ALTHUSSERDE B L M ETK NL : TEOR K PRAT K OLARAK B L M VE FELSEFE B L M - POL T KA L K S Ersin ELGR*

ZET Bu makalede klasik epistemolojiye ynelttii eletiriler takip edilerek, nemli grlen kavramlar eliinde Althusserin bilim gr ve bilimin felsefe ile olan ilikisine dair fikirleri ak klnmaya allmtr. Politik savlarn bilimsel deeri ile ilgili problemi zmek isteyen Althusserin, Marksizmi bir bilim olarak kavrama abas sonuta yeni bir bilim teorisini de ortaya karmtr. Bu yeni bilim teorisinin aklamasn vermek ise Althusserin kimi nemli kavramlarn bilmeyi gerektirir. te bu metin de pratikler, genellikler, epistemolojik kopuntu, sorunsal kavramlar dolaymyla bu bilim grn betimlemeye alacaktr. Anahtar Kelimeler: genellikler, epistemolojik kopuntu, sorunsal, pratik, epistemolojik sreklilik ve sreksizlik, empirizm, bilimin bunalm, pozitivizm, somut, ideoloji

ABSTRACT In this article, Althussers understanding of science and his opinions regarding the relation between science and philosophy are tried to be explained by following his critiques directed to the classical epitemology and his concepts that are seen significant. Althussers struggle to apprehend Marxism as science in order to solve the problem regarding the scientific value of the political judgments has brought forth a new theory of science. To provide an explanation of this new theory of science requires the knowledge of certain significant concepts developed by Althusser. This article will try to describe this understanding of science through the concepts of practices, generalities, epistemological fragment and problematic. Key Words: Generalities, epistemological fragment, problematic, practice, epistemological continuity and discontinuity, empiricism, crisis of science, positivism, concrete, ideology

1.1 Bir Bilim Olarak Marksizme Duyulan htiya

Yaplan bir rportajda kendisini Marksist felsefeye neyin ynelttii sorulduunda Althuser, btn ideolojik bilgi aldatmacalarna kar ve bilimsel bilgiden yana bir kimse olarak materyalizm ve onun eletirel ilevi oldu bende Marksizme ve felsefeye merak uyandran (Althusser, 1989:20) cevabn vermitir. Fakat onda esas olarak Marksizm iindeki tartmalarda en etrefilli dillerden birini yaratmasn salayan gd Marxn, Leninin ve Gramscinin byk tezini, yani felsefenin temelde politik olduunu anlamaya (Althusser, 1989:20) balamas oldu. Bylece bu ilgiler Althusserin tartmalarnn odak noktasn belirledi; bilim-felsefe-politika. Tabiki bu tartmalarn belirlenmesi sadece Althusserin zel
*

Hacettepe niversitesi, Felsefe Blm, Doktora rencisi

ilgilerinden kaynaklanyor deildir. Marksizm yaklak 50 yldr, zelikle bilim ya da felsefe olup olmadna dair kendini tartmaktadr. Althusser bu eski hikayeyi yle resmetmektedir:

denebilir ki, Marksist akmn tarihine bakldnda bu ayrm hasrlat edip ar ematizme dmek sa ya da sol sapma anlamna gelmitir. Sa sapma felsefeyi hasralt eder; geriye sadece bilim kalr (tpk pozitivizmde olduu gibi), sol sapma ise bilimi hasralt eder, geriye sadece felsefe kalr (yani znelcilik) (Althusser, 1989:24).

Althusser ise bu sapmalar dnda her ne kadar bilim kavrayna byk nem verse de ayn zamanda Marksizmin bileenlerinden birinin felsefe, bir dierinin de bilim olduunu sylemitir. Althusser buradaki kaygsn ok ak olarak dile getirmitir: dman bizim yalnzca politik kiiler olduumuzu yzmze vuruyordu (Althusser, 2002:34). Bunun zerine Althussere gre Batda tutulan yol dn adamlar arasndaki muhataplarnn az da olsa kulak vermesini salamak iin Marx dier filozoflarla birlikte sunmakt: bunlar arasnda Marx Hegelin klna sokanlar, Husserl ile birlikte dnenler, Marksizmi etik bir tartma disiplinine indirgeyenler vard. Althussere gre bunlar hala srp giden bir sr problem brakt Marksizm toprana, ama sorun yine de devam ediyordu: dnyadaki tek salam topraa ayaklarmz bastmza politik ve felsefi olarak inanmtk, ama bunun varln ve salamln felsefi olarak nasl kantlayacamz bilmiyorduk, inantan baka bir ey yoktu elimizde (Althusser, 2002:36). Bu inanlarn nesnel ve kamusal bir snavdan geirmeyi bir trl baaramadklarn syleyen Althusser, bunun sonucunda ortaya kan durumu u ekilde zetliyordu:
dogmatik sylemin teorik boluu bir kez hissedildiinde, felsefemizi gerekten kavrama konusunda mahkum olduumuz imkanszl gze almak iin elimizin altnda tek bir imkan kalyordu; felsefenin kendisini imkansz olarak dnmek. Bunun zerine Marxn muammal biimde ak seik olan genlik (1840-1845) metinlerinin ve kopu metinlerinin bizi srkledii byk ve incelikli bir teebbs olan felsefenin sonu nu tandk. En militan ve cmertlerimiz felsefenin sonunu felsefenin gereklemesi olarak gryor ve felsefenin lmn kutluyorlar ve dnyann aklanmas ile deitirilmesinin birbirine kart olduunun mulak bir dille ifade edildii Feuerbach zerine Tezlere hi ekincesiz yaslanyorlard. Daha bilimsel anlaya sahip kimileri ise felsefenin sonunu Alman deolojisindeki baz pozitivist formllerin uslbunda ilan ediyorlard. Buna gre felsefenin gerekletirilmesini yani lmn yerine getirmekle grevli olan, proletarya ya da devrimci eylem deil, apak bilimdi (Althusser, 2002:37-38).

Fakat Althussere gre felsefenin pragmatik-dini lm ya da onun pozitivist lm felsefenin gerekten felsefi lm deildir; ona daha layk bir lm aratran Althusser felsefenin bilimin bilinci hali ierisinde eritilmesini de ok anlaml bulmadn syledikten sonra ayaklarn nihayet salam bir karaya bastn ifade ediyordu: tarihin topra. Althussere gre Marxn en byk baars bu idi ve Marksizm de esas olarak bir tarih bilimini ieriyordu, lakin bu Marksizmin tamamen bilim olarak sunulmas deildi. Bilim ve felsefe arasnda kuramsal bir ilikinin bulunduunu iddia eden Althusser, Marksizmin sonuta bir de felsefe ierdiini, ama bunun henz kurulmay beklediini dnyordu. Tarihsel materyalizm bir bilim ve diyalektik materyalizm bir felsefe olarak her ikisi Marksizmi oluturan eylerdi. Ayn Engels gibi Marksizmi epistemoloji kulvarndan tutarak tartmaya aan Althusser, onun bir bilim olduunda srar

ediyor, fakat yaklak 50 yldr sren tartmalarn eliinde ve bu tartmalarla tantka politikann arln anlyor ve daha nceleri yapsalc bir pratikler kavramlatrmas altnda kavrayabildii felsefeye en sonunda znelere daha da yer aabilecek bir kavrayla Lenin ve Felsefe adl eserinde yer veriyordu. II. Enternasyonale, onun ekonomik determinizmine ve k teorisini temellendiren iktisat bilimi anlayna kar kan Althusser, dorusal nedensellik yerine getirdii yapsal nedensellikle bir yanyla determinizmden kurtuluyor ve pratikler iinde bylece felsefeyi ve bilincin edimlerini de kurtaryor, fakat ok daha ortodoks bir anlayla bir baka yapsalc bilim kavrayna yol ayordu.1 Fakat son dnem eserlerinden olan zeletiri elerinde o zamana kadar yazd metinlerde eksik olan bir eyi kefediyordu: Snf mcadelesi. Tartmalarnn son dnemlerine rengini veren bu farkndalk Lenin sayesinde gerekleiyor ve daha nceki Bat Marksistleri gibi Althusser de bundan sonra felsefeyi bir tarih bilimi olarak Marksizmi hibir zaman reddetmese de- Marksizmi belirleyen bir etken olarak kabul ediyor; bylece de Marksizmi arlkla tanmlayan disiplin politikaya dnyordu.

1.2 Marx ve Ampirik Veriler: Marksizm ve Ampirizm

D grn ile eylerin z, eer dorudan doruya aksayd, her trl bilim gereksiz olurdu (Marx, 1990:718). eylerin yalnzca aldatc grnmlerini yakalayan gnlk deneyime dayanlarak yarglandnda, bilimsel gerek her zaman paradokstur (Marx, 1999:41).

