ANKARA N VERS TES LIH YAT FAKLTES YAYINLARI NO,

137

SLAM DNRIER

Prof. Dr. brahim Agh ubuku

A. . Ilhiyat Fakltesi islm Felsefesi ve Filozoflar Krss Bakan

ANKARA NVERS TES LH YAT F AKLTES YAYINLARI NO, 137

SLAM DNRLER

Prof. Dr. brahim Agil ubuku

A. lhiyat Fakltesi slm Felsefesi ve Filozoflar Krss Bakan

NDEKLER

Sayfa

NSZ SLM DNCESINE GIRI KINDI HALLAC FARAB BN S NA GAZZAL BN BCCE EBU'L-BEREKT AL-BA DAD BN TUFEYL SUHREVERD BN RD MUHYDDN BN UL-ARAB HACI BEKTA VELI MEVLN SADRETTN KONEV YUNUS EMRE BN HALDUN VASIL VE CAH Z MAM E 'AR VE E 'AR YYE

5 7 13 19 23 28 37 41 43 47 52 57 66 76 80 84 92 100 105 112 3

IMAM MATURIDI EBU HAN FE MAM MALIK IMAM AFI AHMED B. HANBEL ISLAM KLTR VE BATIYA TES R B BL YOGRAFYA GENEL INDEKS

116 120 128 135 138 142 153 163

NSZ

Bir sralar baz mste rikler, Mslmanlar n kafasnn felsefe yapma a msait olmad n iddia etmi lerdir. Onlarn bu iddialarnn gere e uymad zaman zaman baz bilim adamlar tarafndan gsterilmitir. Bizim " slm D nrleri" adl bu eserimiz, slmiyetin tefekkre ne kadar nem verdi ini, dinimizin bilime kar olmadn ve bir ok slm dnrnn felsefe yapt n gstermektedir. Bu Eserimizde gerek Me aiyye Okulu ve gerekse rakiyye Okulu dnrlerine yer verdik. Bir e it slam Felsefesi olan Keln . lmi dalnda hret yapm bilginlerden de rnekler sunduk. Ayrca bu Kitap mzda, gr lerinde felsefi a rlk olan, tannm mutasavvflardan baz larna yer verdik. Yce Tanr yazmay nasip ederse " slm Mutasavvflar" adl ayr bir eserde btn byk sfileri okurlarmza sunaca z. Biz " slam D nrleri" adl bu Kitabmzda fkhta akl kullanan ve itihat yapan slam byklerinden de rnekler verdik. Nihayet islm kltrnn Bat lemine yapt tesirlerden de sz ettik. Bu Eserimizle dinimize ve kltrmze kk bir hizmet yapabildiysek ne mutlu bize! brahim Agh ubuku 5

ISLM DNCESINE GIRI

Peygamberimiz zamannda Mslmanlar aras nda fikri adan birlik ve dirlik vard . Daha sonra slam Devletinin s nrlar genilemi ve yabanc kltrlerle karlalmtr. Mslmanlar ald klar lkelere din ynnden etki yapmakla beraber baz hususlarda birlikte ya adklar deiik kltr sahibi kinselerden yararlanyorlard . Islm'n yaamas ve devletin iyi ynetilmesi iin bu kltrlerden yararlanmak gerekli grld. Gerekte de Islam Dini insanlar ilim renmee te vik ediyordu. Mslmanlar, Msr, Suriye ve Gney Dou Anadolu'yu aldklar zaman eski kltrlerle kar karya gelmilerdi. Daha nce M.S. 270 y lnda kurulmu olan Antakya, M.S. 320 y lnda faaliyete geen Nuseybin ve M.S. 363 ylnda ilim merkezi haline gelen Urfa (Ruha) okulundaki kltr kal ntlaryla diler. Gennellikle Sryanca, do u ve bat kiliselerinin ortak dili idi. Yine bu okullarda Yunan ilimleri daha nce incelenmi ve retilmitir. Bu arada Yeni Fisagorcu ve Yeni Eflatunca gr leri iyi bilen bilginler Harran Okulunda e itimle me gul olmulard . Ayrca riyaziye ve astronomi ile ilgilenen bu bilginler, Harran Okulunun nemini art rmlard . Burada Sabiiler gerek kendi dinlerinin ve gerekse o zamanki astronomi ilminin incelikleri ile megul oluyorlard . M.S. 578 de 7

len Enuervan'n kurdu u Cundisapur Okulu da do u ve bat kltrnn birle tii bir merkez idi. Mslmanlar, henz Yezit I.'in o lu Halit (lm. H. 85 /M.704) zaman nda yazma eserlerle ilgilenmi lerdir. Halife Mansur zamannda Islm.'da ilim hareketinin hzlandn gremekteyiz. Bu h z, H. 198 ylnda halife olan Memun zaman nda zirveye kmtr. Memun Beyt kurmu tur. Halife Mtevekkil H. 232 de iktidara geince ilim ve tercme hareketlerini devam ettirdi. Bu devlet ba kanlarnn tevikleri sayesinde Yunan, Iran ve hatta Hint kltryle eserler Arapaya evirildi. zellikle Aristo ve Efltun'un bir ok kitaplar arapaya aktar ld . Mtercimler arasnda Sryaniler, Nasturiler, Yakubiler ve Sabiiler vard . Tannm mtercimler aras nda u isimleri sayabiliriz: Yuhanna b. al-Batrik, ibn N aime alHumusi, Huneyn b. shak, Sabit b. Kurre, shak b. Huneyn, Kusta b. Luka al-Balebekki, Yahya b. Adiy, Isa b. Zer'a, Ebu Bi r Metta b. Yunus, Fastas, filozof Kindi, mer b. al-Ferruhan at-Tabari. Mansur zaman nda ibnu'l-Mukaffa'n n, Kelile ve Dimne'yi Farsadan Arapaya evirdi i malnndur. Pitolemaios'un al-Macesti'si yine Arapaya evirilen eserler aras ndadr. Mansur Buhtiu adl Nesturi hekime de ok iltifat etmi tir. Ancak islm'da en byk ilim hareketi itizali gr leri benimseyen ve ak lc olan Halife Memun zamannda olmutur. Bu eviriler, ya evvelce Hinteden Pehleviceye evirilmi eserlerin Arapaya aktarlmas ya da Yunanca ve Arapa'y bilen kimselerin tercmeleriyle gerekle iyordu. Abbasilerin de er verdii Bermek ailesinin nde gelenleri ilim hareketini desteklemilerdi. Bu kltrlerle temasa geen Mslmanlar kendi dinlerini yalnz klla de il, kalemle de savunmak ve 8

yaymak ihtiyacm duydular. Bu sebeple slam Halifelerinin o u ilim ve felsefe ile me gill olan bilginleri korudular. Hatta onlar te vik ettiler. slam dnrlerinin nemli bir ksmnn yaadklar devirde saraylarda grev ald klarn unutmamak gerekir. Mslmanlar sap k gr lere kar kendi dinlerini hem nakit, hem de ak l yolu ile savunmak lzumunu duydular. Tanr'nn varln , sfatlarn ve hirete ait meseleleri mant ki bir biimde gere inde nakillere de dayanarak a kladlar. Bylece de Kelm ilmi do du. Kelm ilmi, slam dncesinde nemli bir yer tutar. Hicri II. yzyldan sonra Islam'da mistik d ncelerin artt n grmekteyiz. slam zhtnde ileri giden baz Mslmanlar daha ok Tanr 'ya yaklamak istediler. Baz iddialara gre Yunan, Hint ve Iranl larn etkisi ile tasavvuf ekolleri do du. Bizim kanaatmza gre slam tasavvufunun do masnda temel unsur slam zhtdr. Sava larda, ktlk zamanlar nda ve felaket anlar nda ile eken insanlar, bir dini liderin ilminden faydalanmak ve daha ok Tanr 'ya ibadet etmek ihtiyac n duydular. Bylece slam dncesinde tasav-vufi ekoller do du. Mutasavv flar gnl temizliine, ahlak gzelli ine ve deruni d nceye nem verdiler. Islam'da nemli bir d nce akm da Me aiye felsefesidir. Bu ekoln yntemi Aristo'nun ak lc yoludur. Yryerek ders verme e nisbetle bunlara yryenler anlam na Me aiyun denir. Me ailer aklc yntemi benimsemekle birlikte temelde Kur'an ve hadislere dayanmlardr. Daha do rusu dinle felsefeyi uzla trmak istemilerdir. Islam'da d ncenin, mant n, aratrmann, byk bir deeri olduunu ispatlam.aa al nulardr. Bunu yaparken kendilerinden nce ge9

len Aristo, Eflatun ve Plotinos'un gr lerini yeni bir tarzda izah etmek istemi lerdir. Yukar da da de indiimiz gibi bu abalarda ba kaynaklar islmi naslar olmu tur. Ancak bazan dinle felsefeyi uzla trma abalar nda okuyucuyu doyurmayan izahlara da rastlanmtr. Kindi, Farabi, bn Sina, bn Bacce, bn R d bu ekoln ba lca temsilcileri aras ndadr. islm'da do an dier bir felsefi ak ma da rakiye ekol denir. Bu ekoln ba temsilcisi Suhraverdi alMaktul'dur. bn Tufeyl'i de bu ekolden saymak gerekir. rakiye, Maniheizm'in ve Yeni Efltunculu un baz gr lerini slmla uzla trmaa almtr. Suhraverdi, temelde Kur'an'a dayanarak isln iyetin onlarn baz grlerini kapsadn belirtmek istemi tir. zellikle lemin varolu meslelesinde bu aba grlr. Ancak bu ekoln a klamalar da okurlar ikna edici ninitelikte de ildir. slam leminde tabiat filozoflar da yeti mitir. Bunlarn en tannm]. Ebu Bekr Muhammed b. Zekeriya ar-Razi'dir (lm. 313 /M.925). Razi, byk bir doktor ve byk bir fiziki oldu u iin devrinin halifesinin saygsn kazanmtr. Onun Kitab al-Havi adl eseri bir tp ansiklopedisi mahiyetinde olup Ltince'ye evirilmitir. Bu esere XVII. Yzy la kadar bat niversitelerinde kaynak olarak ba vuruldu. Ancak Razi'nin dini gr asndan ele alnacak bir taraf yoktur. Razi dinleri peygamberlerin uydurduklarn iddia etmi tir. Be kadim varln mevcudiyetine inanrd . Bunlar Allah, Nefs, Zaman, Mekan ve Madde (heyhula)'d r. Razi'ye gre dinler taklit, siyaset ve hakimiyet, psikolojik etkiler, det ve al kanlklar nedeniyle do mu tur. Grlyor ki Razi dini adan yanl grlere saplanm tr. 10

 slamda dier bir dnce akm da Dehriye'nin grdr. Bunlar zamann srekliliine inanrlard . Bunlara materyalistler de diyebiliriz. Kur'an'da Casiye Suresinin 24. Ayetinde Dehrilerden bahsedilmi tir. rilerin en tannm olan H. 298 /M. 910'da len bn alRavendi'dir. Ba langta itizali gr leri benimsedi ise de daha sonra Rafizili e meyletti. En sonra da btn dinleri inkr etti. lmeden nce yeniden islamiyete dnd sylenir. Ancak onun Fadihat al-Mutezile adl eseri sap k grii lerele doludur. slamda nemli bir fikir hareketi de Bat niye'nin gr dr. Iran as ll olan Meymun b. Deysan ile Abdullah b. Meymun al-Kaddah Mslmanlardan almak iin Batmilik rgtn kurmu lardr. Bunlar Hz. Ali ve evlatlarma mensup olduklar n ileri srerek kltrsz bir ok kimseyi kand rmlardr. Naslarn zahirini inkar ederek teviller yapm lardr. Din ilminin znn bir masum imamdan renilece ini iddia etmilerdir. Son olarak Islam'da d nce hareketi olarak F kh ekollerini zikretedebiliriz. Islam' n peygamberi itihat edip isabet eden iin iki, itihat edip yanlan iin bir sevap yazlaca n bildirmitir. Bu emre uygun olarak itihat yapan Ebu Hanife, mam Malik, mam afii ve mam Ahmed b. Hanbel islam'a canl lk getirmilerdir. Bu imamlar iman, ahlak ve Islam' n temel gr lerinde ithilfa d memilerdir. Ancak muameltta ve ibadet biimlerinin ayr ntlarnda farkl grlere sahiptirler. Hepsinin yolu da hak yoludur. Hepsi de say g de er bilginlerdir. Islam'da ayr ca Gazzali gibi e itli ilim dalnda sz sahibi mstakil byk d nrler de yeti mitir. Btn bu abalar n sonucu, slam kltr zenginle mi ve dnyaya daha ok k tutmutur. O dere11

cede ki slam medeniyeti, Bat 'da kilise taassubunun yklmasna etki yapmtr. Bu hususta zellikle bn Rd'n tesirini kaydetmek gerekir. Ayrca ba ta slami naslara dayanan Mslman dnrler, islmiyetin kuru bir din olmad n da ispatlamlardr.

12

K ND

Eb6 Yusuf Ya'kub b. shak al-Kindi, Kfe'de hicri 185, Mildi 796 ylnda do du. Arap filozofu diye n yapan Kindi soylu bir aileye mensuptu. Kindi, tp, felsefe, mant k, hesap, geometri, musiki, astronomi ve simya ilmi tahsil etti. Ayr ca Kindi, yabanc dilde yazlm baz kitaplar da Arapa'ya evirdi. lmi ve kltr sayesinde halife 1V1e'mun ve halife Mu'tasm'n takdirini kazand , Kindi yzden fazla eser brakarak hieri 252 y l sonlarnda hayata gzlerini yumdu. Kindi'rin baz eserleri unlardr: Kitab al-Kindi ila'l-Mu'tasm Billah fi'l-Felsefet al-Ula, Risale fi Hudud al-E ya, Risale il Ahmed b. al-Mu'tasm, fi Enne'l-Anas r val-Cirm al-Aksa Kuriyet a - ekl, Kitab al-Cevahir al-Hamse, Risale fil- bane ani'l- llet alFaile al-Karlbe li'l-Kevn va'l-Fesad, Risale ila Ali b. al-Cehm fi. Vandaniyet Allah ve Terlahi Cirm Risale Risale fi. Mahiyet an-Nevm va'r-Ruya. Kindi, temelde slm'a dayal bir felsefe yapmtr. Arito feslefesinin slm'a uymayan yanlar n reddetnritir. slam inancna, ahlikna ve dncesine nem vermitir. Kindi, ilk slam filozofu olarak felsefeyi ve kavramlar tanmlam , Arapan n bu konuda zenginle mesine 13

yardm etmi ve aklc bir yol izlemitir. Kindi'ye gre felsefe "hubbul-hikmet" yani hikmet sevgisidir. Filosofya, hikmet sevgisi yahut bilgelik dostu demektir. Kindnain teki bir tanmna gre "felsefe insan n gc nisbetinde Yce Allah' n fllerinin benzerini yapmas dr." Ona gre felsefe, nefsin yok edilmesi anlam nda, lme e almaktr Bir ba ka tanmna gre "felsefe sanatlar n sanat ve hikmetlerin hikmetidir." "Felsefe insann benliini bilmesidir" de demitir. Nihayet Kindi'ye gre felsefe "insan n gc nisbetinde klli ve sonsuz eylerin varln, nasl ve nice olduklar n ve sebeplerini bilmesidir." Kindi'nin anlayna gre felsefenin konular na ilhi ilimler, Tanr bilgisi ve erdem dahilidir. Felsefenin amac her eyi gerekleriyle bilmektir. Kindi, Kur'nia felsefe aras nda eliki olmadn, yetleri te'vil etmesini bilenlerin tereddtlerinin daha abuk geece ini sylemitir. Kindi, Aristo gibi var olan her eyin u drt sebebe dayand n kaydediyor: 1) Maddi illet (cause materielle). 2) Suveri illet (cause formelle). 3) Fail illet (cause motrice). 4) Gal illet (cause finale). Btn bu sebepleri dzenleyen ve evreni a an yce bir lk Sebep vardr. Evreni a an bu ilk sebep de Allah't r. Her eyin var olu u ve yok olu i O'nun emriyledir. Kindi, drt unsur vas tasiyle varlk ve yoklua etki yapan yakn illetlerden de sz etmektedir. Bu illetleri bir e it semavi ahslar kabul etmektedir. Y ldzlar samavi ahslardr. Ayn feleinden btn feleklerin sonuna kadar olan k smda varlk ve yokluk kurallar ilemez. Orada keyfiyetler ve drt unsurla ilgili olular yoktur.

14

Arzdan Aya kadar olan alemde ise drt unsurun birleimi ve dal ile ilgili kurallar vardr. Bu Men"de scaklk, soukluk, yahk, kuruluk gibi keyfiyetler bulunur. Olu larn, dallarn ve deimelerin cereyan etti i alan, bu ay alt alendir. Kindrye gre evrenin merkezinde dnya vard r. Ay alt unsurlar doru hareketle hareket ederler. Feleklerin hareketi ise dairevidir. Onlar lemin merkezi olan sabit nokta etrafnda dnerler. Kindi, felek' ecranun, y ldzlarn grme ve i itme duyularnn olduuna inanyor. En uzak fele i (al-Felek al-Aksay) yayan, konu an, seen, sfli 'Meme etki yapan mteharrik bir canl kabul ediyor. Kindi tabiat felsefesi zerinde ok durmu tur. Her maddi olanda, be zellik vardr: 1 Heyla, 2 Suret, 3 Mekan, 4 Hareket, 5 Zaman. Maddi olan her eyde heyla yani onun yap ld madde mevcuttur. Bu eyin grlen bir biimi yani sureti de bulunur. Ayr ca bu eyin tuttu u bir yeri (nekm) ve kvamm salayan hareketi vard r. Bir yerden baka bir yere hareket ise zaman n da bulunmasn kap ettirir. Heylla, kabul eden ve fakat kabul edilmeyen, tutan ve fakat tutulmayan eydir. Suret yle bir fasldr ki onunla eyler di erlerinden ayrdedilir rne in kuruluk ve s cakln birleiminden meydana gelen ate surettir.. Hareket zat n halinin de imesidir. Mekan cismin nihayeti veya ihtiva edildi i yerle birle tii yzeydir. Meknda uzunluk ve geni lik vardr. Derinlik yoktur. Cismin ise bunlara ek olarak derinlii de bulunur. Mekan, derinli e sahip olmayan ve fakat uzunlu u ve genilii bulunan bir yzeydir. Zaman ise hareketin meydana geldi i saydr. Baka bir deyimle hareketin tayin etti i sredir. Zaman, gemi i 15

ve gelece i iine alr. Zaman sonludur. ki an aras ndaki sre biter. imdiki ana ula mak zamann sonlu olduunu gsterir. Hem zaman harekete, hareket de cisme baldr. Cisim ise sonradan olmad r ve sonludur. Kindi, lemin yarat ln kabul ederek Aristo'dan ve Yeni Efltunculardan farkl gr savunmutur. Kindrnin bu konudaki gr de islnra uygundur. De Boer'in Kindrye isnat etti i sudur gr gere i yanstmyor. Kindi Tanr 'nn bir eye baka bir eyi sebep kldn sylemitir. Yaratlan eyler arasnda en yksek mertebeyi aklin, sonra nefsin, daha sonra da maddenin yer aldn sylemitir. Yoksa Yeni-efltuncu sudur nazariyesini kabul etmi deildir. Her eyi Tanr hr iradesiyle yaratm tr. Kindi, Allah'n varln eitli biimlerde ispatlamtr. Her eyden nce cismin sonlu oldu unu, sordu varln ise kendi kendini yaratma a yetmeyece ini, netice olarak sonlu lemleri yaratan Yce Allah' n varln kabul etmek gerekti ini sylemitir. Kindi, ayrca cisimde birlik ve oklu un bir arada bulunmasnn nedeninin cisim olmayaca n , nk bu nedenleri cisimde arad k!~ zaman cismin s nrna gelinece ini, cisimde birlik ve oklu u meydana getiren snrsz bir varln yani Yce Allah' n varln kabul etmek gerekti ini sylemitir. Kindi, Evrendeki dzenin rastlant sonucu olamyacan syleyerek de Allah' n varln hatrlatmtr. Kindi, Risale fi Tesbit ar-Rusul adl eserinde de Yce Allah'n gnderdii Peygamberleri tasdik etmi tir. Gerek filozoflar, gerekse Peygamberler gere i bulmak iin alrlar. Ancak filofozlar ak l ve inceleme ile geree ula mak siterler. Peygamberler ise ba ta ilhi vahiyle gere i bulurlar. Peygamberlerin kalplerini Y16

ce Allah temizlemi tir. Peygamberler deruni bir pakla sahiptirler. Bu sebeple de onlar n kalbine gayb aleminin ilimleri gelir. Yahya dayanan bilgiler daha fasih ve icaz bakmndan daha gldr. Ancak Peygamberlere gelen bilgiler ak l llerine de uygundur. Vahyin akla z t bir yn yoktur. Kur'an ilahi bir felsefedir Kindi'ye gre Peygamber de en stn derecede bir filozoftur. Kur'an' n fesahat ve belagat insan hayranla srkler. Kur'an'da yaz ld gibi Aliret hayat vardr. Kindi'nin akl gr biraz kapandr. Bu konuda Aristo ve Afrodisiasl skender'in etkisi grlr. Kindi, al'Akl bi'l-fiil, al-Akl bi'l-Kuvve, al-Akl bi'l-Meleke ve al-Ak' az-Zahir'den sz etmi tir. Kindi, ahlak bir filozoftur. Erdemin adalet, iffet, cesaret ve hikmet ilkesi zerinde ok durmu tur. Ayrca inasnn hakikat pe inde komas gerektiini ve Tanr'nn fiilerinin benzerini kazanma a almasn hatrlatmtr. Bununla insann bilge, adaletli, hayrl , cmert ve drst olmas n kastetmitir Kindi ahlaki arnma ile ilahi srlara erilece ini aklamtr. Mistik grte Eflatun ve Yenieflatuncularm etkisi seziliyor. Ancak slam zhdne ve Kur'n yetlerine yeri geldike yer veriyor. Gnl temizli i, niyet temizli i zerinde ok duruyor. Mutasavv fn ve filozofun amac nn bir olduunu sylyor. Her ikisi de ll hareket eder. Her ikisi de nefislerini ktlklerden uzak tutarlar. Her eyin gerek bilgisine ula maa alrlar. Geici zevkleri nemsemeyerek sonsuz mutlulu u bulmaa alrlar. Sonu olarak Ltinceye evirilen baz eserleriyle Bat'ya da etki yapan Kindi, slm' iyi bilen bir dnrdr. slami gr leri savunan Kindrnin felsefe 17

ile dini uzlatrmaa almas ve islm'da derin bir felsefe olduunu gstermesi dikkati ekicidir. Bu a dan onun byk bir slam diinr olduunu gerek gelip gemi ilbiyat filozoflar ve gerekse a da yetkililer kabul etmektedirler.

18

IIALLAC

Ebu'l-Mugis al-Husayn b. Mansur al-Bayzvi H. 244 /M. 857 ylnda Bayza civar ndaki Tur'da do du. Tannm bir slm. mutasavv fdr. Byk babas Zerdt Dinine mensuptu. Gen ya nda sailer aras nda ya ad . Eb Sehl at-Tusteri'den ve Amr b. Osman al1VIekki'den dersler ald . Ayrca tannm mutasavv f Cneyd al-Ba dadi ve Ebu'l-Huseyn an-Nuri'den. yararland . defa Mekke'yi ziyaret etti ve hac oldu. Dolamaktan ho land . Ahvaz'da, Isfahan'da, Kum'da, Horasan'da halka Tanr sevgisini alamak iin vaazlar verdi. Zamanndaki byk Trk kumandanlarm sevgisini kazand ve onlar tarafndan himaye edildi. Bir ara islmiyeti yaymak iin Hindistan'a ve Ke mir'e kadar gidip geldi. Tanr 'ya o kadar yak nlk duyard ki kendisine eziyet edilmesini ve ldrlnce bedeninin yok edilmesini etrafndakilerden isterdi. Onun "Ene'l-Hak" yani "Ben Hakk m" sz ok tannmtr. Bu yzden Zahireye mezhebi kad s bn Davud'un ve Mutezili bilgin Ebu Ali Ciibbarnin dmanln kazand . Bunun yannda Hallac' tutan ve seven bilginler de vard . Safii mezhebine salik Kad bn Sureyc, Hallac' savunurdu. Bu arada zamann byk askerlerinden Huseyn bn Hamdan ve 19

isyankr Hanbelilerin ba olan bnu'l-Mu'taz, Hallac' korumak istemilerdir. Hambeli isyan ba arszlkla sonulannca Hallac Badad' terketmek zorunda kalm ve Ahvaz'a kadar izlenmitir. Nihayet Sus'ta yakalanm ve hapsedilmitir. bn Sureyc'in ve eski hamisi vezir Hamd Kunnarnin efaati sayesinde lm cezas yerine hapsedilmesi uygun bulunmu tur. Hapsedilince Hallac'n nfuzu halk aras nda daha da artm tr. Hapishanede kald sekiz yl sresince ibadet ve ilimle me gill olmu tur. Hallac'n balca eserleri unlardr: 1 Kitab elAhruf Mstandese ve'l-Ezeliyye, 2 Kitab el-Usul ve'lFuru', 3 Kitab S rr ve'l-Meb'us, 4 Kitab el-Adl ve't-Tevhid, 5 Kitab lm el-Baka' ve'l-Fena', 6 Kitab Medh el-Nebiy, 7 Kitab Huve Huve, 8Kitab et-Tavasin. Bu eserlerinden Kitab et-Tavasin'in eitli basklar yaplmtr. Frans z msterik Louis Massignon, Hallac zerinde ara trmalar yapmtr. Hallac hakknda, ya ad devrin bilginleri ikiye ayrlm tr. Bir blm onun veli oldu unu sylemiler, bir blm de Hallac'n kfre d tn ileri srmlerdir. Neticede Halife Muktedir, 1V1aliki Kad s Ebu Omar Hammadrden ald bir ldrme fetvas ile onu ldrtmtr. Hallac, ilkin kamlanmak, vcd paralanmak, kafas kesilmek ve yak lmak suretiyle H. 309 /M. 922 ylnda ldrlmtr. Hallac'n tasavvuf' gr leri arasnda u husus dikkati ekicidir: 1 Tanr insana hulul eder. Ba ka bir deyi le lhut nasut'a girer. Bu demektir ki ilahi zat n beeri zata girmesi mmkndr. Hallac'n bu gr naslarn zahirine aykrdr. 20

Hallac'a gre hulul ltfuna nail olmak iin insann gnln ktlklerden ve her trl hevesten temizlemesi gerekir. 2 Hallac'n ikinci nemli gr udur: Hz. Muhammed'in hakikati yahut Nur'u kadimdir. Ona gre Hz. Muhammed'in iki sureti vard r. Birisi ezeli ve kadim olan Nur'dur. Bu nur btn varhklardan nce vard . teki sureti ise Onun Peygamber olarak grnd ve geldii surettir. Btn veliler ve peygamberler Hz. Muhammed'in bu ezeli Nur'undan feyz al rlar. Onun Nur'undan daha parlak bir nur yoktur. Bu nur yokluktan nce vard . Insanlardan nce de vard . Veliler ve Tanr Elileri bir deniz gibi olan bu Nur'dan kendi llerine gre yararlanmlardr. Btn ilimler Hz. Muhammed'in kadim olan bu Nur'undan fkran damlalar gibidir. 3 Hallac'n zerinde durdu u bir husus da btn dinlerin birlii meselesidir. Ona gre btn dinlerin amac birdir. Her ey Tanr'nn takdiri ile olmutur. Yeni do an bir Ocuk dini a dan eitilnekte zgr deildir. ocuk, Tanr 'nn izdii kadere boyun e mek zorundadr. Yce Tanr bir insana hangi dini takdir etti ise kaderine yaz lan bu dine mensup olur. Bu duruma gre btn dinlerin amac insan Tanr'ya yaklatrmaktr. Yahudi, H ristiyan ya da Mslman kimselerin amac Tanr'ya layk bir kul olmaktr. Yce Allah deimez. Ancak O'na giden yollar de iebilir. Hallac Mansur ibadet ve riyazetle Tanr 'ya yaklamak istemitir. Bazan Ilahi feyze dayanamam takn ve anla lmaz ifadeler kullanmtr. Bu ifadelerin bazlarn dini naslarla ba datrmak mmkn grlmemitir. Hallac'n dnya ihtirasndan uzak durmaa alt, Tanr sevgisini yaymak iin elinden geleni yapt 21

ve zamamnda pek ok insan etkiledii bir gerektir. Hallac, ldrldkten sonra da bir ok mutasavv fa etki yapmtr. Bunlar arasnda mer Ibn Mevlna Cellettin Rumryi, Muhiddin bn Arabryi sayabiliriz.

22

FARABI

Farabrden kaynaklarda al-Feylesof at-Trki diye bahsedilir. Milliyet itibariyle Trk'tr. Maverannehir'de Farab vilyetinin Vesic kynde hicri 257, miladi 870 ylnda domutur. Babasnn bir ordu kumandan olduu sylenir. lk tahsilini Merv'de yapnu tr. Daha sonra Ba dad'a gitti. Felsefe ilmine kar derin bir nemerak vard . Eb Bir Matta b. Yunus'tan mantk dersi ald . Bir ara Harran'a gitti. Bu yolculuk sayesinde Yuhanna b. Haylan'la tant . Ondan mantk ve felsefe rendi. Ilim tahsilini ok seven Farabi, felsefi kltrn art rmak iin tekrar Ba dad'a dnd. Yunan filozoflar ve zellikle Aristo'nun eserlerini inceledi. Islami ilimleri de iyi biliyordu. eitli diller renmiti. Zeki idi. Hakim idi. Iyilik etmeyi severdi. Halife Muktedir zaman nda etrafna k tutmaya ba lad . Bir ok felsefi eserler yazd . Baz eserleri de kolay anla lsn diye erhetti. Bir ara am'a ve Msr'a gitti. Sonra tekrar am'a dnd. Halep ve am dolaylarnun sultam Seyf ad-Devle, Farabrye ok hrmet etti. Nihayet F'arabi H. 339 /M. 950 ylnda hayata gzlerini yumdu. Kendisi ld ve fakat bizlere bir ok eserler b rakt . eitli ilim dallarnda zamannn en tanm bilginiydi. zellikle felsefe, mant k, psikoloji, musiki, matematik ve tp ilimlerine dair al malaryla tannmtr. 23

Bir ara baz Batl dnrler mslmanlar n kafasnn felsefe yapmaya msait olmad n iddia etmiler ve onlarn nakilcilik yapt klarn ileri srm lerdi. Bu iddia yanltr. Bu gr n yanlhna sonradan bir ok Bat l dnrler de katldlar. Bizim filozofumuz Farabi, Me aiye okulunun gr lerini temellendirerek din ile felsefeyi uzla trmaya alm tr islmiyet'in kuru bir din olmad n, aksine hikmete, akla ve dnceye ok nem verdi ini, Kur'an ve hadislerden ald delillerle gstermi tir. Felsefede ve e itli filmlerde byk bir bilgin oldu u iin kendisine al-Muallim al-Sant yani ikinci retmen lkab verilmitir. Bilindii zere Aristo birinci retmen saylmt . Farabi eserlerinde Allah'n varl, hikmetleri ve sfatlar zerinde durmu tur. Bir ok d nrler gibi o da kinattaki dzenin tesadfi olam yaca n ve bu sebeple Allah'n varln kabul etmek gerekti ini yazmtr. Ayrca kozaliteyi de kullanarak Allah'n varln ispatlamtr. Ba ka bir deyile her eyin bir sebebi var, kinatn da var olmas nn bir sebebi var demi tin. Eer bir ilk sebebde durmazsak insan d ncesinin samalklar iinde kalacan belirtmitir. Ancak lemin meydana geli i hakknda Farabi'nin belirttii grlerde bunal mlar vardr. Onun bu yzden hcumlara urad da bilinmektedir. Ona gre her ey, Tanr'dan co kun bir ekilde akarak gelmi tir. Her eyin varlnn sebebi yce Allah't r. Ama her ey Tanr'nn ilmi gerei olarak zamans z meydana gelmi tir. Farabi ruhun faal akldan spermaya akp geldiini ileri srmtr. Bedenle ruh birle tikten sonra insanda 24

nebati, hayvani ve isnsani glerin meydana geldi ini sylemitir. Nebati gler besleyici, yeti tirici ve do urucu olmak zere esasta toplan r. Hayvani gler ise hareket ve idrakten ibarettir. Idrak zahiri ve bat ni duyular yard miyle meydana gelir. Insani glere gelince bunlar da a neli ve nazari akllardan ibarettir. Farabi eserlerinde bu gr leri ayr ntl bir ekilde uzun uzun anlatmaktad r. Onun nemli yanlar ndan birisi de peygamberlik grdr. Mtefekkirimizin Allah'a iman gl olduu gibi Hz. Muhammed'in (S.A.) Tanr 'nn son elisi olduuna inanc da kesindir. Farabi Peygamberli in her eyden nce Allah vergisi bir ltuf oldu unu dorulamtr. Peygamberlerin mucize gstermelerinin art oldu unu belirtmi tir. Peygamberler vahiy al rlar ve ilahi gerekleri oldu u gibi aklarlar. Farabrye gre faziletli bir ehri ya Peygamber, ya filozof ya da erdemli bir ki i iyi ynetir. Filozof ve erdemli kiilerin amaciyle peygamberlerin gayesi birdir. Peygamberler gee i vahiyle renmilerdir. Filozof ve erdemli kiiler ise akl yoluyle gere i bulup retirler. Farabrye gre faziletli bir ehri ynetecek olan erdemli kiide yani nderde yarat ltal bulunan zellikler unlardr: 1Onderin bedeni sa lam ve organlar tam olmamal dr. 2 nder anlay l ve zeki olmaldr. 3 Belgat sahibi olup her eyi ak bir surette ifade etmelidir. 4 Ilim ve aratrmay sevnelidir. 5 nderin ahlaki zellikleri yle olmaldr: Yemede ve cinsi arzularda ll olmak. Dostlu u sevmek, 25

yalanlardan saknmak. Ululuu benimsemek. Dnyalk paraya ve menfaate d kn olmamak. Adleti sevip zulmden kanmak. ll mizata bulunmak. Byk bir azim ve irade sahibi olmak. Gerekli eyleri yapmakta cesaretli olmak. Bir nderin sonradan kazanaca zellikler de vardr. Bu zellikler de unlardr: 1Hakim ve ruh sa l yerinde olmak. 2 Kendinden nce gelenlerin kanun ve usullerini iyi bilmek. Eski insanlar n yaptklarndan faydalanmak. 3 Eskilerin tecrbe ve kanunlar ndan yeni h kmler karmak. 4 Gnlk ilerde eski ehirlerin usul ve trelerinden faydalanmak. Ynetti i ehrin menfaatini korumak iin isabetli kararlar almak. 5 kard hkmleri ve koydu u usulleri halkn uuruna yerle tirmek iin retime nem vermek. 6 Sava a dayankl olmak ve sava kurallar n iyi

bilmek.
Farabi siyasi felsefe yan nda din felsefesine de nem vermi tir. nsann bedeni yan nda ruhunun varln do rulamtr. Ruhu da ameli ruh ve idrakle grevli ruh diye ikiye ayrmtr. Tenash fikrine kar koymutur. ldkten sonra ruhlar iin ceza ve sevabn olduunu sylemitir. Melekleri ilmi suretler olarak kabul etmi tir. Manevi temizlie eri tii takdirde insan n mecazi bir surette melekleri grebilece ini yazmtr. Meleklerin Allah tarafndan var edildiini ve bazlarn n peygam.berlerle ilgi kurduunu kaydetmi tir. Farabi hiret hayat na inanmtr. nsan ldkten sonra mutluluk veya i kencenin ruhlar iin oldu unu 26

ileri srmtr. Ahirete ait mkfat ya da cezay kabul etmitir. Hayr ve errin Allah'tan oldu unu da dorulamtr. Bununlaberaber Allah' n inayet sahibi olduunu da kaydetmi tir. Hasl Farabi, e itli ilimler ve felsefe ile me gul olmakla beraber, Yunan filozoflar nn kopyacs olmamtr. Dinle felsefeyi uzla trmaya ahrken geni lde slmi ilimlere a rlk vermitir. Baz te'villerinde yamlmakla beraber islm - Trk kltrnn yay lmasnda byk eme i gemitir. Baz eserleri Ortaa 'da ltinceye tercme edilmi tir. Nitekim Farabrnin Saint Thomas ve Albertus Magnus zerine tesir etti i bilinmektedir. Netice olarak Farabi'nin Trk tefekkr tarihinde byk bir yeri oldu unu kabul etmek gerekir.

