. D emeleri cilal talardandr, stmas d ern.e alt ndan gerekle tirilmi tir. XIV. yzylda yapld tahmin edilen bina 1860'da yklmtr.

Karasaray; Bulgarlarn mahkeme binas olduu tahmin edilen bu yap, rivayete gre ehrin dman i galine uramas zerine, Han n
8 Nadir Devlet, slmiyeti Resmen Kabul Eden
vd.; A. N. Kurat, Bulgar, s. 792.

lk Trk Devleti:

dilBulgarlart, s. 326

76

ailesiyle birlikte buraya s nunas ve dnanlar tarafndan evresine odun ylarak yaklmas sonucu kararm ve yapya Karasaray ad verilmi tir. Gnmze en iyi intikal eden eserlerden biridir. Alt k sm drt, st ksm sekiz k eli olup, st kubbelidir. Ii muhtelif tarzlarda sslenmi tir. Han Saraylar ; Han ve di er ileri gelenlerin saraylar olduu tahmin edilen yaplar, bugn harap vaziyettedir. Bunlar n snmalarnn d eme altndan gerekle tirildikleri grlmektedir. Bulgar ehrinde ayrca XIII ve XIV. yilzyllara ait deri, bak r ve demir, mlek imalthaneleri, kemik e ya yap m atelyeleri; K zl Pulat han amyla birlikte di er drt hamam, Eski Rus Mahallesi, Bably Tepecii, Ermeni yerle im blgesi, Yunan yerle im blgesi, Aga Bazar, Talkimatlar, Kk_ ehir... v.b. yap ve blmler vard r. Bulgar haricindeki nemli ehirler aras da yer alan Suvar ise, bn Fadlan'a gre Bulgar' n 40 kin. gneyinde idi. ehrin ne zaman yapld bilinemiyor. Istahrrye gre; Suvar'da da cami ve mescidkr bulunuyordu. Sikkelerde Bulgar ehrinin ad ilk defa 336/947'de geerken, Suvar 337 /948'de geer. Biler ise Bulgar' n 40-50 kn. dousunda Kk irmi en nehri zerindeydi. Burada da Bulgarlara ait ok say da kalnt bulunmu tur. Burada bas lan en eski talihli sikke 1243 tarihini ta r. Biler son yllarda arkeolojik kazlara sahne olmu tur. Bulgarlarn balca yerle im merkezlerinde yaplan arkeolojik kazlarda, onlarn maddi kltrn e itli sal alarnda ileri gittiklerini gsteren bulgular elde edilmi tir. Bu arada; silahlar, ziraat aletleri, madencilik ve yap sanatna ait aletler, dkiin kaplar , dericilik ve kuyunculukla ilgili aletler elde edilmi tir. Madeni' e ya aras nda; rhn demir sal , potalar, bakr nadeni kp, demircilikte kullanlan muhtelif aletler, bakrclikta kullanlan kk ekiler, kilitler, demir akmak, kilit ve anahtarlar dikkat eker. Ayr ca koyun krknak iin gayet iyi yaplm , kullanl bir makas ve hayat n muhtelif cephelerini ilgilendiren e itli alet ve edevt. Bunlar n dnda Bulgarlarn inicilik, kapkacak yap mnda da ileri gittikle i tesbit olunmaktadr. 6 Deerlendirme ve Sonu Sonu olarak til (Volga) Bulgarlarnn, gerek esas ktleleri ve gerekse uzunca bir sredir blgede bulunan e itli Trk ve yerli unsurlar 77

'birletirerek dikkate de er bir devlet kurduklar n gryoruz. Islm ordular ile dorudan hi tenaslar olmadan, zellikle ticari ili kiler sonucunda rendikleri islmiyeti 900'ler dolaylar nda kabul etmi ler, 922'de resmen bir isln. devleti olmulardr. Bu halleriyle de ilk nstakil TrkIslm Devleti olma vasfn kazanmlard r. Onlarn islmiyeti kabulleri, gerek co rafi mevkileri dolay syla ve gerekse dnemleri nazar itibare alndnda byk nem arz eder. nk bulunduklar blgede, kuzeydo u Avrupa'da Trkislm kltrnn temsilcileri olmulardr. Onlar n islmiyeti kabul ettikleri ve Abbasi Hilfetiyle temasa getikleri devre, islxn Devletinin paralanma srecine girdi i, merkezin byk lde g yitirdi i bir dnemdir. Bu a dan Abbasi idaresine en az ndan moral destek temin etmi lerdir. Ayr ca bu srada varlklarn koruyan di er Trk -v-e islm devletleriyle ili kiler iine girdikleri gibi, islmiyetin yaylmas amacyla al n alarda da bulunmu lardr. Bulgarlar iyi iftiler ve usta tccarlard . Bunun yannda bir ok sanatta ileri gitmi lerdi. Nitekim evrelerindeki kavimlerin ar k giydikleri bir srada, onlar izme giyiyorla d . leri bir nedenyetlerinin varlna a da kaytlar tanklk ettikleri gibi, arkeolojik bulgular da bu durumu desteklemektedirler. phesiz til (Volga) Bulgar Devleti'nin zaaf , askeri gcnn yetersizli iydi. Belki de ekonomik refah n bir sonucu olarak Bulgarlar, eski Trk harpilik asfun koruyarram lar, fetihi olmaktan ziyade vatanlar n koruma gayreti iinde olmakla yetinmilerdir. Satrlarm za haklarndaki zlii bir biimde sundu unuz itil (Volga) Bulgarlar nn tarihleriin, yaplacak yeni ara trmalarla daha da ayd nlanaca inan -ve temennisiyle son verelim

Kaynaklar Akdes N. Kurat, Bulgar, I. A., II, s. 781'796. Akdes N. Kurat, Bulgaristan, .A., II, s. 796-801. Akdes N. Kurat, IVXVIII. Yzy llarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavinleri ve Devletleri, Ankara, 1972. A.J. Yakubovskiy, IX ve X. As rlarda til ve Balgarlarn Tarihi Topografisi Meselesine Dair, Belleten, S. 62 (Ankara Nisan 1952), s.
2'73-297. 78

Bahaeddin

slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1962.

Erdoan Meril, MslmanTrk Devletleri Tarihi, Istanbul, 1985. Geza Feher, Trk Kltrnn Avrupaya Tesiri, Ankara, 1986. Geza Feher, Bulgar Trkleri Tarihi, Ankara, 1984. Hakk Dursun Yldz, slmiyet ve Trkler, Istanbul, 1980. Hseyin Ali Dakfiki, Devlet'lBulgarrlMslimin fi
Miierrihu'l Arabi, S. 21, s. 191 230.
-

Hseyin Datekin, Genel Tarih Adas, stanbul, 1983, S. 19 (23) Fa. Ibrahim Karesolu, Trk Milli Kltr, Ankara, 1977. brahim Kafesolu, Trk Bulgarlar n Tarih ve Kltrne K sa Bir Bak , Gney-Do u Avrupa Ara trmalar Dergisi, S. 10-11 ( stanbul 1983), s. 91-123. Bu makale Bulgarlarm Kkeni, Ankara, 1985 ad altnda ayr bir kitap halinde de ne redilmi tir.

Liszlo Rasbnyi, Tarihte Trklk, Ankara, 1971. LitsZlo Rasnyi, Tuna Kprleri, ev: Hicran Akn, Ankara, 1984. Mustafa Kafal, Alt n Orda Hanlnn Kurulu ve Ykseli Devirleri,
stanbul, 1976.

Nadir Devlet, slmiyeti Resmen Kabul Eden lk Trk Devleti : lar, Byk islm Tarihi, Istanbul, 1987, c. IX, s. 313 341.
-

Osman Turan, Trkler ve slmiyet, DTCFD., c. IV, S. 4 (Ankara 1946),

s. 457 485.
-

Ramazan een, Onuncu As rda Trkistan'da Bir slm Seyycdu lm Fazlan Seyahatnamesi Tercmesi, Istanbul, 1977. erif Batav, til (Volga) Bulgar Devleti, Tarihte Trk Devletleri, Ankara, 1987, c. I, s. 183 194.
-

Talat Tekin, Tuna Bulgarlar ve Dilleri, Ankara, 1987. Talat Tekin, Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcas , Ankara, 1988.
V. Beevliev, Proto Bulgarlarn ev: Trker Acaro lu, Belleten, S. 34 (Ankara Nisan 1945), s. 213-261.

W. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakk nda Dersler, Istanbul, 1975. Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, stanbul, 1977, c. I. Zeki V. Togan, Umumi Trk Tarihine Giri , stanbul, 1970.
Zeki V. Togan, Ibn Fadlan, . A c. V/II, s. 730-732. 79

B- Karahanhlar (840-1212)
Karahanhlar, Dou ve Bat Trkistan'da h-l un__siixuii-..olar-ilk mslman Trk siilalesinin (840-1212) kurduu devlete en yaygn imde verilen isimdir. Bu isim, ayn soydan gden hkn darlann yanlar arasnda Kara sznn sk sk kullanlmas ile ilgifidir. Nitekix tarihi ve Inste rik V. V. Grigorev, geti imiz yzyln son eyreinde, 1874'te ya'zd bir makalede bu devlete Karahanklar Devleti adm vermi , bundan sonra bu isim y ayg n bir biimde kullanlmtr. Ayn ekilde bu slale ve onlarm kurduldan devlete Dek Hanlar ve Trkitan Uygur Hanlar isimleriyle birlikte Osmanllar taraf ndan Trkistan Hakanlar ve muasr islm kaynaklar nda el-Hkniyye, el-Hniyye,

Mlakt 'l-Hkniyye, Ml ku'l-Hniyye, Evldu'l-Haniyye, Al-i Afre siyb gibi baka baz isimlerin de verildii grlr.
Karahanhlann men ei hakknda ok de iik grler ileri m bulunmaktad r. Bunlar u ekilde sralanak mmkndr: 1Uygur faraziyesi, 2- Trkmen faraziyesi, Yama faraziyesi, 4- Karluk faraziyesi, 5-Karluk-Ya ma faraziyesi, 6- igil faraziyesi, 7- T'u-che ( Tukyu-Gktrk) faraziyesi. Her biriin kendilerince nemli baz dayanaklar bulunan bu faraziyeler iinde bilhassa Karahanhlar mtehass s Omelyan Pritsak tarafndan ileri srlen ve onlar Karluk hanedn na ba layan gr olduka rabet bulduysa da, (1) lkemizde son yllarda Karahanhlar iizerine yapt ciddi aratrmalar ile tannm bulunan Reat Gen, Karahanhlar devleti i Yamalar tarafindan kurulmu olduunun kesinlemi bulunduunu ifade etmektedir. R. Gen'e gre Ya malar, Uygurlarn bir kolu veya onlara ba l bir kavimdir.(2)

1- Karahanhlar Siyasi Tarihi n

tiiken'deki Uygur devletinin 840'da K_r_,..artarafmEla _yklnasndan sonraki Orta Asya Trk Tarihinin geli melerini ayrnt l . bir biimde takip etmek mmkn olamamaktad r. Bu bak mdan KarahanMann kumlu dnemi yeteri kadar ayd nlatlamam bir konu olarak durm aktadr. Karahanh sillalesinin bilinen ilk hkmdar 819'dan beri Mayerannehir'de hkm sren Bilge Kl Kadir Han'dr. Onun iki olunu tammaktay z: Bazir Arslan ve Oukak Kadir Han. Oulcak Kadr Han
1 O. Pritsak, Karahan//ar, . A., VI, 252. 2 Reat Gen, Karahant Devlet Te kilat, stabul, 1981, s. 36-37,125-127.; Ayn yazar, Karahanlaar. Do utan Gnmze Byk slm Tarihi, stlinbul, 1987, e. VI, s. 139-142.

80

zamannda yeeni Sattk (Satuk Bura Kara Han b. Bazir Han), Karahanhlara s nm Ebu Nasr isimli bir Samanl ehzade veya sln sufl vaizleri ile kar lam ve islmiyeti benimsemitir. Bundan sonra am-. cas a kar giritii taht mcadelesini kazanm ve hakim oldu u blgelerde islmiyeti resmen ilan etmi tir. Satuk Bura Han' n 900-910'da do duunu, 333 /944-945'te Islmiyeti kabul etti ini dnebiliriz. Onun hakknda kaynaklarn el-mcahit ve el-gazi gibi isimler kullanmas dolays yla gayri mslim Trkler arasnda islmiyeti yaymak iin epeyce gayret sarfetti ini syleyebiliriz. Mslman olunca Abdlkerim adn alm olan Satuk Bu ra Han, Cemal Kari'ye gre 344 /955-956'da lm , Kgar'n kuzeyinde Artuk'ta gmlm.iitr. Satuk Bura Han'dan sonra yerine nce k sa bir sre iin o lu Musa Tonga /lig, sonra di er olu Bayta Arslan Han (Sleyman) gen itir. Bu sonuncusu gayr mslim muhaliflerine kar mcadele etmi btn:-K-a anl devletini Islm dairesi iine sokmay ba arm t r. ral 1-sln--tarihileri 349 /960'da 200.000 ad rl k bir Trk topIulu unun mslman olduunu bildirirler ki, bunlar Karahanh devletinin s nrlar ierisindeki eitli Trk zmreleri olmal dr ve Bayta Arslan Han' n faaliyetlerinin bu gzel neticede byk katk s bulunmaldr. Bundan sonra Karahanhlar n Maverannehir iin Samanilerle, Horasan iin Gaznelilerle e itli zaman ve yerlerde sava lar yaptklarn gryoruz. Ayr ca hanedn ii mcadeleler de eksik olmuyor. Bu i mcadelelere y er yr.,v Gazneliler de mdahale ediyorlar. Bu konular ylece geni letebiliriz. Bayta Arslan'n yerine Karahanl devletinin ba na olu Ebu'lHasan Ali (Arslan Han b. Bayta) gemitir. Onun Karahanh devletine komu blgelerin islamlamas iin aba sarfetti ini tahmin etmek mmkndr. Ayn ekilde sikkelerden anlaldma gre, Fergana blgesini Samanilerden alnmas da onun zaman nda gereklemitir. (lm Kasm 998) Bu srada Karahanl devletini bat blgesini kardei Kl Bura Han Miran idare etmektedir. Onun faaliyetleri konusunda ok ak bilgilere sahip de iliz. Bununla birlikte Samanilere kar mhim ba arlar elde etti i muhakkakt r. Nitekim 'o, Sa nani merasinn da muvfakatyla 990'da Isficb' zaptetmi , 992 balarnda Semerkant' ald gibi, Samanilerin ba kenti Buhara'y da fethetmi tir. (MaysHaziran 992) Onun bu hareketinde Samanilerin Horasan valisi Ebu Ali Simcurrnin de rol bulunmal dr. Buna gre Ceyhun s nr olmak 81

zere ikisi Samani topraklar n payla acaklardr. Fakat Kl Bura Han Hrun hastal dolaysyla Buhara'da fazla kalam.am , Kgar'a dnerken yolda Kokarba 'nda lm tr. 998'de len Ebu'lHasan Ali'nin yerine Karahanh devletinin ba na olu Ebu Nasr Ahmed b. Ali (Togan Han 998-1016 /17) gemi tir. O, Karahatl hkmdarlar iinde Abbasi halifesini ilk tamyan ki i olarak biliir Nitekim bundan sonraki sikkelerde, Abbasi halifelerinin adlar yer alacakt r. Art k bu srada, Kl Bura Han Hrun'un vefatndan beri bat blgesinde idare ve Samanilerle mcadeleyi Ebu'lHasan Ali'nin o ullar ndan Nasr b. Ali (Ilig Han) stlenmi tir. Byk kaan Ebu Nasr Ahmed b. Ali'nin do udaki faaliyetleri konusunda fazla bilgimiz olmamas na karlk, kardei Nasr b. Ali'nin bat daki abalar hakknda olduka da yeterli malumata sahibiz. Onu nceleri Fergana'n n idarecisi olarak ryoruz. (992 /1012-1013) Daha sonra zkent'e gemi tir. Samani devletinin iindeki kan ldklardan fay dalanmaya alm, 996'da Samani topraklar na hcum etmitir. Anlamazlk Gazne'de hakimiyeti ele geirmi olan Sebktekin (977-997)' in aracl ile sona erdirilmitir. Buna gre; Katvan lne kadar Sir Derya sahas Karahanhlara terkedihni tir. Fakat anla mann uzun srmedig'i Nasr b. Ali'nin 997'de Buhara'ya kar hareket etmesinden anlalyor. Bununla birlikte Buhara'n n fethi ancak 999 sonlarnda gerekleebilmitir. Samanileri tamar en ortadan kaldrmak niyetinde olan Nasr b. Ali, onlarla mcadelesine daha sonra da devam etmek mecburiyetide kalmtr. Nihayet Maverannehir'de hakimiyetini tam olarak oturtmu tur. Bundan sonra ise bir anla ma ile Gaznelilere b rakt Horasan iin mcadele etmesi gerekmi tir. Nasr b. Ali, Gazneli Mahmud (998-1030)'un Hindistan'da me guliyetinden faydalanarak 1006'da Horasan'a Suba Tegin ve kardei Cafer Tegin komutasnda iki ordu gndermitir. Fakat her iki 'ordu da Hindistan'dan sratle dnen Mahmud ve karde i Nasr tarafndan yenilgiye urat lmlardr. Nasr b. Ali'nin Hotan hakind Yusuf Kadr Han'n da yardmyla 1008'de ikinci defa Horasan'a kar giritii hareket de ba arl olarnam , Sultan Malm ud'un fillerle takviyeli ordusu karsnda duramayan ordusu da lmatr. (5 Ocak 1008) Bylece Karahanhlar n Horasan' elde etme giri imleri de son bulmutur. Anlald kadaryla Horasan sahasndaki baarszlik Karahanhlarda aile iide baz huzursuzluklara neden olmu tur. Niteldm Nasr b. Ali'nin ba ms zlk ilan isteine, devleti K gar'dan idare eden byk 82

kaan Ebu Nasr Ahmet b. Ali Sultan Mahmud'Ia anla arak cevap vrmi tir. Nasr b. Ali'nin 1011 /1012 krda K gar'a kar dzenledii ve ba auszlikla biten mcadelenin sonunda iki rakip karde Gazneli Sultan Mahmud'un arac lyla barmlar, Maveraiinnehir'in ikinci ve gerek hakimi Nasr b. Ali'nin 496 /1012-1013'da lm zerine de yerine nc karde Mansur (Arslan lig) gemitir. Mansur ksa srede Karahanhlar hanedn nn en me hur hkmdarlar ndan biri oldu. Ebu Nasr Ahmed b. Ali'nin hastal ndan da faydalanarak kendini byk ka an ilan etti ve hakimiyetini Talas, a , Tnhas, Binhas, Fergana, zkent, Hocend, U rsana ve Buhara'ya yayd . Dier kardek Muhammed b. Ali de onun hakimiyetini tan mt . Aile fertlerinder iki karde Yusuf Kadir Han ve Ali Tegin ise 1Vlansur'a karyd . Bylece aile iinde ba layan mcadelede hanedn ve devlet yprand . Ali Tegin, Mansur'a esir d t. Ahmed b. Ali daha sonra ilerinde Karah taylar n da bulunduu gebelere kar yapt mcadelelerde ba arl oldu, fakat 1017-1018'de ld. Ebu Nasr Ahmed b. Ali'nin vefat ndan sonra hanedan iinde en gl hkmdar karde i Mansur (Ebu'l-Muzaffer Mansur b. Ali) idi. Fakat o, Yusuf Kadr Han'la mcadele etmek mecburiyetinde kald . Bu ikisi daha sonra anla arak Horasan'a birlikte bir sefer dzenlediler. Fakat Belh-civar ndaki savata Sultan Mahrnud kar snda a r bir yenilgiye uradlar. (1019-1020) Bu yenilgiden sonra Mansur'un elinden kurtulmay ba aran Ali Tegin 411 /1020-21'de Buhara'ya hakim oldu. Onun Seluklularla dostane ili kiler ierisine girdi i tesbit olunuyor. Bun- . dan ksa bir sre sonra Karahanhlar byk ka an Mansur hkmAarlktan vazgeerek (415 /1024-102,5) yerini Yusuf Kadr Han'a braktlysa da, onun bu makama gelmesi de tart ma konusu oldu. Nitekim kardeleri Ahmed ve Ali Tegin ona kar cephe aldlar. Bunun zerine Sultan Mahmud ile Yusuf Kad r Han'n 1025'te Semerkant'da bulu arak geli meleri de erlendirdikleri ve dostluklar n takviye ettiklerini gryoruz. Ileriki senelerde Ali Tegin, mevkiini korurken, Yusuf Kad r Han' n da hakimiyetini yaygnlat rd tesbit edilmektedir. 1032 sonunda len Yusur Kadr Han' n idaresi alt ndaki yerler o ullarndan Sleyman Arslan ile Muhammed Bu ra Han'n eline geti. Fakat aradan geecek on sene sonras nda Karahanl devleti, do u ve bat olmak zere iki ayr devlet halini alacakt . Bu geli me u ekilde ortaya kt . Gazne Sultan Mesud babas n lm zerine taht ele geiren kardei Muhammedle mcadele etmek mecburiyetinde kalm t . Bu 83

mcadelede Ali Tegin'in yard mna ihtiya duyan Mesud, buna kar lk Huttal' ona vadetmi ti. Fakat taht elde etmesinden sonra bu vadini unutan Mesud, ayr ca da Maverannehir iin Ali Tegin'e kar Yusuf Kadir Han'n oullarndan Muhammed Bu ra Han'a yardm etti. Bu durum Ali Tegin'in Gaznelilerle aras n at . Artk iki ta af da birbirinin kuyusunu kazmaya al yordu. Ancak 426 /1034-1035 k nda Ali Tegin ld. Yerine o lu. Yusuf geti. Fakat o mttefiki Hari n ah Hrun'un lmesi (1035) ve Seluklularm da onu terketmeleri zerine gcnden ok ey kaybetti. te yandan Nasr b. Ali (Ileg HanNin iki olu Muhammed ve brahim, Ali Tegin'in lmnden sonra blgede g kazannu lar, bu da Yusuf'u m kil vaziyette brakmt . Bunun zerine aresiz kalan Yusuf, Sultan Mesud'a mracaat etmi ve Huttal'dan vazgetiini bildirmi , S-illeyman Arslan b. Yusuf Han'la bar mas iin araclk yapraas n istemi tir, Bu arada Muhammed b. Nasr zkend'e salam bir biinde yerle meyi ba arm (1036 /1037), brahim b. Nasr da Ali Tegin'in odlarn n elinde bulunan Ki , Sod ve Buhara'y zaptetmitir. Bylece ilig Nasr' n oullar Maverannehir dahil devletin bat ksmnn hakimi oldular. Ali Tegin'in o ullar da Yusuf Kadir Han% n oullarmn yanna sndlar. Muhammed by,k ka an nvann alarak karde i Ibrahim ile kendilerini Yusuf Kad r Hma kolundan ay rm ve bylece 1042'den itibaren do u ve bat olmak zere iki Karahanh devleti meydana gelmi tir. (3)

Bat Hanl ; Devlet merkezi nceleri zkend, daha sonra Semerkand olmak zere Hocend'e kadar Bat Fergana'y ve Maverannehir'i ihtiva ediyordu. Dogu Hanlk ise; Balasagun siyasi ve askeri, Kgar
dini ve kltrel merkez olmak zere Talas, isficb, a , Dou Fergana, Yedisu, Yarkend, Hotan blgelerini ihtiva ediyordu. a Bat Karahanlaar Devleti Karahanhlar devletinin ikiye ayr lmasndan sonra merkez zkend olmak zere Bat 'da I. Muhammed b. Nasr'n bulunduunu, asl hakimiyetin ise onun adna Semerkand'da Maverannehir'i idare eden I. Ibrahim b. Nasr'da bulundu unu gryoruz. Muhammed'in 1052'de lmnden sonra ise, Ibrahim devletin tek hakimi olmu tur. Bu sebeple uzun sre "Byk Tamga Han" diye anlmt r. Fakat o, zkend'e gelmemi , devleti Semerkand'dan idare etmi tir.
3- R. Gen, hem Karahanh Devlet Te kilat (s. 51) ve hem de Byk Islm Tarihi'ndeki Karahanllar (s. 149) blmnde bu tarihi 438 /1046-1047 eklinde veriyorsa da bir ba ka almasnda (Karahanllar Devleti ve Te kilat, Tarihte Trk Devletleri, Ankara, 1987, s. 285) 1042 olarak belirtiyor. Ayr. bkz. 0. Pritsak, A.g. mak., s. 259; C. E. Bosworth, llek-Khans, E. P, s. 114; Erdoan Meril, Mslman Trk Devletileri Tarihi, Ankara, 1991, s. 24.