20. yzyl Marksizm gelenei ampirizme ve onun bilim kuram olan pozitivizme kart bir tutum taknr. Ancak bu tavr aln nedenleri epistemolojinin, siyasal tartmalarn gerisinde kalmas yznden btnlkl bir biimde sunulamamtr. Bu bir lde Marxn, idealizm eletirisi gibi bir ampirizm eletirisini, bir felsefi retinin veya sistemin eletirisi olarak hibir yerde sistematik biimde yapmamas, daha ok baya iktisat eletirisinin grnr biimini almas olgusundan kaynaklanyor gibi durmaktadr. Marx hibir zaman bu epistemolojik tartmay klasik erevesi iinde derli toplu yrtmemi olsa da, daha sonra zellikle de Grundrissede diyalektie bavurarak bu eksiklii felsefi dzeyde daha sonradan gidermeye almtr.2

Ampirizmi onaylamamakla birlikte Marx, zellikle 1844 ve 1847 arasndaki yaptlarnda ayrt edici nitelii ampirist olan baz temalar benimsedi. Apriorizmi ve doutan gelen dnceler retisini reddetti; bilgiyi baka bir eye indirgenemez ampirik bilgi olarak kavrad. Fakat zellikle Kapital zamannda
1

Althusser hibir zaman yapsalc olduunu kabul etmedi; zeletiri elerinde kendini yapsalckla deil teorisizm ile eletiriyordu ve bunu da Spinozacla balyordu: yapsalc deildik daha ar ve daha tehlikeli bir ihtirastan suluyduk, Spinozacydk (Althusser, 2000:39). 2 Grundrisse metin boyunca tartmamza dahil olmayaca;, keza bu metinden yola karak Althusserin tam tersi savlara da ulamak mmkndr. Bu metindeki yegane ilgimiz Althusserin grlerine yneliktir, onun bir eletirisine deil.

Marxn bilimsel gerekilik olarak bilinen eye metodolojik ball tamamen biimlenir. Yukarda yaptmz alnty biraz daha genileterek tekrarlarsak; Baya iktisat, der Marx, onlar dzenleyen ve aklayan yasalara kar her yerde d grnlere saplanp kalr. Oysa eylerin sadece aldatc grnn yakalayan gnlk deneyime gre yarglanrsa, bilimsel hakikat her zaman paradokstur. Ampirizm dnyay birbiri ile balantsz grnler koleksiyonu olarak grr; bu tr grnlerce salanan verileri etkin biimde rgtlemek ve eletirel olarak yeniden rgtlemekte teorinin roln nemsemez ve onlar douran asl ilikilerin dncede yeniden sunulmas abas olarak teorinin ilevini tehis edemez. Yasalar, kendilerinin dourduu olaylara ontolojik olarak indirgenemez ve doal olarak ampirik veriler kendisi ile ayn zamanda verili olmayan daha btnlkl yaplarn birer paras durumundadrlar (Bottomore, 2001:25). Marx kendi bak alar iin unu syler:
Bu bak tarz ncllerden yoksun deildir. Bu tarz gerek ncllerden yola kar ve onlar bir an bile olsun terk etmez. Bu ncller insanlardr, ama herhangi bir dlemsel yaltlmlk ve deimezlik iindeki deil, belirli koullar altndaki gerek, ampirik olarak gzlemlenebilir gelime sreci iindeki insanlardr. Bu faal yaam sreci bir kez ortaya kondu mu, kendileri daha da soyut olan empiristlerinki gibi bir cansz olgular derlemesi olmaktan, ya da idealistlerinki gibi hayali znelerin hayali eylemi olmaktan kar... Bilin konusundaki bo szler biter, onlarn yerini gerek bilgi almaldr. Gerein kendisi ortaya konulduunda zerk felsefe varlk ortamn yitirir. Ama tersine bu materyal, ister tamamlanm bir a sz konusu olsun, ister iinde bulunulan zaman olsun, incelemeye, snflandrmaya ve onu gerek bir biimde ortaya koymaya konulduu zaman bilgiyi aa karr (Marx, 1992:46-47).

Burada Marxn bilgi sreci ile nesnelerin gereklii arasndaki bir ayrma bal kaldn grrz.

Bilgi sreci ile nesnenin grlenii arasnda bir ayrm yapmayan ampirist gelenee kar hem diyalektik materyalizm hem de Bat Marksist gelenei polemik yrtmtr. lk gelenek zneyi fiilen bilginin nesnesine indirgeyerek (yani mutlak zdelii varsayarak) bilgi srecini nemsemedii ve nesnel ampirizmin bir i dnme biimine geri dnd dnlebilir. kinci gelenek ise daha ok otantik Marksizmin yap, btnlk, belirlenimli deime kavramlar eliinde yrtt tartmada nesnenin gerekliini gz ard etmi birinci gelenein tersine nesneyi bilginin znesi ile zdeletiren nesnel idealizmin bir biimine yaknlk gstermitir.

Marxn yapt anti-ampirist olmasna ramen anti-ampirik deildir. Byle bir ayrmla bu yapta bakldnda kapal bir dnce sistemi olarak deil ucu ak tarihsel olarak gelimi ve pratik olarak ynlendirilmi bir aratrma gelenei haline gelme frsatn bir kez daha yakalayabilir. Bu frsatlardan birisi de ampirizm tartmas balamnda bilim felsefesinin tartma alnn da ieren bir yeniden deerlendirme ile Althusser tarafndan yakalanmak istenmitir.

Althusser daha ok siyasal alanda yapsalclk, ideoloji kuram ve Marxn dnemlerine dair yapt ayrmla tannm olsa da, diyalektik materyalizmin bir felsefe olarak tarihsel materyalizm biliminde rtk olarak bulunduu ve ilk kertede onun epistemoloji, bilgi kuram ya da bilim kuram olduu ynndeki savlar asndan bizim tartmamza nesne olacaktr. Onun ba hedefi, ampirizm, yani, bilen znenin gerek nesneyle karlat ve znenin nesneyi dolaymsz grd eklindeki bu varsaymdan kalkarak bilginin doruluuna dsal gvenceler arayan bir bilme gr idi. Bilginin grme olarak kavranna Althusser, retim olarak, teorik pratik olarak bilgi kavray ile kar kar. Bundan dolay diyalektik materyalizm Althussere gre teorik pratiin teorisidir ve iinde esas olarak bir bilgi ve bilim kuramn barndrr. Metin boyunca bu bilgi kuramnn sonunda bilimin nasl ortaya ktn Althusserdeki sorunsal, epistemelojik kopuntu, pratikler, genellikler, ideoloji anlay ile bilim adamlarnn kendiliinden felsefesi nosyonlar eliinde inceleyeceiz. 1.3 Ekonomizm Eletirisinden Tarih Bilimine Althusser klasik Marksist zmlemede genel olarak kabul gren styap ve altyap arasndaki ilikinin ekonominin mutlak determine edici altyap ve hukuk, din, siyaset, ideoloji gibi elerin de ekonominin etkisi ile belirlenmi styaplar olarak grlmesi anlayna kar kar:
Bu giriimin ufkunda Hegelci diyalektiin tam benzerini grrz aa yukar u farkla ki, artk ideann ardk uraklarn deil, ayn i eliki ilkesi uyarnca ekonominin ardk uraklarn ortaya karmak sz konusudur. Bu teebbs tarihin diyalektiini, ardk retim tarzlarnn, farkl retim tekniklerinin diyalektiine indirgemektir. Bunun Marksizmin iindeki zel ad ise ekonomizm ya da teknolojiciliktir (Althusser, 2002:133).

Ona gre bu anlay Hegel diyalektiindeki idea yerine ekonominin konmasndan baka bir anlam ifade etmez ve Hegelci idealizm ne kadar yanlsa bilimsel olmayan bu Marksizm kavray da o kadar yanltr.

Tarihsel materyalizm ya da Althusserin tercih ettii ekli ile Tarih Bilimi- Marx tarafndan kurulmu yeni bir bilimdir ve bu yeni bilimin kurulmas da fiziin, kimyann ve dier bilimlerin kurulmas ile ayn epistemolojik zellikleri tar. Marxn kendinden nceki teorik ideolojilerden etkilendii dorudur. Ancak Althussere gre bu etki sadece onun genlik eserlerinde ortaya kar. Oysa Olgun Marxn temel teorik sorunsal btn bu ideolojilerden kopmu tamamen zgn bir bilim ortaya karmtr. te bu ortaya kn kendisi Althusser tarafndan ayn zamanda bilimin ileyii olarak da savunulmutur.

Althussere gre Marxn altyap ve styap kavramlar z ve fenomen balamnda ele alnamaz, nk ekonomi karmak toplumsal btnln z deil bu btnl son tahlilde belirleyen greli bamsz bir dzeydir. Yani dier styap kurumlar olarak gzken ideoloji, hukuk ve din salt ekonomiye

indirgenemez. nk bu kurumlar arasndaki iliki dorusal bir nedensellie deil, yapsal bir nedensellie baldr. Hemen burada Engelsten bir alnt yapar Althusser:
retim belirleyici etkendir, ama yalnzca son kertede, ne Marx ne de ben daha fazlasn ileri srdk, bu cmleyi arptmak onu bo, soyut, sama bir cmleye dntrr. Ekonomik durum temeldir, ama st yapnn eitli eleri snflar mcadelesinin politik biimleri ve sonular- dier kurumlar... hatta politik, hukuksal, felsefi teoriler, dini kavraylar ve dogmatik sistemler yaamn sonraki geliimlerine ve tarihsel mcadelelere etkide bulunurlar ve bir ok durumda baskn biimde yaamn ve mcadelenin biimini belirlerler (Akt:Althusser, 2002:137).

