T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES MHENDSLK FAKLTES MAKNA MHENDSL BLM

BLGSAYAR DESTEKL HAVA KANALI TASARIMI

BTRME PROJES

HALL KUTLU

Projeyi Yneten Yard. Do. Dr. Dilek KUMLUTA

Haziran, 2007 ZMR

TEZ SINAV SONU FORMU Bu alma / / . gn toplanan jrimiz tarafndan BTRME PROJES olarak kabul edilmitir. Yaryl ii baar notu 100 (yz) tam not zerinden ( .. ) dir.

Bakan

ye

ye

Makine Mhendislii Blm Bakanlna, .. numaral jrimiz tarafndan / / . gn saat da yaplan snavda 100 (yz) tam not zerinden . almtr.

Bakan

ye

ye

ONAY

TEEKKR

Aratrma projesinde olduu gibi bitirme projesinde de sorularmn ve sorunlarmn zmlenmesinde bana deerli vaktini ayran, en nemlisi rencisine ok yakn bir arkada gibi davranan Yard. Do. Dr. Dilek Kumluta`a sonsuz kranlarm sunarm. Beni ben yapan, desteklerini benden hibir zaman esirgemeyen, her trl artta yanmda olan, bu yaa kadar getiren, kymetlilerim; anneme, babama hayattaki en nemli varlm kardeim Tuba Nur Kutluya teekkr ederim. Bu projenin her admnda teknik bilgisi ve fikirleri ile yolumu aydnlatan Makine Mhendisi Birol nan`a ve Ali etinkaya ya da ayrca teekkr ederim. Ayrca VB6.0 program hakkndaki sorularma cevap veren Yard. Do. Dr. Serhan Kkaya ve ok yakn arkadam Serhat Turala da teekkr ederim

Halil KUTLU

ZET

Istma, havalandrma ve iklimlendirme uygulamalarnda scak veya souk havann ilgili yerlere ulatrlmas hava kanallar yardmyla olur. Hava kanal sistem tasarm; kanal iin yeterli hacmin elde edilebilirlii, ortamdaki hava yaltm, grlt seviyesi, kanallardaki hava kaa, kanallardaki s kazanlar ve kayplar, dengeleme, yangn ve duman kontrol, sistemin ilk yatrm maliyeti, sistemin iletime maliyeti gz nne alnarak yaplr. Bu projede hava kanallarnn tasarmn gerekletirmek iin VB 6.0 program yardmyla bir program oluturulmutur almann ilk blmnde hava kanal ve hava kanal tasarm hakkndaki genel bilgilere yer verilmitir. kinci blmde hava kanal tasarm konusu daha ayrntl ele alnm, tasarm ekli ve yntemleri anlatlmtr. nc blmde bilgisayar destekli hava kanal tasarm anlatlm, yaplan program aklanmtr. Son blmde basn kayb hesab hem programla hem de zgl srtnme direnci ve dairesel edeer aptan dikdrtgen kanal boyutlarna gei tablosu kullanlarak karlatrlmtr.

NDEKLER
indekiler Tablo Listesi ekil Listesi
V VIII IX

Blm Bir GR Sayfa 1. Hava Kanal ve Hava Kanal Tasarm Hakknda Genel Bilgiler 1

Blm ki HAVA KANALI SSTEM TASARIMI 2. Hava Kanal Sistemi Tasarm 2.1. Kavramlar 2.1.1. Bernoulli Denklemi 2.1.2. Yk ve Basn 2.1.2.1. Statik Basn ve Dinamik Basn 2.1.2.2. Toplam Basn 2.1.3. Sistem Analizi 2.1.4. Sistemdeki Basn Deiimleri 2.1.5. Akkan Direnci 2.1.5.1.Srtnme Kayplar 2.1.5.1.1. Darcy ve Colebrook Denklemleri 3 3 3 5 5 7 8 9 11 11 11

2.1.5.1.2. Przllk Faktr 2.1.5.1.3. Srtnme Diyagram 2.1.5.1.4. Dairesel Olmayan Kanallar 2.1.5.1.4.1.Dikdrtgen Kanallar 2.1.5.1.4.2.Yass Oval Kanallar 2.1.5.2.Dinamik Kayplar 2.1.5.2.1. Yerel Kayp Katsaylar 2.1.6. Kanal Ksm Kayplar 2.1.7. Fan Sistem Balants 2.1.7.1.Sistem Karakteristik Erileri 2.1.7.2.Fan Performans Erileri 2.1.7.3.Sistem Performans Erileri 2.1.7.4. Test Ayarlama ve Dengelemede Gz nne Alnan Hususlar 2.2. Kanal Tasarmnda Gz nne Alnmas Gereken Hususlar 2.2.1. Ortam Basnc Balantlar 2.2.2. Yangn ve Duman Kontrol 2.2.2.1.Yangn ve Duman Emniyeti Hakkndaki Standartlar 2.2.2.2.Yangn ve Duman Damperleri 2.2.2.2.1. Yangn Damperleri 2.2.2.2.2. Duman Damperleri 2.2.3. Kanal Yaltm 2.2.4. Kanal Sistemindeki Hava Kaa 2.2.5. Sistem ve Kanal Grlts 2.3. Kanal Tasarm Yntemleri 2.3.1. Eit srtnme direnci yntemi 2.3.2. Statik geri kazanm yntemi 2.3.3. Uzatlm plenumlar yntemi 2.3.4. T-Yntemi Optimizasyon 2.3.5. Hz yntemi 2.3.6. Sabit hz yntemi 2.3.7. Toplam basn yntemi

14 17 19 19 21 22 22 24 24 25 26 27 30 31 31 32 33 33 34 34 35 37 41 42 43 43 43 44 44 44 45

Blm BLGSAYAR DESTEKL HAVA KANALI TASARIMI 3. Bilgisayar Destekli Hava Kanal Tasarm 3.1. Bilgisayar Destekli Tasarm 3.1.1. Microsoft Visual Basic 3.1.1.1. Visual Basic alma Ortam 3.1.2. Kanal Tasarm Program 3.1.2.1. Programn Amac ve Temel Mant. 3.1.2.2. Rakamlarla Kanal Tasarm Program 3.1.2.3. Program Bileenleri 3.1.2.3.1. Program Arayz 3.1.2.3.2. Basn Kayb Hesab Blm 3.1.2.3.3. Hz Hesab 3.1.2.3.4. Kesit Alan Hesab 3.1.2.3.5. Dairesel llere Gei 3.1.2.3.6. Birim evirileri 3.1.2.3.7. zel Diren Kayp Katsaylar 3.1.2.3.8. Eit Srtnme Direnci Hesab 46 46 47 48 52 52 53 53 53 54 61 63 64 64 65 66

Blm Drt SONULAR 4. Sonular 4.1. rnek Hava Kanal Sistemi 4.2. Hava Kanal Tasarm Programyla Elde Edilen Sonular 4.3. Diyagram ve Tablo Kullanlarak Elde Edilen Sonular 4.4 Sonu 68 68 69 70 71

TABLO LSTES
Sayfa Tablo 2.1. Kanal Przllk Katsaylar. Tablo 2.2. Dikdrtgen Kanallarn Dairesel Edeerleri Tablo 2.3. Yass Oval Kanallarn Dairesel Edeerleri Tablo 2.4. Duman Damperleri Szdrmazlk Snf Tablo 2.5. Kanal Szma Snflar Tablo 2.6. Kanal Tipine Gre Tavsiye Edilen Kanal Kaak Snflar Tablo 2.7. Kanal Yerine Gre Tavsiye Edilen Kanal Kaak Snflar Tablo 2.8. Hava Debisi Yzdesi Olarak Szma Miktarlar Tablo 3.1. Kanal Tasarm Programnda Kullanlan Formlar ve Fonksiyonlar 15 20 21 34 39 39 40 40 53

EKL LSTES

Sayfa ekil 2.1. Kanal indeki Akta Basn Deiimi ekil 2.2. Moody Diyagram ekil 2.3. Przllk Deerleri in Malzemeye Bal Dzeltme Faktr ekil 2.4. Srtnme Diyagram ekil 2.5. Sistem Karakteristik Erisi ekil 2.6. Radyal Tip Bir Fan in Fan Performans Erisi ekil 2.7. Sistem Performans Erileri ekil 2.8. k Kanalnda Hzn Geliimi. ekil 2.9. Fan Giriinde Dnmeye Neden Olan Balantlar ve Dzeltilmesi ekil 2.10. Kanallarda Toplam Is Gei Katsays ekil 2.11. Kanal Szma Snflar ekil 2.12. Avrupa Standartlarna Gre Kanal Szma Snflar ekil 3.1. Visual Basic Karlama Arayz ekil 3.2. Visual Basic`de Proje Arayz ekil 3.3. Standart Ara ubuu ekil 3.4. Project Explorer Penceresi ekil 3.5. Properties, Form Layout ve Toolbox Pencereleri ekil 3.6. Form Tasarmcs ekil 3.7. Code Editor ekil 3.8. MDIForm 1 ekil 3.9. Form 2 ekil 3.10. Kanal Parasnn Tipinin Belirlenmesi ekil 3.11. Eit Srtnme Direnci, Edeer ap ve Kanal Boyutlar Hesab ekil 3.12. Basn Kayb Hesaplanmas ekil 3.13. Yeni Kanaln Boyulandrlmas ve Ak Hznn Hesaplanmas ekil 3.14. Yeni Kanaln Boyutlandrlmas ve Basn Kayb Hesaplanmas ekil 3.15. Ak Hznn Hesaplanmas 10 14 17 18 25 26 27 28 30 36 38 41 47 48 49 49 50 51 51 54 55 56 57 58 59 60 62

ekil 3.16. Debi ve Hzdan Kesit Alan Hesab ekil 3.17. Dairesel llere Gei ekil 3.18. Birim evirileri ekil 3.19. zel Diren Kayp Katsaylar ekil 3.20. Eit Srtnme Direnci Hesab ekil 4.1. Hava Kanal Sistemi ekil 4.2. Hava Kanal Tasarm Programyla Yaplan rnek Hesaplama ekli 4.3. Diyagram ve Tablo Kullanlarak Yaplan rnek Hesaplama

63 64 65 66 67 68 69 70

BLM BR

GR

1. Hava Kanal ve Tasarm Hakknda Genel Bilgiler

Kapal ortamlardaki ticari veya endstriyel amal uygulamalarda ortam havasnn, amaca gre gereken koullarda (Kuru termometre scakl, bal nem, zararl partikllerden arnm olma, belirli bir yenilenme skl vb) tutulmas iin uygulanan klimatizasyon ve havalandrma ilemleri iin en nemli noktalardan biri de hava kanallar ve hava kanallarnn tasarmdr. Hava kanallar, havann hava koullandrma cihaz ile havas koullandrlacak ortam arasnda gidi ve geliini salayan kanal sisteminin temel elemanlardr. Kanal sistemi ise hava kanallar, menfezler, dirsekler, redksiyonlar, fanlar ile bunlarn bir takm yardmc elemanlarndan ( plenum, damper) oluan bir btndr. Ticari veya endstriyel amal hava kanal sistemlerinin tasarmnda u hususlar gz nne alnmaldr: Mekann kullanlabilirliine gre kanal iin yeterli hacmin elde edilebilirlii Ortamdaki hava dalmnn uygunluu Ortamda oluacak grlt seviyesi Kanallardaki hava kaa Kanallardaki s kazanc ve kayplar Dengeleme Yangn ve duman kontrol Sistemin ilk yatrm masraflar Sistemin iletme masraflar

Kanal tasarmndaki eksiklik ve hatalar; ar grlt Sistemin dengelenmesinin gl Sistemin hatal almas Fazla ilk yatrm ve/veya iletme maliyetinin ortaya kmas Yetersiz hava dalmndan dolay konforsuzluk Ses yaltmnn eksiklii ve hava hznn ar deeri vb sebeplerden dolay

gibi sonular dourabilir. Unutulmamaldr ki HVAC sistemleri uyguland ortamlarda en fazla enerji tketen ve ilk yatrm maliyeti en yksek olan sistemlerden biridir. Gnmzde ekonomi, tasarmda en nemli nokta halini almtr. Yanl tasarmlarn dourduu tm sonular ekonomik adan zarar yaratacaktr.