84

 brahim, Karahanl hkmdarlarnun en me hurlarndan biridir. Para i leraa dzenlemi , kendi adyla anlar "Tanga Dirhemleri"ni bastrm tr. Asayi dzenli, halk mreffeh, adalet onun dneminde yaygndr. Onun et fiyatlar n ykseltmek isteyen kasaplarla mcadelesi enteresand r. Dindar bir ki idir. K saca sylemek gerelirse, Yusuf Has Hacib'in me hur eseri Kutadgu Bilig'de izilen ideal hkmdar tipinin ta kendisidr. Ibrahim, Do u Karahanhlar ndan baz y erleri alm , fakat hayat nn son dneminde Seluklular n h zl ykselii e topraklarna aknlar ile karlamtr. Yerine o lu emsl-Mlk, karde i ile mcadele ederek gemitir. Onun zamarnda (1068-1080), ba larnda nce Alparslan'n, mtekiben de Melik ah'n bulunduu Seluklularla mcadeleler artt . emsl-Mlk, Imar faaliyetlerine nen verdi. Harceng ky yak nnda 1078-1079'da Ribat- Melik'i ve Semerkand'dan Hocend'e giden yol zerinde AkKtel'de ba ka bir ribat yapt rd . Kendisinin de burada nedfun olduu anlal yor. Buhara'daki Sernsbd'da Mescid-i Cami'nin in as da onun zaman na rastlar. en Fii'lMlk'ten son a Bat Karahanl larn bana karde i Ebu ue'd Hzr b. Ibrahim (a . yk. 1080-1081) geti. Onu olu Ahmed takip etti ise de (1081), bu s rada baz huzursuzluklar n kt ve Melik ah'n Semerkand' alarak Ahmed Han' esir etti i, daha sonra da harekt na devan ederek Bat Kar,ahanl lar kendisine balad gibi, Dou'yu da hakimiyeti altna alca m gryoruz. Ahmed Han, bir mddet sonra, Seluklula a tabi olmak artyla, taht na iade ec..ildiyse de, ulen.a ile il tilfa d erek idam edildi. (26 Haziran 1095) Bundan. sonraki dnen .cle Bat Karahanhlar n tamam ile Seluldularm denetiminde kald klar n- gryoruz. Daha sonra ise Karah ta-ylara kar SelulduKarahanl ordusunun birlikte mcadele ettiklerine ahit oluyoruz. Semerkand'a' dousundaki Katvan bozk rndaki savata Karahtaylar galip gelmi , Maveraiinnehir'i istila etmi lerdir. Bylece Bat Karahanl lar K arah taylarn idaresine gemi tir. Bat Karahanhlarn son hkmdar Osman Han (1204-1212ydir. Onun dneminde Harizn ahlar devleti byk bir g olu turmutu. Ba srada Osman Han' n Karahtaylar ve Harizm ahlar aras nda nce biri, sonra teki ile anla arak devletini korumaya al t tesbit edilir. Fakat Harizn ah Muhananed'in nr.dahalesi ile Semerkand fethedilmi ve Harizm ahlara ba kent olmutur. Osman Han idam edilmi ve Bat karahanllar devleti son bulmu tur. 1212. 85

b Dou Karahanitlart Devleti

Se ef'dDevle Ebu Sue_ lkab n tayan Sleyman Arslan Han b. Yusuf (1031-1056), Dou Karahanllarn ilk hilkmdardr. Kaynaklarn belirttiine gre Sleyman Arslan Han, adil ve dindar bir hkmdard . Alimlerin dostu ve koruyucusu olarak tanmm t . Bu sebeple her taraftan ilim adamlar onun yan na geliyor, lutuf ve ihsanna nail oluyorlard . Onun zamannda gayri mslim Trklere kar eti sava lar oldu. Devletin snrlar geniledi. 1043'te Bulgar ile Balasagun ehirleri arasnda ya ayan 10.000 adrdan olu an byk bir Trk topluluu mslman oldu. Dou Karahanhlar n bundan sonraki tarihleri aile iinde hanl k mcadeleleriyle geer. Bunun sonucunda bir k sm topraklarn Bat Karahanhlara terk ederler. Tahtta s rasyla aabeyi Sleyman ile anla mazla d en ve bunun sonucunda onu esir edip hapse att ran Muhammed (1057), on be ay sonra onun o lu Hseyin, mtekiben bir baka olu brahim b. Muhammed (1057-1059) ve Yusuf Kadir Han'n

nc o lu Turul Karahan Mahmud (1059-1075 ?)'u gryoruz. 1075'te Dou Karahanhlarm taht nda Byk Ka an olarak Tavga Bura Kara Hakan Ebu Ali Hasan' buluyoruz. Onun zaman da babas Sleyman Arslan Han' nki gibi alimler bakmndan msait bir ortam olarak bilinir. Bulasagungu Yusuf Has Hacib, me hur eseri Kutadgu 462 /1069-1070 senesinde K gar'da yazarak ona ithaf etmitir. Dnemin bir baka alimi de Ebu'l-Fth Abdlgafir b. elHseyin el-Almai (. 1093) olup, onun gnmze kadar ulamayan Tarih-i Kgar adl eseri de bu s rada kaleme al nmtr. Hatta K sar'dan ok uzakta escrini yazn asna ramen, Kagrl Mahnud'un Divanu Lugatt'tTrk'niin de ayn kltr nuhitinin bir mahsul olarak ortaya kt muhakkaktr.(4)
Ebu'lHasan'a o ullar ndan Ahmed'in halef oldu u anlalyor. (496 /1102.-1103). Onun mracaat zerine (1105) Halife Mstazhir Billah (1094-1118) kendisine bil'at ile birlikte Nru'ddevle lkab n teveih etti. Ahmed 1128'lerde Karah tayla yenerek onlarn Bat'ya ilerlem.elerine bir mddet mani oldu. Ahned'in o lu ve halefi II. brahim Han, i karkl klar dolaysyla Karahtaylardan yardm istedi. Bu iste i kabul eden Karah taylar, Balasagun'a geldiler ve bir daha da oradan kmad lar. Balasagun'u ken4 R. Gen, A.g.e., s. 63; Ayn yazar, Karahanlaar, s. 161.

86

dilerir e ba.kent edinen K arah taylar, bylece Do u Karahanl lar da kendilerine ba lam oldular. Bilindi i zere 1141'de Bat Karahanhlar da Karah taylarn hakimiyetine girmiti. II. Ibrahim Han'dan sonra Do u Karahanhlar taht na baz hanlar geti ise de, i karldklar ve isyanlar eklinde geli en olaylar sonucu 607 /1210-1211'de Do u Karahanhlar devleti son bulmu tur.

e Fergana
Karahanl devletiin 1042'de ikiye ayrln asndan sonra Fergana bir sre Bat Karahanhlarda kald . Daha sonra Do u Karahanhlara geen Fergana'da 1141'de KaraIntaylann Maverannehir'i istila et nelefinden sonra, merkezi zkend ehri olmak zere ba msz bir Karahanl devleti daha kurulmu tur. Bunun hkinndarlar genellikle "Tug'rul Kara Hakan" nvann tar. Tarihini ok iyi bilemedi imiz bu devleti kuran slalenin bir k sm hkiundarlar da tannmamaktadr. Ilk haknlar Bat Karahanh hakn Hasan b. Ali'nin nc o lu Hseyin b. Hasan'd . Bu hanedn hakk nda olduka yetersiz olan bilgilerimiz, 1212'den sonra ise tamamyla kesilmektedir.(5). 2 - Devlet Te kilt Bu devletin te kilat dnemin hakimiyet anlayndan etkilenmi tir.(6) Bu hakimiyet anlay ise uzun bir zaman iinde geli erek olgunla an Trk hakimiyet anlay dr. Buna gre hk.mdarda Tanr ba baz vasflar vard r. dare etme hakka, Trk hkmdarma Tanr tarafndan ilahi bir lutuf olarak ba lanmt r. Bu bakmadan o, Tanr nn yer yzndeki temsilcisi gibidi . Bu anlay , halifeyi yer yznde Allah'n glgesi olarak telakki eden ve mslman. toplumlar aras nda bilhassa Abbasiler dneminde geli me gsteren anlay a tamamen benzemektedir ve Trklerin islm dinini benimsemelerinde de bu anlayn byk tesiri olmu tur. Karahanl hakimiyet telkkisini biz, Yusuf Has Hacib'in nl eseri Kutadgu Bilig'de buhnaktay z. Buna gre, bu dnende, Trk hkm5 Karahanhlarm siyasi tarihleri R. Gen'in iki al masyla (Karahanit Devlet Tekilat, s. 34-64; Karahanllar, Islm Tarihi, VI, s. 135-163); O. Pritsak (I. A., VI, 251-273) ve Erdoan Meril (A. g. e., s. 18-28)'in almalarndan faydalamlarak haz rlanmtr. 6 Bu blm iin R. Gen'in Karahanl Devlet Te kilt, s. 66-342'den faydalamld . Aym yazar Byk Islm Tarihi'ne yazd Karahanitlar adl makalesinde de (VI, s. 164-179) konuyu zetlemi bulunuyor. Ayr . bkz. Faad Kprl, Tark Edebiyat , Tarihi, Istanbul, 1980, s. 154 vd; O. Pritsak, A.g. mak., s. 253 vd.

87

darn gn altndaki btn lkelerin ve insanlar n tek hakimi olarak farzedilmesi inan yaygn olarak ya amaktad r. Nitekim tarih ierisinde geni lkeleri fethetmek tarz nda ortaya kan Trk Cihan Hakimiyeti anlayn n temel felsefesi de burada yatmaktad r. Bununla birlikte Trk hkmdar , asla insan st bir varl k olarak da grlm.emitir. nce Tanrya, sonra da Tr (Kanun) yoluyla idaresi alt ndakilere kar sorumludur ve bu sorumluluklarn yerine getirebildi i mddete hkmdar kalabilir.

Hiikmdar:
Karahanhlarda hkmdarl k telkkisi kayna n Trk Tarihinin derinliklerinden alan esaslarla slm prensiplerinin mezeedilmesinden oluuyordu. Hleiirrdarda; cesaret ve kahramanl k, aklllk ve bilgelik, erdemlilik gibi vasflarn bulunmas gerekiyordu. Hkiin dar, kavim zerinde "babalk velyeti"ni haiz oldu u iin, halka bayramlarda, Acemlerin "1-1n Yama" dedikleri umumi bir ziyafet yani len yapyor, yemek yendikten sonra sofradaki btn kapkacaklar ya ma ediliyordu. Hkmdar n ba hca vazifeleri: a Halkn refahn salamak. Hkmdarlk halk iindir ve devlet her eyden nce idaresi alt ndakilerin karnlarm doyurmak ve s rtlarn giydirnekle mkelleftir.

b Tr (Kanun)'y dzenlernek, lkeni dirlik ve dzenini sa lamak, adaleti temin etmek. ' c Muntazam bir sava gc bulundurmak v e fetihler yapmak. Tabianyla bu grev Karahanhlar n slmiyeti kabul etmeleriyle hakiki bir cihad prensibi haline gelmi tir. Yusuf Has Hacih'in eserinde bu husus u ekilde ifadesini bulmutur: "Ordu ile bu dman kafirini ez. Silah n

kafire evir. Kafir ile derek lmek, lm de'g'ildir. Onlarn putlarn kr, yerine mescid yap, slmiyeti a, eriati yay".
d Halk ile miinasebetlerinin dzenlenmi olmas . Yusuf Has Hacib'e gre tebaan hkmdar zerinde temel hakk bulunmaktadr: Parann ayarn korumak. Adil bir idare tesis etmek. Zorbal a ve tahakkme meydan vermemek. Yollarn emniyetini sa lamak. Hiikmdarn halk zefindeki temel haklar ise; Emre itaat.

88

 Vergileri vermek. Hkmdann dostuna dost, d manna dman olmak ve bunun gere ini yapmak. Karahanllar devletinin ba nda kendisinin efsanevi destan kahine inanan bir aile raman Alp Er Tonga'nn (Afrasiyah) soyundan geldi bulunmutur. Bu sebeple de aileye Afrasiyah denilmi tir. Karahanl hkmdarlar zaman ierisinde e itli lkap ve n-vanlar: hutbe, sikke, payitaht, saray, ota , taht, tac, etr, bayrak, tu , nevbet, hil'at (t raz) gibi hakimiyet alametlerini kullanm lardr. Ayrca Trke Tonga (Tona), lig, Bura, Arslan, Kara, Kad r, Kl, Tamga (Tavga, Tabga, Tafga), Han, Hakan ve Terken gibi nvanlar alm lardr. Saray kadnlar ve ehzadelerin de kendilerine mahsus nvanlan vardr. Saray Tekilat : Karahanhlarda Saray, hkmdar ve ailesinin oturdu u yer oldu u kadar, devletin idare edildi i bir merkez grnmndedir de. Burada bulunan bahca grevlileri ve bunlar n vazifelerini ylece gsterebiliriz: Ulu 1-illeil: Saray te kiltnda hiikihndardan, btn devlet te kiltnda da vezirden sonra gelen en byk grevli idi. Emrinde hacibler ve bruk(buyrukYlar bulunurdu. Grevi: Hkmet ile halk aras ndaki ilikiyi salamak. Nitekim. bu konudaki bir rnek, Kutadgu Bilig'in AyTo/d'snn hkmdan grmesi dolaysyla verilmi bulunmaktadr.(7) Mezlim gnnde bir maruzat olanlar huzura karmak. Terifat ve protokol i lerini dzenlemek. Yabanc elilerle ilgilenmek. Kapueuha: Ulu Hacibden sonra Saray' n iki numaral grevlisidir. Grevi: Saray hizmetlilerini greve almak. Saray hizmetlilerinin huzura takdimi, onlarla ilgili (tayin, terfi, ahsi) ilerle ilgilenmek. Saray hizmetlerinin dzenli olarak yrtlmesini temin. Saray ii ve dnda hkmdarn korunmas .
7 R. Gen, Karahanl Devlet Tekilt, s. 201-203.

89

Emir-i Candan Kapueubamn emrinde Saray n gece ve gndz nbet ilerini ve Saray d nda hkmdar n korunmasn stlenmi tir. Emrinde candrlar vard r. Silhdar: Kapucuba nn emrinde, Sarayn silhhantsini, silah yapmn ve hiikmdara ait silahlarn bakm ve muhafazas n yapard .

Alem Balar Er (Alemdar): Kapucuba nn emrinde olup, sava

ve bar zamannda bayrak ve sancaklarla ilgili grevleri stlenmi tir.

Asba (A ba Hnsflar): Kapucubamn emrinde hkmdar saraynn yemekle ilgili i lerini stlenmi ti. diiba (ikiei ba): Mevkii itibaryla A bandan sonra olup,
Sarayn merubat nn haz rlanma ve takclimi grevlerini stlenmi ti

ilba (Emb-i Akar, Seyisba ): Bu da Kapucuba nn emrinch idi. Tabiatyla gerek bu ve dier grevliler belli bir grubun ba nda bulunmakta, bylece Sarayda geni bir grevliler kadrosu bulunmakta idi. Ayrca da, yukar daki belli ba l grevliler haricinde d ekiler, tu onlar, kucular, ki iler (av ve krk), okular ve yayc lar, Sarayda, isimlerinin belirtti i grevleri stlenmi bulunuyorlard .

Merkez Tekilt :
Karahanh devletinin merkezinde ba ta Hakn ve haklarnda fazla bilgimiz bulunmayan mii avirleri yer al r, bunlar yannda en nemli grevli olarak vezir bulunurdu.

Yuru (Vezir): Karahanhlar n merkez te kilt hakkndaki bilgilerimiz maalesef pek fazla de ildir. Bununla birlikte, merkez te kilt nn banda, hkmdar ad na e itli devlet i lerini yrtmek zere Trke nvan Yuru olan bir vezirin bulundu unu biliyoruz. Kutadgu Bilig'deki kay tlara gre vezire, makam ile mtenasip bir nvan ile tu, davul, zrl., hil'at, ssl e er takm , at ve phesiz vezirlik mhr verilirdi. Veziri ; lkenin adalet da tan kanunlarla idaresini sa lamak, halk huzur iinde ya atmak, hazineyi zenginle tirmek, lkeyi geni letmek, maiyetindekilere yak n davran iinde bulunmak en nemli grevleri arasndad r. Tabiatyla vezirin bu g evleri en iyi stlenebilecek zelliklere sahip olmas gerekiyordu. Bu pozisyonu dolay syla en st dzeydeki hkmet grevlisi olan vezirin emrinde, gnmzdeki kabinelere benzetebilece imiz bir divan bulunurdu. Bu divanda grevli vezirlerin de ayr ca ba kanlklarn yaptklar dier alt divanlar bulunuyordu. Bunlar, 90

A (HazinedarYnn bakanlndaki divan, devletin gelir gideriyle ilgilenirdi. Tamga (MhrdarYn n banda bulundu u divan, hijkmdarn ve idarenin her trl yaz malan yrtiird. Bu divanda l3itigi ve Ilim ga nvanl ktipler grev y apard . Adalet i lerinin bir divana ba l olup olmad bilinemiyor. Fakat mezalim mahkemeleri, kad lar ve ordu kadlar (kad asker, kazasker) vas tasyla adalet hizmetlerinin yrtld n biliyoruz. Ay Bitii denilen divan, askerlerin ayl k cret ve tahsisatlar n kaydeder, asker yoklamalar , kay t ve silinmelerle ilgilenir, divan defterlerini ilerdi.

Tara Tekilat:
K arahanh devleti, ba tan itibaren, tarihi Trk Devlet Idaresi geleneine uygun olarak ili byk ksma blnmt. Bunlardan Douda kalan ksmn banda Arslan Kara Hakan nvann tayan Byk Ka an yer alr ve btn idari selahiyeti elinde bulundururdu. Bat ksmnda ise Doudaki haknn hkmranl altnda ayn aileden Bura Kara Hakan nvann tayaa bir han bulunur ve blgeyi ona ba h olarak idare ederdi. Ayrca her iki ksm eyalet ve vilayetler., ayr lr ve bunlarn banda da ou zaman hanedna me asup kimseler veya devlet idaresinde tecrbe kazanm valiler bulunurdu.(8) Karahanh lkesinde adalet i lerini kadlar yrtr; mali' konulara Bat Karahanl larda miller, Do uda ise Imgalar bakard . Ayrca ehirlerde halk tarafndan seilmi reisler ve belediye hizmetlerini stlenmi muhtesipler bulunurdu. ehirlerin emniyet ve asayi i buralardaki kale komutanlar ve emrindeki askerlere b raklmt . ehirler ve kasabalar aras nda ekinci denilen atl post,aclarn grev yapt dzenli bir posta te kilt vard . Bu arada minare eklinde yksek kulelerde ate yakmak tarz nda acil haberle menia lke genelinde byk bir dzen ierisinde i lemi olduunu da belirtmek gerekir. Karahanh lkesindeki en kilk yerle im birimi olan ky ve obalarda, resmi devlet grevlilerinin haricinde boy, oba ve oymak beyleri gibi vazifeli ki iler de vard . rnek vermek gerekirse Kkyuk, gnmz muhtarna benzetilebilir. Kaynaklardan kylere ime suyu da tmakla
8 R. Gen, A.g.e., 269; Ayn yazar, Byk islm Tarihi (Karahanhlar), s. 175. O. Pritsak'n bu konudaki gr daha farkl dr. Bkz. A. g. mad., s. 252 vd.

91

vazifeli tutdunlar n da kylerin byk ve tan nm kiileri aras nda bulunduklarn reniyoruz. Bu ky byklerine hizmet edenlere Ka grl oban demektedir. Askeri Tekilat: Trlder ordumillet olma zelli ini btn tarihleri boyunca korumulard r. Bu nedenle eski Trk siyasi kurulu larnn ash karakterleri askeri olulardr. Bu durum Karahanhlar iin de byk lde geerlidir. Karahanllarn ordusu, Seluklularda da oldu u gibi drt ana unsurdan oluur. Saray Muhafzlar: Yatgaklar, gece nbetileri; turgaklar, gndz nbetileridir. Grevleri Saray ve hkmdar korumaktr. Hassa Ordusu: Hakknda fazla bilgi bulunmayan bu ordunun, hkmdarn ahsna bal cretli askerlerden meydana geldi i anlalyor. Saylar hakkda kesin bir rakam verilernemekle birlikte 12 .000 ki i olduklar tahmin ediliyor. Hanedan mensuplar, valiler ve di er devlet adamlarm n kuvvetleri: Bu askerler, bu ki ilerin idare merkezlerinde t pk hkiimdarn kapukulu askerleri gibi idiler ve sava vukuunda hepsi birle erek asl orduyu olutururlard . Devlete bah Trk teekkllerine mensup kuvvetler: i li, Karluk, Urak... v.b. leriden te ekkl edip zaman zaman Karahanh askeri kuvvetleri arasnda yer tutan nemli say da birlikler. Bu blmde kendisinden, geni lde yararland= R. Gen'in arat rmalar sayesinde biz; Karahanl ordusunun sava dzeni, konaklama durumu, parola sistemi, ak nlar , birliklerin en kkten en by e kadar blmleri hakknda kymetli bilgiler elde etmekteyiz. Fakat bunlarn zerinde ayr ayr durmak bizim s nrlanmz zorlayaca ndan bu kadarla bitirmek istiyoruz. Gerekten Karabanh ordusu te kilt, silah ve sava kabiliyeti bakmndan mkemmel bir organizasyon olarak karm za kmaktadr. Bu ordu ok, yay, mzrak, kl, balta, haner, topuz, tolga, zrh, kalkan gibi silahlara sahipti ve bunlar maharetle kullanabiliyordu. 3 Kltr ve Medeniyet Tarihte ilk mslman Trk devletini kurmu olan til(Volga) Bulgarlart"ndan sonra, co rafi muhit olarak Maverannehir ve Trkistan'92

da kurulan mslman Trk devletleri in ilkini de Karahanitlaroluturur. Bu devlet dneminde, art k uzunca bir sreden beri h z kazanm olan, Trklerin Islm din olarak semeleri olgusu, byk kitlelerin mslman olmasyla Trk tarihinde yeni bir dnemi ba latmtr. Bu yeni devrenin en dikkat ekici vasf ise phesiz Trklerin islm medeniyetine katkya balam olmas ve eski Trk uygarl= Trk slm Medeniyeti ad altnda ilk rnlerini ortaya koymaya ba lam bulunmas dr. Bylece Karahanl lardan itibaren, bilhassa Gktrlderle ba layp Uygurlar zaman nda ok byk bir gelime gsteren Trk kltr ve medeniyeti ile islm kltr ve medeniyeti kar p kaynam ve Trkislm Medeniyeti adn verdiimiz tarihi geliimin temelleri at lmtr. Bu sebeple, Karahanhlar dneminin milli tarihimiz ierisinde nemli bir yeri vardr. Bilindii gibi muharrik, gcn, islmin temel kaynaklar ndan alan islm medeniyeti, ok de iik rki unsurlarn katklar ile olumu ve gelimitir. Bununla birlikte phesiz bu medeniyetin olu um dneminde ve daha sonra uzunca bir sre Araplar n nemli katklarn unutmamak gerekir. Badad Abbasi hilfetine ba l olan Tahiri, (821-873) ve Samani (819-1005) devletleri kurulduktan ve X. yzy lda yeni Iran Edebiyat geli tikten sonra ise, Arap dil ve kltrnn yamnda Iran. dili Farsa ve kltr kendi yerini gl bir biimde ahm tr. Karahanhlarn bir m.sliiman Trk devleti olarak ortay a kmalarndan sonra ise, bu byk medeniyete nc bir unsur, Trk unsuru, inkr mmkn olmayan a rln koyacakt r. Daha sonra ilim ve medeniyette Islm alen ine byk katklar olacak, Abbasilerin ilk dnemlerinden hemen sonra yava layan, nihayet duran islm yay lmasna da kuvvetle omuz verecek olan Trklerin, islmiyeti kabul' edip devletler kurn as , phesiz hem islm dnyas ve hem de milli tarihimiz iin son derece de nemlidir. te gelecek asrlardaki btn bu anl istikbalin ilk balanglarm biz Karahanhlar dneminde bulmaktay z. Karahanh hkmdarlar islmiyeti samimi olarak kabul etmi lerdi. Dnemin islmi devlet anlay mn bir gere i olarak halifeler ve kendi adlarna hutbeler okut nular, halifelerden hil'atler giymi ler ve onlar tarafndan tevcih edilen lakaplar kullammlardr. Ayn zamanda da Karahanh hkmdarlar , gaza ve cihada nem vererek Budist Uygurlara ve teki gayri mslinlere kar islm korurr ak ve yaymak iin mcadele vermiler, bu yolda ehit olmular ve gazi, mcahit gibi s fatlar tamaya hak kazanm lard r. 93

Karahanhlar, sahip olduklar topraldarda ok say da cami, medrese, kervansaray, hastahane ve benzeri dinisosyal messeseler kurmu lardr. Bu dnemde bir taraftan Kasgr ve Balasagun'da, dier taraftan da Semerkant ve Buhara'da, btn Maverannehir'de yksek birer ilim. ve kltr muhiti ortaya kmtr. Btn bu merkezlerde Trk kltr, islmi prensipler ierisinde kayna arak gelimitir. Sonuta da Trk :Islam kltrnn ilk rnleri ortaya kmaya ba lam tr. Burada Karahanhlar dneminin kltr hayat asndan en nemli vasfnn, Trklerin "skim Medeniyeti Dairesi e Giri "leri olduunu tekrar vurgulayalrra. De iik dini inamlara sahip olmu bulunan Trklerin islmiyeti kabulleri, onlarn hayatlarnda byk ve derin bir inkilp vcuda getirmi tir. Bu yeni mefkrenin tahakkuku iin bir k sm kahramanlar ortaya ktlar, altlar. Bunlar aras nda Satuk Bura Han gibi "hkrndarlar", bir tak m "veliler" ile birlikte Ermanas kabilinden "kahramanlar" vard r. te biz imdi bunlar evresinde geli en olaylar destanla tran ve dnemin ilk kltr rnlerini olu turan szl eserleri ksaca tanmaya al aca z. Bilindii zere Trkler, islmiyeti kabullerinden sonra, daha nceki dneme ait, mesela Ouz Destan gibi en taMnm baz destanlarm bile islmi bir ruhla tekrar i lemilerdir. Bu arada yeni dinin kabul ve yayl hadisesi ile bu evrede geli en sava lar ve trl olaylar yeni ve islmi destanlar haline koymu lard r. Divanu Lugati'tTrk'te bu ekilde do an destanlardan baz paralar n bulunduu malundur. Fakat bu ilk islm dnemi ile ilgili daha yayg n destanlar da vard r. Bunlardan biri de Satuk Bu ra Han Destan'dr. Karahanllarn ilk mslman hkmdar Satuk Bu ra Han'n islmiyeti kabul, yayma almalar , ailesi ve onun kerametlerinden bahseden destan, millidini bir,karakter arzeder. Elde bulunan ve olduka da ge bir dnemde istinsah edilmi nshalar Tezkire-i Satuk Bu ra Han adn tar. Eser bu haliyle Trke mensur bir "Menktb Mecmuas "dr(9). Kanaatirnizce bu destanm bir zetini vermek yerinde olacakt r: "Peygamberimiz, Burak tarafndan ge karld srada, baka pey9 Necla Pekoleay, 'dilini Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1967, I, 15-19; F. Kprillii, A.g.e., 164-165; Nihat Sami Banarh, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Istanbul, 1971, e. I, s. 268269. Bu eser zerinde 31.F. Grenard nemli bir al ma yapm bulunmaktadr. (Journal Asiatique, Paris, 1900, s. XV) Bu makale O. Turan taraf ndan dilimize evrilerek Ilk dergisinde yaynlanmtr. (Satuk Bu ra Han ve Menk besi ve Tarih, e. XIII, S. 74,145-154; e. XIV, S. 79, 47-50; S. 80, s. 153-160; S. 82, s. 343-350; S. 83, s. 429-436.).

