T.C.

ULATIRMA BAKANLII DEMRYOLLAR, LMANLAR, HAVAMEYDANLARI NAATI GENEL MDRL

GEOTEKNK
TASARIM ESASLARI

ANKARA, 2007

NDEKLER 1 ZEMN PARAMETRELER........................................................................................... 11 1.1 Kohezyonlu (killi) Zeminler ...........................................................................................11 1.1.1 Drenajsz kayma dayanm (cu) ............................................................................... 11 1.1.2 Deformasyon Modl .............................................................................................. 12 1.1.3 Efektif Kayma Direnci As () .............................................................................. 14 1.2 Kohezyonsuz (Kumlu) Zeminler ...................................................................................15 1.2.1 Kayma Direnci As () ......................................................................................... 15 1.2.2 Deformasyon Modl (Es) ....................................................................................... 18 1.3 Zemin Yatak Katsays .................................................................................................21 1.3.1 Dey Yatak Katsays: Kv;...................................................................................... 21 1.3.2 Yatay Yatak Katsays: Kh........................................................................................ 22 KAYA PARAMETRELERNN BELRLENMES ........................................................... 27 2.1 Kaya Ktle Snflamalar...............................................................................................27 2.1.1 Tnel Kaya Snflamas (Q) ..................................................................................... 28 2.1.2 Jeomekanik Snflama (RMR) ................................................................................. 31 2.1.3 Kaya Ktle Snflamas Sistemleri ve Parametre Tayini .......................................... 33 2.2 Kaya Ktlesinin Dayanm ............................................................................................35 2.2.1 Salam (intact) Kayann Dayanm.......................................................................... 35 2.2.2 Eklemli Kaya Ktlelerinin Dayanm ........................................................................ 37 2.2.3 GSI nn RMR ve Q kaya ktle snflama sistemler ile ilikisi ................................... 40 2.2.4 Hoek ve Brown yenilme ltlerinin kullanlabilecei ortamlar................................ 46 2.2.5 Kaya Ktle Parametreleri ........................................................................................ 47 2.2.6 Literatrde Yeralan Kaya Parametreleri .................................................................. 49 SI TEMELLER ........................................................................................................... 59 3.1 Tama Gc................................................................................................................59 3.1.1 Genel....................................................................................................................... 59 3.1.2 Kohezyonlu Zeminlerde Uygulamalar ..................................................................... 62 3.1.3 Kohezyonsuz Zeminlerde Uygulamalar................................................................... 65 3.1.4 Eksantrik Ykl Temeller......................................................................................... 68 3.2 Oturmalar .....................................................................................................................69 3.2.1 Genel....................................................................................................................... 69 3.2.2 Ani Oturmalar .......................................................................................................... 70 3.2.3 Konsolidasyon Oturmalar ....................................................................................... 73 3.2.4 Kohezyonsuz Zeminlerde Oturma Hesap Yntemleri ............................................. 79 DERN TEMELLER ...................................................................................................... 87 4.1 Tekil Kazn Tama Gc ..........................................................................................87 4.1.1 Emniyetli Gerilmeler ................................................................................................ 87 4.1.2 Zemin Destei ......................................................................................................... 87 4.1.3 Kazk Kapasitesi...................................................................................................... 87 4.1.4 Ampirik Tama Kapasitesi Hesab ......................................................................... 93 4.1.5 Dinamik akma Direnciyle Tama Kapasitesi Hesab ........................................... 94 4.2 Kazk Gruplarnn Tama Kapasitesi...........................................................................94 4.3 Doygun Kohezyonlu Zeminlerdeki Kazk Gruplarnda Oturmalar.................................95 4.4 Negatif eper Srtnmesi ............................................................................................97 4.5 Kazklarn Yanal Ykler Altnda Davran ...................................................................98 4.6 Kazklarda Eksenel Yk Transferi Deplasman (t-z) Erileri ....................................103 4.7 Kazklarda U Yk Deplasman ilikisi ...................................................................103 4.8 Yumuak Killerde Yanal Tama Gc.......................................................................105 4.9 Kumlarda Yanal Tama Gc ...................................................................................106 YARMALAR VE DOLGULAR ..................................................................................... 109 5.1 Yarmalar.....................................................................................................................111 5.1.1 Genel..................................................................................................................... 111 5.1.2 Kohezyonsuz Zeminlerdeki Yarmalar.................................................................... 111 5.1.3 Kohezyonlu Zeminlerdeki Yarmalar ( Silt ve Killer) ............................................... 112 3

5.1.4 Kaya Yarmalar...................................................................................................... 112 5.2 Dolgular ......................................................................................................................112 5.2.1 Dolgu evleri.......................................................................................................... 112 5.2.2 Oturmalar .............................................................................................................. 113 6 STNAT DUVARLARI ................................................................................................ 117 6.1 Yatay Zemin Basnc Katsays ..................................................................................117 6.2 Zemin Basnc ve Yanal Birim Deformasyon Etkisi ....................................................117 6.3 Aktif Zemin Basnc ....................................................................................................118 6.4 Pasif Zemin Basnc ..................................................................................................119 6.5 Duvar Srtnmesi.......................................................................................................120 6.6 Srarj Ykleri ............................................................................................................120 6.7 Rijit stinat Duvarlar ...................................................................................................121 6.8 Esnek stinat Duvarlar ...............................................................................................124 6.8.1 Ankrajl Esnek Duvarlar......................................................................................... 124 6.8.2 Konsol Esnek Duvarlar.......................................................................................... 125 6.8.3 Szmaya Kar Taban Stabilitesi ........................................................................... 125 6.9 Genel Stabilite Analizi ................................................................................................125 7 ZEMN SIVILAMA ANALZ VE NLEM YNTEMLER.......................................... 133 7.1 Zemin Svlamas Deerlendirme Raporu Kapsam .................................................133 7.2 Svlaabilir Zeminler ..................................................................................................133 7.3 Zemin Svlamas Tetiklenme Analiz Yntemleri ......................................................134 7.3.1 SPTye Bal Tetiklenme Analiz Yntemi .............................................................. 135 7.3.2 CPTye Bal Tetiklenme Analiz Yntemi.............................................................. 137 7.4 Svlamaya Kar Gvenlik Says ve Svlama Sonras Zemin Performansnn Deerlendirilmesi........................................................................................................138 8 ZEMN YLETRME YNTEMLER ....................................................................... 147 8.1 n Ykleme ...............................................................................................................149 8.2 Ta Kolonlar ...............................................................................................................153 8.3 Dinamik Kompaksiyon................................................................................................157 8.4 Temel Enjeksiyonu .....................................................................................................159 8.5 Jet Enjeksiyonu ..........................................................................................................163 8.6 Derin Kartrma .........................................................................................................165

EKLLER ekil 1.1. Standart Penetrasyon N Deeri ve Drenajsz Kayma Mukavemeti likisi (Stroud 1974)..................................................................................................................................... 11 ekil 1.2 SPT N Deeri ile Drenajsz Kayma Mukavemeti likisi (Terzaghi ve Peck, 1967, ve Sowers, 1979)....................................................................................................................... 12 ekil 1.3. Standart Penetrasyon N Deeri ve Hacimsel Skma ndisi, mv likisi (Stroud, 1975)..................................................................................................................................... 13 ekil 1-4 Efektif Kayma Direnci As ile Plastisite indisi arasndaki iliki (Terzaghi, 1996).. 14 ekil 1.5 SPT N Deeri ile Efektif Kayma Mukavemeti As likisi (Peck vd.,1974) ........... 15 ekil 1.6 imentosuz Kumlarda SPT N60 ile Efektif Kayma As likisi (Coduto, 1994 .... 16 ekil 1.7. qc, vo, likisi (Robertson ve Campanella, 1983) ............................................ 17 ekil 1.8. qc, vo, ve likisi (Durgunolu ve Mitchell,1974).............................................. 17 ekil 1.9 Es, N60 ve Zemin srarj Yk Arasndaki iliki (Stroud, 1989) ............................ 18 ekil 1.10. Es, SPT N ve Zemin srarj Yk Arasndaki iliki (Menzenbach, 1967) ........... 19 ekil 1.1. imentosuz Normal Konsolide Quartz Kumu in Sekant Modl (Robertson ve Campanella, 1981)................................................................................................................ 21 ekil 1.2. Kil ve Kum Zeminler in Yaklak Dey Yatak Katsays Deerleri ................... 22 ekil 2.1. Kaya ktle snflamasndan yerinde deformasyon modl Em tayini ..................... 34 (Hoek, Kaiser ve Bawden, 2000). ......................................................................................... 34 ekil 2.2. Statik deformasyon modl Ektle, Q ve RMR arasndaki amprik bantlar .......... 35 (Barton, 2002) ....................................................................................................................... 35 ekil 2.3. Hoek-Brown yenilme ltnn uygulanabilecei kaya ktle koullar ................. 47 (Hoek, Kaiser ve Bawden, 2000). ......................................................................................... 47 ekil 2.4.GSI nn ve mi sabitinin farkl deerlerine bal olarak etkin kohezyon ve etkin isel srtnme asnn deiimi (Hoek, 1998). ............................................................................ 48 ekil 3.1.Terzaghi Tama Gc Teorisi Gme Modeli....................................................... 59 ekil 3.2.Terzaghi Tama Gc Faktrleri........................................................................... 60 ekil 3.3. Skempton Nc Tama Gc Faktr (Craig 1988)................................................ 63 ekil 3.4. Peck v.d. (1974) Tarafndan nerilen Tama Gc Abaklar .............................. 66 ekil 3.5. Konik Penetrasyon U Direncinden Zemin Tama Gc (NAVFAC,1982 ........... 67 ekil 3.6.Tama Gc Faktr (Biraud 1992)...................................................................... 68 ekil 3-7 Ekzantrik Ykl Temellerde Etkili Temel Boyutu .................................................. 69 ekil 3.8. A1 ve A2 Faktrler (Das,1984)............................................................................ 71 ekil 3.9. Denklem 3.20'de Tanmlanan Faktrleri (Das, 1984) ...................................... 72 ekil 3.10. Oturma Hesaplarnda Esas Alnacak Gerilmeler ................................................ 74 ekil 3.11 Yk Yaylm .......................................................................................................... 76 ekil 3.12. niform Yklenmi Daresel Alan Altndaki Dey Gerlmeler iin Etki Deerleri77 ekil 3.13. niform Yklenmi Dikdrtgen Alann Kesi Altndaki Dey Gerilme ............. 77 ekil 3.7. Rijit Temeller Altnda Gerilme Dalmlar ............................................................ 78 ekil 3.8. Etki Alan Derinlii ZI (Craig 1988)........................................................................ 80 ekil 3.96. Iz Faktr (Frank, 1991) ...................................................................................... 81 ekil 3.10. Denklem 3-39 de Verilen ekil Faktrleri 2 ve 3 (Baguelin, 1975) ................... 82 ekil 4.1. Daneli Zeminlerde Tek Kazk Tama Kapasitesi ................................................. 88 ekil 4.1.. (devam) ............................................................................................................... 89 ekil 4.2. Kohezyonlu Zemindeki Tekil Kazk Yk Tama Kapasitesi Hesab ..................... 90 ekil 4.3. Yanal Yatak Katsays Deiim Katsays ............................................................. 92 ekil 4.4. Kazk Gruplarnda Oturma .................................................................................... 96 ekil 4.5. Yanal Ykl Kazklar in Tasarm Kriterleri ........................................................ 100 ekil 4.6 Yanal Yk ve Moment Uygulanm Kazklar iin Tesir Deeri (Durum I. Esnek Balk veya Sonu Mafsall Durum ....................................................................................... 101 ekil 4.7 Yanal Yklenmi Kazk iin Tesir Deerleri ......................................................... 102 (Durum II. Yer seviyesinde dnmeye kars mesnetlenmi .................................................. 102 ekil 4.8. Kazklarda Tipik Eksenel Yk Transfer -Deplasman(t-z) Erileri ........................ 104 ekil 4.9. Kazklarda U Yk Deplasman (Q-z) Erileri .................................................... 104 ekil 4.10. C1, C2, C3 Katsaylar ......................................................................................... 106 ekil 4.11 k Deerleri.......................................................................................................... 107
5