Bu erevede zetle Althussere gre toplumsal oluum, birbirine indirgenemeyen, birbirinden grece bamsz farkl dzeylerden ve bunlara karlk gelen pratiklerden oluur. Ekonominin son kertede belirleyici olmas, her eyin ekonomi tarafndan belirlendii anlamna deil, neyin ne tarafndan belirleneceinin toplumun ekonomik durumuna bal olduu anlamndadr ve Althusser buna bir cmle daha ekler:
Ne ilk anda ne de son anda son kertenin saati tek bana asla almaz (Althusser, 2002:139).

1.4 Teorik Pratik Olarak Bilim ve Bilimin leyii

1.4.1 Pratikler ve Genellikler

Buna gre toplumun ekonomik yapsnn gelimilik dzeyi, ekonomi ya da iktisat d faktrlerin belirleyici bir duruma gelmesine uygun zemin hazrlayabilir. O halde buradan kan sonu Althusserin pratikler olarak adlandrd toplumsal formasyonlarn kendilerine ait zerk bir alanlar olduudur. Bu da ayn zamanda Marxn din ve ideolojinin tarihi yoktur (Marx, 1992:45) ifadesinin reddedildii anlamna gelir. Bu reddin Althusserdeki grnmleri, toplumsal formasyonlar yani yaplam ve kendilerine ait zerk ileyileri olan ekonomi, ideoloji, siyaset ve bilim kurumlardr. Bunlara karlk gelen ey de ekonomik pratik, siyasal pratik, ideolojik pratik ve teorik pratiktir. Althusser genel olarak pratikten, belirli bir verili hammaddenin belirli bir rne dnm srecini; belirli bir insan emeinin belirli retim aralarn kullanarak gerekletirdii dnm (Althusser, 2002:203) anlar. Bu noktada, ekonomik pratik, doann insan emei ile dntrlmesi, siyasal pratik mevcut toplumsal ilikilerin devrim yolu ile dntrlmesi, ideolojik pratik kiilerin bilinlerinin dntrlmesi, nihayet teorik pratik de kuramsal aralar ile yntemlerin biraraya getirilmesi ile bilgi retilmesidir (Althusser, 2002:197-265).

Bu retimin ileyii ise Althusserde genellikler kavram zerinden olur. Toplumsal bir pratik ve retim olan bilim etkinlii Althusserde kendine ait bir zerk alan iaret eder. Bu yzden de bu pratiin tarihi kendine ikin olarak incelenmelidir. Bu aslnda bir bakma yeni bir tezdir. nk klasik epistemoloji bilgi retimini zaten tamamen soyut bir dzeyde, tamamen toplumd bir alanda ele alr, bilgi retiminin toplumsal boyutunu gz nne almaz. Buna karlk bilgi sosyolojisi de bilim tarihini tamamen bir sosyolojiye indirgemek eilimindedir. Bu durumda da bilgi retiminin zerklii tehlikeye der. te bu alanda Althusser sanki bir nc cepheden bahseder gibi gzkr. Teorik pratiin kendi zerk tarihi vardr, fakat bu pratik dier pratiklerin tarihleri ile karlkl iliki halindedir. Fakat Althusser zellikle Marx in ve Kapitali Okumak adl eserlerinde teorik pratii ilerken onu tm bu yaplar tarihinin karlkl ilikisi iine yerletirmez. Bu yzden de klasik epistemolojinin ampirist eleri ksmen alm olsa da, bilimin ileyiine dair tarihsel momentler genellikle gzard edilir ve ksmen de olsa klasik epistemolojinin snrlar dhilinde kalnr. Fakat daha sonra Althusser Bilim Adamlarnn Kendiliinden Felsefesinde bu problemi ideoloji kuram dhilinde zmeye alacaktr.

Tekrar pratiklere geri dnersek, btn pratik sreler ayn yapya sahiptir. Bu sreler ok kabaca: a) belirli bir hammaddeyi, b) belirli bir emek ile c) belirli bir rne dntrmek, olarak grlrler. Bilim pratii de bu ekilde iler. Bu konuyu anlatmaya Althusser, Marxn Ekonomi Politiin Eletirisine Katk adl eserinden bir alnt ile balar;
Dnce btn olarak, somut dnce olarak somut btnlk, gerekte dnmenin ve tasavvur etmenin rndr, ama asla sezgilerin ve temsillerin dnda ya da zerinde- dnen ve kendi kendini yaratan bir kavramn rn deildir, tersine, sezgileri ve temsileri kavramlara dntren almann rndr (Akt:Althusser, 2002:224).

Althussere gre bu paragraf bilim pratiinin ileyiini anlatmaktadr ve esas olarak bilimin nesnesini bize gsterir:
Bilimin zerinde alt hammadde nedir? Ampirizmin ya da duyumculuun ideolojik yanlsamasnn tersine, bir bilim, z katksz dolaymszlk ve tekillik (duyumlar ya da bireyler) olan bir varlk zerinde asla almaz. Her zaman iin genel zerinde alr; olgu biiminde olsa bile. Bir bilim olutuunda, rnein Galileo ile birlikte fizik olutuunda ya da Marx ile birlikte toplumsal oluumlarn evrim bilimi (tarihsel materyalizm) olutuunda, bu bilim her zaman iin, ideolojik nitelikteki, ncel varolan kavramlar zerinden alr. Bilim, katksz nesnel veriler ve katksz nesnel olgular zerinde almaz. Onun kendine zg almas, tersine, nceki ideolojik teorik pratiin hazrlad ideolojik olgularn eletirisi yoluyla kendi bilimsel olgularn hazrlamaktan ibarettir... nk bilimsel olgu ki katksz grng deil- ancak teorik bir pratiin alannda tanmlanabilir (Althusser, 2002:225-226).

Bilimin zerinde alt hammaddenin ontolojik konumunu bu ekilde belirleyen Althusser imdi de konumdan sonra ierii sunacaktr. Ona gre teorik pratiin birinci materyali mevcut ideolojik veya

bilimsel olduu dnlen oluumlardr ve bunlara 1. Genellik denilecektir. Bu hammadde zerinde yani 1.genellik zerinde etkili olan retim arac Althusserin teori dedii eydir. Bunlar yeni kavramlardan ve varsaymlardan oluan yaplardr, bunlara da 2.Genellik denecektir. 2.Genellikin, yani retim aracnn, 1.genellie uygulanmas ile elde edilen rne de Althusser 3.Genellik adn verir. Bylece bilim etkinliinin kendisi 1.genelliin 3.genellie dnmn salayan bir etkinliktir.
1.Genellik ile 3.genellik arasnda z bakmndan asla bir zdelik yoktur, her zaman gerek bir dnm vardr; ya ideolojik bir genelliin bilimsel bir genellie dnmesi yolu ile (Bachelardn epistemolojik kopma diye adlandraca biimde dnlen deiim) ya da eski genellii iine alsa da yani greceliliini ve geerlilik snrlarn (kendine tabi olanlar) tanmlasa da- reddeden yeni bir bilimsel genellik retimi ile dnr. 1.Genellikten 3.genellike geii salayan alma, yani soyuttan somuta geii salayan alma , yalnzca teorik pratik srecini ierir, yani tamamen bilgi iinde cereyan eder (Althusser, 2002:227).

Buradaki bilgi iinde kavramna dikkat etmek gerekir. Marxn doru bilimsel yntemin, dncede somutu retmek iin soyuttan yola kmak olduunu sylediinde bu bilgi ii ifadesinin Althusserce anlam, soyutun teorinin kendisini ve somutun da gerei, teorik pratiin bilgisini rettii somut gerekleri belirttii deil, iki farkl somutu biri bilgi olan dncedeki somut, dieri de gerekliin barndrd somut olarak da dnmek deil, bilgi olan somutu reten srecin tamamen teorik pratik iinde cereyan ettiidir. Yani soyutun kendisi 1.genellik, nceki ideolojik ya da bilimsel olduu dnlen kuram, somut ise 3.genellik, bilim etkinlii iinde ortaya kan rndr. Yani Althussere gre bilim tamamen bu pratik ierisinde gereklemekte, amac gerek nesneyi bilmek olmakla birlikte, hibir zaman gerek nesnesinin kendisi ile yz yze gelmeksizin, genellikler aracl ile bir teorik nesne zerinde etkide bulunmaktadr. Ona gre her bilim kendi geerliliini denetleyecek isel kantlama tarzlarna sahip olduu iin, teorik pratik bilginin geerliliinin dsal gvencelerine gereksinim duymaz. Teori d zorunluluklar ya da toplum veya snf karlar ile deil, bilginin i gerekleri ile ynetilen, toplumsal tarihin olaylarndan ayr kendi geliim seyrini izleyen, bu nedenle st yapnn bir paras deil zerk olan bilimsel bir pratik mevcuttur.