94

gamberleri de grm , bu peygamberlerden birini tan yamad iin, Cebril'e onun hangi peygamber oldu unu sormu tu. Cebril'in: "Bu peygamber de il, sizin lmnzden as r sonra dnyaya inerek, sizin dininizi Trkistan'da yayaeak olan bir ruhtur" demesi zerine, ok sevinip, gkten inince, her gn bu zt iin dua etmi ti. Peygamberin sahabeleri bu zt n ruhunu grmek isteyince de, Peygam.ber dua etmi , karlarnda silahl k rk atl belirmi , selm verip, yakla an bu atblar n Satuk Bu ra Han ve arkada larnn ruhlar olduunu anlatm t . Seneler getikten sonra, K gar sultamnn olu Bu ra Ha dnyaya gelmi , bu srada yer deprenmi , kaynaklar kaybolmu , bahe ve ay rlar ieklerle dolmu tu. Bu ra Han' n byynce mslman olaca n anlayan falc lar, onun ldrlmesini istenli ler ise de, annesi onu, mslman' oldu u zaman ldrmelerini syleyerek kurtarm t . Satuk Bu ra Han on iki ya na gelince, k rk arkada ile beraber ava km , bir tav an' kovalarken, arkada lar ndar ayrlmt . Bunun zerine tav an, ihtiyar bir adam, ekline girerek, ona dini n.asihatlar vermi , Bura Hare tav, amn Hzr oldu unu anlamt . Satuk'un babas nn ln esi zerine, annesi ame,as ile evlemni ti Amcas n bir gece dine davet etmi , o kabul etmeyince yer yar lnu , amcas iine gmlm t. Bu hadiseden sonra krndar olan Satuk, isl niyeti Trk illerinde ya-ym , muharebelerde az ndan kan ate ler kafirleri yakm t . Dmana evrildi i zaman, klc krk adm uzamaktayd . O klcn korkusu, Satuk Bu ra Han doksan alt ya na geldi i zaman, Amudery boylarma, cenupta K Kezek'e, imlde Karakurum'a kadar uzanan saha dahilindeki halk mslman etmi ti. Bir sene in ile harbederek, isln , dinini Turfan'a kadar yaym t . Sonra ald bir emirle K gar'a dnm ve orada lm , Artu'ta Me hed'e gmhn t..." (Necla Pekolcay, ski ni Trk Edebiyat, Istanbul, 1967, s. 15-16). Karahanhlar dnemi islnti Tiirk Edebiyat n n szl mahsullerinden, zerinde durulabilecek bir di eri de Maas desta ndr. W. Radloff'un almalaryla toplanan ve daha sonra ba ku rivayetleri de tesbit edilen Manas destan , XIXII. yzy llarda geli erek meydana km tr. 400.000 m sradan ibarettir. Destan; Karahanhlar dneminde Suba olarak hizmet eden bir kahraman n, Manas' n Islannyet nam na ve onun uruna kafiderle y-apt mcadelelerden bahseder.(10)
.

Karahanl lar dnemi sz konusu edildi inde hat rlanam z gereken en nemli iki eser ise Kutadgu Bilig ve Diva Lugati'tTrk'tr.
10 F. Kapriilik A.g.e., 158-161; Pekoleay, A.g.e., 19-26; Banarh, 269-273.

95

 slmi Trk Edebiyat nn da gnmze intikal etmi en eski rnei olan Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacib tarafndan manzum olarak Ketgar Haknlye lehesi ile yaz lm tr. Eser 462 /1069-1070'de tamamlanarak K gar hkmdar Tavga Bura Kara Hakn Ebu Ali Hasan b. Sleyman Arslan'a sunulmutur. 85 (Kafesc lu 88) bahk altnda 6654 beyitten miite ekkildir. Ayrca esere sonradan ilave edilmi biri nazm halinde (77 beyit) iki nsz bulunmaktad r.

Kutadgu Bilig'in yazar hakk nda maalesef fazla bir bilgiye sahip bulunmamaktayz. O, Balasagun'da donu , eserinden anla ldna gre de iyi bir renim grm tr. Yusuf'un eserini takdim etti i Ebu Ali Hasan, kendisine saraynn Has Haeibliini vernise de, onun Kutadgu Bilig'de verdi i bilgilerden, daha nce bir Karahanl saraynda bir mddet grev yapm olduunu anlamaktay z. Yusuf Has Hacib, eserinde drt temsili ki iyi konuturnu tur. Bunlar ayn zamanda da drt unsuru kendi bnyelerinde canland rmlardr. Bu drt ki i:

Hkmdar (Kn-Tod): Do ru yol, adalet. Vezir (Ay-Told) : sadet, devlet. Vezirin olu (dlmi): ak l, maat k,. Vezirin zah d kardei (Odgurm): kbet.
Kutadgu Bilig; "Kutlu olma bilgisi" veya "Hkmranlk bilgisi" veyahutta "Siyasi hakimiyet bilgisi, devlet olma, devletli olma bilgisi" anlamna gelir. Kutadgu Bilig'de Yusuf Has Hacib, devlet adamlar na tler vermek istemi , ideal devlet idaresi sistemini gstermeyi hedeflemitir. Bu bakmdan Kutadgu Bilig bir siyasetnme olarak deerlendirilebilir. Bugn biz Kutadgu Bilig sayesi de Karahanli devlet te kilt konusunda ok de erli bilgilere sahip bulunmaktayz. Nitekim o, Karahanl Devlet Te kilt adh bir alma yapm olan Reat Gen'in de en nemli kayna n oluturur. Kutadgu Bilig'in bil- zetini vermek, onu tan mak asndan yararl olacakt r: Eser, hemen btn bikini eserlerde oldu u gibi, "Allah'a hamd ve sen, Peygamber'e salat ve seln . slmn ilk drt halifesi ii vgler, hiikmdar vgs ve kitab n ona ithaf ..." ile ba lar. Asl konunun zetini de ylece vermek mmkndr: " yi kanun adam bir hkmdar olan Kn-To d, yurduna yararl olmakla beraber yard mc s z ya ad iin ynetim yk o n.uzlarma k96

m tr. Haknn nn duyarak onun. hizmetine can atan Ay-Told , arzusuna kavu ma umudu ile, -bir sre- rpndktan sonra talihinin yaver gitm.esi syesinde am.ac na nail olur. Vezirlik payesine kavu ur. Hkmdarna: do uluun, eitliin, dl ve ceza zerine kurulu adaletin nemini anlatr. Mutluluktan sz aar. Baz erdemler zerinde srarla durur. Gnn birinde de hastalan r. Hekimler derdine are bularnazlar. Nihayet hkmdarna bir vasiyetnme yazarak ve o lunu da ona emanet ederek hayata gzlerini kapar. Ay-Told lnce olu iidlmi, hkmdar tarafndan, vezirlik makamna ykseltilir. Aldn timsali olan dhni de lkeye ve devlete iyi hizmet eder. zellikle hkrndarla ok nemli ve yararl sohbetlerde . bulunur. Hakan da, gerekten ak ll yeni vezirinin grlerine uygun olarak yrd yolda daha da ba arl olur. Yurdunu kallundrr. Ayrca vezirine bir de yard mc arar. Bunun zerine vezir, Hakn na, zeki fakat dnyadan el-etek ekmi grnen akra bas Odgurm ' sal k verir. Ancak Odgurrn , hkmdarn mektupla yapt ricalara, Ndlini 'in -karlkh konumalardaki- niyazlarna ra men hi bir grev kabul etmek istemez nk, o, kibeti, yani dnyan n sonunu, hayat n tkeniini temsil eylemekte ve dnya nimetleriyle onlara ili kin zevkleri de bo buhnaktadr. Odgurm , sadece ve yaln zca Allah'a ba ldr. Ve bu ona yetmektedir. Dnyaya kar bir ihtiyac da, bir gveni de mevcut de ildir. Fakat davetler birbirini izleyince, nc davetten sonra, Odgu m , ehre iner, saraya gider. Haknla olduka sert bir tart maya girdikten, dnyann fanili ini ve kanlmaz lmn er-ge yakam za yap aca m da hatrlattktan sonra tekrar da a dner. Odlni ise hkinudara yeniden yurt ynetimi konusunda tlerde bulunur. slm inanlarna ve ahlak telakkilerine pek uygun olan bu tavsiyeler hakn pek memnun klar. Fakat art k vezir de yorulmu , ihtiyarlan tr. Izin alarak Odgurm 'n yanna, daa giderse de a:kada onun bu davrann be enmez. Bir vezirin i ini ve hizmetlerini b rakp daa ekilmek isteyi ini ele tirir. Bunun zerine de ercllmi tekrar evine ve saraya dner. Kutadgu Bilig'in son taraflar na doru 6 clhni ile Odgurm bir kere daha bulu urlar. Odgurm hastalannu ve grd bir rya onu, lme yakla makta olduu sezgisine vard rntr. Dostuna: "Doruluktan ayrlmama, dnyay unutma ve lm d nmei" tler. Hakna gelerek durumu hikye eden O cllmi 'e hilkmdar arkada n yalnz brakrnama tenbih ederse de art k vakit gemitir. nk Odgurrn 'n evine u rayan Ncllmi , onun lm haberiyle karlar. A97

larnalar, yas tulmalardan sonra Odgurm ' n mezar da ziyaret edilir. Nihayet: "alem yine o (dem, devran yine o devran" misali vezir devinin banda ve l iikmdarmn hizmetindedir. Her ikisi de hak VC adaletten ayrlmama a dikkat ederek grevlerini yaparlar, yurtlar na yararl olma yoluada aba harcarlar, kendilerini i lerine verirler. (Abdlkadir Karahan, Tiirk Kltr ve Edebiyat , stanbul, 1988, s. 23-24; Kr . Pekolcay, 46-47). Kutadgu Bilig mellifi, Islnn onun iman n gnlne iy-ice yerle tirmi sadk bir m'mindir. Fakat yerli ve milli de erleri de ilunal etmemi tir. Eser ba arl bir Trke ile yazhn s, yabanc kelimelere ok az yer verilmi tir. (120 Yabanc kelimeder yzde sekseni Arapa, di erleri Farsa'd r). Yeni girilen bir medeniyet dairesinde, bir fikir ve kltr eserinin bu lde Trke kelime ve terimlerle yaz lmas , Yusuf'un dnemi iin az bir ba ar de ildir. Ayrca da Kutadgu Bilig yazar , eserini Trk halk aras nda yayg n edebi syleyi ler, halk deyimleri ve ataszleriyle besleyerek daha milli bir hale sokmu tur. Meseller, manilerle siislemi tir. Eserin iir tarz nda oldu unu gryoruz. Fakat buna bakarak Yusuf'u byk bir air olarak kabul etmek do ru deildir. phesiz o, airliinden nce byk bir mtefekkirdir ve o lde kuvvetli bir yazard r. Eseri, byk lde, dini, ahlaki, hukuki, sosyal, siyasi ve pedagojik problemler zerinde d nen; yeri geldike de ayn konularda gerekli tleri verip, hiknetler s ralayan didaktik bir kitapt r. Kutadgu Bilig, slrni Trk' Edebiyat nn ilk rneklerinden birisi olmas dolay syla, ondaki eski Trk kltr izleri ile Islnun, Kur'n ve Hadis gibi iki nemli kayna ndan intikl etmi esaslar n uyumlu bir biimde kayna trdnu oldu u grlr. Eserin bu durumuna, yani Kur'an ve Hadisten geni lde faydalan ld hususunda aratrrnac lar, uzun bir sre msbet bir gr ileri siirmediler. Bu konuya ilk defa dikkati eken A. Dilaar'd r. Daha sonra Halil Ersoylu, Osman Cilac , Mehmed Kara bu konu zerinde durdular. Kutadgu Bilig, klsik slmi eserlerde oldu u gibi Cenab Hak'ka, Hz. Peygamber'e, Hulefi R idin'e hitaben yaz hm paralardan sonra Bu ra Han'a hitapta bulunur. Onda Kur'n ve Hadisten ne lde etkilenme bulundu u konusunda son zamanlarda de erli bil. ara t rna ne retni bulunan Cemal Sofuolu'la gre; Kutadgu Bilig incelendi inde, orun kaynaklarn byk lde Kur'n Kerim ve Hadis-i eriflerin te kil etti i grlr. phesiz ok de iik alardan ineelenebilecek olan bu eser, sa lam bir slmi kltrn rndr. Bir rnek olmak zere onun;

98

Bayat at birle szg baladm Trtgen igidgen idem. Yani;

"Tanr adyla baladm; O, yaratan, yeti tiren ve gbren rabbimdir." beytini gsterebiliriz. Nitekim aradan y-zy llar getikten sonra bir ba ka Trkislm mellifi Sleyman elebi, me hur Mevlid'inde; demek suretiyle: "Rahmn ve Rahim olan Allah'n ad ile balamayan her nemli i , bereketsiz ve neticesiz kahrtaya nahkrndur" hadisinin gere ini yerine getirmi tir. Bu konudaki di er iki rnek de, Yusuf Ras llacil 'in:

Allah adn z kredelim evvel Vacib oldur cmle i te her kula.

Neg tir eitgil ki i edgs Yor p tn tok gl ahr lgisi

Dinle, insanlarn iyisi ne der: Yryen ve nefes alanlar n hepsi sonunda lecektir. Bu beyit, "Her nefis lm tadacakt r" Ali mran 185 yetinden mlhemdir.

Bu yangl g bolur bu kii edgsi Kii edgsi ol budun ydgsi

nsanlarn iyisi byle olur; halk n ykn hafifleten kimse insanlarn iyisidir. Bu beyit, " nsanlarn en hay rls , insanlara en faydal olandr" hadisinden mlhemdir. (11) Kutadgu Bilig btn Tiirk dnyas ve yakndouda tannmtr. Onun bu derece muvaffak olmu olmas , seviyesinin yksekli i bize ulamayan benzer eserlerin de bulunabilece ini, kuvvetle d ndrmektedir. Kutadgu Bilig, il hn alernince tannd 1825'ten itibaren yerli ve yabanclar tarafndan ok say da ara trnaya konu te kil etnitir.(12) Yerli, yabanc birok dilci, tarihi, hukuku ve edebiyat bu kitaptan bahsetmi ve onu kendi ihtisas sahas yla bilgisi liisnde deerlen11 Dier rnekler ve geni bilgi iin bkz. Cemal Sofuolu, Kur'an ve Hadis Kltrnn Kutadgu Bilig'teki Ilahiyat Fakltesi Dergisi, e. V (Izmir 1989), s. 127-180; Ayr. bkz. A, Dilaar, Kutadgu Bilig incelemesi, Ankara, 1988 (Ikinci bask ); Halil Ersoylu, Kutadgu Bilig'de Kur'n--z Kerim Ayetlerinden lhanlar, TDA., S. 15 (Ankara Aral k 1981), s. 17-41; Osman Cilac, Kutadgu Bilig'de Sosyal ve Dini Motifler, MK., S. 58 (Ankara Eyll 1987), s. 10-19; Mehmet Kara, Bir Baka A dan Kutadgu Bilig, Ankara, 1990. 12 Kutadgu Bilig konusunda yaplan almalar R. Rahmeti Arat'm nsznde bulunmaktadr. Ayr. bkz. N. Pekolcay, A.g.e., I, 47-48; brahim Kafesolu, Kutadgu Bilig ve Kltr

Tarihimizdeki Yeri, stanbul, 1980, s. 5-11.

99

dirn eye alm t r. Biz burada bunlardan lkemizde yap lan en nemli almalar anahm: Eser tesbit edilen yazma nshas (Viyana (Herat), Kahire, Forgana) gz nnde bulundurularak Reit Rahmeti Arat tarafndan 1947'de me,tin (Kutadgu Bilig I, Istanbul, 1947), daha sonra da tercme (Kutadgu Bilig II, Ankara, 1959) olarak ne redilmi tir. Ayn yazarn hazrlad indeks (Kutadgu Bilig Istanbul, 1979) de yay nlanmt r. Halil lnaletk, Kutadgu Bilig'de Trk ve ran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri adl makalesinde (Re it Rahrneti Arat in, Ankara, 1966, s. 359 - 271), Ibrahim Kafeso lu, Yaz lgnn 900. Y l Miinasebetiyle Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri adh almasnda (Tarih Enstits Dergisi, S. I (Istanbul 1970), s. 1-38), daha sonra ay n alma Kltr Bakanl yaynlar arasda da kt . (Istanbul, 1980). Mahmud Arslan, Kutadgu Bilig'deki Toplum ve Devlet Anlay (Istanbul, 1987), adh ah nalarnda eseri de iik ynleriyle ele alarak de erlendirmi lerdir.(13). Kagarh Mahmud'un eseri Divanu Lugati't Trk ise 466 /1074'te tamamlanm , 470 /1077'de Ba dad'ola Abbasi Halifesi MuktediBillah (1075-1094)'a takdim edilmi tir. Abbasi Halifesine sunulnu olmakla birlikte Do u Karahanl kltr dairesine ait bir estrdir.

Divanu Lugati'tTrk'n yazar hakkada bildiklerimiz olduka snrldr. Katip elebi'nin Ke f'zZunn'undaki kaydma gre tam ad Mahmud b. Hseyin b. Muharnmed'dir. Babas Barsganl dr. Onun Karahanl hkiimdar ailesi ile ili kisinden bahsedilir. Btn bu eksik bilgilerimiz ra men kesin olaa bir ey varsa, o da ok iyi renim grm , kendisini kusursuz yetitirmi olduudur. O ne pahas na olursa olsun Araplara T.rk dilini retmek, Trk dilini kmseyenlere kar da, onun. Arapadan hi de geri kalmayacak zenginlikte oldu unu gsternek istiyordu. Bu nedenle bize kadar ula mayan Arapa bir T.rk dili grameri, Kitabu Cevehiri'n Nahv fi Lugati't Trk'iin yazd gibi Divan' n da bizzat islm dnyas nn en by iine, halifey e takdim etti. Divan'ndaki metot 've zenginlik, ele ald konularn kendisinden asrlarca sonra gelen alimlerin konusu olmas , onun bilyiikl nn kantdr. Bu s rada Trkler, bir yandan yeni kat ldklar islm. imanm gnllerine iyice yerle tirirken, teyandan da K ga lnn almas sayesinde, kaybohna tehlikesi geiren Trk kltr ve varl n koruyorlard . Zaten ancak K garl sayesindedir ki, bugn biz, XI. yzy l Orta Asya'

13 N. Pekolcay, A.g.e., I, 41-48; F. Kprl, A.g.e., 165-173; Vasfi Mahir Kocatrk, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, e. I, s. 230-240; Cafero lu, Karahanllar Devri Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, Ankara, 1976, s. 405-413.

100

sinn Karahanhlar devrine ait Trk kltrn geli me ve merhaleleri hakknda, taslak halinde de olsa, bilgi sahibi olabilmekteyiz. Divanu Lugati't-Trk, isluinden de anla laca zere, Trk lugatlarnn bil- nevi divan olup, Trk ive ve a z malzemesini iine alacak bir szlk olarak d nlmtr. Fakat sonuta eser, Trk dili ve kltr ii tam manasyla bir hazine hviyetini kazanm tr. Zira eserde Trk dnyas nn kltr, dili, etknik yap s , folklor ve sair malzexnesi eksiksiz yts almtr. Mellif kelimelerin izahl s rasnda, Trk ataszlerinden, halk edebiyatndan rnekler almtr. Bunlar aras nda drt uzun mersiye, destan paralar , hikmet ve vecizeler, pendnme ve baharileyer v.s. paralar mevcuttur. Bu arada uu adl bir Trk airinden de bahsedilir. Bylece Divanu Lugati-t-T.rk, Trk dnyas nn tarihi, corafyas , gnlk hayat , iktisadi vaziyeti; kltr, dili, etnik yap s, folklorn eksiksiz aksettiren mkemmel bir ansiklopedi ohnu tur. Eserin muhtevas ile ilgili bilgilere burada son vermeden nce, onun Trklerle meskun sahalarla, bunlar n uzaktan-yakndan iliki iinde bulunduklar millet ve memleketleri tesbit eden bir renldi Trk cihan haritasm da ierdiini belirtelin

ledgarli Mahmud, kendisinden bahsederken; "Trklerin en fasih konu anlarndan, en ak anlayanlarndan ve nesepce en ileri olanlarndan"
(14) biri der. Ayr ca da o, eseri in malzeme toplama merhalesi iin;

"Trklerin hemen tekmil illerini, obalarm ve bozk rlarn inceden inceye gezerek, dolatm. Trk, Trkmen, O uz, igil, Ya ma, Krgz boylann n dillerini ve kfiyelerini tamamen zihnime nak ettim ve bu hususta o kadar muvaffak oldum ki, her taifenin ivesi bence en mkemmel bir surette elde edilmi o/du"(15) der. Aslnda daha ba ka Trk boyla l ve merkezlerinden de derleme yapm olduunu biz eserinin incelenmesinden kolayca anlyoruz. K garlnn kitabnn balangcnda baz hadislere de yer verilir. Onun Buharal ve Ni burlu iki hadisiden i ittiii kaydetti i bir hadiste Hz. Peygamber; "Trk dilini reniniz, nk onlarn uzun saltanat vardr" buyurur. K garh bu hadisin mevz oldu unu iddia edenlere kar da; "Bu hadis eer sahih ise, Trkenin renilmesi vacib

olur; ayet dzme ise, Trkenin renilmesini akl ve iz'an icap ettirir."
der.
14 Divan, esas metin , I, s. 2; Besim Atalay, Tercme, I, s. 4. 15 Divan, I, 3; B. Altay, I, 4.