ekil 5.1 Tipik Oturma Plakas............................................................................................ 114 ekil 6.1. Kumlu zeminlerde Duvar Deplasmann Zemin Basnlarna Etkisi ..................... 118 ekil 6.2. Aktif Zemin Basnc Katsays, Ka, Ka nn yanal bileeni Kah ................................ 119 ekil 6.3. Pasif Zemin Basnc Katsays, Kp, Kp nin yanal bileeni Kph ............................. 120 ekil 6.4. Nokta ve izgi eklindeki Srarjn Duvarda yaratt Yatay Gerilme ................ 121 ekil 6.5. stinat Duvarlarnn Tasarm Kriterleri ................................................................. 123 ekil 6.6 Genel Stabilite Analizi .......................................................................................... 125 ekil 6.7 Ankrajl Esnek stinat Duvar Tasarm Kriterleri.................................................... 126 ekil 6.8 Ankrajl Duvarlarda Moment Azaltma Katsays ................................................... 127 ekil 6.9 Esnek Konsol Duvarlarn Tasarm Kriterleri ......................................................... 128 ekil 6.10 Taban Kabarmas veya Kaynamasna Kar Gerekli Palplan Boyu ................. 129 ekil 7.1 nce daneli zemin karmlarnda Seed vd. (2003) tarafndan nerilen svlaabilirlik koulu.................................................................................................................................. 134 ekil 7.2 Derinlie kar verilen rd deerleri (etin ve Seed, 2004) .................................... 135 ekil 7.3 su,r/v' ile N1,60,CS arasndaki Stark ve Mesri (1992) tarafndan nerilen iliki ....... 139 ekil 7.4. Tokimatsu ve Seed (1984) tarafndan nerilen hacimsel birim deformasyon ilikileri ............................................................................................................................................ 140 ekil 7.5 Ishihara ve Yoshimine (1992) tarafndan nerilen hacimsel birim deformasyon ilikileri ................................................................................................................................ 141 ekil 7.6 Topografyayla ilgili tanmlayc deikenler.......................................................... 142 ekil 8.1. n Ykleme Mekanii ......................................................................................... 149 ekil 8.2. Dey Dren Yerleimi ......................................................................................... 151 ekil 8.3. Radyal Konsolidasyon zm .......................................................................... 153 ekil 8.4 Oturma azalma faktr, (Van Impe ve De Beer, 1983) ...................................... 154 ekil 8.5 Oturma azalma faktr, n (Priebe, 1976)............................................................. 155 ekil 8.6. Kohezyonsuz Zeminler in Ta Kolon Sonras yileme Miktar (JGS,1988) ..... 156 ekil 8.7. nce-orta Taneli Siltli Kumlar (200 nolu elekten geen <%15) in Ta Kolon Sonras yileme Miktar...................................................................................................... 156 ekil 8.8 Svlamaya kar gvenlik says deerini FL = 1.0 deerine ulatrmak iin gerekli alan oran ............................................................................................................................ 157 ekil 8.9 Dinamik kompaksiyon ilemi ................................................................................ 157 ekil 8.10 Dinamik kompaksiyon ileminde etki derinlii (Mitchell, 1981)........................... 158 ekil 8.11 Ana Enjeksiyon Tipleri........................................................................................ 160 ekil 8.12. eitli Enjeksiyon Yntemlerinin Dane apna Gre Uygunluu...................... 161 ekil 8.13 eitli enjeksiyon malzemelerinin zeminlerin dane aplarna gre girebilme limitleri................................................................................................................................. 161 ekil 8.14 Jet enjeksiyonu ilemi ........................................................................................ 163 ekil 8.15 Temel Jet Enjeksiyonu Sistemleri ...................................................................... 164 ekil 8.16 Deiik zeminlerde beklenen jet enjeksiyon kolonu aplar ............................... 164 ekil 8.17 Derin kartrma tekniinde kolon teknii ........................................................... 166 ekil 8.18 Belli bal derin kartrma uygulama ekilleri .................................................... 166 ekil 8.19 Zemin stabilizasyonu iin derin kartrma ......................................................... 167

TABLOLAR Tablo 1.1. Tek Eksenli Ortamda Deformasyon Modl (Lunne, 1997) ................................. 14 Tablo 1.2. Deiik Zemin Cinsleri in Deerleri................................................................ 20 Tablo 1-3 Kohezyonsuz zeminlerde nh deerleri .................................................................. 23 Tablo 2.1.Tnel kalite indeksi (Q) nde kullanlan parametrelerin snflandrlmas............... 29 (Barton vd., 1974) ................................................................................................................. 29 Tablo 2.1. (devam) Tnel kalite indeksi (Q) nde kullanlan parametrelerin snflandrlmas30 (Barton vd., 1974) ................................................................................................................. 30 Tablo 2.1. (devam) Tnel kalite indeksi (Q) nde kullanlan parametrelerin snflandrlmas31 (Barton vd., 1974) ................................................................................................................. 31 Tablo 2.2. Kaya Ktle Puanlamas (Bieniawski, 1989). ........................................................ 32 Tablo 2.3. Kaya malzemesi iin mi sabitinin deerleri, parantez iindeki deerler tahmini deerlerdir (Hoek, Kaiser ve Bawden, 2000). ....................................................................... 37 Tablo 2.4. rselenme Faktr (D) Rehberi (Hoek, E:, Carranza-Torres, C., Corkum, B.,2002) .............................................................................................................................................. 39 Tablo 2.5. Genelletirilmi Hoek Brown yenilme lt iin tahmin edilen mb/mi, s, a deformasyon modl E ve Poisson oran (Hoek, Kaiser ve Bawden, 2000)...................... 41 Tablo 2.6. Hoek (1998)a gre jeolojik tanmlamalar esas alnarak Jeolojik Dayanm ndeksinin (GSI) tahmin edilmesi (Snmez ve Ulusay, 2002). ............................................. 43 Tablo 2.7. Snmez ve Ulusay (1999) tarafndan nerilen modifiye edilmi GSI sistemi (Snmez ve Ulusay, 2002).................................................................................................... 45 Tablo 2.8.Salam kayalarn mhendislik snflamas............................................................ 50 (Deere ve Miller 1966; Stagg ve Zienkiewicz, 1968)............................................................. 50 Tablo 2.9. Salam kayalarn tipik Makaslama dayanm parametreleri................................. 51 (Stagg ve Zienkiewicz, 1968)................................................................................................ 51 Tablo 2.10. Rezidel isel srtnme as ............................................................................ 51 (Barton, 1973; Hoek ve Bray, 1977) ..................................................................................... 51 Tablo 2.11. Dolgulu sreksizlikler ve dolgu malzemesinin makaslama dayanm................. 52 (Barton, 1974) ....................................................................................................................... 52 Tablo 2.12. Kaya temelleri ile ilgili jeomekanik snflama makaslama dayanm verileri ....... 53 (Serafim ve Pereira 1983; Bieniawski , 1989)....................................................................... 53 Tablo 2.13. Tipik kaya eklemleri ve dolgularna ait Mohr Coulomb makaslama dayanm parametreleri (Franklin ve Dusseault, 1998)......................................................................... 54 Tablo 2.14. n stabilite analizlerinde kullanlabilecek kaya sreksizliklerine ait tipik dayanm deerleri (Hunt,1986) ............................................................................................................ 55 Tablo 3.1. Tama gc faktrleri (Vesic,1973) .................................................................... 64 Tablo 4-1 Tam lekli testlerden elde edilen ampirik faktr , ........................................... 97 Tablo 4.2. Kazk Aralna Bal Yatay Yatak Katsays Azaltma Faktr ............................ 99 Tablo 6.1. Gmeye Ulamak iin Gerekli Yap dnme miktar.......................................... 117 Tablo 6.2. Srtnme Katsays ve Adhezyon Deerleri ...................................................... 124 Tablo 7.1. Zemin Svlamas Deerlendirme Aamalar.................................................... 133 Tablo 7.2. SPT Dzeltmeleri ............................................................................................... 136 Tablo 7-3 Fay kr uzunluuna karlk Deprem Moment Bykl Bants (Wells ve Coppersmith, 1994) ............................................................................................................ 137 Tablo 7.4 Svlama Durumunda Zemin Parametrelerine uygulanacak Azaltma Faktrleri 139 Tablo 7.5 Zemin svlamasna kar uygulanabilecek iyiletirme yntemleri ..................... 143 Tablo 8.1. Zemin yiletirme Yntemleri ve Uygulanma Amalar ...................................... 148 Tablo 8.2 Zemin tipine bal olarak n katsaysnn deiimi .............................................. 159 Tablo 8.3 Enjeksiyon malzemelerinin snflandrlmas (Gallavresi, 1992).......................... 162 Tablo 8.4 Jet enjeksiyon ile iyiletirilmi zeminlerde beklenen basn dayanm ve geirgenlik katsays deerleri............................................................................................................... 165

1. ZEMN PARAMETRELER

10

ZEMN PARAMETRELER

Tasarmda kullanlacak zemin parametrelerinin laboratuvar deney sonularndan elde edilemedii durumlarda literatrde nerilen zemin parametreleri ile arazi deney sonular arasndaki korelasyonlar kullanlabilir. 1.1 1.1.1 Kohezyonlu (killi) Zeminler Drenajsz kayma dayanm (cu)

Standart Penetrasyon Deneyi (SPT) : cu = f1*N kN/m2 ; f1 : zemin plastisite endisine bal katsay, ekil 1.1 N : zeminin SPT direnci , darbe/30cm 1-1

10 8 6 4 2 10 20 30

Drenajsz Kayma Mukavemeti = cu = f1 N (kN/m2)

f1(kN/m2

40

50

60

70

Plastisite indeksi
ekil 1.1. Standart Penetrasyon N Deeri ve Drenajsz Kayma Mukavemeti likisi (Stroud 1974) Bu bant Stroud (1975) tarafndan kat/sert killer iin nerilmitir. Alternatif olarak Sowers, 1979 tarafndan nerilen ekil 1.2 de verilen abak kullanlabilir.

11

500 Drenajsz Kayma Mukavemeti (kn/m2) Zemin Snf 400 Sowers 300

200

100

Terzaghi ve Peck 0 10 20 30 40 50 60

SPT N Deeri
ekil 1.2 SPT N Deeri ile Drenajsz Kayma Mukavemeti likisi (Terzaghi ve Peck, 1967, ve Sowers, 1979) Konik Penetrasyon Deneyi (CPT): cu =( qc Po) / Nk 1-2

qc : zeminin konik penetrasyon u direnci, kN/m2 , Po : toplam dey gerilme, kN/m2 , Nk : koni faktr, tipik bir deer olarak Nk =17 alnmas nerilmektedir (Lunne vd. 1997) Presiyometre Deneyi: cu = 0.67 (PLn )0.75 PLn : presiyometre net limit basnc, kN/m2 (Briaud 1992) 1.1.2 Deformasyon Modl 1-3

Odmetre Modl : Hacimsal skma katsays (mv) Standart Penetrasyon Deneyi (SPT) :

mv =

1 f2 N

(m2/kN)

1-4

f2 : zemin plastisite endisine bal katsay, ekil 1-3 N : zeminin SPT direnci , darbe/30cm Bu bant Stroud (1975) tarafndan kat/sert killer iin nerilmitir.