1.4.2 Epistemolojik Kopuntu ve Sorunsal Genellikler ve pratiklerin kaba erevesi izilse dahi daha henz bilimin ileyii ak deildir. Akla ulamak iin Althusserin temel felsefi kavramlarndan ikisine daha ihtiya vardr: epistemolojik kopuntu ve sorunsal. Bu kavramlarn neyi temsil ettii anlalmadan pratiklerin genellikler aracl ile yukarda anlatlan ileyi biimleri olduka naif gzkebilir.

Althusser Gen Marx ile Olgun Marx arasndaki farkllamay, Hegel, Feuerbach ve klasik iktisat ile tarih bilimi arasndaki farkllamay ya da genel olarak bilim ile ideoloji arasndaki farkllamay bu iki kavram aracl ile dnr. Bu kavramlar Althusser tarafndan sadece Marksizme uygulanm olsa da, esas olarak btn bilimlerin ileyiinde merkez durumundadr. Sz konusu kavramlarn balang tanmlar olduka basittir. Teorik sorunsal, teorik bir oluumun (formasyonun) zgl btnsel birlii ve Epistemolojik Kopuntu, bilimsel bir disiplinin temelinin mevcut teorik sorunsalnda meydana gelen

mutasyondur. Bu tanm anlamak iin mutasyon kelimesi zerinde biraz dnmek gerekir. Mutasyon genetiin gelitirdii bir kavramdr. Genler bir biyolojik trn temel zelliklerini bir nesilden dierine tayan kimyasal bir kod ile yazlm bilgi depolar olarak dnlebilirler. Normal koullarda bu genetik bilgi deimeden bir nesilden dierine geer. Ancak bazen, bugn ksmen bildiimiz nedenlerle, genetik bilgiyi tayan kimyasal kodun yapsnda bir deiiklik meydana gelir. Bilginin kodlanmasnda meydana gelen bu deiiklie de mutasyon ad verilir. Mutasyonlar genellikle hastalkl bireylerin domasna neden olurken, ok ender olarak yaamda kalma ans biyolojik atalarndan daha yksek olan bireylerin tremesine yol aar. te bu ikinci durumda trlerin evrimine doru bir imkan ortaya kar (Tura, 1990:29).

Althusser epistemolojik kopu kavramn mutasyon kavram ile dnrken genetik biyolojiye bu ekilde bir gnderme yapmaktadr. Anlatmak istedii basite yle zetlenebilir: Epistemolojik bir kopu, teorik bir oluumun teorik sorunsalnda meydana gelen yapsal bir devrime dayanr. Burada yapdan bahsetmesinin sebebi, yapnn sadece elerine indirgenemeyecei ve elerinin karlkl ilikisi sayesinde anlam kazand ve anlamn da sadece enin yap iindeki konumu ile ilgili olmasndandr. Yani bir kavramn anlam, iinde bulunduu anlam kmesinde igal ettii yere baldr. Althussere gre kavramlar, ancak kendi teorik sorunsallar balamnda ele alnrlar, farkl sorunsallara ait kavramlar ayn eyleri ifade ediyor gzkseler bile, bu ad geen kavramlarn anlamsal zdeliini gstermez. nk kavramlarn iinde anlam kazandklar referans noktalarnn farkllamas, sz konusu kavramlarn anlam ieriklerinde de deiiklikler olmasn gerektirecektir.

Althusser Marxn iki dnemi arasnda epistemolojik kopu olduunu ite yapyla zde sorunsal kavram eliinde dnmektedir. Emek, sermaye, diyalektik gibi kavramlarn Marxn iki dneminde de kullanlmas nemli deildir, nemli olan bu kavramlarn nasl bir yap iinde ilikide bulunduklardr. Teorik sorunsalda meydana gelen bir deiiklik, tm bu ortak kavramlarn deerini deitirmi; baka bir deyile, ayn kelimeler farkl kavramlar gstermeye balamtr.
Marxn hmanist ve etik yorumlar tamamen Feuerbach bir sorunsaldan dn alnmlardr. Felsefenin dnyasallamas, zne yklemin tersine evrilmesi, insann kk insandr, politik devlet insann trsel yaamdr, felsefenin ortadan kaldrlmas ve gereklemesi vs... gibi nl formller dorudan doruya Feuerbachtan esinlenmi formllerdir. Marxn idealist hmanizminin tm formlleri Feuerbach formllerdir. Ve kukusuz Marx bu dneminde Feuerbach alntlamaktan baka bir ey yapmamtr. Feuerbach iin her ey din eletirisinde, teoloji eletirisinde ve speklatif felsefe denilen teolojinin bu din d klna girmi halinde olup bitmektedir. Gen Marx ise tersine nce politika sonra da yabanclam insanlarn somut yaamlar ile meguldr. Ve Marx bu dnemde Yahudi Sorununda, Hegelin Devlet Felsefesinin Eletirisinde, ve hatta daha sk olarak da Kutsal Ailede insan tarihinin kavranmasna etik bir sorunsal uygulayan avangart bir Feuerbachdr. Baka bir deyile, Marxn, bu dnemde, yabanclama teorisini, yani Feuerbach insan doasn, politikaya ve insanlarn somut faaliyetlerine uygulamaktan baka bir ey yapmad daha sonra da bunu Elyazmalarnda siyasal iktisada yayd sylenebilir. Bu Feuerbach kavramlarn kkenini iyi bilmek bir atf tespit ederek her eyi dzene sokmak iin deil, Marxn yalnzca dn ald kavramlarn ve bir sorunsaln kefini Marxa atfetmemek iin nemlidir.

Bu dn kavramlar tek ve tecrit edilmi olarak deil bir btn olarak, blok halinde dn alnmlardr. Bu btn ve blok halinde olan tamamen Feuerbach sorunsaldr. Tecrit edilmi bir kavramn dn alnmasnn ancak ikincil derecede bir nemi olabilirdi ama kendi aralarnda sistematik olarak birbirine bal kavramlarn dn alnmas, hakiki bir sorunsaln dn alnmasdr ve Marx bunu yapmtr (Althusser, 2002:60-61).

Marx henz Feuerbach ve Hegel felsefelerinin etkisi altnda iken (1843) tarihi ve iinde bulunulan zaman yabanclamann bir momenti olarak ele alyor ve problemin zm noktasnda da felsefeye yaslanyordu. Felsefe ise bunu yine Hegelci bir tema olan kendini tamamlama nosyonu ile yani bir sona erdirme ile baarabilirdi. Tamamen Alman dealizminin etkisindeki bir tarih kuram, Althussere gre, henz buraya kadar bize Marxn ayrdedici zelliini vermez. Buradaki kavramlar hala felsefeden dn alnm kavramlardr. Tarihin ileyi formu insann znn gerekletirilmesine gre izilir. Ama daha sonra Marx bu dnme biimlerinin ele ald yeni malzeme ile uyum iinde olmadn syleyecek ve kendi kavramsal erevesinin kilit noktalar iin Ekonomi Politiin Eletirisine Katknn nsznde bizim gr tarzmzn kilit noktalar, polemik tarznda olsa da ilk defa olarak bilimsel ekilde 1847de yaymlanm olan ve Proudhonu hedef tutan Felsefenin Sefaleti adl yaptta sunuldu (Marx,1979: 25) diyecektir. Bu kitaptan nceki eseri olan Alman deolojisi iin ise u nitelemeyi yapacaktr: bu gerekte bizim gemiteki felsefi bilincimizle bir hesaplamamzd (Marx, 1979:24). Gemiteki felsefi bilincinin eserleri ise, Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisi, Kutsal Aile ve en nemlisi de 1844 Elyazmalardr. (Ayrca 1844 Elyazmalarn Marxn yaynlatamadn, ilk defa olarak 1930da Sovyet Aratrma Enstitsnn bu yazlar derleyerek yaynladn da unutmamak gerekir.)

te bu nokta Althussere gre ideolojik bir sorunsaldan bilimsel bir sorunsala geildiini, 1.genellik olarak Marxn nnde duran nesnenin, yani Hegel ve Feuerbach felsefelerinin zerindeki teorik almann 3.genellik olarak yeni bir sorunsal altnda bilim haline geldiini gsterir. Dizgede felsefece yer alan bir sorunsal, toplumsal formasyonlar iindeki ampirik verileri ieren bir sorunsala yerini brakmtr. Bu simyann yerini kimyaya, Aristoteles fiziinin yerini Newton fiziine brakmas ile ayn eydir. Fakat daha ok Marksist bir jargon zerinden yaplan bu tartmay metnimizle ilgili bir hale getirmek ve bilim tarihi iinde ald konumu belirtip btn bu kavramlarn bilim felsefesi iinde ne anlam ifade ettiini grmek iin bir adma daha ihtiya vardr; o da felsefe tartmalar iinde, en bata bahsettiimiz ampirizm eletirisinin imdi ne anlama gelebileceidir.