101

Di :ajj_Lugati'tTiirk, eskiden azok bilinmekte idiyse de, taanMa-s son dnemde olmu tur. nce Birinci Cihan Harbi y llarnda byk kitap merakl s ve bilgin Ali Emiri Efendi taraf ndan Sahaflarda bulunarak sat n al nm t r. Bu nsha kitab n gnmzde bilinen tek y-azmas d r. Bundan sonra eser zerinde yerli ve yabanc ok say da ara trmac almtr. Kilisli Rifat (Bilge) tarafndan cilt halinde ilk neir (Matbaai Amire, 1333-35 /1915-17) yap lm t r. Daha sonra C. Brockelleman, Divan'daki btn kelimeleri alfabe s ras na koyarak izah etmi tir. Besim Atalay ta afindan terciimesi yap lm , TDK. Kilisli Rifat ue rine uygun olarak cilt halinde 1939-1941'de ne retmi tir. 1943'te Divan' n bir ideksi Divanu Lugati'tTrk Dizini Indeks ad alt nda yay nlanu tr. Bunlar haricinde eser zerinde yerli yabanc ok sayda ara trmac alm , yay nlar yapmkrd r.(16). Yine bu dnem melliflerinden Ebu'l-Futl Abdlgfir b. Hseyin el-Alnai (. 1096)'nin, gnmze ula may an Tarihi K(I gar adh eserini hat rlamak gerekir. Karahanhlar, di er bir deyi:rale geici Ilhanhlar devrinde, meydana getirilen baz diniedebi eserleri de burada zikredelim. Edib Ahmed'in Atabetii'lHakay k, Ahmed Yesevi'nin Divan- Hikmet, Rabguzi'nin Ktsgst,',/-Enbiya isimli eserleri.

Atabet'lIlakaytk, (Hakikatlarn ei i) yazar nn 'tam ad Edib Ahmed b. Mahmud Yknekrdir. Eserinin tam yanl tarihi bilinnen.ekle birlikte, klAsik edebi Trke ile, XII. y.zy lda yaz ld kabul cdilnektedir. Konu ve edebi e it itibaryla Kutadgu Bilig'in bir devam olan AtabetlIlakay k, dil bakmndar baz farkhl klar gsterir. eitli kajrnaklar n bildirdi ine grc Edib Ahmed, anadan do ma kr idi. Do un yeri ise gnmzde mevkiini tam olarak tesbit edemedi imiz Yiiknek'tir. Eser, Trk slam kltr sahas nda ferdi ahlak hakk nda tamamyla dini bir gr e gre yaz hru , Trke ve manzum bir "nasihatneine"dir. AtabetlHakay k 14 blm halinde, 484 m sra yani 24,2 beyittir. Eserin blm ba l klar yledir:
1 Tanr'nn Medhi Hakk nda. 2 Peygamber'in Medli Hakknda 3 Drt Sahabe'rin Medhi Hakk nda. 4 Byk Emir Muhammed Dad spehsalar Beg'in Medhi Hakk nda (Eser buna sunuldu). Kitab n Yaz lmas Hakk nda. 6,Bilginin Faydas ve Bilgisizli in Zarar Hakk n16 Divanu Lugati'tTrk iin bkz. Ahmet Caferoglo, Klgarli Mahmud, Ankara, 1985; F. Kprlii, Trk Dili ve Edebiyatt Hakk nda Aratrmalar, stanbul, 1939, s. 78 vd.; N. Pekolcay, A.g.e., I, 48-51; A. Caferoglu, A.g. mak., s. 406-907; Vasfi M. Kocatiirk, A.g.e., I, 250-257.

102

da. 7 Dilin Muhafazas Hakknda. 8 Dnyann Dnekli i Hakknda 9-- Cmertli in Medhi ve Hasisliin Zemini Hakknda. 10 TevaZu ve Kibir Hakk nda. 11 Harislik Hakknda 12 Kerem., Hilm ve Di er yililder Hakk nda 13 Zamann Bozukluu Hakknda. 14 Kitap Sahibinin zr Hakknda. Yazar eserinde daima ayet ve hadislere at fta bulunur, kelm- kibarlara yer verir. "Atabet'lHakay k, Trk skim kltrnn evresi

ve erevesi iinde ki ilerin egitimi ve toplumun dzeni iin konulmu bulunan esaslar Trk dili ile ve manzum biimde telkin ve tavsiye eden bir vaiz ve ahlak risalesi mahiyetini ta maktadr". Bu baliyl, de kendinden
sonra gelen sofiyane ahlaki eserlerin bir ba langc, habercisi durumundad r. Gerekten de Edib Ahmed eserini, Trk slm muhitindeki fertlerin ahlaki ve dini terbiyelerini hedef alarak yazm ve bu sahada nc olmutur.(17). "K gar Haknlar zamannda devletin resmi lisan Trke oldu u gibi "YarlgFerman"larda,/defterlerde kullan lan yaz da Arap yazs malum olmasna ra men Uygur yazs idi"(18) Bu dnemde Karahanh lkesinde gelimi bir fikri hayat mevcuttu. Bu arada ok say da Trke eserin yaz lm olduunu tahmin etmek hatah olmasa gerektir. Ayr ca bu devrede Trkler aras nda slmi ilimlerin de nemli bir geli me gsterdii muhakkaktr. Fakat e itli istilalar, harpler ve di er sebepler dolaysyla bugne kadar ok az say da eser ula abilmitir. Bununla birlikte bilinen bir gerek var ki, o da bu s rada Buhara ve Semerkand gibi ehirlerde nl medr selerin bulundu u ve buralarda renimlerini srdren binlerce rencinin var oldu udur. Nitekim bu kltrel gelimenin bir sonucu olarak, mhim bir ilerleme kaydeden slmi ilimler sa-' bas nda> blgede Trkler aras nda ok say da mfessir, muhaddis, san ve edebiyat mtehass slar yetimitir. Sem'nrnin Kitabu'lEnsb' ile Cemal Karrnin Mlhaktu'sSurah adl kseri bize bu konuda yeterli bilgi ve kanaat vermektedir. Yap lacak teksifi ara trmalar, bize daha kesin grler ortaya koyma imkn n salalayabilece i gibi, ilk dnen-den itibaren Trklerin isln. medeniy etine olan katklarn' da daha iyi
17 Edib Abmed'in eseri Necip Asm tarafndan bulunmu ve 1334 (1918)'de faksimile, metin, tercme ve aklamalarla yaynlanmtr. Daha sonra baka baz nshalar ortaya karlm, yerli ve yabanc ok sayda aratrmac eser zerinde ah mlardr. Fakat onunla ilgili en nemli almay R. R. Arat yapmtr. O, etrafl bir girii de kapsayan, eldeki btn yazmalar ieren tenkitli bir basm, bugnk dile tercme, faksimilelerini vermi , ayrca nemli not ve aklamalar gerekle tirmitir. (Istanbul, 1951); Ayr. bkz. F. Kprl, A.g.e., 173-178; N. Pekolcay, A.g.e., I, 51 vd.; A. Caferoglu, A.g. mak. , 408. 18 F. Kprl, Trk Edebiyat . Tarihi, 155.

103

ortaya karacakt r. Nitekim Yusuf Ziya Kavak 'mn almas sayesinde biz, XI ve XII. yzy llarda Karahanl lar sahas nda 300'e varan Islm. Hukukusunun yeti tiini ve bunlarn 350'der fazla eser b rakt klarn kesin olarak renebilmekteyiz.(19) Burada yeri gelmi ken Trkenin bu eski devresinden mellifi ve ne zaman yaz ld kesin olarak bilineneyen, fakat XI ve XII. yzy l Karahanhlar muhitinin mahsulii, oldu u d nlen Trke Kur'an terciimesinin varl n da hatrlayalm.(20) Trklerin manevi hayat zerinde uzun dnemler, kal c etkiler b rakm olan Yesevilik tarikatnn kurucusu Ahmed Yesevi de KarahanMarin hakim.iyeti alt ndaki ehir ve blgelerde ya am tr. A apa ve Farsa bilmesine ra men Trke yazan bu sufi air, lkab ndan da anlalaca ze e Yesili bir Trk evlad dr. 1050'de do mu 1166'da vefat etmitir. Pir i Trkista lkablyla maruf olmu tur. Hayat hakknda bilgiler eitli efsanderle kar trld g iin kesinlik ta maktan uzakt r. Ayn ekilde, geni corafyalarda kazand nfuz ve n, onun hikmetlerinin de tam olarak tesbitini imkns zlatrm tr. nk ok say da iir ona atfedilmi tir. Yesevi, zellikle S rDery havalisinde, Ta kent civarnda, Seyhun ilerisindeki bozkrlarda byk bir nfuz kazanm tr. Bu havalide ok miktarda gebe ve kyl mslman Trkler bulunduu iin, onlara anlayabileckleri bir dille hitabetmek mecburiyetini hissetni , !neee vezni ile ve ok a k bir dil kullanarak iirler kalene al= mtr ki, bunlara hikmet denir. Yesevi, halk n iiden yetime bir aydn yazar sayldgndan, ruh ok ayc , ekici hikmetleri sayesinde, pek k sa zamanda, ad rlarda ya ayan bozkr halknn dn ii zerinde geni tesirler yaratm , efsanevi ahsiyetler seviyesine ykselmi tir.
-

Hoca Ahmed Yesevi:nin Trkler aras nda Tasavvufun yaylmasn temin amacyla yazm olduu hikraetler, sonradan Divan Hikmeede toplanlutr. Bu toplanma i i XV ve XVI. yiizy llardadr. Bu arada onun muakkiplerinden baz larnn ayn tarzda yazd klar iirleri de Divan- Hilmet iinde yer alm olmal dr. Fakat bunlar n da Ahmed Yesevi:nin iirlerindeki ekil ve ruh zelliklerini ihtiva et ni olduklarn dnmek yerinde olur. Buna gre, onun hik netlerinin konusunu; "Derviligin faziletlerine ait methiyeler, dini ve ahlaki neticelere varan
-

19 Yusuf Ziya Kavakl, X/ ve XII. As rlarda Karahanllar Devrinde Maverannehir'de Hukukular, Ankara, 1976, s. 305. 20 F. Kpriil, A.g.e., 163-164; Erdo an Meril, MslmanTrk Devletleri Tarihi, Ankara, 1991, s. 30.

104

lm menkibi, Peygarnberimize ve islm mutasavv flanna dair paralar, dnyadan ikayet, kymet yakla t zaman belirecek almetler, Cennet ve Cehennemi anlatan paralar n tekil etti i sylenebilir."(21) Yusuf Has Hacib, Edib Ahmed ve ihayet Ahmed Yesevi gibi aiderin didaktik xnahiyetteki, yani hikmet tarz ndaki edebiyat nevileri tesirsiz kalmam , geri apta yaylma imkn bulmutur. Nitekim 1909'da yaplan kazda ortaya kan ve Sarayck testisi denilen bir testinin zerinde yer alan beytin biri Kutadgu Bilig'den, di eri ise muhtemelen Yesevrnin Hikm,etlerinden ahnm t r. Bu testinin Alt l Orda hanlarnn mezarlar nn bulundu u blgede ele gemesi nemini daha da artrmtr. Karahanhlann hakim olduklar blgelerde Kufi yaz trnn de byk geli me sa lad tesbit edilmektedir. Bu konuya son verm.eden nce unu da belirtmekte yarar vard r. Karahanh hkmdarlar Arapa ve Farsa yazan air ve alimleri de korumulardr. rnek olarak; Melik' - uara Emir A'mak Buharii,

Neeibi Fergani, Seyyid' -uara Reidi Semerkandi, Muhammed b. Ali Sfzni es-Semerkandi, Muhammed b. Ali es-Semerkandi gibilerini
anabiliriz. 4 imar Faaliyetleri Karahanh hkmdarlar lkede asayi in korunmasna dikkat ederler, ahr. ve airleri koruyarak kltrel geli meyi salamaya alrlarken bir yandan da imar bakmndan parlak kabul edilebilecek bir ilerlemeyi sergiliyorlard . lkede bir ok medeni messese vcuda getirmi ler, ehirlerini medrese, trbe, kpr, camiler, saraylar ve ribatlarla sslerai lerdi. Esasen Trlde in islm kabullerinden sonra, bu yeni din ierisinde tamam yla orijinal ve o zamana kadar yaratt klan en byk sanat ve imar faaliyeti Asya'da kurduldan Trkisln devletleriyle ba lamtr ki, bunlar iinde Karahanhlann hi phesiz ok nemli bir yerleri vard r. Karahanllarda cami mimarisi geli miti. Ilk sralarda yaplan camilerde yap malzemesi olarak kerpi kullanlm, ince al sslemelerle kaplanrnlard . Bunun en gzel rne i ir Kebir camii mihrabdr. Daha sonralar ise kerpi yan nda tulann da kullanld grlr. Buhara'nn 40 km. yaknnda XI. yzyl bandan kalm Hazara'daki Klak Hazara Camii buna rnektir. XI. yzy l sonu ve XII. yzy l bandan
--21 F. Kprl, Trk Edelyat nda ilk Mutasavv flar, Ankara, 1962; N. Pekolcay, A.g.e., I, 65-75; A. Caferolu, A.g. mak., s. 409-410.

105

kalm camiler art k tamamyla tuladan yaplm , plan ve mimari a dan gelimeler kaydetnitir. Buna bir rnek olarak eski Merv'e 30 km. uzaldktaki Talhatan Baba'da bulunan camiyi hat rlayabiliriz. Bunun haricinde de Karahanh camileri in olduka ok say da rneklerine sahip bulunmaktay z. Karahanhlarm cami mimarisine getirdikleri en nemli yenilik ise abidevi ninarelerdir. Bu dnem'de trbe nimarisi de byk bir geli me kaydetmi tir. 978 tarihli Arap Ata trbesi Karahanllardan kalan en eski mimari eserdir. Dikkati eken di er iki yap da, XII. yzyl balarndan kalm olan Ay e Bibi ve Balaci Hatt trbeleridir. Karahanh trbe mimarisin nin en dikkat ekici rnekleri ise zkend'de bulunur. Buradaki trbeden en eskisi Nasr b. Ali'ye ait olup, 1012 tarildidir. kincisi Celaleddin Hseyin (. 1156) iin yapt rdm , -Uncs ise muhtemelen. Hseyin' in torunu Muhammed b. Nasr'a aittir. zellikle nc tiirbe zengin bir sslemeye sahiptir. Her trbenin abidevi kap lar birer yksek sanat eseridir. Bat Karahanhlardan I. brahim'in Semerkand'da yapt rd medrese ve hastahane me hurdur. Bu dnemde kervansaraylar da dikkat eker. Zaten Trk mimarisinin en eski kervansaray rnekleri de Karahanhlardan kalm tr. Bat Karahanl hkrndar Nasr b. brahim (1068 1080) iki kervansaray yapt rmtr. Bunlardan birincisi 1079'da yap lan Ribat- Melik, ikincisi ise AkKtel (SemerkandHocend aras yde idi. Ayn hkmdar Buhara Ulu Camiini yeniden in a ettirdi. Ayrca emsbd saraynn temellerini att . Karahanh yap larnn daha sonraki Trkslm mimarisinde ak etkileil oldu unu biliyoruz. te yandan islm mimarisine s ll tula ve kiremit tekni inin Karahanl lar tarafndan getirildi i anlalmaktadr.(22)

Bibliyografya Abdlkadir Karahan, Trk Kltr ve Edebiyat , stanbul, 1988. Ahmet Cafero lu, Kgarl Mahmud, Ankara, 1985. Ahmet Caferolu, Karahanllar Devri Trk Edebiyat, T k Dnyas El Kitab , stanbul, 1976, s. 405-413. Cemal Sofuolu, Kur'n ve Hadis Kltrnn Kutadgu Bilig'teki Izleri, FD., c. V ( zmir 1989), s. 127-180.
22 Oktay Adanapa, Trk Sanat ., Istanbul, 1971, s. 24-36.

106

Erdoan Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, Ankara, 1991. Ibrahin Kafesolu, Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, stanbul, 1980. Bu alma daha nce TED., S. 1 (Istanbul 1970), s. 1-38'de yaynlanmtr. brahim Kafesou, Trk Milli Kltr, Ankara, 197'7. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1980. Fuad Kprl, Tiirk Edebiyat nda lk Mutasav nflar, Ankara, 1962. Fuad Kprlii, Trkiye Tarihi, stanbul, 1923. Melunet Kara, Bir Baka A dan Kutadgu Bilig, Ankara, 1990. Mecdud Mansurolu, Bitiki, .A., II, 657. M. F. Grenard, Satuk Bu ra Han Menkbesi ve Tarih, ev.: O. Turan, Seluklular ve islmiyet, stanbul, 1980, s. 245-308. Bu makale daha nce lk (S. 74, 79, 80, 82, 83)'de yay nland . Necla Pekolcay, sliftmi Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1967, c. I. Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Istanbul, 1971, c. I. Omelyan Pritsak, Kara-Hanllar, .A., VI, 251-273. Osman Turan, lig nvan Hakk nda, TM., c. VII-VIII ( stanbul 1952), s. 192-199. Reat Gen, Karahanh Devlet Te kilt, stanbul, 1981. Reat Gen, Karahanhlar, Doutan Gnmze Byk islm Tarihi stanbul, 1987, c. VI, s. 137-179. Reat Gen, Karahanhlar Devri Kiiltiir ve Karahanh Devleti ve Tekilt, Tarihte Trk Devletleri, Ankara, 1987, c. I, s. 283-285. Vasfi Mahir Kocatrk, Resimli Trk Ediyat Tarihi, stanbul, 1964. W. Barthold, Bura-Han, 1.A., II, 760-761. W. Barthold, Ali-Tegin, . A., I, 358. W. Barthold, Arslan-Han, .A., I, 610. W. Barthold, Bri-Tigin, .A., II, 740-741. Yusuf Ziya Kavak , XI ve XII. As rlarda Karahanhlar Devrinde Maverannehirde slm Hukukular, Ankara, 1976. 107

C- Gazneliler (963-1186) Gazneliler devleti, Trkle in M.O. II. yzy ldan itibaren yurt tuttuklar bir blgede, Afganistan'da kurulnu tur. lk Trk-sln. devletleri ierisinde nemli bir konuma sahip bulunan Gazneliler, iki asr geen hakiniyet dnemlerinde bu topraklar yan da, zellikle de Kuzey Hindistan'da byk bir g olarak varl klarn kuvvetle hissettirmi lerdir. Bu blgelerde sunni slmn yaylmas iin abalar sarfetrni lerdir. Onlarn bu gayretleri, ileriki yzy llarda blgede mslman Trk varhnn silinmez izlerini kalnasna yard mc olmas yannda, geni yerli topluluklarn da islmla m erref olmalar sonucunu do urmu tur. Gazneliler devleti ve hanedn , Kbil'in 12 O kin. gney-bat smdaki bakentleri Gazne dolay syla Gazneliler ismini alm , bununla birlikte Gazneli Mahmud'un lkab dolaysyla Yeminiler ve hanedan n kurucusu s(bebiyle Sebkteginiler olarak da adlandrlmlard r.

1- Gaznelilerin Siyasi Tarihi

Bilindii zere daha Abbasilerin ba larndan itibaren Trkler islm devletinin hizmetine girmeye ba lamlard . Bu durum zaman ierisinde giderek artntr: Ayn ekilde Trkler, ran'daki mslman hanednlarn, Bveyhilerin ve Sandinilerin de hizmetlerinde bulunmu lardr. Samnilerin (819-1005) devlet kadrolar nda Trkleiin, bilhassa 912'den itibaren vali ve komutan seviyesinde, grevler stlen nekte olduklarn gryoruz. Tabiat yla devletin zayflad dnemlerde bu Trkler, kendi kuvvetlerine dayanarak yar bamsz bir biimde hareket etmekten de ekinmemi lerdir. I te bu arada hat rlayabilece imiz Trk komutanlar ndan h;ri de Gazneliler devletinin temellerini atacak olan Alptegin'dir. Tahminen 880-881'de do mu olan Alptegin, nce Samni Emiri Ahrred b. smail (907-914)'e kle olarak sat lm , onun hassa askerleri arasna dahil olmu tur. Sahip oldu u meziyetler dolay syla zaman ierisinde temayz eden Alptegin, Emir Nasr b. Ahmed (914-943) taraf ndan azad edildi. Nuh b. Nasr (943 - 954) dneminde ykselmeye devam eden Alptegi, ce baz birliklerin komutanlna, daha sonra da ok nemli bir grev olan Ilcibl-Hccbl a getirihnitir. Bundan sonra emir olan Abdln elik (954-961) zerinde byk bir nffiz sahibi idi ve bu srada Samni siyasetinde aktif bir rol oynuyordu. Bu arada Abdlmelik, onun zellikle de 950'lerden sonra gitgide artm olan niifiiz 108

ve etkisinden ekinerek kendisini devlet merkezi Buhara'dan uzakla trmak istedi. Nihayet Alptegin'in ubat 961'de Ni abur'a gelerek, Horasan valili ine baladn gryoruz. Fakat ba ta devletin veziri Bel'ami ve kendi yerine Ilt cib'lHccb'h a tayin ettirdi i bir klesi sayesinde Saray'da etkisii devam tttirmekten ve geli melerden haberdar olmaktan da geri durmad . Alptegin'in Ilorasan'da grevine ba lamasndan bir mddet sonra attan d erek len (Kas m 961) Abdlmelik b. Nuh'un yerine, Samni tahtna Mansur b. Nuh (961-976) geince, Alptegin, bu de iiklii kendi gelecei asndan uygun grmedi i gibi, bozulan ilikiler sonucu zerine gnderilen Samni ordusunu da ma lub etti. (Nisan 962) Geli en dier baz olaylardan sonra onun, Gaz ae'deki yerli hanedn , Levikleri ortadan kaldrarak ba ms z bir beylik kurdu unu gryoruz. 963. Alptegin Eyll 963'te Gazne'de lnce yerine o lu Ebu shak brahim (963-966) getiyse de, daha nce Gazne'de hakim olan Levik hanednnm bakaldrsyla karlat . Bu tehlike Samnilerin yard myla atlat labildi. Bu yard m Gaznelilerin, itibari de olsa, Samnilere balanmasyla sonuland .' Ebu shak brahim'in o lu yoktu. Zaten onun zamannda gerek hakim Bilgetegin ve Sebktegin adl komutanlard . Nitekim brahim'in lmnden sonra devlete nce Bilgetegin (. 975), sonra Britegin (Piri Tegin), daha sonra da Alptegin'in en gvendii komutanlardan olan Sebktegin hakim olmu tu. (Nisan 977) Samnilerin hakimiyetini tanmaya devam etmi olan Sebilktegin (977-997) Gazneliler hanedn nn da kurucusudur. Art k bundan sonra devletin ba nda daima onun soyundan gelen bir hiikmdar bulunacaktr. Sebktegin ksa srede, s nrlarn geniletti ve hakimiyetini Toharistan, Zabulistan, Zemindaver, Gr ve Belucistan'a kadar geni letti. Daha sonra da Hindistan seferlerine giri ti. 979 ve 988'deki iki sava Sebktegin'in galibiyetiyle sonuland . Bu srada bunlar ve dier baz ba arlar dolay syla Samni hkmdarmn ona NUar'dDin ve'dDnya nvann verdi ini, babasyla birlikte veya mnferit olarak seferlere kan ve ba arh sonular alan o lu byk TrkIsln kahraman Mahmud'a da Horasan valiliini ve Seyfii'dDevle lkabn teveih ettiini biliyoruz. a Gazneli Mahrnud (998-1030) Sebktegin Austos 997'de ld. Yerine o lu smail (997-998)'i veliand gstermi ti. Fakat Mahmud bunu kabul etmeyerek karde ine kar 109

mcadeleye balad ve neticede Mart 998'de Gazne'de babas n n tahtna oturdu. Daha sonra ilim adamlar na, air ve ediplere gsterdi i yakn ilgi ve alaka; bir ok sanat eserinin olu masna katklar ve zellikle de Hindistan'a Islmiyetin yay lmas iin yapt seferlerde ad n Trk---Islm tarihine silinmeyecek bir biimde yazd racak olan Gazneli Mahmud 14 Kasm 970'de do mu tu ve tahta geti inde ancak 28 ya ndayd . Mahmud'u byk bir islm kahraman olarak gryoruz. O, Sa, mniler tarafndan tannmam bulunan Abbasi Halifesine eliler gndermi , onun adna hutlx. okutmu tur. Halife Kadir Billah (991-1031) da kendisine Yemin'dDevle ve Emin'lMille lkab ile birlikte hil'at, tac ve bayrak gndermi , 1000 y lnda bu mnasebetle Gazne'de byk bir merasim icra edilmiti Mahmud, Halifenin kendisini tltifine kar hk; "slam dinine yardm etmek ve slm d manlarn skp atmak maksadyla her yl Hindistan'a sefer yapmay vaat etmiti". Mahmud'un faaliyetleri dolaysyla halifenin ona daha sonra da NizCm'dDin ve Ni-sru'lHak lkaplarn verdiini biliyoruz. Bununla birlikte Mahmud ile Halifenin mnasebetlerinin baz nedenler dolays yla zaman zaman bozulduu grlr. Fakat her eye ra a.en Mahmud Fat mi hilfetinden gelen teklifleri geri evirmi , snni Islmn bayraktar olmaya mr boyunca devam etmitir. Gazneli Mahmud'un, ba a geiinden 1030'da lnceye kadar bir sava meydanndan dierine ko tuu grlr. Sadece Hindistan'a onyedi sefer yapan ve Gazneli devletini dnemin en byk kuvveti haline getiren Mahmud, islm devletleri iinde ilk defa sultan nvan n kullanm hkmdar olarak da bilinir. Mahmud, yenilgi ac s tatmadan mrn sona erdirmi , fakat halefleri devletin ihti amn ve kuvvetini devam ettirememi lerdir. Zaten bilhassa bu nedenledir ki, bu devlet hat ra geldimi, ncelikle onunla birlikte o lu Mes'ud hatrlarar. Mahmud, tahta gei inden itibaren tkenmez bir enerji ile sava meydanlarna komu tur. TrkIslm dnyas nn da en nde hatrlanacak kahramanlar ndan olan Gazneli Mahmud, phe yok ki, saraynda bir misafir gibi kalm , mriinii gaza ve cihat neydanlarnda tketmi tir. nce Karahanhlar taraf ndan 999'da ortadan kaldrlan Samniler devleti topraklar ndan ksmetini almtr. Sarailerin ortadan kalkmas , Mahmud'a tam ba ms z olma imkan verni olmas dolaysyla da ayrca nemlidir. Art k o srekli bir biimde fetillere giri ebilecektir. Bunlar arasnda Sistan'a yapt seferleri (999, 1002, 1003) ve buran n fethini (Aral k 1002),,Putperest Grlulara kar olan sava larn ve bun-