BLM K

HAVA KANALI SSTEM TASARIMI

1. Kavramlar 1.1. Bernoulli Denklemi

[3] Bernoulli denklemi ak izgilerinin oluturduu bir boru boyunca srtnmesiz akan akkan elemanna etki eden kuvvetlerin momentum deiimine eitlenmesiyle elde edilir. Srekli rejim halinde bu eitliin integrasyonu sonucunda

dP n2 + + gz = sabit , ( N .m / kg ) (1) 2 r

denklemi elde edilir. Bu denklemde

n = Ak izgisi hz, m/s

P = Mutlak basn, Pa

r = Akkan younluu, kg/m3

g = Yerekimi ivmesi, m/s2

z = Ykseklik, m
anlamlarndadr. Sistem iinde akkan younluunun sabit olmas durumunda, (1) denklemi

n2 P + + gz = sabit , ( N .m / kg ) (2) 2 r

eklinde yeniden yazlabilir. (2) denklemi ideal srtnmesiz bir akta ve srekli rejim iin yazlabildii gibi, geniletilerek gerek sistemlerde kanallar ierisindeki aklar iin de yazlabilir. Kanaln iki farkl kesidi arasndaki akkan direncinin ilikisi basn cinsinden

r V1 r V2 + P1 + g 1 z1 = + P2 + g 2 z 2 + D P (3) 2 2
2 2

eklinde ifade edilir. Burada

V = Kanaldaki ortalama akkan hz, m/s

D P = Kanaln 1 ve 2 numaral kesitleri arasndaki, srtnme ve dinamik kayplardan

dolay olan toplam basn kayb, Pa

g = r g , zgl arlk, N/m3

anlamlarndadr.

Pz1 ve Pz 2 , z1 ve z2 yksekliklerindeki atmosfer basnlar olmak zere; (3) denkleminin

her iki tarafna Pz1 ve Pz 2 basnlar eklenip karlrsa

r V1 r V2 + P1 + g 1 z1 - Pz1 + Pz1 = + P2 + g 2 z 2 + D P - Pz 2 + Pz 2 (4) 2 2

2 2

ifadesi elde edilir. Herhangi bir ykseklikteki iin atmosfer basnc, referans atmosfer basnc cinsinden

Pz1 = Pa - gr a z1 (5) Pz 2 = Pa - gr a z 2 (6)

eklinde ifade edilebilir. (5) ve (6) denklemleri, (4) denkleminde yerlerine tanr, iki kesit arasnda ilerleme srasnda havada scaklk deiimi olmad gz nne alnarak r1 = r 2 = r kabulyle sadeletirmeler ve dzenlemeler yaplrsa toplam basn fark

DPt 1- 2

2 2 r V1 r V2 + g (r a - r )( z 2 - z1 ) - Ps , 2 + Ps ,1 + = 4 3 2 2 144 2444 24 44444 4444 1 3 (7) DP be D P1- 2

haline gelir. Burada

Ps ,1 = (P1 - Pz1 ) , z1 yksekliindeki statik basn, Pa Ps , 2 = ( P1 - Pz 2 ) , z2 yksekliindeki statik basn, Pa

V1 = 1 kesitindeki ortalama akkan hz, m/s V2 = 1 kesitindeki ortalama akkan hz, m/s

r a = Ortam havasnn younluu, kg/m3

r = Kanal ierisindeki hava veya gazn younluu, kg/m3
DPt 1-2 = 1 ve 2 noktalar arasndaki toplam basn fark, Pa

DP1-2 = 1 ve 2 noktalar arasndaki, srtnme ve dinamik kayplardan dolay olan toplam

basn kayb, Pa anlamlarndadr.

1.2. Yk ve Basn
Yk ve basn genellikle birbiri yerine kullanlabilen terimlerdir.Yk, akkann ak esnasnda oluan akkan stununun ykseklii iken; basn, akkann birim alana dik ynde etkidii kuvvettir.Svlar iin yk tanmnn, akan akkan cinsinden llmesi daha uygun iken, gaz veya hava aknda kullanlan basn tanmnn genellikle bir sv stunu olarak llmesi uygundur.Szgelimi kanal iindeki basn 15 mmHg olarak tanmlandnda, basn 15 mmHg karl Pa olup yaklak 2000 Pa `dr.Burada yk ise cva stunu cinsinden ykseklik olan 15 mm dir.

1.2.1. Statik Basn ve Dinamik Basn

Statik basn akkann statik durumda kap eperlerine uygulad basntr. Statik basn P ile gsterilir ise statik basn ile yk arasndaki bant,

P = r g h (8)

dr ve buradan,

h=
yazlabilir. Bu denklemlerde

P (9) rg

P = Statik basn, Pa
h = yk, m

r = Akkan younluu, kg/m3

g = Yerekimi ivmesi, m/s2
anlamlarndadr. Dinamik basn ise akkann dinamik durumundan (hzndan) kaynaklanan basntr. Dinamik basn,

Pv =

rV 2 (10) 2

eklinde ifade edilir. Burada

Pv = Dinamik basn, Pa
V = Ortalama akkan hz, m/s
anlamlarndadr. Standart artlardaki hava iin r = 1,204 kg / m 3 (10) denklemi,

Pv = 0,602 V 2 (11)
eklinde yeniden yazlabilir. Akkann ortalama hz ise debi ifadesinden,

V =

1000 Q (12) A

eklinde bulunur. Bu eitliklerde

Q = Gazn veya havann hacimsel debisi, L/s

A = Kanaln enine kesit alan, mm2
anlamlarndadr. Dinamik yk ise,

h=

Pv V2 (13) = r g 2g

eklinde ifade edilir.

1.2.2. Toplam Basn

Toplam basn, statik basn ve dinamik basncn toplamna eittir ve

rV 2 Pt = Ps + Pv = Ps + (14) 2
eklinde ifade edilir. Burada

Pt = Toplam basn, Pa Ps = Statik basn, Pa

anlamlarndadr.

1.3. Sistem Analizi

Kanal sistemindeki her ksm iin srtnme ve dinamik kayplar
l

DPti = DP + DP + DP - DP fi j =1 ij k =1 ik r =1 beir i = 1, 2, 3,K , neg + nbes

denkleminden hesaplanabilir. Burada

(15)

DPti = i ksmndaki net toplam basn deiimi, Pa

DP = i ksmndaki srtnmeden dolay olan basn kayb, Pa fi

DP = i ksmndaki fan sistem etkisini de gz nne alarak j fitting elemanlarndan dolay ij
olan toplam basn kayb, Pa

DP = i ksmndaki k cihazndan dolay olan basn kayb, Pa ik

DP = i ksmndaki r bacalarndan dolay olan baca etkisi, Pa beir
m = i ksmndaki fitting eleman says n = i ksmndaki cihaz says nbes = i ksmndaki besleme kanallar says neg = i ksmndaki egzoz besleme kanallar says

l = i ksmndaki baca says

anlamlarndadr. (7) denkleminden, d ortamdaki havadan farkl bir basnta yatay olmayan her bir kanal iin baca etkisi

DP = g (r a - r )( z 2 - z1 ) (16) be
denkleminden bulunur. Burada

r a = Ortam havasnn younluu, kg/m3

r = Kanal ierisindeki hava veya gazn younluu, kg/m3
g = Yerekimi ivmesi, m/s2

z1 ve z 2 = Ak ynnde referans seviyesinden olan ykseklik, m

Bir kanal sistemi iin gerekli olan fan toplam basnc

Pt =

i Fbes

DPti + DPti
i Feg

(17)

i = 1, 2, 3, K , neg + nbes
denklemi yardm ile bulunabilir. Burada Fbes ve Feg taraflarndaki kanal ksmlarn gruplardr. Tasarm hava aknn dengelenmesi konusunda basn salamak iin bu denklemlerin salanmas gerekir. Sistemin dengelenmesi hususunda yalnzca damperlere gvenmek hem ekonomik deildir, hem de damperler rahatsz edici grlt oluumuna neden olabilir. bir fann besleme ve egzoz

1.4. Sistemdeki Basn Deiimleri

Kanal kesitinin sabit olan ksmlarnda, toplam ve statik basn kayplar birbirine eittir. Kanaln genileyen ksmlarnda ise dinamik basn ve toplam basn derken, statik basn artabilir. Statik basncn artt bu blgeler statik geri kazanm blgeleri olarak adlandrlrlar. Kanal kesitinin darald ksmlarda, dinamik basn hava ak ynnde artarken toplam ve statik basnlar azalr. k aznda toplam basn dm, buradaki k elemannn ekline ve ak karakterine baldr. C0 k kayp katsays, 1 deerinden byk, kk veya 1`e eit olabilir. k kayp katsaysnn 1`den kk olduu durumlarda k azndaki basn negatif olup atmosfer basncnn altndadr. ekil 2.1`de bu anlatlanlar zetlenmitir.

ekil 2.1. [3] Kanal inde Akta Basn Deiimi 1 ksmndaki toplam basn kayb, giri aznn ekline baldr. Giriteki akn arka ksmndaki toplam basn, hemen akn n ksmnda sfra eit olan atmosfer basnc ile giri elemanndaki basn kaybnn farkna eittir. Burada dinamik basn daima pozitiftir. ekil 2.1`de hava akna kar sistem direnci, toplam basn deiim izgisiyle belirlenmitir. 3 ve 4 ksmlarnda fan sistem etkisi basn kayplarn da iermektedir. Fan toplam basncnn bilinmesi halinde, fan seiminde fan statik basncnn bulunmas iin

Ps = Pt - Pv , 0 (18)
denklemi kullanlr. Bu denklemde

Ps = Statik fan basnc, Pa Pt = Toplam statik fan basnc, Pa

Pv , 0 = Fan k dinamik basnc, Pa

anlamlarndadr.

1.5. Akkan Direnci

Kanal sistem kayplar, mekanik enerjinin s enerjisine tersinmez bir dnmdr. Bir kanal ierisindeki akta iki tip kayp vardr. Bunlar srtnme kayplar ve dinamik kayplardr.

1.5.1. Srtnme Kayplar

Srtnme kayplar akkan viskozitesinden kaynaklanp, laminer akta molekllerin, trblansl akta ise deiik hzda hareket eden akkan paracklarnn aralarndaki momentum deiimi sonucunda ortaya kar. Srtnme kayplar btn kanal uzunluu boyunca oluur.