12

ekil 1.3. Standart Penetrasyon N Deeri ve Hacimsel Skma ndisi, mv likisi (Stroud, 1975) Konik Penetrasyon Deneyi (CPT): Eod = 1 / mv = m qc Eod : tek eksenli deformasyon ortamndaki deformasyon modl qc : zeminin konik penetrasyon u direnci, kN/m2 , m : zemin cinsine bal katsay, Tablo 1.1 den alnr (Lunne vd. 1997). Presiyometre Deneyi: Eod = 1 / mv = Ep / : zemin reolojik faktr, Tablo 1.2 den alnr (Briaud 1992). Ep : presiyometre deformasyon modl 1-6 1-5

13

Tablo 1.1. Tek Eksenli Ortamda Deformasyon Modl (Lunne, 1997) M=1 / mv = m qc qc < 0.7 MPa 0.7 < qc < 2 Mpa qc > 2 MPa qc > 2 Mpa qc < 2 MPa qc< 2 MPa qc<1.2 MPa qc < 0.7 MPa 50 < w <100 100 < w <200 w>200 w = su ierii 1.5 < m < 4 1 < m < 1.5 0.4 < m < 1 Peat ve Organik killer (Pt , OH) 3<m<8 2<m<5 1 < m < 2.5 3<m<6 1<m<3 2<m<6 2<m<8

Dk Plastisiteli Kil (CL)

Dk Plastisiteli silt (ML) Yksek Plastisiteli kil ve Silt (MH, CH) Organik Siltler (OL)

1.1.3

Efektif Kayma Direnci As ()

Zemin plastite endisi deerine bal olarak ekil 1.4 den alnr (Terzaghi v.d. 1996).

Meksico City Kili Attopulgite

Efektif Kayma As

Yumuak Killer Yumuak ve kat killer eyl Kil mineralleri

Plastisite indisi

ekil 1-4 Efektif Kayma Direnci As ile Plastisite indisi arasndaki iliki (Terzaghi, 1996)

14

1.2 1.2.1

Kohezyonsuz (Kumlu) Zeminler Kayma Direnci As ()

Standart Penetrasyon Deneyi (SPT) :

' = 25 + 3.2

100 N 70 + 'V 0

(OCDI- Japan 2002)

1-7

: kayma direnci as, derece N : SPT direnci (darbe/30cm) vo : SPT yaplan derinlikteki efektif dey gerilme, kN/m2 Ayrca ekil 1.5 (Peck v.d. 1974) ve ekil 1-6 ( Coduto, 1994) da verilen abaklar kullanlabilir. ekil 1.6 da verilen N60 deeri SPT N saysnn %60 enerji oranna gre dzeltilmi deeridir. Konik Penetrasyon Deneyi (CPT): ekil 1.7 (Robertson v.d. 1983) ve ekil 1-8 (Durgunoglu v.d. 1974) de verilen abaklar kullanlabilir.

80 70 60 50 SPT N 40 30 20 10 0 30 32 34 36 38 40 42

Relatif sklk ok sk Sk

Orta sk Gevek ok gevek

44 46

Kayma Mukavemeti As

ekil 1.5 SPT N Deeri ile Efektif Kayma Mukavemeti As likisi (Peck vd.,1974)

15

50

100

150

200

250

10

20

30

40 SPT N

50

60

70

80

ekil 1.6 imentosuz Kumlarda SPT N60 ile Efektif Kayma As likisi (Coduto, 1994)

16

Dey Efektif Gerilme , vo (kN/m2)

Koni Direnci, qc (Mpa) 0 0 50 Dey Efektif Gerilme, vo (kPa) 100 150 200 250 300 350 400 10 20 30 40 50

ekil 1.7. qc, vo, likisi (Robertson ve Campanella, 1983)

Koni Direnci, qc, (Mpa) 0 Dey Efektif Gerilme, vo (kPa) 10 20 30 40 50 60

=450
100 200 300 400
320 38
0

440 420

400

0 340 36

500

ekil 1.8. qc, vo, ve likisi (Durgunolu ve Mitchell,1974)

17

1.2.2

Deformasyon Modl (Es)

Standart Penetrasyon Deneyi (SPT) : Bowles 1996 SPT N deeri ile Es arasnda aadaki korekasyonlar nermektedir: Kum (normal konsolide) Killi kum Silt, kumlu silt akll kum Es = 500 (N + 15) kN/m2 Es = 320 (N + 15) kN/m2 Es = 300 (N + 6) kN/m2 Es =1200 (N + 6) kN/m2 1-8 1-9 1-10 1-11

Stroud 1989 N60 deeri ile Es arasnda ekil 1.9 da; ve Menzenbach 1967, Es ile zemin srarj yk ve SPT N deeri arasnda ekil 1.10 da verilen korelasyonlar nermektedir.

ekil 1.9 Es, N60 ve Zemin srarj Yk Arasndaki iliki (Stroud, 1989)

18

ekil 1.10. Es, SPT N ve Zemin srarj Yk Arasndaki iliki (Menzenbach, 1967) Kulhawy and Mayne (1990) yaklak Es deerinin aadaki bantlardan elde edilmesini nermektedir. Siltli, killi kumlar Temiz kumlar Ar konsolide temiz kumlar Konik Penetrasyon Deneyi (CPT): Kum zeminin konik penetrasyon u direnci qc deerinden, zeminin sekant deformasyon modl ( eksenli gerilme ortamnda) ekil 1.11 de verilen abak yardmyla bulunabilir (Robertson v.d. 1983). ekil 1.11 deki abakta : vo : qc deerinin lld derinlikteki efektif dey gerilme D ve a : eksenli gerilme ortamnda deviatrik gerilme ve eksenel birim deformasyon E25 : maksimum deviatrik gerilmenin %25 ine kart gelen gerilmenin orijine birletiren dorunun eimi, %25 sekant modl.
19

Es = 500 N60 Es = 1000 N60 Es = 1500 N60

kN/m2 kN/m2 kN/m2

1-12 1-13 1-14

E50 : maksimum deviatrik gerilmenin %50 ine kart gelen gerilmenin orijine dorunun eimi, %50 sekant modl. olarak tanmlanmtr.

yerletiren

Kum zeminin odmetrik modlnn yaklak deeri Eod (tek eksenli deformasyon ortam) ise Webb v.d. 1982 tarafndan nerilen aadaki korelasyonlardan bulunabilir: Temiz Kumlar Killi Kumlar Presiyometre Deneyi: Eod = 1 / mv = Ep / : zemin reolojik faktr, Tablo 1-2 den alnr. Tablo 1.2. Deiik Zemin Cinsleri in Deerleri Zemin Tr Kil Ar Konsolide Normal Konsolide Yumuak Silt Ar Konsolide Normal Konsolide Kum Sk - ok sk Orta sk- Sk Kum akl Sk - ok sk Orta sk- Sk E/PL >16 9-16 7-9 >14 8-14 >12 7-12 1-17 Eod = 2.5 (qc + 3.2) MN/m2 Eod = 1.7 (qc + 1.6) MN/m2 1-15 1-16

deeri
1.00 0.67 0.50 0.67 0.50 0.50 0.50 0.33 0.25

20

ekil 1.1. imentosuz Normal Konsolide Quartz Kumu in Sekant Modl (Robertson ve Campanella, 1981) 1.3 1.3.1 Zemin Yatak Katsays Dey Yatak Katsays: Kv;

Radye temellerin statik/betonarme tasarmnda kullanlan zemin dey yatak katsays (yayl mesnet sabiti) Kv aadaki yntemle elde edilebilir: Kohezyonlu Zeminler : Kv = Kv1 / b 1-18

Kv : b geniliinde kare bir temelde kullanlacak yatak katsays Kv1: 30cm*30cm boyutunda plaka kullanlarak, plaka ykleme deneyinden elde edilen yatak katsays deeri Temel genilii b, boyu mb olan dikdrtgen bir temelin yatak katsays deeri: Kv = Kv1*(m+0.5) / 1.5mb Kohezyonsuz Zeminler : Kv = Kv1 (b+1)2 / 4b2 1-20 1-19

Plaka ykleme deneyi yaplmad durumlarda ince taneli ve iri taneli zeminler iin yaklak Kv1 deeri ekil 1-12 den alnabilir (NAVFAC DM 7-1, 1984).

21

ekil 1.2. Kil ve Kum Zeminler in Yaklak Dey Yatak Katsays Deerleri Temel boyutlarnn byk olmas durumunda ok kk Kv deeri hesaplanacandan, byk boyutlu radyelerde temel genilii b deeri yerine aadaki bantdan hesaplanacak etki ap, 2R deeri kullanlabilir:

64 E c t 3 R= 2 3(1 )k
Burada :

0.25

1-21

: betonun Poisson oran t : radye temelin kalnl

k : zeminin Kv1 deeridir.
1.3.2

Ec : betonun elastik modl

Yatay Yatak Katsays: Kh

Kazkl temellerin yatay ykler altndaki davrann modellemede kullanlan zemin yatay yatak katsays Kh aadaki yntemle elde edilebilir:

22

Kohezyonlu zeminler: Ar konsolide killerde yanal yatak katsays derinlikten bamsz olarak sabit bir deere sahip olup, bu deer yaklak olarak aada verilen bantdan yararlanlarak bulunabilir: Kh = 67 cu / B Burada. cu : zeminin drenajsz kayma dayanm B : kazn apdr. Kohezyonsuz zeminler: Kumlarda yanal yatak katsays derinlikle dorusal bir art gsterir. Bu zeminlerde Kh deeri aadaki bantdan hesaplanmaktadr: Kh = nh* (z / B) Burada: nh : zemin sklna bal katsay z : derinlik B : kazn apdr. CGS 1992 nh deerlerinin Tablo 1.3 den alnmasn nermektedir. Tablo 1-3 Kohezyonsuz zeminlerde nh deerleri Zemin Skl YASS zerinde YASS altnda nh (kN/m3) nh (kN/m3) Gevek 2200 1300 Orta sk 6600 4400 Sk 18000 11000 Kh deeri presiyometre deney sonularndan ise aadaki bantlar kullanlarak hesaplanabilir (Clarke 1995): ap B > 0.6m olan kazklar: 1-23 1-22

2 B 2.65B B 1 = + K h 9 E p Bo 6E p
ap B < 0.6m olan kazklar:

1-24

4(2.65) + 3 1 = B Kh 18 E p
Burada: B : kazk ap Bo: referans ap = 0.6m Ep : presiyometre modl : reolojik faktr (Tablo 1-2)
23

1-25

Referanslar Stroud M.A. 1975 The standard penetration test in insensitive clays and soft rocks, Proceedings, European Symposium on Penetration Testing, Vol.2.2, Stockholm, Sweden, pp:367-375 . Sowers, G.F. Introductory soil mechanics and foundations, Macmillan, New York. Lunne T., P.K. Robertson, J.J.M. Powel 1997 Cone Penetration Testing in geotechnical practice, Blackie Academic & Proffesional. Briaud L.L. 1992, The Pressuremeter, A.A. Balkema. OCDI- Japan 2002 The Overseas Coastal Area Development Institute of Japan, Technical Standarts and Commentaries For Port and Harbour Facilities in Japan. Coduto D.P. 1994 Foundation Design : Principles and Practices, prentice Hall Peck , R.B., Hanson W.E., Thornburn T.H, 1974 Foundation Engineering, 2nd ed., John Wiley and Sons, NY. Robertson P.K., Campanella R.G. 1983 Interpretation of cone penetration test : Part 1: Sand. Canadian Geotechnical Journal , 20 (4), 718 733 . Durgunoglu H.T., Mitchell J.K. 1975 Static penetration resistance of soils, Proc. Os ASCE, Specialty Conference on In Situ Measurement of Soil Properties, Raleigh, North Caroline, 1, 151 189 . Stroud M.A. 1989 Standart penetration test: Introduction Part:2, Penetration Testing in U.K., Thomas Telford, London, 29 50 . Terzaghi K., Peck R.B., Mesri G. 1996 Soil Mechanics in Engineering Practice, John Wiley & Sons, Inc. Bowles J.E. 1996 Foundation Analysis and Design , Mc Grow Hill, N.Y. Webb D.L., Mival K.N., Allinson A.J. 1982 A comparison of methods determining settlements in estuarine sands from Dutch cone penetration tests, Proc.2nd. European Symp. On Penetration Testing, Amsterdam, 945 950 . CGS 1992 Canadian Foundation Engineering Manual, Canadian Geotechnical Society, Montreal. Kulhawy F.H., Mayne P.W. 1990 Manual on estimating soil properties for foundation design, Report EL 6800 , Electric Power Research Institute, Palo Alto, Ca. NAVFAC DM: 7-1 1982 Soil Mechanics, Naval Facilities Engineering Command. Dept. Of Navy, Alexandria, Virginia, USA. Clarke B.G. 1995 Pressuremeter In Geotechnical Design, Blackie Academic and Professional, Chapman and Hall.