1.4.3 Epistemolojik Sreksizlik ve Epistemolojik Sreklilik

Bu konuyu amak iin epistemolojik kopuntu kavramn epistemolojik sreksizlik ve epistemolojik sreklilik kavramlar ile birlikte dnmek lazm.

10

Epistemolojik sreklilik, klasik empirist ve pozitivist bilgi kuramnn ierimlerinden biridir. Bu kuramlarda bilindii zere her trl bilgi deneyden trer ve bilimin ilerlemesi deneysel bilgilerin eskilere ek haline getirilmesidir. Bylece de bilim izgisel bir sreklilik iinde ilerleme halindedir diye dnlr. Bu kuramlarda sreklilie dair ikinci karm ise, bilim ncesi ile bilimsel dnem arasnda bir ayrmn yaplmaddr. Srekli bir ilerleme iinde bilimsel olmayann elimine edildii ya da zaten bilimsel olann daha da ayrntlandrld dnlr.

Epistemolojik sreksizlik tezi ise dnya apnda daha ok Thomas Kuhn sayesinde gndeme gelmitir. Kuhna gre olaan bilim aamasnda, yani nemli bir gln ortaya kmad dnemde aslnda tm deneysel almalar, bilim adamlarnn zerinde anlat ve sistemli bir ilikisi olan kavramlar, varsaymlar ve modellerden oluan paradigmalar erevesinde dnlr ve gerekletirilir. Fakat bilim tarihinde yle baz dnemler ortaya kar ki, karlalan bir ya da bir dizi deneysel sonucu paradigma erevesinde dnmek, anlamak ve aklamak olanaksz hale gelir. Bu durumda genellikle rtk olarak kabul edilmi olan varsaymlar, modelleri, inanlar, vb. yani paradigmay tartmak gerekir. Sonu olarak bunalm yaratan sorun zlr ve yeni bir paradigma yaratlr. Ancak bilim artk yeni bir aamaya gemi; olaylar, deneyleri ve olgular farkl biimde dnmeye balamtr. Bu da bilimlerin devrimlerle ilerledii dncesini ortaya karr.

te burada Kuhn ile Althusser arasnda bir benzerlik ortaya kar, fakat Kuhnun kavramlar daha ok bilim adamlarnn dnme biimlerini koullandran yaplar ile ilikili iken Althusserin kavramlar (teorik sorunsal ve epistemolojik kopuntu) tamamen teorinin yaps ile ilgilidir. Esas olarak bu iki dnr de nceleyen ise Bachelarddr. Bachelardn zerinde durduu epistemolojik kopuntu bilim ncesi ile bilim arasndaki bir koputur. Bachelarda gre: Btn salkl nesnel deneyler, subjektif bir yanlln dzeltilmesini belirlemelidir. Fakat yanllar tek tek kolayca yklmaz. nk onlar karlkl olarak birbirine baldr. Bilimsel zihniyet bilimsel olmayan zihniyeti ykmadan kendini kuramaz (Bachelarddan aktaran: Tura, 1990:28).

Bu satrlarda dikkat edilmesi gereken nokta, ideolojik ya da bilim ncesine ait olann tek tek rastlantsal yanllara sahip olmayp, yanllarn sistemli bir iliki ierisinde olmasdr. Baka bir deyile, bilim gibi bilim ncesinin de sistemli bir ileyii vardr. Bu nedenle bilimin kurulmas kkl bir kopuu gerektirir. Sistemli yanl anlay, bilim ile bilim ncesi arasnda nicel deil nitel bir fark olduunu gsterir ve bu Althusserin de kulland anlamda kkl bir pozitivizm ve ampirizm eletirisi durumuna gelir.

11

1.5 deolojiden Bilime: Epistemolojik Kopuntu ve Bilim Olarak Marksizm

Althusserin epistemolojik kopuntudan ve sorunsaldan ne anladn serimledikten sonra bilimin nasl ilediini anlayabilmek iin imdi de bunun Althusserin almalarnda nasl kullanldna bakmak lazm.

Althussere gre ekonomi politik, rnn meta biimini almasn evrensel bir veri olarak kabul ederken, Marx rnn meta biimini almasnn tarihi koullar nelerdir diye sorar. Bak alar deil dncenin yaps deimitir. Yani bir ressamn daha geni bir perspektif yakalamas deildir sz konusu olan ya da fakl perspektiflerin sentezini yapan balantsz entellektellerin bir alma yntemi. Althussere gre Marxn yapt, perspektiften kurtulup geometral olana ulamaktr. Peki nedir geometral olan?

Perspektif ile ideolojik sorunsal, geometral tasarm ile de bilimin sorunsaln benzetirebiliriz. deolojik teorik sorunsaln esas mantki ilem yapmaya izin vermemesidir. Bir ey dierinden yakn ise bu bir olgudur. rn meta biiminde beliriyor ise bu evrensel bir olgudur. Oysa bilimsel sorunsal mantki ilem yapmaya izin verir. A cisminin Bden daha yakn grnmesinin sebepleri nelerdir? rnn meta biimini almasnn koullar nelerdir? Mesela fizik biliminde belirli koullar altnda belirli bir deneyin gerekletirilmesi durumunda ne gibi sonular elde edebileceinizi mantki olarak tahmin edebilirsiniz. Fizik byle bir sorunsala, bu ekilde mantki ilem yapmaya elverili bir sorunsala sahiptir. Eer belirli bir uzay parasnn geometral tasarmna ulamsanz, sadece mantki ilem yapmak sayesinde bu uzay parasnn herhangi bir noktasndan nasl bir perspektif grneceini kartabilirsiniz. Bu da bize bilim ve ideoloji arasndaki ilikiyi verir. Geometral bilim, perspektifli ideolojiden kopmaya dayanr. Nasl ki geometral tasarm perspektifler zerine teorik bir almadan retiliyorsa bilim de ideolojiler zerine teorik bir almadan retilir (Tura, 1990:34).

Geometral olann Marxtaki grn ise yledir:

Gerek geometral tasarm ancak birden fazla perspektifi hesaba katmakla kurulabilir. Bu noktada Marxn alma tarz ilgintir. Marxn btn eserlerinin alt bal eletiri adn tar. Marxn eletiriden anlad da, ele ald konunun kaynaklarnn olduu kadar yaylmnn ve snrlarnn belirlenmesidir. Bir baka deyile Marx, Hegeli ve Simithi ya da bir bakasn ele ald zaman onun hangi koullarda, neye greli olarak, hangi snrlarda doru olduunu gsterir. Yani eletirdiinin yanlln deil, doruluk koullarn ve snrlarn gsterir (Tura, 1990:35).

Bilim yapmak belirli bir perspektife yerleip resim yapmak, yani gereklii betimlemek deil, perspektif halinde olann koullara balln, grelik koullarn gsteren ve mantki ilem yapmaya elverili yeni bir sorunsal, eski genellemenin greliliini ve duruma bal geerlilik snrlarn tanmlayan yani bir genelleme kurmaktr. Bu durumda eski genellik, yani 1.genellik teorik pratiin, yani bilimin hammaddesi olarak karmza kyor ve bu pratiin rn olan yeni genellik, yani 3.genellik eskisinden epistemolojik olarak kopuyor. Marxn zerinde alt 1.genellik esas olarak Hegel ve ekonomi politiktir. Marx bunlarn greliliini, duruma bal geerlilik snrlarn gsteren, yani bunlar belirli bir geometralin perspektifi olarak tanmlayan yeni bir sorunsal retmitir. Marxn sorunsal artk perspektif deil geometraldir, yani ideolojik deil bilimseldir.

12

imdi buraya kadar zerinde durduumuz sorunsal, pratik ve teorik pratik, epistemolojik kopuntu ve genellikler kavramlarn yukardaki balamlarda birletirdiimizde bir bilim pratiinin nasl olduu karmza kar. yle ki, bilim nesnesini dolaymsz biimde deneyimleyip bunlarn sonularnn st ste yld bir depolama etkinlii deildir. Bilim kendi tarihine ncel olan ideolojik bir sorunsaldan, yani belirli kavramlarn her birinin anlamn, ortaya konan sorular, ana nermeleri ve ihmalleri belirleyen teorik bir ereveden (Bottomore, 2001:22), onun zerine yaplan kuramsal bir alma ile epitemolojik biimde kopan yeni bir sorunsal yaratmadr. Kendine ikin bir tarihi vardr ve geerliliinin denetlenmesi de bir dsal gndergeye gerek duymaz. Eski ideolojik sorunsaln geerlilik koullarnn gsterdii referanslarn belirli perspektiflerin grntleri olduunu gsterip kendini geometral bir konuma oturtur. Yeni sorunsal eski sorunsaln verilerinin deneysel olarak yanllanmasna deil, kuramsal bir yeni erevenin kurulmasna bal olarak geerliliini kaybeder. Burada bilimin nesnesinin ne olduunu gsterecek son bir alnt daha yapmalyz:

Bilimin kendine zg tarihinin organik ideolojinin tarihine ve siyasal ekonomik tarihe indirgenmesi ve onunla zdeletirilmesi, sonunda bilimi, tarihin z olarak tarihe indirgemektir. Bilimin tarih iine k burada, kuramsal bir endeksin knden te bir ey deildir; tarih kuramn gerek tarihe kelten, tarih biliminin kuramsal nesnesini gerek tarihe indirgeyen ve bu yzden de bilgi nesnesini gerek nesne ile kartran bir k: bu k, felsefenin ve gerek tarihin bu sunuta oynadklar rollerle empirist ideolojiye kten baka bir ey deildir (Althusser, 1995:185).