1.5.1.1. Darcy ve Colebrook Denklemleri

Boru hatlarndaki aklarda, srtnme kayplar

L f 1000 Dh DPf = 2

rV 2 (19)

eklinde hesaplanr. (22) denklemi Darcy Denklemi olarak adlandrlr. Burada

DPf = Basn cinsinden toplam srtnme kayb, Pa

f = Srtnme katsays, boyutsuz

L = Kanal uzunluu, m

Dh = Hidrolik ap, mm
V = Akkan hz, m/s

r = Akkan younluu, kg/m3

anlamlarndadr. Srtnme katsays ak karakterine gre deimektedir. Ak karakteri temel olarak iki trldr. Bunlar laminer ve trblansl aklardr. Herhangi bir akn karakteri boyutsuz Reynolds saysna baldr. Reynolds says

Re =

r V Dh V Dh = (20) m u

denklemi ile bulunur. Burada

Dh = Hidrolik ap, mm
V = Akkan hz, m/s

r = Akkan younluu, kg/m3 m = Viskozite, Pa.s

u = Kinematik viskozite, m2/s

anlamlarndadr. Akkan younluu, viskozitesi ve kinematik viskozitesi akkana ait termofiziksel zellikler olup akkana ait tablolardan bulunabilir. Hidrolik ap ise kanal kesitinin ekline bal olup yle ifade edilir:

Dh =

4A (21) P

Burada

Dh = Hidrolik ap, mm
A = Kesit alan, mm2 P = Islak evre, mm
anlamlarndadr. Hidrolik ap tanm genellikle dairesel olmayan kanallarda kullanlr ve dairesel kanal iin hidrolik ap gerek apa eittir. Reynolds says ile ak karakteri genel olarak u ekilde ifade edilmektedir:

Re < 2000 2000 < Re < 10000 10000 < Re

Ak Laminer Laminer Trblansl Gei Blgesi Ak Laminer

Laminer ak blgesinde, srtnme katsays sadece Reynolds saysna baldr. Trblansl ak blgesinde ise, srtnme katsays Reynolds saysna ek olarak, kanal yzeyi przllne, kanal iindeki kntlara (rnein ekleme elemanlarndan kaynaklanan kntlar) da baldr. Dairesel kesitlerdeki aklarn davranlarn Moody Diyagramndan okumak uygundur. Moody diyagramnda yatay eksen Reynolds says, soldaki dey eksen boyutsuz srtnme katsays, sadaki eksen ise kanaln yzey przllnn apna (veya hidrolik apna) orandr. Moody Diyagram ekil 2.2`de gsterilmitir. Hidrolik olarak dz (przsz) kanallarda, srtnme katsays yine sadece Reynolds saysna baldr, ancak bu ballk laminer aktakinden farkldr. Genel olarak dz olmayan przl yzeylerde srtnme katsays sadece prze ve Reynolds saysna baldr, ancak belirli bir Reynolds saysnn zerindeki przllk deerlerinde, srtnme katsays Reynolds saysndan bamsz hale gelir. Bu durum tam przl kabul edilen ak halidir. Hidrolik olarak dz ve tam przl blgelerin snrlar arasnda kalan gei blgesinde srtnme katsays hem prze hem de Reynolds saysna baldr. klimlendirme ve havalandrma uygulamalarnda, birok hava aknn dahil olduu bu blgede srtnme katsays

e 2,51 1 = -2 log + (22) f 3,7 Dh Re f

denkleminden bulunur. Bu denklem Colebrook denklemi olarak bilinir ve srtnme katsays buradan ak olarak bulunamadndan iterasyon yntemi kullanlr. Burada

e = Malzemenin mutlak przllk katsays, mm

Re = Reynolds says, boyutsuz

Dh = Hidrolik ap, mm

anlamlarndadr.

ekil 2.2. Moody Diyagram

1.5.1.2. Przllk Faktr

lgili denklemlerde kullanlmak zere przllk deeri e iin hazr diyagram veya tablolardan yararlanlmas uygun olur. Genel olarak imalat verilerine gre, tam geniletilmi esnek metal olmayan kanallarn mutlak przll 1,1 ila 4,6 mm arasnda deiir. Tam geniletilmi esnek metal kanallarn mutlak przll ise 0,1 ila 2,1 mm arasnda deiir. Hava kanallar ile ilgili przllk katsaylar Tablo 2.1`de verilmitir.

Tablo 2.1. Kanal Przllk Katsaylar [3]

Kanal Malzemesi
Kaplanmam temiz karbon elii (0,05 mm) PVC plastik boru (0,01 - 0,05 mm) Alminyum (0,04 - 0,06 mm) Galvanize elik, boyuna dikili, 1200 mm ek (0,05 - 0,1 mm) Galvanize elik, spiral dikili, 3000 mm ek (0,06 - 0,12 mm) Galvanize elik, 1, 2 ve 3 spiral dikili, 3600 mm ek (0,09 - 0,12 mm) Galvanize elik, boyuna dikili, 760 mm ek (0,15 mm) Cam yn kanal, rijid Cam yn kanal, hava taraf astar kapl (1,5 mm) Cam yn kanal, hava taraf sprey kapl (4,5 mm) Esnek metal kanal (tam genilii 1,2 - 2,1 mm) eitli dokuma ve telli esnek kanal(tam genilii 1 - 4,6 mm) Beton (1,3 - 3 mm)

Przllk Przllk Snf e,(mm)

Dz 0,03

Orta Dz

0,09

Ortalama Orta Kaba

0,15 0,9

Kaba

Dairesel kanallarda srtnme basn kayb hesaplanrken przllk, scaklk ve basnca bal olarak dzeltme katsaylar kullanlmaktadr. Bunun iin

=KK P f ,g m f , s (23) K = KT K P P

denklemleri kullanlmaktadr. Burada

f ,g

= Gerek koullarda srtnme basn kayb

= Malzemeye bal dzeltme faktr

K = Scaklk ve basnca bal dzeltme faktr

K T = Scakla bal dzeltme faktr K P = Basnca bal dzeltme faktr
P f ,s = Standart koullarda srtnme basn kayb

anlamlarndadr. Malzemeye bal dzeltme faktr K

ekil 2.3`den okunur. Malzemenin przllk

durumu, kanaln ap ve hava hz nem tekil eder. Basnca bal dzeltme faktr K P ve scakla bal dzeltme faktr K T ise birer bantyla bulunurlar.

K P = 101,3(1 - 0,00002256 z ) 293 KT = T + 273

(27) bantsnda z = Ykseklik, mm T= Kanal ierisindeki havann gerek scakl, 0C anlamlarndadr.
0 ,825

5 , 226 0 ,9

(24)

ekil 2.3. Przllk Deerleri in Malzemeye Bal Dzeltme Faktr

1.5.1.3. Srtnme Diyagram

Yuvarlak kanallardaki srtnmeden oluan zgl srtnme kayplar (akkan direnci, Pa/m) Srtnme Diyagram yardm ile belirlenebilir. Srtnme diyagram ekil 2.4`de verilmitir.

ekil 2.4 [1] Srtnme Diyagram

Bu diyagram, 1220 mm aralklarla gemeli balantya sahip, przll 0,09 mm deerindeki dairesel kesitli galvanizli kanallardaki standart hava zellikleri iin geerlidir. Bunlarn yannda srtnme diyagramnda Orta dzlkteki przllk katsays olan kanal malzemeleri halinde 20 15 0C deerine kadar olan hava scaklklarndaki deiimler halinde Deniz seviyesinden 500 m ykseklie kadar olan yerlerde Ortam basncna gre 5kPa kadar olan kanal basnlarndaki deiimler halinde okunan deerler iin herhangi bir dzeltmeye ihtiya yoktur. Bu deiiklikler, standart hava srtnme diyagramndan okunan deerlerde %5 mertebesinde hataya neden olur. Bu durumlar aan deiiklikler var ise, (malzeme, basn, ykseklik, scaklk) kanaldaki srtnmeden doan basn kayplar (22) denklemi ile bulunabilir.

1.5.1.4. Dairesel Olmayan Kanallar

Dairesel olmayan kanallar dikdrtgen ve oval kanallardr. Dairesel olmayan kanallar iin, gerekli ilemlerde kullanlmak zere dairesel kesitli kanallara benzetmek amacyla ve denklii salamak iin bir edeer ap tanm kullanlmaktadr. Dairesel kanallarn ayn debi, diren ve uzunluk halinde dikdrtgen veya oval kesitli edeerlerinin elde edilebilmesi iin edeer ap bantlar tretilmitir. Bu bantlar yledir:

1.5.1.4.1. Dikdrtgen Kanallar

De

(ab )0,625 (25) = 1,3 (a + b )0,25

(28) bantsnda,

De = Dikdrtgen kanal iin dairesel edeer ap, mm

a = Kanaln bir kenarnn uzunluu, mm

b = Kanaln dier kenarnn uzunluu, mm

anlamlarndadr. Pratik kullanm iin bu bant kullanlarak Tablo 2.2 hazrlanmtr. Bu tablodaki deerler ile dikdrtgen kanallarn boyutlandrlmas kolaylar. Herhangi bir tasarm yntemiyle dairesel kesitli kanal ap bulunur ve Tablo 2.2 kullanlarak edeer kanal ap, kenar oran ile birlikte elde edilir. Tablo 2.2. Dikdrtgen Kanallarn Dairesel Edeerleri [3]

1.5.1.4.2. Yass Oval Kanallar 1,55 S 0,625 P 0, 25 + a ( A - a ) (26)

De =

p a2 S = 4

P = p a + 2 (A - a)
(29) bantlarnda

S = Kanaln kesit alan, mm2

P = Kanaln evre uzunluu, mm A = Kanaln byk eksen uzunluu, mm

a = Kanaln kk eksen uzunluu, mm

anlamlarndadr. Oval kanal boyutlandrlmas iin de bu bantlardan yararlanlarak Tablo 2.3 hazrlanmtr. Kullanm ekli Tablo 2.2 ile ayndr. Burada da edeer ap eksen uzunluklar ile ilikilendirilmitir. Tablo 2.3. Yass Oval Kanallarn Dairesel Edeerleri [3]

1.5.2. Dinamik Kayplar

Dinamik kayplar, hava ak yolunu ve/veya kesit alann deitiren fiting elemanlarnn neden olduu aktaki bozukluklar yznden ortaya kar. Bu elemanlar giri, k azlar, kesit deiimleri ve birleme paralar olabilirler. Bu kayplarn ifade edilebilmesi iin yerel kayp katsaylar tanmlanmtr.

1.5.2.1. Yerel Kayp Katsaylar

Boyutsuz olarak tanmlanan yerel kayp katsaylar akkan direncini bulmak iin kullanlr. Bunun iin yerel kayp katsaylarnn kullanlmasnn sebebi, bu katsaynn dinamik olarak benzer (geometrik olarak benzer kesme gerilmeleri, ayn Reynolds saylar ve dinamik benzerlik iin gerekli dier kriterler) aklar iin ayn olmasdr. Akkan direncini gsteren kayp katsays,

C=

DPj

rV 2

DPj Pv

(27)

eklinde verilir. Bu denklemde

C = Yerel kayp katsays, boyutsuz

DPj = j fiting eleman toplam basn kayb, Pa

r = Akkan younluu, kg/m3

Pv = Dinamik basn, Pa
V = Ortalama akkan hz, m/s
anlamlarndadr. Esas olarak dinamik kayplar bir kanal boyunca oluur ve statik kayplardan ayr dnlemez. Fakat hesap kolayl asndan dinamik kayplarn bir blgede younlat ve srtnme kayplarn kapsamad kabul edilmektedir. Srtnme kayplar genellikle bal olarak uzun fiting elemanlarnda dikkate alnr. Genellikle fiting elemanndaki srtnme kayplar, bir fiting elemannn ekseninden bir sonraki fiting elemannn eksenine kadar olan

kanal uzunluu olarak gz nne alnr. Birbirine ok yakn olan fiting elemanlarnda (6 hidrolik ap uzunluundan yakn) anlatlan kayp katsaylar mant geerli olamamaktadr. Bu tip durumlar iin literatrde gerekli veri mevcut deildir. (30) denkleminden, birletirme paralar dndaki tm fiting elemanlar iin toplam basn kayb,

DPj = C 0 Pv , 0 (28)
eklinde bulunur. Burada 0 indisi dinamik basncn hesapland kesiti gstermektedir. Eer gerekiyorsa (hz bilinen kesit istenen kesit deil ise), kesit deiimine gidilebilir. Szgelimi
0 kesitine

gre tanml katsaydan hz istenen i kesitine gre gei,

Ci =

C0 Vi V 0
2

(29)

eklinde olmaktadr. Burada V, ilgili kesitlerin hzlardr. Debi sabit olduundan hzlar arasnda

Q = V0 A0 = Vi Ai (30)
bants yazlabilir. Gerekli hzlar bu bantdan hesaplanabilir. Ayrlma birleme durumlarnda ise,

DPj = C a Pv , a DPj = C d Pv , d

(31)

denklemleri kullanlr. Burada a indisli terimler ayrlma ksmna, d indisli terimler ise dz (ana) ksma ait deerlerdir. Fitingler iin yerel kayp katsaylar EK 1`de verilmitir. Burada bulunamayan deerler iin ASHRAE Fitting Database (2002)`e baklmaldr.