110

lar aras nda Islami yayma abalar n , Harezn seferini ve zapt m (1017), Horasan iin Karahanhlarla ncadelelerini ve O uzlara kar olan harpsayabiliriz. Kusdar blgesinin itaat alt na alnmas (1011 sonu), Garcistan' n fethi ise (1012), di er baz sefer ve fetihleri aras nda hatrlanabilir. phesiz Gazneli Mahmud'un savalar , seferleri aras nda en nemli yeri, daha nce babas dneminde tan d Hindistan'a kar muntazaman dzenledi i Hint seferleri tutar. Onun Hint seferlerinin iki nemli sebebe dayand tesbit edilir. Birincisi bu zengin lkenin imktinlanndan faydalanmak, slm dinini yaymakt r. Tabianyla byak Gazneli ordusunu hareketsiz tutmana]. tehlikelerini Mahmud'un iyi deerlendirmi olmasnn da, onlarn cihada zellikle Hindistan'a ynelmesinde byk etkisi vardr. Hindistan seferle ini nemleri dolay syla ksaca gsterelim:

Birici Hint seferine Malmud Eyll 1000 tarihinde k-m tr. Bu seferinde Kabil'in do usunda Langn blgesinde Hintlilere ait baz kaleleri fethetmi tir.

Ikinci Hint seferi, Eyll 1001'de btn Pencap' ele geirmi olan Vayhand Racas Caypal' n zerine yap hm tr. 30.000 piyade, 12.000 svari, 300 filden olu an Caypal' n ordusu, 15.000 atl dan olu an Gazneliler karsnda hezimete u rarr (27 Kasm 1001), Caypal ancak fidye karl serbest braklmtr. Sonuta halkn gznden den Caypal, kendini ate e atarak intihar etmi tir. Mahmud bu sefer sonunda byk apta ganimet elde etti i gibi, Vayhand' fethetmi , daha nce Samnilerden ald Sey-f'dDevle, Halife Kadir Billah'dan ald Yenlin'd Devle ve EminlMille nvanlar na ilave olarak Gazi nvann da almtr. (Nisan 1002) nc Hint seferi 1004'te Bhatiya iizerine yaplm , burann racas Beni Ray ma lup edilerek, blge fethedilmi , byk apta ganimet
elde edilmi tir. Blgede nescid ve minberler yapt ran Mahmud, ayrca da slami retmeleri iin buralara Ander gndermi tir.

Drdnc Hint seferi 1006 baharnda Multan'a yapld . Sebebi daha nce buraya giden gazilerden Multan Emiri Ehu'l-Fth Davud'un snnilikten ayrlarak karmatilik mezhebine girmesi ve bunu yay naya almasdr. "Esasen Gazneli Mahmud'un Hindistan seferlerinin ana gayesi putperestlikle mcadele ve slmiyeti yaymak, ayn zamanda da snnilii korumak eklinde grlmektedir". 111

Mahmud, Multan'a gitmek iin Pencap Racas Anandpardan lkesinden geme msaadesi istemi , olumsuz ce-rap almas zerine, evvela onun lkesini ya malam , sonra Multan' zaptetmi , batnileri ortadan kaldrmtr. 1008'deki Be inci Hint sefer de, Mahmud'un kuzeyde Karahanl larla megul olmasndan faydalanarak, Multanhlar n onun hakimiyetini reddetmeleri ve t, eniden Hind dinine dnmeleri zerine, onlara kar yaplm ; ehir tekrar al narak, e itli idari dzenlemeler yap lnutr. Ayn yln sonbahar' Alt nc Hint seferinin tarihini belirler. Bu defa ilerinde Pencap Racas Anandparn da bulunduu birleik racalar ordusu zerine gidilmi , Vayhand yaknla nda zafer elde edilmi ve Pencap yolu kesin olarak a lmt r. Ayn zamanda pek ok ganimet ekle edilmitir.

Yedinci Hint seferi 1009'da byk bir ticaret merkezi olan Narayanpur'a yap ld . Sonu mukavemet gstermeden itaat ve y lhk vergi mukabili bartr.
1010'daki Sekizinci sefer yine Multan'daki kannatilere kar dr ve drdnc Hint seferinin mtemmimidir. Karmatiler sindirilmi , blge tamamen temizlennitir. Bir sonraki Dokuzuncu H nt seferi ise 1014 ylndadr ve Malmud Kemir'e kadar uzanmtr. Bu seferin Hindistanda'ki yanklar byk olmu ve Hindlan bir ksm mslmanl kabul etmitir. Mahmud blgede camiler yapt rnu , hocalar tayin etmi tir. Bunun zerine Abbas' Halifesi kendisine Nizameddin lkabln vermitir. Malunud'un Hint seferlerinin nernlilerinden biri de 1014 sonu ile 1015 balarnda gerekletirdii Onuncu Hint seferidir. Bunda hedef Delhi'nin 150 k.m. kadar kuzeyinde, Hindlarca mukaddes say lan ok nemli bir putun bulundu u Tanisar (Thanesar) ehri idi. Buras zaptedildi, put Gazne'ye getirildi. 1016 ylnda Kemir'de Lolkot (bugnk, Boharin) kalesini almak zerG yaplan Onbirinci Hint seferi, iddetli k sebebiyle sonusuz kaldysa da, islmn yay lmas asndan faydah oldu. Gazneli Mahmud 1018 sonbahar nda Onikinci Hint seferine kt . Oturma ile Ganj nehri aras ndaki blgeler zaptedildikten sonra, Kri na' nn vatan saylan, mabetleri ile nehur Muttra'y ele geirdi. Yola devamla Knavc ehrine gelindi, yzlerce puthane tahrip edildi. Bu arada Hindlardan on bin kadar islmiyete geti. Me hur Gazne camii, Knavc' dan alnan ganimetlerle yap lmtr. 112

, Oniknc Hint seferi 1019 Arah nda, Hintli racalar n Knavc' g.?ri
almak iin yaptklar bir saldr zerine gerekle ti. 150 .000'den fazla asker ve 640 fil ile gelen Hintliler bozuldu ve kat lar. Bu sefer s rasnda 580 fil ganimet alnd , slmlatrmaya devam edildi.

Ondrdnc seferin tarihi 1021'dir ve Ke mir'e kardr. Ama Lohkot kalesini almaktr. Fakat bu defa da fetih mmkn olamarru tr.
1022'de Onbeinci Hint seferine kan Mahmud, iinde yar m milyon insan, 20.000 hayvan ve 500 filin barnd , sarpl ve salam:141yla mehur Kalincar kalesini ku att . Raca 300 fil kar l bar elde edebildi. Baz yerler fethedildi. Bu arada Karahanhlarla ilgili baz giriimlerde bulunan Mahmud, .Gazne'ye dndkten sonra Onaltinct ve en mehur Hint seferine kt . Hindistan'n bat sahilinde Katiavar yarmadasndaki Sumnat ehrinde Mabud Siva'ya ait pek mehur bir put vard . Bu putun bulunduu mabed de ok nemliydi ve pek zengi vakflara sahipti. Kalabalk ziyaretileri bulunuyordu. Hind telkkisine gre Sumnat'taki put, Hint lkesindeki di er putlarm stnde olup mslmanlar n fethettikleri topraldardaki putlarn balarna gelenler, Sumnat putunun onlara verdi i birer ceza idi Maln:1.nd, bu inanc ykmaya ve bu zenginli e ulamaya gidiyordu. nk bu sayede Hindistan'da slmiyetin yaylmas kolaylaacakt . Bir ay lden yryerek 6 Ocak 1026 gn Sumnat ehrine gelindi. kinci hcumda ehir alnd . Hazineler ya maland . Btn putlar ykld . Asl byk put drt paraya blnerek Gazne'ye gtrld. Bu paralardan ikisi Gazne Ulu Camii ve Sultan saray nn kaplar nne konuhnu , dier iki para ise Mekke ve Medine'ye gnderilmi ti. Bu seferin yanklar pek byk olmu , Halife Kadir Billah Mahmud'u hararetle tebrik etmi ti. Mektubunda ona Kehf'dDevle ve 'dDin (Devlet ve dinin sna) lakbn verdiini bildiriyordu. Bu seferin dn yolunda Mahmud'un ordusu nds Catlar denilen bir e it nehir haydutlarmn hcumuna u ramt . Onyedinci Hint seferi bunlar cezalandrmak iin yap ld . 1027 Martnda Multan ehrine gelen Mahmud, 1400 gemi in a ettirdi. Bunlarn nlerine ve yanlar na sivri demirkr koydurdu. Her gemide yirmi oku ve nefti vard . Nehir zerideki savata Catlarn gemileri delinerek bat rld ve yakld . Daha sonra onlar n hazinelerii sakladldar ada ya naland . Mahmud'u son olarak Irak- Acem denilen Hemedan ve Rey ehirleri arasndaki blgeye sefer yaparken gryoruz. Burada bat n1 cereyanlar iddet kazanm t . Mahmud 1029 May snda Rey'e girerek 113

blgeyi batnilerden temizledi. I te buradan dn te, esasen s hhati bozulmu olan Mahmud'un hastal n n arttn ve nihayet 30 Nisan 1030'da 61 ya nda ldn gryoruz. Her bakmdan TrkIsln. dnyasnn en byk sultanlar arasnda yer alan Gazneli Mahmud ld nde, Sannilere ba l bir beylik olarak devrald devletin snrlar bat da Azerbaycan hudutlarmdan do uda Hindistan' n yukar Ganj vadisine, Orta Asya'da Harezm'den Hint okyanusu sahillerine kadar ula yordu. b Sultan Mes'ud ve Sonras Gazaeli Mahroud'un yerine kk o lu Muhammed bir siire iin geirildi ise de, ordunun deste ii elide bulunduran ve babasn lm srasnda Iran'da fiitukatta olan Mes'ud, karde ini ma lup ederek Ekim 1030'da 32 yanda Gazne taht na oturdu. Halife Kadir Billah ona Nasru Dinillah Hafizu badillah ve Zaldru Halifetillah iinvanlarm verdi. Mes'ad'un hayat da babas gibi, seferlerle gemi tir. Bununla birlikte o, her zaman sava lara ordusunun ba nda i tirak etmemi , zaman zaman orduyu komutanlarm idaresinde sefere gndermi tir. Bu seferler arasnda Hindistan en nemli yeri al r. Mes'ud'un ba n artan problemler aras nda Karahanklardan Ali Tegin, Harem., Hindistan ve zellilde de Seluklular unutmamak gerekir. Onlarla ili kisi, Seluklularn Horasan ilerin.e mtemadi ak nlar eklinde 1034'ten nce ba lam tr. Karlkl seferlerle devam eden sava dururo.u, 1039'da Seluklularm Sarahs yaknndaki zaferiyle onlara tan bams zl k kazandrd . 23 May s 1040'da Mes'ud'un idare etti i Gazne ordusuyla Turul ve ar beyler komutasndaki Seluklu ordusunu Dandanakan'du kar karya gryoruz. Sava gn srm , Mes'ud glkle Gazne'ye geri dnebilmi tir. Mes'ud toparlanmak ve yeni kuvvetler haz rlamak gayesiyle, btn haziaelerini ve kapisteki karde i Muhamm.ed'i de yanna alarak Hindistan'a ekilmek istedi. Fakat 15 Kas m'da Gazne'den ayrlal Mes'ud'un Sind nehrini getikten sonra isyan eden kleleri nce hazineyi ya malad lar, sonra orduyu da yanlar na alarak Mes'ud'u taht-. tan indirdiler. Yerine kr karde i Muhamned'i geirdiler. (21 Aralk 1040) Mes'ud Giri kalesine hapsedildi. 28 Ocak 1041'de burada ldrld. Muhammed'i k sa zamanda (saltanat ay onsekiz gn) ortadan kaldrp babasnn y-erini alacak olan Mevdud (1041-1049) ve daha sonrakiler (Mes'ud II, 1049'da be gn; Ali 1049-1050; Abdrre id 1050 '052; Turul 1052; Ferruhzd 1053-1059) takip ettiyse de, bunlar art k 114

lkeyi iinde bulundu u skntl durumdan kurtaracak g.te de illerdir. Yer yer isyanlar ba lam tr. Hindlarn isyanlarn Gfirlularm, Seluklularm basklar birbiri ardnca tahta kan Gazneli sultanlarm vaziy ette brak 3 ordu. Gazneliler devletinin bu duraklama devresinde brahim (1059 1099) dneminde, uzun yllardr devam eden Seluklu Gazneli miicadelesine son verilerek bar gerekle tirildi. (1059) O, babas Mes'ud ve dedesi Mahmud dnemlerinde Gazneliler devletinin ula m olduu dzeyi tutturmak iin gayret gstermi , Seluklularla e it artlar altnda mzakerelere giri erek sonuta yar m yzyl srecek bir bar dnemini gerekletirmi tir. Bu arada iki hanedn aras ndaki olumlu ilikiler baz evlilik ba larlyla da glendirilmitir. Atalar gibi Hindistan seferlerine devam eden Sultan brahim bu blgede baz kaleleri de fethetmi , Gr blgesini hakirniyeti alt na almtr. Bu dnemde lkede asayi ve dzen sa lamlatrbntir. Sultan ibrahimin krk yl gibi uzunca bir dnemi ieren lkmdarl srasnada Gazneliler devleti, do u Afganistan ve kuzey Hindistan'da parlak gnler ya am tr. O adil ve cmertti. Dinin ve ilmin koruyucusu olarak ok say da medrese, cami ve benzeri mimari eserler meydana getirmi ti. Sultan brahim'i olu III. Mes'ud (1099-1115) takip etmi tir. Onun dneminde de adil bir ida e var olmu , halk kendisine Mes'udi Kerim diye hitap etmi , bu arada baz Hint seferleri de gerekle tirilmitir. Mtekiben Mes'ud'un o ullar irz(id (1115-1116), Melik Arslan (1116 1118) ve Behram ah (1118-1152) tahta ktlar. Fakat uzunca bir sre tahtta kalm olan Belaram ah artk taxn ba ms z deildi. Seluldu Sultan' Sencer'e tabi idi. nk tahta onun yard myla ula abilmiti Fakat lkede asayi bozulmu tu. isyanlar biiyk bir h zla devam ediyordu. Nihayet onun Seluklularla da aras bozubnu tu. Grlular Gazne'yi yaknn lardr. (1151) Behram ah Gazne'ye tekrar hakim olduysa da, artk devlet.iyice knt devresine girmi tir. Gaznelilerin son sultan" Hsrev Melik (1160-1186rtir. Fakat daha nce Hiisrev ah (1152-1160), ba kenti Giirlulara brakmak n ecburiyetinde kaldndan, o artk Hindistan'da Pencap blgesine hakin dir ve 1186'ya kadar orada hkm srecektir. Hsrev Melik, devleti y klmaktan kurtarabilecek karaktere sahip de ildi. eitli blgelerdeki Trk ve yerli emirler ondan yz evirerek ba msz hareket etmeye ba lamlard . Sonuta Gazne'yi alm olan Grlular 1181 /82'de Lahor kap lar nlerinde grndler. Birka sene devam eden bu harekt neticesinde Pencap blgesi ve Lahor G ldularna eline geerek, Gazneliler devleti son buldu. 1186. 115

2 Devlet Te kiltt
Gazneliler devletinin kuruldu u blgelerde ok esli dnemlerden beri eitli Trk zmreleri vard . Daha sonra Hint seferleri dolay syla Orta Asya'dan blgeye gler de ohnu ,tur. Gazneliler devletinin tebaasn bu Trkler ve muhtelif etnik kkenli yerlikr olu turmakta idi. Gaznelilerde devlet brokrasisinin en 'st aoktas nda kendisine Emir veya Sultan denilen hkrrodar bulunurdu. Gazneli sultanlar nn Islmi ynlerini vurgulayan e itli lkap vt, nvanlar bulunurdu. Hkii ndar gerekti inde kendisine bir vezir tayin ederek, onunla ve di er divan reisleriyle isti are edebilirdi. Bununla birlikte son karar vermekte serbestti. Gazneli sultanlar, .Abbasi halifeleri ile iyi ili kiler iinde bulunurlar, hi de ilse grnte, onun vekili gibi hareket ederlerdi. Gaznelilerin saray te kilt , dneminde kurulan dier msliiman Trk devletlerine benzerlik gsterir. Zaten Gazneliler, Karahanhlar ve Seluklularm bir ok messseselerinde Samniler vas tasyla Abbasi tesiri grlr. Nitekim Gazneli saray nda A a', (Helb'lHiiceab),

Ir, Candr, Emir-i Silah, Camedr, arabdr, Hansalr, Emir-i Ak' Emir-i ikr, Emir-i Hares, avu ve benzeri grevliler bulunurdu.
Bununla birlikte, Gazneliler devrinde daha nceki Trk messeselerinden, varhklarm devam ettirmekte olanlara da rastlan r. Merkez Tekilt : Devlet merkezinde be byk daire vard . Bu daireler ve k saca grevleri u ekilde gsterilebilir. Divan- Vezaret: Ba nda vezirin bulundu u bu divan, mali ve genel idari i lerle ilgilenirdi. Mali idarenin her vilayette defterdar makamnda sahib-i ve onun ynetiminde amiller bulunurdu. Gazneliler dneminde hazinenin ba lca gelir kaynaklar ndard : Topraktan alnan vergiler: () iir, harae; Zekt; Mal ve mlk vergileri; Alt n ve gm maderderi; Egemenlik alt na girmi hkmdarlarm dedilderi harae ve yolladklar deerli arma anlar ; Sava ganinetleri; in, Trkistan, Hindistan, Horasan, Iran, Irak ve bat blgeleri aras ndaki ticaretten alnan vergiler. Divan- Rislet: Vezirin grevine e it derecede nemli kabul edilen bu grevin banda Sahib-i Divan-t Rislet bulunur ve sultann eyaletler ve di er devletlerle haberle mesini temin ederdi. Buradaki grevlilerin itimad edilir kimseler olmasna bilhas'sa dikkat edilirdi. 116

Divan- Arz: Ba kan na Am veya Sahib-i Divan- Arz denilen bu divan, asker toplama, techiz ve te kiltlandrma, maa larn deme gibi gnmzde Milli Savunma Bakanl benzeri bir grev stlenmi ti. Divan rf: Ba Mririn idaresinde al an ve lke iinde ok sayda mrifle birlikte grev yapan bu divan, devletin i haberle mesi ve gizli haber alma i levini stlenmi ti. Bu divann kontrol, btn devlet grevlileri, hatta saltanat ailesinin fertlerini de kapsar; casusluk sistemi i ve d dmanlar iine alrd . Nitekim Sultan Mes'ud'un saray nda Mahmud'un, Mahmun'un saray nda da Mes'ud'un haber alma grevlileri bulundu unu biliyoruz.
-

Divan Veklet: Has' n ynetimindeki bu divan, hkmdara ait emlki idare eder ve hkii ndar ailesinin mali ilerini dzenlerdi. Ar ca bir ksm saray- hizmetleriyle ilgilenirdi.
-

Say lan bu divaialar haricinde, al-t dzeyde ba ka baz divanlar da bulunmakta idi ki, bunlar iinde zellikle Sahibl--Berid'in ynetimindeki Divan nem ta r.