27

BNI SNA

bni Sina H. 370 /M. 980 ylnda Buhara yaknlarnda bulunan Afana'da do du. Tam ad Ebu Ali elHseyin b. Abdullah b. el-Hasan b. Ali b. Sina'd r. Aslen Belh'li olan babas Buhara taraflar na g ederek gelmitir. Babas okur-yazar bir insand . hvan asSafa risalelerini ve ismailiye mezhebinin gr lerini severdi. Bir gn Abdullah an-Natili ad ndaki felsefeyi iyi bilen zt tanynca olu bni Sina'nn onun rencisi olmasn istedi. An-Natili'yi evinde misafir etti. bni Sina Aristo'nun mant n, Oklides'in Anas rn , Batlamyus'un al-Macesti'sini bu zattan rendi. Daha nce de smail adndaki bir zattan fkh ilmi renmiti. On yandayken Kur'an' ezberleyen bni Sina hocalarn artacak kadar zeki idi. ok okuyan, ok renen bir insand . Felsefe, mantk, astronomi, tabii ve riyazi ilimler onun ok iyi bildi i bilim dallar iai. stelik slam Dinini geni bir ekilde incelemiti. Kendi anlayna gre de slmiyeti savunurdu. Aristo'nun Ma Ba'd at-Tabia diye Arapaya evirilen metafizi ini krk kere okumu ve fakat anlamanut . Bir gn Trk Filozofu Farabi'nin ad geen kitab aklayan bir eserini tesadfen sat n ald . Farabi' lin bu eserini okuduktan sonra Aristo'nun Ma Bad at-Tabia's ndan anlayamad noktalar zd. bni Sina tp ilminde de ok derindi. Bu hususta 28

bir Hristiyan bilgin olan sa b. Yahya'dan ok yararlanmt . Tpta deneylere ok nem veren bir doktordu. Ksa zamanda bu alanda da n yay ld . Buhara Sultan Nuh b. Mansur hastalannn ve hi bir doktor Sultana tedavi etme i ba aramann t . Bu ii nihayet bni Sina ba ard . Filozofumuz Nuh b. Mansur'u iyiletirdi. Sultan dl olarak onyedi ya ndaki bni Sina'y Svan ul-Hikme adndaki zengin saray ktphanesine mdr tayin etti. bni Sina, Farabrnin imdi kayp bulunan at-Talim as-Sani'sini bu ktphanede bulup okudu. Bu arada bni Sina bir ok eserler yazd . Nuh'un lm zerine Samano lu hanedan arasnda siyasi ekime balaynca bni Sina Buhara'y terketti. Bir ara Rey emiri Mecd ad Devle'nin yan na gitti. Hastalanan bu Emiri de iyile tirmeyi ba ard . Daha sonra filozofumuzu Hemedan'da gryoruz. Hemedan emiri ems ad-Devle'yi tedavi eden bni Sina, vezirlie tayin edildi. Bir ara askerlerin kard kanklk yznden gzden d t ve hapsedildi. Bir sre sonra ems ad-Devle yeniden hastalan nca hapsihanedeki bn Sina'ya mracaat edildi. bni Sina ad geen Emiri yeniden sa la kavuturdu ve yeniden vezir oldu. ems ad-Devle'nin lm zerine onun o lu Sema ad-Devle'ye biat edilmi ti: Bunun zerine bni Sina vezir olarak kalmak istemedi. sfahan emiri Ala adDevle'ye gizlice mektup yazarak vazife istedi. Onun bu giriimini Tac al-Mlk su sayarak harekete geti ve bni Sina'y hapsetti. Drt ay sonra Ala ad-Devle'nin Hemedan' ele geirmesi ile bni Sina hapishaneden kurtar ld . Daha sonra Taberan'a gitti. Nihayet Hemedan'da H. 428 M. 1037 ylnda hayata gzlerini yumdu. 29

ESERLERI

Tbba Dair Eserleri: 1Al-Kanun fi't-Tb. Bu eser Ltinceye evirilmi ve onlat nc yzyla kadar baz Avrupa Vniversitelelerinde okutulmu tur. 2 Urcuze fi't-T b. 3 Urcuze fi't-Te rih. 4 Urcuze fi-l-Vasaya at-T bbiyya. Felsefi kitaplar: 1Aksam al-Uluni al-Akliya. 2 A - ifa. 3An-Necat. 4 al-i aret ve't-Tenbihat. 5 al-Hudud. 6 at-Tabiiyat Min Uyun al-Ilikme. 7 sbat an-Nubuvva. 8 Risale fi'l-Kader. teki eserlerinden baz larnn adlar da a adadr. 1 Risale fi Mahiyet as-Salat. 2 al-Ahd. 3 al-Ahlk. 4 Kitab fi's-Siyaset. 30

5 Risale 6 Risalet at-Tayr. 7 Hay b. Yakzan. 8 Salaman val-Absal. 9 Muhtasar al-Macesti. 10 al- are ila ilm al-Mant k. 11 al-Hidaye, 12 Kitab al- nsan. bni Sina'nn Psikolojisi: bni Sina'ya gre trl nefs vard r. 1 Nebati Nefs, 2 Hayvani Nefs, 3 nsani Nefs. Nebati nefsin gaziye (besleyici), mnen miye (gelitirici), mvellide (do urucu) olmak zere kuvvesi yani zelli i vardr. Hayvani nefsin nebati nefse ek olarak muharrike ve mdrike olmak zere iki kuvvesi vard r. Muharrike kuvvesinin ayrca ehvet ve fke gc vard r. Mdrike kuvvesinin ise hem bat ni, hem de zahiri gleri vardr. Batni gler i duyularla idraki sa lar. Bu i duyular unlardr: M terek his, hayal ve msavvire, mtehayyile, mfekkire, vehmiye, zakire yani hat rlayc hafza. D duyular ise, grme, i itme, koklama, tatma ve dokunma olmak zere be e ayrlr. nsani kuvve ise canllardaki zelliklere ek olarak ~ile (yapc), alime (bilici) glere sahiptir. Amile gcne al Akl al-Ameli, alime gcne al Ak1 an-Nazari de denir. bni Sina'da akl genellikle heyulani, bilmeleke, bilfl ve miistefat olmak zere drde ayr lmtr. bni Sina hazan kudsi ask dan da sz eder. 31

bni Sina'da Varlk Nazariyesi: bni Sina'ya gre trl varl k vardr: 1- Yalnz mmkn olan varl klar. Varl ve yokluu olanak dahilinde olan varlklar bu gruba girerler. rne in doan ve yok olan varl klar mmkin varl klardr. 2- Zat itibariyle mmkin ve kendi d ndaki bir sebebe nisbetle zaruri olan varl klar. Bunlar hakknda doma ve yok olma dnlemez. Felekler ve sudur yoluyla meydana gelen akllar bu tr varlklardr. Bunlar kendiliklerinden mmkin olan varliklard r, Bununla beraber ilk sebep olan Allah'tan vcubiyet niteli ini almlardr. Bylece bir bakma zorunlu olarak vard rlar. Akl vacib ul-vcudu zorunlu olarak d nr. Bu suretle de ondan zorunluluk niteli ini alp kazanm olur. 3- Kendiliinden Vcib olan varlk. Bu varlk ilk sebeptir. Ba ka bir deyimle Allah'tr. Aklda okluk bulundu u halde Allah'ta yani Vacib ul-Vcutta okluk olamaz. O'nda varl k ve birlik bulunur. O mutlak olarak vard r. Bundan nceki snflara giren varlklarda ise varl k eklenmi birer arazdr. Bir yoruma gre bni Sina ilemi kadim kabul etmitir. Ancak bni Sina'ya gre lemin kdemi Allah'n kdemine benzemez. nk bni Sina'ya gre lemin zerinden zaman gemeyen bir yap cs vardr. Allah'n varl ise kendiliindendir, ncesizdir. Yani ezelidir. lk illet olan Allah'tan ilk akl sudur eder. Bu alFelek l-Muhit'in akldr. Hareketi ta yan bu akldr. Sudur yolu ile lem meydana gelir. bni Sina, Farabi gibi birden bir kar diisturunu benimsemitir. Bu fikri bu filozoflar Yeni Efltunculuktan almlardr. Onlara gre tek ve basit olan bir 32

sebepten ancak ilk akl sadr olur. lk akldan varh itibariyle ikinci akl, imkan dolaysiyle Felek-i muhit, hariten gelen vcubiyeti yani zorunlulu u dolaysiyle klli nefs sudur eder. Bylece de s rasyle akllar ve nefsler meydana gelmi tir. Neticede on akl, on nefs ve doluz felek has l olmutur. Son felein akl onuncu akldr. Bilindii zere sonuncu felek ay felekidir. Bu felein aklna faal akl denir. Nefs-i nat kaya olgunluunu veren, faal ak ldr. Bu akl ayrca nebatl ve hayvani nefslerin ve felek vas tasyla drt basit unsurun do masna sebep olur. Aristo'ya gre ilk muharrik ilk ak ldr. Bu da Tanr demektir. bni Sina ve Farabrye gre ise ilk ak l Allah'n eseridir. Akllar Allah'tan ibda olunmu lardr. Akn ilk akla muttasldr. Allah kainat idare eden kuvvelerin sudur etti i varlktr. Sudur nazariyesinin kayna Smer, Babil ve Keldanilerin yldzlara verdi i deerlere kadar uzan r. Yunanllar bu konuda bu milletlerden etkilenmi lerdir. Baz slam dnrleri de bu gr baz deiikliklerle benimsemilerdir.

bni Sina'ya Gre Allah'n Varl:

1bni Sina vacib ve mmkinin tarifinden hareket ederek Allah' n varhn ispatlamtr: a) Var olan mmkinler vacibe muhtat rlar. b) Bu mmkinler sonsuz olamazlar. c) Mmkinlerin kendileri de varl ldarma sebep olamazlar. O halde mmkinler bir yarat cya muhtatrlar. 2 Teselsl im.kans zdr. Btn nedenlerin dayana vardr. Ba langc olmayan nedenler dizisi samadr. De imeyen mutlak bir nedende durmak gereklidir. Bu neden de Allah't r. 33

3 bni Sina hareketsiz bir muharrik fikrine de ulayor. Sonsuz cisim. imkns zdr. Maddeye hudusu veren ilk muharriktir. Bu muharrik de Yce Allah't r. bni Sina'ya Gre Pey-garnberlik: bni Sina, dinle felsefeyi uazla trmada dini tercih eder. inan.c n akl tamamladn aklar. bni Sina'ya gre peygamberler filozoflardan stndrler. Peygamberler, gr eylemle, akl inanla tamamlamlardr. Ona gre vahiy ilahi bir sezgi gcdr. Peygamberler gerek dnyevi ve gerekse uhrevi grevlerini yapmak iin halkn anhyamayaca baz gerekleri rneklerle aklarlar. bni Sina'ya gre Mead ve Ruh: lmi Sina beden ldkten sonra ruhun sonsuz olarak ya ayaca m kabul ediyor. Hatta hakkndaki genel kanaata aykr olarak Necat'ta bedenlerin dirileceini inkr etmiyor. bni Sina'ya gre iyilik ve mutluluk Cenn.et'tir. Ktlk ve mutsuzluk Cehennem'dir. Bununla beraber ahirette hesap vard r. Cennet ve Cehennem vardr. Nefs-i Nat ka bedenden ayr ldktan sonra olgunlua erebilir. inkarc olanlar mutlulua ve olgunlua eriemezler.

bni Sina'ya Gre Ahlak:

bni Sina'ya gre Allah ilk cevher ve zorunlu varlktr. Her ey O'ndan kar. Hayr ve er Allah'tand r. Ancak Allah insanlar belli davram lar yapmaa zorlainaz. Allah'n insam var etmesi bir ltuftur. nsan yaratcsna layk olma a almaldr. bni Sina'ya gre trl ktlk vard r: 1 Yetkinli e ulamamak ktlktr. 2 Sonu elem verici i ler ktdr. 3 Tanr'nn yasaklama nymamak gnaht r. Ktlk klli de il ferdidir. 34

nsan mutlu olmak iin ruhunu temizlemeli, davranlarn kontrol etmelidir. Yce Allah insanlara iyiyi veya kty semesi iin cz'i irade vermi tir. yiyi seenden inayetini esirgemez. bni Sina baz kitaplarnda zellikle halka hitabetti i ifadelerinde Ahiret'te dirilmei kabul ediyor. Insanlara Ahiret hayat na hazrlkl gitme i tavsiye ediyor. bni Sina'da Tasavvuf: Tasavvuf olgunluk derecesine ula an ruhun en byk sevincidir. Ayrca akl, akl ve makul olan Allah'tan kan yani sudur eden makulleri bilmek ve dnmek tasavvuf demektir. Arifler ulvi leme ynelmi olup bunlar n en by peygamberlerdir. Mutlu olanlarn hali vardr: 1 Zht. Bu Tanr'dan ba kasndan yz evirmek demektir. 2 Tan.rfya ibadet etmek. 3 Marifet: Bu da Tanr 'ya ermek demektir. Arif olan ancak Tanr iin ibadet eder. Ibadetin de derecesi vard r: 1 Kendisi iin ibadet edenlerin kulluu. 2 badeti hak etti i iin bunu yapanlar. 3Nefsini doru ycla yneltmek iin ibadet edenler. Bu dereceye ula anlar tasavvufta gerekilerdir. Tasavvufta slktan sonra ilk derecede irade vardr. Bu, varl tasdik ve yksek leme hareket karar dr. Sonra rizayetle nefsi e itmek gelir. Nefs e itilince ahlak olgunlar. Ahlak olgunla nca da ilahi nur hafif ve hzl olarak ara sra parlar, sonra tam vusul gelir. Bu da ahlaki olgunlu un ve riyazetin en yksek dereceye ulamasiyle olur. Bu makamda insan her eyde hakk grr ve hep Tanr'y dnr. Bu makam Tanr'ya kavu mak, O'na ermek ve O'nunla daima beraber kalmak demektir. 35

bni Sina'ya gre ruh madde de ildir. Ruh idrak edici bir cevherdir. bni Sina tenash ve Vandet-i Vcut dncesine kar olmutur. Ona gre ruh gerek hudusla meydana gelmi tir. Bedenle var olmu tur. Beden ldkten sonra ruh sonsuz olarak ya ar. Grlyor ki bni Sina zaman zaman Aristo, Eflatun ve Plotinos'un etkisinde kalmakla beraber temelde slm.'a ba l olmaa almtr. Hatalariyle sevaplariyle bni Sina'nn, slam d ncesi tarihinde zel bir yeri vard r.

36

GAZZALI*

Gazzali H. 450 /M. 1058 ylnda Tus'da dodu. Babas lmeden nce onu ve karde i Ebu'l-Ftuh Ahmed el-Gazzali'yi bir dostuna emanet ederek ocuklar nn tahsil yapmas n istemiti. Babalar lnce ocuklar bu zattan ilgi grdler. Daha sonra bir medreseye s ndlar. Muhammed al-Gazzali, keskin zekas yla sekin bir renci oldu. Ahmed b. Muhammed ar-Razkanrden fkh rendi. Daha sonra Ni abur'a gitti. Orada tannm bilgin mam al-Harameyn'in derslerinden yararland . Bu hocas onu ok sevdi. Ba ta kelm olmak zere e itli islami ilimleri burada derinli ine rendi. Hocas 478 hicri y lnda lnce, o zaman bilginleri koruyan ve ilmi seven Vezir Nizam l-Mlk' ziyaret etmek zere Ba dad'a gitti. Nizam l-Mlk, mnazarada btn konu maclar' yenen Gazzali'yi sevdi. Ona sayg gsterdi. Nihayet 484 hicri ylnda Gazzali'yi Ba dad'daki Nizamiye Medresesine mderris tayin etti. Dnrmz derin bilgisi, keskin zekas , gl hitabeti sayesinde byk n kazand . Itibar grd. ilgi grd. Ancak 488 hicri yhnda geridi i bir phe krizinden sonra iyi bir mutasavvf olma a karar vererek mal , mevkii ve dostlarn terkederek seyahate kt . urada
* Gazzali hakknda daha geni bilgi iin "Gazzali ve Batinilik", "Gazzali ve pheeilik" "Gazzan ve Kelm Felsefesi" adli eserlerimize mracaat ediniz.

37

burada gsteri siz, her eyden uzak ve fakat filmle megul olarak 10 yl geirdi. 499 ylada Vezir Fahr al-1V1lk'n srar ile Ni abur'daki medtesede tekrar ders verme e balad . Ancak bu da uzun srmedi. Tus'a ekildi. Orada 300 kadar zel rencisine ders verme e balad . Nihayet H. 505 /M. 1111 y lnda hayata gzlerini yumdu. Gazzali I,slmi ilimlerin e itli dallarnda sz sahibi olmu nl bir bilgindir: Fkhta Basit, Veciz ve Vasit gibi eserler yazarak mam Saifi'nin ekolne byk hizmetlerde bulundu. Kelm ilmine dair Kavaid al-Akaid, ar-Risalet al-Kudsiye, al- ktisad fi'l- tikad, lcam al-Avvam An lm al-Kelm gibi eserler yazd . Bir tr felsefe olan keUnu cahiller iin yararl bulmaz. Ancak pheye denleri tedavide i e yarad iin kelm ilmini din bilginlerinin renmesini salk verir. Tasavvufta, Ebu Talib al-Mekki, Ku eyri, Haris al-Muhasibi, Sibli ve Cuneyd al-Ba dadrnin eserlerinden ok yararlanm tr. hya Ulum ad-Din adl eseri ok tannm olup tasavvuf kadar teki slami ilimleri de kapsamaktad r. Bu eserinin orta byklkte zetini iki cilt halinde farsa olarak yazm ve Kimya-y Saadet adm vermitir. Gazzali zamannda Batmilerin azg n ve islm' ykc faaliyetleri devam ediyordu. Gazali, Fadaih alBat/niye, al-Kstas al-Mustakim, Huecet al-Hak, Mufassl al-Hilaf, ad-Derec al-Merkum, Kavas m al-Batniye gibi eserler yazarak onlarla mcadele etti. Sap k akmlarla mcadelede byk eme i geti. Felsefede de Gazzalrnin eme i oktur. ki yla yakn sre ile felsefi eserler okumu bir yl boyunca 38

da okuduklarn tekrarlam , bylece de felsefeyi gzel bir biimde renmitir. zellikle Farabi, bni Sina ve Eb Hayyan at-Tevhidi'nin eserlerinden yararlanmtr. Ayrca Ihvan as-Safa Risaleleri'ni de iyice okurrutur. Aristo ve Eflatun felsefesinin baz konularda etkisinde kalan Ibn Sina ve Farabi'ye Tehafut al-Felasife'de hcum etmi tir. Onlar ar bir biimde sulamtr. Bylece de baz felsefecilere cephe alm tr. Ancak bunu baz konularda dinin yanl anlalmasm nlemek iin iyi niyetle yapmtr. Aslnda kendisi felsefe okumu , felsefi eserler yazm , felsefe yapm byk bir filozoftur. Hatta onun Makas d al-Felasife adl eseri, ltinceye evirilmi ve Batllarn Yunan felsefesini renmelerine yardmc olmutur. Bir ok fani insan gibi GazzaWnin de hayat nda hatalar ve elikileri olmu tur. Bu durum onun byk bir insan oluunu engellememitir. zellikle hayatnda iki kez phe krizi geirmi tir. Birinci krizi henz delikanl iken geirmi ve her eyden phe etmitir. Taklitle rendii bilgiler onun ruhunu doyurmamtr. Gere i arama a ba lam . Gerek ya duyularda, ya da zorunlu bilgilerde diye d nm . Duyularm insan bazan ya ulttn grnce zaruriyat zerinden durarak 2 + 2 = 4 gibi zorunlu bilgilerin doru olabilece ini dnm , Ancak "duyular insan hazan aldatyor, belki akl da aldatr" diye tereddde dm . Neticede Allah'n kalbine att manevi bir kla zorunlu bilgilerin gerek oldu una inanmtr. al-Munkiz Min ad-Dalal adl eserinde anlatt ikinci krizi 38 yanda geirmi tir. Badad'da n yaygn, mali durumu iyi, mevkii gl bir mderristi. Halife'nin saygsn kazanmt . Bir gn btn yap39

tklarmn n, mevki, nfuz ve mal iin oldu u kansna vard . Gere in mutasavvflar n yaantsnda olduuna inanmt . Ancak kendisi mevki, n ve nfuzdan vazgeemiyordu. Kalbi bir yandan da tasavvuf yoluna girmek istiyordu. Neticede bu tereddtler iinde yemeden, imeden kesildi. Zay flad . Doktorlar bile ard . Nihayet bir gn her eyi terkedip Ba dad'dan ayrld . urada burada on y l dolat . Bir ara srar karsnda tedrise dnd ise de art k iyice mutasavv f olan Gazzali tekrar lnceye kadar sessizli e ekildi. Gazzalrnin pheden imana gei i, din felsefesi asndan, taklidi yenme bak mndan, samimiyeti ynnden ibret vericidir. Bylece imanda karar k lan ve manevi bir felsefe yapan Gazzali yze yak n eserleriyle de slama byk hizmette bulunmu tur. Allah ondan raz olsun.

40

BN BCCE

bn Bcce'nin tam ad Ebu Bekr Muhammed b. Yahya b. as-Saig'dir. Endls'te Saragossa (Saragosta) ehrinde do du u bilinmektedir. biliyye, Grnata ve Fas ehirlerinde faaliyet gstermi tir. H. 533 /M. 1138 ylnda Fas'da lm tr. Kskanan baz ki ilerin onu zehirleyerek ldrd sylenir. Balca eserleri: Risalet al-Veda, Kitab ttisal al-Ak' bi'l- nsan, Kitab Tedbir al-Mutevahhid, Kitab an-Nefs, Kitab ntisar al-Havi li'r-Razi, Kelm Gayet al- nsaniyye, Kelm va'l-Musemma, Kelm fil-Burhan, Kelm fil-istek sat, Kitaban-Nefs. bn Bcce rasyonlist bir d nrd. Aristo ve FaraWnin onun zerinde etkileri vard r. Kur'an'daki akl ve dnceye dair yetler zerinde durmu tur. Ebz Nasr al-Feth b. Hakan, onu dinsizlik ve z ndklkla sulamtr. bn Tufeyl (lm. H. 581 /M. 1185) ise Hayy b. Yakzan adl eserinde bn Bcce'nin do ru grl, aklc ve sekin bir d nr olduunu belirtmitir. bn Bcce, matematik, mant k, geometri ve t p ilminde de yetkili idi. Siyasetle u rat ve Ebl Bekr Yahya b. Ta fin'e 20 yl kadar vezirlik yapt da kaynaklarda zikredilmi tir. 41

bn Ebi Useybia'nn yazdna gre felsefeyi iyi bilen bn Bcce halktan ok zulm grm tr. Kur'an' ezberleyen bn Bcce musikiye de merakl idi. Ud almasn bilirdi. Ona gre sa lam ve kesin bilgi ancak aklla kazanlr. 1Vlutlulua ula mann yolu da akldan geer. Ahlak da akl ve iradeye ba ldr. nsan akl sayesinde en a a maddeden en yksek deer tayan ilahi gereklere kadar her eyi bilebilir. bn Bcce, al-Akl al- nsani, al-Akl al-Faal ve al-Ak' al-Klli'den sz etmi tir. bn Bcce tasavvuf yolunu be enmemitir. Kefi bilgilere iltifat etmemi tir. Bilgi elde etmenin arac sadece akldr demitir. bn Bcce, Tedbir al-Mutevahhid'de devleti bir sekinler toplulu unun ynetmesini tasarlamtr. Cumhuriyet ynetiminde herkes olgunlu a almal ve kanunlara uymaldr. Bylece ideal b r toplum domu olacaktr. bn Bcce, ahlkta mnzevilikten sz ediyor. Ancak bu tasavvufi anlamdaki k eye ekilme de ildir. Ktlklerden uzak durmak anlammdad r. Ona gre igd ile yaplan hareketler ahlaki de ildir. Bir davran hr irade sonucu olursa insani ve ahlakidir. bn Bcce, filozofun stn ve ilahi bir insan olduunu sylemitir. Ona gre filozof olan daima akli olan ve en iyi olan yapar. Yapaca iin amacn ve sonucunu dnr. rnek insan olmak ister. Bu da daima d nmekle olur. Bylece filozof en stn dnceyi kazan r ve nazari formlara ula r. Sonu olarak bn Bcce tasavvufa kar , aklc , ahlak, ileri dnceli, dndn aka syleyen bir dnrdr. Aklda ileri gitmesi onun baz kimselerce sulanmas sonucunu dormutur. 42

EBU'L-BEREKkE AL-BA DAD

Ebul-Berekat' n asl ad Hibetullah'tr. Kendisi Evhadzzaman iinvamyla da an lr. Ba dad'da dnyaya gelmitir. Ailesi Yahudi idi. Sonradan msllman olmutur. Abbasi Halifesi Mktefi Billah'n sevgisini kazanmtr. Tp ve felsefe tahsil etmi tir. Bir ok devlet by nn hastaln tedavi etmitir. H. 547 /M. 1166 ylnda seksen yahut doksan ya nda olduu halde lmtr. En tannm eseri Kitab al-Muteber'dir. Daha baka eserleri de vard r. Tbba dair eserlerinden Emin al-Eyvah adl kitabnn adn bilmekteyiz. Kitab anNefs adnda bir eseri de vard r. Felsefi dncelerini Kitab al-Muteber'de a klamtr. Onu felsefede Aristo ve bn Sina'dan daha stn gren mslman yazarlar olmu tur. Ebu'l-Berekat ak lc olmakla beraber Aristo ve bn Sina'y eletirmitir. Ebu'l-Berekat, Kitb al-Muteber'de mant k, tabiiyat ve ilahiyat zerinde ok durmu tur. bn Sina ilimleri ameli ve nazari olarak ilkin ikiye ayrmtr. Arndt ilimlere ahlk tedbir-i menzil ilmini ve siyaseti katm tr. Nazan ilimlerin ise tabii ilimler, riyazi ilimler ve ilahi ilimler blm vard r. bn Sina'ya gre nazara ilimlerin amac gerektir. Ameli ilimlerin amac ise hayrdr.
,

43

Ebu'l-Berekt al-Ba dadi ise ilkin blme ayrd ilimleri bn Sina'dan farkl olarak snflandrmtr: 1Mevcut olanlar n ilmi. Bu blme fizik, metafizik, tp ve ahlak dahildir. 2 Zihni mnasebetleri olan siiretlerin ilmi. Buna Psikoloji de diyebiliriz. 3Mantk ilmi. Bu, ilimlerin ilmidir. Tabiiyat ilgilendiren konularda Ebu'l-Berekat, Aristo ve bn Sina'mn grlerini benimsememitir. Ona gre mekn, ihata eden cismin bt ndr. Baka bir deyimle mekan yle bir fezad r ki onun yzeyi yoktur. Mekn, doldurdu u cicim ile dolar Cisimlik ortadan kalknca mekan sz konusu olamaz. K sacas Ebul-Berekat mekani heyilla olarak kabul ediyor. Kindi ve bn Sina ise mekani heytila olarak kabul etmez. Onlara gre mekan, ihata edenle ihata edilenin ufki olarak birle tii yzeydir. bn Sina bo luk yoktur demekte idi. Ebul-Berekat'a gre ise hala, yani bo luk vardr. Boluk var olunca da onun uzunlu u, genilii ve derinlii de var demektir. Ebul-Berekat bo luu boyutlar olan bir feza gibi kabul ediyor. Ebu'l-Berekat, zaman konusunda Me ailerin grne uymuyor. Me ailer zaman hareketin say s olarak kabul etmi lerdir. Ebu'l-Berekt ise zaman varln says olarak kabul ediyor. Ona gre zaman bir kemiyettir, miktard r nk czleri say labilir ve takdir edilebilir. Zaman hem mteharrikenin, hem de sakin olann miktar dr Sakin ve mteharrik olan eyler varlkta ortakt rlar. Zaman hareketin says kabul edenler Tanr 'nn mteharrik olmadn ve zamanda bulunmad n 44

sylemi lerdir. Ebul-Berekt bu gr e katimamtr. Zaman n dnda mevet d nmemitir. Ona gre her var olan n varl zaman iindedir. Zamanda olmayan varlk tasavvur edilemez. Evveli olmayan bir evvel, sonu olmayan bir son d nlmemiyece i gibi zaman iin zaman gemeyen bir ba lang da dnlemez. Dnrmz ruhlarn hadis oldu unu kabul ediyor. ldkten sonra ruhun bekas na inanyor. Vahye dayanan cimani dirilme i imkn dnda grmyor. A.hirette ruhlar n bedene iade edilece ini doruluyor. Allah'n vadini yerine getirece ini doruluyor. nsanlarn davran larndan sorumlu olduunu ve Ahirette hesap sorulaca n kabul ediyor. Ebu'l-Berekt al-Ba dadi, ilahiyat konular nda Meai filozoflar tenkit etmekten ekinmemi tir. Ona gre Allah miibdi ve murid s fatlar ile alemi yaratt . Bu yarat balangsz ve sonsuz olan ilahi iradenin eseridir. Ancak Allah alemi yaratmay balangsz yani kdemde irde eyledi. Zihin yap s zaman ve mekan n kdeminden phe etmez. Bunlar yokluunu tasavvur etmez. Ebu'l-Berakat, olaylar n Allah'n iradesi ile meydana geldiini sylemi tir. Bir eyin meydana k olay esnasnda meydana gelen tam illetle olmaktad r. Ebu'l-Berakat'a gre olaylar meydana gelmeden nce taalluk ettikleri ilahi ilimle ayni de ildir. Allah zat itibariyle her eyin sebebi oldu undan meydana gelen olaylar annda ihdas eder. lk Muharrik, bn Sina'ya gre cz'iyat bilmez. Ebu'l-Berakat'a gre Allah her eyi bilir, cz'iyat da bilir. Ebu'l-Berakft'a gre iki trl insan bilgisi vardr. Birisi ze yani esasa ait bilgidir. Bu tr bilgileri 45

duyularla do rudan do ruya elde ederiz. tekisi araza ait bilgidir. Bu da bir eyin var oluunu iaret eden bilgidir. Mesel: sesi veya rengi bilmek ze ait bilgidir. Birini sesi ile veya yaz s ile tanmak ise araza ait bilgidir. Ebu'l-Berekt, Allah' n zatn hakkiyle bilmenin mmkn olmadn sylyor. Onu ancak arazi bilgi ile tandrmza inanyoruz. nk biz onun zne ula4mayz. Onun zn ve s fatlarn hakk ile kavrayarn aya. Ebu'l-Berakt, ruhlar n, meleklerin ve mufarekatn daha iyi tannmasn mkefe ve m ahade ilmine havale ediyor. Ona gre matematikte kesinlik vard r. Tabii ilimler daha az kesindir. ilhiyata ait konularda ise delilleri herkes ayn biimde anlamamtr. lahi ilim sebeplerin ilmidir. Duyularla elde edilmezler. limlerin ilmidir. Grlyor ki Ebu'l-Berakt al-Ba dadi, Meailere ar bir darbe vurmu tur. Aristo dncesini bir ok hususta tenkit etmi tir. Kendisinden zaman zaman bu yn ile bn Teymiye bahsetmitir. slam dncesi tarihinde Ebu'l-Berakt, yeni fikirlerin sahibi olmutur. Bu sebeple onu slam leminde, Aristo derecesinde byk d nr kabul edenler grlm tr. Dnce itibariyle Me ailerden ok kelmc lara yakndr. Ebu'l-Berakt, bat da H. S. Pines'in, Msr'da Abdurrahman Bedevi'nin ve Trkiye'de erafettin Yalkkaya'nn zerinde ok durdu u bir dnrdr. Ayr ca Dr. Mehmet Da , Ebu'l-Berekt zerinde doktora tezi yapmtr. slam leminde filozof yeti mesi gtr diyen bilginlere Ebu'l-Berakt' n dnceleri fiili bir cevaptr. Ayrca Ebu'l-Berakt, Yunan d ncesinin kopyacs olmamtr. Temelde isltun'a ba l kalarak felsefe yapmtr. Yapt felsefede zaman na gre yeyenilikler de vardr. 46

BN TUFEYL

Ebu Bekr Muhammed b. Abdulmelik b. Tufeyl hatllar tarafndan Ebubacer diye an hr. Bir sre Grnata'da kttiplik yapmtr. Daha sonra Muvahhidilerden Ebu Yakup Yusuf'un veziri ve doktoru olmu tur. H. 581 /M. 1185 ylnda Merake 'te lm tr. Riyaziye, tp, felsefe ve iirle megul olmutur. e itli eserleri olduu sylenmektedir. Bu arada Risale Fi'n-Nefs adl eserinden sz edilir Ayr ca tp konusunda bn Rd'le karlkl yazmalar olduu kaydedilmektedir. Bize kadar ula m olan Hayy b. Yakzan adl eseri slam Felsefesi Tarihinde ok tan nmtr. Hayy'n bir ssz adada kendili inden dnyaya geldii, ya da anasnn denize brakt bir sandn ssz adaya dalgalarla srklenmesiyle hayat n devam ettirdii kaydedilmitir. bn Tufeyl'in sz geen eseri bir roman gibi yaz lmtr. Hayy'n bu ssz adada kendiliinden var oldu u grn bn Tufeyl tercih etmi tir. Hayy, burada tek ba na bymtr. Hi bir e itimden gememitir. Bilgileri insanlardan de il, olaylarn ak ve deneylerle renmitir. Esasen Hayy'l bir ceylan emzirerek bytm tr. Yryecek ya a gelince aalarn zlerini ve meyvelerini yiyerek ya amaa devam etmitir. Yapraklardan kendisine elbise yapm tr. Bylece teknik bilgisini art rmtr. Ceylan ihtiyarlaynca onun bakmn zerine almtr. Ceylan lnce 47

de cesedi ruhun terketti ini anlamtr. Ayrca aklm kullanarak ada iinde dola p yeni besinler elde etmi tir. Zamanla akli bilgilerde de ileri gitmi , olaylar aras nda balar kurma a almtr. Bir nedensellik ilkesinin olduunu anlamtr. Cisimlerin yer kaplad klarun ve hareket ettiklerini grm tr. Daha sonra canl varlklarn sonlu oldu unun bilincine varm tr. Ve nihayet metafizik ve ilahi d ncelere dalmtr. Sufi'lerin ya ad derni hayata nfuz etmi tir. Benli ini eriterek Allah'ta yok olma yolunu tutmu tur. evk ve manevi zevk yoluyla sonsuz kurtulu a ynelmi tir. Bu dnya s kntlarndan kurtulup manevi hakikatlarda devaml ya amay dilerken Apsal ile kar la mtr. Salamon ve Apsal teki bir adada toplum iinde yaayan iki arkada tr. Gerek Salamon ve gerekse Apsal hakikati bulma a almlardr. Toplumun bakan olan Salamon eriatn zahirine nem vermi tir. Apsal ise tefekkre ve deru li bilgilere nem vermi tir. Ayrca yalnzl sevmitir. Neticede yaln z ya amak zere civarndaki ssz adaya gitmitir. Orada Hayy'la karlamtr. Ona konu may retmitir. Ayrca Allah'n dinini ve ibadet biimlerini retmitir. Hayy'da Apsal'a kendi d ncelerini anlatm tr. Bylece Hayy' n dnceleri ile eriatn bildirdiklerinin ayn olduu grlmtr. Apsal'n yrei yanm ve kalp gz a lmtr. D nce mahsul ilmilerle nakli ilimlerin birbirini tutmas onlar sevindirmitir. Neticede tam anla an iki arkada olmular Hikmetle eriatn, baka deyimle felsefi d ncelerle er'i ilimlerin ayn gerei ifade etti ini grmek onlar son derece ho nut etmitir. Beraberce Salamon'an bulundu u adaya gitme e karar vermi lerdir. Gittikleri adada halka ilahi hakikatlar belirten d nceleri anlatma a balam lardr. Hayy bu d nceleri anlatt ka halk memnun kalmamtr.

48

Felsefi ve manevi d ncelerdeki incelikleri kavrayamamtr. Neticede Hayy onlar daha ok gere e ulatrmak yolundaki gayretlerinin kmaza girdiini, yarardan ok zarar verdi ini grmtr Halkn hava ve hevesten, altk" trelerden s yrlmadn grmekle zlmtr. Ve neticede arkada Apsal ile teki ssz adaya dnmlerdir. Bu olaydan kan sonu udur: Peygamberler eriatn zahirine verdikleri nemlerde hakl drlar. Kltrsz halk gerekleri kolay kolay anlayamaz. Onlar dinin zahirine nem vermelidirler. Manevi hakikatlar n zn anlamaa herkesin gc yetmez. Sezgi, i rak ve felsefe yoluyla ilahi gerekleri anlamak her insan n ii deildir. Hayy ve Apsal ssz adada lnceye kadar tefekkre dalarak ve ibadet ederek zamanlar n de erlendirmilerdir. bn Tufeyl, bu eseriyle insan n eriat gelmese de akl ile gerekleri bulabilece ini ve ilahi srlara dalabilece ini anlatmak istemi tir. Ona gre eriat ve ak l ayn ilahi hakikattand r. eriat n akla ayk r olduunu sananlar tevilin kurallar n bilmeyenlerdir. Riyazat, zht ve tasavvuf yolu akl n maddi kaytlardan kurtulmasyla mmkndr. Zahirle bat n aras ndaki anla mazlk batnda de il, grn tedir. Her insann btn grmee gc yetmez. Bylece bn Tufeyl dinle felsefeyi uzla trmak istemitir. bn Tufeyl'in grleri irakiye felsefesine daha ok uygundur. Kendisi bn Bacce'nin, bn Rd'n, Gazzalrnin, bn. Sina ve Farabrnin baz eserlerini okumu tur. Bu filozoflar hakk nda fikir yrtmeyi ihmal etmemitir. Mesela: Farabi ve Gazzalryi ele tirmitir. bn Tufeyl, pek ak olmamakla beraber lemin kidemine inanmtr. Ancak Mem Allah'tan zat itibariyle sonradr. Zaman itibariyle sonra de ildir. Bu, una 49

benzer: nsan eline bir sopa alp hareket ettirirse, el zat itibariyle sopadan nce hareket eder. Ama zaman itibariyle bir sonral k yoktur. Aksine hareketin ba lamas beraberdir. Allah' n lemin nedeni oldu u aktr. Allah zamans z olarak lemi var etmi tir. Allah cisim deildir. Her hareketin bir muhariki vard r. lemin muharriki de Allah't r. Allah her eyi bilir ve O'nun gc her eye yeter. Ruh, cisim de ildir. Ruhun yok olmas dnlemez. Ruh bu dnyada iken u dereceden birine sahip olabilir: 1- Ruh Tanr sn bilir, idrak eder. Sonra isyanla bu idrakini unutur. Bu tip ruhlar cesed ldkten sonra sonsuz elem eker. 2- Baz ruhlar lmeden nce hem Tanrlarn bilirler, hem de btn gleri ile ona layk olmaya al rlar. D ncelerini onun gzellii ve ycelii hususunda geli tirirler. deta onu m ahede derecesine ycelirler. Bu tip ruhlar bedenden ayrldktan sonra sonsuz multlulu a kavu urlar. 3- nc tip ruhlar bedenden ayr lmadan nce Tanr'y hi tanmazlar. Bunlar n sonu hayvanlarn sonu gibi olur. Bu ruhlarn, bedenden ayr ldktan sonra hi bir itiyaklar olmaz. Btn glerini kaybederler. Bu gleri kaybettikleri iin elem de duymazlar. bn Tufeyl'in sz geen Hayy b. Yakzan adl eseri Batllarn dikkatlerini ekmi tir. Bu nedenle Hayy b. Yakzan, Ltince'ye evirilmi tir. Moise de Narbonne bu eserin gl bir a klamas n yapmtr. Ltincesi ve Arapas 1671 tarihinde Oxford'da yay mlanmtr. Daha sonra Ltince metin Ingilizceye de evirilmi tir. Hayy b. Yakzan' n Hollanda diline, Almanca'ya, Franszca'ya evirildi ini de mahede etmekteyiz. Ayrca Babanzade Re it tarafndan Trke'ye de tercme edilmitir. 50

 bn Tufeyl'in akli d nce ile dinin ayni gere i gsterdiini bir roman biiminde anlat slm Felsefesi iin zerinde durulma a deer bir gr tr. nsann btn zelliklerini Tanr 'nn yaratt n gzler nne sermesi a sndan da onun felsefi zmlemeleri dikkati ekicidir. Bu arada akl n ilhi gerekleri bulma yolunu gsterdi ini dile getirmesi, din ve d ncenin uzlamas asndan kayda de er bir gr tr.