1.6 Felsefenin zerk Olmayan Mekan Ampirizm ve pozitivizm eletirisini bu ekilde bir bilim tasarm ile sonlandran Althusser ayn eletiriler eliinde bilim ile felsefenin ilikisini de konu edinir.

Althusser bilim ile felsefe arasnda ilgin bir iliki kuruyor. Ona gre felsefe her zaman bilimi izlemek zorundadr. Byk teorik ktalar vardr; matematik veya fizik gibi. Bilimler bu ktalar kefeder ve orada, Althusserin blgesel formasyonlar dedii eyleri olutururlar. rnein kimya gibi bir bilim fizik ktas zerinde kurulmu blgesel bir formasyondur. Ya da mantk artk felsefenin deil matematik ktasnn iinde bir bilim, bir blgesel formasyondur. Teorik matematik ktasn eski Yunan dnrleri amtr. Ancak bu matematik ktasnn alndan sonra ki Platon, Aristoteles, yeni bir felsefe yaratabilmilerdir. Fizik ktasn aan Galileodur. Galileodan sonra Baconlarla, Descarteslerle yeni felsefe domutur. Felsefenin Kant ile yeni bir atlm yapmas, felsefenin kendi iindeki bir dinamikten ok, Newtonun bilime getirdii yeniliin sonucudur (Althusser, 1989:39 (Lenin ve Felsefe kitabndan Erol Tulparn nsz iinde) ).

Bilim ile felsefe arasndaki ilikiye dair srekli fikirlerini deitiren Althusser, ilk nce teorik pratiin teorisi olarak tanmlad felsefeyi daha sonra snf savam alanndaki teorik mcadele olarak tanmlad. Daha sonra ise felsefeye ilikin u tanm ilgi ekicidir: felsefe hi de bir teori deildir, ama politikaya teorik mdahale yaparak teori rol oynar, politika deildir ama teoriye politik mdahale yaparak politika

13

rol oynar. 1960 ile 1965 arasnda felsefeyi hep teorik alann iinde bir kuramlar st kuramsal etkinlik olarak gren Althusser 1974te yaynlanan Bilim Adamlarnn Kendiliinden Felsefesi adl metninde bu tavrn deitirir ve artk felsefeyi bilim ile birlikte deil, politika ile beraber dnmeye balar. Kitabn ad her ne kadar bilim adamlarn iaret ediyorsa da Althusser esas olarak bu kitapta politik alana ideoloji dolaym ile felsefenin mdahalesinin biimini gsterir. Bunun yannda bu kitaptaki esas ama, ilk dnemlerinde pratikler ya da toplumsal formasyonlar arasndaki ilikili konumun teorik pratik alannda es geilmesindeki a kapatmaktr. Epistemolojik kopuntu tezini sadece bilim ncesi ve bilim sorunsallarna uygulayan Althusser, bilimleraras ilikilere bu modeli uygulamaz. lk dnem daha ok teorinin yapsal problemleri zerine eilen Althusser imdi de, teoriyi kullanan bilim adamlarnn teori d belirleyiciler tarafndan nasl etkilendiini kavramsallatrmaya alr.

1.7 Bilimin Bunalm ve Felsefe

Yukarda bahsettiimiz gibi, bu kopuun (rencileri bunu bilim ii yarlma olarak adlandracaklardr) bilimsel kuramlar arasnda da geerli olduunu Thomas Kuhn Bilimsel Devrimlerin Yaps adl eserinde gstermitir. Gerekten de Newton Fiziinin formllerinin (Althusserin ifadesi ile 1.genelliin) zerinde Lorentzin greli uzay-zaman dnm formlleri (2.Genellik) ile alan Einstein yeni bir teorik sorunsal ortaya koymutur: ballk teorisi (3.genellik). imdi genellikle bilim ii kopularn da bu nitelikte olduu ve Althusserin kuramnn yanlland sylenmitir. yle ki, bilimin her admda biraz daha merkezsizleerek ilerledii, bu durumda bilimlerin kopularla ilerledii doru olsa da bu kopularn Althusserin bahsettii gibi kkl olmad, nceki teoriden bir defalk bir srama ile deil de ufak kuantlarla zaman iine yaylan bir kopuun sz konusu olduu sylenmitir. Bu noktada da genellikle Thomas Kuhn rnek gsterilmi ve Althusser bu konuyu tartmaya 1960ta balam olsa da, 1962de kitab yaymlanan Kuhn genellikle Althussere ncel olarak gsterilmitir. Fakat bu kesinlikle bir yanlgdr. deolojik bir sorunsaln bilimsel bir sorunsala dnmn, nceki sorunsaln mantki ilem yapmaya elverili olmayan yapsnn biimsel bir dnm olarak kavrayan Althusser, znenin tasarmnda nesne ile ilgili meydan gelen bir hatann nedenleri zerine konumamaktadr ki Kuhn esas olarak bunun zerinde konuur - o bilimsel erevenin yapsal biiminin nasl belirlendiini saptamaya alr. Bu da biim ile ierik arasndaki fark kadar birbirinden ayr eylerdir. Bilim ncesi dzeyden bir kez kopulduunda, yani sorunsaln mantkisal-biimsel yaps deitiinde bundan sonraki hatalar bilimin iine aittir ve ona gre dzeltilerek ilerlenir. Bu kopu yaandnda artk hata olmayacaktr, diye bir ey Althusser asndan sylenemezdir. O Bilim Adamlarnn Kendiliinden Felsefesi adl metinde felsefe ile bilim arasndaki fark belirtmeye alrken bunu aka belirtir:

14

Felsefe tarihi dediimiz bu tarihin kendine zg yan, ok uzun ve iddetli bir mcadele sonucunda eskisini alt eden ve egemenlii altna alan yeni bir felsefenin, eskisini tamamen yok etmemesi ve yenilenin altta, ou zaman aa rollerden birinde yaamn srdrmesi ve bazen de konjonktr gerei sahnenin nne arlmasdr. Bunun byle olmasnn nedeni ise felsefe tarihinin, bilim tarihinden bambaka biimde i grmesidir. Bilim tarihinde bir ifte sre grlr hep: hatalarn ayklanmas (tamamen ortadan kalkarlar) sreci ve kurulmu olan kuramlar iine yerletirilmesi sreci. Ksacas bir ifte diyalektik: hatalarn tmyle ayklanmas ve dnme uramakla birlikte halen geerli eski sonularn yeni elde edilmi bilgilerin kuramsal sistemi ile btnletirilmesi (Althusser, 2003:93).

Bu paragraftan da grlecei zere, Althusser kuramn bilim ii srelere bilinli olarak uygulamamaktadr ve sorunsal kavram da ok fazla yapld gibi paradigma kavram ile ayn anlama gelmemektedir (belki ancak bir analoji kurulabilir). nk Althusser bir yandan bilim aracl ile bilgiyi elde tutmak istemekte, mutlak bir grecelilie pirim vermemeye almakta; dier yandan da bu elde tutma ile felsefenin zne/nesne ve zdelik balamnda yapt tartmalar verimsiz tartmalar olarak felsefenin alanndan ideolojinin alanna ekmek istemektedir. te bu kitap, bu noktada bilim felsefesine bir yaklam olarak deil, ideoloji kuramlarnn bir devam olarak karmza kar, bilim alanndaki ileyiin metodolojisi deil, felsefenin klasik felsefenin - bilimleri nasl smrddr onun konusu.

Felsefe tarihi, bilim tarihinden bambaka biimde i grr. Yeni felsefi biimlerin, daha nce egemen olan eski biimler zerinde egemenlik kurma mcadelesi ile i grr. Felsefe tarihi, felsefi oluumlar iinde gerekleen eilimler arasndaki mcadeledir ve hep bir egemenlik kurmaya ynelik mcadeledir. Ancak bu mcadelenin eskimi bir oluumun, yani hasmn elenmesiyle deil de, bir egemenliin yerini bir baka egemenliin almas ile sonulanmas ise kendi bana bir paradokstur. Hasm hibir zaman tamamen yenilmez, yani hibir zaman tamamen ortadan kaldrlmaz, tarihsel varolutan silinmez. Yalnzca egemenlik altna girer ve uzun bir mcadeleden sonra kendisini azleden yeni felsefi oluumun egemenlii altnda yaamaya devam eder. Konjonktr frsat verip, kendisine iaret ettiinde yeniden ortaya kmaya hazr biimde egemenlik altndaki felsefi oluum olarak varln srdrr (Althusser, 2003:94).