Eyalet Tekilt: Her eyalette idari taksimatua sivil, askeri ve adli olmak zere nemli ubesi bulunurdu. Sivil idarenin ba nda do rudan vezire kar sorumlu Sahib i Divan bulunur; idari i leri yannda askerlerin ihtiya'alan da kar lard . Eyaletteki en yksek askeri grevli ordu komutan (salar, sipehsalar); adli grevli ise Kad 'l Kudt'tr.
-

ehirlerin Idaresi: Dnenain her ehrinde grlen kalenin komutamn na Kutval denirdi. ehrin en nde gelen ki isi ahne olup, dzeni koruma ve inzibat ileriyle me gul olurdu. Emir i Hares ; Sulular n tutuklanmas ve mahkemeye kncaya kadar korunmas na bakard . Bunlar haricinde isimlerinden yaptklar grevleri tahmin edebilece imiz Muhtesip, Hatib , merkezden uzak ehirlerde yerli halk n soylu ailelerinden seilerek, merkez tarafndan tayin edilen, hkiindar ile halk arasnda bir vasta ve ehrin i emniyetini temin eden Reisler bulunurdu. Bunlar genellikle irs olarak bu makam korurlard . Medrese ve vakf ilerine bakan daireye de raf Evidf denirdi.
-

117

Adli Sistem: Hemen btn Islm devletlerinde oldu u gibi adalet hizmetleri kadlar vastasyla ynetilirdi. Eyaletlerde Kch'iKudt, ehirlerde kad . lar bulunurdu. Yksek cret alan kad lar, grevlerini dzenli yapt klar srece vazifelerinde kal rlard . Ayr ca Divan Mezlim bulunur, buna bizzat hkmdar da nezaret edebilirdi. Ordu: Siyasi tarihini daha nce grd mz Gaznelilerin ordular nn da dnemin en stn glerinden bi i oldu unu tahmin etmek zor olmasa gerektir. Ba lca unsurlar ; Gulman, muntazam birlikler, eyalet askerleri, iicretli askerler Ve gnlllerdir. o u Trk asll , yakla k drt veya alt bin kiiden olu an gulmann banda Salr- Gulman bulunurdu. Gulman- Hs (veya Gulnan- Saray) denilen sultan n ahsi muhafiz kuvveti de gulmlar iinde yer alrd . zerinde arslan resmi olan bir bayraklar vard . Gazneli ordusu e itli gruplarda. oluurdu. Ayrca ok say da fil orduda yer alrd . Ordudaki en yksek fil says 1700 olarak tesbit edilmi olup, Gazne'de 1000 filin bar nabilece i bir filhane bulunurdu. Gazneli ordusunun ba kumandan sultan idi. Ondan sonra gelen en byk kumandan Hcib-i Buzurg adyla amltd Gazneli ordusunun en byk ksmn ift atl svariler olu tururdu. Silahlar : Ok, yay, sava babas , grz, m zrak, kl ve kalaur denen k lt . Kalel rde muhafz olarak vey a ku atma sava larnda kendilerinden istifade edilen yaya askerler ise, svarilere nisbetle azd lar ve; Ok, yay, gifiz, k l , m zrak gibi silahlar bulunur, ayrca z rh giyer, kalkan ta rlard . Ortaa n dier mslman Trk devletlerinin ordular nda grld gibi Gazneli ordusunun sava dzeni de merkez (le ker-i kalb), sa kol (m.eymene), sol kol (meysere), nc-. (m.ukaddeme, talia veya pi dr) ve art (sak) eklinde tertiplenirdi. Gazneli ordusunun asker say s Mahmud dneminde muhtemelen 100.000 civar ndayd . Gazneli devlet te kiltnda Islm messeselerinin yamnda, islm n kabulnden nceki Trk kurumlarna da grmekteyiz. Bu nedenle Gazi eliler, TrkIsln devlet te kilt sentezinin en iyi temsil edildi ilk Trk devletlerinden biridir. Nitekim. Byk Seluklularm veziri Nizamii'l-Mlk, Siysetnme'sinde sk sk onlarn devlet te kiltndan rnekler vermi tir. Bu zelli i ile de Gazneliler devleti, hi phesiz kendinden sonra kurulan TrkIslm devletlerine rnek olmu tur. 118

3 Kltr ve Medeniyet
Gazneliler devleti de iik unsurlarn ya ad bir orta.mda kuruh m olmasna ra men, hkiindar ailesi ve esas ktle Kala Trklerinden olumu tur. Gazneli Mahmud ve_olu Mes'ud, snni slmn en byk mdafileri araS nda hakl olarak yer alm lardr. Onlarn en bata gelen hedefleri slmn geni blgelere yarlnasdr. zellilde Hint sahas nda yaptklar al malar, ok sonralar bu ktada Bengalde ve Pakistan gibi isln devletlerinin ortaya kmasna neden olmu tur. Mahmud, snni slmn yayln.as iin yaln zca Hindistan sahas nda mcadele etmi de ildir. Nitekim. o, ii mezhebine kar mcadelesini Bveyhilerin ahsnda Irak Acern'de yapm ; Multan ve Mansre'de Karmatilerle savamtr. Sonuta devletin en byk sultan Mahmud, adalar tarafndan gpta edilen "putk ran" nvann alm.t r. Gazneliler byk bir siyasi gcn temsilcileri obna yannda, kltur ve medeniyet a sndan da yksek bir dzeydeydiler. Dini bilgileri yeterli olan, Hadis'e merakl , fakihlerin ilmi tartmalarna ilgi gsteren Mahmud, ayn zamanda da yksek bir edebiyat terbiyesine sahipti. O ve ondan sonra gelen sultanlai Gazne saray n alin ve airlerin topland bir mekn halie getirmi lerdi. Gazne saraynda ve orduda konu ulan dil Trke olmasna ra men, ilmi eserler Arapa yaz lnu , Farsamn da byk gelime salamas nihnkiin olmu tur. Devletin resmi dili Arapad r. Bu devirden kalma Trke eserler bize kadar ula amam olmasna ra n en, di er iki dil, Arapa ve Farsa olarak yaz lm nemli say da eserin adlarn biliyor, kendilerine sahip bulunuyoruz. Mahn ud ve Mes'ud'un saraynda toplanm olan ok saydaki alin ve airler aras nda Trk asll Minuihri ve Ferruhi ilk olarak hatrlanmandr. 1038'de lm olan Sistanh Ferruhi, Mahmud ve iki o lunun saray kasidecilerindendir. Eserlerini Farsa yazmtr. Divan 1933'te Tahran'da bas lnutr. Minuihri veya Minuehri (Menuehri) de Gazne saray nn Farsa yazan airleri aras nda yer alr. Doum tarihi kesin olarak bilinemeyen Minuihri 1040'da lmtr. Kendisi iyi bir tahsil grm , dini bilgilere vkif oldu u gibi, Arap airlerinin o unun divanlarm da ezberlemiti. Divan muhtelif kereler bas lmtr. (Minuihri, .A., VIII, 343 344; N. Pekokay, A.g.e., 1, 28-34). phesiz Gazne saray nda yer tutmu bu iki nemli airin yamnda, ok sayda dierlerini de hat rlamak gerekir. Devletsah, Mahmud'un sa-

raynda 400 airin bulunduunu rivayet ediyor. Bu say da mubalaa 119

varsa bile, oklu a i aret etti i muhakkakt r. Mahmud'un bilgin ve airlere ok yakn ilgi gstermesinin temelinde birbirine ba l iki neden yatITU olmaldr. Bunlardan birincisi ilim ve edebiyat n gelimesi, dieri ise bu yolla ynetimin propogandas tun yaplnasdr. zellikle airlerin gemi dnemlerde bu a dan ok faydal olduklar iiphesizdir. Mahmud'un sarayndaki airlerden bir ka n sayacak olursak; Escedi, Gazffiri Rad, Meliku'-uarft Unsuri, Ebu'l-Feth Busti ve ehnme'siyle me hur Firdevaryi hatrlayabiliriz. Bu sonuncu eserini nce 999'da bir emire sunmu , 1009'da baz deiikliklerle Mahxn.ud'a takdim etmi tir. Ebul-Feth Bustl, Sebktegin ve Mahnud dneminin byk edibi olup, mektup ve resmi vesikalar ustahkla kaleme alan bir ahsiyet olarak da tan nr. Sultan Mahmud ve Mes'ud'un hizmetleri de bulunan Ebul-Alg Muhammed b. Hassfil ise, Tafzilu'lEtrk SC iri'lEcnad adl Trkleri ven bir eserin sahibidir. Mahnud, Harezm'den gelen ve hristiyan bir bilgin olan Ebu'l-Hayr Ibn Hammlir'a da son derece yakn ilgi gstermitir. Yine Harezm'den gelen bir ba ka bilgin de, gzel resim. yapan

Ebf Nasr Mansr Ibn Irak't r. Sultan Mes'ud da babasnn yolunu takip etmi , alim ve airlere ilgi ve yaknlk gstermi , geni ihsanlarda bulunmu tur. Nitekim Birni elKanun'lMes' adh eserini ona ithaf etti i gibi, Kitbu'lCeviihir ft, Ma'rifeti'lCevethir adl kitabn ise olu Mevdud'a ithaf etnitir. Mes' ud adna eser telif edenler arasnda Kad Ebu Muhammed b. Abdullah en-Nashi -eseri Illes'fcti fi FurttilHanefiye yi de saymak gerekir. Sultan Ibrahim ve halefleri dneminde ise Gazneliler saraynn Iran edebiyatnn gelimesine katkda bulundu u grlr. Bu devredeki airler arasnda Ebu'l-Ferec Rni, Osman Muhtari, Mes'ud-i Sa'd-i Selsaymam z mmkndr. Bizzat Sultan Ibrahim (1059-1099) de her sene bir Kur'n istinsah eder ve onu di er baz hediyelerle birlikte Mekke'ye gnderirdi. Sultan Behramah'n da alim ve airlere iltifat edip, onlara eitli imknlar sa ladn biliyoruz. Tasavvuri bir mesnevi olan Hadikat'lHakika sahibi Seniii ve va'z ve hitabette usta Seyyid Hasan Gaznevi onun airlerindendir. Behram ah, sahip olduu ok saydaki kitab huzurunda okuturdu. Hsrev ah da, G-azneliler saray nn, alim ve airleri koruma gelene ini srdren sultanlar arasnda yer alr.
Gazneliler, kendi blgelerinde Tasavvufun da geli xnesine imkn salamlardr. Onlarn meclisleri fevkalade kalabal k olurdu. Bu vesileyle Ebu'l-Hasan Ali b. Ahned el-Harakani (. 1033 /4), Ebu'l-Kas m

Ali b. Abdullah el-Grgani (. 1058), Ebu Ali el-Hasan b. Muhammed ed-Dakkak (. 1014 / veya 1021), Ebu Abdurrahman es-Slemi (. 1021),
120

Abdlkerim b. Hevzin el-Ku eyri (ii. 1072), Ebu smail Abdullah b. Ebu Mansur Muhammed el-Ensari (. 1088)'yi hat rlamak mmkndr. Gazneliler devri Tarih yaz cl bakmndan da nemlidir. Ebu Nasr Utbrnin Arapa eseri Tarih-i Yemini, Sebktegin ve Mahmud devri iin nemlidir. Ebu'l-Faz1 Beyhakrnin Farsa olarak yazd Tarih-i Beyh.aki, ashmn otuz cilt kadar oldu u syleniyorsa da, gnmze ancak az bir ksm ula abilmi tir. Mes'ud dnemi iin ba hca kaynak durumundadr. Gerdizrnin Abdrreid (1051-1052)'e sunmu olduu Zeyn'lAhbr' n burada son olarak hat rlayalm. Bira'nin de Harezm Tarihi adl bir eser yazd bilinnektoyse de, bu eser bize kadar geleniemi tir. Gazneliler devri sz konusu edildi inde hi unutmamannz gereken ok ynl bir alim de Ebu Reyhan el-Birnrdir. De iik alanlarda eserler vermi olan Trksln. dnyasnn bu byk all-ni, Game saray'nn Harezm'den gelmi en gzde ki ileri arasnda hakl olarak yer ahntr. Mahm.ud ile birlikte Hint seferlerine kat hm ve oralar hakknda son derece orijinal bilgiler vermi tir. Biffinrnin Hindistanla ilgili eseri Kitabul-Tahkik m lig-Hint adn ta r. Bu eser, Hint inan ve adetlerini tarafsz olarak inceleyen ilk Islrni eserdir. Birni, Hint din., ilim ve corafyas hakknda geni malumat vermektedir. Onun ok say daki eserlerini burada ayr ayr gsterme inknma sahip deilsek de, bunlar arasnda elAstiru'lBlciye Tandidu Emlein ve Kitabu'sSayda's n hatrlayabiliriz. Birnrnin pek az gnmze kadar gelebilmi 180 kadar eser yazdm belirtelim. Bunlar Tarih, Dinler Tarihi, Mate matik, Trigonontetri, Astronomi, Jeoloji, Corafya, Botanik, Fizik, Astroloji ve T p sahasndad r. 4 imar Faaliyetkri Gazneli sultanlar, bilim ve edebiyat alan ndaki yakn destekleri yannda, mimari faaliyetleriyle de dikkatleri ekerler. zellilde Sultan Mahmud ve Mes'ud'un byk apta in aat abalar biliniyorsa da, onlarn bu semoreli almalarnn pek az giinii.milze gelebilmi tir. Mahmud, saraylar ve halkn yararna ar , kpr, su yolu ve kemerleri yapt rnutr. Bu dnemde Gazne ba ta ohnak zere, lkenin her tarafnda ok sayda dini yaplarn kurulduunu da ifade etmek gerekir. Sebktegin ve Mahmud'un trbeleri, dnenin gnmze intikal eden eserleri arasndadr. Son yllarda yaplan kazlar, Gazneliler devrinde mimari seviyenin yksekliine ahadet etmektedir. 121

Gazne, daha nce kk bir ehir iken Gazneliler sayesinde medreseler, ktphaneler, saray ve camilerle sslenmi , bu dnemde Asya'nn en byk kltrel merkezlerinden biri olmu tur. Hindistan'la yak iliki dolaysyla ayn zamanda da Gazne, Byk Seluklu mimari ve sanatnda etkili olduu kadar, Hindistan'da geli ecek olan Trkislam sanatna da temel olu turmutur. Son yllarda yaplan arkeolojik kaz ve ara trmalardan elde etti imiz bilgiler sayesinde bugn biz, Gaznelilerin camilerini daha iyi tan yabilnekteyiz. Buna gre Byk Seluklularla ba lad zanntdilen Trk cami mimarisinin, Karahanhlarda grlen sa lan gelimesi Gaznelilerde de devam. etmi tir. Sultan Mahmud'un Sumnat seferi sonrasda Gazne'de in a ettirdii Arusu'l Felek camii bu vesile ile hatrlanabilir. Ayn ekilde Mahmud veya Mes'ud tarafndan yaptrlm olmas muhtemel Leker-i Bazar Ulucami ve bunlar haricinde de ok sayda cami yaplm olduunu, orijinal minare kal ntlar ndan renmekteyiz. ou ortadan kalkm bulunan Gazneli trbelerinin, Karahanl larn benzer eserleri yan nda snk kaln.akla birlikte, yine de Gaznelilerin Trbe minarisinde ileri bir dzeye ula tklar tesbit edilmektedir. Bu trbelerden Mahmud'un trbesi ile muhtemelen Sebilktegin, Ibrahim ve III. Mes'ud'unkiler bize kadar ula m tr. Gaznelilerin Ts valisi Arslan Cazip (997-1028)'in Sengbest'teki trbesi ise zengin sslemeleri ve gelimi mimarisi ile dikkatleri eker. Gazneli saraylar konusunda ise I. Mes'ud'un plann bizzat kendisinin izdii ve Abdlmelik adh bir mimar n drt senede gerekle tirdii (bitii 21 May s 1036) Le ker-i Bazar Saray sayesinde bilgi sahibi olmaktay z. Bust ve Leker-i Bazar, ayn ehrin iki k smdr. Birincisinde ar , kervansaray, hamam gibi yap larla kale dahilinde bir ticari ehir, ikincisi on kilometre mesafede devlet daireleri, saraylar ve k lalardan ibaretti. Burada Sultan Mahmud dneminden bir saray kal nts da yer almaktad r. Gazne lkesinin muhtelif yrelerinde yap lan arkeolojik kazlarda daha ba ka saray kal ntlar da ortaya karlm bulunmaktadr. Gaznelilerin kervansaray, medrese v.b. di er mimari eserleri konusunda ise ancak t-arih kitaplar vastasyla bilgi sahibi olabilmekteyiz. "Gaznelilerin Trk ve islm tarihindeki ba lca rol, kuzey Hindistan fethine yol aarak islam dinine Pencap'ta kuvvetli bir dayanak 122

noktas elde etmesi ve daha sonraki Hindistan fetihlerine bu suretle sa la bir zemin hazrlam olmasdr. Ayrca Gazneliler, Hint dnyas kltr ile do rudan doruya temas kuranlar olarak tarihe gemi lerdir. Onlar Hindistan'da islTr dininin tohumlarn atmakla yllar sonra Pakistan devletinin kurulm.as nda da birinci derecede etken olmu lardr. Sultan Mahmud ve Mes'ud'un ahsiyetleri ise halkn zihinlerinde byk mslman ve halk kahramanlar olarak yerleti. Maimmd daha sonraki Iran Edebiyat nda da, mehur bir ah s, adalet ve insaf timsali bir hkmdar olaral yer alm tr." (E. Meril, Mslman-Trk Devletleri

Tarihi, 42)

Bibliyografya A. Ate, Minihri, I.A., VIII, 340-344. A. Ate, Mes'ud b. Sa'd b. Salman, . A., VIII, 141-144. A. Y. Yakubowski, Gazneli Mahmud Devri, ev: A. Cafero lu, lk
Halkevleri Mecmuas , c. XII, XIII (Ankara 1939), s. 505,49,241,321.

E. Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, stanbul, 1985. E. Meril, Sultan Gazneli Mahmud, Ankara, 1987. E. Meril, Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara, 1989. E. Meril, Gazneliler, Do utan Gnmze Byk islim Tarihi, Istanbul, 1987, c. VI, s. 223-299.

E. Meril, Gazneliler, Tarihte Trk Devletleri, Ankara, 1987, c. s. 321328.

E. Meril, Sebktegin'in Pendnmesi, islm Tedkikleri Enstitiis Dergisi, c. VI, cz 1-2 ( stanbul 1975), s. 202-232.

E. Meril, Gaz,nelilerin .Hindistan Siyaseti, Prof. Dr. Bekir Ktko lu'na

Armaan, stanbul, 1991, s. 547-561.

Birniye Arma an, Ankara, 1974. Fatin Gkmen, Biruni, .A., II, 635-646. G. Tmer, Birni5/ e Gre Dinler ve slm Dini, Ankara, 1975. . Kafesolu, Mahmud Gaznevi, .A., VII, 173-183. K. Grn, Trkler ve Trk Devletleri Tarihi, stanbul, 1981, c. I, s.
282-292. 123

M. Nazm, Mes'ud, .A., VIII, 133-134. M. Nazm, Ismail b. Sebktegin, .A., V /II, s. 1112. M. Naz, Muhammed b. Mahmud, .A., 1/111, 480-482. M. Nazm, Mev lid, .A., VIII, 162-163. N. Pekoleay, slmi Trk Edebiyat , stanbul, 1967, e. I, s. 29-32. O. Aslanapa, Trk Sanat , stanbul, 1971, e. I. O. etin, Gazneliler, islm Tarihi, stanbul, 1987, e. IV, s. 56-72. M. Longworth Dames, Gazne, .A., IV, 741-742. M. Longworth Dames, Gazneliler, .A., IV., 742-748. P.K. Hitti, Siya.si ve Kltrel Isltm Tarihi, ev: Salih Tu , stanbul, 1980, e. III, s. 729-732. Y. H. Bayur, Hindistan Tarihi, Ankara, 1946, e. I, s. 122-247. W. Barthold, Alptegin, .A., I, 386.

124

GENEL B BL YOORAFYA
el-Ablidi, Ahmed Muhtar; Fi'tTarihi'lAbbasi ve'lEndelusi, Beyrut,
1972.

Ahmed Hilmi, ehbender-zfule Filibeli; Tarih-i slm, stanbul, 1326

1327, c. III. Algl, Hseyin-etin, Osman; sleim Tarihi, stanbul, 1986-87, c. IIV.

Arnold, T.W; Intar- slm Tarihi, ev: Hasan Gndzler, Ankara,

1971.

Barthold, V.V.; Orta Asya Trk Tarihi Hakk nda Dersler, Haz. Kzm
Ya ar KopramanAf ar smail Aka, Ankara, 1975.

Barthold, V. V.; slm Medeniyeti Tarihi, izah, dzeltme ve eklerle

yay nlayan: Fuad Kprl, Ankar'a, 1963.

Barthold, V. V.; Mool stilsna Kadar Trkistan, Haz: Hakk Dursun

Yld z, stanbul, 1981.

Bouamrane, Chikh-Gardet, Louis; Panorama de la' Pense'e Islamique,

Paris, 1984.

Brockelmann, Carl; Islm Milletleri ve Devletleri Tarihi, ev: Ne et aatay, Ankara, 1964, c. I.

Bosworth, C.E.; slam Devletleri Tarihi, ev: Erdo an MerilMehmet

pirli, stanbul, 1980.

Caferolu, Ahmed; Trk Dili Tarihi, stanbul, 1970. Cezar, Mustafa;' Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarhk, stanbul,
1977.

Corci Zeydan; Medeniyet-i slmiye Tarihi, ev: Zeki Me amiz, stanbul, 1328-1330, c. IV.

een, Anl; Trk Devletleri, stanbul, 1986.

125

Datekin, Hseyin; Genel Tarih Adas , Istanbul, 1983. Elisseeff, Nikita; L'Orient Musulman au Moyen Age 622-1260, Paris, 19'77. Erdoan, Meril; Mslman - Trk Devletleri Tarihi, Ankara, 1991. Erginsoy, lker; slm Maden Sanatnn Gelimesi, stanbul, 1978. Feher, Geza; Trko-Bulgar, Macar ve Bunlara Akraba Olan Milletlerin Kltr-Trk Kltrnn Avrupa'ya Tesiri, kinci Trk Tarih Kongresi Tebliler, stanbul, 1943, s. 290-320. Gibb, H. A. R.; Orta Asya'da Arap Ftuhat, ev: M. Hakk , stanbul, 1930. (Gnaltay), emseddin; slamda Tarih ve Mverrihler, Istanbul, 13391342. Grn, Kmuran; Trkler ve Trk Devletleri Tarihi, /stanbul, 1981, C. I-II. Hasan, Hasan Ibrahim; islm Tarihi, ev: Ismail Yiit, stanbul, 1986, c. I-VI. Hudarl Muhammed; Tarihu Imemi'l- slm, Msr, 1970, e. I-II. slm Ansiklopedisi (IA); Metinde Gsterilmey en Muhtelif Maddeler. Hitti, Philip K.; Siysi ve Kltrel Islm Tarihi, ev: Salih Tu , Istanbul, 1980-81, c. I-IV: Haniidullah, Muhammed; Islm Peygamberi, ev: M. Said Mutlu-Salih Tu', Istanbul, 1966-1969, c. I-II. Kafesolu, Ibrahim; Trk Milli Kltr, Ankara, 1977. Kitap, Zekeriya; Trklerin slam Medeniyetindeki Yeri, Ankara, 1973. Komisyon, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, Istanbul, 19861988, c. I-IX. Komisyon, slm Tarihi Kltr ve Medeniyeti (The Cambridge History of Islam), ev: Muhtelif Mtercimler, stanbul, 1988-1989, c. I-IV. Kprl, M. Fuad; Trk Edebiyat nda Ilk Mutasavv flar, Ankara, 1976. Kprl, M. Fuad; Trk Edebiyat Tarihi, Istanbul, 1980. Kprl, M. Fuad; Trkiye Tarihi, stanbul, 1923, c. I. Kurat, Akdes Nimet; IV-XVIII. Yzy llarda Karaden Kuzeyindeki z Trk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1972. 126

Mahmud Es'ad; Tarihi Din-i

stanbul, 1327-1329, c. Paris, 1977.

Miquel, And; L'Islam et Sa Civilisation VIIeXXe Siecle,

Nasr, Seyyed Hossein; Sciences et Savoir en Islm, Paris, 1979. Nizam'l-mlk; Siysetnme, Haz: Mehmet Altay Kymen, Ankara, 1982. Abdlaziz Sleyman; E ullu'lIslmiyye, Beyrut, 1973. ()gel, Bahaeddin; islmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara, 1942. Ogel, Bahaeddin; Trk Kltr Tarihine Giri, Ankara, 1978-1987, c. IIX. ztuna, Ylmaz; Byk Trkiye Tarihi, Trk Siyasi Tarihi ve Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul, 1977, c. I. iiztuna, Ylmaz; Islm Devletleri, Ankara, 1989, c. IIV. Wsonyi, IAszl; Tarihte Trklk, Ankara, 1971. Smer, Faruk; Ouzlar (Trkmenler), Istanbul, 1980. Stanley, Lane Peole; Dvel-i Islmiye, Eklerle ev: Halil Ethem, stanbul, 1321 /1927. Tarihte Trk Devletleri, Ankara, 1987, c. III. Togan, A. Zeki Velidi; Tarihte Usul, stanbul, 1969. Togan, A. Zeki Velidi; Umumi Trk Tarihine Glri , Istanbul, 1979. Turan, Osman; Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, Istanbul, 1969. Turan, Osman; Seluklular ve Islmiyet, stanbul, 1971. Turan, Osman; Seluklular Zaman nda Trkiye, Istanbul, 1971. Turan, Osman; Tiirk Cihan Hakimiyeti Mefkiiresi 1979, c. III. Trk Dnyas , El Kitab, Ankara, 1976. -- Trkiye Diyanet Vakfi slam Ansiklopedisi (TDV A ), Metinde Gsterilmeyen Muhtelif Maddeler. Uluay, M. aatay; Ilk Mslman Trk Devletleri, stanbul, 1977. Uzunarb, smail H.; Osmanl Devleti Te kiltna Medhal, Ankara, 1970. (lken), Hilmi Ziya; Orta Asya'da Trkmenlerin Dini, Mihrab Mecmuas , Sene 1 (Istanbul 1340), S. 8, s. 237-244; S. 9, s. 276-280; S. 10, s. 313-316; S. 11, s. 337-342; S. 12, s. 372-377; S. 25, s. 480-482. 127 Tarihi, stanbul,

Yakubowski, A.Y.; Gazneli Mahmut Devri, ev: A. Cafero lu, lk Halkevleri Meemuas , e. XII, XIII (Ankara ubat, Mart, May s, Temmuz 1939), s. 505, 49, 241, 321. Yldz, Hakk Dursun; Islmiyet ve 7'rk/er,Tstanbul, 1980. Yurdaydn, Hseyin Gazi; slm Resminin Men e'leri, AC FD, e. III, S. 3 4 (Ankara 1954), s. 31 55.
-

Yurdaydn, Hseyin Gazi; Balangcndan XIII. Yzy l Sonlarna Kadar Mslman Minyatr, Yllk Ara t rmalar Dergisi, c. VI (Ankara 1957), s. 181-192. Yurdaydn Hseyin Gazi; slm Tarihi Dersleri, Ankara, 1971. Ebu Yusuf, Kitabu'l Harac, ev: Ali zek, Istanbul, 1970.