51

SUHREVERDI

ihab ad-Din Ebu'l-Ftuh Yahya b. Habe b. Emirek as-Suhreverdi, H. 549 /M. 1155 de Suhreverdde dodu. Bu d nr hicri 632 de len mutasavv f Ebu Hafs mer as-Suhrevrdis ile kar trmamak laz mdr. Burada sz konusu olan d nr Suhreverdi, ldrld iin Suhrevrdi al-Maktul diye de an lr. Suhreverdi, eyh Mecd ad-Din al-Cilrden felsefe ve fkh tahsil etti. Gen ya ta felsefe, kelm, fkh, usul-i fkh rendi. Azerbaycan tarafndan ran'a gitti. Anadolu dolaylar nda da dola tktan sonra Suriye'deki Halep ehrinde yerle ti. Salah ad-Din al-Eyyubrnin o lu Zhir'in ynetti i Halep'te Suhreverdrnin rahat iyi idi. Zhir onu seviyordu. Ancak Suhreverdi baz dncelerinden dolay Salah ad-Din Eyyubrye ikayet edildi. Bunun zerine o da o lu Zahir'e haber yollayarak Suhreverdryi ldrtmesini istedi. Neticede H. 587 /M. 1191 ylnda Suhreverdi ldrld. Bir rivayete gre, riyazete d kn olan Suhreverdi, as lmak suretiyle de il, ala nahkam edilerek ldrlmeyi istedi. Bu dile i de kabul edildi. Gnlerce a kald ktan sonra ld. Suhreverdrnin baz eserleri unlardr Hikmet alrak, Kitab at-Telviht al-Levhiyye va'l-Ar iyye, Kitab al-Mukavemat, Kitab al-Ma arr val-Mutarahat, Heyakil an-Nur, Kitab al-Lemehat fi'l-Hakaik, al-E152

vah al-imadiyye, K ssat al-Gurbet al-Gaybiyye, Partavname, Risale-i Safir-i Simurg, Bustan Avz-i Parr-i Cebrail ve Vtikad al-Hukem. Suhreverdi, Islam'da rakiye felsefesinin ba temsilcisidir. Bu felsefe, Islami bir karakter arz etmekle beraber k ve karanl zt iki temel esas alan Zerd t dinini!' etkisinde kalm tr. Upani ad'larda anlatlan Hint dncesinin mistik anlay da rakiye okulunda grlmektedir. Ayrca Hermetizmin ve Yenieflatunculuun da bu eklektik felsefenin do masnda etkileri vard r. Ancak Suhreverdi, mslman oldu u iin grlerini genellikle yetlere dayand rnaa almtr. Zerdt dininde birbirine d man ve ba msz olan k ve karanlk, arkiye felsefesinde ayn durumda de ildirler. Aksine bunlar birbirlerine meylederler. Karanln a kar sevgisi vardr. Karanlk Nura (a) yaklatka karanlnda!" kaybeder. Kukusuz rakiye felsefesi, geni lde tasavvufi dncelerle dolurur. Islam mutasavv flarndan Bayezid Bistarni (lm. H. 261 /M. 874), Mansur Hallac (lm. H. 309 /M. 992), Zu'n-Nun (lm. H. 245 /M. 859) ve EMI Sehl at-Tusteri (lm. H. 283 /M. 896) Suhreverdi'den ok nce kalp temizli i ve manevi arnma yolunu izmi lerdi. zellikle Gazzali (lm. 505 /M. 1111)'nin Suhreverdi'ye etki yapt bir gerektir. Gazzalli'nin Mi kat al-Envar ve ar-Risalet al-Ledunniye adl eserlerinde tasavvufta ileri derecelere vard grlmektedir. Suhreverdi de Risalet at-Tayr, Munis al-U ak ve Asvat Ecnihat- Cebrail'de tasavvuf' d ncelere ve kalp temizliine daha nceki byk mutasavv flar gibi ok nem vermitir. 53

Suhreverdi, Yce Tanr 'dan sz ederken zat nda deiiklik olmayaca n, hi bir varla muhta bulunmadn, her eyin ondan oldu unu aklyor. 0, Yce Tanr'nn Nurlarn Nuru olduunu sylyor. zellikle Hikmet al- rak adl eserinde rakiye felsefesini aklyor. Bu eserinde Peripatetisien okulun baz grlerini eletirdikten sonra mant a, Eflatun ve Me ailerin baz grlerine yer veriyor. Ayr ca Nurdan (ktan), varlk ilminden, meleklerden, tabiattan, psikolojiden, Ahiret ve Manevi birlikten sz etmi tir. Kendi felsefeyi genellikle sezgici ve mistik oldu u iin aklc Aristo'nun baz grlerine kar olmutur. Suhreverdi, insann ke f ve zevk yoluyle Nurlar n Nuruna yani Yce Allah'a kavu aca n sylemitir. Ayrca yre ini artan kimsenin Yce Tanr 'y greceine inanmtr. Bilindii gibi E'ari, Yce Allah' n ancak Ahiret'te grlebilece ini aklamtr. Mu'tezile ise hi bir suretle grlmeyece ini iddia etmitir. Suhreverdi'ye gre Allah, Nurlar n Nuru olup klar ondan co up gelmitir. Bu k manevi bir ktr. Ancak her eyden daha aktr. Szcklerle aklanamaz. Onun yoklu u karanlktr. Karanlk hi bir ey yok demektir. Btn gerek varl klar karanln ve n derecelerinden ibarettir. Suhreverdi, mutlak Kdir Varl sonsuz ve snrsz ilahi cevher yani klarn (Nur al-Envar) diye adland ryor. Karanlk ve ktan ibaret olan ve binlerce alemi kapl yan evren, ilahi n dalma gre yer alm tr. Madde kszdr ve karanlktr. de (ilk asl), insan ruhu, yldzlar klarn Nurlarn Nuru'ndan alrlar. rakiye felsefesinde her ey Nurlarn Nurund an gelmektedir. nsan kiisel abalar yle Nurlarn Nuru'na ykselebilir. Bunda insan n izleyece i yol akl d 54

yoldur. Yani sezgi yoludur. Ke f ve sezgi yolu ilh gereklere eri metke tek yoldur. Ke f ve sezgi yolu ile gereklere ula anlar, nefislerini iyice e itmi , gnl anlm kimselerdir. Suhreverdi, Vcib ve Mnkin'in tanmndan ba layarak, nedensellik ilkesini dile getirerek ve hareketin varlndan sz ederek Allah' n varln isbatlamtr. Ayrca nefs-i nat kann varlnn da Allah'n varlna delil olacan belirtmitir. Bu husustaki d ncesi Descartes' n isbat tarz n hatrlatmaktadr. Peygamberlik sorununda islm'a uygun gr lerini aklayan Suhreverdi, Tanr elilerini tasdik etmitir. Peygamberlerin yarat htan baz nitelikler tadklarn ve Yce Allah tarafndan grevlendirildiklerini aklamtr. Bu grev Allah vergisidir. Ki isel abalarla ula lacak bir makam de ildir. Peygamberlerin grevlerinin insanlarn ekimelerini nlemek ve ibadet yollarn belirtmek oldu unu aklamtr. Suhreverdi mucizeyi, vahyi ve Tanr elilerinin stn ahlklarm tasdik etmitir. Hz. Muhhammed'e ve islmiyet'in en olgun din olduuna inanmtr. Ancak Suhreverdi, lemin varl konusunda islmi inanlara aykr den gr ler beyan etmi tir. Ona gre lem, Allah'tan baka eylerden ibarettir. Meme dahil olan akllar, felekler ve ideler kadimdirler. Hareket ve zaman da kadimdir. K sacas Mem kadim,dir. Ona gre bir B cisminin varl A sebebine ba l ise A var olduu zaman B cismi de vard r. Alemin var olma sebebi Allah'a ba ldr. Allah ncesizdir. Alem, Allah'tan klarn gne ten k gibi sudur etmitir. nsann ruhu cisim de ildir. Ruha, nefs-i ntka da denebilir. Ruh, nurani bir cevherdir. Bedenin lmnden sonra sonsuz Meme ger. Maddenin ba n55

dan kurtulmu olup her bakmdan armm ruhlar Allah'n yaknlarnda gzel nimetlere sahip olurlar. Nur deryalarma dal p sonsuz mutlulu a kavu urlar. Bu dereceye ula mak iin uykuyu ve yiyece i azaltp her eyde Allah'a ynelmek gerekir. Bylece ruh, kutsal leme gitmek imkann kazanr Suhreverdi, akl konusunda Muaiyyun'un etkisinde kalmtr. sl-Akl al-Heyulni, al-Akl bi'l-Meleke, al-Akl bi'l-Fiil, al-Akl al-Mstefad ve al-Akl al-Faal'dan sz etmi tir. Manevi derecelerde ilahi hakimlere en yksek makam vermitir. Bunlar hem aklc felsefeyi ve hem de ilahi bilgileri bilirler. Pythagoras' , Efltun'u ve kendisini ilahi hakimlerden saym tr. Ke fi bilgilere nem verip akldan yz evirenler aras nda Hallac, at-Tusteri ve Bistami'ye zikretmi tir. Aklc felsefeyi benimseyip kefi bilgilere yabanc kalanlara rnek olarak da Aristo, Farabi ve bn Sina'y vermi tir. Sonu olarak Suhreverdi, geni lde tasavvufun etkisinde kalan eklektik bir felsefi sistem kurmu tur. Bu felsefeye biz rakiye felsefesi diyoruz. Bu felsefenin ba amac kalp temizlii ile ilahi gereklere ve manevi zevklere ula may salamaktr.

56

BN RtISD

Ebu'l Velid Muhammed b. Ahmed diye de an lan bn R d H. 520 /M. 1126 ylnda Kurtuba'da do du. Endsls'te yeti en en byk d nrlerden birisidir. Felsefe, tp, edebiyat ve fkh filmlerinde ok gl yetiti. Ayrca zamannda geerli olan teki ilimlerle de megul oldu. Hocalar arasnda Ebu Kasm b Bakuval, Ebu Mervan b. Masarra, Ebu Bekr b. Sem'un, Ebu Cafer b. Abd al-Aziz vard r. Ayrca Ebu Merven b. b. Carbul'dan tp, Ebu Muhammet b. Rzk'tan fk h, Ali Ebu Cafer Harun'dan matematik ve t p rendi. Felsefi ilimleri renmekte de bu zattan ok yararland . Ancak bu konuda bn Rd zerinde bn Wacce'nin etkisi olduu da sylenir. bn Rd, Muvahhidi hkmdarlarn Endls taraflar na hakim olduu devirlerde ok isim yapm tr. bn R d, filozof bn Tufeyl tarafndan hkmdar Ebu Yakub Yusuf'a takdim edilmitir. Bu hkmdar Yunan felsefesinden haberdar oldu u iin evrenin k denli hakknda bn R d'le sohbet etmi tir. bn R d'ten, felsefedeki derin bilgisini grerek, Aristo'nun eserlerini erhetmesini istemi tir. Ebu Yakub Yusuf ldkten sonra yerine Ebu Yusuf Yakub gemi tir. Daha nce Kurtuba'da kadlarn kads olan bn R d'e bu hkmdar da sayg gstermi tir. Ancak bir sre sonra bn R d baz gr lerin57

den dolay halkn ar ele tirilerine u - d . Hkmdar ister istemez onu M. 1194 /1195 y llarnda Kurtuba civarndaki Lucena kasabas na srgn etti. Talebeleri ve halk ondan yz evirdiler. Hayat nn sonuna doru hkmdar tarafndan ba land sylenir. Son yllarn yalnzlk iinde geridi i rivayet edilir. H. 595 /M. 1198 ylnda Fas'n merkezi olan Merake 'te lmtr. Eserleri: Bidayet al-Metebid ve Nihayet al-Muktesid, Fas'i al-Makal, al-Ke f An Menahic al-E dille fi Akaid alMille, Makale tl Enne Ma Ya'tekiduhu'l-Me aune ve Ma Ya'tekidihu'l-Mutekellimune fi Keyfiyet Vucud alAlem Mutekaribun fi'l-Mana, erh Akidet al-Mehdi, adDaruriyyu fr-1-Mant k, Makkalat itta fil-Kyas, Makal An Hareket al-Cism as-Semavi, Mesele fi'z-Zaman, Kelm ala'l-Muharrik al-Evvel, Tehafut at-Tehafut, Makale Mesail fi'l-Hikme, Mesele fi Enne'llahe Ya'lemu'l-Cuziyyat, Kitab al-Kulliyat. bn Rd'n bu saydklarmzn dnda da eserleri vard r. Ayrca Aristo'nun Arapa'ya evirilmi btn eserlerini erhetmitir. Bundan ba ka teki baz Yunan bilginlerinin eserlerinden de erhler yapmtr. Farabi ve bn Sina'ya cevap olarak yaz lm kitaplar da vardr. 'bn Rd'n Mildi Onnc Yzyl boyunca Bat alemine geni lde etkisi ve Batda hr dncenin domasnda rol olmu tur. Birok eserleri Latinceye evirilmi tir. Aristo'nun bat llarea tannmasna ilk olarak bn Rd nclk etmitir. bn Rd, zellikle felsefe ile dini uzla trmaa almtr. Bunun iin de zaman zaman nass te'vil etme yoluna gitmi tir Ona gre felsefe varl klar hakknda dnmek ve bu varlklarn bir var edicinin varil58

na delil olduunu ara trmaktr. eriat da ayn eyi gerekli bulur. Nitekim A'raf suresinin 184. yetinde, Har suresinin 2. yetinde, Nahl suresinin 125. yetinde insanlar dnmee arlmtr. Bu gibi yetlerde akl ve eriat birle mi , dncenin nemi belirtilmi ve insanlara baz hikmetler gsterilmi tir. Kur'an bize dnceyi salk verdiine gre birok olay n nedenlerini bulmak iin akl mz kullanmalyz Akhmz kullannca da dnrz. D nce de bir e it felsefe yapmak demektir. Gerekte felsefi ilim dine, din de felsefeye uygundur. Naslarn zahiri ve bat n vardr. Bazan zahirler aras nda eliki olduunu sananlar olabilir. Gerekte Kur'an'da eliki olamaz. Bize te'vil yolu daima a ktr. Genellikle okumam kimseler naslar zahirine nem verirler. Onlar n kolayca ikna edilmeleri iin muhkem yetler indirilmi tir. Herkes naslarm gereini idrak edemez. Bunu ancak din ilminde ve felsefede ileri gidenler bilebilir. nsanlarn bir blm te'vili hi kabul etmez. Bir blm az ok bilgindir ve tart ma kurallarna uygun olarak te'vili kabul eder. nc bir blm ise gerek te'vil ehlindendir. Bunlar akli delillere ok nem verirler. bn R d'e gre gerekleie ula mak iin te'vil arttr. yi felsefeciler te'vil yolunu tutarlar. F khlar te'vile taraftar olmad klarndan kolay kolay anlamazlar ve mezheplere ayr lrlar limde ileri gidenler yaptklar te'vili kltrsz kimselere a klamamaldr. Gazzali bile Allah, Peygamber ve A.hiret hayat dndaki hususlarn dinde te'vil edilebilece ini kabul etmi tir. Din adamlar halk iin eriatn zahirini muhafaza etmelidir. Te'vil kltrszlere a klanrsa onlara za59

rarl olabilir. Kltrszler eriatn zahirine tutunurlar. Felsefeciler eriatn batni manalarn anlarlar, dindeki birlii tesbit ederler ve firkalara ayr lmay reddederler. bn Rd, kelmelara ve Gazzalrye hcum etmitir. Onlar n gereksiz tart malara giri tiini iddia etmitir. 'bn Rd'e gre be trl nefs vard r: Nebati nefs, hassase, mtehayyile, nat ka, nuzuiyye. Nebati nefs gaziye, namiye, mvellide glerine sahiptir. Baka bir deyimle bu nefs, bitkileri tamamlar, beslenmeyi, bymeyi ve neslin devam n salar. Hassase dedi imiz nefs hayvanlarda bulunur ve duyularla bir eyi alglamaktan ibarettir. rne in gz grmek iindir. Kulak iitmek iindir. Deri dokunma duyumunun arac dr. Dil tatma duyusunu sa lar. Burun koklamak iindir. Mtehayyile dedi imiz nefs, elde etti imiz duyumlar kaybolduktan sonra onlar hayal gc ile canl tutabilir. Uykuda grlen ryalar gibi. Natka dediimiz nefs heyladan (maddeden) tecerrd etmi manalar idrak eder ve insanda bulunur. Nuzuiye dediimiz nefs yle bir gtr ki bir canl onunla ho olan eye meyleder, s knt veren eyden kanr. rne in bu meyil zevk veriyorsa evk do urur. E er bu meyil intikam uyand ryorsa feklendirir. Bu nefs hem insanda, hem hayvanda bulunur. Ibn. Rd, Allah'n varh n ihtira, inayet ve hareket delili ile ispatlama a almtr. Yce Allah, bir ok nesneyi ihtira etmi tir, kat etmitir. Daha ak bir deyimle var etmitir. Hayvanlar, nebatlar ve cans z cisimler bunlara rnektir. Canl 60

varlrklarn oluu kendiliinden olamaz. Hayatn ve nesnelerin bir muhterii yani icat edeni vard r. Mantk ilkesi olarak da her eserin bir muhter vard r. Evren de bir eser gibidir. 0 halde onun da bir muhterii yani yaratcs vardr. Bu da Yce Allah't r. Bu dnyada var olan her ey insan tabiat na uygundur. nsan ya antsna uygun olan bu dzen bir rastlant sonucu olamaz. O halde her eyi insana uygun olarak dzenleyen irade sahibi bir varhk vard r. Bu da Yce Allah't r. nayet delilinin hakikati budur. Kur'an'da hem inayet deliline, hem ihtira deliline i aret eden bir ok yet vard r. bn Rd, Aristo gibi hareketten sz ederek de Tanr'nn varln ispatlamtr. Hareket sabit de il, deikendir. Hareketin ba lamasna bir neden d nebiliriz. Her hareket iin bir neden d ndmzde bir lk Muharrikte durmak zorunlulu u doar. Bu lk Muharrik de kendinde de iiklik olmayan Tanr'dr. Kelmclara gre sebep ve eser aras ndaki iliki Allah'n detinden ibarettir. Olaylar aras ndaki sebepler zinciri Tanr tarafndan zorunlu Iir ekilde yaratlmitir. bn R d, bu gr e kar kar. Bilimsel nedensellii kabul eder. Allah ezeli sebeptir. lmin temeli tekvihidir. Alemde fiilen ezeli de ime ve olu vardr. Mern heyul ve suretten mrekkeptir. Yokluktan varlk kmaz ve varl ktan sonra yokluk yoktur. Hdis olan her ey kuvveden fiile gemi tir. Btn varlklarda mertebeler dizisi hakimdir. Varl klarn bazs dierinden daha stn derecededir. Ezeli olan evren dzeni iinde bir de ime olduundan ezeli bir hareketin var olmas da akla uygundur. Bu hareket de bir lk Muharrike muhtat r. Mem hareketini hareketli olmayan bir ilk varlktan alr. E er lem hdis olsayd, 61

her hdis iin bir sebep aranaca ndan samal klar iinde kalmrd lk Muharrik daimi hareketi ve lernin dzenini icat etti i iin lemin saniidir. Yani mucidi-. dir. ileme muharrik akllar arac l ile etki yapar. bn Rd, lk Muharrikle Allah' kasdetmitir. Akl, kil ve makl ilahi zatla birle ir. Onda Vandet vardr. Varlk ve vandet zata eklenmi deildir. Onlar yalnz zihinde vardrlar. bn Rd'e gre Allah'n cz'ileri ve kllileri bilip bilmiyecei tartlamaz. nk ilahi zat, bunlardan mnezzehtir. lahi ilim alemde bulunur ve onu ku atr. Allah lemin ba lad varlktr. Her eyin ilk suretidir ve amac dr. lemin nizamn eiell bir surette icat edendir. Btn z tlarn birletii varlktr. Onun bilmesi insanlarn bilmesi cinsinden de ildir. bn Rd'e gre lem kadimdir. Ancak Kur'an'da yaratmadan da sz edilir Mesela yer ve gklerin alt gnde yarat ld bildirilir. Yaratmadan kltrsz kimseleri ikna iin bahsedilmitir. lahi gerekler halka ancak bu tarzda a klanabilir. Ayetlerin i manalar n filimde ileri gidenler bilirler. Baz ayetlerin yaratmay aklamas bilginler iin de il, halk iindir. bn Rd, Peygamberleri kabul eder. Peygamberlerin getirdikleri vahiy, akl n ilmilerini tamamlar. Akl n ciz kald hususlar peygamberlere inen vahiylerden reniriz. Ona gre her peygamber hakimdir, filozoftur. Peygamberlik iddias nda bulunan kimselerin mucizesi arttr. Peygamberler daha nce yap lmayan bir eyi, olaylarn tabiat iinde ilmimizle zemiyece imiz bir surette yapan zatlard r. limde ve amelde mucize peygamberli in sfatlarndandr. bn Rd'e gre adetleri ve taibat kanunlar n deitirmek mucize olamaz. nk bun bycler de yapmaktad r. Mucize insana 62

faal akldan gelen bilgiler alan nda olur. nsan Peygamberlerin getirdi i vahiy sayesinde ktliiklere ve iyiliklere ulatracak yollar renir. Ona gre kutsal kitaplarda yaz l olan mucizeler halk n iman etmesini salamtr. bn Rd'e gre berrani ve ehli olmak zere iki trl mucize vard r. Berrani mucizeler baz ynden halka yararl ve onlar ikna edici ise de havas iin delil olamaz. Bu mucizede kar klklar olabilir Ehli mucize hem halk, hem havvass ikna edicidir. Sa lamdr. eriatn bildirilmesi ve vahya dayanarak gayb leminin anlatlr-tas peygamberlerin sahib oldu u ehli mucizelelerdir. Berrani mucizeler hissi mucizelerdir. Vahiy, Peygambere lfzsz olarak verilebilir. Bu durumda sadece mana sz konusudur. Manalar lf zlarla anlatlarak verilebilir. Bu -bir nevi konu ma ile olur. Bir de melek aracl ile vahiy yollanabilir. bn Rd, bilginlerin Peygamberlerin varisi oldu u grne dayanarak onlar n burhanlar vas tasiyle ilahi szleri dile getirebilece ini kaydetmi tir. bn Rd'n hiret hakk ndaki d nceleri ak ve tutarl deildir. Ancak ldkten sonra bir hayat n oldu unu kabul etmektedir. Bu hayat sonsuzdur. Sevap ve cezan n olduunu baz yazlarnda doruluyor. Ancak Aristo'nun etkisiyle yazd baz ifadelerinde ise hiretteki ferdi hayat ve teki dnyay inkr eder grnyor. man sahasnda teki dnyay kabul ediyor ve ona inan yor. Ilim sahas nda onu isbat edemiyor. inkr eder grnyor. Bu durumda sevap ve cezay bu dnyada gryor. Cismani har da normal m'min gibi anlamyor. Ancak hiret hayat n kabul eden ifadeleri daha ok benismedi i anlalyor. Vahyi aka kabul ediyor. Sorunlar vahya dayand rmak istiyor. 63

bn R d, kaza ve kader konusuna da de inmitir. Bu konuda ne Cebriye'nin, ne de Mu'tezile'nin yolunu beenmez. Ona gre biz Allah' n doutan verdii glerle zt fiilleri ilemee muktedir oluruz. Ancak bu fiilleri ilemek Allah' n d ardan hazrlad sebeplerden birini iktisap etmekle mmkndr. Demek ki bir fiil bir yandan kendi gcmzle, te yandan harite var edilmi olan sebeplerden birini semekle mmkndr. Bylece yaptmz fiillerin olu u hem irademizle, hem de hariteki sebebe uygun olarak tamamlanm olur. Hariteki sebep Allah' n takdiri diye yorumlanabilir. Yce Allah bizim dmzda olumlu veya olumsuz bir eyin iki vehesini imkn dahlinide k lmtr. Bunlardan, birini seip kazanmak bizim sorumlulu umuz altndadr. bn Rd, Farabi ve bn Bcce'ye uygun olarak devlet idaresinde faziletli bir ynetemi semektedir. Kendisi Cumhuriyet taraftar dr. lk Drt Halife devrinde Islam'da idarenin Cumhuriyete dayand n bilmektedir. bn R d, siyasette faziletli bir ynetim tasarlamaktad r. Byle bir Cumhuriyetin yneticileri kendini eitmi felsefeciler ve bilginler olmal dr. O zaman toplumda a rlklar olmaz. nk hrekes grevini bilir ve yard rala r. Yntemin temeli adalet olur. bn R d, kadnlar da savunmutur. Sanat alannda kadnlarn erkeklerden daha kabiliyetli oldu unu sylemitir. Ahlkta Kur'an'a uygun olarak ve ayr ca Aristo'nun etkisinde kalarak itidali sal k vermitir. Grlyor ki bn Rd felsefesi, geni lde Aristo'nun etkisi altndadr. zellikle lemin kdemi sorununda bu etki aka grlr. bn Rd, Me aiye felsefesinde en byk d nrlerden biri olmu ve bilimsel yntemi benimsemi tir. Hr d ncesinin do ma64

snda rol byk olmu tur. Onun eserleri Bat lemini ok etkilemi ve kilise taassubunu y kmakta etkili olmutur. Ancak Islam Ilahiyat' a sndan bn Rd felsefesinde bunalmlar oktur. bn Rd'n dinle felsefeyi uzla trmada ba ar salad sylenemez. Islam Ilahiyati her eyi Allah'n yoktan yarattn kakabul eder. bn Rd ise en byk hatay lemin kdemi sorununda yapmtr. Bu konu dnda yapt tevillerde her zaman gere i ifade etti i de sylenemez.

65

MUHYDDN BN UL-ARAB

Muhyiddin bn ul-Arabi, 1165 ylnda Endls'n Mrsiye ehrinde do du. Bu tarih hicri olarak 560 y lna ras dar. Hicri 638, Mildi 1240 y lnda am'da lmtr. bn ul-Arabi'nin ailesi olduka kltrl idi. Day s Yahya b. Yagan, Tlemsen'de melik idi. Babas Ali b. Muhammed de devrin sultannn dostu idi. Babas ayn zamanda filozof bn Rd ile de iyi gryordu. Aile olarak dindar ve zahid idiler. Ebu Muslim Havlani ad ndaki baka bir days dinde hatr' saylr nder ki ilerdendi. Amcas Abdullah b. Muhammed mutasavv ft . ibnu'l-Arabi'nin, ailesinin kltrnden kk ya tan itibaren etkilendi i anla lmaktadr. Gezmeyi seven bir insand . Endls'ten ba ka Fas, Tunus, Msr, Hicaz, Suriye, Irak ve Anadolu'da epeyce dola t . spanya dndaki seyahatlar na 28 ya ndan sonra ba lad . 1193-1199 y llarnda Marib civarnda dolamtr. 1200-1205 yllarnda Mekke'yi bir ka kez ziyaret etmitir. 1205-1240 yllarnda Anadolu ve Suriye dolaylarnda ok seyahat etmi , son yllarn am'da geirmitir. H. 619 /M. 1223 ylndan sonra ba ka yerlere gitse bile esas olarak am ehrinde kalmtr. Anadolu'yu dola rken Konya'ya da u ram , Sadruddin Muhammed b. shak al-Konevi (1210-1274)'66

nin anasiyle evlenmi ve bu Trk d nrnn yeti mesinde eme i gemitir. bn ul-Arabi, Muvahhidilerin egemen oldu u bir devirde do mutur. zellikle Muvahhidilerden Sultan Ebu Yusuf Yakub (M. 1163-1184) ve Ebu Yakub Yusuf (M. 1184-1199) zamannda devletin nfuzu spanya ve Kuzey Afrika'dan Msr'a kadar uzan yordu. bn ul-Arabi, biliyye'de Kur'n' ezberlemitir. Lahmi adndaki bir eyhten Kur'n dersi alm tr. Ayrca Ahmed al-Hariri ve Muhammed al-Hayyat adl mutasavvflarla arkada lk etmitir. Kurtuba'da babasnn arkada bn Rdle gr mtr. ok yararland hocalar ndan birisi Ahmed al-Ma ribi al-Ureyni'dir. Ibnu'l-Arabi, Fat ma adndaki bir kad n eyhin ilminden de faydalannu tr. Ayrca al-Martli'den, erefrden ve Sedranrden de yararlanm tr. Bu arada Selvi'yi, Ebri Medyen uayb' ve bn Cumhur'u da zikretmek yerinde olur. Kendisi Rundi adl zattan "da larn eyhi" diye bahsetmetktedir. bn Ncce, adn unutamad bir hocas dir. ibnu'l-Arabi'nin yararland daha bir ok zatlar vard r. Bu ksa ara trmaya hepsini zellikleriyle sdrmak gtr. Onun grlerinde ayrca Cuneyd, Bayezid Bistimi, Hallac, Ku eyri ve GazzaWnin e itli eserlerinin etkisi vardr. Aristo, Eflatun ve Plotinos felsefesini de biliyordu. ibnu'l-Arabi, baz kaynaklarda belirtildi ine gre be yzden fazla eser yazm tr. Onun hakknda tannm bir ok Bat l yetkililer almalar yapmlardr. Bunlardan H. S. Nyberg, H. Corbin, A. Perier ve Nicholson zikre de er. Ayrca bir Arap bilgini olan Afifi, bizde Prof. Mehmet Ali Ayni ve Prof. Nihat Keklik, ibnul-Arabi zerinde al malar yapmlardr. 67

bn ul-Arabi'ye eyh-i Ekber lkab verilmitir. eyh, stat, ba kan, hoca ve ya l gibi anlamlara gelir. Bir de tarikat yneticilerine eyh denmi tir. Ancak bn ul-Arabi'nin ehy-i Ekber olu unu tarikatlktaki anlamda de il de bilgi ve marifette en byk nder mansmda anlamak gerekir. nk kendisi tarikat kurmu deildir. Baz eserleri: al-Futhuhat al-Mekkiye, Fusus al-Hikem, Kitb al-B, al-Bulga fi'l-Hikme, Risalet al-Kuds, Tercuman al-E vak, ad-Durret al-Fahire, al-Emr al-Muhkem, Risalet al Yakin, at-Tedbirat al- lhiyye, Tac at-Teracim, Risalet akEnvar, al-Hucub, Hilyet al-Ebdal, in a ad-Devair, Niseb al-H rak, Netaic al-Ezkar, Mertebet al-Kutb, Kitab al- sfar an Netaic al-Esfar, Kitab alMarifet bi'llah, Me ahid al-Esrar al-Kudsiyye, Kelam al-Ebadile.

bn al-Arab'ide bilgi sorunu:

Ona gre bilgisizliini bilen yalnz bir kez cahildir. Bilgisizliini bilmeyen ise iki kez cahildir. Sokrates nas l bilgiye nem vererek bilen insan n ktlk yapmayaca m sylemise, bn ul-Arabi de ktln kaynann bilgisizlikte oldu unu anlatmak istemitir. Hem bilginin insan hogr sahibi klacan da sylemitir. slam dncesi tarihinde bilenleri, bilmeyenlerin ele tirdikleri ve hatta z ndklkla suladklar ok grlm tr. Oysaki Kur'an "bilenlerle bilmeyenler, hi e it olurlar m ?" yetini iermektedir. te bilgiye nem veren bn ul-Arabi de Futuhat'ta "herkese rastgele kfir demeyin" demi tin. Kur'an ise "zannn bir blmnn kfr" oldu unu bildir-

mitir. 68

bn ul-Arabi, slmiyet'i ykmak isteyen Bat niler gibi Kur'an'n zhirini inkr etmemitir. Ayetlerin batni anlanum reddeden zhirilerin bir blm gibi te bihe ve tescime de d memitir. Dinde mutluluk zahir ile btn n beraberce gznnde tutulmas nda bulunur. bn ul-Arabi de Futhuhat'ta orta yolu sahk verir. Bununla beraber bn ul-Arabrnin kendi felsefesinde hazan dinin zahiri ile badamayacak anlay lara daldm grmekteyiz. Ancak O, falc hk, byclk ve yamur iin duaya kmak gibi eylemleri bo inan kabul etmitir. bn ul-Arabi, al-Bulga fil-Hikme'de insan n kendi bilincinin varlnn farkna varaca n , bylece kendi varln bileceini, kendi varln bilince de gere in varln bileceini anlatmak istemitir. Bu konudaki dnceleri Yenia dnr Descartes' katrlatmaktadr. Be duyu insan hazan aldat r. Akl da kimi zaman bizi aldatabilir. Biz bilgileri be duyunun iletti i izlenimlere gre akln verdii hkmlerle reniyoruz. Ancak beyaz bir tebe irin krmz kta krmz olduuna hkmedebiliriz. Demek ki akl da bazan yanl hkmlere varabilir. bn ul-Arabi klli meselelerde do ru bilginin ancak ke f ve mka efe yoluyle ' renilece ini sylemitir. Efltun, bu glge lemin stnde, ancak akhnuzla kavranabilecek her eyin as llarnn bulunduu bir akli varlk alanndan szetmiti. Yeniefltuncular da byle bir akli varlk alannn varln ve ruhlarla klli mefhumlarn gere inin sz geen alanda bulunduklar n kaydetmilerdir. Ancak onlara gre byle bir Meme ykselmek iin duygusal e ilimlerden kurtulmak gereklidir. En yksek gerek olan Bir'e (Tanr 'ya) ula mann 69

yolu budur. bn ul-Arabi de ayn yolu izlemek istemi , hatta varhk anlay nda onlar da amtr. bn ul-Arabi bir duyurum (sansualist) de ildir. Geri duyularm verdi i izlenimlere nem verir. Ancak bilgilerimizin sadece be duyu kanaliyle edinildiini kabul etmez. Bilgilerin ak l yoluyle renildiini de kabul etmez. O halde rasyonalist de de ildir. O, bilgi konusunda ke fi yolu benimsemi tir. bn ul-Arabrde Vandet-i Veftd: bn ul-Arabrnin en nemli gr lerinden birisi vandet-i vdid anlay dr. Kendisinden nce gerek Hallac- IVansur'da ve gerekse Bayezid al-Bistami'de vandet-i Vcikle benzeyen gr ler vard . Ancak onlarn bu gr leri daha ok vandet-i htid'a yaknd . Onlar nefislerini e iterek ve yenerek Allah'dan ba ka her eyi bo saymak istemilerdir. Bazan o kadar ileri gitmiler ki varlkta Allah'tan ba ka bir ey grmemi lerdir. Yalnz Allah' m ahade etmi lerdir. Vandet-i Vcid nazariyesinin as l kurucusu bn ul-Arabi'dir. Ona gre varl kta Allah'tan ba ka bir ey yoktur. Allah'tan ba ka btn sebep ve aralar reddetmek mslmanlar n Tevhididir. Ancak Allah'tan baka btn nedensellik fikrini rtmek ve mutlak tevhidi benimsemek vandet-i vdd retisinin i idir. bn ul-Arabi'ye gre sonsuz biimlerde tecelli eden, ya da grnen bir Gerek vard r. Bu gere i meydana getiren, ya da yaratan bir sebep bulunmad gibi kendisinden ba ka bir ey grnm de de ildir. Hatta zat ve biimler ayr ayr deil birdir. Biinlerin tecellisi sz bile yersizdir. Birlik sz konusudur.