Bu egemenlik mcadelesinin hi bitmedii, kesin bir sonuca balanmad felsefe alannda, egemenlik altna giren felsefe yapma tarzlar hangi konjonktrlerde geri arlrlar? Bu arlma Althussere gre, ayn Kuhnda olduu gibi, bunalm dnemlerinde olur: gelimesinin belirli bir aamasnda, bir bilim var olan kuramsal aralarla zlmeyecek, ya da nceki kuramn tutarlln tartma konusu yapan bilimsel sorunlara arpar. lk olarak, ya yeni sorun ile var olan aralar arasnda bir elikiden ya da tm kuramsal yapnn sarsldndan sz edilebilir (Althusser, 2003:73). Althussere gre bilim adamlar bu elikileri kritik, hatta dramatik biimlerde yaayabilirler. Genellikle tr tepki verirler bilim adamlar: bu tepkilerden ilki soukkanlln korumak ve zm yine bilimin iinde aramaktr. 20. yzyln balarnda fiziin bunalmnda madde yok oldu tezlerine karlk bunu reddedip almalarn srdren bilim adamlarnn tavr buna rnek olarak verilebilir.

Bunalma kar verilen farkl iki tr tepki daha vardr ki, Althusser esas olarak bunlarla hesaplamak istemektedir. Bunalm onlar yle hazrlksz yakalar ki, bu bilim adamlar birden bire sarslrlar,

15

altlarndaki toprak kayar, yalnzca u kavram ya da bu kavram ya da herhangi bir bilimsel kuram dzeltmek ya da yeniden temellendirmek iin tartma amakla kalmayp, kendi pratiklerinin geerliliinden, bilimin deerinden kukulanmaya balarlar.
Ayaklarn sk skya yere basarak bilimin iinde kalmak, bilimin, grlmedik, artc hatta hesaplar altst eden sorunlara gs germek yerine br tarafa geerler, bilim alanndan kp bu alana dardan bakarlar. te o zaman da bunalm szcn dardan kullanrlar ve azlarna aldklar bu szcn anlam da deiir artk. nceleri bunalm pratikte byme glklerinin yaanmas olarak alglanrken... imdiyse bilimin ilkelerinin sarslmas, disiplinlerin krlganlamas bunun da tesinde insann gerekletirmeye alt bir etkinlik olduu iin, tpk insan gibi, snrl, belirsiz ve kstl kalan, her trl bilimsel bilginin radikal biimde yetersiz kalmas (Althusser, 2003:75). te o zaman da, bu bilim adamlar felsefe yapmaya balarlar, belki ok ykseklere kanat amazlar ama gene de felsefe yaparlar. Bunalm yaama biimleri bunalm smrebilmek iin bunalm filozofu olmaktr. nk, yaptklar rastgele bir felsefe deildir Bu felsefeyi kendilerinin bulduunu sanrlarsa da aslnda bilimi snrlar iine hapsetmek, insann kibirli yannn, yer ald hiliin derinlerinden kp yenildiini itiraf etmesi ve Tinin itibarna kavumas iin, bilimin hep kar karya kald glklerin ve baarszlklarn yolunu gzleyen spiritlist felsefenin eski namelerini, nakaratlarn ellerinden geldiince mrldanmaktan baka bir ey yapmazlar (Althusser, 2003:75).

Althusser bu bunalm dneminin belirli filozoflarnn tanrnn yce annn iadesi ii ile megul olduklarn dnr. Felsefe tarihinin iinde, bilimlerin kendi ilerinde yaadklar bunalmlarn, elikilerin ve zorluklarn yolunu gzleyen felsefi bir gelenek vardr. Pascal ve Kanttan beri, felsefenin bilime koyduu snrlarn ardnda hep pusuda bekleyen bir din olduunu syler Althusser.

Bir bilim bunalma girdiinde, inanlar sarslan baz bilginlerin ne pahasna olursa olsun bilimi kendilerince kurtarmak isteyen filozoflarn safna getikleri grlr. Ne yaptn bilmedii iin bilimi affederler, yani bilimi kendi snrlar iinde ya da kendi hilii iinde kalmaya mahkum ederler. Tanrnn ya da tinin ve de zgrln saltanat da ite bunlarn stnde ykselir (Althusser, 2003:77).

Althusser bilim iinde iki eyi birbirinden ayrr: Maddeci ve idealist eler. Ona gre hibir bilimsel pratik kendiliinden bir felsefeden ayrlmaz ve sz konusu felsefe maddeci ise bilime yardmc, eer idealist ise engelleyicidir. Sz konusu kendiliinden felsefe son kertede felsefe tarihinin sava alannda idealist ve maddeci eler arasnda yzyllardr sregelen mcadeleye balanr(Althusser, 2003:84).

Bu mcadele iinde idealist e araclyla bilimlerin felsefe tarafndan bir smrs vardr. Pratik ideolojiler dinsel, ahlaki, hukuki, estetik ve siyasal amalar uruna bilimlerin bunalmlarn kullanrlar. Pascaln bilim yaparken kesinlikle maddeci eleri kullandn, ama andaki yalnzlnn onu tanrsal bir determinizm dnyasna gtrdn belirten Althusser, tinselciliin ise ok daha kurnaz olduunu ve tin, zgrlk gibi felsefi kategoriler altnda bu ii yaptn syler. Bunlar iin bilimde bulunan her boluk tanrnn kuvveti ve insann gszl demektir.

16

Bilimlerin kendi iinde yaadklar bunalmlarn yolunu gzleyen bir baka gelenek ise bunalmn maddecilii yadsyarak yaar. Bu zellikle Avenarius ve Mach tarafndan gelitirilen ampriokritisizmdir. Yalnzca saf deneyimin kabul edildii bu kuramda fizik ve psiik, zne ve nesne, varlk ile bilin arasnda uzlatrlmas mmkn olmayan bir farkllk olduu kabul edilir ve felsefenin eksiklikleri, bilimin de eksikliklerinin zorunlu olacann ifade edilmesi ile kapatlmaya allr. Buraya yine ayn dnemde Richard Ostwald ve yine Mach tarafndan gelitirilen ve fenomenleri maddi yn olmayan bir enerjinin deiimleri ile aklayan Enerjitizm de dahil edilmelidir. Bu kuram da felsefenin, bilim karsndaki gszln gidermek iin bilimleri smrr.

Yukarda da sylendii gibi Bilim Adamlarnn Kendiliinden Felsefesi adl metin bilim felsefesinde bir konumu belirlemek iin yazlmamtr. Bir yandan ilk dnem bilim kuramndaki yapsal formasyonlar aras etkileim alannda boluk bulunan yerleri tamamlamak; dier yandan da felsefenin zgl belirlenimini saptamaktr kitabn amac. Felsefenin zgl belirleniminin bilimler ile kurduu ilikide olutuunu dnen Althusser, felsefe ile bilimin bir dayanmasndan da bahsetmez. O felsefeyi bilim adamlarnn kendi etkinliklerine dardan gelecek belirleyici idealist etkilere kar bir uyanklk hali olarak tasarlar. Kitabnda felsefenin etkinlik alanlarn 25 tez zerinden belirlemeye alrken, e zamanl olarak da yapt ii felsefe etkinlii olarak sunar. Althusser burada hibir hakikate varmadn srarla sylemektedir ki, zaten felsefe bunu yapamaz. Felsefe verili bir hammadde zerinde ayrmlar yaparak ilerler. Felsefenin bilim alanna mdahalesi, mdahaleden nce grlmeyen bir eyi ortaya karmak iindir; bilim adamlarnn kendiliinden ideolojisini, pratik ideolojilerini ve onlarn egemen ideolojilerini. deoloji alan toplumsal olanla ve pratikle ilgilidir; bilim alan ise bilgiyle ilgili. Felsefe ite bu iki alann birbirine karmasnn nlenmesi etkinliidir. Bu ayn zamanda onu teorik pratiin teorisi olarak tekrar sunar; bilimsel formasyonun kuramsal ileyiinin uyank bekisidir felsefe.

1.8 Teorik Pratiin Teorisinden Siyasetin Belirsiz Tanmlaycs Olarak Felsefeye

Felsefeye zg pratii elden geldiince en iyi dnmeye yardm eden pratiin siyasal pratik olduunu syleyen Althusserin burada rnek ald kii Lenin ve onun eseri Materyalizm ve Ampriokritisizmdir. Lenin bir motor tamircisi gibi nesnesini dardan gzlemleyip onun hatalarn bulup tamir edecei bir alan iinde bulunmaz, ayn felsefe gibi. O kendisinin de iinde bulunduu ve kendisinin de iinde hapsolduu bir g ilikisini zorlayp emek iin dnr. Felsefe de bu noktada siyaset gibidir, ama o canl bir bedene, snf mcadelesinin pratik zeminine mdahale etmez, kurama mdahale eder. Kuramsal mdahale

17

hem kuramsal sonular hem de gndemdeki fikirler arasnda pratik sonular dourur. Felsefe kendi iinde yaratt sonularla kendi dnda eyleyen bir etkinliktir.