24

2. KAYA PARAMETRELERNN BELRLENMES

25

26

KAYA PARAMETRELERNN BELRLENMES

Kaya parametrelerinin belirlenmesine ynelik olarak lkemizde ve uluslararas dzeyde yaynlanm kapsaml bir artname veya standart mevcut deildir. Kaya birimlerindeki tasarmlar hala tecrbe, kaya ktle yaps ve indeks zelliklerinin kullanm ile eklem aral, przllk ve RQD gibi parametreler ve indeks zelliklere dayal korelasyonlarn ynlendiriciliinde kaya ktlelerinin amprik deerlendirilmesi baznda yaplmaktadr. Dier taraftan, geni veri tabanna sahip zemin korelasyonlar ile karlatrldnda, teknik literatrde rapor edilen kaya zelliklerinin korelasyonlarnn snrl bir veri tabanna sahip olduu gzlenir. Laboratuvar koullarnda tayin edilen kaya parametreleri salam kaya numunelerini temsil etmektedir. Ancak kaya ktlesinin davran kayann litolojik zellikleri, sreksizliklerin konumu, ayrma durumu, przll ve dolgu malzemesinin zeliiklerine bal olarak deikenlik gsterir. Bu balamda, Hoek ve Brown (1980) ve Hoek (1983) salam (intact) kayalarn dayanm ile ilgili yaynlanm bilgileri incelemi ve kayalar iin amprik yenilme lt nermilerdir. Gnmzde kaya parametrelerinin tayin edilmesinde yaygn olarak Hoek-Brown amprik yenilme ltlerinden yararlanlmaktadr. RMR (kaya ktlesi puanlama sistemi) ve Q (kaya ktle kalitesi) snflamas ile birlikte kullanlan bu sisteme 1995 ylndan itibaren yine Hoek tarafndan nerilen ve znde RMR ve Q ile bantl olan GSI (jeolojik dayanm indeksi) dahil edilerek kaya ktlesi sabitleri belirlenmektedir. Bu sistemlerin dnda eitli aratrmaclar tarafndan deiik zaman aralklarnda nerilen ve teknik literatrde yer alan dayanm ve deformasyon parametreleri korelasyon ve belirlemede yaralanlacak kaynaklar olarak dikkate alnabilir. 2.1 Kaya Ktle Snflamalar

Yeralt ve ev kazlarnn gvenli ve ekonomik olarak gerekletirilmesi, ngrlen kaya snflamas, kaya parametreleri ve buna bal destek tasarm ile doru orantldr. Projelendirmeye esas tekil eden parametrelerin belirlenmesinde kayann ktle zellii dikkate alnmaktadr. Bu balamda Bienawski ve Barton tarafndan gelitirilen gelitirilen ve birok deiik lkedeki yeralt kazlarnda yaygn olarak kullanlan iki nemli kaya snflamas vardr. Bunlar; Tnel Destekleme Tasarm in Kaya Ktlelerinin Mhendislik Snflamas (Q) Eklemli Kaya Ktlelerinin Jeomekanik Snflamas (RMR) Bu sistemlerdeki deerlendirmeler esas olarak kaya ktlesinin RQD, ayrma durumu ile sreksizlik dzlemlerine ait olarak atlak aralklar, przllk, dolgu malzemesinin nitelii gibi grsel tanmlamalar ve laboratuvar deney sonularna dayal olarak yaplmakta ve saysal olarak ifade edilmektedir. NGI ynteminde Q deeri 0.001 ile 1000 arasnda deimekte olup, en kt kaya koulu ile mkemmel kaya arasn kapsamaktadr. Ayn ekilde 0 100 aralndaki RMR deerleri 5 kaya snfn temsil etmektedir. zleyen blmlerde ayrntl olarak aklanan bu kaya snflamalar arasndaki teorik bant ise Bieniawski ve Barton tarafndan aadaki eitliklerle ifade edilmitir: RMR = 9 ln Q + 44 (Bieniawski, 1989) RMR = 15 Log Q + 50 (Barton, 1995) 2-1 2-2

27

2.1.1

Tnel Kaya Snflamas (Q)

N. Barton, R. Lien ve J. Lunde (1974) ok sayda yeralt kazsnda karlalan stabilite sorunlarnn deerlendirilmesine dayal olarak kaya ktlesi kalitesini (Q) saysal olarak ifade eden bir yntem gelitirmilerdir. Q = (RQD / Jn) x (Jr / Ja) x (Jw / SRF) Burada; RQD = Kaya kalitesi tanmlamas Jn = Eklem takm says Jr = Eklem przllk says Ja = Eklem ayrma says Jw = Eklem suyu azaltma faktr SRF = Gerilim azaltma faktr 2-3

Bu parametrelerin farkl kaya koullarna gre nitelik ve nicelik deiimleri saysal olarak tanmlanmaktadr (Tablo 2.1). Kaya ktlesinin mhendislik snflamasnda, 6 parametre iin ayr ayr saysal deerler tesbit edildikten sonra yukardaki forml vastasyla Q says bulunmaktadr.

28

Tablo 2.1.Tnel kalite indeksi (Q) nde kullanlan parametrelerin snflandrlmas (Barton vd., 1974)

29

Tablo 2.1. (devam) Tnel kalite indeksi (Q) nde kullanlan parametrelerin snflandrlmas (Barton vd., 1974)

30

Tablo 2.1. (devam) Tnel kalite indeksi (Q) nde kullanlan parametrelerin snflandrlmas (Barton vd., 1974)

2.1.2

Jeomekanik Snflama (RMR)

Bienawski (1989) tarafndan gelitirilen eklemli kaya ktlelerinin jeomekanik kaya snflamas iin 5 parametre dikkate alnmaktadr. Bunlar; Kayann Mukavemeti RQD Deeri Eklem Skl Eklem Durumu Yeraltsuyu

Bu yntemde kayann zgl niteliklerine gre her parametreye kar gelen saysal deerler ayr ayr tesbit edildikten sonra toplam bulunmakta ve elde edilen bu say sreksizliklerin konumuna gre dzeltilmektedir (Tablo 2.2). Dzeltilmi toplam say RMR kaya ktle says olarak tanmlanmaktadr. Jeomekanik snflamaya gre kaya ktleleri RMR deerlerine gre 5 snfa ayrlr. Yine bu snflamada her kaya snf iin destek tr, tnel kayasna ait kohezyon ve isel srtnme as ile ortalama desteksiz durabilme sresi tahmin edilebilmektedir.

31

Tablo 2.2. Kaya Ktle Puanlamas (Bieniawski, 1989).

32

2.1.3 2.1.3.1

Kaya Ktle Snflamas Sistemleri ve Parametre Tayini Kohezyon ve sel Srtnme As

Bieniawski (1989) tarafndan gelitirilen RMR sisteminde kaya ktlesi ok iyi kaya, iyi kaya, orta kaya, zayf kaya ve ok zayf kaya olmak zere toplam puan baznda 5 snfa ayrlmakta ve her snf iin kohezyon ve isel srtnme as deerleri verilmektedir (Tablo 2.2). Ayrca, RMR says ile isel srtnme as arasndaki ilikiyi aadaki bant ile aklamaktadr: = 0.5 RMR+5 2.1.3.2 Yerinde (in-situ) Deformasyon Modl Tayini 2-4

Kaya ktlesinin yerinde (in-situ) deformasyon modl saysal analizlerde ve deformasyonlarn yorumlanmasnda nemli bir parametredir. Bu paramerenin arazide tayini hem ok zor hem de ok pahaldr. Bu nedenle, kaya snflamasna bal olarak bu deerin tahmin edilmesine ynelik yntem gelitirmek iin bir dizi alma yaplmtr. Kazlarda karlalan eitli problemlerin analizlerini yapan Bieniawski (1978), salam kaya ktlelerinin RMR>50 koulunda GPa birimi cinsinden yerinde deformasyon modlnn tahmin edilebilmesi iin aadaki korelasyonu nermitir. Em = 2RMR 100 2-5

ounluu llm deformasyonlarn geri analiz vastasyla deerlendirildii baraj temellerinin deformasyon modln ieren kaz almalarndan rneklerin analizine dayal olarak Serafim ve Pereira (1983) RMR<50 koullar iin Em ile RMR arasnda aadaki banty nermilerdir: Em = 10 (RMR-10) / 40 2-6

Yakn zamanda Barton ve di. (1980), Barton ve di. (1992) ve Grimstad ve Barton (1993) llm deplasmanlar ile aada verilen bant vastasyla hesaplanan deformasyon modl arasnda uyumluluk tesbit etmilerdir: Em = 25 log10Q 2-7

Yukarda verilen 3 bant ile Bieniawski (1978) ve Serafim ve Pereira (1983) gzlem sonularnn tanmland grafikler ekil - 1 birlikte grlmektedir. Bu bantlar ierisinde Serafim ve Pereira (1983) tarafndan nerilen bantnn tm gzlem sonular ile uyumlu olduu ve dier 2 bantya gre daha geni bir aralkta RMR deerlerini kapsad anlalmaktadr.

33

ekil 2.1. Kaya ktle snflamasndan yerinde deformasyon modl Em tayini (Hoek, Kaiser ve Bawden, 2000). Doal olarak, Em = 25 log10Q eitlii sadece Q>1 koulunu salayan sert kayalar iin geerlidir. Sre ierisinde bu eitlik daha zayf kayalar da kapsayacak ekilde Barton (2002) tarafndan Em = Qc 1/3 eklinde modifiye edilmitir. Eitlikteki Qc says 2.8

Qc = Q

c 100

2.9

olup c salam kaya malzemesinin tek eksenli skma dayanmn temsil etmektedir. Buradan hareketle, ayn yazar tarafndan hazrlanan grafikte (ekil 2.2) deformasyon modl, Q ve RMR arasndaki amprik bantlar gstermektedir.

34

ekil 2.2. Statik deformasyon modl Ektle, Q ve RMR arasndaki amprik bantlar (Barton, 2002) 2.2 Kaya Ktlesinin Dayanm

Kaya ktlelerinde ina edilen yeralt yaplarnn tasarmnda karlalan balca problemler kaya ktlesinin yerinde (in-situ) dayanm ve deformasyon zelliklerinin belirlenmesidir. zellikle eklemli kaya ktleleri iin bu zelliklerin nasl tayin edilecei konusunda teorik ve deneysel glklerle karlalmaktadr. Salam kaya ktlelerinden alnan numuneler zerinde tek eksenli skma deneyi, makaslama dayanm ve ekme dayanm deneyleri yaplmaktadr. Ancak, ierdii sreksizliklerle birlikte kaya ktlelerinden laboratuvar deneyleri iin rnek alnamamas, kaya ktlerinin davrannn hem kaya malzemesi hem de sreksizlikler tarafndan ortaklaa bir biimde kontrol edilmesi pratikte nemli glkler yaratmaktadr. Bu balamda, Hoek ve Brown (1980) ve Hoek (1983) salam (intact) kayalarn dayanm ile ilgili yaynlanm bilgileri incelemi ve kayalar iin amprik yenilme lt nermilerdir. 2.2.1 Salam (intact) Kayann Dayanm

Salam kayann dayanm karakteristikleri ve yenilme lt ile ilgili olarak, amprik yenilme ltnn gelitirilmesi srecinde Hoek ve Brown aadaki koullarn salanmasn amalamlardr. Salam kayadan alnan karot rnekler zerinde yaplan eksenli basma dayanm deneylerinden salanan verilerle yenilme ltleri arasnda uyum olmaldr. Yenilme ltleri boyutsuz parametrelerin yerald basit matematiksel eitliklerle ifade edilmelidir. Yenilme ltleri eklemli kayalarn yenilmesini kapsayacak ekilde bilgi vermelidir.