70

lb ul-Arabrnin Peygamberlik ve Velilik Anlay : Dnrmz, peygamberlerin ubudiyet ynnden bir veliden daha olgun oldu unu, velrnin ise rububiyet ynnden bir peygamberden daha olgun olduunu sylemitin Bununla beraber velilik ve peygamberli i ayn ahsn iki yn olarak kabul etmi tir. Veliler derecesinde iken Tanr elileri daha yetkindirler. Bununla peygamberlerin velilik ynlerinin Peygamberlik ynnden stn oldu unu sylemek istemitir. Yoksa herhangi bir velinin bir peygamberden daha stn olduunu kasdetmi grnmyor. Ona gre veli, resul ve peygamber ortak unsurlarla birleen bir zmrenin bireyleridir. Bu ortak e vahiy ve ilhamdaki etkin ilkedir. Bu ilke de Muhammed'in ruhudur. Ona gre Aden'den Muhammed'e kadar btn dinler ayn evrensel gere in yolunu gstermek istemilerdir. bn ul-Arabi, Peygamberlere vahyedilen eriatm bilgisinin ayn kaynaktan ayn biimde baz sufilere de gelece ini sylemitir. Bu sufilere Muhammed'in halifeleri adi verilir. bn ul-Arabi ise bunlara Allah'n halifeleri demi tin Bylece bn ul-Arabi mutasavv flar bir eit Peygamber gibi anlatmak istemi tir. Ancak bunlarn yeni bir eriat getirmeyeceklerini, buna karlk Peygamber'e ait manevi hallere ula acaklarm, slam eriat hakkndaki bilgilerini Hz. Muhammed'in ald kaynaktan alacaklarn ileri srmek istemi tir. Futuhat'da velinin, bir melek arac l ya da iine doula, kendisine iletilen bilgileri alaca n belirtmitir. Ona gre veli, Kur'an ve kudsi hadisle s nrlanmam hususlarda itihadla eriat baz ynlerini neshedebilir. Velinin tasavvufi ke f yoluna dayanmayan hadisleri hkmsz sayabilece ini de kaydetmi tir. O, Kur'an'n 71

son kutsal kitap oldu unu dorulamtr. Veliler, Kur'an kadar hak olan ke fi bilgilere sahip olabilirler. Ancak Kur'an ve kudsi hadislerle tespit edilmi esaslar deitiremezler. Ona gre btn Tanr elileri ve veliler Hz. Muhammed'in Ruhu'nun grn drler. Ruhi dizinin ba ve sonu Hz. Muhammed'in Ruhudur. bn ul-Arabi'ye gre, Hz. Muhammed'in Ruhu'nun kdemi gibi, ona halife olan Veli'nin ruhu da kadimdir. Her ikisi de bilgiyi ayn kaynaktan alrlar. bn ul'Arabi'nin dinlerin birli i gr : Ona gre gerek oktanr c dinler ve gerekse tektanrc dinler ayn ilahi amaca ula mak isterler ve vahdet-i vditla izah edildikleri takdirde ayn evrensel dinin eitli biimlerinden ibarettirler. oktanr clk, kimi toplumlar n Btnn mutlak birliini idrak edemeyi lerinden domu tur. Bu nedenle de esasta blnmez olan varl blnr kabul etmi lerdir. Ona gre gerekte Allah birdir ve orta yoktur. badet edilen her nesne O'nun bir sureti ve grntsdr. Varlkta O'ndan ba ka kulluk edilecek hi bir nesne yoktur. bn ul-Arabi'ye gre a k btn ibadet biimlerinin temelidir. Kulluk etmek, tap lan varl sevmek demektir. Ak, btn varla etki yapar ve onlar birbirlerine ba lar. Biim bakmndan ok ise de, gerekte bir evrensel tre ba ldr. Ak asil birliktir. Ilahi varln kendisidir. badet insana en yksek ve en derin akla varlkta birlii ya atr. Herhangi bir dine gre ibadet eden bu a ka ulat derecede ba arldr. bn ul-Arabi'de kader ve irade zgrl sorunu: bn ul-Arabi, Cebriyecilik anlamnda kadere inanmay kabul etmez. Ba ka bir deyimle iradeye d ardan 72

yklenerek fiili zorlamalar reddeder. Bununla beraber insan iradesinin seme- gcne de inanmaz. nsanlarn zgr iradesi oldu unu dnmemitir. nsan, Allah'n yaplmasn diledii eyi fiilen yerine getirir. Btn seilmesi imkan iinde olan yollardan Allah' n dilein uygun olann seer. bn ul-Arabi, nceden tespit edilmi ezell ahenk gr ne yakla mtr. Bu konuda Leibniz'e benzemektedir. bn ul-Arabi, bu gr ile zgr iradenin kar snda olmu saylr ve ahlkta bir e it ilmi determinizmi kabul etmi tir. Ancak o ahlkta izlenecek yol olarak Tanr'nn kanunlar n nazara alm tr. Allah'n kanunlarn insan kendi istidadiyle anlar ve ona gre davramr. bn ul-Arabi'nin bu gr ne ramen, Kur'an'n insan kendi sorumlulu u ile baba a braktn unutmamak gerekir. Mkellef olan kuldur. bn ul-Arabi'ye gre asl nda kt olan hi bir ey yoktur. Kt grnen baz eylerin eksikleri tama nlamrca iyi olurlar. Kt denilen ey nesnel kt de ildir. znel olarak u veya bu nedenle kt saylmtr. Kt gibi iyi de znel ve grelidir, Mutlak olan tek iyilik srf Varlktr yani Allah'tr.
,

bn ul-Arabi'nin ahlaki normatif olmaktan ziyade ilediimiz fiillerin yorumudur. Bu fiilleri kimin yapt m bildirmektedir. Ona gre eh nemli husus nefsin idrak edilmesidir. Her fil insan n kendini idrak etmesiyle baarya ula abilir. Varlkta birlii kavrayan insan Allah'n sonsuz olgunlu unu da kavrar. Bylece ahlka ve dine gre kt veya eksik olal eyleri de Allah' n sonsuz olgunluunun ierdi ini anlar.

bn ul-Arabirde hiret Sorunlar:

Dnrmz, Cennet ve Cehennem'den sz etmitir. Bazan bu kavramlar mecazi bir biimde a k73

lamtr. Bunun gibi har, berzh, mizan, azap, efaat kavramlarndan mecazi anlamlar karm.aa. alnutr. Btn Ahiret meslelerini de vandet-i vct gr ne uydurma a gayret etmi tir. Mesela Cehennem. nefsaniyet, Cennet ise rububiyetin varl n idraktir. Mead yani khiret hayatn kabul eder. Ona gre hayat devaml ve kesintisizdir. Var olan bir tek varlk bulunduuna gre bir tek de hayat vard r. Bu dnya ve teki dnya, grlen ve grnmeyen ynlerden ibarettir. bn ul-Arabi'de estetik: bn ul-Arabi ilahi Gere i her eye hakim olan a k ve gzellik olarak kabul etmi tir. Ona gre tabii, ruhani ve ilahi olmak zere trl a k vardr: lk iki ak da ncnn birer trdr. lahi akla Bir'in akm kastetmi tir. O her trl ekillendirmeden nce kendisini sevdi. Bilinmek ve grnmekten ho land . Yaratma da bylece meydana geldi. Ruhani a k, tasavvufi a ktr. Bunun son amac akla m.aukun birliini idraktir. nsana Allah'la birlii idrak ettiren be eri a k deil, ilahi aktr. Btnn ak insan cezbeye gtrr. A kn amac kendi gereini bilmek, Allah' n Zat ile bir olduunu kavramaktr. Ak, Zta eklenen soyut bir nitelik de ildir. bn ul-Arabi'de Hallac' n hulalu yoktur. Yorumda hulalculardan ayr lr. Hallac'n hululunu kendi vandet-i vcut sistemine uydurma a alr. Tabii akn amac , sevilen nesne ne olursa olsun kendini ruhen doyurmaktr. Bu da ilahi bir a kn tezahrdr. Akn sebebi gzelliktir. bn Sin'da a k lk Muharrik'tir. A k insan Ezeli Yetkin olan on gzeli elde etme e yneltir. bn ul-Arabi de "Allah' severiz, nk Allah Gzeldir" demi tir. Allah da btn yarat klarn 74

sever. nk yarat klar da gzeldir. % l ul-Arabi'ye gre Allah'n gzellii btn gzelliklerin kt kaynaktr. Allah'n gzellii biim gzelliklerinin kayna dr. Allah'n gzellii biimlerin tesindedir. Ancak Allah biim gzelliini sever. nk biim onun varhm ve gzelliini aksettirir. Allah, sevilmeli ve ona Ibadet edilmelidir. Baz grlerini verme e ahtrnuz bn ul-Arabi, bir Btni mezhebi yesi olmamakla beraber tasavvufta te'vile ok nem vermi tir. Kimi zaman tevilde o derece ileri gitmi tir ki eriatn zhirine ters d mtr. bn ul-Arabi'de Snnet Ehli'nin gr leriyle grn te badamayacak fikirler oktur. Bu yzden onu kfirlikle ve dinsizlikle sulayanlar olmu tur. Ona hayran kalan ve onu bol bol en bir ok bilginler de gelip gemitir. Ne vgde, ne de yergide bulunmay p hakknda susanlar da olmu tur. bn ul-Arabi, ld zaman am hkmdar nn, emirler, vezirler ve bilginlerle birlikte cenazesini u urlamas da dikkati ekicidir. Onun lmne yas tutmak iin dkknlarm gn kapal kaldn da baz kaynaklar zikretmektedir. Her ne ise felsefesiyle, a r fikirleriyle; kltr ile onun slam dncesi tarihinde zel bir yeri vard r.

75

HACI BEKTA VELI

Hac Bekta Veli, Osmanl Devleti'nin kuruluundan biraz nce Anadolu'da ad duyulan byk bir Trk dnrdr. Onun kkte Yesevilik tarikat na kadar uzanan dervi lik balar= olduu sylenir. Ayinlerde Trkeyi kullanmalar , koma biiminde yazlm nefeslere de er vermeleri ve Trke ilhiler okumalar Hac Bekta'n soyunun Trk oldu unu gstermektedir. Vilyetname'de geen ve Hz. Ali'ye kadar uzanan ecerenin tarihi adan hi ikna edici olmad grlmektedir. Hac Bekta Veli, karde i Mente'le birlikte Anadolu'ya gelmi ve Sivas'ta yerle mitir. Daha sonra iki karde , Krehir'e gtler. Mente bir ara Kayseri yoluyla Sivas'a dnd ve orada ld. Hac Bekta Veli ise Kayseri, Krehir ve Karayk civar nda taraftarlar buldu. lnceye kadar bu blgeyi terketmedi. Dnrmzn miladi 1270-1271 yllarnda ldn kaydedenler vard r. Hac Bekta Veli Anadolu'daki tarikatleri kendi fikir emsiyesi altnda birletirmee alm tr. Bunun iin de ho gr ve sevgi yolunu benimsemitir. Anadolu'da XIV. Yzy lda gelimee ba layan Bekta ilik XV.XVI. yzyllarda hzla yayld . Yenieri oca na giren Bekta ilik Osmanllarn himayesini de kazand . Balkanlarda, Tuna kylarnda ve hatta Arnavutluk'ta Bekta ilik taraftarlar buldu. Hac Bekta Veli'nin, ia'nn sna Ae76

riyye koluna sayg duydu u ve Baba shak'n halifesi olduu sylenir. Bekta ilik XV. yzylda Balm Sultan'n (01m. M. 1516) gayretleriyle daha ok geli mi tir. Balm Sultan bu ekole yenilikler getirmi tir. Son derece ho gr sahibi olan Bekta iler, dinde kolaylk taraftar drlar. Bu nedenle gebe a iretler aras nda kolayca yaylmtr. Sar Saltuk, Seyyit Ali Sultan ve Otman Baba gibi byk dervi lerin de Bekta iliin yaylmasnda etkileri olmu tur. Bekta ilik XVII. yzylda da Anadolu ve Rumeli'de yay lmaa devam etmi , XVIII. ve XIX. yzylda ise Arnavutluk ve Epir halkn n slamlamasn kolaylatrmur. Az da olsa Irak ve M sr'da Bekta iler vard r. Tarihte Murat II. ve Fatih devrinin ilk zamanlar nda takibata u rayan Hurisfiler kendilerini kurtamak iin Bekta i gibi grnme e almlardr. Yenieri oca nn mezhebi haline gelen Bekta ilik, bunlarn sk sk isyan etmeleri yznden Mahmut II. tarafndan yasaklanm , AbdulAziz zamannda yeniden serbest b raklmt r. Cumhuriyet dneminde teki tarikatlarla birlikte Bekta ilik faaliyetleri yasaklanm tr. Bektailikte mcerret dervi ler te kilatna mensup olanlar hi evlenmezlerdi. Hatta baz lar kulaklarna demir halkalar takmlard r. Bekta ilikle sk alakas olan Kalenderiye'nin de byle mcerret dervi ler te kilat vard . Bel evlad yahut elebiler denen dervi lerin, Hac Bekta Veli sllesinden geldiklerini iddia ettikleri grlr. Bekta ilikte Hac Bekta ' n izinden gidenler anlam na kendilerine yol evlad yahut babalar denen dervi ler de vard r. Yol evlad ve elebiler arasnda iddetli bir yar n olduu da grlmtr. Anadolu ve Rumeli'deki kzlbalar elebilere ba l kalmlardr. Byk ehir ve kasabalarda ise babalar n nfuzu hakim olmu tur. Zamanla Bekta iliin eski idea77

lizmi sarslm , dervilik babadan o ula intikal etme e balamtr. Snrlarda, kyller aras nda ve gebe a iretler aras nda abuk yay lan Bekta iliin sert bir ekol olmadn grmekteyiz. Esnek, umumi ve sevgiye dayanan ilkeler ta yan bu Ekol, Anadolu halkmn nemli lde ruhunu ok amtr. Dini nderler gr lerini tatl esprilerle yayma a alnulardr. teki tarikat lara kar zor kullanmadan Anadolu halkn birletirmek istemilerdir. Esasen Bekta ikr. zamanla Baballer, Kalerderiler, Hayderiler, Abdallar ve Hurufileri kendi gr lerinde eritme e almlardr. Bektailer Oniki imama ok sayg duyarlar. Bektai olann u eye nem vermesi gereklidir: 1 Iyilik etmek. 2 Erdemli olmak. 3 Tanr 'y sevmek. Bektai babasndan izin alan kimse insanln ve ekoln hizmetinde olur. Tarikata girmeden nce evli olanlar e lerini ve yuvalarn muhafaza ederler. Bekar iken dervi olanlar ise tekke ve dergal ta hizmet yaparlar. Dervilerin lideri babadr. Babalar n lideri setikleri Dede'dir. E er bir ok Dede varsa onlar aras nda da bir Byk Dede seilir. Byk Dede, e er o yoksa Dede bektailerin manevi bakandr. Bektailer, Muharrem aynn ilk on gnnde oru tutarlar. Bunlar n niyaz denen dualar yani ibadetleri vard r. Camide namaz k larlar. Ramazan orucuna muhalefetleri yoktur. Onlara gre her ibadet insan iin yararldr. Erdemli kiileri hangi dine mensup olursa olsun severler. evval aynn ilk gn Bekta ilerin kutsal bayramdr. Zilhiccenin ilk on gnn, nevruz gnn ve Muharremin onbirinci gnn de kutsal sayarlar. Her gerek Bekta i komusunun e lerine karde gz ile b akar. 78

Bektailer, tarikatlar nn esas nn nbvvetin na dayandn sylerler. Tarikata girenler salar n kesmelidirler. Bilmediklerini yetkili kiilerden sorm,ahdrlar. "Allah'tan umudunuzu kesmeyiniz" mealindeki yete uygun olarak umutlar n yitirmezler. Dostluu ve iyilik yapmay severler. lmeden nce nefslerini ldrme e alrlar. Alak gnll olmak, kimseyi ayplamamak ve her trl yarat a kt gzle bakmamak Bekta ilikte nemli ilkelerdir. Ayr ca sohbeti sevmek, s r saklamak, ve mnacaat yapmak Bekta ilerin nem verdi i hususlardr. Vefah olmak, komuya yardm etmek ve nkteli szler sylemek Bekta i trelerine uygundur. Bektailer birbirlerine de son derece ba ldrlar. Ancak zamanla Bekta i halkn temiz duygularn smrenlere de rastlanm tr. Bu yzden Bekta i olanlar arasndaki eski birlik bozulmu ve birbirinden az ok farkl grler domutur.

79

MEVLANA

slam aleminin yeti tirdii bir ok byk mutasavvf vard r. Mutasavvflar her eyden nce iman ve ahlak zerinde dururlar. Kendi nefislerini dzeltmek iin ibadet ve zikir yaparlar. ile ekerler. Gz ya dkerler. Onlar mal, hret ve gsteri e hevesli de il, Allah yolunun yolcusudurlar. Baz mutasavvflara tasavvuf nedir diye sormu lar: as-Seriyy as-Sakati "Tasavvuf iyi bir ahlaktr" diye cevap vermi . Anar b. Osman alMekki "tasavvuf kulun her zaman en iyi olan yapmasdr" demi . Ebu Bekr ibli tasavvufu" kalbi temizlemek, Allah' ycelterek anmak ve insanlara efkat gstermek" diye tarif etmi . mam Gazzali ise "iyi bir kul olmak iin nefsi yoketmek ve kalbi Allah'a ba lamak tasavvuftur" demi tir. Ebu Muhammed Sahl b. Abdullah at-Tusteri, mutasavv f olan kimseyi yle anlatm : "Mutasavv f, kirden temizlenen, d nce ile dolan, Allah'a ynelen, yan nda altn ve amur e it olan kimsedir." Tasavvuf ve mutasavv f her byk din yolcusu, kendi manevi ya antsna gre anlatmtr. Mana ve gayede her mutasavv fn niyeti Allah'a kavu maktr. Tarifde meydana gelen de iik ifadeler, manevi dereceler aras ndaki farklardan ileri gelmi tir. Cneyd al-Ba dadi, Haris al-Muhasibi, Ebil Talib al-1Viekki, Ku eyri ve mam Gazzali gibi bir ok

80

byk mutasavv f, yazlar ve ya antlar ile slam tasavvufuna byk hizmetler yapm lardr. te bu byk mutasavv flardan biri de Mevlana Celleddin Mevlana, hicri 604, miladi 1207 ylnda Belh ehrinde dnyaya geldi. Hicri 672, miladi 1273 ylnda Konya'da hayata gzlerini yumdu. Babas Sultan al-Ulema Bahaeddin Veled'dir. Bahaeddin, Mevlana henz 5 yanda iken Belh'ten ayrld . Bu ayrlnda Moal istilasmn etkisi vardr. Bahaeddin, Belh'den ayr ldktan sonra bir sre Ni abur'da ve Ba dad'da kald . Hac vazifesini Hicaz'da tamamlad ktan sonra am'a ve daha sonra Anadolu'ya geti. En sonra Konya'ya yerle ti. Burada bu bilgin zat n vaazlarna Sultan Aleddin Keykubat bile devam etmi tir. Nihayet hicri 628, miladi 1220 ylnda lmtr. Babas Bahaeddin ld zaman, Mevlana, vaazlar verecek derecede yeti miti. Mevlana'nn yetimesinde babasnn ve onun arkada larnn etkisi byktr. zellikle Babas nm manevi rencisi olan Burhaneddin Muhakkik Tirmizi'den ok istifade etmi tir. Mevlana Burhaneddin'in hicri 638 ylnda lmne kadar onun sadk bir mridi olmu tur. Daha ronra tannm dervi emseddin Muhammed Tebrizi ile tan mtr. Tebrizi manevi alanda Mevlna'ya byk lde etki yapm tr. Mevlana, ona ba lanm, onu takdir etmi ve gerek Allah sevgisini onda grm tr. O derecede ki ona yakla ma, ba lanma ve tasavvufun inceliklerine daima Mevlana'mn hayat na yeni bir istikamet vermi tir. Dinin zahiri manalar yannda, denn anlamlarna daha ok nem verme e balamtr. Onda Allah sevgisinin rne ini grm ve onun sohbetleri Mevlana'y bambaka bir insan yapmtr. Zamanla Sultan al-Maukin saylan emseddin Tebrizi'nin ya81

nndan ayrlmaz olmutur. Bu yzden. Mevlana, manevi rencilerini ihmal etme e balamtr. emseddin Tebrizrye yaknhm ho grmeyenler incitici szler sylemilerdir. Bu szlerden tr Tebrizi, Konya'y terkedip am'a gitmitir. Fakat bu ayr lk, byk Mutasavvfmz daha ok etkilemi ve manevi rencileriyle eskisinden daha az me gul olmaa ynelmitir. Hatta emseddin Tebrizrnin tekrar Kenya'ya dnmesini salamak zere o lu Sultan Veled'i am'a yollamtr. Bunun zerine emseddin Tebrizi, ricalara dayanamayarak Kenya'ya dnm tr. Fakat bu dn sebebiyle Mevlana'nn yaknlar tekrar szlanma a ba lam tr. Bu durumdan Tebrizi memnun kalmam ve ortadan kaybolmutur. Onu Mevlana'n n olu Alaeddin'in ldrdn iddia edenler olmu sa da teki o lu Sultan Veled bu iddiay kesin biimde yalanlam tr. Mevlana, emseddin Tebrizryi bulmak iin am'a kadar gitmise de bir netice alamam tr. Bu ayrh Mevlana'y cokun bir ilahi aka drmtr. Bundan sonra manevi rencilerinden Salheddin Zerkub'da ilahi a k aramtr. Salaheddin, on y l kadar bu itibar grdkten sonra lmtr. Bunun zerine Mevlana, Hsameddin Hasan b. Muhammed b. Ali Trk' manevi halife tayin etmi tir. Hicri 672 de Hsameddin ldkten sonra Mevleviliin manevi halifelii Mevlana'nn olu Sultan Veled'e teklif edilmi tir. Fakat o bu teklifi balangta kabul etmemi tir. Ancak genel israr zerine Babas nn lmnden on yl sonra Sultan Veled teklifi kabul etmek zorunda kalmtr. Mevlana lm ve fakat onun fikirleri ya amtr. zellikle Mesnevi adl eseri, Allah sevgisini ve tasavvuf' gerekleri co kun ifadelerle anlatm tr. e itli dillere evirilen Mesnevi, bugn btn dnyada de eri 82

ununtulmayacak bir eser say lmtr. Trk mutasavvfnn fikirleri, duygular ve insanseverli i takdir edilmitir. Mevlana ayr ca Divan- Kebir, Fihi Ma Fih ve Mecalis-i Seb'a gibi eserler b rakmtr. Mektubat da onun han fikirlerini ta r. Mevlana'nn lmnden bugne kadar yediyz y l getii halde d nceleri ya amakta, mezar ziyaret edilmekte ve dnyan n eitli yerlerinde manevi hayat anlmaktadr. Ebis Hanife, mam Maturidi, Farabi ve Yunus Emre gibi byk d nrler yetitiren Trk Milleti, Mevlana'n n kltrmze katklar ile daima iftihar edecektir. Mevlana'nn fikirlerinin ya amasnda olu Sultan Veled'in nemli lde eme i gemitir. Mevlevilii kukuran, te kilatland ran ve Mevlevi ayinlerini saptayan Sultan Veled olmu tur. Mevlevilerin yapt senalarn benzerleri ruhani bir zevk olarak her y l bir tren halinde tekrarlanmaktad r. Tasavvufa raks , musikiyi ve iir san'atn sokmakta Mevlana'n n byk bir eme i gemitir. Mevlana zellikle insan ilahi aka layk bir varlk olarak anlam t r. Yeter ki insan, imam, ahlaki ve ibadeti ile bu sevgiyi kazanmak iin al sn. nsan, Yce Allah' sevdike, onun buyruklar n tuttuka ve kalbinden ktlkleri sildike Yce Allah da onu sever. Tasavvufta gaye bu Allah sevgisine kavu rnaktr. Mevlana, bu sevgiye layk olmann yollarn gstermi , insanlar Allah sevgisinde birle tirmek istemi ve nefsinin kt arzular n silmesini bitmitir. Bu sebeple onun Trk tefekkr tarihindeki yeri unutulmayacakt r.

83

SADREDD N KONEV

Sadreddin Konevi, bir Trk d nrdr. Eskiden Konya'da ok tan nd iin kendisine "Konevi" denmitir. Hicri 606, Miladi 1210 da do mu ve hieri 673, miladi 1274 de lmtr. D nrn tam ad Sadr ad-Din Ebu'l-Meali Muhammed b. shak b. Muhammed b. Yusuf b. Ali al-Konevrdir. Konevi, kendi hayat hakknda an-Nefahat al-ilhiye ve erh Hadis al-Erbain adl eserlerinde bilgi vermektedir. Malatya'da dnyaya geldi i anlalmaktadr. ocukluu rahat ve a na gre ansl gemitir. Tannm dnr Mulyiddin b. al-Arabrnin dnrrmzn yetimesinde etkili oldu u sylenir. uras gerektir ki Konevi, bn al-Arabryi tan m ve ondan yararlanmtr. Konevi, tasavvufu severdi. Az uyuman n insan ruhunu inceltece i kanaatnda idi Bilime de dknd. Bildiklerini am'daki meyye Camii'nde rencilerine retirdi. Konevi, am'da Muhyiddin b. al-Arabrden yararlanm , hocas bn al-Arabrnin lmnden sonra bir sre daha orada kalm tr. Konevi, bir ara Msr yoluyla hacca gitmitir. Onun 1254 ylnda Konya'da ilmi faaliyetlerde bulundu u bilinmektedir. Hicri 656, miladi 1258 y lnda Mool84

larn, hilafet merkezi olan Ba dad' almas Konevryi zmtr. Tasavvufi arnma yoluna giren Konevi, eserlerinden anla ldna gre Allah'n tecellisine tan k olduuna inanmtr. Ayrca hudus ve kdemin srlarna erdiini sylemitir. Konevrnin tasavvufi ar nma yolundaki abalar yallk dneminde daha da artmtr. Nihayet hicri 673, miladi 1274 ylnda hayata gzlerini yummutur. Eserleri: Miftah al-Gayb, Tefsir al-Fatiha (Icaz al-Beyan), an-Nefehat al- lahiyye, erh Hadis al-Erbain, Tab siret al-Mubtedi ve Tezkiret al-Muntehi (Farsa olan bu eser tasavvuf ve ilkeleri hakk nda bilgilerle doludur), erh al-Esma il-Hsna, Risale fi Hakk el-Mehdi, Mevarid Zev'il- htisas ila Makasd il- hlas, Mukatabat (Nasireddin Tusi ile mektupla malar). Konevrnin felsefesi mistik bir karekter ta r. Izledii yntem mka efe yoludur. Ba ka bir deyile gnl temizlii ile geekleri ve ilahi sinan renme yoludur. Konevi, feslefecilerin ve kelnclarn ynteminden holanmanu ur. Tasavvufta ittihatdar ve hululcular da beenmemi tir. Snnet Ehlinin gr leri erevesinde kalma a almtr. Konevi, Gazzali'nin aksine olarak ok kez akl ve dnceye nem vermemitir. Bylece Islamn dnceye verdi i nem zerinde pek durmamtr. Akl ve dnce yolu ile Tanr'y ispat etme e de gerek grmenlitir. Ona gre akl olsa olsa eriat sorunlarn anlamaa yardm eder. Tanr 'nn varlnn en byk kant olgun insandr. Baka bir deyile insan- kamilin yetimesi Tanr'nn varlnn en byk kantdr. 85

Konevi, daima akl n transandan gerekleri kavramaa yetmeyece ini d nmtr. Ona gre ilahi gerekler, ancak ke f yani i ya antnn temizlii sonucu kazanlan sezgi gcyle kavran r Konevi'ye gre herkesin znel bir Tanr anlay vard r. Tanr'ya inanan kerkes, O'nu az ok ayr ml tasavvur edebilir. nsan, ancak kendi kabiliyetine gre Tanr'y kavrama a alr. Tanr , yle bir varlktr ki O'nun hakikatini kendinden baka hi bir kimsenin bilgisi ku atamaz. Konevi, 'caz al-Beyan ve an-Nefehat al- lahiye'de baz mertebelerden sz etmi tir. Onun yapt mertebe s nflamalar tutarl deildir. rne in Nafahat'da verdi i mertebe snflamas yledir: 1 Gayb hazreti. 2 Yce ruhlar (al-kalem al-a'la, ar-Ruh al-a'zam). 3 Vasat- camia (insan mertebesi). 4 Mukayyet misal alemi. 5 Sahadet hazreti. Dnrmz, varlklarn mertebelerini ba ka trl de snflandrmtr. Konevi, "Gayb" szc ile her eyden nce Tanr 'nn zat ve zn kastetmi tir. Bu anlamda Gayb "Hakiki Gayb" ad n da alr. lahi zat ve z tam bilmek olanaks z oldu u iin "Hakiki Gayb" mehuldr. Akl onu asla kavrayamaz. Konevi, " zafi Gayb" szc ile de Tanr 'nn d ndaki evrenin en yksek tabakalar n kastetmitir. Konevi'ye gre evrenin zerinde var olan ve tecelli eden ilk varlk ilahi gaybtr. Daha sonra ilahi isim ve s fatlarn zuhur etti i Sabit I klar mertebesi gelir. nc mertebede izafi gayb ba lar. Konevi'ye gre bu mertebede iki gayb alan vardr: 1 Ceberut alemi: Soyut manalar alemi, 2 Meleldt alemi: Mukayyed misal alemi (idealar alemi). 86

Konevi "Emr :Alemi" deyimiyle duyular n sz konusu olmad alan kastetmitir. Emr Alemine, Gayb alemi, Melekt alemi, Ruhlar alemi, Ulvi ak n de denmi ve ok kez bunlar birbirine e anlmada kullanlmtr. Bu isimlendirmeler bazan kar k bir hal almtr. Konevi, Cebert alemine bazan "Orta Mertebe" adn da vermitir. Yce Ruh da bu alemde bulunur. Muhyiddin b. Arabi, Cebert leminde Mcerred Manalar ve Nefisler'in bulundu unu sylemitir. Konevrye gre Emr alemine, Melekt alemi dahildir. Bu alemde Mukayyed Misaller (idealar), lahi Vahy, Kutsal Kitaplar ve gkyz bulunur. Konevrye gre Melekt lemindeki varl klar gkleri ve yerin ynetimine etki yaparlar. Gkler lemini ynetenler Yksek Melekt alemi ehli, cisimler lemini ynetenlere da a a melekt ehli denir. Konevi, a a meleldit ehli ile ruhlar kastetmi tir. Bunlara cipler ve eytanlar dahildir. Konevrnin pek tutarl olmayan bir biimde kulland Emr alemi (Melekt alemi) ruhlar lemidir. Mlk alemi ise, Halk lemidir. Melekt ehlinin bilgisi, Mlk ehlinin bilgisinden stndr. Melekt, Tanr'nn gizli "batm" ismini de ifade eder. Mlk, ise O'nun zahir ismidir. Tanr, nesneleri Ruhlar alemi arac l ile yaratmtr. Ruhlar alemi var olu bakmndan nesnelerin bulunduu cisimler aleminden nce gelir. Cisimler alemi, Ruhlar aleminin bir glgesi gibidir. Cebert leminde ise yle varlklar bulunur ki bunlar Yksek 'Mem varlklarnn stndedirler. Ayn zamanda ilahi nurun feyzetmesine arac olurlar. Bunlar n en by Byk Ruh (ar-Ruh al-A'zart)'dr. Buna Yce Kalem (alKalem al-A'la)da denir. Tanr , ilk nce Kalemi yani Akl yaratmtr.

87

Misaller alemi, ruhlar alemi ile cisimler alemi arasnda bulunur. Buna felsefe diliyle idealar alemi de diyebiliriz. Bu alemde velilerin ve Tanr elilerinin ruhlar bulunur. Esasen ruhlar n cisirn kazanmas ve ahlakn somut hale gelmesi bu alemde olur. Ruhlar alemi basit, cisimler alemi nrekkeptir. Bunlar aras ndaki balanty Misaller alemi sa lar. Misaller leminde ruhlar maddi varla sahip olmu lardr. Varlk mertebesinin drdncs ahadet ve his (duyu) mertebesidir. Bu mertebe, Mlk veya Halk lemini ieren varl k alanna girer. Bu mertebede duyular faaliyet halindedir. rne in ahadet leminde grme olay olur ki bu mertebeye dahildir. ahadet alemi bir adan Gayb yani Nur veya Bat n aleminin kartdr. Beinci mertebe, insann var olduu alandr. Muhyiddin b. Arabi buna hazret al-insan al Cami ad n vermitir ki insanda btn varl toplayan mertebedir. Konevi ise bu mertebeye Hazret al-Cami ya da al-Amr al-Cami ad n vermitir. Bazan da bundan Hazreti alVasat al-Camia diye sz etmi tir. Evrende bulunan her varlk bu be mertebeden birine dayanarak varl n srdrr. Konevi'ye gre insan, btn varlklarn bir hkm ve bir genel grn gibidir. Konevi, evrendeki e itli mertebeleri be blme indirmitir. Be mertebe de Gayb ve ahadet alemi ololmak zere iki mertebeye indirilebilir. Konevi'nin felsefesinde ilahi rahmetin eseri olan evrene makrokozmos yani byk kainat, bunun kk bir rne i olan insana ise mikrokozmos yani k88

k kinat denir. Allah, hre eyi ilahi rahmet ve sevgi ile yaratmtr. nsan evrenin btn zelliklerini toplayan kk bir evrendir. nsan Tanr tarafndan rahmet ve sevgi ile yarat lmtr. Sonu olarak insan evrenin yarat lmasnda gerekten bir amat r. nsan, Gzellik (cemal) ve G (Kudret) s fatiyle tecelli eden Tanr 'y mahede etme yetene ine sahip tek varlktr. Tanr, ahs deildir. O'nun belli bir biimi de yoktur. O, evrenle kendini izhar etmi tir. nsan bu alemde sanki uyku halindedir. Uyku da hayale benzer. O halde insan, gerek varolu u lmden sonra grecek ve kavrayacakt r. Konevi'ye gre uyku, kk lmdr. Cismani lm ise byk lmdr. nsan Tanr'y gerek anlamda ancak Ahirette grebilir. Sayn Prof. Dr. Nihat Keklik'in "Sadrettin Konevi'nin Felsefesinde Allah - Kinat ve nsan" adl eserinde aklad gibi Konevr, Tanr'nn varlklara tecellisinin baz mutasavvflar tarafndan bu dnyada grlebileceini kabul etmitir. Ancak bu grme, bir ahsi grme gibi de ildir. Belki gne klar= billur paralar zerine yans dnda de iik renklerde grnmeleri gibidir. Konevi'ye gre mutasavv flar zikir ve riyazet yoluyle ilahi feyze ula rlar. nsan Gayb alemi ile ahadet (gzle grlen) lem aras nda bir berzaht r. Yani geittir. Tanr ile yarat klar aras nda ilahi emirlerin tanma vastasdr. nsan, Allah'a naib (vekil) olabilme zelliine de sahiptir. Olgunluk derecesine ulaan kimseye insan- kmil denir. nsan- kmil (olgun insan) her eydir. lahi feyze eri en kimse olgun insandr. Varlk dairesinin srlarna nfuz eden insan evrenin yarat lmas= amac dr. nsan, daima tecelli eden Allah' m ahade etme gcne sahip erefli bir 89

varlktr. Olgun insan, her eyi kendinde toplayan bir nshadr. Byle insan ilahi gere e ula r. Tanr'nn zati sfatlarnn srrna erer. Ke fe sahip olur. Konevi, genel olarak insanla olgun insan aras nda baz manevi derecelerden sz etmi tir. lk tabakaya giren mutasavvflar " uhud" gcne yani i kuvvetle grme olana na sahiptirler. Varl klarn yokluktan varla geilerine tank olurlar kinci tabakaya girenler ilahi varlk aynasnda her eyin zn blm blm alglarlar. nc tabakaya girenler ise olgun insanlardr. Tanr'nn zlerde zahir olu una tank olurlar. Insanda hem ke f gc, hem de hayal gc vard r. Hayal gc duyu derecelerinin en ykse ini ekillendirir. Hayal aleminin misal almine nisbeti paralar n btne nisbeti gibidir. Konevrye gre en son ve en yksek varl k mertebesi olgun insand r. nsann bu dnyada grevi, Tanr 'ya iyi, gzel ve olgun davran larla ula maktr. Olgun insan bunu gerekle tiren kimsedir. nsan, Tanr'nn sfatlarn kendine rnek ald derecede olgunla r. Tanr'nn isimlerine davranlarla benzeyerek ahlaki olgunlu a erimenin ifade etti i anlam da budur. Konevi, inan sorunlar nda Ebu Hanife'nin ve Maturidrnin grlerini devam ettirme e almtr. Ancak, onlarn grlerine tasavvufi fikirleri de eklemitir. Ayrca Efltunculu un ve Yeni-Eflatunculu un bazan etkisinde kalmtr. Tasavvufta bazan Gazzalrnin izinden gittii grlmekle beraber Muhyiddin bn Arabrnin etkisi de grlr. u hususu da nemle belirtmek yerinde olur. Konevi, tasavvdi grlerinde slam' a ba l kalmak istemitir. Daima delillerini Kur'an, hadis ve eski sun-

90

lerin szlerinden vermi tir. Bylece tasavvufi bir grle islmn savunucusu olmu tur. Onun eserleri Anadolu'da Trk- slam kltrnn yay lmasnda etkili olmutur. Bu bakmdan Konevi'nin Trk- slam felsefesinde zel bir yeri ve de eri vardr.