Bilim kuramlarna dair retilen felsefelerin sorunsallarnn ideolojik olduunu bu yolla savlayan Althusser, Lenin rneini kullanarak bilim ile felsefe arasndaki kuramsal olduu dnlen ilikiyi siyasal pratik ile zorlamak eilimindedir. Zaten znde siyasal olan bu karlkl ilikinin gerek grnn aa karmak istemektedir. Tamamen zne ve nesnenin tekabliyet ilikisi zerine kurulan btn bilim felsefesi kuramlar - Kuhn ve Feyerabendinki de dahilideolojiktir. Mutlak zdelik

savlarnn ya da bunun tersinin ortaya srlmesi klasik felsefe geleneinin bir hataya dayanan tartmalardr.

1.9 Deerlendirme

Bilime dair sorunlar bugne kadar yaplan verimsiz tartmalarn dna tamaya ipular salayan Althusserin tartmalarna dair sonucu u ekilde zetleyebiliriz: Klasik anlamda bilim felsefesinin epistemolojik temellerini bilginin kesinlii kulvarna ynlendiren Viyana evresinden, postmodern teorinin grelilik savlarna kadar gtrp, bilimin felsefe ile ilikisinde ierilmi bulunan, bilimin buyurucu, tahakkm eden konumunu sarsmak isteyen bir okumann tarihinin izini srer Althusser. zellikle Viyana evresinin bilimi ynteme indirgeyen tavr Kuhn ve Feyerabendin ileri srdklerinin gereinden fazla ciddiye alnmasn salam, bilim felsefesindeki tartmalar felsefenin, bilim ile olan bir tartmasna dntrmtr. Bu tartma da yine felsefenin dier etkinlik alanlar ile ve zellikle de politika ile arasna koymak istedii ayrm yznden epistemolojik bir alan ile snrl kalm, felsefe pozitif biimde doruluk savlarn temellendirmedeki yetersizliini, negatif olarak kendini karlatrd alann eksikliklerini gstererek gidermeye almtr. Bu da gittike realite ile ilgisi kesilen bir felsefe yapma tarznn niversitelerdeki ama sadece niversitelerdeki cemaat benzeri yaplanmalarda rnei grlen bir iine kapanmay bizim nmze karmtr. Yani felsefenin 20.yy sonundaki durumu bilim aracl ile belirlenmitir. Dier yandan bilim felsefesini bu kulvarn dnda ele alan bir baka rnek de bu metinde gsterilmeye allmtr. Felsefe ile politika arasna mutlak bir snr izmeyen, bu sayede de bilim ile kurulan ilikiyi bir ynlendirme abasna dntren; tartmay ksr epistemolojik tartmalar alannda deil de uygulama ve politika alannda yrten bir baka ynelim sergilenmeye allmtr. Felsefenin bilim karsndaki ve bilimin felsefe karsndaki konumunu bilgide kesinlik ideali erevesinde deil de bunlarn birbirlerinin karsna konulamayaca ynnde bir iddia ile bilimsel olann toplumsal olana mdahalesinin erevesini belirlemeye alan bir ynelimdir bu. Bu ynelimin ana gdleyicisi ise biz felsefe pratiinin ne olduunu bilerek felsefe yapyoruz, ama felsefeyi deitirmek iin yapyoruz bunu

18

telaffuzudur. Bilim ve felsefeyi felsefeye ikin epistemolojik snrlar erevesinde deil, ayn zamanda bilim ile felsefenin ilikisini politika dolaym ile felsefenin ileyiini kknden deitirmek iin de tartan verimli sonular olan bir tartmadr bu.

Yukarda sylediklerimiz bir yandan ampirizm ile balayan bir epistemoloji tartmasnn; dier yandan da bilim aracl ile gerekleen toplumsal deiimleri nesne edinen bir politika tartmasnn ncllerini bize gsterir. ki tartmann da odanda ise felsefe bulunur. 20. yydaki bilim felsefesi tartmalar aslnda felsefenin kendisini kavraynn yaratt tartmalardr ve yukarda ksaca deinmeye altmz izgilerden biri esas olarak bilimi deil felsefeyi tartmaktadr. Dieri ise felsefeyi dntrmek ve dngden kurtarmak adna felsefeyi politikaya ikin hale getirip, bilim tartmasn felsefe-bilim ikileminde deil, bilim-politika ikileminde felsefe ile kavramaya almaktadr.

Btn bu tartmalar iinde Althusserin bilim kavrayna ok fazla nem vermesini salayan nemli etkenler vardr. Marksist teorinin dman olan ve bugn iine adamakll szarak dnyay burjuva ve kk-burjuva gzyle gren tutumla savamak gerekir. Bu bakn genel biimleri; ekonomizm (bugn teknokrasi) ve onun manevi tamamlaycs olan ahlaki idealizmdir (bugn hmanizm) (Althusser, 1989;27-28). Althusser bu akmlar klasik felsefe anlaynn kalntlar olarak grr ve felsefeye kar bilimden yana ald tavr, bu tartmalardaki bu felsefi kalntlarn etkilerini silmek iin verdii mcadelede gizlidir.

Lenin ve Felsefede itiraf ettii gibi, snflar mcadelesinin Althusser tarafndan kefi, onun iin felsefenin anlamn deitirmi ve bu savan saysz taraflarndan birinde, idealizm-materyalizm kartlnda vcut bulan felsefe, tekrardan Marksist kuramn nemli belirleyicilerinden biri haline gelmitir. Diyalektik materyalizmi hibir zaman Engelsten yola klarak kuramsallatrld ekli ile kullanmayan Althusser, bir dnme metodolojisi olarak kavrad diyalektik materyalizmin metafizik ya da mekanik materyalizmden kopmas ile felsefenin devrimci yann ortaya kardn dnyordu (Althusser, 1989;30). Fakat bilim ktalar ile ncelenmesi gereken felsefe imdi de tarih ktas ile alm olan bilimsel bir alann arkasndan hala kurulmay bekliyordu.

Althusser daha Marxtaki haliyle bile ekonomik bir determinizme kar km; bu noktada da ,dinlerin ve ideolojilerin tarihi yoktur, syleminden kopmutur. Dorusal nedenselliin yerine geirilen yapsal nedensellik tartmalarnn iinde her daim felsefe yerini korusa da, daha ok nceleri bir hizmeti olarak
19

kurgulanan felsefe Althusserin son dnemlerinde Marksizmin zerk bir bileeni olarak ortaya km, her ne kadar Gramscideki gibi ana belirleyenlerden biri olmasa da Marksizm iindeki II. Enternasyonal eilimlerini tamamen datan bir rol oynamtr. Marxn almalarnn zne ve nesne arasndaki ilikiyi nasl kurguladna dair gl sezgileri olsa da Althusser bu kurgulamay sonuna kadar gtrmemi, zne ve nesnenin tarihsizletirilmi bir tasarmna bal kaldndan bu ikisi arasndaki ba iyice kopartan bir epistemolojik tutumu ilk dnem eserlerinde sergilemitir. Ama daha sonradan Althusser kendi hatal eilimlerinin kuvvetli bir zeletirisini yaparak dogmalaan bir Marksizmin krlmasnda, hem de kendine kar yaplan tartmalarda bu tartmalar epistemoloji tartmalarnn iine ekmesiyle, Marksizmin tekrar felsefe alannn iine ekilip, Marksizmin kuramsal eletirisinin daha kkl olarak yaplmasnda en nemli rol oynayan filozoftur.

20

KAYNAKA

ALTHUSSER, Louis. (1989). Lenin ve Felsefe. (ev. Blent Aksoy, Murat Belge). stanbul: letiim Yaynlar. ALTHUSSER, Louis. (1995). Kapitali Okumak. (ev. Celal Kanat). stanbul: Belge Yaynlar. ALTHUSSER, Lous. (2000). zeletiri eleri. (ev. Levent Targu). stanbul: Belge Yaynlar. ALTHUSSER, Lous. (2002). Marx in. (ev. Ik Ergden). stanbul: thaki Yaynlar, ALTHUSSER, Lous. (2003). Felsefe ve Bilim Adamlarnn Kendiliinden Felsefesi. (ev. Alp Tmertekin). stanbul: thaki Yaynlar. BOTTOMORE, Tom (ed). (2001). Marksist Dnce Szl. (eviriyi Derleyen. M. Tunay). stanbul: letiim Yaynlar. MARX, Karl. (1979). Ekonomi Politiin Eletirisine Katk. (ev. Sevim Belli). Ankara: Sol Yaynlar. MARX, Karl. (1990). Kapital III. (ev. Alaattin Bilgi). Ankara: Sol Yaynlar. MARX, Karl. (1992). ENGELS. F. Alman deolojisi. (ev. Sevim Belli). Ankara: Sol Yaynlar. MARX, Karl. (1999) cret, Fiyat ve Kar. (ev. Sevim Belli). Ankara: Sol Yaynlar. TURA, Safet Murat. (1990). Althusseri Okumak. Birikim Dergisi. 20 (26-36)

21