35

Yukarda belirtilen hedefler dorultusunda almalarn srdren Hoek ve Brown (1980) bir dizi deney sonular ve deneyimlerin sonularn baz alarak parabolik eriler zerinde almlardr. Bilindii gibi, kaya mekaniinin tarihsel geliim sreci ierisinde yaplan analizlerin ounda kaymaya kar gvenlik says Mohr - Coulomb kohezyon (c) ve isel srtnme as () kullanlarak hesaplanmaktadr. Hoek ve Brown, almalarnn sonucunda en byk asal gerilim (1) ile en kk asal gerilim (3), dier bir ifadeyle normal gerilim () ile makaslama dayanm arasndaki ilikinin erisel olduunu belirlemiler ve salam kayalar iin yenilme ltn bir karekk parabol olan ve Hoek ve Brown Yenilme lt olarak teknik literatre giren aadaki bant ile ifade etmilerdir:

3 ' + 1 = 3 + ci m i ci
' 1 '

1/ 2

2.10

Burada; 1 : yenilme anndaki en byk asal gerilme 3 : yenilme anndaki en kk asal gerilme ci: kaya malzemesinin tek eksenli skma dayanm mi: salam kayann malzeme sabiti Tek eksenli basn dayanm (ci) ve malzeme sabiti (mi) nin en gvenilir deerleri eksenli basma dayanm deneylerinden salanmaktadr. Ancak zaman ve bte kstlamalar sz konusu olmas durumunda bu deerler Tablo 2.3 den alnabilir.

36

Tablo 2.3. Kaya malzemesi iin mi sabitinin deerleri, parantez iindeki deerler tahmini deerlerdir (Hoek, Kaiser ve Bawden, 2000).

* Bu deerler, foliasyona dik ynde deneye tabi tutulmu kaya malzemeleri iin olup, yenilmenin foliasyon dzlemi boyunca gereklemesi halinde mi nemli lde farkl olacaktr (Hoek, 1983). 2.2.2 Eklemli Kaya Ktlelerinin Dayanm

lk olarak 1980 ylnda yaynlanan orijinal Hoek ve Brown lt birok projede kullanlmas ile elde edilen deneyimlere dayal olarak gncelletirilmi ve 1988 ylnda yeniden yaynlanm (Hoek ve Brown, 1988). 1992 ylnda modifiye edilen lt (Hoek vd., 1992), son olarak Hoek, E:, Carranza-Torres, C., Corkum, B. Tarafndan 2002 ylnda gncellenmitir. Orijinal Hoek ve Brown lt aadaki eitlik ile ifade edilmektedir:
' mb 3 + s = 3 + ci ci ' 1 ' a

2.11

37

Burada; mb: kaya ktlesini temsil eden m sabitinin deeri s ve a: kaya ktlesinin karakteristiklerine bal sabitler ci : kaya malzemesinin tek eksenli skma dayanm 1 : yenilme anndaki en byk asal gerilme 3 : yenilme anndaki en kk asal gerilme Kaya ktle dayanmnn biribirleriyle skca kenetlenmi kaya paralarnn kontrol edildii salam (intact) kayalarda zgn yenilme lt iyi sonular vermektedir. Bu tr kaya ktlelerindeki yenilme eitlikteki (2.11) a = 0 koulu ile tanmlanmaktadr. Zayf kaya ktlelerinde ise sz konusu sk kenetlenme makaslama veya ayrma nedeniyle ksmen tahrip olmu ve kaya ktlesinde herhangi bir ekme dayanm ve kohezyon kalmadndan numuneler kendiliinden dalabilmektedir. Eitlikteki (2.11) s =0 koulunda bu tr kayalar iin modifiye edilmi lt ok daha uygun olacaktr. mb, s ve a deerleri bir ekilde tahmin edilemedii srece bu bantnn (2.11) pratik bir deeri yoktur. Hoek ve Brown (1988) bu deerlerin RMR snflamasnn 1976 versiyonundan salanabileceini ne srmtr. Ancak bu nerme RMR>25 olan kayalar iin geerli olurken daha zayf kaya ktlelerini kapsamamaktadr. nk bu snflamada elde edilebilecek en dk puan 18 dir. Bu kstlamann ortadan kaldrlmasna ynelik olarak Hoek vd. (1995) ve Hoek, Kaiser ve Bawden (1995) tarafndan nerilen Jeolojik Dayanm ndeksi (GSI) kavram 1995 ylnda lte dahil edilerek kaya ktlesi sabitlerinin belirlenmesinde kullanlmaya balanmtr. Jeolojik Dayanm ndeksi (GSI) farkl jeolojik koullar altnda kaya ktle dayanmnda meydana gelmesi olas azalmalar tahmin etmeyi salayan bir sistem zelliindedir. ok zayf kaya ile salam kaya araln temsilen GSI deerleri 10 ile 100 arasnda deiir. mb/mi, s ve a ile Jeolojik Dayanm ndeksi (GSI) arasndaki iliki aada verilmektedir:

mb GSI 100 = exp mi 28 14D

2.12

GSI 100 s = exp 9 3D

2.13

a=

1 1 GSI / 15 + e e 20 / 3 2 6

2.14

buradaki D faktr kayacn patlatma etkisi ve ferahlama sonucunda maruz kald rselenme derecesini temsil etmektedir. Bu deer 0 (rselenmemi kaya ktleleri) ile 1.0 (ok rselenmi kaya ktleleri) arasnda deimektedir. rselenme faktrnn belirlenmesine ynelik rehber Tablo 2.4 de verilmektedir. te yandan, eitlik (2) deki 3 = 0 olmas koulu ile tek eksenli basn dayanm hesaplanmaktadr. Buna gre; ci = ci sa Eitlik (2.11) deki 1 = 3 = t olmas koulunda ise ekme dayanm 2.15

38

t =

s ci mb

2.16

ile ifade edilmektedir. Tablo 2.4. rselenme Faktr (D) Rehberi (Hoek, E:, Carranza-Torres, C., Corkum, B.,2002) Kaya Ktlesi Grnm Kaya Ktlesi Tanm nerilen rselenme Faktr (D) deeri ok iyi kalitede denetimli patlatma veya TBM D=0 kazs sonucunda tneli evreleyen kaya ktlesinde minumum rselenme.

Zayf kaya koullarnda mekanik veya elle yaplan kazlar (patlatmasz) sonucunda evre kayalarda minimum rselenme. Skma problemlerinin ciddi taban kabarmasna neden olduu tnellerde fotorafta grlen geici invert yerletirilmedii srece, iddetli rselenme olabilir. Sert kaya tnellerindeki zayf kalitede patlama, evre kaya ktlesinde 2 veya 3 m uzanan yersel hasarlara neden olabilir.

D=0 D=0.5 ( invert yok)

D=0.8

Kaz evlerinde kk lekli patlatmalar, zellikle denetimli patlatmalar, fotorafn solunda grld zere kaya ktlesinde orta derecede hasar oluturur. Ancak gerilme ferahlamas bir miktar rselenmeye neden olabilir.

D=0.7 yi patlatma D=1.0 Kt patlatma

ok geni ak maden iletmeleri evleri ar retim patlatmalar ve rt yknn kaldrlmas ile oluan ferahlama nedeniyle nemli derecede rselenmeye urar. Baz daha yumuak kayalarda kaznn riperleme veya dozerle almas durumunda evlerdeki hasar derecesi daha az olmaktadr.

D=1.0 retim patlatmas D=0.7 Mekanik kaz

39

2.2.3

GSI nn RMR ve Q kaya ktle snflama sistemler ile ilikisi

Grgl yenilme ltn gelitiren Hoek ve Brown, tn geliim sreci ierisinde m ve s kaya ktlesi sabitlerini arazi gzlemleri ve lmleri ile ilikilendirerek belirleme abas ierisinde olmulardr. Bu aratrmaclar, kaya ktlelerinin dayanm ve deformasyonunu denetleyen zelliklerin Bieniawski (1973) ve Barton vd. (1974) tarafndan gelitirilen kaya ktlesi snflama sistemlerinin esas ald zelliklerle olan benzerliklerini gz nnde bulundurarak, bu snflama sistemlerinin yenilme ltnn malzeme sabitleri m ve s in belirlenmesi amacyla kullanlabileceini dnmlerdir (Tablo 2.5). Jeolojik Dayanm ndeksi (GSI) nin belirlenmesinde RMR ve Q snflamalarndan yararlanlmakta olup ayrca Snmez ve Ulusay (1999) tarafndan nerilen dier bir yntem aada aklanmaktadr. GSI tayini iin RMR sisteminin kullanlmas GSI saysnn belirlenmesinde esas olarak RMR sistemi kullanlmaktadr. Kaya ktlesi tamamen kuru, sreksizliklerin konumu ise ok olumlu varsaylmaktadr. Bu nedenle, GSI saysnn hesaplanmasna esas RMR deerinin tesbit edilmesinde sreksizlik dzlemlerinin konumuna bal dzelmesfr alnrken; yeraltsuyu puan RMR76 versiyonu iin 10, RMR89 versiyonu iin 15 kabul edilmektedir. GSI tayini iin RMR sisteminin 1976 versiyonunun kullanlmas durumunda kaya snflamasndan elde edilebilecek en dk puan 18 dir. Bu balamda; RMR76 > 18 olmas koulu ile, GSI = RMR76 alnabilir. Dier taraftan, GSI tayini iin RMR sisteminin 1989 versiyonunun kullanlmas durumunda kaya snflamasndan elde edilebilecek en dk puan 23 dr. Bu deer 1976 versiyonundaki minimum deerden biraz fazladr. Bu balamda; RMR89 > 23 olmas koulu ile, GSI = RMR89 5 2.18 alnabilir. 2.17

40

Tablo 2.5. Genelletirilmi Hoek Brown yenilme lt iin tahmin edilen mb/mi, s, a deformasyon modl E ve Poisson oran (Hoek, Kaiser ve Bawden, 2000).

Not: Tabloda verilen deerler rselenmemi kaya ktleleri iin geerlidir.

41

RMR76 < 18 ve RMR89 < 23 koullarnda Bieniawskinin 1976 ve 1989 snflamalar kullanlamayacandan bunun yerine Q sisteminin kullanlmas uygun olacaktr. te yandan, GSI deerinin pratik olarak belirlenmesine ynelik olarak Hoek (1998) tarafndan nerilen yntemde tamamen jeolojik tanmlamalar dikkate alnmaktadr. Bu sistemde eklemli kaya ktlelerin oluturan kaya paralarnn kenetlenme zelliklerine(bloklu, ok bloklu, bloklu/ rselenmi, paral) gre snflandrlrken yzey koullarnn (eklemlerin przll, ayrma durumu ve dolgu malzemesi nitelii) birlikte deerlendirildii Tablo 2.6 da GSI deeri kabaca tahmin edilebilmektedir. GSI tayini iin Q sisteminin kullanlmas GSI nn tahmini amacyla Q bants Q = (RQD / Jn) / (Jr / Ja) 2.19

eklinde modifiye edilmitir. Bu deer GSI nn tahmini iin aada verilen bantda kullanlmaktadr (Hoek vd.,1995). GSI = 9 ln Q + 44 2.20

Q saysnn minimum deeri 0.0208 olup kil dolgulu fay zonu veya ezilme zonunu temsilen yaklak GSI = 9 a karlk gelmektedir.