91

YUNUS EMRE

Yunus Emre XIII. yzy ln ikinci yarsnda ve XIV. yzyln balarnda ya am byk bir air, byk bir dnr, byk bir ahlkdr. Yunus'un 82 yandayken H. 720 /M. 1320 y hnda hayata gzlerini yumduu anlalmaktadr. Onun fikirlerini Divan'ndan ve Risalet al-Nusiyye adli eserinden reniyoruz. Yunus, insan terbiyesine ve ahlkma ok nem vermitir. Kendisi Taptuk Emre adnda saygdeer bir kiinin menevi ynetiminde yeti mitir. Btn gcyle Tanr'ya layk bir kul olma a almtr. Tanr yolunda al anlarn u zelliklere dikkat etmesi gerektiini rlerinde belirtmitir: 1 Kimseyi yermemek. 2 Nefsi semirtmemek. 3 Hava ve hevesten uzak durmak. 4 Dnyaya aldanmamak. 5 Alak gnll olmak. 6- Tanr 'y sevmek. 7 Marifetin de erini bilmek. 8 Hakikat iin almak. 9 Gnl krmamak. 10 lmeden nce lmek. Yunus Emre lmeden nce lmenin nemini bir drtlnde yle ifade etmi tir:

Ben dost ile dost olay m

Canm feda edeyim

lmezden evvel leyim Dnya baki kalmaz bana

92

Yunus gnl k rmann ktl hakknda da bize u ikazda bulunmu tur:

Ak sakall bir koca Bilemez haline nice Emek yemesin hacca Bir gnl y kar ise
Gnl krmamay tasavvufi gr nn ilkelerinden biri sayan Yunus Emre, bu konuda unlar da sylemitir:

Gnl alabn takt alap gnle bakt ki cihan bedbaht kim gnl y kar ise ** Bir kez gnl y ktn ise bu k ldn namaz deil Yetmi iki millet dahi elin yzn yumaz deil
Esasen Yunus Emre, dinde dar gr l de ildir. Ho gr sahibidir. Hatta kendisi gibi din anlay olmayanlara da sayg gstermitir. Aa da da grlece i gibi onun bu husustaki d ncelerini yans tan ifadeleri oktur:

Dostan artk kimse bilmez Kfir Mslman kimdi in Ben k larm namaz m Hak geridiyse naz m
**

Sen sana ne sanrsan Ayr a da onu san Drt kitabn manas Budur eer varsa
**

Oru namaz zekt hac crm- cinayet durur Fakir bundan uzatt:- hass- havas iinde **

93

Kimse dinine biz hilf etmeziz Din tamam olcak doar muhabbet ** Yetmi iki millete suum budur hak dedim Korku hiyanetedir ya ben niin k zarm
Grlyor ki Yunus Emre, Kur'an'daki "dinde zorlama yoktur" mealindeki yete uygun olarak vicdan zgrl ne saygldr. Bu husustaki fikirlerini u beyitlerden de renmekteyiz:

Has-u m muti asi dost kuludur cmlesi Kime e dibilesin gel evinden ta ra k ** al, ye, yedir, bir gnl ele getir Yz kbeden yerektir bir gnl ziyareti
Yunus "Ol kii kim sar durur, syleme hak szn ona" diyerek fikri baskya kar kmtr. Yunus Emre'nin felsefesinde hilik duygusu ve lm gere i nemli bir yer tutar. Ancak Yunus, lm ve hilik konular n iirlerinde i lerken asla inkrc olmamtr. Aksine insann Tanr'dan geldi ini, yine O'na dnece ini ve insann bu dnyadaki grntsnn geici oldu unu belirtme e almtr. Yunus, bu fikirlerini iirlerine serpi tirirken dnyay n bir hapishane ve imtihan yeri oldu unu hatrlatmtr. nsann dnyadaki kaygsn , skntsn ve garipliini dile getirmitir. Yunus bu konular zerinde d nrken kurtuluun Tanr'y sevmekte oldu unu sk sk tekrarlamtr. Tanr'y greketen seven insan n, i lemini manevi gereklere uygun olarak dzeltece ini sylemitir. Bu konuyla ilgili grlerini ihtiva eden iirlerinden i te baz rnekler: 94

Ben bir garipe blblm Glistana gle geldim Dilerdim avunam glem nlemem doldu cihana
**

Yunus Emrem bu dnyada Kim gld ki sen glesin Klli hep alay geti Kim geldi ise cihana ** Gelin bir nazar eylen N'oldu cihan iinde Niceler toprak oldu Bu az zaman iinde
**

An naz m sn sen ol gn Gzn nesne grmez ola De suretin topraa Dilin haber vermez ola
**

Bu dnya dnm zindana Koydular bizi zindana Zindanda glmek mi olur Yryeyim yana yana
**

Bu dnya kak,- evidir Hem baki deil fanidir Aldanuban kalma buna Tez tvbeye gelmek gerek
Yunus Emre, evrenin sonunu d nrken Tanr'nn sonsuzluunu da dile getirme e almtr. nsann 95

kimi zaman bu dnyada kendini inkr etti ini ve yab anclatn sylemitir. nsann asl varlndan uzakla arak, olaylar kar snda gere e ters dmesini vermitir. nsann zaman zaman gnlk olaylar n hrsiyle kendi cevherini tketti ini ince bir biimde ifade etmitir. Yunus, insan n kendi asln dnmesini, geici eylerden yz evirmesini ve Tanr sevgisiyle varolma a almasn istemitir. Yunus, insann yabanclamasn , krizini ve geici ya antsn u ifadeleriyle ne gzel dile getirmitir:

Nerden neye geldim neye nanma yalan dnyaya Varr olcak sinlie Girem ah dost deyi deyi
**

Sol bir be on ar n beni Kefen edeler eynime Dkem u dnya donlarm Giyem hey dost deyi deyi
**

Bir garip lm diyeler gnden sonra duyalar So uk su ile yuyalar yle garip bencileyin
**

Fani dnyann beyleri Giyerler trl donlar a Yatm lar kara topra Gzleri dolmu ola m
Yunus Emre, insann asl varlnn, grnen biimi deil, i yaps , manevi yap s , daha baka bir deyimle 96

ruhi yaps olduunu sylemi tir. Bu i varln da Tanr'nn varlndan bir nur oldu unu anlatma a almtr. Dnrrnzn ite bu husustaki baz ifadeleri:

Nereye bakar isem dopdolusun Seni nereye koyam benden ieru Beni sorma bana bende deilim Suretim bo yrr dondan ieru eriat, tarikat yoldur varana Hakikat, marifet ondan ieru Sleyman ku dilin bilir dediler Sleyman var sleymandan ieru
Yunus Emre, felsefesinde hazan vandet-i vcuda varan grleri dile getirmitir. Bu gr lerini anla ldna gre vecd halini ya ad anlarda ifade etmi tir. Normal zamanlarda evrenin, Tanr 'nn hr iradesiyle yarat ldn dorulamtr. Yunus Emre'nin, insan n i varln Tanr'dan gelen bir bir k gibi gsteren, bazan da insan n Tanr 'da var olduunu anlatan baz ifadeleri unlardr:

Yedi yer, yedi g , dalar denizleri Ur.ma ile Tamuyu cmle vctta bulduk Gece ile gndz, gkte yedi y ldz Lehvde yaz l sz, cmle vilatta bulduk
**

Tevrat ile ncil'i Furkan ile Zebur'u Bunlardaki beyan, cmle vucutta bulduk **
,

Onsekiz bin lem halk cmlesi bir iinde Kimse yok birden ayr syleyen dil iinde **
97

Bu t lsm balayan, cmle dilde syleyen Yere g e smayan girmi bu can iine ** Tanr kadim, kul kadim, ayr lmadm bir adm Gr kul kim, Tanr kimdir, anla ey sahip kabul ** A-dem yart lmadan Can kalba girmeden eytan lnet olmadan Ar idi seyran bana
Yunus Emre grld gibi byk bir dnrdr. Dounun derin felsefesini kendine has bir sentezle dile getirmi tir. Bunu yaparken kendisinin insani dehas , din anlay ve tasavvufi kltr nemli bir etken olmutur. Yunus'un felsefeye, hikmete ve tefekkre nem verdiini u ifadelerinden de anlamaktay z.

Odur bana benden yakn Hikmet bilen buldu hakk n Okuyup hikmetin ilmin Lokman olay m bir zaman
**

Biare Yunus neylesin Derdini kime sylesin Bir dem tefekkr eylesin Bu dnyan n hallerine
Yunus Emre, grld gibi deta baz konularda batdaki varolu u felsefeye nclk etmi tir. Ancak Yunus, ne Sartre gibi, ne de Heidegger gibi inkrc olmamtr. Tanr'y daima yceltmi ve onun k olmutur. Onun felsefesinde Gabriel 1Vlarcel ve Karl Jaspers'e mal edilen d ncelerin tohumlar n grmekteyiz. Bat l bu dnrler belki de Yunus'u bilmiyor98

lard . Ancak Yunus'un sistemi onlardan daha derin ve daha de iiktir. Duygusu, sezgisi ve insanc l yapsiyle Yunus, btn insanlar n strabn dile getirmitir. Bu konuyu Yunus'un u drtl ile bitirelim:

Ad m z miskindir bizim Dmanmz kindir bizim Bir n tutmay z Kamu (dem birdir bize

99

!BN HALDUN

bn Haldun, Hicri 732, Mildi 1332 de Tunus'da dodu. Ailesi Hadramut'dan Ispanya'ya g ederek gelmitir. bn Haldun felsefe, tarih ve zaman nda geerli teki ilimleri tahsil etti. Tarihte 1V1es'udi'nin fikirlerinin etkisi grlr. Ancak kendisi bu konuda yeni aratrma yntemleri getirmi tir. lk kez sosyoloji ve tarih felsefesi yapm tr. bn Haldun'un, Tarihine yazd Mukaddime adl eserde tarih felsefesinin ilk ara trma yntemi grlr. bn Haldun, Ebu Abdullah Muhammed al-Ansarrden ders alm , ayrca alkanllyle kendini iyi yeti tirmitir. e itli siyasi grevlerde de bulunmu tur. Bir ara Fas Emiri Ebu nan'n veziri olmu tur. Kskananlar yznden hapsedilmi tir. Serbest b rakhnea Endls'e gitmitir. Onun Granta Emiri Abdullah b. Ahmer'in saraynda vazife ald n da gryoruz. Bir ara bu Emir onu Kastil krall na eli olarak yollam tr. bn Haldun, bazan tehlikeyi sezdi i iin, hazan da krgnlklar dolaysiyle saraydan saraya dola m ve eitli emirlere hizmet etmi tir. Bir sre bedeviler arasnda da dola mtr. En sonra Kahire'de Hicri 808, Mildi 1406 da lmtr. Elimizde Tarih'i, Tarihine yazd Mukaddime'si ve ifa as-Sail Li-Tehzibi'l-Mesail adli eserleri vard r. bn Haldun tarih ara trmasnn toplumun ya ants ile

100

yakndan ilgili olduunu tesbit etmitir. Tarih insan hayatnn toplumsal olaylar n aklam aldr. Bunu yapmak iin de insanlarn yaptklar eserler, besinlerin retimi, ilim ve sanatn douu anlatlmaldr. Tarihin de bir kanunu vardr. Tarih yalnz gerek olgular de il, ayn zamanda olgularn tahlilidir. Tarihte benzer sebebler, benzer sonular dourmutur. Tarih ona gre toplumun btn grn lerini kapsamaldr. Byle bir tarih, treleri, devleti ynetme biimlerini ve kltr iermelidir. K sacas tarih yaln z savalar demek de il, toplumun medeniyetini de anlatan bir ilimdir. nsan toplumuna etki yapan olgular ve bu olgularn nedenlerini aklayan tarihi ba arh olur. bn Haldun insan iin toplum hayat nn zorunlu olduunu belirtmitir. Devlet toplum d nda kavranamaz. Devletsiz toplum d nmek de gtr. nsan hayat dayanma ile mutlu do rultuda geliir. Toplum iin devamh anar i imkn d dr. Sonunda ynetenlerin ve ynetilenlerin bulunmas gereklidir. bn Haldun, uygarlklarn kurulmasnda iklimlerin de etkili oldu unu ve byk uygarhklarm iklimi lml olan yerlerde kuruldu unu belirtmitir. Byle iklimler insan tabiatna daha uygundur. Sert iklim, insan daha ok yorar ve byle iklimi olan yerlerde do aya uymak g olur. A r scak ve a r souk iklimlere nazaran lml yerlerin insan daha ok alma imkr bulur. bn Haldun'a gre insan do duu gibi kalmaz. nsann alkanlklar ve iinde yaad toplumun artlar ona etki yapar. Milletlerin de iik karakterde olmalar alkanlklanun ve kazandklar ya ama tarzlarmn sonucudur. Alkanlklar insan tabiat n deitirirler. Allan ey tre haline gelir.

101

bn Haldun'a gre Devlet, hal ve artlarn geli mesiyle de iiklie u rar. Bir devlet, ykselme, duraklama ve gerileme hallerini geirir. En sonra da y khr. Devletin devaml l insan hayat na benzer. nsan toplumunun geirece i bu evreleri nleme e imkan yoktur. bn Haldun'a gre bir devlet u be olguyu ya ar: 1Gebelikten zafere ula mak. 2 Alnm yerlerdeki kavimlere hkmetme. Iktidarn salamlatrlmas , kleler snf= ve sanatlar n do mas . 3 Byk ehirlerin kurulmas . Zenginliin artmas . iftilik ve ticaretin geli mesi. 4 Ynetenlerin bar ve esenlik yolunu semesi. Baka lkelere gz dikmemesi ve gemi milletlerin tecrbelerinden yararlanmas . 5 Ynetenlerin e lenceye ve haks z ilere ynelmesi. Bu hale dnce devletin kmesi bir gn kesinleir. bn Haldun, dinin toplumsal etkisini kabul etmi tir. Devlette liberal bir politikan n ve zgrl n yerlemesine taraftar olmu tur. zellikle dzen ve grev sevgisinin yerle mesinin nemine dikkati ekmi tir. Geni dnceli bir insan olarak bn Haldun, fertler zerinde gereksiz bask y ho kar lamaz. Umran ilmi dedii medeniyet ilmine nem vermekle sosyolojiye hizmet etmi tir. ktisadiyat n ferdi abalarla geli ece ini ve zenginliin ancak almakla kazanlacan belirtmitir. Dindar olan bn Haldun, dini insann sosyal hayatnn bir grn olarak anlatm tr. Ferdi ruh hayatna nem veren bn Haldun, hi bir eyde akl ihmal etmemitir. Tarihle sosyolojiyi adeta bir el102

tiren ve ara trmada yeni ilkeler getiren bn Haldun byk bir dnrdr. Onun bu yoldaki al malar bir ok islam devletine k tutmu tur. arkl ve garpl bir ok biigine yol gstermi tir. Ondokuzuncu yzylda Tunus'ta onun adna nisbetle Halduniye Cemiyeti kurulmutur. Bu cemiyetin, onun gr lerini yanstmak iin aba harcad grlmtr. bn Haldun, Mukaddime'sinde e itli ilimleri anlatm ve bu ilimlerin de erini belirtmi tir. limleri ilkin akli ve nakli diye ikiye ayrmtr. Akli ilimleri de drde ayrmtr. Bunlarn dallar unlardr: 1 Mant k. 2 Talim! (Riyazi) ilimler 3 Tabii ilimler. 4 lahi ilimler er'i yani nakli ilimlerin blmleri de unlardr: 1 Tefsir. 2 K raat. 3 Hadis. 4 F kh Usl. 5 Fkh, 6 Kelm, 7 Tasavvuf. 8- Rya. Ayr ca bu ilimlerin daha kk dallar ndan da bahsetmi tir. bn Haldun ayrca dil, kimya, harflerin esrar , sihir ve tlsm ilimlerinden de sz etmi tir. bn Haldun, ocuklar n eitimi hakknda da fikir yrtmtr. Bu hususta nem verilecek ilkeleri yle sralamtr: 1 lkin kolay eylerden ba layp zor olan eylere do ru tedricen ilerlemek gerekir. Konuyu bir ka kere tekrarlamakta yarar vard r. 2 ocu un duygularna hitap eden rnekler vermelidir. 3 Bir konuyu iyice *etmeden di erine gemern.elidir. 4 retim srasnda ocu a sert davramlmamand r. nk sertlik ocuu yalan syleme e iter ve tem.belle tirir. 5ocua t yerine iyi rnekler vermelidir. Ana, baba ve retmen ocuklara yasak ettikleri eyleri yapmamaldr. 6 ocu a dersler ana dili ile verilmelidir. Grlyor ki bn Haldun'un e itim hususunda koyduu ilkeler bu gn dahi geerlidir. zellikle ocu103

un ahsiyetine verasetin de il, eitim ve toplumun trelerinin yn verece ini kaydetmesi dikkati ekicidir. Hasl bn Haldun, ok ynl bir d nrdr. Onun gr leri tarih ara trmasna ve sosyoloji ilminin gelimesine etki yapmtr. bn Haldun Araplarla Trkleri kar latrrken Trklerin ba arlarmdan ve stnlklerinden vgyle sz etmi tir. bn Haldun, aklc ve tecrbeye nem veren bir d nr olmakla beraber tasavvufculara da sayg gstermi tir. bn Haldun, yalnz slm leminde de il, ayn zamanda Bathlarca da takdir edilen byk bir d nrdr.

104

MUTEZLE EKOLNN IKI DUSR: VASIL VE CAHZ

Islam'da Mutezile ad balang ta baz siyasi olaylara katlmayanlara verilirdi. Mesela Hz. Ali ile Hz. Aie arasndaki eki mede tarafs z kalanlara "Mutezile" denmiti. Her iki tarafa kat lmayp tarafsz kalan Sahabiler aras nda Abdullah b. mer, Muhammed b. Mesleme al-Ansari ve Usame b. Zeyd gibi tan nm kimseler vard . Hz. Hasan ve Hz. Muaviye aras ndaki ekimeye katlmayanlara da "Mutezile" ad verildi. Bunlar tartmaya girmek istemeyen, tart ma yerine daha ok ibadete nem vermek isteyen kimselerdi. Bir kelan ekolnn domasm sa layan itizali hareket ise Miladi 748 de len Vas l b. Ata ile ba lar. Vasl b. Ata, Basra'daki zld ekolnn ba kan olan Hasan Basri'llin rencisidir. Bir gn Hasan Basrrnin toplantsna bir adam gelerek yle bir soru yneltti: "Byk gnah ileyen kimse m'min midir ? Yoksa kfir ? Bu soruya Hasan Basri'den nce rencisi Vasl b. Ata cevap verdi. Vas l b. Ata, cevab nda "byk gnah i leyen ne kfirdir, ne de m'mindir. Byle bir kimse fasikt r" dedi. Bunun zerine Hasan Basri, kelam ilmi tarihinde tan nm "Vasl bizden itizal etti yani ayr ld " cmlesini syledi. Vasl'n hoca105

sndan ayrlm,asiyle "ayrlanlar" anlamna gelen Mutezile ekol do du. Vasl b. Ata, byk gnah i leyeni fas k saymakla Haricilerin grlerini rtyordu. Hariciler byk gnah i leyenin kafir oldu unu sylyorlard . Mesela adam ldren, hrszlk yapan, yetim hakk yiyen veya dedi-kodu eden kimse Haricilere gre ne kadar ok ibadet ederse etsin kfir say lr. Mu'tezile bu gr e katlmad . Byk gnah i leyen m'min, fask saylr diyorlard . Mutezile'ye gre byle bir gnah i leyen kimse tvbe etmeden lrse Cehennenfe gider. Ancak iman olduu iin bir kfirden daha hafif bir ceza ile cezalandrlr. Mutezile'nin bu gr ayn zamanda 1YIrcie'ye de bir kar lk idi nk Mrcie iman sahibi kimseye gnah ilemenin zarar vermeyece ini ileri sryordu. Kur'andaki "Allah'tan umut kesmeyiniz. nk Allah btn gnahlar balar" mealindeki yeti delil gstererek Islam'da iman n nemli olduunu, mminin gnahn Allah'n balayaca n , inanszlarn ise Cehennem'e gideceklerini sylyorlard . Oysaki Mrcie'nin bu gr hem Mu'tezile, hem de Snnet Ehli a sndan yanltr. Snnet Ehli'ne gre. Kur'an bir btndr. Kur'an'da gerek inanc n nemi ve gerekse ibadetin nemi belirtilmi tir. Ayrca byk gnah i lemenin ktl aklanmtr. Bu nedenle Islam'da iman ve davran gzelliine beraberce nem vermelidir. Nitekim Sevgili Peygamberimiz "ben ahlakm gzelliklerini tamamlamak zere gnderildim" diye buyurmutur. Snnet Ehli'ne gre byk gnah i leyen s kimse kfir saylmaz. Susuz da say lmaz. Byle bir kimse gnahkar m'min saylr. Gnahn Allah dilerse balar, dilemezse ba lamaz. 106

Yami. b. Ata, yeni bir fs k anlay getirmekle lagelmi grlere ters d yordu. nk Peygamberimiz zamannda kfirle mmin aras nda bir fsk inertebesi yani "iki yer aras nda orta yer" gr yoktur. Vasl b. Ata, byk gnah i leyen kimsenin Abirette kfirle mmin arasnda bir mertebeye sahip olaca n sylemekle Snnet Ehli'ne ters d yordu. Peygamberimiz zamannda insanlar genellikle blme ayr lrd : M'minler, mnafklar, kfirler. M'minler, imann artlarna inanp davranlar ile de slmiyete ba l kalan kimselerdir. Mnafklar, kalpleri ile inanmad klar halde mmin grnen kimselerdir. Bunlar grn te ibadette de kusur etmezlerdi. Kfirler, islmiyeti a ka kabul etmeyen kimselerdir. Peygamberimiz zamannda insanlar genellikle bu blme ayrhrd . Vasl b. Ata, Allah'n zati sfatlarn da tevil etmitir. Tevhit inanc nm gere i olarak Allah'n yalnz kdem sfatn kabul etmitir. Vasl, kader meselesinde Ma'bed al-Cuheni ve Gayln ad-Dne ki'nin etkisinde kalm tr. Ona gre hakim ve adaletli olan Allah'n, kullarna iradeleri ile yapmadklar fiilden tr zulmetmesi d nlemez. Kullar bir fiili Allah'n zorlamas ile de il, kendi zgr iradeleri ile i lerler. Bundan dolay da sorumludurlar. Mu'tezile'nin ilk kurucusu Vs l b. Ata, Sffin sava, Cemel vak'as ve Hz. Osman'n ldrlmesi olay hakknda fikir yrtt. Snnet Ehli mensuplar sahabeye kar son derece sayg l olduklar halde Vasl b. Ata, sz geen olaylara kat lanlarn bir blmnn fsk olduunu iddia etti. 107

Vasl b. Ata, gr lerini yaymak iin e itli eserler yazd . Eserlerinin bazlarnn isimleri unlardr: Asnaf al-Murcie, Kitab fi't-Tevbe, Kitab Maani'l-Kur'an, Kitab fi't-Da'vet, as-Sebil ile Marifet al-Hakk, Kitab Ma Cera Beynehu ve Beyn Anl b. Ubayd, Tabakat Ehl al-Ilm va'l-Cehl, al-Menzile Beyn al-Menzileteyn, al-Hatb fi't-Tevhid va'l-Adl. Ne yazk ki Vasl'n kaybolan eserlerinin isimlerini ancak Tabakat kitaplar ndan renebiliyoruz. Vasl hakknda szlerimizi bitirmeden nce bir hususa dokunmakta yarar vard r. Vasl b. Ata zamannda Zmdklar, Maneviye, Hariciler, Dehriler ve e itli dii akmlar Islmiyete aykr gr ler yayyorlard . Mu'tezile'den gerek Vas l b. Ata ve gerekse Amr b. Ubayd bu aknlara kar durdular. Kendi rencileriyle birlikte isla niyet'in savunmas n yaptlar. Vasl, baz grlerinde yanlmakla birlikte Islamiyet'i savunmakla olumlu bir hizmet de yapt . Esasen kendisi ibadete ve ilme dkn bir kimse idi. Ahlak asndan da olgun davranma a alrd . Mu'tezile ekolnden, kt niyetli baz kiiler yannda, dinimize hizmet eden bilginler de yeti ti. I te bunun iindir ki halife Me'mun, Mu'tasm ve Vask, Mu'tezile ekol mensuplarm tuttular. Onlara de er verdiler. Abbas! Devleti saraynda itibar olan bir mutezili bilgin de Ca'fer b. Mube er'dir. Bir gn Halife Vas k, veziri Ahmed b. Eb Davud'a niin kendi dostu olan mutezili bilginleri kad ve hkim tayin etmiyorsun deyince Vezir u cevab verdi: "Ey M' ninlerin Emiri onlar bunu kabul etmiyorlar. Mesela Ca'fer b. Mube er'e onbin dirhem yolladm. Kabul etmedi. Ziyaret iin izin istedim, vermedi. Msaadesiz yanna girince de yz vermedi. Ka&ligi nasl kabul ettireyim. ?" Oysaki ok muhta du108

durumda olan Ca'fer b. Mbe er'e bir dostu iki dirhem verince te ekkr ederek akl . Ca'fer bunun nedenini de yle aklad : Vezirin yollad onbin dirhem milletin parasyd . Bu iki dirhemde ise milletin hissesi yoktur. Onun iin kabul ettim. Bu olay da gsteriyor ki baz halifelerin sayg ve sevgisini kazanan mutezili bilginler iinde gerekten erdemli kiiler oktur.
,

Sarayda itibar gren 'mu'tezili bilginlerden birisi de Chiz'dir. Miladi 869 ylnda len Ebu Osman Amr b. Bahr al-Chiz ok ynl bir bilgindir Chiz, Basra'da edebiyat, felsefe ve din bilginlerinden ok iyi yararland . ann en gl bilginlerinden biri oldu. Halife Mu'tasm'n veziri bn az-Zeyyat'n dikkatini ekti. bn Zeyyat ona sarayda gerekli de eri verdi. Hilafete Mtevekkil getikten sonra, Mutezile gzden d me e balad . Chiz, bu kez de saraya yak nl ile bilinen Ahmed b. EM Davud'un sayg ve sevgisini kazanarak itibar n srdrd. Chiz, her eyden nce iyi bir edebiyat idi. lmi' eserlerinde bile usta bir kalemin uslbu grlr. Baz eserlerinde gnn meselelerini sohbet biiminde a klar. Chiz ayrca Yunan aklc felsefesini ilk inceleyen bilginlerdendir. zellikle Aristo'yu iyi biliyordu. lhiyata dair yazd eserlerinde aklc bir yol izlemitir. Kitab al-Hueac fi'n-Nbvve'de peygamberliin gerekli ini ispatlamaa almtr. Kitab Halk al-Kur'an'da, Kur'an' n Allah tarafndan yaratldn iddia etmitir. Ona gre Allah' n kelm kadim kabul edilirse kadimler ogal r. Oysaki Allah'tan baka kadim varlk yoktur. Snnet Ehli'ne gre Allah' n kelm sfat zatmn ayn 'da, gayri da de ildir. Kur'an kadimdir. 109

Chiz, Kitab ar-Redd ala'l-M ebbihe adl eserinde Allah'a el, yz, ayak isnat eden IVI ebbihe'ye cevap vermitir. Allah'n hi bir eye benzemedi ini belirtmitir. Mu'tezile mensuplar tevhit ilkesini kabul ederek M ebbihe ve Mcessime'nin grlerine kar kmlardr. Chiz, Kitab ar-Redd ala'n-Nasara adl eseriyle Hristiyanla cevap vermitir. Kitab al-Marife de Chiz'in ilhiyata ve marifete dair bir eseridir. Chiz, zamanndaki milletlerin baz lar hakknda da eserler yazm tr. Araplar ve arap olmayan mslmanlarla ilgili olarak Kitab al-Arab va'l-Mavali'yi yazmtr. Ayrca Kitab al-Arab val-Acem'i kaleme almtr. Chiz, Trklerin stnlkleri hakk nda da gzel bir eser yazm tr. Bu eserin ad Risale fi Fadail'ilEtrak'tr. Son sralarda Trkeye evirilmi olan bu eserinde Chiz, Trklerin Islam ordusuna alnn benimsemekte ve mektedir. Trklerin cesaretini, mertliini ve drstln belirtmektedir. Chiz, Kitab al-Buldan adl eserinde e itli ehirlerin halkndan sz eder. Cbiz'ill e itli konularda yazd baz eserlerinin isimleri unlardr: Kitab az-Zer va'n-Nahl, Kitab alBagl, Kitab an-Nisa, Kitab al-Mesail, Kitab al-Hayvan, Kitab al-Cevari vel-G lman, Kitab al-Buhala, Risale fi'l-Mead ve'l-Maa , Risale fi'l-Adava va'l-Hased, Kitab al-Beyan va't-Tebyin. Chiz, iyi bir edip, dnr ve kelme olmaklaberaber eserleri genellikle dzensiz ve konu d na klarla dolduru. Eserlerinde k ssa anlatma zentisi grlmektedir. Chiz, zndklara, dehrilere ve ba ka dinlerin etkilerine kar mantld dellillerle islmiyet'i savunmutur.

110

Bunu yaparken yetlerden yararlanmay ihmal etmemitir. Ancak aklelkta bazan ok ileri gitti i grlr. Hatta btn bilgilerin zorunlu ve tabiat icab olarak edinildiini ileri srer. Ayr ca insan n, iyilik ve ktl kendi zgr iradesiyle yapt n sylemitir. K sacas kader konusunda irade zgrl n savunmutur. Akl banda herkesin Allah' n yeratma gcn ve peygambere ihtiya oldu unu bilece ini sylemitir. Chiz, aklcl ile taklide kar olmutur. Ayrca ann bilim hareketlerinden yararlanmay bilmi ve ilmi tesvik etmitir. Sonu olarak Chiz, halifelerin saray nda itibar grecek kadar sayg de er bir insand . ann e itli bilim dallarnda eserler vererek slm kltrne hizmet etmitir. Dini her trl sap kl a kar savunmutur. Bylece Mu'tezile ekolnn en tan nm bilginlerinden biri olmu tur. Ancak bazan dini savunay m derken kendisi de hataya d mtr. Snnet Ehli bilginleri Chiz'in bu hatalar na kar kmlardr. Mu'tezile mensuplar zamanla gr lerini zorla kabul ettirmek iste dikleri iin halkn ikayeti artm t . Zamanla Snnet Ehli'nin gr leri Mutezile mezhebinin yerini tutmu tur. Allah dinimize iyi niyetle hizmet eden her m'minden raz olsun.

111

MAM E 'AR VE E 'ARYYE

Snnet Ehli'nin tan nm inan ekollerinden birinin grlerini E 'ari sistemle tirmitir. Ebu'l-Hasan Ali al-E 'ari hicri 260, mildi 873 y hnda Basra'da do mu tur. Basra slmiyet'in ilk asrlarnda nemli bir kltr merkezi idi. E 'ari'nin yeti tii devirde bata Ba dat olmak zere byk ehirlerde nemli kltr faaliyetleri oluyordu. zellikle Mu'tezile'nin ilmi ve fikri faaliyeti dikkati ekiyordu. Bizim burada ara trma konusu yaptmz E 'ari de ba langta Mu'tezile'nin etkisinde kalmtr. Oysaki Mutezile, Snnet Ehli'nin d ncesinin dna kmt . E 'ari bu durumun fark na vard . Bir gece iki rek'at namaz k ldktan sonra, kendisini doru yola yneltmesi iin Yce Allah'a dua etti. Ryasnda Hz. Muhammed'i (S.A) grd. Grd ryada sevgili Peygamberimiz ona snnet yoluna girmesini emretti. Bundan sonra E 'ari eski inanlar ndan snnet'e aykr olanlar reddetti. Mu'tezile'ye kar durum ald . Onlarn hatalarn yazlar ve szleriyle rtme yoluna girdi. Mu'tezile Allah'n gzle grhneyece ini, Kur'an'n yaratldn ve insann kendi flini yarattn iddia etmi ti. E 'ari bu gr lere kar kt . Dinde orta yolu yani Snnet Ehli'nin yolunu tuttu. Makalat al- slmiyyin, Kitab al-Luma, al- bane An Usul ad-Diyane ve Risale stihsan al-Havd fi lm alKelm gibi nemli eserler yazd . Hicri 330 ylnda hayata gzlerini yumdu. 112

Selefiyyun dedi imiz Islam'n ilk devirlerinde yetien Mslmanlar, fkhta Kur'an, Snnet ve gere inde akla mracaat ederlerdi. nan meslelerinde ise yorum yapmay istemezlerdi. Mte abih naslardaki el, ayak, yz manasna gelen kelimleri tefsir etmezler, olduu gibi kabullenirlerdi. Ne var ki zamanla slam devletinin hudutlar genilemi ve yabanc kltrler Mslmanlar arasnda yaylmt . Baz kt niyetli kiiler dolayl veya dolaysz yollarla Islamiyet'i zedeleme hevesine giri milerdi. Bu sebeple slam bilginleri akla ve nakle dayanarak kendi dinlerini savunmak ve sapk fikirleri rtmek istediler. Bylece kelm ilmi dodu. nan meseleri bir sisteme ba land . Sufyan as-Seyri ve Ahmed b. Hanbel, Kur'an' n yaratlm olmadn daha nce savunmu tur. Eb l Hanife, al-Fkh al-Ekber adl eserini yazarak sap k grlere kar doru yolu gstermi ti. E arl ise Snnet Ehlinin inan meslelerini daha derli toplu aklad ve bir sisteme balad . E 'ari inkarclara kar Allah'n varln Kur'an'a ve akla dayanarak ispat etti. Bir danda su paras ndan insann nasl meydana geldiine dikkati ekti. Allah' n Ilim, Kudret, irade, Hayat, Kelam, Sem'(i teme) ve Basar (grme) s fatlarn izah etti. Bu zati s fatlarn ezelden beri Yce Allah'da bulundu unu yazd . Mu'tezile ise Allah'a mahsus yegane zati s fatn kdem olduunu iddia etti. Mu'tezile zati s fatlar tevil etme yoluna sapt . E'arl, Yce Allah'n Ahirette gzle grlece ini, Kur'an'n kadim olduunu ve insanlarn fiillerinin Yce Allah tarafndan takdir edildi ini aklad . Ancak kulun da czl iradesiyle bir fiili kazanma zgrl nn bulunduunu syledi. Bu sebeple insan n yaptklar i 113

lerden sorumlu olduunu belirtti. Yce Allah' n kt fiil ve davranlardan raz olmayaca n hatrlatt . E 'ari, Yce Allah' n hi bir varla benzemedi ini, dourmadm ve dourulmadn izah etti. Mu'tezile, byk gnah ileyenlerin fask saylp Cehennem'in st katnda sonsuz olarak azap ekece ini iddia etmiti. E 'ari ise iman sahibi olup byk gnah i leyenlerin gnahkr m.'min say lacan syledi. Nitekim Yce Allah Kur'an'da "Allah kendine ortak Tanr tannmasn affetmez. Bunun d ndaki gnahlar' diledi i kimse iin affeder" diye buyurmu tur. Tabii bu af konusu Yce Allah' n dileine kalmtr. tvbe kaps aktr. Ancak Allah Affeder diyerek gnaha srar etmek iyile irim diye zehir kn ee benzer. E 'ari, iman meselesi zerinde de durdu. man, Yce Allah' n birliini ve Hz. Muhammed'in (S.A) son Peygamber oldu unu dil ile ikrar, kalp ile tasdiktir. E'ari, hiret hayat zerinde de yeterince durdu. Insan ilk kez yaratan Yce Allah' n hirette onu diriltme e kadir olduunu naslarla izah etti. Her eyin Allahn ol (kun) emriyle yoktan meydana geldi ini, hirette cesetlerin dirilece ini ve adalet terazilerinin kurulaca n anlatt . Mu'tezile, dini meslelerde gere inden ok aklc bir yol izledi. E 'ari ise akl ve nakle beraberce nem verdi. Mu'tezile gibi a r tevil yollarna gitmedi. E'ari, nbvvet ve risalet mesleleri zerinde gere i gibi durdu. Bilindi i gibi bir melek aracl ile Yce Allah tarafndan kendisine vahiy gelen ve adetleri bozacak surette mu'cize gsteren kimseye nebi denir. Bu s fatlara malik olmakla beraber yeni bir eriat getiren veyahut eski eriatn baz hkmlerini 114

ortadan kald ran kimseye de resl denir. Pek ok nebi, gelip gemi lerdir. Genel olarak btn peygamberlerin says bir rivayete gre yz yirmi drt bindir. lk restil Hz. Adem, son resil Hz. Muhammed'tir (S.A). E 'ari, Yce Allah' n fiileri iin sebep aranamayaca n da aklad nk Allah, yapt ndan sorumlu de ildir. Sorumlu olan kullard r. Hasl E 'ari, szleri ve yaz lariyle Snnet Ehli'ne aykr davrananlarn grlerini rtt. nan meselelerinde orta ve do ru yolu gsterdi. Bylece de inanta milyonlarca insanlarn kabul etti i E 'ariye ekol do du. Yce Allah ondan raz olsun.

115

IMAM MATURDI VE GRLERI

Eb Mansr Mturidi hicri nc yzyln ortalarna doru Smerkand'n Maturid mahallesinde dodu. Fkhda Eb Hanife'nin gr lerini benimsedi. Kelm ilminde hocas, hicri 268, mildi 881 ylnda len Nasr b. Yahya al-Belhi'dir. erefeddin Yaltakaya Mturidryi bir Trk kelmc s olarak sunmu tur. Gerekte de Eb Mansr Mturidi'nin do up byd blgelerde Trkler oturuyordu. Kurdu u kelm ekolnn grleri de daha ok Trkler aras nda yaylmt . Ma-tut-idi, bir ara Basra'ya gitti. Yine bir Trk bilgini saylan Eb Hanife'nin al-F kh al-Ekber ve alFkh al-Ebsat gibi eserlerinden ok faydaland . Mturidrnin yaad ada kelma dair etin mnazaralar ve mnaka alar vard . Bir yandan Mu'tezile fiillerde ar zgrl ve aklcl savunuyordu. te yandan E 'ari, mu'tezililere kar durum almt . Bu tartmalardan da faydalanan Mturidi, kelm biliminde orta bir yol izledi. Daha ok E 'ari'nin gr lerine yakn dnceleri benimsedi. Hicri 333, mildi 944 ylnda len Eb Mansr Maturidi, bir ok eserler yazarak kelmda Mturidilik ekolnn -kurulmasn salamtr. Yazd eserler aras nda u kitaplar vardr: Kitab at-Tevhid, Kitab al-lVlakalt, Kitab Te'vilt al-Kur'an, Kitab Beyan Vahm al-Mu'tezile, Kitab 116

Redd Evil al-Edille li'l-Ka'bi ve Kitab Redd Tehzib al-Cedel li'l-Ka'bi. Eb 1Vlansr 1Vituridi, inan meslelerinde daima ll davranm ve Snnet Ehli'nin gr lerini benimsemitir. Gerek E 'arilik ve gerekse Mturidilik ekolleri inan meslelerinde Snnet Ehli'nin gr lerini temsil ederler. Ancak her iki ekol aras nda baz kk ayrlklar vardr. Fakat zamanla her iki ekol, nemli lde kaynamlardr. 1N/turidili in balca gr leri unlardr: mam VIturidrye gre tekvin (yaratmak, olduxmak) sfat, yaplan eyden bakadr nk tekvin Allah' n sfatdr. Yap lan i ise yaratlmtr. Ona gre Allah'n sfatlar zatnn aym saylamaz. Sfatlar zattan ayr bir ey de deildirler. Nasl bir kuman rengi, kuman ayn da, gayr da de ilse, Allah' n sfatlar da zatn ayn veya zatladan ayr bir ey saylamaz. E 'arilere gre ise Allah' n ldrmek veya diriltmek gibi fl sfatlar sonradan olmadr yani hdistir. Ba ka bir deyile bu gibi sfatlar Allah'n zatndan baka bir eydir. Demek ki E 'ariler tekvin s fatn zati sfatlardan saymamtr. Mturidiler ise bunu zati s fat olarak kabul etmilerdir. Mturidi, E 'ari gibi Kur'an' n kadim olduunu dorulamtr. Nasl Allah'n zat ezdi ise, kelni s fat da ezelidir. Bilindii zere Mu'tezile, Kur'an' n yaratldn iddia etmiti. Mturidi'ye gre iman, dil ile sylemek, kalp ile dorulamaktr. Mu'tezile, insanlarn zgr bir surette kendi fiillerini yaptklarn ileri srmt. Mturidi ise Allah'n insanda fil ile beraber her an g yaratt n ve kulun 117

bu gle fiile etki yapt n sylemitir. Bu sebeple de kul, yaptklarndan sorumludur. Evet her eyi Yce Allah yaratm tr. Fakat Tanr insanlara czi irade de vermitir. Yce Allah, kullarm n kaderini genel olarak Levh-i Mahfuz'a yazm tr. Fakat Allah bu yaz y, kulu bir fiili ilemee zorlamak iin de il, istikbalde olacak ileri bildii iin yazmtr. Yce Allah kullarn kt iler yapmasndan raz olmaz. iVlturkti'ye gre iyi ve kt fiiller akl ile bilinir Allah iyi eyleri emretmi tir. Kt eyleri ise yasaklamtr. E 'arilere gre ise iyi veya kt eyler akl ile bilinemez. Bunlar Allah' n emir ve yasaklar ile bilinir E'ari Allah' tanma= eriatla vacip oldu unu sylemiti. Mturidi ise Allah' akl ile tammann vacip olduunu beyan etmitir. Kur'an'da Allah, yer ve gk hakknda insanlar dnmee armtr. Evrenin dzenli i leyi ini hatrlatmtr. Ksacas Yce Allah insanlar hikmeti hakknda dndrmek istemitir. nsan, taklit ve hevesten uzak olarak do ru yola ynelirse, her eyin sebebini ara trrsa ve hakikati yrekten bilmek isterse Yce Allah' n varlna akl ile inanr. Fakat akl, eriat hkmlerini bilemez. eriat hkmleri ancak peygamberlere inen vahiyle ve onlarn aklamalar ile bilinebilir. E'ari, Allah'n kullarna gleri yetmeyece i eyleri teklif etmesinin caiz oldu unu sylemitir mam Mturdi ise Allah'n kulun gcnn yetmeyece i eyi teklif etmeyece i kanaatndadr. E 'ari Allah'n fiileri iin sebep aranmas n doru bulmaz. Mturid ise Allah' n her eyi hikmeti kab yaptn, abesle me gul olmadn ve fiileri iin bir sebep yarattn kaydetmitir. 118

E'arilere gre kad nlar nebi olabilir. Mesel Hz. Meryem, Asya, Sare, Hacer ve Hz. Havva birer nebi saylabilirler. mam Mturidi'ye gre nbvvetin artlarndan birisi erkek olmakt r. Kadnlar nebi olamazlar. E 'ari mslman olmayanlar n ibadetle ykml bulunduunu sylemitir. Ona gre byle kimseler, hem inkrlar , hem de ibadet yapmamalar sebebiyle ceza grrler. mam Mturidi ise mslman olmayanlar n ibadetle ykml bulunmadklarn sylemitir. Ancak byle kimseler islmiyeti inkrlar sebebiyle ceza grrler. E'arilere gre tevbe-i ye's makbul de ildir. Mturidilere gre tevbe-i ye's makbuldr. E 'ariler, Kur'an' n bazsmn bazsndan byk olduu grndedirler. Mturidilere gre ise Kur'an' n bazs bazsndan byk olamaz. Aralarndaki bu gibi farklara ra men E 'ariler ve Mturidiler birbirlerine kar syghdrlar. Her iki ekoln mensuplar da Snnet Ehli'nin yolundad rlar. Baz kk gr ayrhklar naslar tefsir ve anlama farkndan domutur. Yoksa esasta her iki imam da bir yoldadr. Zaten E 'arilik ve Mturidilik zamanla bir ok bakmdan kaynamlardr. Allah do ru yolu gsteren bu imamlardan raz olsun!