1.6. Kanal Ksm Kayplar

Kanallarn basn kayb hesabnda inceleme ekli itibariyle kanal sistemi ksmlara ayrlr ve bu ksmlar kanallar, fittingler ve cihazlardan oluabilir. Bu nedenle de ksmlar iin toplam basn kaybn (srtnme basn kayplar + dinamik kayplar) ifade etmek gerekir. Bunun iin

1000 f L rV 2 DP = + C D 2 (32) h
denklemi kullanlr. (35) denklemi Darcy Weisbach Denklemi olarak bilinir ve (22) ve (30) denklemlerinin bir sonucudur.

kanal sistemi ksmndaki kayp katsaylarnn

toplamdr ve her bir fiting elemannn kayp katsays o blmn dinamik basncna gre yazlmaldr.

1.7. Fan Sistem Balants

Uygulama yerinde yaplan lmlerdeki fan performans verisi, retici firma katalogundaki verilerle uyumayabilir. Bu durumun balca nedenleri fanlarn yanl k balantlar, fan giriinde dzgn olmayan aklar ve girdap oluumlardr. Bu durumlar fann aerodinamik karakterini olumsuz etkiler ve fan beklenen performans gstermeyebilir. Yalnzca bir tek yanl balant bile fan performansn drebilir. Normal olarak bir fan, giri aznn ak, k aznn ise dz kanal olmas halinde test edilir. Bu ekilde hazrlanan deney tesisat fana doru dzgn bir ak ve fan knda etkin statik basn kazancnn salanmasna neden olur. Baka bir deyile bu artlar lm iin uygun, fan performansnn mmkn olan en st seviyede gzlemlenebilecei artlardr. Uygulamadaki tesisatta giri ve k azlar artlar iyi bir ekilde gerekletirilemez ise fann performans der. Uygun fan seiminde ve uygulanmasnda, bu etkenlerin dikkate alnmas ve fann standart kanal tasarm yntemlerinden hesaplanan basn ihtiyac bir miktar arttrlmaldr. Zira uygulamada mimari kstlamalar veya baka artlar gerei fan

istenilen ekilde monte edilmeyebilir veya sistem altktan sonraki bir zamanda revizyon gerektii an bir problem yaanabilir. Bu anlatlanlarn matematiksel bir ifadesi iin burada baz tanmlar verilecektir.

1.7.1. Sistem Karakteristik Erileri

Kanal sistemlerinde hava debisiyle basn kayb deiimini gsteren erilerdir. Bu eriler karakteristik olduklarndan sistemin o anki ekli ve konfigrasyonu zerinden izilmektedir. Eriler, sistem ierisinde zamanla deien debilere karlk gelen basn kayplarn ifade ederler. Sistem karakteristik erileri tm sistem iin izilebildikleri gibi sistemin temsili bir ksm iin de izilebilirler. Bylelikle analiz kolayl salanmaktadr. ekil 2.5`de kanal ap sabit bir ksm iin izilen bir sistem erisi verilmitir.

ekil 2.5. Sistem Karakteristik Erisi

ekilden de grld zere, hava debisi arttka statik basn kayb nce yava, sonra hzla artmaktadr. Deien hava debilerine gre srtnme kayb

Pf 1 Pf 2
bantsyla hesaplanr.

Q = 2 (33) Q 1

1.7.2. Fan Performans Erileri

Fan performans erileri, fann fledii hava debisi ile statik basnc arasndaki banty, g miktarlarn da gzeterek gsteren erilerdir. Esasen bir fann bir erisi olabilecei gibi birden fazla erisi de olabilir. nk grafie bir eri daha eklenmesini salayan, yeni bir devir saysdr. Fanlar tek devir saysna sahip olabilecekleri gibi birden ok devir saysna da sahip olabilirler. Bunun yannda piyasada grlen fan performans erileri bir fan ailesinin performansn gstermektedirler. Yani eri diye telaffuz edilmesine ramen bir eri ailesi sz konusudur. ekil 2.6`da radyal tip bir fana ait performans erisi grlmektedir.

ekil 2.6. Radyal Tip Bir Fan in Fan Performans Erisi

1.7.3. Sistem Performans Erileri

Sistem karakteristik erileri ile fan performans erilerinin ayn Basn - Debi dzleminde gsterilmesi ile oluan eriler sistem performans erileri olarak adlandrlrlar. Bu eriler kullanlarak alma koullarndaki deiikliklere kar sistemin davran tasarm aamas ve sonrasnda incelenebilmektedir. Fan seimi yaplrken hava kanalndaki basn kayplarn yenecek bir seim yaplr. Bununla birlikte havalandrma sistemlerinde hem debi, hem de diren zamanla deiir. Bir damper ayar, bir eleman eklenip karlmas, hava filtrelerinin kirlenmesi gibi basit olaylar sistem karakteristik erisinin deimesine yol aabilecektir. Bu nedenle btn bu deiimleri sistem performans erisi zerinden gzlemlemek etkili bir yntemdir. rnek bir sistem performans erisi ekil 2.7`de verilmitir.

ekil 2.7. Sistem Performans Erileri [3]

Fan performansnn d ekil 2.7 zerinden u ekilde aklanabilir. Sistemin basn kayplar hesaplanm, fan performans erisi ile hesaplanm ve dolays ile amalanan kanal sistemi erisinin kesiim noktas olan 1 numaral noktada alacak ekilde bir fan seimi yaplmtr. Ancak, fann sisteme olan balantlarnn fan performansna etkisi konusunda hibir kabul yaplmamtr. Bu ekilde elde edilmi olan kanal sistemi erisi kesikli izgiyle gsterilmemi eridir. Fann sisteme olan balantlarnn fan performansna olan etkisini gz nne alarak hesaplanm kanal sistemi erisi kesikli izgiyle gsterilmi eridir. Fan performans erisiyle gerek kanal sistemi erisinin kesiimi 4 noktasndadr. Bu sebeple 1 ve 4 noktalar arasndaki fark kadar gerek aktaki debi kktr. Tasarm ak debisini yakalamak iin, 1 ve 2 noktalar arasndaki basn farkna eit bir basn kayb, hesaplanm basn kaybna eklenmelidir. Dolays ile yeni bir fan seilmeli ve seilen fan 2 noktasnda altrlmaldr. Fan sistem etkisinden dolay oluan kayplar tanmlamak amacyla sistem etki katsaylar belirlenmitir. Bu katsaylar ASHRAE Kanal Fitting Veritabanndan elde edilebilir. Esas olarak kanal sistemleri iin tasarlanm fanlar, genellikle k kanal ile test edilirler (ASHRAE 1985b). ekil 2.8`de fanlar iin k kanallarndaki hzn geliimi gsterilmitir.

ekil 2.8. k Kanalnda Hzn Geliimi [3]

Hava hznn kanal ierisinde %100 dzgn bir dalma sahip olabilmesi iin gereken mesafe (%100) etkin kanal uzunluu olarak adlandrlr. Bu uzunluun hesaplanmas iin

V0 > 13 m/s;

Le = Le =

V0 A0 4500

(34)

V0 < 13 m/s;

A0 (35) 4500

bantlar kullanlr. Bu bantlarda

V0 = Kanaldaki hava hz, m/s Le = Etkin kanal uzunluu, m A0 = Kanal kesit alan, mm2
anlamlarndadr. Bir fanda standart performans iin, hava fana giri azndan eksenel ynde, dz bir ekilde, bir ndnmeye sahip olmakszn girmelidir. Giri aznda dzgn olmayan ak, fan performansndaki azalmann en yaygn nedenidir. ekil 2.9`de bu tarz performans dmelerine rnek verilmi ve zm yollar gsterilmitir. deal giri az artlar, havann fana eksenel bir dorultuda ve n dnme olmakszn dzgn bir ekilde girmesiyle gerekleir. ekil 2.9 (1) ve (2) `deki durumlarda eksenel ve radyal fan girilerindeki fiting elemannn hatal seimi sonucu fan giriinde trblans, dn ve arka doru dzgn olmayan bir ak oluur. Bu nedenle fan performanslar dmektedir. Ayrca giri aznda ters dnmeli bir girdap, fann ektii enerjiyi nemli lde arttrr.(3) ve (4)`de bu durumlara nerilen zmler gsterilmitir. Giri azna uygun lde dz kanal eklenmesi ve fiting eklinin deitirilerek iine kanatlar eklenmesi ile problem zlebilmektedir.

ekil 2.9. Fan Giriinde Dnmeye Neden Olan Balantlar ve Dzeltilmesi [4]

1.7.4. Test Ayarlama ve Dengelemede Gz nne Alnan Hususlar

Fan sistem etkileri sadece fan seiminde sistem diren karakteristikleri ile beraber deil, ayn zamanda tasarm hesaplar ve/veya fan performans verisi ile dorudan doruya karlatrma olana iin, sahada yaplan Test, Ayarlama ve Dengeleme deneyleri sonularnn hesabnda da kullanlr. Fan giriindeki girdabn ve yetersiz fan giri ve k kanal sistem balantlarnn sistem performansna etkisi dorudan doruya llemez. Fan giri ve kndaki statik basn baz sistemlerde dorudan llr. Birok durumda, fan toplam (veya statik) basnc belirlemede kullanlan statik basn lmleri, fan giri ve kndan dorudan doruya yaplmaz, ancak fan giriinden ve kndan bal olarak ksa

bir mesafe uzaklktaki yerlerde yaplr. Bu durumda sahada yaplan lmlerden, fan toplam basncn hesaplamak iin

Pt = (Ps , 5 + Pv ,5 ) + DP2-5 + FSE 2 + (Ps , 4 + Pv , 4 ) + DP4 -1 + FSE1 + FSE1, s (36)

bants kullanlr. Burada

Pt = Fan toplam basnc, Pa Ps = Statik basn, Pa Pv = Dinamik Statik basn, Pa

DPx - y = x ve y dzlemleri arasndaki basn kayplar toplam, Pa
FSE = Fan sistem etkisi, Pa
1 = Fan girii 2 = Fan k 4 = Fann egzoz ksmndaki statik basn lm dzlemi 5 = Fann besleme ksmndaki statik basn lm dzlemi s = Girdap anlamlarndadr. Fan toplam basncnn bilinmesi durumunda fan statik basnc (21) denklemi ile hesaplanabilir.

2. Kanal Tasarmnda Gz nne Alnmas Gereken Hususlar 2.1. Ortam Basnc Balantlar
Ortam basnc, fanlarn yerinin ve kanal sisteminin eklinin tasarlanmas ile belirlenir. Szgelimi ortamda bulunan ve ortama hava veren bir besleme fan, ortam havasnn basncn arttrr, ortamdan hava alan egzoz fan ise ortam havasnn basncn azaltr. Ortamda bu iki fan birden kullanlyorsa, ortam basncnn deiimi bu iki fann bal kapasitelerinin bir fonksiyonudur. Besleme fan kapasitesi egzoz fan kapasitesinden bykse ortam basnc pozitif, egzoz fan kapasitesi besleme fan kapasitesinden bykse ortam basnc negatif deerdedir. Bununla birlikte egzoz ve hava alma azlarnn yerleri ve konumlarnn doru belirlenmesi ile rzgar nedeniyle oluan basn deiimleri minimuma indirilebilir.