42

Tablo 2.6. Hoek (1998)a gre jeolojik tanmlamalar esas alnarak Jeolojik Dayanm ndeksinin (GSI) tahmin edilmesi (Snmez ve Ulusay, 2002).

43

Ulusay ve Snmez tarafndan nerilen parametreler ve deiiklikler Yenilme lt eitliklerinde GSI deerindeki kk bir deiimin kaya ktle sabitlerini doruda etkiledii bilinmektedir. Bu durumun dikkate alnmasyla Tablo - 6 de verilen grafiklerdeki sreksizlik yzeyi koulunun ve kaya ktlesi yapsnn doru ve hassas bir ekilde tayini amacyla llebilen ve/veya tanmlanabilen bir puanlama sistemine geilmesi gerekli grlmtr. Bu amala,Yapsal zellik Puan (SR) ve Sreksizlik Yzey Koulu Puan (SCR) olarak tanmlanan iki parametrenin sisteme dahil edilmesi nerilmitir (Snmez ve Ulusay, 1999; Ulusay ve Snmez, 2000). Sreksizlik yzey koulunun tanmlanmas amacyla RMR Snflama Sisteminin dolgu, bozunma ve przllkle ilgili olarak nerdii tanmlamalar ve Bieniawski (1989) tarafndan bu parametrelere verilen puanlar kullanlm ve Sreksizlik Yzey Koulu iin 0 ile 18 arasnda deien puanlar atanmtr. Sreksizlik Yzey Koulu puan aadaki bant ile ifade edilmitir: SCR = Rr+Rw+Rf 2.21

Burada; Rr, Rw ve Rf srasyla sreksizliklerin przllk, bozunma ve dolgu puanlar olup Snmez ve Ulusay (1999) n nerdii ve Tablo 2.7 de verilen modifiye edilmi GSI grafiinin sa st kesindeki izelgeden belirlenmektedir. Yapsal zellik Puan (SR) ise hesaplanan Jv (hacmsal eklem says) kullanlarak ayn izelgenin sol st kesinde verilen abaktan tayin edilir. Gncel GSI Snflama Sistemi aba SR ve SCR parametrelerinin sisteme dahil edilmesiyle daha hassas ve zellikle uygulaycdan kaynaklanabilecek hatay en aza indirebilecek ekilde dzenlenmitir. Bu dzenlemeye gre, Tablo 2.7 deki kk grafikten ve izelgeden belirlenecek olan SR ve SCR puanlar esas alnarak bunlarn kesim noktasndan GSI deeri tayin edilmektedir.

44

Tablo 2.7. Snmez ve Ulusay (1999) tarafndan nerilen modifiye edilmi GSI sistemi (Snmez ve Ulusay, 2002).

45

2.2.4

Hoek ve Brown yenilme ltlerinin kullanlabilecei ortamlar

Hoek-Brown yenilme lt, sadece salam (intact) kayalar veya homojen ve izotropik olarak kabul edilen ok atlakl kaya ktlelerine uygulanmaldr (ekil 2.3). Dier bir deyile, malzemenin zellikleri kaya ktlesinin tamamnda ayn olmaldr. Bu lt, sleyt (kayrak) gibi ok yapraklanmal (istos) kayalar veya jeomekanik zellikleri katmanlanma dzlemi gibi tek bir sreksizlik ile kontrol edilen kaya ktlelerine uygulanmamaldr. Bu tr kaya ktlelerinin analiz edilmesi durumunda ise, Hoek-Brown yenilme lt sadece salam kaya bileenleri iin geerli olmaldr. Sreksizliklerin dayanm kesme dayanm balamnda incelenmelidir. Kaya ktlesi ierisinde 2 ayr eklem takm bulunmas ve her iki eklem takmnn da kaya ktlesi davran zerinde egemen etkisinin olmamas koulu ile Hoek-Brown yenilme ltnn ok dikkatli olarak kullanlmas nerilmektedir. rnein eklem takmlarndan birinin kil sval ve dierinden belirgin ekilde daha zayf olmas durumunda, Hoek-Brown yenilme lt salam kaya bileenleri dnda kullanlmamaldr. Dier taraftan, her iki eklem takmnn da taze, przl ve ayrmam zelliklere sahip olduu ve konumlarna bal yersel herhangi bir kama tipi kayma beklenmedii durumlarda, Denklem 2.11 Hoek-Brown parametrelerinin tayin edilmesi amacyla kullanlabilir. ok sayda eklem takm ieren ok paral kaya ktleleri iin Hoek-Brown yenilme lt uygulanlabilir ve dayanm parametrelerinin belirlenmesi iin Tablo 2.5 kullanlabilir.

46

Kaya malzemesi 1 no.lu eitlik

Tek eklem takm: lt sadece kaya malzemesi iin uygulanr. Sreksizlikler iin makaslama dayanm tayin edilir

ki eklem takm: lt ok dikkatli kullanlmaldr.

ok sayda eklem takm: 2 no.lu eitlik kullanlr

leri derecede eklemli kaya ktlesi: 2 no.lu eitlik kullanlr.

ekil 2.3. Hoek-Brown yenilme ltnn uygulanabilecei kaya ktle koullar (Hoek, Kaiser ve Bawden, 2000). 2.2.5 Kaya Ktle Parametreleri

GSI deerlerine bal olarak kohezyon, isel srtnme as ve deformasyon modl gibi kaya kaya ktle parametrelerinin belirlenmesinde iki ayr yntem izlenebilmektedir. Birinci yntemde kaya malzemesinin GSI deeri, mi ve tek eksenli basn dayanm tesbit edildikten sonra ekil 2.4 de verilen grafikler yardmyla kohezyon ve isel srtnme as bulunmaktadr. Serafim ve Pereira (1983), yerinde (in-situ) deformasyon modl ile Bieniawski nin RMR snflamas arasnda bir bant nermitir. Pratie dayal gzlemler ve zayf kaya ktlelerinde yaplan kaz davrannn geri analizi dikkate alnarak, tek eksenli basn dayanmnn c < 100 olduu ortamlarda Serafim ve Pereira bantsnda aadaki modifikasyon nerilmektedir (Hoek, 1998):

47

ekil 2.4.GSI nn ve mi sabitinin farkl deerlerine bal olarak etkin kohezyon ve etkin isel srtnme asnn deiimi (Hoek, 1998).

48

Em =

c 10 ( GSI10 ) / 40 100

2.22

Burada dikkat edilmesi gereken nokta eitlie RMR yerine GSI deerinin yerletirilmi olmas ve basn dayanmnn ( c) 100 n altna dtnde kout olarak Em deerinde azalma meydana gelmesidir. Sonu olarak, iyi kaya ktlelerindeki deformasyonun sreksizliklerle kontrol edilirken, zayf kaya ktleleri ierisindeki salam kaya paralarnn deformasyonu toplam deformasyon srecine katkda bulunmaktadr. Em modlndeki azalma bu deerlendirme ile aklamak olasdr. Sre ierisinde patlatma ve ferahlama etkisinin dikkate alnmas sonucunda deformasyon modl ile ilgili bu eitlik aadaki ekilde modifiye edilmitir (Hoek, E:, Carranza-Torres, C., Corkum, B.,2002):

D ci E m (GPa) = 1 10 (( GSI10 ) / 40 ) 2 100 D E m (GPa) = 1 10 (( GSI10 ) / 40 ) 2

ci 100 MPa

2.23

ci> 100 Mpa

2.24

Dier taraftan, kaya ktlesine ait aada belirtilen alt parametreler tesbit edildikten sonra RocLab bilgisayar program ile c, ve Em deerleri hesaplanabilmekte ve birimlere ait normal gerilme kesme dayanm grafikleri belirlenmektedir. Seilen tek eksenli basma dayanm, GSI says, Kaya malzeme sabiti (mi), rselenme faktr (df), Birim arlk rt kalnl (overburden) 2.2.6 Literatrde Yeralan Kaya Parametreleri

nceki blmlerde aklanan kaya ktle parametreleri dnda eitli aratrmaclar tarafndan deiik zaman aralklarnda nerilen ve teknik literatrde yer alan dayanm ve deformasyon parametreleri ilgili kaynaklar aada verilmektedir: -Obert ve Duvall (1967): Kayalarn Mekanik zellikleri -Deere ve Miller (1966); Stagg ve Zienkiewicz (1968): Salam Kayalarn Mhendislik Snflamas -Stagg ve Zienkiewicz (1968): Salam Kayalarn Tipik Makaslama Dayanm Parametreleri -Barton (1973); Hoek and Bray (1977): Rezidel sel Srtnme As -Barton (1974): Dolgulu Sreksizlikler ve Dolgu Malzemesinin Makaslama Dayanm -Serafim and Pereria (1983); Bieniawski (1989): Kaya Temelleri ile ilgili Jeomekanik Snflama / Makaslama Dayanm Verileri -Franklin and Dusseault (1989): Tipik Kaya Eklemleri ve Dolgularna ait Mohr Coulomb Makaslama Dayanm Parametreleri
49

-Hunt (1986): n Stabilite Analizlerinde Kullanlabilecek Kaya Ktle Sreksizliklerine ait Tipik Dayanm Deerleri Yukarda belirtilen referanslar tarafndan nerilen kaya parametreleri korelasyon ve parametre belirlemede yararanlacak kaynaklar olarak dikkate alnabilir (Tablo 2.8,2.9, 2.10, 2.11, 2.12, 2.13 ve 2.14). Tablo 2.8.Salam kayalarn mhendislik snflamas (Deere ve Miller 1966; Stagg ve Zienkiewicz, 1968)

Tablo 8

Kayalarn mekanik zellikleri (Obert ve Duvall, 1967)

50

Tablo 2.9. Salam kayalarn tipik Makaslama dayanm parametreleri (Stagg ve Zienkiewicz, 1968)

Tablo 2.10. Rezidel isel srtnme as (Barton, 1973; Hoek ve Bray, 1977)

51

Tablo 2.11. Dolgulu sreksizlikler ve dolgu malzemesinin makaslama dayanm (Barton, 1974)

52

Tablo 2.12. Kaya temelleri ile ilgili jeomekanik snflama makaslama dayanm verileri (Serafim ve Pereira 1983; Bieniawski , 1989)

53

Tablo 2.13. Tipik kaya eklemleri ve dolgularna ait Mohr Coulomb makaslama dayanm parametreleri (Franklin ve Dusseault, 1998)

54

Tablo 2.14. n stabilite analizlerinde kullanlabilecek kaya sreksizliklerine ait tipik dayanm deerleri (Hunt,1986)

55

Referanslar Barton, N., 1973. Review of a New Shear Strength Criterion for Rock Joints. Engineering Geology.Elsevier, Vol. 7, 287-332 Barton, N., R., 1974. A Review of the Shear Strength of Filled Discontinuities in Rock. Norwegian Geotech. Inst. Publ. No. 105. Oslo. Barton, N., R., Lien, R. and Lunde, I., 1974. Engineering Classification of Rock Masses for the Design of Tunnel Supports. Rock Mechanics, 6 (4), 189-239. Barton, N., R., 2002. Some New Q-value Correlations to Assist in Site Characterisation and Tunnel Design. Int. Journal of Rock Mechanics and Mining Sciences 39 (2002), 185-216 pp. Bieniawski, Z. T.,1989. Engineering Rock Mass Classifications. John Wiley and Sons, 237 pp. Franklin, J. A. and Dusseault, M. B., (1989): Rock Engineering, Mcgraw-Hill Book Company, New York Hoek, E. and Bray, J. W., 1977. Rock Slope Engineering. Institution of Mining and Metallurgy, London, UK. Hoek, E. and Brown, E. T., 1980. Underground Excavations in Rock. Institution of Mining and Metallurgy. Stephen Austin and Sons, 527 pp. Hoek, E. and Brown, E. T., 1988. The Hoek and Brown Failure Criterion-a 1988 update. In rock engineering for underground excavations, proc. 15th Canadian rock mech.symp.,Toronto, 31-38. Hoek, E., 1995. Strength of Rock and Rock Masses. ISRM News Journal, 2 (2), 4-16. Hoek, E., 1998. Rock Engineering for Tunnels. 298 pp. Hoek, E., Kaizer, P. K. and Bawden, W. F., 2000. Support of Underground Excavations in Hard Rock. Balkema, 215 pp. Hoek, E:, Carranza-Torres, C., Corkum, B., 2002. Hoek-Brown Failure Criterion- - 2002 Edition. Hunt, R. H., 1986: Geotechnical Engineering Analysis and Evaulation. Mcgraw-Hill Book Company Obert, L. and Duvall, W. I., 1967. Rock Mechanics and Design of Structures in Rock. John Wiley and Sons, New York. Serafim, S.,J. and Pereria, J., P., (1983); Considerations of the Geomechanics Classification of Bieniawski. Proc Int. Symp. On Eng. Geol. And Underground Constr., LNEC, Lisbon, Portugal, vol. 1, 33-42 Snmez, H. ve Ulusay, R., 1999. Modifications to the Geological Strength Index (GSI) and their Applicability to Stability of Slopes. Int. Journal of Rock Mech. and Mining Science, 36 (6), 743-760. Ulusay, R. ve Snmez, H., 2002. Kaya Ktlelerinin Mhendislik zellikleri. TMMOB Jeoloji Mhendisleri Odas. Yayn no. 60, 243 syf.