119

MAM ElltJ HANIFE VE FIKIHTA USUL

Eb Hanife'nin as l ad Niman b. Sabietir. Dedesinin ad Zuta'dr Imam-1 A'zam lakab yla anlan Eb Hanife Hicri 80 y lnda Klife'de do mutur. Ailesi Kilfe'ye yerle meden nce Trklerin bulunduu blgelerde otururdu. Eb Hanife'nin Trk as ll olmas kuvvetle muhtemeldir. Nitekim Ahmed Hamdi Akseki, emseddin Gnaltay ve Osman Keskio lu gibi bilginler onu Trk saymlardr. Onu Iranl sayanlarn tezleri zayftr. Kald ki Trkler, Orta Asya ve Iran taraflar nda bir ok devletler kurmu lardr. Buralarda yetien bilginlere iranhlarm sahip kmas gereki bir davran deildir. Mesela Iranblar Mevlana'y da Fars rkndan sayacak kadar ileri gitmi lerdir. Oysaki Mevlana'nn Trk olduu tartma kabul etmez bir gerektir. Eb Hanife'nin ailesi de Trklerin meskn oldu u blgeden gp Kiife'ye yerle tiine gre onu Trk saymak akla daha uygundur. Hem Iranl mslman bilginler genellikle mistik ruhludur. Eb Hanife ise ak lcdr. Trklerin aklehkta ok kez btn mslmanlara nederlik ettii dnlrse bu nderlikte Eb Hanife'yi de unutmamak gerekir.
Eb Hanife gen ya ta Kur'an' ezberledi. Arap dili ve edebiyat n iyice rendi. Hadis ve fkh ilmine kar hevesi oktu. Fakat o genli inde daha ok kelm ilminde hret yapt . Eb Amr mir a'brden ok 120

eyler rendi. Fkhta stad ise tannm bilgin Hammad b. Ebi Sleyman'dr. Onun ders halkasma kat ldktan sonra iyi bir renci oldu. Hammad hicri 120 ylnda lnce onun yerine Eb Hanife ders verme e balad . Fkh ilminde bilgisi ok derinle ti. Derslerinden faydalanmak zere Irak, Havarizm, Trkistan, Horasan, han ve Arabistan' n eitli blgelerinden bir ok renci Eb Hanife'nin yan na geldiler. 30 yl verdii dersler esnas nda 4000 kadar renci yetitirdi. Bunlardan 40 kadar nn fkhta itihat yapacak kadar gl yeti tii sylenir. Eb Hanife'ye gerek Emeviler ve gerekse Abbasiler devrinde olmak zere iki kez kad lk teklif edildi. Emeviler zamannda bu teklifi Irak valisi Yezid b. Hubeyre yapt . Emevi'lerin Eb. Hanife'ye kad lk teklif etmelerinin sebebi azalan nfuzlarm bu deerli bilginin hreti ile glendirmek d ncesiydi Halk o zamanlar zulmden ve yolsuzluklardan ikayeti idi. Ayrca Eb Hanife, Emevilerden baz kimselerin Ehl'-i Beyt'e i kence ettiklerini biliyordu. Bu sebeplerle kadhk teklifini kabul etmedi. Bunun zerine Yezid b. Hubeyre, Eb Hanife'yi krbala d drd ve hapsetti. Bu muhterem zat bir gn bu i kencelerden kurtulma yolunu bulup Mekke'ye gitti. Hicri 130 y lnda hac grevini ifa etti ve Mekke'de kald . Onu Mekke'de bir ok kimse hayranl kla takdir ettiler. mam Malik ve Sufyan b. Uyeyne onu sayg ile anmaa ba ladlar. Hatta Eb Hanife kyas bak mndan imam Malik'e tesir etti. Eb Hanife, hicri 132 y lnda Abbasiler iktidara gelince Kilfe'ye dnd. Bu defa da Eb Ca'fer Mansur ona hrmet edip kadlk teklif etti. Mansur onun Manevi nfuzundan fayadalanmak istedi. Eb Hanife 121

bu teklifi de kabul etmek istemedi. Bu'nun zerine aralarnda u konuma geti; Mansur: Kadl kabul etmen halk iin faydal olur. Ebil Hanife: Ben milliyet itibariyle arap de ilim. Bu sebeple Araplar itihadma raz olm.ayabilirler. Kadlk milliyetle de il, ilimle ilgilidir. Sen bilginlerin en bysn. Ben kadla layk deilim. Bunun zerine Halife Mansur israr ederek "sen bu ie en ok lay k olan kimsesin" dedi. Eb Hanife de "eer ben do ru sylyorsam, dedi im gibi ben, kadla layk deilim. Eer ben yalan sylyorsam, yalancya kadlk emanet edilmez" diye cevap verdi. Bu konumadan sonra Mansur, Eb Hanife'yi hapsettirdi. Bu de erli bilgin hapsedildikten 15 gn sonra ld. Bir sylentiye gre de Mansur'un israr zerine Ba dad'da baz inaat ilerinin kontroln kabul etti. Fakat ok zaman gemeden hayata gzlerini yumdu. 150 Hicri ylnda len Eb Hanife hayat nda hem ilimle, hem de ticaretle u ramtr. Son derece do ru bir insand . Prensip sahibi idi. slam ahlak= bilincine varmt . Onun ahlaki davranlarna btn tanyanlar hayrand . limde, bir yandan renci yeti tirirken, teki yandan eserler yazmt . Gnmze kadar ula m olan al-Fkh al-Ekber adl eseri ok tannmtr. Kitab alMim val-Mutaallim ve Kitab ar-Risale de Ebii Hanife'nin eserleri aras nda saylr. Bu arada 'ona ait oldu u 122

sylenen al-Kaside an-Nu'maniye ve Ma'rifet alMezahib adl eserleri de zikretmek yerinde olur. Eb Hanife'ye isnat edilen al-F kh al-Absat ve hatr saylr bir kitaptr. Ayrca al-Vasiye adl eserin iinde Eb Hanife'ye nisbet edilen drt-be tane vasiye bulunmaktadr. Eb Hanife, tannm bir ok renci yetitirmitir. Bunlar aras nda mam Eb Ysuf, mam Muhammed b. Hasan a - eybani, Zufer b. Huzeyl ve Hasan b. Ziyad Lugul, Hanefi fkhnn yaylmasnda ok etkili olmulardr. Eb Hanife ve onun izinden gidenler f khta "Ehl-i Re'y" diye tannrlar. Bunun sebebi Hanefi mezhebi imamlarnn fkh usulnde kyasa yer vermeleridir. Baka bir deyimle bu okul mensuplar Kur'an, Snnet veya icma ile zemedikleri meselelerde genellikle ak l ve dnceye ba vurmu lardr. Nitekim sevgili Peygamberimiz "itihat edip isabet eden iin iki sevap, itihat edip yanlan iin bir sevap vard r" diye buyurmu tur. u kadar var ki fkhta herkes itihat yapamaz. tihat yapacak kimsenin her eyden nce ok ahlkl ve doru olmas gereklidir. Nitekim Hz. Muhammed (S.A) "sizin imanca en gzeliniz, ahlka en gzel olannzdr" diye duyurmu tur. Ayrca itihat yapacak kimsenin son derece bilgili olmas gereklidir. Keyfi deil, muteber tefsirlere gre Kur'an' anlamas ve gerek hadislerle uydurma hadisleri birbirlerinden ayr masm bilmesi icap eder. Bunlardan ba ka itihat yapacak kimse teki Islmi ilimleri de iyi kavramal dr. phesiz ki bu artlarn hepsinin ba nda da iman ve erdem sahibi olmak gelir. Yani itihat yapacak kimse gerek Tanr'ya kullukta ve gerekse her trl davramlarda rnek insan olmaldr. 123

te mam Eb Hanife byle sekin insanlardan biri idi. Bu kadar bilgili ve drst oldu u iin fkhta usul benimsenmitir. lmnden bu yana bin ksur yl gemesine ra men milyonlarca insan islmiyette onun izinden gitmektedir. EM! Hanife, Hanefi Mezhebi'nin kurucusundur. ' Fkhta evrenin ve zamann artlar n da nazara alarak ilmi esaslara dayanmak suretiyle yeni hkmler koyma yollarn gstermitir. Her byk fkh imamnn bir usul vardr. te Eb Hanife de usul olan byk imamlardan biridir. Onun fkhtaki usulne gre islmiyet'te s rasiyle u dellilere dayanmak gereklidir. Kur'an, Snnet, Ashab n fetvalar , icma', kyas, istihsan ve d. phesiz ki her mslman dini meslelerde ba kaynak olarak Kur'an' tanmaldr. Kur'an'dan sonra dayanlacak en byk delil Peygamberimizin Snneti'dir. Hadisler bir ok dini meseleleri renmemize yardmcdr. u kadar var ki sa lam hadisler yannda uydurma hadisler de ortaya at lmtr. Eb Hanife bu konuda ok titizdi. F khta kritik d ncesi sayesinde daima sa lam hadislere dayanmas n Eb Hanife'nin itihad nda Sahabe szleri nc sray almaktadr. Bilindii gibi Sahabe, Peygamberimizi gren ve onun vgsne ly k olmu kimselerdir. Bunlar Islmiyet'in ilk olarak nas l uygulandn iyice bilirlerdi. Bu sebeple Eb Hanife Kur'an ve hadislerde zmn bulamad meseleler iin Sahabe szlerine ba vurmu tur. Onlarn itihatlar n delil olarak kabul etmi tir. Eb Hanife'nin usulnde drdnc delil icma'dr. cma' bir yzyln mslman mtehidlerinin herhangi dini bir meselede ittifak zere olmalar dr. Ni124

tekini Peygamberimiz "benim iimmetim sap klkta ittifak etmez" demi tir. u hadis de iCma'n fkhta delil saylmasn kolaylatrmtr: "M'minlerin iyi ve ho bulduu ey, Allah katnda iyidir". EM Hanife, Kilfe taraflar nda bulundu u iin genellikle o blgenin bilginlerinin icma'n tercih etmi tir. Buna karlk mam Malik usulnde Medine fakihlerinin gr lerini benimsemitir. Burada bir husus zerinde durmak gereklidir. F khta sapk, fas k veya heves sahibi kimselerin icma' na itibar edilemez. cma' yapanlar bilgili, erefli ve erdemli kimseler olmaldrlar. EU! Hanife'nin usulnde be inci delil kyastr. Kyas ve istihsan fkhta bir delil sayd k,. iin Ebil Hanife, Ehl-i Re'y'in de nderi olmu tur. Onun izinden gidenlere hep birden Ehl'-i Re'y dendi. Bylece bu okul mensuplarnn fkhta dnce ve akla de er verdikleri ifade edilmek istendi. Nitekim mam Malik'in temsil etti i fkhclara da Ehl-i Hadis dendi. nk Medine taraflar nda hadis ilmi yaygnd . Bu sebeplede mam Malik usulnde pek ok hadise mracaat etmi ti. Ebil Hanife kyas , fkhta bir delil kabul etmekle Kur'an ve hadislerde bulunmayan bir ok meselelelerin zmn kolayla trd . Gerek Kur'an'da ve gerekse hadislerde akln deeri yeterince belirtilmi ti. Sevgili Peygamberimiz "Ki inin dini nkldr. Akl olmayann dini de olmaz" demiti. te btn bunlar ok iyi bilen Ebl Hanife usulnde re'ye yani k yasa yer verdi. Ancak k yas da ak ve kapal olmak zere iki trldr. Ak kyasn sebebi kolayca kavrama. Kapah kyasn sebebini mtehit birdenbire de il de inceleme ve ara trma sonucunda kavrar. shihsan ise Eb Hanife'nin fkhta altnc delilidir. stihsan kyasa zt grnen bir meselede kyas 125

terkedip insanlar n kullanmas na en uygun olan almaktr. Bunu bir e it kyas sayanlar da olmu tur. Istihsam delil sayanlar aras nda Kur'an'daki "en gzeline tabi olurlar" yetine dayand klarn syleyenler vard r. Ayrca bu konuda "mslmanlar n gzel grd, Allah katnda da gzeldir" hadisi delil gsterilmitir. stihsan'n u trleri vard r: Snnet istihsan, icma istihsam, zaruret istihsan . Snnet istihsan, kyastan vazgemeyi gerektiren bir snnete dayanmakt r. Mesela orulu iken bir ey yiyenin orucu bozulur. Kyas yoluyla unutarak bir ey yiyenin orucunun bozulmas dnlebilir. Oysaki bu konuda bir hadis vardr. Bu hadise gre unutarak bir ey yiyenin orucu bozulmaz. O halde bu meselede k yas terkedip snnete uymak gerekir. Yani orulu iken unutup bir ey yiyenin orucunun bozulmayaca n kabul etmek lazmdr. cma istihsan da bir mesele iin ba ka bir icma varsa kyastan yaz gemek demektir. Zaruret istihsan ise bir zaruret sonucunda k yastan vaz gemektir. Mesela kyasa gre kuyudaki pis sular ykamak gerekir. Oysaki kuyudaki pis suyu y kamak iin dklecek temiz su da pislenir. O halde burada bir zaruret icab kyastan yaz gemek gerekir. Bunun yerine kuyuyu temizleMek iin belli say da suyu kovayla d ar dkmek yerinde olur. Tabii amzda mikroplu sular temizlemek iin eitli ilalar vard r. Mesela klor sular bir ok zararl mikroplardan temizler. Eb Hanife usulnde nihayet rf ve Mete de yer vermitir. Kitap, snnet, kyas ve istihsan ile zemedii meselelerde rf ve deti dikkate alm tr. E er 126

bu gibi meslelerde icma da yoksa Eb l Hanife rf ve deti delil olarak kabul etmi tir. te genel olarak fkhtaki usuln byle zetleHanife milyonlarca insan peinden srklemi tir. Elbette Maliki, afii ve Hanbeli mezhepleri de haktr. Bu mezheplerin kurucular da sekin ve erdemli kimselerdir. u kadar var ki Eb Hanife usulnde akl ve dnceye daha ok yer vermi tir. Bu da fkhta bir ok kolaylklar salamtr. Bu gn Irak, Suriye, Anadolu, Hindistan, in, Trkistan, Balkan.. lar, Kafkasya, Pakistan ve Afganistan taraflar nda yz milyonlarca mslman fkhta onun izinden gitmektedirler. Yukarda belirttiimiz gibi teki Snnet Ehli mezheplerine mensup olanlar da do ru yoldadrlar ve bizim karde lerimizdirler. Nitekim Kur'an'da "m'minler ancak karde tirler" yeti vard r. Bu sebeple mezhep fark gzetmeksizin iman sahibi herkese karde gzyle bakmamz gereklidir.

diimiz

127

MAM MALK VE USUL

sln fkhnda nemli bir yeri olan bu imamn tam ad Eb Abdullah Malik b. Enes'dir. Hicri 93. miladi 712 ylnda dnyaya gelmitir. Onun hicri 90 veya 97 ylnda do duunu syleyenler de vard r. Son derecede drst ve sayg deer bir insand . Tirmizrnin rivayet ettii bir hadise gre Hz. Muhammed (S.A.V.), Eb Hanife, afii ve mam Malik'in gelece ini nceden haber vermi ti. mam Malik, Rabia b. Ferruh'tan fkh ve Nfi b. Nuaym'dan kraat ilimlerini renmiti. Hocalar genellikle Medine tarafnda yetimi bilginlerdir. Hadis ve fkh ilminde bilgisi derindi. Son derece drst ve iyi niyetli bir insand . Muvatta adl eseri tannmtr. Malik, Mekke'ye gidii hari genellikle Medine civarm terketmedi. Bir ara ad siyasi meselelere de kar t . mam Malik, Hz. Ali ve onun neslinden gelenleri severdi. Esasen Emeviler'in kt idaresi halk bktrmt . Bir ara Medine halk Hz. Ali slalesinden Muhammed b. Abdullah b. al-Hasan'a biat ettiler. Siyasi iktidar Abbasilere getikten sonra imamhk meselesi sz konusu oldu. Medineliler Abbasilerden Ebu Ca'fer Mansur'a biat ettiler. Bu kez de Medinelilerin eski imam Nefs-i Zekiyye lkab yla tannan Muhammed b. Abdullah, Eb Ca'fer Mansur'a isyan etti. Medineliler iin iinden kmadlar. mam Malik'e dantlar. O da Mansur'a zorla biat edildi-

128

ini, onun imamlnn geerli olmayaca n ve tekrar Muhammed b. Abdullah'a biat etmek gerekti ini syledi. Medine halk onun szne uyarak Muhammed b. Abdullah' yeniden imam olarak tandlar. Fakat bir sre sonra halife 1VIansur, Muhammed b. Abdullah' yendi. Neticede Medine halk ister istemez Eb l Ca'fer Mansur'u imam yani devlet ba kan olarak tan dlar. Fakat Mansur, mam Malik'in verdii olumsuz fetvay unutmad . Medine'ye vali olarak atanan amcas Ca'fer b. Sleyman'a haber yollayaxak mam Malik'e ikence yapt rd . Malik o kadar d iild ki neticede bir omuzu kt . Medine halknn ok sevdi i mam Malik hicri 179. Miladi 795 ylnda hayata gzlerini yumdu. mam Malik'in fkhta usul; teki snnet ehli imamlar gibi Malik b. Enes de fkhta ilkin Kur'an'a ve snnet'e dayand . Daha do rusu fkhta ba delilleri Kur'an ve snnet idi. Esasen kendisi iyi bir hadisci olduundan Peygamberimizin hkm ve szlerini iyi biliyordu. Kur'an ve hadislerle zemedi i meselelerde Sahabe fetvalar na ve szlerine mracaat ediyordu. Sahabe, Peygamberimizin islamiyeti nas l uyguladn en iyi bilen kimselerdi. Ayr ca islmiyetin dou , yayl ve gelimesine tank olmulard . Bu uurda canlar ve mallar ile itenlikle aba harcamlard . Kur'an'da Muhacir ve Ensar'dan "Evvel ve Sabk olanlar" diye bahsedilmi ti. Yine Kur'an'da "kullarmdan sz dinleyip ondan en gzeline uyanlar mjdele" yeti vard . phesiz ki Sahabe ilahi szlere uymakta titizlik gsteren kimselerdi. Bu sebeple mam Malik fkhta onlarn fetvalarn ve szlerini delil olarak kabul etmiti. Esasen onlarn fkh hakkndaki fetva ve szleri Hz. Muhammed'in (S.A.) snnetinin uygulanmasndan ibaretti. 129

Peygamberimiz uzun yllar Medine'de ya amt . Islam'n canl ruhu Medine'den her tarafa bir k gibi yaylmt . Islmiyet en iyi biimde Medine'de uygulanmt . Bu sebeple mam Malik, Medine halknn ameline de itibar ederdi. nk Medine'de isMilliyet'in uygulanmas Sahabe'den Tabiine ve onlardan da Etba ut-Tabiine gemi ti. Bylece Islamiyetin uygulanmas Medine'de nesilden nesile intikal etmiti. Malik, btn bunlar dnerek Medine halknn amelini de fkhta bir delil olarak kabul etmi ti. cama'da Malik'in fkhnda bir delildir. zellikle Medine halknn zerinde birle tikleri hkmleri Malik fkhta bir delil olarak kabul etmi tir. mam Malik, hadisci olmas na ramen fkh usulnde kyasa yani akl ve dnceye de yer vermi tir. Kur'an, Snnet, Sahabe fetvalar ve Medinelilerin icma' ile zemedi i meselelere akl ile bir yol bulma a alrd . mam Malik, istihsan da fkhta bir delil olarak kabul etmi tir. Hatt onun "istihsan, filmin onda dokuzudur" dedi i rivayet edilir stihsan kyasa aykr grnen bir meselede k yas brakp insanlarn kullanmasna en uygun olan almaktr. Ebu'l-Hasan alKerhi ise istihsam yle tanmlamtr. " stihsan itihat yapan kimsenin, daha gl grd bir husustan dolay bir meselede benzerlerinin hkmnden ba ka bir hkme varmas dr." stihsann esas, hkmn genel kurala aykr dmesidir. Bu sebeple kural n dna kmak iin Islam'n gerek ruhuna daha yak n bir gereke bulmak laz mdr. Bunun iin de istihsanda ak l ve dnceyi kullanmak gereklidir. stihsan yapmak iin meseleler hakkndaki genel kyastan vaz geilerek insanlarn kullanmasna daha uygun ciizi bir hkme 130

varlabilir. Bu sebeple istihsan "genel kyas brakp halkn faydalanmas na uygun czi bir hkme varmaktr" diye tarif edenler de olmu tur. mam Malik, istishab da fkhta bir delil olarak kullanmtr. Istishab n kelime anlam beraberce bulunma, bereber bulunmann devam etmesi veya sohbet etmek demektir. Fkhta ise istishab "bir eyin de itiini gsteren bir delil bulunmad srece o eyin aynen kalmas " demektir. Bu tan ma gre istishab, gemite sabit olan eyin aksi sabit oluncaya kadar imdiki zamanda ve istikbalde devam etmelidir. Baz fakihler istishab bir delil olarak kabul etmi lerdir. Baka bir deyimle bir eyi, aksine bir delil bulunmadka, gemite menfi ise menfi, gemite mspet ise mspet olarak d nmlerdir. Bu demektir ki gemiteki hkm olumlu veya olumsuz olsun aynen devam eder. Fakat bu hkmn aksine daha gl bir kant bulunursa istishabtan vazgeilir. Demek ki istishab'da nemli olan gemiteki hali de itirici bir kan tn bulunmaydr. Mesela satn alma, miras, hibe veya vasiyet yoluyle birinin mlkiyetine gemi olan bir mal, aksine bir kan t bulunmadka o ahsn mlkiyetinde demektir. Byle bir mal delilsiz ba kasnn mlkiyetine gemi saylmaz yahut bir adamn belli bir zamanda ya ad biliiyorsa ve lmne dair bir kant yoksa, o adam ya yor kabul edilir. Bunu kaybolan bir adama uygulayabiliriz. Mesela bir adam kaybolmu sa ve lmn gsteren herhangibir delil veya i aret yoksa o adam ya yor kabul edilir stishab n fkhta bir delil oldu unu gsteren er'l ve akli kantlar vard r. Mesela seri hkmler hakk nda yaplm tmevar mlarn deitiini gsteren deliller 131

bulunm.adka bunlar aynen devam ederler. Sarho edici ikiler, zellikleri de iip sarho edicilikleri yok oluncaya kadar haram say lrlar. Bu husustaki er'i hkm, uygulamada aksine delil bulunmadndan, aynen dedevam eder. nsan akl ile de ak ve seik biimde is tishab kabul edebilir. Mesel durup duruken drst bir kimsenin sapk olduu ileri srlemez. Byle bir kimsede drstlk vasf devam ettike o kimsenin sap khna hkmedilemez yahut Ahmed'in Fatma ad ndaki kadnla nikh yapt biliiyorsa, bo anmalarma delil bulunmadka, onlar kar -koca olarak kabul edilirler. Grlyor ki istishaba gre, aksine kan t bulunmadka, eski hkmler devam eder. Bylece eski hkmn devam etmesi akl ve manta da uygundur. mam Malik'in fkhta kabul ettii delillerden birisi de istislah'tr. Buna mesalih-i mrsele de denir. stislah kamu yararna hareket etmek demektir. nsan halka faydal olana gre hareket etmeli ve yararl eylere uymaldr. Daha do rusu hareketlerinde kamunun menfaatini d nmelidir. Mesela sava sralarnda namuslu bir kadna zina isnadnda bulunup bunu ispatlayamayan bir kimseye had cezas uygulanmamtr. Baka bir deyimle iftira edene kazif haddi yani 80 de nek vurulmanutr. Byle bir kimsenin d man tarafna geerek mslmanlara zararl olabilece i dnlmtr. Kamu menfaati d iinlerek ceza uygulanmamtr. Kamu menfaatini d nmek ve baka insanlara kar merhametli davranmak hakk nda u ayetler hepimize ders verici niteliktedir: "Seni ancak lemlere rahmet olarak gnderdik". "Ey insanlar, Rabbinizden bir t, gnllere bir ifa ve hidayet, mirminlere bir rahmet gelmi tir." 132

slamda u be maslahat korumak esastr: 1 Dini korumak. 2 Cam korumak. 3 Akl korumak. 4Nesli Korumak. 5 Mal korumak. stislah daha ok akla kavuturmak iin bir iki rnek daha verelim: Mal ve mlk bulunan bir yetimin varln dnelim. phesiz ki yetimin maln ve hakkm yemek islmiyette gnaht r. Fakat belki hakk geer korkusuyle yetimin mal na dokunmamak da doru de ildir Kamu yazarnn gere i olarak insan, yetimin m.alnn iletilmesine yahut bak lmasma yardm etmelidir. Fkhtaki istislah delili byle bir ilgiyi gerekli klmaktadr. stislahn geerli oldu u baka bir rnek de udur: Diyelim ki iki dairesi olan bir adam, dairelerinden birini hakl bir sebep bulunmaks zn kiraya vermiyor. Bo tutmak istiyor. Bu bo dairenin bulundu u blgede mesken s knts ekiliyorsa, kad kamu yararm dnerek mdahalede bulunup ad geen dairenin kiraya verilmesini salayabilir. mam Malik, zerai'i de fkhta delil olarak kabul etmitir. Zerai, zeriann o uludur. Zeria, vesile demektir. Mesela haram n vesilesi haramd r. Vacibin vesilesi vaciptir. Fuhu haramdr. Helal olmayan bir kadnn avret yerine bakmak da haramd r. nk bu, insani zinaya gtrme e vesile olabilir. Cuma namaz farzdr. Onu ifa etmek iin haz rlanmak da farzd r. Demek ki zerai delilinde bir fiilin sonucu d nlr. Bir fiil iyi sonu verecekse makbuldur. Kt sonu verecekse yasaklanr. mam Malik, rf ve deti de fkhta bir delil saynutr. Kitap, snnet ve icmalarda bulunmayan hususlarda rf ve detin nas l ilendiine baklabilir. Nitekim Peygamberimiz (S. A.) "mslmanlar n gzel 133

grd ey, Allah katnda da gzeldir." demi tir. Bu hadis rfn bir delil olaca mn i aretidir. Ayr ca yce Tanr Kur'an'da "ALLAH sizin iin dinde bir glk klmad" diye buyurmu tur. d ve dete ayk r hareket etmek glk ve s kntya sebep olabilir. Bu sebeple sz geen yet de rfn yerine gre fkh usuhinde bir delil saylmasm kolayla trmtr. Fkhta usuln bylece a klad= Maliki mezhebi kuzey Afrikada, yukar Msr'da, Sudan'da, bat Afrika'da yaygndr. Trablusgarb ve Bingazi'deki Snt siler de Maliki mezhebini benimserler. Eskiden Endls'de yerle mi bulunan mslmanlar da Maliki mezhebine gre hareket ederlerdi. Sonralar mslmanlar, savalar sonucunda Endste tutunamam lardr. Grlyor ki de erli bir bilgin olan mam Malik'in kurduu mezhep, bin yl akn zamandan beri hal bir ok lkelerde ya amaktadr. Onu, naklin yannda akla ve rfe de yer vermesinden dolay takdir etmek lzmdr. Ayrca isltriyete ilmiyle yapt hizmetler ok derindir ve de erlidir.

134

MAM AM VE FIKIHTA USUL

Ebl Abd Allah Muhammed b. e -afii Hicri 150, Miladi 767 ylnda Gazze'de do du. Yemen veya Askalan'da do duunu syleyenler de vardr. afii tahsilini Medine ve Irak'da yapt . Mekke mfts Mslim b. Halid ez-Zenci ve Sufyan b. Uyeyne'den fkh ve dini ilimler rendi. 20 yanda iken Medine'de mam Malik ile tant ve onun fikirlerinden ok yararland . Medine'de ilmini artrdktan sonra Irak'a gitti. Hanefi fkhnn esaslarm burada iyice rendi. zellikle Eb Hanife'nin yeti tirdii tannm fkh mam Muhammed a - aybanrden ok istifade etti. Bir ara ran'a da gitti. Tekrar Irak'a dnd. Onun bir ara Yemen'de grev yapt bilinmektedir. Orada ia'nn baz kollar ile dostluk kurdu. Bu yzden onun Yahya b. Abd Allah az-Zeydrye biat etti i iddia edildi. Bu iddia Halife Harun er-Re id'e duyuruldu. Rakka'da Halife'ye sz konusu iddianin gerek olmad n syledi. Bunun zerine Halife Harun er-Re id, ona sayg ve ilgi gsterdi. Nihayet afii Badad'a geldi. Badad'da ders verme e ve grlerini yayma a ba lad . Dersleri ok ilgin geiyordu. Ilim merakl lar onun derslerine byk bir istekle devam ettiler. Bir sre sonra afii, Badad' terketti. Msr'a gitti. Yeniden Badad'a dnd ise de neticede M sr'da yerle ti. Msr rf ve detinden etkilendi. F khta eski baz g135

rlerini de itirdi. Medine, Irak ve Msr evrelerinin rf ve deti birbirlerinden ok farkh idi. Ayr ca Medine'de hadis ilmi iyi biliniyordu. Bu, dini ya anty geni lde etkiliyordu. Irak fukahas her mesele hakknda hadis bulamadklarndan gere inde kyasa yani akla dayanyorlard . Msr'da ise daha de iik bir ortam vard . Bu sebeple mam af eski grlerinin bazlarmdan Msr'da vazgeti. Nihayet hicri 204, Miladi 819 ylnda Msr'da hayata gzlerini yumdu. afit, hayatta iline ok nem verdi inden bilim renmeyi nafile ibadetten stn tutmu tu. Akla deer vermi ti. Itiladn yalnz dini ilimler iin deil, ayn zamanda dnyevi ilimler iin de geerli oldu una inannut . nk hiret'e giden yol dnyadan geer. Bu dnyadaki davranlarn hesab hiret'te sorulur. Bu sebeple afirye gre dnya meseleleri iin itihat yapmak, akl kullanmak ve kurallar koymak arttr. Ancak itihat Kur'an ve hadislerde hakk nda hkm bulunmayan meseleleri zmek iin yap labilir. fkh usuln bir dzene koyan bilgindir. zellikle ar-Risale adl eserinde kendisinden nce dalalk bir biimde duran fkhn yntemini izmeyi baarmtr. Hkm karmakta gayet usta idi. Bir yandan hadis ilmini, te yandan rey ehlinin gr lerini iyi biliyordu. Eski grleri al-Hucce adl eserinde toplamt . Yeni grlerini ise al-Um adl kitabnda toplad . Fakat onun fkh usul ve fkhn kurallar hakknda dikkati en ok eken eseri yukarda da sz konusu etti imiz gibi ar-Risale'dir. Onun al-Emali alKubra ve al- mla as-Sagir adl eserleri de tannm tr. afii, fkhta bata Kur'an ve Snneee dayan mtr. cam'a da nem vermi tir. Ancak Medine fuka136

hasmn icam'na itibar etmemi tir. nk icma' yal nz bir ehrin de il, bir yzyln bilginlerinin zerinde uyutuklar hkmlerdir. afii, usulnde Sahabe'nin icma' na deer vermitir. Ayrca Sahabe szlerini de bir delil olarak kabul etmitir. Ancak Msr'a dndkten sonra onun Sahabe szlerine eskisi kadar itibar etmedi ini syleyenler de vardr. Ama Sahabe'nin icma' na daima sayg gstermitir. nk Hz. Muhammed (S.A.) yle buyurmutur: "Ashab ma keremli ve saygl davramnz. Sonra onlar izleyenlere, daha sonra da Tabiine uyanlara sayg gsteriniz ". mam af usulnde kyas yani akl ve dnceye dayanarak hkm karmay da bir delil olarak kabul etmi tir. istihsam ise bir delil olarak kabul etmek istememi tir. Ayrca mesalih-i mrseleyi de bir delil saymaz. Oysaki mam Malik halkn yararna hii kmler karmak zere mesalih-i mrseleyi fkhta bir delil olarak kabul etmi ti. afii, mam Malik'in aksine Medinelilerin davranlarn da bir delil saymamtr. afii fkh, Hanefi ve Maliki mezhepleri aras nda orta bir yolda dzenlenmi tir. Ancak afii fukahas kadnlara kar kendinden nceki snni fkh okullarndan daha sert hkmler koymu tur. Bu mezhep Msr'da, gney Arabistan' n baz blgelerinde, Azerbaycan'da, Do u Anadolu'da, Do u Afrika'nn baz yerlerinde, Filipinlerde, Malaya'da, Horasan'da, ndonezya'da, Hindistan' n gney kylarnda ve Seylar'da yaygndr. afii mezhebi, Snnet Ehli ekolne dahlidir. Mezhebin kurucusu ilmi, ahlk ve almalar ile takdir toplam ok sayg de er bir insand . 137

MAM AHMED B. HANBEL

Ebil Ali Ahmed b. Hanbel e -Seybani, Hicri, 164, 1V1iladi 781 ylnda Ba dad'da do du. Gerek mam Eb Yusuf'tan ve gerekse H eym'den ders ald . Heym'den zellikle hadis dinledi. 20 ya na geldii sralarda ilim renmek amacyla Badad'dan ayr ld . Suriye, Hicaz ve Yemen'e u rad . Grd ve tant bilginlerden yararlanma a alt . Hicri 190 ylnda Ba dad'a dndkten sonra mam afii'den sk bir surette ders alma a balad . Ondan fkh ve fkhn yntemlerini rendi mam Safirnin geni lde etkisinde kald . yle ki sonradan bn Hanbel'i Safii mezhebinden sayanlar olmu tur. Bununla beraber Ahmed b. Hanbel'in fikirleri ba ka bir mezhebin olu masna yetti. Hanbeli Mezhebi baz nemli zellikleriyle teki mezheplerden farkl bir karaktere sahip oldu. Ba ka bir deyile Hanbelilik, afillikten ayr bir mezheptir. Hanbeli mezhebi mensuplar , slm'n ilk devirlerindeki dnceleri savunma a nem vermi lerdir. bn Hanbel, hadisci oldu undan Selefiyyun'un ya ay ve dn biimine iyice ba land . Fikri tartmalarda ileri gidilmesine taraftar olmad . Yolu ve yntemi teki snni mezheplere gre daha dar ve daha tutucudur. Bununla beraber kendisi ok ahlkh ve sayg deer bir z att . 138

Ahmed b. Hanbel, fkhda delil olarak ba ta Kur'an' ve sonra da hadisleri kabul etti. Bu kaynaklarla zemedii meseleleri sahabenin icma' ile bir sonuca balamaa alt . E er her hangi bir meselede Sahabe ihtilafa d mse, Kur'an ve Srret'te en yak n olan gre uyard . bn Hanbel fkh usulnde kyasa da yer vermitir. Ancak kyasa yani akl ve dnceye pek sk mracaat etmezdi. K yas zaruret halinde bir delil olarak kabul etmi tir. Ahmed b. Hanbel kelm ilmine nem verilmesine kar idi. Yukarda da belirttiimiz gibi o, Selefiyyun'un yolunu izlemek istemiti. Bu sebeple de dini emirlerde geen el (yed), yz (vech) ve suret kelimelerinin te'viline taraftar olmarm tr. Bu yzden bn Hanbel'i hull (Allah'n insana girmesi) ve tecsimle (Allah' cisme benzetmekle) sulayanlar olmu tur. Gerekte ise ibn Hanbel'in amac te'vilde hataya d mekten kanmakt . Bu sebeple de mte abih yetleri te'vile taraftar olmamtr. Mu'tezile mezhebini savunan Halife Me'mun (lm. H. 218 /M. 833), bu mezhebin kurucular gibi Kur'an'n ya.ratlim olduuna inanmt . Ahmed b. Hanbel'in de bu gr benimsemesini istedi. Fakat bn Hanbel Mu'tezile'nin gr ne katlmad . Kur'an'n yaratlmadm yani kadim olduunu syledi. Bu yzden hakarete u rad . Me'mun'dan sonra halife olan Mu'tas m ve Vas k onu zindanda yat rdlar. Fakat o, yine de inancndan dnmedi. Nihayet Halife Mtevekkil onu hapishaneden karttrd ve bn Hanbel'e layk oldu u saygy gsterdi. Ona tekrar eski itibar m kazandrd . im.am.'m ikence grm olmas gittike hretini artrd , Devrinde onun szne ve fikirlerine de er verilirdi. Hicri 241, miladi 855 ylnda hayata gzlerini yumdu. 139

Ahmed b. Hanbel'in bir ok eserler yazd da sylenmitir. bn Nedim'in ona isnat ettii balca eserler unlardr: Kitb al- lel ve Ma'rifet ar-Rical, al-M , sned, Kitb al-Mesil, Kitab at-Tefsir, Kitb az-Zhd, Kitb al-Fadil, Kitab ar-Redd ala'l-Cehmiye, Kitab aIFeraid. Bu eserlerden o unun mam Ahmed b. Hanbel'in fikirlerine dayan larak yaknlar tarafndan meydana getirildi i sylenmektedir. Mesela al-Musned adl kitab, bn Hanbel'in o lu Abdullah'n babasnn rivayet etti i hadisleri toplamas yle meydana gelmitir. Ahmed b. Hanbel, hadis ilmine nem vermesine ra men fkhta bazan zayf ve mrsel hadislere bile dayanm tr. Ahmed b. Hanbel, bir ok renciler de yeti tirmitir. Daha sonraki yzy llarda Ebu'l-Ferec b. al-Cevzi (lm. H. 597 /1200), bn Teymiye (lm. H. 728 /M.1327) ve Muhammed b. Kayyim al-Cevziye (01m. H. 751 /M. 1351) gibi tannm bilginler Hanbeli mezhebine geni lde hizmet etmi lerdir. Hanbeli mezhebi mensuplar eskiden Ba dad, Hicaz, Suriye ve Filistin'de yay lmlard . Fakat Vahhahiliin kurucusu Muhammed b. Abd al-Vahhab 1746 ylnda Riyad taraflar nda faaliyet gsterdi. Muhammed b. Saud'la da anla arak kom u illeri zorla Vahhabi yapmaa alt . Daha sonralar Vahhabilik Osmanh askerlerini uzun sre me gul etti. Vahhabiler Ahmed b. Hanbel'in izinden gittiklerini sylyorlard . Gerekte ise Vahhabilik, Hanbeli mezhebinini sertle tirilmesi, daraltlmas ve ona baz garip ekler yap lmasyle meydana gelmiti. Osmanllar devrinde Hanbeli mezhebi yerini yava yava Hanefilie terketme e balad . Bugn Hanbeli mezhebi mensuplar Necid'de oktur. Hicaz'da afi140

lerle beraber, Ahsa'da Malikilerle beraber Hanbeliler vardr. Filistin'de de Safiilerden sonra Hanbeli mezhebi mensuplar oktur. Hanbeli mezhebi, teki snni mezhepler gibi Kur'an ve Snnet yolunu izlentir. Drt byk mezhepten biri olan Hanbeli mezhebinin inan sistemi de Snnet Ebli'ne uygundur. Ahmed b. Hanbel de daima sayg ya lyk deerli bir bilgindir.