2.2. Yangn ve Duman Kontrol

[4] Yangnlarda lm ve yaralanmalarn byk ounluu, katlar arasna ve merdiven boluuna dolan duman nedeniyle olmaktadr. statistiki almalarda; lmlerin %90ndan fazlasna zehirli dumann neden olduu grlmektedir. Yangn srasnda oluan duman deride ve solunum sisteminde ar hasar meydana getirmekte ve youn dumanda insanlar yollarn kaybetmekte, panie kaplmaktadr. evredeki eyalarn yanmas, karbon monoksit ve dier zehirli gaz konsantrasyonunu artrmakta ve buna bal zehirlenmeler grlmektedir. Duman yaylmasnn nlenmesi ve hacimlerin dumandan arndrlmas; hem can gvenlii bakmndan, hem dier blmlere dumann verdii maddi zararn azaltlmas ve hem de yangna kolay mdahale edilebilmesi bakmndan yangn gvenliinin en bata gelen nlemlerindendir. Dumann bir hacim iinde yaylmasnn nlenmesi iin duman tahliye bacalar, bir hacimden dier hacimlere geiinin nlenmesi iin duman damperleri veya perdeleri ve bir hacme dumann girmemesi iin basnlandrma sistemleri yaplr. Duman eki bacalar veya havalandrma bacalarnn grevi, duman bina veya bir hacim iine yaylmadan dar atmaktr. Byk hacimlerde dumann yaylmasn nlemek iin tavandan sarkan duman blmeleri de gereklidir. Modern mimaride, yksek ve kapal yaplarda en st noktaya duman alarm sisteminden kontrol edilen otomatik duman tahliye kapaklar yaplr. Bir bina iindeki her yangn blmesinde ve zellikle yangn ka yollar ve merdivenlerinde, duman bacalar yaplmas gerekir. Duman bacalarnda doal eki veya yangndan etkilenmeyen bir g kayna ile yaratlan zorlanm eki uygulanmaldr. Duman baca azlar daimi ak olabilecei gibi, yangn annda elle kolaylkla alabilen mekanik dzenlerle de altrlabilirler. Duman hareketlerinin kontrol; Blgelere ayrma, Duman tahliye kanallar, kapaklar, bacalar yaplmas, Yangn veya duman damperleri kullanlmas, Basnlandrma yaplmas, mekanizmalarnn tek tek ya da birkann birlikte kullanlmasyla gerekletirilir.

2.2.1. Yangn ve Duman Emniyeti Hakkndaki Standartlar

Bu konuda kaynak olarak dikkate alnan standartlar Amerikan standard NFPA, UL Standart, Design of Smoke Management Systems, ASHRAE, SMACNA ve Alman standartlardr. Bu standartlar konuyla ilgili bilimsel yaklamlardan, sistem seimine ve uygulama detaylarna kadar uzanan geni kaynaklardr. Bununla birlikte lkemizde yerel ynetimlerin yangnla ilgili ynetmelikleri bulunmaktadr. Uygulamada bu ynetmeliklere uyulmas gerekmektedir.

2.2.2. Yangn ve Duman Damperleri

Burada, konuyla dorudan ilgili olduundan yangn ve duman damperlerine bir kez daha deinilecektir. Gemite yangndan korunma amac ile kullanlan, yangnn yangn geirmez blmelerde hapsedilmesine dayal olan yntemler, yangna dayankl bina elemanlarnn kullanmyla, (duvar, deme vb) gereklemekte idi. Gnmzde ise mekanik tesisat alannda kullanlan yntemler, daha gelimi ve karmaklamtr. Sprinkler sistemi (otomatik yerel yangn sndrme sistemleri) kullanm yaygnlamtr. Bununla birlikte yangn damperi de yntemin bir parasdr, fakat sprinkler sisteminin varlnda kullanlmad da olmaktadr. Duman kontrol sistemleri hzla gelimektedir. Bu amalar iin duman damperleri gelitirilmitir. Daha sonraki gelimeler ise hem duman hem de yangn damperi olarak kullanlabilecek kombine sistemleri ortaya koymutur. Buna gre gnmzde kullanlan drt tip yangn ve duman damperi bulunmaktadr: Yangn damperi Tavan yangn damperi Duman damperi Kombine yangn duman damperi Ayrca yangn damperleri dinamik ve statik olarak da snflandrlmaldr. Dinamik damperler hava akm varken kapanabilme zelliine sahiptirler.

2.2.2.1. Yangn Damperleri

Bu damperler hava datm sistemlerinde normal durumda ak olacak ekilde tasarlanrlar. Belirli bir scaklk artn hissettiklerinde hava akmn veya alev yaylmasn nlemek zere kapanrlar. Otomatik kapanma genellikle eriyebilir bir balant yardm ile olur. Bu balant damperi yay kuvvetine kar kurulu olarak tutmaktadr. Scaklk etkisiyle eriyen balantda yay boalr ve damper kapanm olur. Yangn damperleri ile ilgili Amerikan standard UL Standart 555`dir.Yangn damperlerinin uygulanmas, gei aklklar, tipleri ve detaylar ile ilgili olarak SMACNA Fire, Smoke and Radiation Damper Installation Guide for HVAC System isimli yayn geni bilgi vermektedir.

2.2.2.2. Duman Damperleri

Duman damperleri duman geiini nlemek zere tasarlanmlardr. Genel olarak klape tipi (tek kapama eleman) veya ok kanatl (paral kapama eleman) olarak yaplrlar. almalar genellikle otomatik kumanda ile olur. Bu kumanda duman dedektr ile, kumanda merkezinden elle veya verilen bina otomasyon programna gre kumanda merkezinden bilgisayarla gerekletirilir. Duman damperleri ile ilgili Amerikan standard olan UL 555 S standardna gre duman damperleri 5 szdrmazlk snfna ayrlmtr. Bunlar 0, I, II, III ve IV`dr. Tablo 2.4`de bu snflarn szma miktarlar verilmitir. Tablo 2.4. Duman Damperleri Szdrmazlk Snf [4]

Buna gre 0 szdrmazlk snfndaki damperler ancak nkleer tesisler gibi mutlak szdrmazlk istenen noktalarda kullanlr. Bina HVAC tesisatnda genellikle II ve III snf damperler kullanlmaktadr.

Duman kontrol konusu ise olduka geni bir konu olup ayr bir proje kapsamnda incelenmesi gerekmektedir.

2.3. Kanal Yaltm

[3] Istma, havalandrma ve iklimlendirme tesisatlarnn hava yaylm sisteminin bir paras olarak yerletirilen, hava kanallarnn ve datm kutularnn tm yeni konstrksiyonlar ASHRAE Standart 90.1 Blm 9.4`e gre s yaltm yaplmaldr. Besleme hava debisini, besleme hava scaklklarn, serpantin gcn hesaplamak iin kanal s kayp veya kazanlar bilinmelidir. Kanallardaki s geii ile giren veya kan hava scaklklar

Q= Te =

UPL Te + Tl 1000 2

Tl ( y + 1) - 2Ta ( y - 1)

- Ta (37)

denklemleri ile bulunabilir. Bu denklemlerde

y= y=

AVr (Dikdrtgen kanallarda) UPL 0,5 DVr (Yuvarlak kanallarda) UL

A = Kanaln kesit alan, mm2 V = Ortalama hz, m/s D = Kanaln ap, mm L = Kanaln uzunluu, m

Q = Kanal duvarlarndan olan s kayb/kazanc, W

U = Kanal duvarndaki toplam s gei katsays, W/m2K
P = plak veya yaltlm kanal evresi, mm

r = Younluk, kg/m3
Te = Kanala giren havann scakl,0C Tl = Kanaldan kan havann scakl,0C Te = Kanal etrafndaki ortam scakl,0C

Yaltlm ve yaltlmam kanallarn U toplam s gei katsaylar deerlerinin belirlenmesinde ekil 2.10 kullanlr.

ekil 2.10. Kanallarda Toplam Is Gei Katsays [4]

2.4. Kanal Sistemindeki Hava Kaa

Bugn iin kanal basnc ve szdrmazlk snf belirtildiinde kanal sisteminden msaade edilen hava kaa hesaplanabilmektedir. Bu szma veya kaak miktarlar kanal yzeyi cinsinden (L/sm2) olduu gibi toplam hava debisinin yzdesi cinsinden de ifade edilebilir. ASHRAE ve SMACNA standardna gre szdrmazlk snflar ve kanal kaak snflandrmasn gsteren denklem

CL =

720 Q DPS
0 , 65

(38)

dir. Burada

C L = Szma snf

Q = Kanaldan olan kaak debisi, L/sm2

DPS = Kanal ii ile d arasndaki basn fark, Pa
anlamlarndadr. Bu denklemden yararlanarak oluturulan baz szma snf serileri ekil 2.11`de verilmitir. Tablo 2.5 `de kaliteli olarak imal edilen kanal konstrksiyonu ve conta uygulamalarnda elde edilebilen szma snflar zetlenmektedir. Burada menfez, anemostat gibi elemanlarn kanala balantlar ile ilikili veriler gsterilmemitir. Tablo 2.6 `daki veriler de tasarmcya fikir asndan yardmc olmak amacyla verilmitir. [4] Tablo 2.7`da da mekanlara gre tavsiye edilen kaak snflar verilmitir. Daha nceden de ifade edildii gibi kaak miktar sadece kanal yzeyi cinsinden deil, toplam hava debisi yzdesi cinsinden de ifade edilebilmektedir. Tablo 2.8`de toplam hava debisi yzdesi olarak hava kaaklar ifade edilmitir. Kabul edilebilir szdrmazlk snfn belirlemede projeci sorumludur. Hava kaaklarnn yarataca enerji maliyetleri ile ilk yatrm maliyetlerini dengeleyerek optimum zm bulmaldr. Snf 3 szdrmazlk deerine; iyi bir iilik ve dikkatli bir birleme yntemi ve

szdrmazlk eleman seerek btn kanal sistemlerinde ulalabilir. Avrupa standartlarnda ise szdrmazlk snf tarif edilmektedir. Bu szdrmazlk snflar A. En dk snf 400 Pada 1,320 L/s.m2 kaak B. Orta snf 400 Pada 0,440 L/s.m2 kaak C. En yksek snf 400 Pada 0,15 L/s.m2 kaak dr. Kanal sisteminde belirlenen kaak miktar, sistem toplam hava miktarna (dolays ile fan debisine) ilave edilmelidir.

ekil 2.11. Kanal Szma Snflar [4]

Tablo 2.5. Kanal Szma Snflar [4]

Tablo 2.6. Kanal Tipine Gre Tavsiye Edilen Kanal Kaak Snflar

Tablo 2.7. Kanal Yerine Gre Tavsiye Edilen Kanal Kaak Snflar

Tablo 2.8. Hava debisi yzdesi olarak szma miktarlar [4]

ekil 2.12. Avrupa Standartlarna Gre Kanal Szma Snflar [4] Kanaldaki hava szmas nedeniyle olan enerji kayb olduka nemli bir konudur. Temiz odalardaki gne enerjisi hava kolektrlerinde, endstriyel ilemlerde ve nem giderme uygulamalarnda bu konunun nemli bir yeri vardr. Her bir uygulama iin uygun olan contalama kriteri tasarmc tarafndan belirlenmelidir. Statik basnc 750 Pa deerinin zerindeki basnlarda alacak ekilde tasarlanm (alak konut binalar dndaki) tm yeni kanal konstrksiyonlar, ASHRAE Standart 90.1 Blm 9.4`e gre szdrma testine tabi tutulmaldr. 250 Pa ve zerindeki statik basnlarda almak zere tasarlanm kanallarda esas yaptrc olarak basnca duyarl bantlar kullanlmaldr. Contalarn uygun olmad durumlarda, lehimli veya kaynakl kanal konstrksiyonu kullanlmaldr.

2.5. Sistem ve Kanal Grlts

klimlendirme sistemlerindeki grltnn balca kaynaklar, difzrler, menfezler, fanlar, fitingler ve eitli cihazlarn neden olduu titreimlerdir. Tesisatn en ucundaki cihazlardaki ses kontrol konusu, ilave bir sesin olumamas iin, tm alma durumlarnda tasarm amacna ynelik uygun cihazlarn seimi ve doru montajn kapsar. Fann oluturduu ses gc, fann cinsine, hava debisine ve basncna baldr. Kanal sistemindeki ses kontrol, doru kanal plann, boyutlandrlmasn ve gerekiyorsa ses yaltmnn yaplmasn gerektirir. Bir sistem tarafndan oluturulan grlt, hem kanal hz hem de sistem basnc ile artar. Bu konudaki yntemler iin ASHRAE 2003 Applications, Blm 47 incelenmelidir.