56

3. SI TEMELLER

57

58

3 3.1

SI TEMELLER Tama Gc Genel

3.1.1

Genel tama gc teorisi Terzaghi (1943) tarafndan ortaya atlmtr. Bu teorideki gme yzeyi ekil 3-1' de verilmektedir. Srekli (erit) temeller ve genel gme mekanizmasnn geerli olduu hal iin zeminin nihai tama gc; qu:

qu = cNc + qN q +

1 BN 2

3-1

ifadesi ile verilmekte, burada: c = kohezyon = zeminin birim arl q = Df= srarj yk Nc,Nq,Ng= tama gc faktrleri olarak tanmlanmaktadr.

ekil 3.1.Terzaghi Tama Gc Teorisi Gme Modeli

Burada tanmlanan tama gc faktrleri Nc,Nq,N zeminin kayma direnci asnn fonksiyonu olup eitli kaynaklarda tablo veya grafik halinde verilmitir (Bowles,1988; Craig, 1988).

59

ekil 3.2.Terzaghi Tama Gc Faktrleri Terzaghi tama gc faktrleri ekil 3.2 de verilmektedir. Deiik temel geometrilerine sahip temellerde Nc ve N tama gc faktrlerine aada verilen Sc ve S dzeltme katsaylar uygulanr: Dzeltme Katsays Sc S erit Temel 1.0 1.0 Kare Temel 1.3 0.8 Dairesel Temel 1.3 0.6 Dikdrtgen Temel

B L B 1 0 .2 L 1 + 0 .3

B: Temel Genilii (ksa kenar) - L: Temel Boyu (uzun kenar) hesabnda aada tanmlanan dzeltilmi kayma direnci parametreleri c 1 ve 1 deerleri kullanlr. Yumuak/gevek kvamdaki zeminllerde gme mekanizmas farkl olduundan tama gc

c1 =

2 c 3

3-2

60

tan 1 =

2 tan 3

3-3

Temel zeminin net tama gc deeri qn :

q n = qu D f

3-4

olarak tanmlanr. Zeminin emniyetli tama gc deeri qa , aadaki bantdan hesaplanr:

qa =

qn + D f GS

3-5

GS= Gvenlik says (yzeysel temellerde GS=3 olarak kullanlr) Terzaghi teorisi asl ve genel prensiplerine sadk kalnarak Meyerhof (1963), Hansen( 1970) ve Vesic( 1973) tarafndan temel derinlii ve geometrisi ile yatay yklerin uyguland haller iin detaylandrlm ve aadaki genel tama gc denklemi nerilmitir:

qu = cNcFcs FcdFci + qNqFqsFqdFqi +

Bu denklemde:

1 BNFsFdFi 2

3-6

Fcs, Fqs, F s = ekil faktrleri Fcd, Fqd, F d = derinlik faktrleri Fci, F i, F i = yk eim faktr Bu faktrler deneysel almalar sonucu elde edilen ampirik deerlerdir. (Das, 1984). ekil faktrleri (De Beer, 1970)

B Nq Fcs = 1 + ( )( ) L Nc B Fqs = 1 + ( ) tan L B Fs = 1 0.4( ) L

3-7a 3-7b 3-7c

Olarak verilmekte, bu denklemde L= temelin boyu (L>B) olarak tanmlanmaktadr. Derinlik faktrleri (Hansen 1970) Df/B 1 hali iin:

Fcd = 1 + 0.4(

Df ) B

3-8a

Fqd = 1 + 2 tan (1 sin ) 2 ) Fd =1.0

Df B

3-8b 3-8c

olarak tanmlanmakta, Df / B > 1 koulu iin ayn faktrler:

D Fcd = 1 + 0.4 tan 1 f B

3-8d

61

D Fqd = 1 + 2 tan (1 sin 2 ) tan 1 f B Fd =1.0

3-8e 3-8f

olarak verilmektedir tan 1 (D / B ) terimi radyan olarak hesaplanmaldr. Eim faktrleri (Hanna and Meyerhof 1983):

Fci = Fqi = 1 90 Fi = 1
2

3-9a 3-9b

ifadeleriyle hesaplanabilmektedir. Burada as ykn dey ile yapt a olarak tanmlanmtr. Denklem 2.2'de verilen genel tama gc denkleminde Vesic (1973) tarafndan Tablo 3.1' de verilen tama gc faktrlerinin kullanlmas ngrlmektedir. Genel tama gc denklemi klasik temel boyutlar ve temel geometrileri iin Terzaghi teorisine yakn sonular vermektedir. Temel detay ve ykleme durumunun farkl olduu, rnein istinad duvarlar gibi yatay yklerin nemli boyutta olduu durumlarda genel tama gc denkleminin kullanlmasnda yarar vardr. Temellerde egzantrik ykler altnda tama gc belirlenmesinde Denklem 3-6'da verilen genel tama gc forml kullanlabilecektir. Burada edeer smel boyutlar: B*= B - 2eb L* = L - 2el 3-10a 3-10b

eklinde hesaplanr ve Denklem 3-6'da B* deeri kullanlr. Derinlik faktrlerinin hesabnda orjinal temel genilii B ekil faktrlerinde ise B* deeri kullanlmaldr. Burada eB ve eL temel genilii ve boyu istikametinde eksantrisite deerleridir. Bu durumda bir smelin tayabilecei nihai yk, Pu: Pu = qu(B*xL*) 3.1.2 Kohezyonlu Zeminlerde Uygulamalar 3-11

Kil zeminlerde uzun dnem drenajl davrann geerli olduu haIIerde kilin efektif kohezyon ve kayma direnci alar kuIIanlarak Denklem 3-1 veya 3-6 yardmyla hesaplanmaktadr. Ksa dnem-drenajsz davran ( =0) durumunda Nq=1.0, ve N = 0 olacandan kilde net tama gc qn: qn= cuNc Dikdrtgen temelde Nc deeri kare temel iin bulunan Nc deeri 0.84 + 0.16 arplarak bulunur. veya 3-12a

B faktr ile L

62

qn = cuNcFcsF qsFys cu :zeminin drenajsz kayma mukavemeti

3-12b

denklemlerinden hesaplanabilir. Denklem 3-12a kuIIanldnda Nc faktrnn Skempton (1951) tarafndan nerilen ekiI 3.3'den alnmas, Denklem 3-12b de ise Tablo 3.1 'de verilen Nc=5.14 deerinin kuIIanlmas gerekmektedir.

ekil 3.3. Skempton Nc Tama Gc Faktr (Craig 1988)

63

Tablo 3.1. Tama gc faktrleri (Vesic,1973) 0.00 1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 6.00 7.00 8.00 9.00 10.00 11.00 12.00 13.00 14.00 15.00 16.00 17.00 18.00 19.00 20.00 21.00 22.00 23.00 24.00 25.00 26.00 27.00 28.00 29.00 30.00 31.00 32.00 33.00 34.00 35.00 36.00 37.00 38.00 39.00 40.00 41.00 42.00 43.00 44.00 45.00 46.00 47.00 48.00 49.00 50.00 Nc 5.14 5.38 5.63 5.90 6.19 6.49 6.81 7.16 7.53 7.92 8.35 8.80 9.28 9.81 10.37 10.98 11.63 12.34 13.10 13.93 14.83 15.82 16.88 18.05 19.32 20.72 22.25 23.94 25.80 27.86 30.14 32.67 35.49 38.64 42.16 46.12 50.59 55.63 61.35 67.87 75.31 83.86 93.71 105.11 118.37 133.88 152.10 173.64 199.26 229.93 266.89 Ng 1.00 1.09 1.20 1.31 1.43 1.57 1.72 1.88 2.06 2.25 2.47 2.71 2.97 3.26 3.59 3.94 4.34 4.77 5.26 5.80 6.40 7.07 7.82 8.66 9.60 10.66 11.85 13.20 14.72 16.44 18.40 20.63 23.18 26.09 29.44 33.30 37.75 42.92 48.93 55.96 64.20 73.90 85.38 99.02 115.31 134.88 158.51 187.21 222.31 265.51 319.07 Ng 0.00 0.07 0.15 0.24 0.34 0.45 0.57 0.71 0.86 1.03 1.22 1.44 1.69 1.97 2.29 2.65 3.06 3.53 4.07 4.68 5.39 6.20 7.13 8.20 9.44 10.88 12.54 14.47 16.72 19.34 22.40 25.99 30.22 35.19 41.06 48.03 56.31 66.19 78.03 92.25 109.41 130.22 155.55 186.54 224.64 271.76 330.35 403.67 496.01 613.16 762.89 Nq / Nc 0.20 0.20 0.21 0.22 0.23 0.24 0.25 0.26 0.27 0.28 0.30 0.31 0.32 0.33 0.35 0.36 0.37 0.39 0.40 0.42 0.43 0.45 0.46 0.48 0.50 0.51 0.53 0.55 0.57 0.59 0.61 0.63 0.65 0.68 0.70 0.72 0.75 0.77 0.80 0.82 0.85 0.88 0.91 0.94 0.97 1.01 1.04 1.08 1.12 1.15 1.20 tan 0.00 0.02 0.03 0.05 0.07 0.09 0.11 0.12 0.14 0.16 0.18 0.19 0.21 0.23 0.25 0.27 0.29 0.31 0.32 0.34 0.36 0.38 0.40 0.04 0.45 0.47 0.49 0.51 0.53 0.55 0.58 0.60 0.62 0.65 0.67 0.70 0.73 0.75 0.78 0.81 0.84 0.87 0.90 0.93 0.97 1.00 1.04 1.07 1.11 1.15 1.19