141

ISLAM KLTR VE BATIYA TESIR!

Medeniyetlerin birbirlerine az ok tesir ettikleri inkar g bir gerektir. Seyahatler, haberle me aralar, harpler, ticari ili kiler ve kitap evirileri bir medeniyetin dier bir medeniyete tesir etmesini sa layan ba lca sebeplerdir. Ortaa da o zamana gre ok ileri say lan bir slam medeniyetinin do up geli tii hepimizce bilinmektedir. Bu medeniyet, Halife el-Memun (lm. H. 218 /M. 833)'un bir ok yabanc kitaplann arapaya evirilmesine hz vermesiyle daha da geli ti. Zaten fetihler ve ticari ili kiler Mslmanlarn Yunan ve Iran medeniyetiyle ilgilenmelerini sa lamt . Yunancadan, sryancadan, farsadan ve hinteden arapaya evirilen eitli konulara ait kitplar, slam leminde yeni d nce sistemlerinin ve ilmi faaliyetlerin nem kazanmas sonucunu verdi. Bundan ba ka Mutezili olanlar inan ve d nce sistemi bakmndan islmiyette yenilik yapmak iddiasn benimsediler. Hatta Snnet Ehli'nden ayr lm olan bu mezhep mensuplar , kendi davalar n resmen kabul eden halife ve devlet adam alan da buldular. Mutezili d nrler Suriye'de, skenderiye'de ve Iran'da izi bulunan Yunan d ncesinin etkisiyle inan meselelerini mnaka a konusu yapyorlard . 142

Ayrca Hint'ten gelen etkiler slami zhdde mbalaa eden mutasavvflarm oalmasn salad . Islmiyetin temelinde bulunmayan tekke ve zaviyeler meydana geldi. Islam'da zahiri manalarla yetinmeyen baz mutasavvflar, kendilerinin bir veli gibi tan nmasna yol aan a r szler sarfetme e ba ladlar. Vecd annda Allah'a kavu tuklarn ileri srdler. Bunun sonucu olarak, dilde, iirde ve ibadet ekillerinde yeni gelimeler oldu. Ancak Snnet Ehli ile tamamen kayna m Muhasibi, Kueyri ve Gazzali gibi birok de erli mutasavvflar da yeti ti. slam leminde tamamen felsefi sistemlere kar da ilgi artt . Gerek Yunan filozoflar nn etkisinde kalan ve gerekse hi bir okula ba lanmayan dnrler yeti ti. Kindi (lm. H. 252 /M.866), Farabi (lm. H. 339 M. 950) ve bn Sina (01m. H. 428 /M. 1037) gibi tannm filozoflar, geni lde Kur'an'a dayanmakla beraber Aristo, Eflatun ve Yeni-efltuncular n dncelerini birletirerek Me aiyye okulunu temsil ettiler. Gazzali. Farabi ve bn Sina'nn yaruldklar meseleleri gstermek zere Tehafut al-Felasife adl eseri yazd . ibn. Tufeyl (lm. H. 581 /M. 1185) ve ihabeddin Yahya Suhreverdi (lm. H. 587 /M. 1191) ba ta Kur'an olmak zere Yeni-efltuncu ve Manicheen d ncelerden istifade ederek islmiyete mahsus bir d nce sistemi olan rakiye felsefesini kurdular. Bu felsefenin Snnet Ehli asndan isabetsiz ynleri vard .

H. IV. /M. X. yzylda Islami esaslar temel kabul eden, Dou ve Yunan felsefesinden de faydalanan hvan as-Safa ise yeni ve eklektik bir sistem kurdu. Bylece din ile felsefenin birle tirilmesi urunda hvan as-Safa emek harcad .
143

Bu felsefi geli meler yannda ilim ve teknik alan nda da yeni ke ifler ve gelimeler oldu. zellikle t p alannda slam medeniyeti insanlk alemine ok eyler kazand rd : Fel hastalklarn scak illarla tedavi yerine so uk illarla (edviye-i baride) iyile tirme metodunu mslmanlar buldu. Bu metodu ilk bulan ve uygulayan doktor Ebt Mansur Said b. Bi r'dir. Bu doktor, fel olmu hastalar ve zellikle yz fellerini kan almak ve souk su kullanmak suretiyle tedaviye al trd . Bu Zat Badad'daki Adud hastanesine ba tabib olarak atandktan sonra hastalar n arpa ve baz tohum sulariyle tedaviye nem verdi. Tp alerninde duyulan almaz hale getiren uyutucu ilalar ve fitil ile yaray iletme usln ilk kez ke fedenler de yine mslman doktorlard r. Mslmanlar sar lk ve kolera hastalklarnn tedavisinde de baz olumlu sonular elde etmi lerdi. Delilerin tedavisinde afyonu kesmek ve akan kan durdurmak iin so uk tedaviyi mslman doktorlar ba aryla kullandlar. Mesanedeki ta lar paralayarak d rme metodunu da ilk kez bulanlar mslmanlar olmu tur. slam leminde yeti en doktorlar czzarn hastal zerinde de ara trmalar yaptlar. Mesela Yuhanna b. Maseveyh (lm. H. 243 /M. M. 857) czzam hastal hakknda o zamana kadar benzerine rastlanm yan bir eser yazd . bn Ebi Usaybi'a (lm. H. 668 /M. 1269), Yuhanna b. Maseveyh'in t p tarihi bakmndan ok nemli daha bir ok eserlerinden bahsetmektedir. slam aleminin yeti tirdii doktor ve kimyagerlerden Eb Bekr Muhammed b. Zekeriyya ar-Razi 144

(lm. H. 250 /M. 864) Kitab al-Cuderi va'l-Hasba ad nda frengi ve kzamk hakknda gzel bir eser yazd . O dier konularda da Bat medeniyetine k tutan ve eitli eserler veren byk bir bilgindir. Ancak ad geen Razi dini ynden islm'a uymayan gr leri benimsemitir. Dinde yanlmtr. Eczaclkta da mslmanlar yenilikler ortaya koymutu. Kimya ilminin mslmanlar arasnda tamnmasnda zellikle Halid b. Yezid'in eme i gemiti. Bu filmin mslmanlar aras nda en tannm stad Cabir b. Hayyan'dr. Acide nitrique, acide sulfurique, acide nitrohydrochlorique, Postasse, Ni adr ruhu, Cehennem ta (nitrate d'argent), chlorhyd de mercure, sulfure de fer ve soda gibi bir ok kimyevi maddeler ilk kez Mslmanlar tarafndan kefedilmitir. Astronomi sahas nda da mslmanlar aras nda ilmi almalar oldu. Abbasi halifesi al-Mansur (H. 136-158 / M. 754-775) zaman nda Ba dad'da bu alandaki almalara nem verildi i bilinmektedir. Mslman bilginler gne sistemiyle de ilgilendiler. Gne ve ay tutulmas hakknda zihin yordular. Adeta Copernic ve Kepler'e nclk ettiler. Ba dad, Kahire, Kurtuba ve Semerkant rasathaneleri Mslmanlar n astronomi ilmine verdikleri nemi gsterir. Mslmanlarn matematik sahas nda da bulular yaptn hatrlatmak yerinde olur. Harezmi, Hint'ten alnm rakamlar islrt'a maletti. Onun cebir ilmine dair derin tetkileri vard r. Bugn Avrupahlarm dillerine geen algebre kelimesi arapa "cebr"den al nmtr. Trigonometri ilminin geli mesinde de Mslmanlarn rol byk olmu tur. 145

Fizik alannda tannm doktor Eb Bekr Muhammed b. Zekeriyya ar-Razi n bir ortamdan di er ortama geerken k rldn kefetmiti. %l neyse'!" (01m. H. 430 /M. 1038) ayn konuda yenilikler getirmitir. Onun Kitab al-Manaz r adl eseri fizik ve astronomi bakmndan son derece nemli sayilm tr. te e itli alanlarda gelien islam medeniyeti Bat alemine etki yapmakta gecikmedi. Mslmanlar Sicilya ve Endls'e yay ldktan sonra islam medeniyeti daha abuk Bat 'ya etki yapt . Avrupa teknikte ve aklclkta geri iken Mslmanlar onlara yol gsterdi. Mesela ziraat alannda Dou, Batllara bir ok yeni unsurlar retti. Pirin, pamuk, fstk, eker kam , kna ve safran gibi mahsuller Sicilya ve Ispanya'ya ilk kez Mslmanlar tarafndan grrld. Sebzecilik ve meyvecilikte de Bat 'ya Islam toplumunun etkisi byk oldu. Portakal, limon, mandalina, hurma, dut ve muz gibi meyveleri Mslmanlar Sicilya ve zellikle Ispanya'da tanttlar. Kanallar ama ve teknik sulama usullerini Batllara rettiler. Mslmanlar ziraatta stn teknikleri sayesinde Bat llara nderlik ettiler. Mslmanlar ehiricilik, bayndrlk ileri, maden iletmesi, deri imalat ve ipek sanayiinde de Bat llara ok ey rettiler. Matbaa ilkin Kore ve in'de biliniyordu. Ka t sanayiinde de Mslmanlar n stnlkleri vard . Avrupallar bu alanlarda da Mslmanlarn tekniklerinden faydaland lar. 1270-1300 yllarnda k& tlk sanayiini kurma a baladlar. Matbaaclk' gelitirdiler. XV. yzylda mteharrik harfli natbaar kurdular. XVI. yzylda ise kitap basma tekni inde byk ilerlemeler kaydettiler. Ne yaz k ki Islam, alemi matbaaclkta Avrupahlarm ilerleyi ini takip edemedi. 146

Bugn Avrupallarn kulland rakamlar nceleri Hintliler, sonra Mslmanlar kullanm t . Bu rakamlar Bathlar, Mslmanlardan rendiler. Mslmanlarn dil konusunda bile Bat'ya etkisi oldu. Sucre, coton, ve amiral gibi kelimeler arapadan alnarak biraz de itirilmitir. Franszcada baz iek adlar aslnda arapadan al nmtr. Bugnk ispanyolcada bol miktarda arapa szckler vard r. Pusula ve barut da nce Uzakdo u'da ve zellikle in'de biliniyordu. Mslmanlar bunlar doudan aldlar ve kulland lar. Batllar ise Do u'dan rendikleri pusula ve baruttan faydalanmas n bildiler. Bu alanlarda tekniklerini hzla gelitirdiler. Mslmanlar ise bu gelimeyi takip edemediler. Riyaziye ve astronomide de Mslmanlar Bat llardan ileri idi. Bir -ni gne parametrelerinin hesab n yapt . Me hur riyaziyecilerden Ali b. Abdurrahman b. Yunus (Ben Jonis), Ebu Ali Hasan (Alhacen) ve Muhammed b. Cabir al-Battni (Albatagnus) ltin lemince iyi biliniyordu. Hele tp ve eczac hkta daha nce de belinti imiz gibi islam bilginleri Ortaa da byk hamleler yaptlar. Bat llar eczac lkta bn Zuhr'dan faydaland lar. Tpta Eb Bekr Muhammed b. Zekeriyya ar-Rzrnin ilminden faydaland lar. Onun Kitab al-Hvrsini latinceye evirdiler. Yzy llar boyunca bu kitaba mracaat etmek ihtiyac n duydular. Yine bn Sina'nn ltinceye evirilmi olan al-Kanun fi Tbb' doktorlukta Batllarn iine yarad . Bu kitab niversitelerinde ders kitab olarak kullandlar. Musiki alannda ilk kez sol anahtar n ve baz notalan Mslmanlar kulland lar. Ebu'l-Ferec Ali b. Mu147

hammed'in Mecmu'at al-Elhan' ile Farabi'nin Kitab al-Musiki'si ltinceye evirildi. Bu eserler mzik alan nda Batllara k tuttu. slam kltrnn Bat ya tesirinde tercme faaliyetlerinin rol byk olmu tur. Bu tercme faaliyetleri 1130-1150 yllar arasnda Ispanya'da Tuleytule ehrinde ba lamt . spanya ba piskoposu olan Raymond, islami eserlerin ltinceye evirilmesini arzu ediyordu. Bunun iin bir tercme okulu kurdu. Bu okulun bana da Dominic Gundisalvi'yi getirdi. Burada Farabi, bn Sina ve bn R d'n fikirleri Bat alemine tantld . Bir ok arapa eserlerin ltinceye tercme edilmesi sa land . Aristo'nun eserlerini erheden arapa metinler de Bat 'ya tantld . 1215 ylnda II. Frederick imparator oldu. Bu imparator Sicilya Krall n yeniden rgtlemeye nem verdi. Frederick hal seferleri esnas nda slam medeniyetine hayran kalmt . Bu medeniyetin Batllarca da bilinmesini istiyordu. Bu sebeple 1224 y lnda Napoli'de bir niversite kurdu. slam dnrlerinin fikirleri ve eserleri ksa zamanda Bolonya ve Padua niversitelerinde yaygn hale geldi. Hele spanya'daki tercmeler sayesinde bnirdclk Fransa'da bile tesirini gsterdi. slam filozoflar nn eserleri Paris ve Montpelier niversitelerine kadar sokuldu. XIII. yzy lda ibn. Rd'n fikirleri Oxford'da yayld . Kilise mensuplar slam dnrlerinin fikirlerinin Bat da yaylmasndan memnun olmadlar. nk bn Rd, aklc ve gzlemci idi. Aristo'nun fikirlerinden. faydalanm t . bn Rd'n fikirleri Bat kiliselerinin otoritesini sarsyordu. Kiliseler ise koyu fikir karanlklar' iine gmlmt. Akl, ahlak ve imana ok nem veren slam dininin stnl papazlar memnun etmiyordu. Bu sebeple slam 148

dnrlerinin fikirlerinin Bat'da yaylmasn nlemee altlar. Buna ra men slam bilginlerinin felsefe, tp, fizik, astronomi ve din hakk ndaki bir ok gr leri Bat Vniversitelerinde iyice tannd . Esasen Ortaa'da slam medeniyeti, Bat medeniyetinden ok stnd. Do u kltr ve tekni i Bat'y her alanda etkiledi. Hatta Rnesans'm do masnda ba ta bn Rd olmak zere slam dnrlerinin etkisi ok olmu tur. slam dnrleri arasnda, ltinceye kitab tercme edilenlerin ba nda bn R d gelir. Onun tan nm eseri Klliyat, Tehafut at-Tehafut ve Aristo'yu erheden eserleri ltinceye evirildi. Yine Endlsl slam filozoflarndan Ibn Bacce (H. 533 /M. 1138)'nin at-Tedbir al-Mtevahid adl eserinden Moise de Narbonne istifade etmi tir. Bylece onun fikirlerini Bat 'ya tamtmtr. 'bn Tufeyl'in Hayy b. Yakzan' da Bat llarca biliniyordu. Kimyager ve tabiat bir bilgin olan Cabir b. Hayyan da Latin lemince biliniyordu. Fakat o simyager ve sihirbaz olarak tan nyordu. lk slam filozofu olan al-Kindi (H. 252 /M. 866)'nin "Risale fi Mahiyet an-Nevm va'r-Ruya" adl eseri de ltinceye evirilmitir. Kindrnin ltinceye evirilen dier bir eseri "Risale Keza onun "Risale fi'l-Cevahir al-Hamse"si de ltinceye tercme edilmitir. Henri Corbin, onun "Tractus de Erraribus Philosophorum" adiyle di er bir eserinin de ltinceye evirildiini kaydetmitir. Ord. Prof. Hilmi Ziya lken, Kindrnin ltinceye evirilmi baka eserlerinden de sz etmektedir. 149

Saint Thomas (Ol. M. 1274) zerine byk etkisi bulunan slam-Trk filozofu Farabi (lm. H. 339 /M. 950)'nin de baz eserleri ltinceye evirilmi tir. Ayrca bu slam filozofunun Albertus Magnus zerine etki yapt da bilinmektedir. bn Sina (01m. H. 428 /M. 1037)'nin ifa's , Necat' ve Kitab an-Nefs'i de ltinceye evirilmi eserler arasndadr. Daha nce szn etti imiz al-Kanun fi'tTbb' ise doktorluk alannda Bat niversitelerine yzyllar boyunca k tutmutur. Bu filozofumuzun da gerek Saint Thomas ve gerekse Albertus Magnus zerindeki etkisi inkr g bir gerektir. Mehur Kitab al-Menaz r adl eserin yazar bn Heysem (H. 430 /M. 1038)'in ltinceye evirilmi baz risaleleri fizik alan nda Bat llara k tutmutur. Onun eserlerinin Roger Bacon'in fikirlerinin geli mesine yardm ettii sylenir. Tannm slm tarihisi ve sosyolo u bn Haldun (01m. H. 808 /M. 1406)'un fikirleri de Bat da iyi biliniyordu. Hatta Garcin de Tracy onun Mukaddime'sinin baz blmlerini frans zcaya evirmi tir. islmi filmlerin e itli dallarnda otorite olan Gazzali (lm. H. 505 /M. 1111)'nin baz eserleri ltinceye tercme edilmi tir. Ayr ca felsefecilerin hatalar n gsteren Tehafut al-Falasife adl eserine kar lk vermek zere bn Rd (lm. H. 595 /M. 1198) Tehafut at-Tehafut' yazm t . te bn Rd'n bu eseri ltinceye evrilince, Bat llar GazzaWnin felsefeciler hakk ndaki fikirlerini rendiler. Ramon Marta, Pugis Fidei adl eserinde Gazzalrnin kitaplarndan baz paralar alm tr. Ayrca bn Tufeyl (lm. H. 581 /M. 1186) Hayy b. Yakzn adl kitab nda, Gazzalrnin al-Munkiz Min ad-Dalal, Mizan al-Amel, 150

Cevahir al-Kur'an, Mi kat al-Envar ve al-Marifet alAkliye adl eserlerinden sz etmi tir. Hayy b. Yakzan ise ltin alemi tarafndan biliniyordu. Gazzalrnin pheden salam imana gei konusundaki fikirleri ile Montaigne (lm. M. 1592), Descartes (lm. M. 1650), Pascal (lm. M. 1662) ve David. Hume (lm. M. 1776)'un grleri arasnda bir kar latrma yapld zaman slam filozofunun bu dnrlere nclk ettii akla geliyor. Btn bu gerekler gsteriyor ki Mslmanlar Ortaa'da byk bir medeniyet kurmu lardr. Bu medeniyet Avrupa'ya tesir etmekte gecikm.emi tir. Avrupallar Mslmanlarn gerek teknik ve gerekse fikir alanndaki stn medeniyetlerinden yararlanmak ihtiyacn duymulardr. Rnesanstan sonra Avrupa daha hzl admlarla ilerleme e balamtr. Avrupa'nn hzl admlarla ilerlemee balamasnn balca sebepleri arasnda matbaac ln ilerlemesi, Yeni Dnya'n n kefi, ate li silahlarn gelimesi, ticaret yollarnn deimesi, san'atta ykselme ve kilise taassubunun y klmas vardr. Bugnk Islam aleminin haline bakarak geri kalinann sebebini islmiyette aramamak gerekir. Kur'an'n ilk inen ayeti "OKU" diye ba lar. Yce Allah bilenle bilmeyeni e it tutnamtr. Yine Yce Allah insann ancak alt kadarna sahip olaca n bildirmitir. Sevgili Peygamberimiz de " ki gn birbirine eit olan aldanmtr" diye buyurmu tur. Ayrca "insann dini akldr, Akl olmayann dini de olmaz" demitir. Ilim renmek be ikten mezara kadar emredilmitr. Kur'an, hikmeti, tefekkr, ahlaki ve iman tavsiye etmitir. Ayrca insanlar hidayete gtrecek yollar gstermitir. Bu sebeple Mslmanlar n ilerle151

mesi iin dinleri asla engel de ildir. Aksine dinimiz medeniyeti tavsiye etmektedir. Yeter ki biz dinimizin ruhunu iyi bilelim. En yksek ahlk kurallar n tleyen dinimizin ruhu Mslmanlar medeniyete do ru itici bir gtr. Btn bu gereklerin uuru derinle tike ve an ilmi dncesinden istifade edildike Mslmanlarn dnyay etkileyecek byk bir medeniyeti kurmalar yine g de ildir.

152

BBLYOGRAFYA

Abd al-Halim Mahmd: at- Tefkir al- Felsefi

Msr (tarihsiz).

Abd ar-Rahman al-Ceziri: Tavdih al-Aketid, Msr 1352. Adem Mez: al-Hadiirt al-slmiyye, al Kahire 1377/
-

1957.

Ahmed Cevdet: Ksas- Enbiya, stanbul 1331.

al Kahire. Ahmed Emin: Zuhr Ahmed Emin: Duha'l-Islm, Msr. al-Akkd, Abbas Mahmild: Allah, Msr (tarihsiz). Akseki, Ahmed Hamdi: islem Dini, Ankara 1958.
-

Ali Hasebe Allah: lm at-Tevhid, Msr 1372. Ansay, Sabri akir: Hukuk Tarihinde slm Hukuku,
Ankara 1958. Ayni, Mehmed Ali: Feir(bi, stanbul 1332.

B al-Bakillni: at-Temhid Fi'r-Redd Ala'l-Mulhide alMuattla Va'r-Rififida Va'l-Havric Va'l-Mu'tezile,

al Kahire 1947.
-

Bedevi, Abd ar Rahman: al Efbituniye al Muhdese nd al Arab, al-Kahire 1955.

-

153

Berki, Ali Himmet: Ahlka Ait 239 Hadis, Ankara 1968. al-Beyhaki, Zahir ad-Din: Tarih Hukem al-slm,
Dimak 1946.

Birand, Krniran: lka Felsefesi Tarihi, Ankara 1958. Browne, Edward G.: Tarih al-Edeb Fi Iran, arapaya eviren : Dr. brahim Emin a - evaribi, al-Kahire
H. 1373 /M. 1954.

C al-Cureani, as-Seyyid a - erif: erh Mevak f al-Adud,

Msr, Bulak basks 1266. Cuveyni: Tarih i Cihangu a, ne reden: Muhammed b. Abd al-Vahhab Kazvini, Leiden H. 1355 /M. 1937.
-

al Cuveyni, mam al Harameyn: Kitab al rad, Ba dad

-

( tarihsiz).

aatay, Neet ve ubuku, brahim Agh: slm Mezhepleri Tarihi I, Ankara 1965. antay, Hasan Basri: Kur'an- Hakim Ve Meal-i Kerim,
stanbul 1957 1958.
-

ubuku, brahim Agh: Gazzali Ve Bat nilik, Ankara

1964.

ubuku. brahim Agh: Gazzali Ve phecilik, Ankara

1964.

ubuku brahim Agh: slm Felsefesinde Allah' n Varlnn Delilleri, Ankara 1971. ubuku, brahim Agh: Mezhepler, Ahlk Ve sln Felsefesi le Ilgili Makaleler, Ankara 1967. ubuku, brahim Agh: Gazzali Ve Kelm Felsefesi,
Ankara 1970

ubuku, brahim Agh: slmn Temel Bilgileri, Ankara 1971. 154

ubuku, brahim Agh: slam D ncesi Hakk nda Aratrmalar, Ankara 1972. ubuku, brahim Agh: Yunus Emre Ve Din Felsefesi,
ilhiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 19, Ankara 1973.

ubuku, brahim Agh: Cumhuiryet Devrinin Bir Dnrii emseddin Gnaltay'n Dini Dncesi, A. . ilhiyat Fakltesi 50. Yl, Ankara 1973. ubuku, brahim Agh: slam Felsefesi Ve Bu Alanda Cumhuriyet Devrinde al malar, A.. ilhiyat Fakltesi 50. Yl, Ankara 1973.

D De Boer: Tarih al- Felsefet Fi'l-slam, arapaya eviren:

Muhammed Abd al-Hadi Ebu Ride, al-Kahire H. 1374 /M. 1954.

Descartes: Ahlak zerine Mektuplar, eviren: Mehmet

Karasan, stanbul 1966.

Descartes: Discours de la Me'thode, Paris 1943. Doan, Ltfi: Ehl-i Snnet Kelm nda E'ari Mektebi,
Ankara 1961. E --

al-E'ari: Makalt al-slmiyyin, Kahire H. 1369 /M.

1950.

al-E'ari: Kitab al-Luma' Fi'r-Redd Ala Ehl az-Zeyg

Va'l-Bida, Msr 1955.

al-Fahri, Hanna ve al-Carr, Halil: Tarih al- Felsefet alislmiyye, Beyriit (tarihsiz). al-Fahri, Hanna ve al-Carr, Halil: Tarih al- Felsefet alArabiyye, C. II., Beyrt 1957. al-Frabi: limlerin Say m , trkeye eviren Ahmet
Ate , stanbul 1955. 155

Uyiin al-Mesail Fi'l-Mantk Ve Mebcli alFelsefet al-Kadime, al-Kahire 1910. Abd as-Siyak Li Tarih Ni pr, Kprl K. No: 1152, stanbul. FouilMe, Alfred: Histoire de la philosophie, Paris. G Gardet, Louis et Anawati: Introduction la TUologie Muslumane, Paris 1948. al-Gazzali: Faysal at-Tefrika Beyn al- slm Va'z-Zandaka, Msr 1325 /1907. al-Gazzali: al-Hikmet Fi Mahlkt Allah, Msr 1903. al-Gazzali: Cevahir al-Kur'an, Msr 1933. al-Gazzali: hya Ulum al-Din, Matbaat al- stikame basks , Msr (tarihsiz). al-Gazzali: al-Kattan Fi't-Tevil, Msr 1940. al-Gazzali: Kimya-y Sadet, C. I, Tahran 1333. al-Gazzali: al-Mustasfa Min 1356. al-Gazzali: Mi kt al-Envr, Msr 1325. al-Gazzali: Mizan al-Amel, Msr 1328. al-Gazzali: ar-Risalet al-Ledunniyye, Msr 1328. al-Gazzari: Tehfut al- Felsife, Dr al-Maarif bask s, Msr (tarihsiz). Goldziher, Ignaz: al-Akide Va' - eria Fi'l-slm, arapaya evirenler: Muhammed Yusuf Musa, Abd alAziz Abd al-Hak, Ali Hasan Abd al-Kadir, alKahire 1946. Goldziher, Ignaz: al-Ands r al-Efltuniyye al-Muhdese e. I, Msr

Va'l-Gnosiye Fi'l-Hadis, at-Turs al-Yunani Fi'l156

Hadrt al islmiye, arapaya tercme eden: Abd

-

ar-Rahman Bedevi, Kahire 1946.

Goldiher, Ignaz: Mezahib at-Tefsir al-Islmi, Msr 1955.

Hallff, Abdulvahhab: islm Hukuk Felsefesi, eviren:

Do. Dr. Yseyin Atay, Ankara 1973.

al Hanei, Muhammed Emin: Menak b al Imam b. Hanbel, Matbaat as Sade, Msr (tarihisiz).
-

Ibn al-Cevzi, Ebu'l-Ferec Abd ar-Rahman: Telbis iblis,

Msr 1340. bn al Cevzi: al Muntazam Fi Tarih al Multk Va'lUmem, Haydarabad 1357.
-

bn Culcul: Tabakat al Etibb Va'l Hukema, al Kahire

-

1955. bn Ebi Useybia, Ebu'l-Abbas Ahmed b. al-Kas m: Uyan al-Enb Fi Tabakat al-Etibb, Beyrut 1956.

bn al-Esir: al-Lubb Fi Tehzib al-Ensb, Kahire 1357. tim al-Esir: al-Kmil Fi't-Tarih, Matbaat al stikame
-

basks , al Kahire.
-

bn Haldun: Mukaddime, Kahire 1322. bn Haldun: Tarih, Bulak 1284. bn Haldun: ifa as-Sail Li Tehzib al-Mesail, ne reden:
Prof. Muhhamed b. Tawit at Tanji, stanbul 1958.
-

bn Hanbal, Ahmed: Musnad, Msr 1352. bn Hazm: Kitab al-Fasl Fi'l-Milel Va'l-Ehva Va'nNihal, Msr 1317. !bn Ebu'l-Felah Abd al-Hayy : ezerat az-Zeheb Fi Ahbar Men Zehebe, al Kahire 1350.
-

157

bn Kesir: al-Bidaye Va'n-Nihaye Fi't-Tarih, Msr H.

1351 /M. 1932.

bn Kuteybe: Te'vil NIuhtelef al Hadis, Msr 1326.

-

bn Nedim: al Fihrist, Matbaat al- stikame basks , alKahire (tarihsiz).

-

bn Rud: Tehafut at Tehafut, al Matbaat al Hayriyye,

-

Msr 1319.

bn Rud: Kitab al Ke f An Menhic al Edille, bn

-

Rd'n Felsefesi adiyle eviren: N. Ayasbeyo lu, Ankara 1955.

bn Sina: an Nect, Msr 1357 /1938. Va't Tabiiyyat, Mbn Sina: Tis'u Resail
-

sr 1326/1938.

bn Sina: al hr& Va't Tenbiht, C. III., Dar hya al-

Kutub al-Arabiyye bask s , Msr (tarihsiz).

bn Teymiye: Kitab an Nbuvve, daret at-T baat al-

Munire 1346.

bn Teymiye: Kitab Tefsir Suret al hls, al Matbaat

-

al Hseyiniye al Msriye basks, 1323.

-

bn Teymiye: Kitab Minhac as Snne an Nebeviye, Msr 1321.

-

bn Teymiye: erh al Akide al sfehaniye,

-

Mecmuat Fetava bn Teymiye, C. V., al Kahire 1329. 1329.

bn Teymiye: Kitab IVIecmuat bn Teymiye, Kahire 1326bn Tufeyl: Hayy b. Yakzan,

Emin, Msr (tarihsiz). al sferayini: at-Tabsir Fi'd-Din Va Temyiz al- Frkat an-Naciyet An al- Ftrak al-Halikin, Msr H. 1359 / M. 1940.
-

Yaynlayan: Ahmed

158

(zmirli), Ismail Hakk : Mulahhas- lm-i Tevhid, stanbul 1338. (zmirli), smail Hakk: Muhassal al-Kelm, stanbul 1336. (zmirli), Ismail Hakk : Yeni lm-i Kelm, stanbul 1342. K Kafesolu, brahim: Sultan Melik ah Devrinde Byk Seluklu imparatorluu, stanbul 1953. al-Kalkaendi, Ebu'l-Abbas Ahmed b. Ali: Subh al-A' a, 1919. Keskiolu, Osman: mam-1 A'zam, Ankara 1960. Keskiolu, Osman: Fk h Tarihi Ve slm Hukuku, Ankara 1969. Klcer, Esad: slm Fkhnda Rey Taraftarlar , Ankara 1961. M al-Makrizi: Kitab al-Htat al-Makriziyye, Kahire 1324-6. Massignon, Louis: Recueil de Textes in&lits, Paris 1929. Mkuridi: Akaid Risalesi, ne reden: Prof. Yusuf Ziya Yriik , Ankara. Mubarak, Zeki: al-Ahlk nd al-Gazzali, Msr (tarihsiz). Muhammed Ebf Zehra: mam Sfii, eviren: Osman Keskio lu, Ankara, 1969. Muhammed Ebf Zehra: Malik, al-Kahire 1952. Muhammed Ebf Zehra: slm Hukuku Metodolojisi, eviren: Dr. Abdlkadir ener, Ankara 1973. Muhammed EU! Zehra: al-Mezahib al- slmiyye, Msr. Muhammed EM1 Zehra: EU'', Hanife, eviren: Osman
Keskiolu, Ankara 1962. 159

Muhammed Lutfi Cum'a: Tarih Felsifet al-slm, Msr 1927.

al Muhasibi: Kitab an Nasaih, Sleymaniye, Badatl

-

Vehbi Ktphanesi, No: 614.

Muslim: al-Cmi as-Sahil, al - Kahire 1373 /1955. N Nevevi, Muhyiddin: Riyazssalihin, tercme eden: K vamuddin Burslan ve Hasan Hsn Erdem, Ankara 1964.

Quadri: La Philosophie Arabe Dans L'Europe Medie" vale, Paris 1947. R

Fahreddin: Ptikdt Frak al Mslimin Va'lM rikin, al - Kahire 1356.

-

Fahreddin: Mnazart, Haydarabad 1355. S Sayl, Aydn: Frbi Ve Tefekkr Tarihindeki Yeri,
Belleten, Say : 57 Ankara 1951.

as-Sem'ani: Kitab al-Ensab, London 1912. Seyyid Ahmed Safai: Ilm-i Kelm, Tahran 1338. as-Subki: Tabakat a -Scfiriyyet al-Kbr, Msr 1324.

lken, Hihni Ziya: slm Dncesi II, islm Felsefesi Tarihi, stanbul 1957.

- w
Wensinek: La Pense'e de Gazzali, Paris 1940.
160

Y (Yaltkaya), Mehmet erefettin: GazzaWnin "Tevil" Hakk nda Bastrlmam Eseri, Darulfnun. Ilahiyat Fakltesi Mecmuas , Say : 16, stanbul 1930. (Yaltkaya), Mehemet erefettin: Sencer Ve Gazzali,Darulfiinun Ilahiyat Fakltesi Mecmuas , Say : 1, ehzadeba 1925. (Yaltkaya), Mehmet erefettin: Kaderiye Veya Mu'tezile, Darulfnun Ilahiyat Fakltesi Mecmuas , Say : 15, stanbul 1930. (Yaltkaya), Mehmet erefettin: slamda lk Fikir Hareketleri Ve Dini Mezhepler, Darulfnun Ilahiyat Fakltesi Mecmuas , Say : 14, stanbul 1930. Yusuf Kerem: Tarih al- Felsefet al-Yunaniye, al-Kahire H. 1373 ilVI. 1953. Z az-Zebidi: lhaf as-Sde, Msr 1311.