3. Kanal Tasarm Yntemleri

[4] HVAC uygulamalarnda kanal tasarm yntemlerinin eitleri bulunmakla beraber, herhangi bir tasarm durumu iin ideal olan, minimum yatrm maliyeti ve enerji sarfiyat, maksimum verimlilik salayan bir yntem yoktur. Bunun yerine tavsiye edilen ve pratikte sklkla tercih edilen yntemler vardr. Bu yntemlerin biri kullanlabilecei gibi, birden fazla sayda yntem de tercih edilebilir. Yntem tercihinde nemli olan nokta tercihin maliyet unsurlarn dikkate alnarak gerekletirilmesidir. Kanal malzemesi maliyeti, kanal yaltm (veya i kaplama), fittinglerin tipi ve maliyetleri, gerekli uygulama boluu, fan gc, dengeleme artlar, sesin azaltlmas, hava datm ve s geri kazanm ekipmanlar bu unsurlardan bazlardr. Kanal tasarm iin kullanlan yntemler: Eit Srtnme Direnci Yntemi Statik Geri Kazanm Yntemi Uzatlm (Geniletilmi) Plenum Yntemi T-Yntemi Hz Yntemi Sabit Hz Yntemi Toplam Basn Yntemi dir. Bunlardan bazlar ciddi tasarm bilgi ve tecrbesi gerektirdiinden bu zellikleriyle yaygn olarak kullanlan yntemlerden ayrlrlar. Hz yntemi ve sabit hz yntemi bu gruptadr. Istma, havalandrma ve iklimlendirme sistemleri ile buhar, gaz ve duman tayan egzoz sistemlerinin kanal tasarmlar iin pratikte en yaygn olarak kullanlan yntemler ise eit srtnme direnci yntemi, statik geri kazanm yntemi ve T yntemidir. Eit srtnme direnci ve statik geri kazanm yntemleri optimizasyon yapamayan yntemler olmasna karn T yntemi, pratik bir optimizasyon salar. Bu yntemler kesinlik, maliyet ve kullanm zellikleri bakmndan farkl sonular verebilir.

3.1. Eit Srtnme Direnci Yntemi

Bu yntem kanal tasarmnda en ok tercih edilen yntemlerden biridir. Genellikle dk hzl sistemlerde besleme, egzost ve dn havas kanallarnn boyutlandrlmas iin kullanlr. Bu yntemde besleme kanallarnda ak ynnde hz otomatik olarak giderek azalr, bylelikle ses retimi ihtimali de der. Bu yntemin dezavantaj ise eitli kanal kollarndaki basn dmlerinin eitlenmesi konusunda bir nlem getirmemesidir. Bu nedenle simetrik sistemler ve dallanmayan tek kanallar iin uygundur. Esas tm sistem iin birim kanal uzunluu (m) bana srtnme kayb (Pa/m) sabit bir deerde tutulmas kabulne dayanr. Uygulama ekli ileriki blmde verilecek rnek hesaplamada anlatlacaktr.

3.2. Statik Geri Kazanm Yntemi

Bu yntem her basn ve hzdaki besleme kanallar iin uygulanabilmektedir. Buna karn dn ve egzost kanallar iin kullanlamamaktadr. Hesap tarz olarak e srtnme ynteminden daha karmak olmakla birlikte, teorik olarak btn kollarda ve klarda dzgn dalml bir statik basn yaratmas asndan avantajl bir yntemdir. Yntemin ana fikri, kanaln ilerleyen blmlerinde kanal boyutlarn deitirerek, kanaln ayrlma noktalarnda ayn statik basnc elde etmektir. Bunun iin kanaldaki hzlar sistematik olarak azaltlr. Her kanal parasnn nnde hz drlerek dinamik basn statik basnca dntrlr, bylelikle kanal parasndaki basn kayb karlanr. Bu ekilde ayrlma noktasnda, bir ncekine yakn veya bir ncekiyle ayn statik basnlar elde edilir. Ortalama kanal sistemlerinde statik geri kazanma %75 oranndadr. deal artlarda bu oran %90`a kadar ykselir. Bu yntemin avantaj kanal sisteminin dengede kalmasdr. Bunun sebebi kayp ve kazanlarn hzla orantl olmasdr. Dezavantaj ise uzun kollarn sonunda, zellikle bu kol dierlerinden ok uzunsa ar byk kanal boyutlar vermesidir. Ayrca bu blgelerde boyutlarn bymesinin yannda hzlar da ok dtnden s kayp ve kazanlarna kar yaltm gerekir.

3.3. Uzatlm (Geniletilmi) Plenum Yntemi

Uzatlm plenum(kutu) genellikle fan knda, karm nitesinin, deiken hava debi nitesinin vb. bulunduu bir ana kanaldr. Bu plenum zerinde eitli hava k aklklar

veya kol klar bulunmaktadr. Plenumlar sulu sistemlerdeki kolektrlere benzer bir fonksiyona sahiptirler. Avantajlar; dk ilk yatrm maliyeti, dk iletim maliyeti, dengeleme kolayl ve dal kanal veya k deiikliklerine adapte edilebilmesidir. Bu sistemin dezavantaj dk hava hzlarnn kanal duvarlarndan hava ak nedeniyle byk lde s kayp ve kazanlarna neden olmasdr. Genellikle scak hava ile konut stmas gibi kk fakat ok dall sistemlerde kullanlr.

3.4. T-Yntemi
Bu yntem yeni gelitirilmi bir kanal dizayn optimizasyon yntemidir. Bu yntemde sistemin ilk yatrm maliyeti, iletme maliyeti, enerji maliyeti, alma saati, yllk enflasyon oran, faiz oranlar vs. gibi parametreler de gz nne alnr. Bu yntemin uygulanmasnda esas olarak uygun bilgisayar programlarndan yararlanlr.

3.5. Hz Yntemi
Tecrbeli bir projeci kanal sistemi boyunca uygun hzlar takdir ederek basit bir ekilde kanal boyutlandrlmas gerekletirebilir. Birka k olan ve kolayca dengelenebilen basit kanal sistemlerinin dnda, bu yntem kullanlmamaldr. Bu yntemde fann yanndaki blmden balayarak ilk hz seilir ve her dal ya da kn ardndan tecrbeye dayal bir hz indirgemesi yaplr. Kanal sisteminin eitli blmlerinde ortaya kan basn kayplar dikkate alnmaz ve dengeleme uygun yerlere damper konularak gerekletirilir. Sistem basit olduundan damper says ve maliyeti de az olacaktr.

3.6. Sabit Hz Yntemi

Bu yntemde de tecrbeye dayanarak optimum bir hz seilir, btn kanal sistemi boyunca bu hz koruyacak ekilde boyutlandrma yaplr. Bu yntem en ok yksek basnl kanal sistemlerinde kullanlr. Bu kanal sistemlerinde havay kullanm alanlarna datmadan nce hz ve sesi drmek zere geniletilmi terminal kutular kullanlr. Sabit hz ynteminin kullanld ikinci ana uygulama alan ise endstriyel toz toplama kanal boyutlandrlmasdr. Tozlarn ve tekstil endstrisinde olduu gibi elyafn tanabilmesi iin belirli minimum hz deeri bulunmaktadr. Dolaysyla bu tr endstriyel egzost kanallarnda hz deeri sz konusu snr deerin altna dmeyecek ekilde boyutlandrma yaplr.

3.7. Toplam Basn Yntemi

Bu yntem statik geri kazanm ynteminin daha zelletirilmi halidir. Bu yntem projeciye kanal sisteminin her ksmnda gerek srtnme ve dinamik kayplar belirleme imkn yaratr. Avantaj kanal blmlerinin gerek basn kayplarnn ve temin edilmesi gerekli toplam fan basncnn bilinmesidir.

BLM

BLGSAYAR DESTEKL HAVA KANALI TASARIMI

1. Bilgisayar Destekli Tasarm

Bilgisayar destekli tasarm (Computer Aided Design) olduka geni bir konu olduundan, bu blmde almann amacna uygun olarak ksaca aklanacaktr. Bilgisayar destekli tasarm mhendislik anlamnda, tasarm srecinin bilgisayar ortamnda gerekletirilmesidir. Aratrma, modelleme, test etme, gelitirme, uygulama gibi tasarm srelerinin tm bilgisayar ortamnda gerekletirilebilir durumdadr. Binlerce rn eidinin ouna ait tasarm srelerinin her bir blmnn gerekletirilmesi iin oluturulmu bilgisayar programlar mevcuttur. Bu programlar ok kapsaml yazlmlar olup, mhendislik mesleinin vazgeilmez birer paras olmutur. Bununla birlikte sadece mhendislik mesleinin deil, kapsamnda tasarm olan tm mesleklerde bilgisayar destekli tasarm geni yer tutmaktadr. Makine mhendislii konusu ile ilgili yaygn olarak kullanlan programlardan bazlar, AUTOCAD, I-DEAS, CATIA, PRO ENGINEER, FLUENT, ANSYS ve AUTODESK Mechanical Desktop, SOLIDWORKS, CIMATRON `dur. amz koullarnda meslee balayan bir makine mhendisi bu ve bu gibi programlar kullanabilmelidir. te yandan yazlm gelitirme blm hem mhendislik hem de tasarmla ilgili tm mesleklerde nemli bir yer tutmaktadr. zel bir alan olmasna ramen yazlm gelitirme sadece uzmanlarnn deil, bu konuda yeterli bilgiye sahip her meslekten insann ura haline gelmitir. yle ki ii yazlm gelitirme olmad halde farkl mesleklerden insanlar yazlm gelitirme konusuna zaman harcayarak kendi mesleklerinde yazlm gelitirme konusunda oluan boluu karlayabilmektedirler. Szgelimi bir mhendis, ayn zamanda ok iyi bir programc olabilmekte, mhendislikle ilgili programlarn oluturulmas aamasnda alabilmektedir.

Yazlm gelitirme ii iin de dnyada geni kullanm alan bulmu bilgisayar programlar bulunmaktadr. Bunlarn bir ksm uzman seviyesindeki kiilerin kullanabildii programlar, bir ksm ise normal bilgi seviyesindeki kiilerin kullanabildii programlardr. Microsoft Visual Basic, Borland C+, Visual C+ bu programlardan bazlardr. Bu almada oluturulan program Microsoft Visual Basic 6.0 ortamnda yaratlmtr. Bu noktada Microsoft Visual Basic hakknda genel bir bilgi verilecektir.

1.1. Microsoft Visual Basic

[5] 1963 ylnda Darmouth Collegede John G. Kemeny ve Thomas E. Kurtz tarafndan Basic dili gelitirilmitir. Daha sonralarda Microsoft tarafndan PClerde kullanlmak zere uyarlanmtr. Microsoft Qbasic ve Microsoft-Dos Qbasicde dahil olmak zere eitli srmleri bulunmaktadr. Microsoft ileriki yllarda Basic dilini gelitirerek Windows ortamna uyarlam ve gelitirilen bu yeni dile Visual Basic adn vermitir. Microsoft en son Visual Basicin 6.0 srmn piyasaya srmtr. Visual Basic, devaml gelitii bu sre sonunda; yksek hzl uygulamalar, OLE Serverlar, ActiveX kontrolleri ve daha birok projeyi gelitirebilecek hale gelmitir. Visual Basic yapsal bir programlama dili olan Basic dilinden tretilmi olmasna ramen olaya bal bir programlama dilidir. Yapsal ya da yordamsal uygulamalarda, uygulama kodun hangi ksmlarnn alacan ve hangi srada alacan denetler. Uygulama kodun ilk satr ile balar ve gerektiinde yordamlar ararak uygulama boyunca nceden tanmlanm bir yolu izler. Olaya bal bir uygulamann almas, nceden belirlenmi bir yolu izlemez. Farkl kod blmleri olaylara bal olarak alr. Olaylar, kullancn eylemlerinden, sistem yada dier uygulamalardan gelen iletilerden tetiklenir. Olaya bal programlamann en gerekli blm bir uygulamada oluabilecek olas tm olaylara yant veren kodlar yazmaktr.

ekil 3.1. Visual Basic Karlama Arayz

Visual Basic altrldnda ekrana ekil 3.1 deki dialog penceresi gelir. Bu dialog penceresinde 3 adet sekme bulunur. New sekmesinde oluturulmak istenilen yeni proje iin alternatifler bulunmaktadr. Genellikle Standart.EXE seenei seilerek yeni bir projeye balanr. Eer istenirse dier seeneklerde kullanlarak ActiveX denetimleri, Dll dosyalar, DHTML sayfalar oluturulabilir. Existing sekmesi ile daha nceden oluturulmu projeler src ve klasr seimi yaplarak alabilir. Recent sekmesi ise zerinde alm olduumuz projelerin bir listesini verir ve bunlar arasndan istenen seilerek altrlabilir..