128

EK: I

HAL FELER LISTESI HULEEL- RAS D N Miladi

11- 13 '13- 23 23- 35 35- 40

Hz. Ebubekir Hz. mer Hz. Osman Hz. Ali EMEVI HAL FELER

632- 634 634- 644 644- 656 656- 661

41- 60 60- 64 64- 64 64- 65 65-86 86-- 96 96-99 99-101 101-105 ,105-125 125-126 126126 126-126 127-132

I. Muaviye I. Yezid II. Muaviye I. Mervan Abdlmelik I. Velid Suleynan mer b. Abdlaziz II. Yezid Hiam. II. Velid III. Yezid brahim II. Mervan ABBAS/ HAL FELER

661- 680 680- 683 683- 683 683- 685 685- 705 705-- 715 715- 717 717- 720 720- 724 724- 743 743- 744 744- 744 744-- 744 744- 750

132-136 Seffah (Ebu'l-Abbas) 136-158 Mansur (Ebu Cafer Abdullah) 158-169 Mehdi (Ebu Abdullah Muhammed) 169-170 Hadi (Ebu Muhammed Musa) 170-193 Resid (Ebu Cafer Harun) 193-198 Emin (Ebu Musa Muhammed) 198-218 Me'mun (Ebu Cafer Abdullah) 218-227 Mu'tasm-Billah (Ebt shak Muhammed) 227-232 Vask-Billah (Ebu Cafer Harun) ,232-247 Miitevekkil-Alallah (Ebu'l-Fadl Cafer) 247-248 Mntasr-Billah (Ebu Cafer Muhammed) 248-251 Mustahl-Billah (Ebu'l-Abbas Ahmed) 251-255 Mu'tez-Billah (Ebu Cafer Muhammed) 255-256 Muhtedi-Billah (Ebu shak Muhammed) 256-279 Mftemid-Alallah (Ebu'l-Abbas Ahmed)

(749 750- 754 E 754- 775 "4 I 775- 785 , 785- 786 786- 809 ^) 'rA I 809- 813 , 813- 833 1833- 842 -"" 1842- 847 847- 861 861- 862 862- 866 866- 869 869- 870 870- 892.
gf

es

129 ,

279-289 289-295 295-320 320-322 322-329 329-333 333-334 334-363 363-381 381-422 422-467 467-487 487-512 512-529 529-530 530-555 555-566 566-575 575-622 622-623 623-640 640-656

Mu'tezid-Billah (Ebu'l-Abbas Ahmed) Muhktefi-Billah (Ebu Muhammed Ali) Muhktedir-Billah (Ebu'l-Fadl Cafer) Kahir-Billah (Ebu Mansur Muhammed) Razi-Billah (Ebu'l-Abbas Ahmed) Mutteki-Billah (Ebu shak brahim) Mustekfi-Billah (Ebu'l-Kasm Abdullah) Muti-Lillah (Ebu'l-Kas m el-Fadl) Ta'i-Lillah (Ebu Bekir Abdiilkerim) Kadir-Billah (Ebur-Abbas Ahmed) Kaim-Biemrillah (Ebu Cafer Abdullah) Muktedi-Biemrillah (Ebu'l-Abbas Abdullah) Mustazhir-Billah (Ebu'l-Abbas Ahmed) Mstersid-Billah(Ebu Mansur Fadl) Rasid-Billah (Ebu Cafer Mansur) Muktefi-Liemrillah (Ebu Abdullah Muhammed) Mustencid-Billah (Ebu Muzaffer Yusuf) Mustazi-Biemrillah (Ebu Muhammed Hasan) Nasr-Lidiillah (Ebu'l-Abbas Ahmed) .' Zahir-Biemrillah (Ebu Nas r Muhammed) Mustansr-Billah (Ebu Cafer Mansur) Mu'tasm-Billah (Ebu Ahmed Abdullah)

892- 902 902- 908 908- 932 932- 934 936-945 t 934- 940 Emiru'l-tmeraldd 940- 944 ,,, i 944- 946 946- 974 :Z 7> 5' 974- 991 :o 991-1031 en 4 1031-1075 1075-1094 1094-1118 1118-1135 7 ,U 1135-1136 115 t1.3 1136-1160 cr) 1160-1170 1170-1180 1180-1225 1225-1226 1226-1242 1242-1258

KAH RE'DEK ABBAS HA.LFELERI 659-660 660-701 701-740 740-741 741-753 753-763 763-779 779-779 779-785 785-788 788-791 791-808 808-816 816-845 845-855 855-859 859-884 884-903 903-914 914-922 922-923 923 Mustansr I. Halim I. Msteldi I. Vank II. Hakim I. Mu'tezid I. Mtevekkil (Birinci hilafeti) Mu'tasm (Birinci hilafeti) I. Mtevekkil (kinci hilafeti) II. Vask Mu'tasm (kinci hilafeti) I. Mtevekkil (1.1ncii hilafeti) Musta'in II. Mu'tezid II. Mstekfi Kaim Mstencid II. Mtevekkil Mstemsik (Birinci hilafeti) III. Mtevekkil (Birinci hilafeti) Mstemsik (Ikinci hilafeti) III. Mtevekkil ( kinci hilafeti) 1261-1262 1262-1302 1302-1340 1340-1341 1341-1352 1352-1362 1362-1377 1377-1377 1377-1383 1383-1386 1386-1389 1389-1406 1406-1414 1414-1441 1441-1451 1451-1455 1455-1479 1479-1497 1497-1508 1508-1516 1516-1517 151'7

130

EK-II TRK VAL LER TARAFNDAN KURULAN HANEDANLAR a- TOLUNO ULLARI (254-292/868-903) Tolun 1- Ahmed b. Tolun et-Trki (868-884) 2-Humareveyh (88.4-896)

3- Cen; (896-896)

4- Harun (896-904)

Katru'n-Necla

4
5- eyban (904-905

b- SACO ULLARI (276-317/890-929) Ebu's-Ste Divdd b. Yusuf Divdest 1- Ebu Ubeydullah Muhammed el-Afsin (890-901) 3- Ebu'l-Msafir Feth b. Muhammed (928-929) 2- Ebui-Kasm Yusuf (901-927)

e- III D LER (323-358/935-969) Cuff

Toa

1- Muhammed b. To a (935-946) 2-Ebu'l-Kasm Unfeur (946-960) 4- EbuP-Misk Ktfur (966-968)

2- Ebu'l-Hasan Ali (960-966) Ebu'l-Fevaris Ahmed (968-969)

131

EK-III GAZINELILER HANEDANI (963-4186) 1- Sbektegin (977-997) 3- Mahmud (998-1030) 2-- smail (997-998)

4- Muhammed (1-030; 1040-1041)

5- Mes'ud (1030 040)

4/

9- Abdrre id (1050-1052)

6- Muvdtid (1041-1049)

8- Ali (1049-1050)

1- Ferruhzkl (1053-1059) 12- Ibrahim (1059-1099)

7- Mes'ud II. (1049) [GO- Turul (1052)]

4
14- irzad (1115-1116) 15- Melik Arslan (1116-1118) 16- Behram ah (1118-1152) 17- Hsrev ah (1152-1160) 18- Hsrev Melik (1160-1186)

Hicri Tarihlerin Miliicliye evrilmesi: Bunun iin en sa lkh yol Faik Reit Unat (Hicri Tarihleri Mail& Tarihe evirme Klavuzu, Ankara, 1974)' n eserinden faydalanmaksa da, bu kitap bulunmad takdirde ve sene itibariyle eviri yap lmak zere u yol takip edikbilir Elimizdeki hieri tarih 0,97 ile arp hr, kan rakama 622 eklenir. Bu formln tersi mildi tarihleri hieriye evirmek iin de kullanlabilir. rnek: 1400=1400x 0,97=1358+622=1980 1980=1980-622=1358:0,97=1400

132

INDEKS
Ahmed (Bat Karahanhlardan) 85, 86. Ahmed b. Bveyh 8. A. Dilaar 98. Ahmed b. Cafer ed-Dineveri 48. Ababa 67. Ahmed b. Ebi Halid 50. Abbas 48. Ahmed b. smail 108. Abbas ,b. Me'mun 23. Ahmed b. Mdebbir 45. Abbasiler VIII, 4, 5, 19, 20, 31, 41, 49, 69, 108. Abbasi Hilfeti VII, 4-7, 9, 19, 22, 23, 78, 93, Ahmed b. Miiz'ahim 42. Ahned b. Muhammed 61. 100. Ahmed b. Tolun 6, 21, 42-46, 48. Abbasi htilli 31. Ahmed b. Tolun Camii 45. Abbasilerin ilk Dneminde Siyasi, Askeri ve Kltrel Alanlarda Trkler (749-861) 22. Ahned b. Yusuf b. brahim 48. Abdullah (Ubeydullah b. Yahya b. Hakan' n Ahmed Yesevi 102, 104, 105. Ahnef b. Kays 14, 19. torunu) 26. Ahvaz 51. Abdullah Bato el-Hazari 69. Akktel 85, 106. Abdullah b. Mubarek et-Trki 36. Aksaray 76. Abdullah b. Zbeyr 3. Akid Gurek 31. Abdullah el-Fergani 61. Alem Ba lar Er (Alemdar) 90. Abdrrahman (III) 6, 8. Abi Afrsiyb 80, 89. Abdurrahman b. Muilviye 6. Ali (Hz.) 2, 4. Abdurrahman el-Hulni 32. Ali (Amefr'un o lu) 25. Abdlkadir Karahan 98. AbdLkerim (Satuk Bura Han) 34, 81, 94, 95. Ali (Gazneli) 114. Ali Emiri 102. Abdillkerim b. levazin el-Kueyi 121. Ali Tegin 114. Abdlmelik 28. Almaata 17. Aldlnaelik (mimar) 122. Almu Han (Emir Cafer b. Abdullah) 63, 69, Abdhnelik b. Mervan 3. 70, 72. Abdlmelik l. Nuh 108, 109. Alparslan 36, 85. Abdrreid 114, 121. Alp Er Tonga (Afrasiyab) 89. Afganistan 108, 115. Alptegin 108, 109. Afrika 1, 2, 8 , 47. Altn Orda 70, 72, 105. Afin (Haydar b. Kavus) 21-24. Amacr et-Trki 25. Afin (Ubeydullah Muhammed) 44, 51. Amil 21, 23, 24, 28, 91. Aga Bazar 77. Amilu'l-Harae 59. Aa (Haeib'l-Hiieefb) 116. Amor Camii 60, 61. Agartm et-Trki 25. Amr bnu'l-As 2, 42. Alebiler 6. Amudery (bk. Ceyhun) Aharun 14. Anadolu 36, 76. Ahmed (Bulgar han) 72. A

133

Anadolu Seluklulan 36. Anandpal 112. Aral 74. Arap Ata Trbesi 106. Arabistan 2, 12. , Arap Kabileleri 6. Arap Dnemi ( slm Tarihi'nde) 35. Arap imparatorluk Sisteni 3. Arap Paras 3. Araplar 12, 14-16, 35, 36, 93. Arap Yarmadas 1. Anz 117. Art (Sak) 118. Arslan 89. Arslan Cazib 122. Arslan lig (bk. Mansur) Arslan Kara Hakan 91. Artu 95. Art,uk 81. Arusu'l-Felek 122. Astekin 25. Asba (Aba Hnsalr) 90. Asgl 72. el-Asker 45. Asparuh (Esperih) 65. el-Asaru'l- &ikiye ani'l-Kurt"ni'l-Hliye 121. A'a b. Ekber 12. Aa Trldstan (Maverannebir) 2, 11, 14-16, 28-30, 32-34, 43, 53, 80, 92, 94. Anas et-Trki 21-26, 45, 51. Aot b. Simbat 52. Aot b. Simbat (Torun) 53. Atabet'l-HakyLk 102 , 103. Atill 64. Avsm 21, 23, 51. Avrupa(h) 1, 36, 64, 78. Ava'rlar 65, 66. Ay Bitii 91. Ayn-i Clt 36. Aye Bibi Trbesi 106. Ay-Told 96, 97. Azak 64. Azerbaycan 16, 23, 25, 114.

B. Lewis 3, 5. Bbek 23, 24, 50. Baby Tepeci i 77.

Bagatur Tudun 1 /. Ba dad (Medinet's-Selm) 5-9, 21-23, 31, 35, 42, 43, 46, 50, 51, 54, 56, 70. Bahreyn 54. Balaci Hatun Trbesi 106. Balamir 67. Balasagun 84, 86, 94. Balkanlar 65, 66. Barsula 72. Basra 15, 19, 43, 51, 54. Bakrtlar 70. Batbayan Han 66. Bat Trkistan 16-18, 34. Batuailik 114. Batu Han 71. Bayk Bey 25, 26, 43. Baytas Arslan Han (Sleyman) 81. Bayrak 110. Bazan 31. Bazis 30. Bazir Arslan 80. Beei Ry 111. Beekem et-Trki 8, 22. Behranah 115, 120. el-Bekri 69. Bektemir b. Tatemir 25, 26. Bel'ami 109. Belzuri 17. Belencer 32. Belh 2, 14, 30, 83. Belki 69. Belucistan 109. Bengalde 36, 119. Berberiler 3. Berid 2, 42, 45, 46, 56. Besarabya 66. Besin Atalay 102. Beinci Halife (bk. mer bn Abdiilaziz) Beyaz Deniz 78. Beyhak 70. Beyhaki 70. Beykend 14, 15, 28, 29. Bhatiya 111. Brak (Buyruk) 89. Biler 75, 77. Bilge Kaan 37. Bilge Tegin 109. Bilge Kl Kadir Han 80.

134

Bimaristan 45. Bingazi 44. Binhas 83. Birfni 120, 121. Bizans ( mp.) 1, 3, 13, 21, 23-25, 35, 43, 44, 53, 59, 63, 64, 66-68. Boa el-Kelr et-Trki 21, 22, 24, 25, 51. Boa es-Sa r 22, 25, 26, 51. Boharin 112. Boris Han (IVIihail) 67. Britegin (Piri Tegin) 109. Budist 93. Budizm 11, 18, 37. Bura 89. Bura Kara Hakan 91. Buhara 2, 3, 14, 15, 19, 28, 29, 30, 81, 82, 83, 85, 94, 100, 103, 105, 109. Buhari 13. Buhara Melikesi 19. Buhara Ulu Camii 106. 'Buharahlar Mahallesi (es-Sikket'l-Buhariyye) 19. Bulgarlar 32, 37, 63-78. Bulgar ( ehir) 63, 70-72, 74-77, 86. Bulgari 73. Burak 94. Bsir 4. Bust 122. 13ustnu'l-Kfriye (Kfriye) 61. Buyruk 72. Bveybiler 8, 9, 22, 108, 119. Byk Bulgarya Devleti 65. Byk Hun imparatorlu u 64. Byk Minare 76. Byk Zap Sava 4. C, C. Brockellemau 102. Cafer d-Mansur (bk. Mansr) Caluz 20. Cahiliye Dnemi 12. Camedr 116. Candr 90, 116. Catlar 113. Caypsl 111. Cafer Tegin 82. Cebail, 95. Cehennem 105.

Celaleddin Ilseyin 106. Celula Harbi 13. Cemal Kari 103. Cemal Sofuolu 98. Cend 33. Cennet 105. Cevher 58. Ceyhun (Amuderya) 3, 14, 15, 81, 95. Cey 44, 48. Cezayir 6. el-CezIre 44, 52, 53. 24. Cihad 1, 93. Cizye 16, 27, 28. Cumna 112. Ciindipur 51. Cneyd b. Abdullah d-Murzi 15. Crcan 4, 15, 23, 29, 31. Cveyni 69. aanyan 14. ar Bey 114. ar Mektuplar 30. atalar 67. avu 116. igil 34, 92, 101. igil Faraziyesi 80. in (liler) 16-18, 95, 116. in Tehlikesi 14. in Kaynaklar 33. in Imparatoru 17, 27. ' olman 68. uff (uk) b. Yultekin Akid 57. D Dahistan 15. Dandanakan 114. Darphane Miitevellisi 59. Daru'l-Ilarb 25. Dardl-Imare 45, 46, 61. Davud b. Sleyman Saksani 75. Delhi 112. Dengiik 64. Dervi 34. Devletah 119. Dicle 5, 7. Dilkan Iline 31. Dimyat 44. ed-Dinftru't-Toluni (Ahnediye) 47.

135

Divan 27. Diveni 31. Divan-1 Arz 117. Divan-1 Hikmet 102, 104. Divan-1 rf 117. Divan- Mezdlim 118. Divan-1 Rislet 116. Divan-1 Veklet 117. Divan- Yezaret 116. Divanu'l-Cey 46. Divanu'l-Harae 46. Divanu'l-n a 46, 48, 59. Divanu Lugati't-Trk 86, 94, 95, 100-102. Divia 68. Diyar-1 Mudar 51. Dobruca 66. Dou Trbesi 76. Dokuzogua 31. Don 68. Donanma 44, 60. Dostane likiler Devresi 16, 26. Dekiler 90. Dvin 52, 53.

Ebu Abdurrahman es-Slemi 120. Ebu Ali el-Hasan b. Muha nmed ed-Dakkak 120. Ebu Ali Simeuri 81. Ebu Bekir (Hz.) 2, 13. Ebu Bekir b. Haddd 61. Ebu Cfer b. Abdullah (bk. Almus Han) Ebu Cafer en-Nehhs 61. Ebu Cfer et-Tahavi 48. Ebu Cfer Muhammed (ibn Abd) 48. Ebu Davud 13. Ebu Hamid el-Endelusi 71, 75. Ebu shak brahim 70, 109. Ebu smail Abdullah b. Ebu Mansur Muhammed el-Ensari 121. Ebu Mansur Tekin 56, 57. Ebu Musa sa b. Muhammed en-Nuseri 56. Ebu Mslim 17, 20, 23. Ebu Nasr 81. Ebu Nasr Ahmed b. Ali (Togan Han) 82, 83. Ebu Nasr Manstir bn Irak 120. Ebu Nasr Utbi 121.

Ebu Reyhan el-Birilai 36. Ebu Sleym Feree el-Hadim et-Trki 21, 23. Ebu ued Hzr b. brahim 85. Ebu Tahir Sleyman el-Kannati 54. E'bu Ubeydullah Muhammed el-Afsin (bk. Afin) Ebher 54. Ebu'l-Abbas (Seffh) 4, 5, 16. Ebu'l-Abbas Ahmed b. Kayghg 56. Ebu'l-Abbas Ahmed b. el-Velld 61. Ebu'l-Ala Hamid Bulgari 75. Ebul-Ald Muhammed b. Hassill 120. Ebu'l-Faz1 Beyhaki 121. Ebu'l-Feree ni 120. Ebu'l-Feth Muhammed b. sa 56. Ebu'l-Feth Busti 120. Ebu'l-Feydris Ahmed 58. Ebu'l-Fida 69. Ebul-Ftdh Abdlgafir b. el-Hiiseyin el-Almai 86, 102. Ebu'l-Ftfll Davud 111. Ebu'l-Hasan Ali 58. Ebu'l-Hasan Ali (Arslan Han b. Bayta ) 81, 82. Ebu'l-Hasan Ali b. Ahmed d-Harakani 120. Ebu'l-Hasan Hilal b. Bedr 56. Ebu'l-Ilasan Zekd el-Aver 56. Ebu'l-Hayr bn Haramdr 120. Ebu'l-Kasm Ali b. Abdullah el-Grgani 120. Ebu'l-Kasm Kuseyri 36. Ebu'l-Kasun Undeur 58. Ebu'l-Kasun Yusuf 53, 54. Ebu'l-Misk Kilfur 58, 59, 61. Ebu'l-Msfir Feth b. Muhammed el-Afsin 54. 55. Ebu'r-Redi Muhammed el-Asvani 61. Divdad b. Yusuf Divdest 50, 51. Edib Ahned b. Malunud Ykneki 102, 103, 105.

Fahreddin Mubareksah 34. Fakih 119. Farabi 36. Fars 4, 24, 43. Farsa 93, 98, 104, 105, 119, 121. Fahmi 8, 56, 57, 58, 62, 110. Fergara 14, 15, 17, 31, 58, 81, 82, 83.

136

Fergana Hanl 8'7. Fergana ihidi 17. Fergana Trkleri 14. Ferruhi 119. Ferruhzl 114. Feth b. Hakan 25, 52. Frat 5. Fil 118. Filistin 2. Finli 63. Fin-Ugorlar 68, 70. Firdevsi 120. Fustat 44, 45, 56, 58. Franklar 67. G G. Fehdr 64. Ganj 112, 114. Garcistan 111. Gaza 93. Gaziri Rzi 120. Gazi 93. Gazi (Gazneli Mahmud'un nvam) 111. Gazne 82, 108, 109, 110, 113, 114, 122. Gazneliler IX, 7, 34, 36, 42, 81, 108-123. Gazneli Mahmud (bk. Mahmud) Gazne Ulu Camii 113. Gazvan 31. Gerdizi 73, 121. el-Grnati 69. Girl 114. Gotlar (Do u) 64. Gke-Tav 75-76. Gk-Tengri (Tanr) inanc 11. Gktrk 37, 65, 93. Gnll 118. Gulmn 118. Gulmn- Hs (Gulman- Saray) 118. Gur(lu) 109, 110, 115. Gmrk Vergisi 73, 74. Grz 118. Gyula Nemeth 64.

Raccac 3, 28. 1.13cib, 89 Hacib-i Buzurg 118. Hciblik(ler) 25, 26, 46, 59.

Iliicibu'l-Hccl 108, 109 el-113cibu'l-Kebir 46. Hal Seferleri 36. Hadikat'l-Haldka 120. Hadis 98, 119. Hakn 89. Hakan el-Urtue 21. }Mani Ailesi 26 el-.113kniyye 80. Hakem b. mer el-Gitari 15. Hakk D. Yldz 17, 22, 50. Haleb 6, 51. Halife, Hilfet 6-8, 20. Halifenin iftli i 27. Halifet's-Slih (bk. mer bn Abdiilaziz) Halil Ersoylu 98. Halil nalek 100. Halit b. Velid 2. Hamdaniler 6, 8, 53, 58, 59. Hamntid et-Tiirki 20, 23. Han 89. Han Camii 76. Han Kabri 76. Han Saraylar' 76, 77. Hanefi 70. Hn- Yama 88. el-Ilniyye 80. Hansalar 116. Harac (reisi) 27, 28, 42, 56, 57, 116. Ha ceng 85. Harezm 68, 69, 74, 83, 111, 114, 120. Haremeyn Valili i 51. Harezm Tarihi 121. Harici 4. Harizmli 32. Harun 44. Harun (Harizin ah) 84. Harun Reid 5, 6, 7, 21, 23 32. Hasan (Bulgar Ham) 72. Hasan (Emiru'l iimer) 8, 15. Hassa Ordusu 1, 4, 92. Hassan b. Hanzala 12. Haimiye 5. Hatib 117. Hazarlar 32, 37, 56, 65, 66, 68, 70, 72, 73. Hazar Denizi 73, 74. Hazar Devleti 15. Hazara 105.
-

137

Hazine(dar) 4, 59. Hemedan 23, 113. Hendek Muharebesi 12. Herakliyus 65. Hristiyanl k 11, 37. Hicaz 1, 24, 25, 58. Hicret VIII. Hil'at (Traz) 89, 93, 110. Hindil 112, 113, 115. Hindistar 3, 36, 82, 108, 110, 114, 115, 116, 119. 121, 122. Hint Mslmanlar 36. Hint Okyanusu 114. Hire 2. Hisbe 60. Hiam 4, 6, 28, 30. Hizmet Safhas 20, 26. Hoca Ahmed Yesevi 32. Hocend 83-85. Horasan 2, 4, 6, 21, 25, 27, 28, 30, 82, 83, 109, 110, 114, 116. Hotan 82, 84. Hotarm 26. Hulef-i Raidin VIII, 1, 2, 14, 15, 35, 98. Hurnreveyh 44, 45, 47, 48, 56. Hutbe 7, 8, 29, 41, 43, 45, 89. Huvare 33. Hseyin (Do u Karahanhlardan) 86. Hseyin b. Abdsselm 48. Hseyin b. Hasan 87. Hseyin G. Yurdaydn 35. Hsrev Melik 115. Hsrevah 115, 120. I, , J Imga 91. Irak 3, 5, 6, 15, 27, 54, 74, 116. Irak- Acem 113, 119. Isfahan 23, 24. bn Fadlan 32, 63, 69, 70, 72, 73, 74, 77. hniii-Halic (Muhammed b. Ali el-Haleei) 56. bn Havkal 69. bn Rusta 32, 69 74, 75. hn Sin 36. bn Tayfur 17. hn Yunus 61. bn Zolak 61.

brad-Daye 61. bnii'l-Esir 17, 20, 28, 69, 70. bnii'n-Nedim 48, 69. brahim (Emevi Halifesi) 4. brahim (Ilmreveyh'in o lu) 56. brahim (Bulgar Ham) 72. brahim (I) 106. brahim (Gazneli) 115, 120, 122. brahim Han II 86. brahim Kafesolu 96, 100. brahim b. Muhanuned 86. brahim b. Nasr (I) 84, 85. Battuta 69. hn'r-Ithik (bk.Muhammed b. el-Hazari) diiba ( kiciba) 90. drisi 69. Idrisiler 6. hidiler IX, 6, 41, 42, 43 50, 53, 55-63. ilhiyat Fakltesi VII. Ilek Hanlar 80. lba (Emir-i Ahhr) 90. lhanhlar 102. lig 89. lig Han (bk. Nasr b. Ali) lteber 72. nak (tah) et-Trki 22, 24, 25, 26, 42. nds Catlar 113. pek Yolu 12. iran(h, lar) VII, 1-3, 5-7, 13, 14, 16, 19, 21, 26, 35, 36, 63, 74, 108, 114, 116. Iran Edebiyat 93. rnek 64. sa en-Nuseri 56. sficb 33, 81, 84. shak (Bulgar Ham) 72. shak b. Kundaelk 25, 44, 52. skandinav 74. Iskenderiye 44. skender Nehri 66. sln Fetihleri 2, 15. slna Devleti VIII, 1, 2, 5, 17, 18, 9, 21, 22, 24, 36, 42, 49, 50, 78. slm Dnyas 8. Islm Hukukular 104. slam Hakimiyeti 3. islam Kltr ve Medeniyeti 36, 93. slam Medeniyeti Dairesi e Giri 94. Islm Medeniyeti 11.