161

 NDEK S
Abbasi (ler) 8, 108, 121, 128, 145 Abdallar 78 Abdul Aziz 77 Abdullah b. Ahmer 100 Abdullah b. Meymun al-Kaddah 11 Abdullah b. Muhammed 66 Abdullah an-Natili 28 Abdullah b mer 105 Abdurrahman Bedevi 46 adalet 17, 25 Adem (Hz). 71, 115 Adl& hastanesi 144 Afganistan 127 ABB 67 Afrika 134 Afrodisias'h skender 17 al-Ahd 30 Ahiret 27, 35, 45, 54, 59, 63, 73, 74, 89, 107, 113, 114, 136 ahlak 17, 34, 42, 64 al-Ahlak 30 slam Dnceleri 2 Ahmed b. Ebi Davud 108, 109 Ahmed b. Hanbel 11, 113, 138, 139, 140 Eh Ali e-eybani 141 Ahsa 141 Ahvaz 19, 20 Aie (Hz.) 105 akl 17, 31, 33, 69, 87, 118 al-Akl-Ameli 31 al-Akl brl-fl 17, 31, 56 al-Akl bi'l-kuvve 17 al-Akl brl-Meleke 17, 31, 56 al-Akl al-Faal 17, 56 al-Akl al-Heyulni 56 al-Ala al-nsani 42 al-Akl al-Klli 42 al-Ak' al-Mstefat 31, 56 al-Akl an-Nazari 31 al-Ak' az-Zahir 17 Aksam al-Ulun al-Akliya 30 Akseki, Ahmed Hamdi 120 Ala ad-Devle 29 Alaaddin Keykubat 81 Albatagnus 147 Albertus Magnus 27, 150 lem 55, 69 lemin kdemi 32, 64 lemin muharriki 50 lemin yaradl 16 Alhacen 147 Ali (Hz.) 11, 76, 105, 128 Ali b. Abdurrahman b. Yunus 147 Ali Ebu Cafer Harun 57 Ali b. Muhammed 66 alime 31 Allah 10, 14, 16, 17, 24, 25, 26, 27, 32, 33, 34, 35, 39, 45, 46, 47, 49, 50, 54, 55, 60, 61, 62, 64, 65, 70, 72, 73, 74, 75, 80, 81, 82, 83, 89, 106, 107, 109, 110,

163

111, 112, 114, 115, 117, 118, 125, 126, 134, 143, 151. Allah'n kdemi 32, 49 Allah'n ldrmek veya diriltmek gibi fili sfatlar 117 Allah'n sfatlar 117 Allah'n varl 33, 113 Allah'n zati sfatlar 107, 117 ameli akl 25 ameli ruh 26 Almanca 50 amile 31 Amr b. Osman al-Mekki 19, 80 Amr b. Ubayd 108 Anadolu 52, 66, 76, 77, 78, 127 Anasr 28 Antakya 7 Apsal 47, 48, 49 Arabistan 121, 137 A'raf sresi 59 Arapa 8, 58, 148 Arap filozofu 13 Araplar 110, 1122 rif 35 Aristo 8, 9, 10, 14, 17, 23, 24, 28, 33, 36, 39, 41, 43, 46, 54, 56, 57, 58, 61, 64, 67, 109, 143, 148, 149 Arnavutluk 76, 77 Arz 15 Ashab 137 Askalan 135 Asnaf al-Murcie 108 astronomi 145 Avz- Perr-i Cebril ve l'tikd al-Hukem 53 Avrupa 30, 151 Avsat- Ecnihat- Cebrail 53 Ay 15 Ay alt lend 15 Ayni, Mehmed Ali 67

Azerbaycan 52, 137 Az uyuma 84 Baba ishk 77 babalar 77, 78 Babanzade Re it 50 Babil 33 Bacon, Roger 150 Badad 20, 23, 37, 39, 43, 85, 112, 122, 135, 138, 140, 144, 145. Bahaeddin Veled 81 Balm Sultan 77 Balkanlar 127 Basar 113 Bast 38 Basra 105, 112, 116 Bat 12, 17, 58, 65, 142, 148, 149 btn 59, 69, 87 Batn Men 88 Batni (ler) 38, 69 battal' gler 31 Batmilik 11 Batniyye 11 Batlamyus 28 Bayezid Bistami 53, 67, 70 al-Baltani Muhammed b. Cabir 147 Bayza 19 Bektailer 77, 78, 79 Bekta ilik 76, 77, 78 Bel evld 77 Belh 28, 81 Ben Haksam 19 Ben Jonis 147 Bermeki ailesi 8 Berrani mucizeler 63 besleyici 31 be maslahat 133 Beyt al-Hikme 8 Bidayet al-Muctehid ve Nihayet al-Muktesid 58 bilgi sorunu 68

164

bilici 31 Bingazi 134 Bir 69, 74 Biruni 147 Bolonya 148 Buhara 28, 129 Buhtiu 8 al-Bulga fil-Hikme 68, 69 Burhaneddin Muhakkak Tirmizi 81 Bustan al-Kulb53 Byk Dede 78 byk gnah 106 byk kainat 88 Byk Ruh 87 Cabir b. Hayyan 145, 149 Ca'fer b. Mbe er 108, 109 Ca'fer b. Sleyman 129 al-Cahiz, Ebu Osman Amr b. bakr 105, 109 110, 111 Casiye suresi 11 Causa finale 14 Cause formeller 14 Cause mat6rielle 14 Cause motrice 14 Ceberut alemi 86, 87 cebr 145 Cebriye 64, 72 Cehennem 34, 73, 74, 106 Celalettin Rumi 22, 81 Cemal 89 Cemel vak'as 107 Cennet 34, 73, 74 cesaret 17 Cevahir al-Kur'an 151 cisim 16, 55 cisimler alemi 87, 88 Copernic 145 Corbin, H., 67, 149 Cumhuriyet 64, 77 Cundisapur Okulu 8

Cneyd al-Bacladi 19, 38, 67, 80 ez'i irade 113 alap 93 elebiler 77 in 127, 146 oktanrclk 72 Da, Mehmet 46 dallar 15 dalarn eyhi 67 ad-Dururiyye fil-Mant k 58 De Boer 16 Dede 78 deimeler 15 Dehriler 11, 108, 110 Dehriye 11 al-Derec al-Merkum 38 dervi 77, 78 dervilik 78 Descartes 69, 151 devlet 102 D duyular 31 din ile felsefenin birle tirilmesi 143 Divan- Kebir 83 Dou Afrika 137 Dou felsefesi 143 doumcu 31 dokunma 31 Dominic Gundisalvi 148 drt sebeb 14 drt unsur 14 al-Durret al-Fahire 68 duyu mertebesi 88 dnya 15 Ebu Ali Cbbai 19 Ebu Ali Hasan 147 Ebu Ali el-Hseyin b. Abdullah b. el-Hasan b. Sina 28 Ebubacer 47

165

Ebu Berk b. Sem'un 57 Ebu Berk Muhammed b. Abdulmehir b. Tufeyl 47 Ebu Berk Muhammed b. Yayha b. as-Saig 41 Ebu Berk Yahya b. Ta fin 41 Ebu Bir Matta b. Yunus 8, 23 Ebu Cafer b. Abd al-Aziz 57 Ebu'l-Ferec Ali b. Muhammed 147 Ebu Hafs mer as-Suhreverdi 52 Ebu Hanife, Nu'man b. Sabit 11, 83, 90, 113, 116, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 135 Ebn Hayyan al-Tevbidi 39 Ebu nan 100 Ebu'l-Berekt al-Ba dadi 43, 44, 45, 46 Ebu'l-Huseyn an-Nuri 19 Ebu'l-Kasm b. Ba ku% al 57 Ebl Mansur Said K Bi r 144 Ebu Medyen Suayb 67 Ebu Mervan b. Masarra 57 Ebu Merven b. Cabrul 57 Ebu Muhammed b. R zk 57 Ebu Muhammed Sahl b. Abdullah al-Tusteri 80 Ebu Muslim Harlani 66 Ebu Nasr al-Feth b. Hakan 41 Ebu Omar Hammadi 20 Ebu Sahi at-Tusteri 19, 53 Ebu Talib al-Mekki 38, 80 Ebu Yakub Yusuf 57, 67 Ebu Yusuf, mam 123, 138 Ebu Yusuf Yakub 67 Efltun 8, 10, 17, 36, 39, 54, 56, 67, 143 Efltuneuluk 90 eitim 103 Ehl-i Beyt 121 Ehl-i Hadis 125

Eb1-i Rey 123, 125 eklektik (felsefe) 53, 143 al-Elvah al- madiyye 52, 53 al-Emali al-Kobra 136 Emeviler 121, 128 Emin al-Ervah 43 Emr lemi 87 al-Emr al-Cami 88 al-Emr al-Muhkam 68 Endls 41, 57, 66, 100, 149 Ene'l-Hak 19 Ensar 129 Enuervan 8 En uzak felek 15 Epir 77 erdem 14, 17 erdemli olmak 78 Eshabn fetvalar 124 estetik 74 E'ari, Ebu'l-Hasan Ali 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119 E'ariler 118, 119 E'arilik 117, 119 E'ariyye 112 Etba ut-Tabiin 139 Evhadzzaman 43 evrenin merkezi 15 Evvel ve sabk olanlar 129 ezan sebep 61 Ezeli Yetkin 74 faal akl 24, 33 Fedaih al-Batmiye 38 Fadilnit al-Mutezile 11 Fail illet 14 Farab 23 Farabi 10, 23, 24, 25, 27, 28, 29, 32, 33, 39, 41, 49, 56, 58, 64, 83, 143, 148, 150 Farsa 8, 85, 142 Fars rk 120

166

Fas 41, 58, 66, 100 fask 105, 107, 125 Fasl al-Makal 58 Fastas 8 Fatma 67 Fatih 77 al-Felek al-Aksa 15 feleki ecram 15 felek-ler- 14, 15, 33 Felek l-Muhit 32, 33 Felsefeciler 85 Felsefe sanatlarm sanat 14 ferdi ruh 102 al-Feylesof al-Trki 23 al-Fkh al-Ebsat 116, 123 al-Fkh al-Ekber 113, 116, 122 Fkh 120, 121, 123, 125 Fkh ekolleri 11 Fihi Ma Fih 83 fl 117, 118 Filipinlet 137 Filistin 140 fizik 146 Fransa 148 Franszca 50, 150 Frederick II 148 Furkan 97 Fusus abilikem 68 al-Futuhat al-Makkiye 68, 69 Gal illet 14 gayb 86 Gayb lemi 87, 88, 89 gayb hazreti 86 gaziye 31, 60 al-Gazzali, Ebu'l-Futuh Ahmet 37 Gazzali, Muhammed 11, 37, 38, 39, 40, 49, 53, 59, 66, 67, 80, 85, 90, 143, 150, 151 Gazzali ve 13atmilik 37 Gazzali ve Kelm Felsefesi 37

Gazzali ve phecilik 37 Gazze 135 gelitirici 31 Grnata 41, 100 gkler lemi 87 grme 31, 113 g,, 89 Gnaltay, emseddin 120 Gney Do u Anadolu 7
gzellik 89

Hacer 119 Hac Bekta Veli 76 had cezas 132 hdis 45, 61, 117 Hadramut 100 Hakiki Gayb 86 Halduniye Cemiyeti 103 Halep 23, 52 Ilalid b. Yezid 145 Halit-Yezit I o lu- 8 Halk 'alemi 88 Hallac, Ebu'l-Mugis al-Iluseyn b. Mansur al-Bayzvi 19, 20, 21, 22, 53, 56, 67, 70, 74 Hallac'n Tasavvufi gr leri 20 Hamd Kumai 20 Hammd b. Ebi Sleyman 121 Hanbeliler 20, 141 Hanbelilik 138 Hanbeli Mezhebi 127, 138, 140, 141 Hanefi fikh 123, 135 Hanefilik 140 Hanefi mezhebi 123, 124 Hareket 15, 16, 44, 61 Harezmi 145 Hariciler 106, 188 al-Hariri, Ahmed 67 Harran 23 Harran Okulu 7 Harun er-Re id 135

167

hatrlayc hafza 31 Hasan (Hz). 105 Hasan Basri 105 hassase 60 Ilar suresi 59 al-Hatb frt-Tevhid va'l-Adl 108 Havarizm 121 Havva (Hz.) 119 Hayat 113 Hayderiler 78 hayvani gler 25 Hayvani Nefs 31, 33 hayr 34 Hayy 47, 48, 49 Hayy b. Yakza'n 31, 41, 47, 50, 149, 150 al-Hayyat, Muhammed 67 Hazret al-Cami 88 hazret al- nsan al-Cami 88 Hazret al-Vasat al-camia 88 Heidegger 98 Hemedan 29 Hermetizm 53 heves 118, 125 Heyakil an-Nur 52 heyula 10, 15, 60, 61 heyulani 31 Hristiyan 21, 29 Hibetullah 43 Hicaz 66, 81, 138, 140 hilik 94 al-Hidaye _31 hikmet 17 Hikmet al- rak 52, 54 Hilyet al-Ebdal 68 Hindistan 19, 127, 137 Hint 8, 9, 53, 143, 145 Ilinte, 8, 142 his mertebesi 88 Hollanda dili 50 Horasan 121, 137

al-Hucce 136 Huecet al-Hak 38 al-Hucub 68 al-Hudud 30 hulul 20, 139 Hume, David 151 Huseyn b. shak 8 Hurufiler 77, 78 Huseyn bn Hamdan 19 Hsameddin Hasan b. Muhammed b. Ali Trk 82 Heym 138 Irak 66, 77, 121, 127, 135, 136 Isfahan 19, 29 Ik 53, 54 klarn 54 ksz 54 ibadet 119 al-hane an usul ad-Diyane 112 bnul-Arabi 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 84 bnu'l-Arabrde estetik 74 bn al-Arabrde kader ve irade zgrl 72 bn al-Arabi'de Vandet-i Vcud 70 bn al-Arabrnin Peygamberlik ve velilik anlay 71 bn al-Arabrye gre Ahiret sorunu 73 bn Bacce 10, 41, 42, 49, 57, 64, 149 bn al-Cevzi Ebu'l'Ferec 140 bn. Cumhur 67 bn Davud 19 bn Ebi Usaybia 144 bn Haldun, Ebu Abdullah Muhammed al-Ansari 100, 101, 102, 103, 104, 150 bn Hanbel 138, 139, 140 'bn Ileysam 146, 150

168

bnirclelk 148 bn Kayyim al-Cevziyye Muhammed 140 bnu'l-Mukaffa 8 Ibnfl-Mu'taz 20 bn Nacce 67 bn Naime al-Humusi 8 bn Nedim 140 bn al-Ravendi 11 bn. Rt Ebu'l-Velid Muhammed b. Ahmed 10, 12, 47, 49, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 148, 149, 150 bn Sina 10, 28, 29, 31, 32, 33, 34, 36, 39, 43, 44, 49, 56, 58, 143, 147, 148 bni Sina'da Varlk Nazariyesi 32 bni Sina'nn Psikolojisi 31 bni Sina'ya gre ahlak 34 bni Sina'ya gre Allah' n varl 33 bn-i Sina'ya gre mead ve ruh 34 bn-i Sina'ya gre Tasavvuf 35 bn Surayc 19, 20 bn Teymiye 46, 140 bn Tufeyl 10, 41, 47, 49, 50, 51 57, 143, 149, 150 bn al-Zeyyat 109 bn Zuhr 147 'caz al-Bayan 85, 86 icma 124, 125, 130, 136, 137 itihat 11, 121, 123, 124, 130, 136 idealar 87 idealar alemi 86, 88 idrak 25, 26, 31 iffet 17 hvan as-Safa -risaleleri- 28, 39, 143 hya Ulun ad-Din 38 al-ktisad fi'l-tikad 38 ilahi ak 74

ilh cevher 54 ilahi feyz 21, 89 ilahi vahy 87 lcam al-Avam an Ilin al-Kelam 38 Ilim 113 ilk akl 33 lk Mutearrik 33, 61, 62, 74 mam- A'zam 120 mam al-Harameyn 37' mam Malik ve usul 128 Iman afii ve Fkhta usul 135 iman 117 al-mla as-Sagir 136 Incil 97 ndonezya 137 ngilizce 50 insan- kmil 85, 89 insani kuvve 31 insani gler 25 nsani Nefs 31 insan mertebesi 86 Ina ad-Devair 68 irade zgrl 72, 111 Iran Uilar) 8, 9, 11, 52, 120, 121, 142 sa b. Yayha 29 sa b. Zer'a 8 Isbat an-Nuvva 30 shak b. Huneyn 8 Islam'da mistik d nce 9 slami naslar 10 Islmiyet 55, 107, 108, 110, 112, 113, 119, 129, 130, 134, 142, 143 Islami Ziihd 143 slam Kltr ve Batya Tesiri 142 slam tasavvufu 9 slam Zhd 9, 17 Ima Aere 76 spanya 67, 100, 146, 148 istihsan 125, 126, 130, 137 istishab 131, 132, 133

169

al-arat ve't-Tenbihat 30 biliye 41, 67 iitme 31, 113 tirakiye 53, 143 kiyye Okulu (felsefesi) 5, 10, 54 itizali grler 11 iyilik etmek 78 iyi eyler 118 zafi Gayb 86 Jaspers, Karl 98 kader 21, 72, 107 kadnlar 64, 119 kafir 68, 105, 106, 107 Kafkasya 127 kat 146 Kahire 100 Kalem 87 al-Kalem al-Ala 86, 87 Kalenderiler 78 Kalenderiye 77 al-Kanun fi't-Tb 30, 147, 150 karanlk 53, 54 Karayiik 76 al-Kasidat al-Nu'maniye 123 Kavaid al-Akaid 38 Kavasim al-Batnuye 38 Kayseri 76 Kazif haddi 132 Keklik, Nihat 67, 89 Kelam 113 Kelam ala'l-Muharrik al-Ev el 58 Kelam al-Ebadile 68 kelmelar 46, 60, 61, 85 kelara ekol 105, 116 Kelm fi'l-Burhan 41 Kelam fi'l-Gayet al- nsaniyye 41 Kelm fi'l-iktisad 41 Kelm ilmi 9,113 Keldniler 33

Kelm sfat 117 Kelile ve Dimne 8 Kepler 145 al-Kerhi, Ebu'l-Hasan 130 Keskiolu, Osman 120 kef 55, 69, 90 al-Kef an-Menahic al-Edille fi Akaid al-Mille 58 kefi bilgiler 56 Kemir 19 kdem 32 Krehir 76 Kssat al-Gurbet al-Gaybiyye 53 al-Kstas al-Mustakim 38 kyas 125, 126, 130, 139, kzlbalar 77 kvam 15 al-Kindi, Eba Yusuf Ya'kub b. shak 13 Kindi, filozof 8, 10, 12, 14, 15, 16, 17 149 Kitab al-Adl ve't-Tevhid 20 Kitab al-Ahruf-al-Mstandere ve' 1-Ezeliyye 20 Kitb al-Alim va'l-Mutaalim 122 Kitab al-Arab va'l-Acem 110 Kitab al-Arab val-Mavali 110 Kitab al-B 68 Kitab al-Bagl 110 Kitab al-Beyan va't-Tebyin 110 Kitab Beyan vahm al-Mu'tezile 116 Kitab al-Buhala 110 Kitb al-Buldan 110 Kitab al-Cavahir al-Hamse 13 Kitab al-Cevari va'l-Glman 110 Kitb al-Cuderi va'l-Hasba 145 Kitab Evail al-Edille li'l-Ka'bi 116, 117 Kitb al-Fadail 140 Kitb al-Feraid 140

170

Kitb fil- sn ve'l-Musenma 41 Kitb fi's-Siyaset 30 Kitab fi't-Davet 108 Kitb fi't-Tevbe 108 Kitab Halk al-Kur'an 109 Kitb al-Havi 10, 147 Kitb al-Hayavan 110 Kitb al-Hucac fi'n-Nbvve 109 Kitab Huve Huve 20 Kitb al- lel ve Ma'rifet ar-Rical 140 Kitab lm al-Beka' ve'l-Fena' 20 Kitab al4hsan 31 Kitb ntisar al-Havi li'r-Razi 41 Kitb al-isfar an-Netaic al-Esfar 68 Kitab ttisal al-Akl li'l-nsan 41 Kitb al-Kindi ila'l-Mu'tasm Billah fi'l-Felsefet al Ula 13 Kitab al-kulliyat 58 Kitb al-Lemehat fi'l-Hakaik 52 Kitb al-Luma 112 Kitb Maani'l-Kur'an 108 Kitb Macera Beynehu ve Beyn Amr b. Ubayd 108 Kitb al-Makalat 116 Kitb al-Ma'rife 110 Kitab Marifet bi'llah 68 Kitab al-Maari' val-Mutahrat 52 Kitb Medh al-Nebiyy 20 Kitb al-Manazr 146, 150 Kitb al-Masail 110, 140 Kitb al-Mukavemt 52 Kitb al-Musiki 148 Kira)) al-Muteber 43 Kitb an-Nefs 31, 41, 150 Kitb al-Nisa 110 Kitb ar-Redd ala'l-Cehmiye 140 Kitb ar-Redd ala'n-Nasara 110 Kitb al-Redd ala'l-Mebbihe 110

Kitb Redd Tehzib al-Cedel li'lI-Ka'bi 117 Kitb ar-Risale 122 Kitb Srr el-Mem "ve'l-Meb'us 20 Kitb et-Tavasin 20 Kitb Tedbir aI-Mtevahhid 41, 47 Kitb at-Tefsir 140 Kitb at-Telvihat al-Levhiyye alAriyye 52 Kitb al-Tevhid 116 Kitb Te'vilt al-Kur'an 116 Kitb al-Usul ve'l-Furu' 20 Kitb al-Zer va'n-Nalal 110 Kitb az-Zl d 14.0 Kitab 126 koklama 31 Konevi 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91 Konya 66, 81, 82, 84 kozalite 24 kt fiiller 118 kudret 89, 113 kudsi ak 31 K'fe 120, 125 Kum 19 kun 114 Kur'an 9, 10, 11, 14, 17, 28, 41, 59, 61, 62, 64, 67, 68, 70, 72, 90, 94, 106, 109, 113, 114, 117, 118, 119, 123, 124, 125, 126 129, 134, 136, 139, 143, 151 Kur'an'n kdemi 117 Kurtuba 57, 58, 67 kuruluk 15 Kusta b. Luka al-Balebekki 8 Kueyri 38, 67, 80, 143 Kuzey Afrika 67 kk kainat 88, (89 kk lm 89 Klliyat 149

171

lhut 20 Ltin lemi 149 Ltince 10, 17, 27, 30, 39, 50, 58, 147, 148, 150 Levh-i Mahfuz 118 Lucena 58 Lu'lui, Hasan b. Ziyad 123 Ma Ba'dat Tabia 28 Ma'bed al-Cuheni 107 al-Macesti 28 madde 10, 54, 60 maddi illet 14 Marib 66 Mahmut II 77 Makal An Hareket al-Cism asSemavi 58 Makalat sitta fil-K yas 58 Makale fi'1-Ak1 58 Makale fi Eline Ma ya'tekuduhu'lMeaune ve Ma ya'tekidihu'l-Mutekellimune fi Keyfiyet Vcut Alem mutekariribun fil-Mana 58 Makasd al-Falasife 39 makrokosmos 88 Malatya 84 Malaya 137 Malik (mam) b. Ene%, Ebu Abdullah 11, 121, 125, 128, 129, 130, 131, 134, 135, 137, Malikiler 141 Maliki mezhebi 127, 134, 137 manevi birlik 54 Maneviye 108 MarieWen dnce sistemi 143 Maniheizm 10 Mansur, Ebu Ca'fer 8, 121, 122, 128, 129, 145 Marcel, Gabriel 98 marifet 35

al-Marifet al-Akliye 151 Marife al-Hakk 108 Marifet al-Mezahib 123 al-Mart.li 67 Marti, Ramon 150' maslahat 133 Massiglon Louis 20 masum insan 11 matbaa 146 matematik 145 Maturid 116 Maturidi, Ebu Mansur ( mam) 83, 90, 116, 117, 118, 119 Maturidiler 119 Maturidilik -ekol- 116, 117, 119 mead 34, 74 Mecalis-i Seb'a 83 Mecd ad-Devle 29 Mecd al-Din al-Cili 52 Mecmuat al-Elhan 148 Medine 128, 129, 130, 135, 136 Medine fakihleri 125 Mekn 10, 15, 44 Mekke 19, 66, 121, 128, 135 Mektubat 83 Melekler 26 Melekt lend 86, 87 Melekt elli 87 Me'mun (Halife) 8, 139, 142, Mente 76 al-Menzile beyn al-Menzileteyn 108 Merake 47, 58 Mertebet al-Kutb 68 Merv 23 Meryem (Hz.) 119 Mesail fi'l-Hikme 58 mesalih-i mrsele 132, 137 Mesele fi yalenu'lCuziyyat 58 Mesele fi'z-Zaman 58 Mesnevi 82

172

Mes'udi 100 Meahid al-Esrar al-Kudsiyye 68 Masallar 9, 44, 46, 54 Meaiyye (felsefesi) 9, 24, 64, 143 Me aiyye okulu 5 Meaiyyun 9, 56 Mevarid Zev'il-htiras 85 Mevlana 80, 81, 82, 83 , 120 Mevlevilik 82 Maymun b. Deysan 11 Msr 7, 13, 46, 66, 67, 77, 84, 134, 135, 136, 137 Miftah al-Gayb 85 mikrokozmos 88 misaller lemi 88 Miskat al-Anvar 53, 151 Mizan al-Amel 150 Mogol istilas 81 Mogollar 84 Moise de Narbonne 50, 149 Montaigne 151 Montpelier 148 al-Muallim as-sani 24 Muaviye (Hz.) 105 Mufassal al-Hilf 38 Muhacir 129 Muhammed (Hz.) 21, 55, 71, 72, 112, 114, 115, 123, 129 Muhammed b. Abdullah (Nefsi'i Zekiyye) 128, 129 Muhammed b. Abdulfah b. alHasan 128 Muhammed K Abdulvahhab 140 Muhammed b. Mesleme al-Ansari 105 Muhammed K Saud 140 Muhammed'in Ruhu 72 Muharrem ay 78 muharrike 31, 34, 50 al-Muhasibi, Haris 38, 80, 143 Muhtasae al-Macesti 31

Muhyiddin bn Arabi 22, 66, 84, 87, 88, 90 Mukaddime (bn Haldun) 100, 103, 150 Mukayyed misal Men 86 Mukayyet misaller 87 Muktedir 20, 23 Munis al-Uak 53 al-Munkw min ad-Dalal 39, 150 Murat II 77 musiki 147 Mutabakat 85 Mutasavvf (lar) 9.80 Mu'tasm (Halife) 13, 108, 109, 139 Mu'tezile 54, 64, 105, 106, 108, 110, 111, 112, 113, 114, 117, 139 mutezill (bilginler) 19, 109, 142 Muvahhidi (ler) 47, 57, 67 mbdi 45 mcerret dervi ler 77 Mcerret Manalar 87 Mcessime 110 mdrike 31 mtiksefe 69 Mktefi Billah 43 mlk lemi 87, 88 m'min 106, 107 mmkin 33, 55 mmkn olan varlklar 32 mnafk 107 mnemraiye 31 Mrcie 106 mrid 45 msavvire 31 Mslman 21 al-Msned 140 Mebbihe 110 mtefekkire 31 mtehayyile 31, 60 mtesabik naslar 113

173

Mtevekkil (Halife) 139 mvellide 31, 60 Nfi b. Nuaym 128 namiye 60 Napoli 148 nas 11, 59 Nasireddin Tusi ile mektupla malar 85 Nasr b. Yahya al-Belhi 116 Nasturiler 8 nasut 20 natka 60 nazari akl 28 nebati gler 25 Nebati Nefs 31, 33, 60 nebi 119 an-Necat 30, 150 Necid 140 an-Nefahat al-Ilhiye 81, 85, 86 nefisler 87 Nefs 10, 31, 33, 60 nefs-i natka 33 Nefs-i Zekiyye 128 Netaic al-Ezkar 68 nevruz 78 Nicholson 67 Niseb al-Hrak 68 Niabur 37, 38, 81 niyaz 78 Nizamin-Mlk 37 Nizamiye Medresesi 37 Nuh b. Mansur 29 Nur 21, 53, 54 Nur lemi 88 Nur al-Envar 54 Nurlarn Nuru 54 Nuseybin 7 nuzuiye 60 nbvvet 119 Nyberg, H. S. 67

Oklides 28 ol 114 oldurmak 117 olgun insan 89, 90 olular 15 On ki Imam 78 Orta Asya 120 Orta Mertebe 87 Osman (Hz). 107 Osmanl Devleti 76 Osmanllar 140 Otman Baba 77 Oxford 148 lmeden nce lmek 92 mer bn el-Fariz 22 mer b. al-Ferrhan al-Tabari 8 d ve det 126, 133, 134, 135, 136 zgr irade 73, 107 Padua 148 Pakistan 127 Paris 148 Partavname 53 Pascal 151 Pehlevice 8 Perier, A. 67 Peripateticien Okul 54 Peygamber 17, 21, 34, 59, 62, 63, 106, 107 Peygamberlik (gr ) 25, 55, 62 71, 109 Pines, H.S. 46 Pitolemaios 8 Platinos 10, 36, 67 Psikoloji 31 Pythagoras 56 Pugis Fidei 150 Rafifizilik 11 Raymond 148

174

al-Razi, Ebu Berk NI uha rmed b. Zekeziya 10, 144, 146, 147 ar-Razkani, Ahmed b. Muhammed 37 Rebia b. Ferruh 128 Rey 29, 123, 125 ar-Risale 136 Risale fi'l-Adava va'l-Hased 110 Risale fi'l-Ak1 13, 149 Risale fil-A k 31 Risale fil-Cevahir al-Hamse 149 Risale fi Fazaili'l-Etrak 110 Risale fi Hakkel- Mehdi il Makasd il-Ihlas 85 Risale f Hudud al-E ya 13 Risale fi'l- bane ani'l- llet al-Karibe li'l-Kevn va'l-Fesad 13 Risale fi'l-Kader 30 Risale fi Mahiyet an-Nevn va'rRuya 13, 149 Risale fi Mahiyet as-Salat 30 Risale fi'l-Mead va'l-Maa 110 Risale fi'n-Nefs 47 Risale f Tesbit al-Rusul 16 Risale ila Ahmed b. al-Mu'tas m fi Ennel-Anasr val-eirm alAksa Kuriyet al- ekl 13 Risale ila Ali b. al-Cehm fi Vahdaniyet Allah ve Tenahi cirm al-:Alem 13 Risale stihsan al-Havd fi lm alKehlm 112 Risale-i Safir-i Simurg 53 Risalet al-Envar 68 Risalet al-Kuds 68 ar-Risalet al-Kudsiye 38 ar-Risalet al-Ledunniye 53 Risalet al-Nusiye 92 Risalet at-Tayr 31, 53 Risalet al-Veda 41 Risalet al-Yekin 68

Riyad 140 riyazet 49, 89 Rnesans 149, 151 ruh 26, 34, 36, 45, 50, 55, 87 Ruba 7 arRuh al-a'zam 86, 87 Ruhlar alemi 87, 88 Rumeli 77 Run& 67 Sabiller 7, 8 Sabit b. Kurre 8 Sadruddin el-Konevi Muhammed Ebu'l-Meali b. shak 66, 84 Sadrettin Konevi'nin Felsefesiyde Allah-Kainat ve nsan 89 Sahabe fetvalar 129, 130 Sahabe'nin ima 137 Sahabe szleri 124, 129, 137 Saint Thomas 27, 150 Salah ad-Din al-Eyyubl 52 Salahaddin Zerkub 82 Salamun va'l-Absal 31 Salamon 47 Samano lu hanedan 29 Saragossa (Saragosta) 41 Sare 119 Sar Saltuk 77 Sartre 98 al-Sebil 108 Sedrani 67 Selgvi 67 Selefiyyun 113, 138, 139 sem' 113 sema,1 ahslar 14 Semerkand 116, 145 Sana ad-Devle 29 as-Seriyy as-Sakati 80 Seyf ad-Devle 23 Seylan 137 Seyyit Ali Sultan 77

175

sezgi 55 scaklk 15 Srf varlk 73 Smavul-Hikme 29 Sicilya 146 Sivas 76 soukluk 15 Sokrates 68 Soyut manalar alemi 86 Sperma 24 Sudan 134 sudur 16, 32, 33, 55 Sufyan as-Seyri 113 Sufyan b. Uyeyne 121, 135 Suhreverdi 52 Suhraverdi (al-Maktul) bahettin Yahya 10, 52, 53, 54, 55, 56, 143 Sultan al-Maukin 81 Sultan al-Ulama Bahaeddin Veled 81 Sultan Veled 82, 83 suret 15, 61, 139 Suriye 7, 52, 66, 127, 138, 140 Sus 20 Suveri illet 14 sfli Mem 15 Smer 33 Snnet 113, 123, 124, 126, 129, 136, 139 Snnet Ehli 75, 85, 106, 107, 109, 112, 113, 115, 117, 119, 129, 137, 141, 142, 143 Snsiler 134 Sryanca 7, 142 Snryaniler 8 ali Eb Amr mir 120 afii ( mam) Ebu Abdullah Muhammed 11, 38, 128, 135, 136, 137, 138

fkh 137 afiller 140, 141 afiilik 138 afil mezhebi 19, 127, 137, 138 ahadet alemi 88, 89 ahadet hazreti 86 ahadet mertebesi 88 am 23, 66, 75, 82, 84 ems ad-Devle 29 emseddin (Muhammed) Tebrizi 81, 82 er 34 erell 67 erh Akidat al-Mehdi 58 erh al-Esma il-Husna 85 erh Hadis al-Erbain 84, 85 evval ay 78 a- eybani, Muhammed K Hasan 123, 135 eyh-i Ekber 67 ia 76, 135 ibli Ebu Bekr 38, 80 a- ifa 30, 150 ifa as-Sail Ii-Tehzib'il-Mesail 100 ihab ad-Din Ebu'l-Ftuh Yahya b. Habe b Emirek al-Suhreverdi 52 uhud 90 Tabakat Ehl al- lm Tabaran 29 Tabiin 137 Tabsiret al-Mubtedi ve Tezkiret al-Mntehl 85 Tabiat felsefesi 15 at-Tabiiyat 'nin Uyun al-Hikme 30 Tac al-Mlk 29 Tac al-Teracim 68 taklit 10, 118 at-Talim as-Sani 29

176

Tamu 97 Tanr 9, 14, 16, 19, 20, 21, 24, 25, 33, 35, 44, 51, 54, 55, 61, 69, 73, 85, 86, 87, 88, 90, 94, 95 96, 97, 98, 114, 123, 134 Tanr bilgisi 14 Tanr Elileri 21, 70 Tanr'nn varl 9 Tanr'y sevmek 78 Taptuk Emre 92 tarih 101 tarih felsefesi 100 Tarih ( bn Haldun) 100 tasavvuf 35, 80 tatma 31, 60 Tebrizi 82 tecsim 139 at-Tedhirat al- lainyye 68 tedbir-i menzil 43 al-Tedbir al-Mtevahhid 42, 149 Tefsir al-Fatiha 85 Tehafut al-Falasife 39, 143, 150 Tehafut al-Tahafut 58, 149, 150 Tekvin 117 tenash 26 Terelnan al-E vak 68 teselsl 33 tevbe-i ye's 119 Tevhid 70, 107 tevil 11, 27, 49, 59, 107, 113, 114, 139 Tevrat 97 tp 144 Tirmizi 128 Tlemsen 66 Trablusgarb 134 Tractus de Erraribus Philosophorum 149 Tracy Garcin de 150 trigonometri 145 Tuna 76

Tunus 66, 100, 103 Tur 19 Tus 37, 38 al-Tusteri 56 Trk (ler) 19, 23, 67, 76, 83, 110, 116, 120 Trke 50, 76 Trkistan 121, 127 Trkiye 46 umag 97 ulvi lem 87 al-um 136 umran ilmi 102 Upanisat 53 Urcuze fi't-Terih 30 urcuze fi't-Tb 30 urcuze fi'l-Vasaya al-T bbyya 30 Usfa 7 al-Useyni al-Magribi Ahmed 67 Usame b. Zeyd 105 uyku 89 trl varlk 32 Ulken, Hilmi Ziya 149 Umeyye Camii 84 Vcil 33 vacib olan varlk 32 Vacibu'l-Veud 32 Vandet-i uhd 70 valdet-i vcud 70 Vahhabilik 140 vahy 17, 34, 45, 69, 87 varlk 14, 21, 55, 61 varlk kurallar 14 varlk mertebesi 88 Varlk nazariyesi 32 vasat- camia 86, 88 Vsk, Halife 108, 139 Vasf K Ata 105, 107, 108

177

Vast 38 el-Vasiye 123 vecd 143 vech 139 veciz 38 Vehmiye 31 veliler 21, 72 velilik 71 Vesic 23 vesile 133 Vilayetnme 76 Yahudi 21, 43 Yahya b. Abd Allah az-Zeydi 135 Yahya b. Adiy 8 Yahya b. Yagan 66 yakn illetler 14 Yakubiler 8 Yaltkaya, erefeddin 46, 116 yapc 31 yaratmak 117 ya hk 15 yed 139 Yemen 135, 138 Yenieri oca 76, 77 Yeni Eflatuncu (luk) 7, 10, 16, 17, 32 53, 69, 90, 143 Yen Fisagorcu 7 Yezit I 8 yoklk. 14, 21, 61 Yokluk Kurallar 14 yol evlad 77 Yuhanna b. al-Batrik 8 Yuhanna b. Haylan 23 Yuhanna b. Maseveyh 144 Yunan 8, 9, 23, 27, 39, 46, 109,

142, 143 Yunanca 142 Yunan ilimleri 7 Yunus Emre 83, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99 Yce Kalem 87 Yce Ruh 87 Yce ruhlar 86 Yksek lem 87 Yksek Melekt alemi 87 yz 139 zabir 59, 69, 87 Zhir (Salah ad-Din al-Eyyubrnin olu) 52 Zahiri gler 31 Zahiriye Mezhebi 19 Zakira 31 zaman 10, 15, 16, 44 zaruri varlklar 32 zat ezdi 117 zat itibariyle mmkin 32 zati sfatlar 113 Zebur 97 ez-Zenci Muslim b. Halid 135 zerai 133 Zerdt Dini 19, 53 zeria 133 Zndklar 110 zikir 89 Zilhicce 78 Zufer b. Huzeyl 123 Zu'n-Nun al-Msri 53 zuta 120 zht 35, 49 Zhd ekol 105

178

Fiyat: 22.00 TL.