1.1.1. Visual Basic alma Ortam

Visual Basicde bir proje balatldnda ekil 3.2 gibi bir grnt ile karlalr. Bu grnty elde edebilmek iin alta "Standart EXE seeneini kullanlmaldr.

ekil 3.2. Visual Basic`de Proje Arayz

Proje gelitirme ekrannda aadaki aralar bulunur. Men ubuu Ara ubuu Project Explorer Properties penceresi Form Layout penceresi Ara Kutusu Form Designer

Men ubuu Visual Basic penceresinin st tarafnda duran metin satrdr. Dier Windows uygulamalarnda bulunan men ubuklar ile hemen hemen ayndr. File mensnde projeyi ama - kaydetme gibi ilemler, Edit mensnde standart edit ilemleri, View mensnde programn mevcut olan fakat ekranda ak olmayan pencerelerini ama ilemleri, Project mensnde form ekleme-kaldrma gibi proje ile ilgili ilemler, Format mensnde forma eklenen nesnelerin dzenleme ilemleri, Debug mensnde program alrken program kontrol etmeye yarayan ilemler bulunur. Run mens aracl ile program altrabilir veya durdurabiliriz. Tools mensnde Visual Basici zelletirebileceimiz ve Projeye men ekleyebileceimiz seenekler bulunur. Add-Ins mens ise raporlar ve database oluturma seeneklerini bulundurur.

ekil 3.3. Standart Ara ubuu Men ubuunun hemen altnda ekil 3.3 de`grlen ara ubuu bulunur.

ekil 3.4. Project Explorer Penceresi Project Explorer penceresi projede bulunan elemanlara eriimi salar. Bu pencerede formalar, snflar ve modller listelenir. Bu pencerenin ara ubuunda 3 adet buton bulunur. Project Explorer penceresi ierisinden bir form seip View Object butonuna tklayarak form grntlenebilir. View Code butonu Code Editre ulamay salar. Toggle Folders butonu ise tm form ve modlleri kategoriler halinde grebilmeyi salar. Project Explorer penceresinde bir eye sa dme ile tklanrsa birok ilev sunan bir men alr. ekil 3.4 de Project Explorer penceresi gsterilmitir.

Visual Basicde btn nesnelerin kendilerine has zellikleri bulunur. Properties penceresi kullanlarak nesnelere ait zellikler deitirilebilir. Bir nesne seildikten sonra Properties penceresinde seili olan nesneye ait zellikler yer alr. Visual Basicde formlar da birer nesnedir. Properties penceresinin altnda aktif olan zellie ait bir aklama grlebilir.

ekil 3.5. Properties, Form Layout ve Toolbox Pencereleri Form Layout penceresi ile formun alma esnasnda ekranda nasl grleceini belirlenir. Toolbox uygulama arabirimini oluturmak iin gereken denetimleri ierir. Toolboxda bulunan btn simgeler birer denetimi temsil etmektedir. Toolboxa yeni denetimler eklenebilir veya varolan denetimler karlabilir. Toolboxda bulunan bir denetimi kullanmak istenirse mouse ikonu ile denetim zerine bir kez tklanr ve ardndan formumuza bu denetim izilir. Properties, Form Layout ve Toolbox pencereleri ekil 3.5`de gsterilmitir.

ekil 3.6. Form Tasarmcs ekil 3.6`da ekrann ortasnda Form Tasarmcs grlmektedir. Form tasarmcs form grnmnn, form zerindeki denetimlerin dzenlendii yerdir.

ekil 3.7. Code Editor Visual Basicde kod derleyici editre Code Editor ad verilir. Code Editor bir form zerine veya nesneye ift tklayarak veya sa click yaptktan sonra View Code seeneini

kullanarak alabilir. Code Editor, Project Explorer penceresinden bir ge seimi yapldktan sonra View Code butonuna tklayarak da alabilir. ekil 3.7`de Code Editor grlmektedir Bu pencerenin st tarafnda iki adet alr liste kutusu bulunmaktadr. Sol taraftaki alan metin kutusunda (Object), form ierisinde bulunan nesnelerin bir listesi bulunur, sa taraftakinde (Procedure) ise seili nesneye ait olaylar bulunur, aadaki blm ise kodlarn yazlaca ksmdr.

1.2. Kanal Tasarm Program

Kanal Tasarm program nceden de belirtildii zere Microsoft Visual Basic 6.0 ortamnda hazrlanm, basit bir manta sahip, hazrlanrken ar detaydan kanlm, gelitirilebilir/deitirilebilir bir programdr. Bu ekilde oluturulmasnn sebebi ileriki uygulamalarda kuvvetle muhtemel yenilenmesi ve deimesi gerekecei gereidir. 1.2.1.

Programn Amac ve Temel Mant

Program temel olarak kullancnn belirli paralardan oluan bir hava kanal hattnn basn dmn hesaplamasna ve kanaln boyutlandrlmasna yardmc olmak amacyla hazrlanmtr. Bunun yannda bir takm pratik ve bir takm zel hesaplamalar ayrca eklenmitir. leri Visual Basic uygulamalarnn bu programda yer ald sylenemez. Bunlar yerine basit ama fonksiyonel komutlar, dngler ve prosedrler kullanlmtr. Programn kodlarnn ierisine bir de zel diren deerleri tablosu yerletirilmitir ki bu uygulama sayesinde kullanc, programn kodunda barndrd bilgiyi tablodan bakmadan; dorudan elle girerek sorgulayp bulabilmektedir. Programn pratik kullanm asndan piyasadaki ticari benzerleri ile rekabet edecek dzeyde olmadn peinen kabullenmekte yarar vardr. Bunun yerine teorik gerekleri otomatize eden bir yapdadr. Fakat gelitirilebilirlik zellii sayesinde istenirse hem pratik kullanm asndan, hem de detayllk asndan istenilen rekabeti dzeye getirilebileceinin de burada belirtilmesi gereklidir. Program esas olarak basn kayplarnn bir tek listede dzenli bir ekilde listelenerek alt alta toplanp toplam basn kaybna ve kanaln boyutlandrlmas amacyla almaktadr. Bu ilem programn iinde ayr bir modl olup, programn iinde yer alan dier modller de dorudan veya dolayl olarak bu ileme hizmet etmektedir.

1.2.2. Rakamlarla Kanal Tasarm Program

Kanal tasarm program iin yaklak 237 adet nesne kullanlmtr. 7 Form, 1 MDIForm , 2 Option Button, 1 MSFlexGrid, 37 TextBox, 94 Label, 18 Frame, 24 Commobox 4 Command Button, 43 Image, 4 Inoutbox, 2 Msgbox nesneleridir. Yaklak 4000 satr komut yazlm ve kontrol iin program yaklak 100 defa batan altrlp denenmitir. Tez aamasyla beraber yaklak 500 saat ekran banda geirilmitir.

1.2.3. Program Bileenleri

Kanal tasarm program yapsal olarak 8 adet formdan olumaktadr. Formlarn her biri kendine zel bir ilem yapmak iin hazrlanm olup biri hari hepsi birbirinden bamszdr. Bu formlar Tablo 3.1`deki gibi zetlenebilir:

FORM NO MDIForm1 1 2 3 4 5 6 7

FONKSYONU Program Arayz Basn Kayb Hesab Hz Hesab Kesit Alan Hesab Dairesel llere Gei zel Diren Kayp Katsaylar Dz Kanal in Eit Srtnme Direnci Hesab Birim evirileri

Tablo 3.1. Kanal Tasarm Programnda Kullanlan Formlar ve Fonksiyonlar

1.2.3.1. Program Arayz

Program arayz kanal tasarm programnn ilk grnen yzdr. Amac hem programa bir balang yz oluturmak, hem de kullancnn programn dier ksmlarna ulamasn kolaylatrmaktr. Bunun iin MDIForm1 oluturulmu ve bal Hava Kanal Tasarm olarak deitirilmitir. Program fikir aamasnda iken programn iinde olmas dnlen tm formlar burada menu editor yardm ile menler oluturularak ifade edilmitir. Daha sonra bu menler deitirilerek son halini almtr. Menlerin programdaki isimleri, asl fonksiyonlarnn isimleri ksaltlarak verilmi, bylelikle ulamada pratiklik salanmtr.

MDIForm1 de 4 adet menu vardr. Bunlardan biri alr menu eklinde oluturulmutur. Dierleri birer ksayoldur. Menulerden ilgili formlara ulama ilemi ise ilgili menunun click prosedrne grnrlk kodu yazlarak salanmtr. Bu durum aadaki gibi rneklenebilir: Private Sub mnuBKH_Click() Form1.Visible = True MDIForm1.Visible = False End Sub Bu kod ile form1 nesnesi arlarak basn kayb hesaplama modl balkl uygulama grntlenmi olmaktadr. Bunun dnda form1 `de program sonlandran command butonu da bulunmaktadr. MDIForm1 ekil 3.8 `da gsterilmitir.

ekil 3.8. MDIForm1 1.2.3.2. Basn Kayb Hesab Blm

Basn kayb hesaplama blm form1 ile oluturulmu olup programn en nemli uygulamasdr. Programn ama ilemini yapan ksmdr. Bu sebeplere bal olarak en fazla

eleman ve kod satr saysna sahiptir. Kullanc ynlendirmeli bir uygulamadr. Kullancya salad kolaylklar yannda az da olsa bir ura vermektedir. Form1 temel olarak 1 adet MsFlexGrid nesnesi ve yardmc nesnelerden olumaktadr. Yardmc nesneler, combobox, textbox, label, command button gibi nesnelerdir. Bunlarn bir ksm balangta grnr durumdadr, bir ksm ise balangta grnr durumda deilken ilgili nesnelerin ilgili prosedrlerine yazlan kodlar vastasyla grnr duruma gelmektedir. Temel ileyi prensibi yledir: Kullanc elindeki kanal sistemini paralara ayrarak her birini numaralandrr. Daha sonra program altrarak program arayznden basn kayb hesaplama blmne ular. Burada kullancy 2 adet combobox, 2 adet textbox, 1 adet MsFlexGrid nesnesi 4 adet buton ve label nesneleri karlar. Bu durum ekil 3.9`da grlmektedir.

ekil 3.9. Form1

Kullanc elindeki kanal paralarn tek tek listeye girer. Bunun iin nce st taraftaki combobox dan kanal parasnn snfn seer. Dz kanal iin Dz Kanal in Eit Srtnme Direnci Hesab blmne geilir. Bu ilem de ekil 3.10`de grlmektedir.

ekil 3.10. Kanal Parasnn Tipinin Belirlenmesi Kanal paras olarak Dz Kanal seildikten sonra program form6 ye geecektir. Burada kullancdan sistemin toplam hava debisini ve hzn girmesi kanal malzemesini semesi istenir. Ardndan hesapla butonuna baslarak edeer srtnme direnci ve edeer ap hesaplanr. Kullancdan edeer apa gre tahmini kanal yksekliini veya geniliini ve

kanaln mimari projeye gre yksekliini veya geniliini girmesi istenir. Bu ilem ekil 3.11de gsterilmitir.

ekil 3.11. Eit Srtnme Direnci, Edeer ap ve Kanal Boyutlar Hesab

Kullanc tekrar Basn Kayb Hesabna dnerek Dz Kanal uzunluunu girer ve gir butonuna baslarak ilgili kanal parasnn ad, zerinden geen akkan debisi, akkan hz, uzunluu, eit srtnme direnci, basn dm miktarlar MSFlexGrid nesnesinin ilk satrna yazdrlr. Bu ilem ekil 3.12te gsterilmitir.

ekil 3.12. Basn Kayb Hesaplanmas Edeer basn dm hesaplandktan sonra kullanc ayn basn deerini kullanarak bir sonraki kanaldaki hava hzn, edeer apn ve kanal boyutlarn bulabilir. Bu ilem ekil 3.13te gsterilmitir.

ekil 3.13. Yeni Kanaln Boyutlandrlmas ve Ak Hznn Hesaplanmas Buradan tekrar Basn Kayb Hesab blmne gidilerek yeni kanaln uzunluu girilir. nce alt satra ge butonuna baslr ardndan gir butonuna baslarak yeni kanal iin kanal parasnn ad, zerinden geen akkan debisi, akkan hz, uzunluu, eit srtnme direnci, basn dm miktarlar MSFlexGrid nesnesine yazdrlr. Bu ilem ekil 3.14te gsterilmitir.

ekil 3.14. Yeni Kanaln Boyutlandrlmas ve Basn Kayb Hesaplanmas Bununla birlikte nceki bir satra geri dnmek iin st satra ge butonu kullanlabilir. MsFlexGrid nesnesindeki textbox nesnesinde de girilen basn kayplar anlk olarak toplanmakta ve bylelikle ayrca bir toplama ilemine gerek kalmamaktadr. Anlatlan ekilde kullancnn elindeki tm kanal sistemi alt alta girilerek toplam basn kayplarnn hesaplanmas mmkn olmaktadr.