138

Islm Ordular 13, 14, 15, 21, 78. Karahtaylar 85, 86. Islam Tarihi VII, VIII, 8, 11, 13, 16, 85. Karakan= 95. Islmiyet 11, 12, 14, 15, 18, 20, 28, 88, 93, 95 Karasaray 76, 77. slmi Trk Edebiyat 95, 98. Karluklar 1,7, 18, 31, 33, 34, 92. islmi Vergi Sistemi 3. Karluk Faraziyesi 80. Islavlar 70. Karlak-Yagma Faraziyesi 80. Ismail H. Danimend 13, 36. Karmatiler 44,, 54, 58, 111, 112, 119. Ismaili 58, 109. , Kasm b. Yahya el-Meryemi 48. Ispanya 3, 6, 8. el-Kasm b. Ahmed er-Ressi 61. istahri 69, 77. Kgar 81, 82, 83, 84, 94, 96. Istarbul l, 2, 11.,, 65, 67. Kgar-l-lakniye Lehesi 96. Isve 73. el-Katai 45, 56. ibol 76. Katiavar 113. Ihan (Ihanlar I ham) 5,2. Ktib, Kitibet 25, 48, 59. I raf- Evkf 117. Ktip elebi 100. Itil 16, 32. Katib-i Srr 46. Itil (Volga) 68, 74. Katru'n-Neda 47. /fil (Volga) Bulgarlan IX, 34, 42, 63-78 Katvan l 82, 85. Justinianos (II) 66. K vus 32. Kayglg 25. Kazan 71, 76. K Kazan Hanl 72. Kazvin 54. Kbil 108, 111. Kehf'd-Devle ve'd-Din 113. Kad 59, 60, 91. Kermenk Kad Ebu Muhammed b. Abdullah en-Nasibi Kervansaray 106. 120. Kemir 112, 113. Kad'l-Kudt 117, 118. Kesf'z-Zunun 100: Kadir-Billah 110, 113, 114. Kh 89, 118. Kadisiye Zaferi 2, 13. Kafkaslar 15, 16, 65, 74, 76. Kl Bura Han Hrun 81, 82. Kfur (bk. Ebu'l-Misk Kfur) el-Kindi 61. Kgt 18, 19. Kpak(lar) 72. Khir (-Billah) 8. Krgz 33, 80, 100. Kahire 46. Knun 76 Kaim-Bienrillah 35. Ksasu'l-Enbiya 102. Kala Trkleri 119. K Kazak 95. Kalaur 118. Kzldeniz 60. Kalincar 113. Kzl Pulat Hamam 77. Kama (olman) 68, 72, 74. Hazara Camii 105. el-Kanunf'l-Mes'fdi 120. Kief 67, 70, 71. Kao Sien-tehe 17. Kilisli Rifat (Bilge 102. Kapucuba 89. Kinde 2. Kara 89. Kinnesrin 21, 51. Kara Bulgarya 66. Kiiler, 90. Karadeniz 64, 65, 66. Kitabu Cevithiri'n-Nahv fi Lugati't-Trk: 100. Karahanhlar IX, 7, 32, 33, 34, 42, 80-106, Kitabu'l-Cevithir fi Ma'rifeti'l-Cevithir 120. 112, 122. Kitabu'l-Enstib 103. Kitabu's-Sayda 121. Karahanh Devlet Tekilt 96.

139

Kitalm't-Tahkik ma li'l-Hint 121. Knave 112, 113. Kri na 112. Kobrat (Kuvrat, Kovrat, Kurt, Kourt) 65, 66, 68. Kokarba 82. Konstantin (IV) 66. Kotrag 65, 68. Kkyuk 91. Kuban 64. Kua 17, 33. Kuds 2. Kfe 4, 15, 25, 51, 54. Kufi 105. Kuman 66 Kfinefr et-Trki 25. ' Kur'n VIII, 98. Kur-Sul 15. Kurum Han 67. Kusdar 111. Kucular 90. Kutadgu Bilig 85, 86, 87, 95, 96, 98, 99, 100, 105. Kutadgu Biligdeki Toplum ve Devlet Anlay 100. Kutadgu Biligde Trk ve ran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri 100. Kuteybe b. Mslim 3, 15, 19, 28, 29. Kutsal Nikolay Kilisesi 76. Kuturgur 64. Kutval 112. Kuzey Trbesi 76. Kk Minare 76. Kk ehir 77. Kn-Tod 96, 97. Krt byanlar 24. Ktilbii Sitte 13.

Lohket 112, 113. Liu En-Lin 118.

m
Mabud Siva 113. Macarlar 37, 66, 67. Mahalli Hanednlar 7. Mahalli Trk Hkmdarlar (Hanedrlar) 14, Mahmud Arslan 100. Mahnud (Kagrl) 69, 86, 100. Mahmud (Gazneli) 36, 70, 82, 108-114, 117, 119. Makdisi 17. Makrizi 44, 45, 61. Malazgirt Meydan Vluharebesi 36. Maliki 61. Manas 95. Manas Destan 95. Manefr 25. Maniheizm 11. Mansur (Cafer) 5, 7, 20, 23, 31. Masur (Arslan lig) 83. Mansur b. Nuh 109. Mansfre 119. Maverannehir (bk. A a Trkistan) Mecusilik (Zerdtlk) 11. Medin 2, 5, 12. Medine VIII, 1, 12, 25, 31, 42, 58, 113. Medrese 35, 105, 115, 117. Mehdi 2 ;, 23, 31. Mehmet Kara 98. Mekke 1, 25, 58, 70, 113, 120. Melik Arslan 115. Melikah 85. Melik'- uara Emir A'mlik Buharh 105. Melik'- uaril Unsura 120. Memluklar 36, 43, 57. Me'mun 6, 7, 21, 23, 32, 43, 50. Menakb Mecmuas 94. Mengur 51. Meraga 55. Merv 6, 14, 15, 20, 106. Mervniler 3. Mervan b. el-Hakem 3. Mervan (H) 4. Mervan b. Muhammed 16, 32. Mescid-i Cuma 85. Mesleme 4.

L. Itiisonyi 64. Lahor 115. Lamgn 111. Leker-i Bazar 122. Leker-i Bazar Saray 122. Leker-i Bazar Ulucamii 122. Leker-i Kalb 118. Levikler 109.

140

Mes'ud (Gazneli) 84, 11;, 114, 117, 119, 122. Mes'ud (II) 114. Mes'ud (III) 115, 122. Mes'ud-i Kerim (Mes'ud III) 115. Mes'ud-i Sa'd-i Selmn 120. Mes'di 61, 69. Mes'li Ta' Funii'l-Hanefiye 120. Meshed 95. Method 68. Mevali 3, 4, 5, 16, 19, 20, 31. Mevdud 114, 120. Mevlid 99. el-Meydan 45. Meymene 118. Meysere 118. Mezlim 60, 89. Mezapotamya 76. Msr 1, 2, 4, 6, 23, 24, 25, 42, 43, 44, 48, 53, 55, 56, 61, 62, 63, 74. Mzrak 118. Mihail (Boris Han) 67. Mikvsu'n-Nil (Nilometre) 46. Minuihri (Minuehri, Menuehri) 119. Mool 36, 63. 71. Muviye (I) 2, 3, 15, 19. Muviye (II) 2. Mubarek et-Trki 20, 23. Mugire b. be 2. Muhaeir 1. Muhafz Alay Kumandaul 59. " Muhafz Birlii 7, 8, 21. Muhammed (Gazneli Mahmud'un o lu) 114. Muhammed (Do u Karahanllardan) 86. Muhammed (Bulgar Ham) 72. Muhammed (Ubeydullah b. Yahya b. Rkan'n olu) 26. Muhammed b. Abdullah 48, 51. Muhammed b. Ali 83. Muhammed b. Ali el-Haleci 56. Muhammed Bura Han 84. Muhammed b. Ali es-Semerkandi 105. Muhammed b. Ali Szni es-Semerkandi 1 ;5. Muhammed b. Hasan b. Zekeriyya 61. Muhammed b. Nasr (I) 84. 106. Muhammed b. Rik el-Hazari 8, 22, 58. Muhammed b. Sl 20, 23. Muhammed b. Sleyman el-Katibi 44, 45, 56. Muhammed b. Toa 6, 56, 58.

Muhtar (Bahe) 61. Muhtar es-Sakafi syam 3. Muhtedi 7. Muhtesib 117. Mhtedi 28. Mukaddeme (Talia, pischir) 118. Mukaddesi 69. Muktedir 8, 24, 54, 63, 69. Muktedi-Billah 100. Multan 111, 112, 113, 119. Mu'ns el-Muzaffer 8, 56. Muntasr 7. Muntazam Birlikler 118. Musa b. Boa 26. Musa b. Nusayr 3. Musa Tonga lig 81. Museyilik 16, 32, 37. Mustain 7, 24, 51. Musul 6, 23, 44, 52. Mutasm 7, 21, 23-26, 32, 42, 56. Mutemid 7, 24, 43. Mu'tez-Billah 7, 42, 51, Mutezid 22, 47, 53. Muttaki 8. Muttra 112. Mcadele Safhas 15, 26. Mcahit 93. Mlnaktu's-Surah 103. Mllcu'l-Ilkniyye 80. Mlku'l-Hniyye 80. Mii'min (Bulgar Hani) 72. Mslim (Ebu) 4, 12, 13. Mslman Trk Devletleri Tarihi 123. Mslim b. 'Said el-Kilabi 25. Mstekfi 8. Mrif 117. el-Mtenebbi 61. Mtevekkil 7, 22, 24, 42, 51. Mzahim b. Hakn b. Urtue et-Trki 43. Mstazhir-Billah 86.

Nabiga ez-Zbyani 12. Naharar 52. Naldbu'l-Erf 60. Narayanpur 112. Nsru'l-Hak 110.

141

Nasihat-nme 102. Nasr b. Ali (Ilig Han) 82, 106. Nasr b. Ahmed 108. Nasr b. brahim 106. Nasr b. Seyyar 4, 15, 30. Nasru Dinillah Hafizu ibdillah 114. Nasr'd-Din ve'd-Dnya 109. Necibi Fergani 105. Necla Pekolcay 95, 96, 119. Nemrn 31. Nevruz 60. Nihavent Sava 14, 26. Nil 46, 60. Numan b. Yakub el-Bulgari 74. Niibur(lu) 101, 109. Nizak Tarhan 30. Nizamaddin 110, 112. Nizmii'l-Mlk 118. Nuh b. Esad 43. Nuh b. Nasr 108. Nri b. Tcbek et-Trki 25 O, Odgurm 96, 97. Oulcak 33. Ouleak Kadr Han 80. Onr 64, 65, 75. Ouz(lar) 33, 36, 64, 70, 100, 111. Ouzca 75. Ouz Destam 94. Ok 118. Oka Nehri 68. Okular 90. Omelyan Pritsak 80. Omrtag Han 67. Onour 64, 75. Ordugl ( ehirleri) 5, 21, 27. Orta Asya 3, 18, 33, 69, 74, 76, 80, 114, 116. Ortadou 5. Ortadoks 67. Osman (Hz.) 2, 13. Osmanllar IX, 36, 37. Osman Han 85. Osman Cilac 98. Osmn Molhtari 120. Osman Turan 11, 37. Otam 26.

Oturgur 64. Otuz-Ouzlar 68. Odlmi 96, 97. mer (Hz.) 2, 13, 14, 16, 27, 32. el-meri 69. mer ilin Abdlaziz 3. 4, 26, 28, 29. ()iir 116. Ozkent 82, 83, 84. P P.K. Hitti 8. Pakistan 36, 119, 123. Peenek 66. Pencap 111, 115, 122. Pers imparatorlu u 5. Peygamber (Hz.) VIII, 1, 4, 12, 13, 33, 35, 94, 95, 98, 101, 105. Philippikos 66. Pir-i Trkistan (bk. Ahmed Yesevi) Pi dar (Mukaddeme, Talia) 118. Pliska (Ababa) 67. Presiyan 67. Preslav 67. R Ralguzi 102. Ramazan een 13. er-Ravda 46, 61. Razi 8, 22, 58. Rebi b. imrn et-Timimi 30. Rebi b. Sleyman el-Muradi 48. Remle 56, 57. Reidddin 69. Rey 54, 113. Reyyan 23. Reis 91, 117. Reat Gen 80, 92, 96. Reit Rahmeti Arat 99. Ribt 33. Ribt- Melik 85, 106. Rihle (Risale) 63, 69. Rodos 2. Rm Sresi 1. Rus(ya) 63, 65, 66, 67, 71, 73.

S
Sabirler 65. Sabit el-Esedi 32.

142

Scoullar IX, 41, 42, 44, 49-55, 63. Saffriler 7, 43, 51. Sahabe 26, 28. Sahib-i Divan 117. Sahib-i Divan- Arz 117. Sahibii'l-Berid 117. Sahib' -Surta 59. Sak (Art) 118. Said b. 6L Said b. Osman 15, 19. Said b. Haris 15, 27. Salr 117. Salr- Glman 118. Samani(ler) 7, 33, 43, 53, 68, 74 81 82, 93, 108, 110, 114, 116. Simarr 7, 8, 21, 22, 25, 41, 42, 45, 46, 51. Sarahs 114. Saray Muhafzlar 92. Sarayck Testisi 105. Sarour 64. Sasani Imparatorlu u 1, 5, 12, 13. Satuk Bura Han (bk. Abdlkerim) Saluk Bu ra Han Destant (bk. Tezkire-i Satuk Bu ra Han) Sava Baltas 118. Sebktekin 82, 109, 120-122. Sebkteginiler 108. Seffh (bk. Ebu'l-Abbas) Selanik 44. Seluklular IX, 7, 9, 22, 34, 35, 37, 42,-76, 85, 92, 114, 115, 116, 118, 122. Selm b. Ziyful 15. Semender 32. Sem'ard 103. Semerkant 3, 14, 15, 18, 19, 27, 28, 29, 30, 31, 81, 84, 85, 94, 103. 106. Seni 120. Seneer 115. Sessiz Milbadele 74. Sevd 23. Sevsen er-Rassi 69. Seyf'd-Devle 109. Seyyid Hasan Gaznevi 120. Seyyid'g- uara Regidi Semerkandi 105. Sibeveyh 61. Sicilya 2. Sikke 41, 45, 53.

es-Sikket'IDuhariyye (bk. Buharahlar Mahallesi Siland6r 90. Sima ed-Dmaki 26. Simbat 52, 53. Sind 3, 114. Sipehsalar 117. Sirmium 64. Sistan 110. Siyasetname 118. Sofya 67. SodOular) 14, 16, 31. Suba Tegin 82. Sudanh 44, 58, 59. Sffi(ler, lik) 32, 33, 104. Sug6r 21, 23, 25. Siikul-Varrakin 60. Sl(i) Ailesi 22, 26. es-Sli 20. Sultan 110. SCII-Tekin 29, 31. Su-lu 30. Sumnat 113. Suvar 72, 75, 77. Suriye 1, 2, 5, 6, 21, 25, 43, 58, 59, 60, 74. Sleyman 29. Sleyman Arslan Han b. Yusuf ( eref'dDevle Ebu ucii) 86. Sleyman elebi 99. Snnet VIII. Snni 6, 45, 70. Svyatoslav 67.

afii 61. Sahne 117. am 2, 31, 42, 57. Saman (amanilik, amanizm) 11. ag (Takent) 14, 15, 17, 83, 84, 104. arabdr 116. ehnme 120. ehristani 36. ii 4, 6, 8, 22, 119. elkey Yaltavar 71. emnah b. Zirr 12. emsbd 85, 106.

143

emsl-Mlk 85. eyban 44. eyh 34. ir Kebir Camii 105. irzd 115. ukayr 45. uman 14 umnu 67. urta 46, 56, 59. e- urtatu'd-Sufl 46. e- urtatu'l-Uly 46.

Tervel 66. Tezkire-i Satuk Bu ra Han (Saluk Bura Han Destan) 34, 94. Theodosios (III) 66. Ticari Ili kiler 32. Tr (Kanun) 88. Togan Han (bk. Ebu Nasr Ahmed b. Ali) Toa 57. Toharistan 15, 30, 31, 109, 116. Tokin 76. Tolan 21, 43. Tolunoullar IX, 6, 41, 42-50, 53, 55, 60, 63. Tolunolu Ahmed 25. Taberi 17, 28. Tolunolu Camii 60. Taberistan 15, 23. Tonga (Tona) 80. Taberiye 57. Toroslar 44. Tabib 59. Traz 3, 89. Tae 110. T'u-che (Tukyu-Gktrk) Faraziyesi 80. ald Siiiri'l-Eentid 120. Tucular 90. Tandidu Nihayeti'l-Eniikin 121. Tu ad 31. Tahiriler 7, 93. Turul Bey 22, 114. Talia (Mukaddeme, Pi dr) 118. Turul (Gazneli) 114. Talib (Bulgar Ham) 72. ul Kara Hakan 87. Talakan 15. Turul Karahan Mahmud 86. Talhatan Baba 106. Tuna 64. Talas (Taraz, Ta-le-se, Evliya-Ata) 17, 83, 84. Tuna Bulgar Devleti 65, 66-68. Tahta Sava 16, 18, 19, 20, 26. Tunus 6. Tamga (Tavga, Tabga, Tafga) 89. Turfan 95. Tamga Dirhemleri 85. Turgaklar 92. Tamga (Mhrdar) 91. Tiis 122. Tangra (Tanr) 67. Tushi 34. Tanisar (Thanesar) 112. Tzn 8, 22. Tarhan b. ez-Zai 20. Tnhas 83. Tarhan el-Cemml 20. Trge Hakn 15, 30. Tark b. Ziyad 3. Trk(ler) 5, 6, 7, 11-16, 18-22, 26, 29, 35, 36, Tarih-i Ki' gar 86, 102. 41, 100. Tarih-i Yemini 121. Trk-Arap Ili kileri 16, 18, 19, 31. Beyhaki 121. Trk adr' (Kubbet Trkiyye) 12. Tarih-i .l3ulgar 75. Trk Cihan Hakimiyeti 88. Tarik Mekke Valili i 51. Trk Nffzu 24. Tarsus 23. Trk Hakk' 14. Tasavvuf 61, 104, 120. Trk Tarihi 11, 16, 18, 35, 65, 80, 93. Takent (bk. a) Trk Valiler 14. Tavga Bura Kara Hakan Ebu Ali Hasan 86 Trk Kltr ve Edebiyat 98. Tavga Bura Kara Hakn Ebu Ali Hasan b. Trk Devri (islffin Tarihi) 35. Sleyman Arslan 96. Trk Devlet Idaresi Gelene i 91. Terken 89. Trk-Islm Devletleri VIII, IX, 20, 34, 35, 41, 48, 53, 63, 66, 69, 78, 105, 108, 118. Tekin el-Buhari 25.

144

Trk-slm Devletleri Tarihi V I, 14, 18, 22, 49, 110. Trk-talm Kltrne Giri 35. Trk- slm Kltr (Medeniyeti, Mimarisi) 75, 78, 93, 94, 102, 103, 106, 114, 121, 122. Trke 48, 98, 100, 103, 104, 119. Trke Kur'n Teremesi 104. Trkistan 30, 32, 33, 70, 74, 80, 92, 94. Trkistan Hakanlar 80. Trkistan Uygur Hanlar 80. Trkmen 100. Trkmen Faraziyesi 80. Trkler ve isimiye 11. Trkistanda iskimiyet ve Trkler 12. U, Uheydullah 8. Ubeydullah b. Yahya b. Hakan et-Trki 24, 26. Ubeyddlah b. Ziyd 15, 19. Urak 92. Ulu Heib 89. Ural Dalar 68. Urall 63. Urlfz b. Ulu Tarhan et-Trki 43. Uspenskiy Manastr' 76. Ustyug 68. Ursana 14, 23, 31 32, 50, 83. Uygur 93. Uygur Devleti 80. Uygur Faraziyesi 80. Uzear et-Trki 25. Veretli Askerler 118.

Viso (Ves) 74, 75. Vladimir (Knez) 70. Volga (itil) 65, 68, 69. V.V. Grigorev 80. W. Radlof 95. Y Yabgt Bey 30 Yama 34, 100. Yama Faraziyesi 80. Yahudilik(ler) 11, 47, 59. Yahya b. Da'ud el-Hursi 23. Yakndou 5. Yakub b. Killis 59. Yakubi 17. Yaltavar (Bulgar Ham) 72. Yareah et-Trki 26. Yarlg 103. Yarkend 84. Yatgaklar 92.. Yay 118. Yayedar 90. Yaz lzn n 900. Y l Mnasebetiyle Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri 100. Yedisu 84. Yemame 24. Yemen 24, 25. Yeminiler 108. Yemtn'd-Devle ve E ntnl-Mille 110. Yenikend 33. Yenisey 33. Yesevilik 104. Y esi 104. Yezdicerd (III) 14. Yezid (I) 2. Yezid (H) 4. Yezid (III) 4. Yltavar 72. Yuru (Vezir) 90. Yunanllar 67. Yunan Yerle im Blgesi 77. Yusuf 51. Yusuf Has Hacib 85, 86, 87, 88, 96, 105. Yusuf Kadr Han 82, 83. Yusuf Ziya Kavak 104. Yknek 102.

V
Vali(lik) 23, 24, 42. Vambery 64. Vsk 7, 23, 24, 42. Vst 3. Viisf et-Trki 22, 24, 26, 51. Vayhand 111, 112. Vekil-i Has 117. Velid (H) 4. Velid b. Abdiilmelik 3, 15. Velid b. Muhamed et-Temimi 48. Vergi 3. Vezaret 19, 24, 25, 26, 59, 97.

145

z
Zabulistan 109. Zaros Dalar 13. Zahiru Halifetillah 114. Zekt 116. Zekeriya Kitap 11, 13, 30. Zeki V. Togan 74. Zemahseri 36. Zemindaver 109. Zenean $4.

Zenci Kleler isyam 51, 54. Zenon 64. Zerdtlk (Mecusilik) 11. Zeyn'I Al blir 121. Zmmiler 3, 28. Ziyd b. Slih 17. Ziyd bn Ebihi 2, 15. Zheyr et-Trki 20, 23. Z'n.Nn el-Msri 61. Zye 76.
-

146

SBN 975 - 482 - 129 - 1 Fiyat : 20.000 TL.