Bu uygulama iin kanal parasndan kast unlardr: Dz kanal Yn Deiiklikleri Kesit Deiikleri Hava Giri - klar Ayrlmalar Birlemeler Dier (Menfez, Filtre, Istc, .. )

Tm hesaplamalar iin eit srtnme direnci yntemi kullanldndan dz kanalda basn kaybn bulmak iin kullancnn zellikle uzunluk, hz, debi deerlerini girmesi istenmektedir. Bulduu eit srtnme direnici sabit tutarak dier kanal paralarn da boyutlandrabilir. Bylece yntemin gerei yaplmaktadr. Dz kanal dnda kalan direnler arasndan yn deiiklikleri, kesit deiiklikleri, hava giri-klar, ayrlmalar birlemeler blmlerinde ise (27) denklemi kullanlarak basn dm hesaplanmakta ve ilgili hcreye yazdrlmaktadr. Kayp katsays ise kullancnn girdii parametreler dorultusunda otomatik olarak atanmaktadr. Bu ilem iin Select Case dngsel bavurusu kullanlmaktadr. Bu bavuru i ie defalarca kez kullanlarak sistemin doru sonucu vermesi salanmtr. Dier blmnde ise kullancnn basn kaybn ve basn kaybna sebep olan elemann ismini girmesi istenir. 1.2.3.3. Hz Hesab

Bu uygulama basn kayb hesaplama blmnde ve dier uygulamalarn ou gibi kullancya pratik bir hesap imkn sunmak amacyla hazrlanmtr. Bu ilem ekil 3.15de gsterilmitir.

ekil 3.15 Ak Hznn Hesaplanmas Bu Hava kanal uygulamalarnda hava hznn bilinmesi nemli olduundan bu ileme ayrca yer verilmitir. Form2 zerinden alan uygulamada kanal kesit alan tipine gre, debi deeri de girilerek hz hesaplanmaktadr. Byklklerin birimsel adan birbiriyle elimemesi asndan hesaplanan byklklerin birimleri yanlarna yazlmtr. Birim uyumazl veya birim evirisi ihtiyac olmas durumuna karn Form7 hazrlanmtr. Pek detayl olmayan bu uygulamada ilgili textbox nesnelerine debi ve kesit tipine gre kesit lleri girilerek sondaki textbox nesnesinde hz elde edilmektedir. Bu ilem yukardaki ekil 3.15da grlmektedir.

1.2.3.4. Kesit Alan Hesab

Bu uygulama da basit bir hesap imkan salamakla birlikte kanal boyutlandrlmasnda nem tar. Projelendirme esnasnda kanal ierisinde istenen hava debisi ve hava hz belli olmakla birlikte mimari kstlar dolaysyla kesit alannn deitirilmesi gerekebilir. Ayrca redksiyon vb kesit deiimlerinde yeni kesit alannn uygunluunun kontrol nemlidir. Bu nedenle bu basit uygulama programa eklenmitir. Uygulama form3 zerinden almaktadr. Kullanl form2`ye benzemekle birlikte burada girilen deerler debi ve hz deerleridir. Dikkat edilmesi gereken nokta dikdrtgen kesitlerde ayn kesit alann birka l kombinasyonunun birden karlayabileceidir. Burada sadece kare kesit hesaplatlabilmektedir. Unutulmamaldr ki kararl yapsndan dolay uygulamada mmknse kare kesit kullanmak uygulayc iin bir avantajdr. Form3 ekil 3.16da grlebilir.

ekil 3.16. Debi ve Hzdan Kesit Alan Hesab

1.2.3.5. Dairesel llere Gei

Bu uygulamada var olan dikdrtgen kesit llerinden dairesel kesit llerine Gei ilemi yaplmaktadr. Burada yararlanlan, kesit alanlarnn ayn olmasdr. Bylelikle dikdrtgen llerle hesaplanan kesit alanndan, dairesel l ekilebilmektedir. Bunun iin Form5 oluturulmutur. Dikdrtgen a ve b ller ilgili textbox nesnelerine girilerek hesapla butonu yardmyla dairesle kesitin ap son textbox nesnesinden alnabilmektedir. Burada birimlerle ilgili bir problem olmas durumunda form7 ya bavurulabilir. ekil 3.17`de form4 grlmektedir.

ekil 3.17 Dairesel llere Gei

1.2.3.6. Birim evirileri

Bu uygulama ara ilemler iin gerekli olan birim evirilerinin gerekletirildii blmdr. Burada ilgili byklk iin mevcut olan birimler birbirlerine dntrlrler. Kullancnn yapmas gereken sadece ilgili byklk iin ayrlm olan blgede st ksmdaki kutulara miktar yazmak ve stteki comboboxlarda ilk birimi semek, daha sonra da alttaki

comboboxlarda ikinci birimi semktir. Bunun iin form7 oluturulmutur. Form7 ekil 3.18`de grlebilir.

ekil 3.18 Birim evirileri 1.2.3.7. zel Diren Kayp Katsaylar

Bu uygulama tamamen kullancnn zel diren kayp katsaylarn ayr bir ortamda grmek istei dnlerek hazrlanmtr. Bir tablo kullanmadan bu programn dnda yaplan bir hesaplamada bile bu programdan yararlanlabilinir. Program bu zelliiyle bir ktphane grevi grmektedir. Bunun iin form6 oluturulmutur. Kayp katsaysnn bulunuu aynen form2`de anlatld gibidir. Tek fark sonucun MsFlexGrid nesnesine deil bir textbox nesnesine yazdrlmasdr. lem u ekilde gerekleir: lgili zel diren comboboxlar yardm ile seilip belirlenir. lgili parametreler girilerek kayp katsays okunabilir. Form 5 ekil 3.19da grlebilir.

ekil 3.19 zel Diren Kayp Katsaylar

1.2.3.8. Eit Srtnme Direnci Hesab

Bu uygulamada kullancnn form6`de kullanmak zere bir eit srtnme direnci deerini srtnme diyagram kullanmadan seebilmesi salanmtr. Bunun iin

Re = 66.4 D h V 1 6,9 e 1,11 = -1,8 log + Re 3,7d f

V2 DP = 1000 fr L 2D
denklemleri kullanlmaktadr. Bu denklemler srtnme diyagramna olduka yaklak sonular vermekte ve kullanc buradan ald deeri dorudan uygulamada kullanabilmektedir. Uygulama form6 zerinden almaktadr. Kullanl yledir: Hava hz, debisi ve kanal malzemesi ilgili kontrol elemanlar ile seilir ve hesapla butonuna baslr. ekil 3.20`de form6 grlmektedir.

ekil 3.20. Eit Srtnme Direnci Hesab

BLM DRT

SONULAR

1. Sonular
Bu blmde Hava kanal sistemi tasarm; bilgisayar programyla ve tablolar kullanlarak yaplan rnek hesaplamalara ve bunlarn karlatrlmasna yer verilecektir.

1.1. rnek Hava Kanal Sistemi

ekil 4.1de hava kanal sistemi grlmektedir.

ekil 4.1. Hava Kanal Sistemi

1.2. Hava Kanal Tasarm Programyla Elde Edilen Sonular

ekil 4.2. Hava Kanal Tasarm Programyla Yaplan rnek Hesaplama

1.3. Diyagram ve Tablo Kullanlarak Elde EdilenSonular

ekil 4.3. Diyagram ve Tablo Kullanlarak Yaplan rnek Hesaplama

1.4. Sonu
Hava kanal tasarm programyla yaplan hesaplamalarda toplam basn kayb, kanal iindeki ak hz, dairesel edeer ap ve prizmatik kanal boyutlar hesab ksa srede yaplmtr ve sonular daha kesindir. Dier yntem olan zgl srtnme direnci diyagram ve dikdrtgensel kanallarn dairesel edeerleri tablosu kullanlarak yaplan hesaplamalarda ok fazla zaman kayb yaanmtr. zgl srtnme direnci diyagramndan okunan dairesel edeer ap, hz ve eit srtnme direnci deeri gz karar okunduu iin yaklak sonular vermektedir. lk yntemde toplam basn kayb deeri 79.8204 Pa olarak hesaplanmtr. kinci yntemde ise 85.363 Pa olarak hesaplanmtr. Grld gibi basn deerler. birbirine yakndr. Ayn ekilde dairesel edeer aplarnda birbirine ok yakn olduu ekil 4.2 ve ekil 4.3 den grlmektedir. Hava kanal tasarm programnn kullanclara salad en byk yarar dier programlarda olduu daha az vakit harcamalardr.

90 Paral Dirsek

60 Paral Dirsek

45 Paral Dirsek

30 Paral Dirsek

Redksiyonlu Dirsek

90 Keskin Dirsek 2 Para

45 Dairesel Branman

45 Dairesel Branman

L=(1.414 x D) + 2

L= (2 x D) + 2

Dairesel Redksiyonlu Branman D<B

45 Dairesel Redksiyonlu Branman D>B

Simetrik Dairesel Redksiyon

Eksantrik Dairesel Redksiyon

90 Dairesel Te Para

180 Dairesel Te Para

135 Dairesel Te Para

90 Dairesel ift Te Para

90 Dairesel 4`l Te Para

135 Dairesel 4`l Te Para

180 Dairesel 4`l Te Para

Dairesel Redksiyonlu Te Para

180Dairesel Redksiyonlu Te Para

90 Dairesel Redksiyonlu Te Para

90 Dairesel 4`l Te Para

135 Dairesel 4`l Te Para

Pantolon Para

Redksiyonlu Y Pantolon Para

Birleme Yeri Dz

Birleme Yeri Flanl

Birleme Yeri zel Flanl

Dikdrtgen Kesitten Dairesele Gei (Standart)

Dikdrtgen Kesitten Dairesele Gei (telemeli)

KAYNAKLAR

[1] [2]

ALARKO, CARRIER, Carrier Hava Koullandrma Sistem Tasarm, TMMOB Makina Mhendisleri Odas, Klima Tesisat Yayn No:

1.Bask, Alarko Carrier Yaynlar, KOCAEL, 2004, s2-17, MMO/2002/296-2, 1.Bask, TMMOB Makina Mhendisleri Odas Yaynlar, ANKARA,2002,s149,151,154 [3] [4] ASHRAE Temel El Kitab (FUNDAMENTALS ) evirisi, Blm 32 Kanal Klima Havalandrma Tesisat, ISISAN almalar No:158, ISISAN Tasarm, Teknik Yaynlar: 2, Tesisat Mhendisleri Dernei, STANBUL, 1997 Yaynlar, STANBUL, 1997, s24 Hava Kanal Tasarm Veri Kayna [5] http//:www.bilgisayarogren.com/vbders1.htm