64

3.1.3

Kohezyonsuz Zeminlerde Uygulamalar

Kohezyonsuz zeminlerde rselenmemi zemin rneklerinin alnarak kayma direnci asnn laboratuvarda belirlenmesi genellikle mmkn olmamaktadr. Bu durumda arazi deneyleri ile kayma direnci as ' arasnda verilen ampirik korelasyonlar kullanlmakta, ve as bulunduktan sonra tama gc Denklem 3-1 veya 3-6 yardmyla hesaplanmaktadr. Kohezyonsuz zeminlerde tama gcnn belirlenmesinde dier bir yaklam ise zeminin net tama gc ile arazi deney verileri arasnda nerilen korelasyonlardan yararlanmaktadr Aada lkemizde ve dnyada yaygn olarak kullamlan standart penetrasyon deneyi (SPT) ve konik penetrasyon deneyi (CPT) sonularndan tama gc tayini ile ilgili yntemler aklanmaktadr. 3.1.3.1 Standart Penetrasyon Deneyi (SPT) Kohezyonsuz zeminlere oturan s temellerin projelendirilmesinde iki koul aranmaktadr: i) toplam gmeye kar emniyetin en az GS=2.0 olmas; ii)oturmalarn 25 mm deerini amamas. eitli boyuttaki temeller zerinde yaplan lmlerden temel genilii B<I.0 n olmas halinde tama gcnn kritik olduu; B> 1.0 m durumunda projelendirmeyi oturmalarn kontrol ettii anlalmtr (Berry and Reid 1987). Uygulamada temel geniliinin genellikle 1. 0 m ' nin zerinde olduu dikkate alndnda s temellerin kum zeminde oturma kriterine gre projelendirilmesi esas alnmaldr. Bu durumda Peck v.d.(1974) tarafndan nerilmi olan ve standart penetrasyon direnci N deerinden tama gcn veren abaklarda temel genilii (B) faktr ortadan kalkmakta ve tama gc aadaki denklemler yardmyla hesaplanabilmektedir: Yeralt suyu seviyesinin temel altndan B veya daha derin olmas halinde net emniyetli tama gc qnem: qnem=11 N kN/m2 3-13a

Yeralt suyu seviyesi temel seviyesinin zerinde olmas durumunda (0<Dw <Df) qnem=0.5x11 N kN/m2 3-13b

Yeralt suyu seviyesi zemin yzeyinden Dw derinliinin Df<Dw<Dt+B olmas halinde ise: qnem = 11N 0.5 + 0.5

Dw Df + B

kN/m2

3-13c

olmaktadr. Burada Df temel derinlii, N ise temel seviyesinden 0.5B yukarda ve 2B aadaki standart penetrasyon direnlerinin ortalamasdr. Bu net emniyetIi tama gleri temelde toplam oturmann 25 mm'yi amamas kriterine gre verilmitir. Msaade edilir oturmalann (Sm) bu deerden daha az veya daha fazla olmas durumunda hesaplanan qnem deeri (Sm/25mm) faktr ile arplmaldr. rnein radye temellerde toplam 50 mm oturmaya msaade edileceinden net emniyetli tama gc Denklem 3-13 'te hesaplanan deerlerin iki kat olacaktr. Deneysel bulgulara dayanarak Bowles (1986) yukarda verilen Peck,vd.(1974) metodunu ar gvenli bulmu ve tama gc hesab iin aadaki yntemi nermitir.

65

qnem =

N Kd 0.05

(kN/m2)

B 1.2 m

3-14a

qnem

N B + 0 .3 = Kd 0.08 B

(kN/m2)

B > 1.2m

3-14b

Burada derinlik faktr Kd:

K d = 1 + 0.33
olarak verilmektedir

D 1.33 B

3-14c

ekil 3.4. Peck v.d. (1974) Tarafndan nerilen Tama Gc Abaklar 3.1.3.2 Konik Penetrasyon Deneyi (CPT) Meyerhof (1956) zeminin emniyetli tama gc qnem ile koni k penetrasyon u direnci qc; arasnda aadaki korelasyonu nermitir:

qnem =

qc B D f 2 1 + B kN/m 40

3-15

Denklem 3-15 'in abak formu ekil 3.5'de verilmitir Bu yntemde de oturmalarn 25 mm'yi amayaca ngrlmektedir.

66

ekil 3.5. Konik Penetrasyon U Direncinden Zemin Tama Gc (NAVFAC,1982) 3.1.3.3 Pressiyometre Deneyi Pressiyometre deneyinde llen limit basnc PL deerinden zeminin nihai tama gc deeri, qu Menard (1965) tarafndan aadaki yntemle hesaplanabilmektedir:

qu = D f + k g (PL Poh )
qa = kg Gs (PL Poh )
3-16

Burada kg : tama gc faktr; PL: limit basnc; ve Poh : temel seviyesindeki toplam yatay gerilmedir. Tama gc faktrnn zemin cinsi, temel geometris ve derinlii ile deiimi ekil 3.6 'da verilmitir. niform zemin profilleri iin edeer derinlii Dfe temel derinlii Df e kart gelmektedir. Metodun uygulanmas ile ilgili ayrntlar Biraud (1992) ve Baquelin (1978)'de verilmektedir.

67

Edeer Temel Derinlii / Temel Genilii (Dfe / B)

ekil 3.6.Tama Gc Faktr (Biraud 1992) 3.1.4 Eksantrik Ykl Temeller

zerindeki kolon yk ve momenti dolaysyla bir temelin heriki ekseni iin eksantrik yklenmesi mmkndr (ekil 3.6). Eksantrisite kolonun temelin merkezine yerletirilmemi olmas veya herhangi bir nedenle temelin bir blmnn kesilmesinden kaynaklanabilir. Meyerhof (1953) ve Hansen (1970) tarafndan yaplan gzlemler ve aratrmalar sonucunda eksantrik ykl temellerde etkili temel boyutlarn; L= L 2ex B= B 2ey 3.17

Olarak vermilerdir ve etkili temel alan Af = B L 3.18

olmutur. Tama gc hesaplarnda artk B yerine B kullanlacak ve tama gc decektir. Bu durumda temelin tayabilecei emniyetli tama kapasitesi, gvenlik says, GS=3 alnarak aada verilmiti; P= qu B L /GS 3.19

68

ekil 3-7 Ekzantrik Ykl Temellerde Etkili Temel Boyutu 3.2 3.2.1 Oturmalar Genel

Zeminlerde toplam oturma blmden olumaktadr: i. Ani Oturmalar, Si : Zamana bal olmayan, ykleme hemen sonrasnda zemin su ieriinde bir deiiklik olmakszn ortaya kan oturmalardr. Bu oturmalar normal konsolide killerde toplam oturmann kk bir blmn oluturduundan genellikle ihmal edilir. Ar konsolide kil ve kum zeminlerde ise Elastik Teori kullanlarak hesaplanr. ii. Primer Konsolidasyon Oturmalar, Sc : Kohezyonlu (kil) zeminlerde toplam oturmann nemli bir blmn tekil ederler. Yk altnda zemin boluk suyunun zamana bal olarak zemin bnyesinden atlmas dier bir deyile boluk suyu basnlarnn snmlenmesi nedeniyle gerekleen hacim deiiminin sonucudur. Bu oturmalarn miktar ve zaman iersindeki geliimi konsolidasyon teorisi ve konsolidasyon deneylerinden elde edilen zemin skabilirlik katsaylar kullanlarak hesaplanr iii. Sekonder (ikincil) Konsolidasyon Oturmalar, Sse : Primer konsolidasyonun tamamlanmasndan sonra ortaya kan ve uzun sre devam edebilen oturmalardr. Zeminin sabit yk altnda danelerin oriyantasyonundaki deiimlerden kaynaklanmaktadr. Genellikle organik zeminlerde ve yumuak yksek plastisiteli killerde ortaya kar. Toplam oturmalar ise yukarda aklanan bileenin toplamdr.

69

3.2.2

Ani Oturmalar

Doygun kohezyonlu zeminlerde ani oturmalar elastik teori kullanlarak ve Poisson orannn 0.5 deeri iin hesaplanarak konsolidasyon oturmalarna ilave edilir. Janbu v.d.(1956) doygun killer zerine oturan esnek temellerde ortalama elastik oturmalarn hesaplanmasnda aadaki yntemin kullanlmasn nermilerdir:

S i = A 1A 2

q0B Es

3-20

Burada A1 ve A2 katsaylar Christian ve Carrier (1978) tarafndan verildii formda ekil 3.8' de gsterilmitir. Genelolarak kil ve kum zeminlerin elastik oturma hesaplarnda Harr (1966) tarafndan nerilen aadaki yntem uygulanabilir. Yar sonsuz elastik ortamda esnek dairesel veya kare smellerde merkezde elastik oturmalar:

Si =

Bq 0 (1 2 ) Es

3-21

denkleminden hesaplanmaktadr. Yukardaki semboller ekil 3.8'de aklanmtr. Denklem 3-21 de yerine ekil 3.9den av veya r kullanldnda srasyla elastik averaj oturma ve rijit temelde ortalam elastik oturmalar belirlenmi olur.

70

ekil 3.8. A1 ve A2 Faktrler (Das,1984)

71

ekil 3.9. Denklem 3.20'de Tanmlanan Faktrleri (Das, 1984) Eksentrik yklenmi temellerde dnmeler:

tan =

1 2 M I E s B 2L

3-22

denkleminden hesaplanabilir. (Taylor 1967, Poulos and Davis 1974). Bu denklemde M smele uygulanan moment (B istikametinde), : temeldeki dnme (yatay ile temel taban arasnda) ve I : tesir faktrdr .Tesir faktrnn deerleri aada verilmektedir:

72

L/B 1.00 1.50 2.00 3.00 5.00 10.00

I Esnek 3.15 3.43 3.57 3.70 3.77 3.81 Rijit 4.17 4.44 4.59 4.74 4.87 4.98

Poisson oran deneysel olarak belirlenmesi zor bir parametre olup hesaplamalarda Bowles 1994 tarafndan nerilen aadaki deerler kullanlabilir. 0.4 - 0.5 0.45 - 0.50 0.3 - 0.4 0.2 - 0.35 Zemin tipi Killi zeminler Suya doygun killi zeminler Kohezyonsuz- (orta sk ve sk) Kohezyonsuz- (gevekten orta skya kadar)

3.2.3 Konsolidasyon Oturmalar Kil zeminlerde konsolidasyon sonucu ortaya kan oturmalar rselenmemi zemin rnekleri zerinde yaplan konsolidasyon deneyleri sonularndan elde edilen zemin skabilirlik parametreleri kullanlarak hesaplanr. Bu parametreler Blm 1 'de tarifiendii gibi: i. Hacimsel skma indisi, mv ( m 2 /kN) : zeminin belirli bir basn aralnda urad boluk oran deiiminin o basn aralna oran, dier bir deyile boluk oran-efektif gerilme erisinin eimi olarak tanmlanr.

mv =

1 e 1 +e 0 '

3-23

Burada eo : zeminin doal boluk oran; e : yk altnda boluk oranndaki deiimi; ' ise efektif gerilme aral olarak tanmlanmtr. ii. Zemin kompresibilite indisi, Cc : konsolidasyon deneylerinden elde edilen e-log ' erisinin dorusal blmnn eimi olarak tanmlanmtr

CC =

e (log ' )

3-24

Bu iki parametre kullanlarak oturmalar aadaki bantlar ile hesaplanr.

S = m v 'H

3-25

Burada S: oturma; ' skabilir zemin tabakasnda ortalama gerilme art; H: skabilir zemin tabakasnn kalnldr. Oturmalar skabilirlik indisi kullanlarak aadaki bant ile hesaplanabilir:

73

S=

Cc ' + H log V 0 ' 1 + e0 V0

3-26

Burada ' V 0 : skabilir zemin tabaksnda konsolidasyon ncesindeki ortalama efektif gerilmedir. Oturma hesaplarnda aadaki hususlara dikkat etmek gerekir: i. Oturmalar skabilir zemin tabakasnda temel ykleri sonucu ortaya kan net gerilme artlar ( ) cinsinden hesaplanmaldr. ii. Denklem 3-25 kullanlarak yaplan oturma hesaplarnda mv deerinin dey gerilme mertebesi ile deitii dikkate alnarak zm yaplan problemdeki ngerilme ve temel yk nedeniyle ortaya kan gerilme art aralna kart gelen mv deeri kullanlmaldr. iii. Denklem 3-26 Normal konsolide killer iin geerlidir. iv. Skabilir kil katman boyunca gerek ' v 0 gerekse deerleri deiken olacandan ortalama deerler kil tabakasnn ortasndaki gerilmeler olarak hesaplanr (ekil 3.9). Tabakann kaln olmas durumunda skabilir katman iki veya daha fazla eit tabakaya blnerek her tabaka iin hesaplanan oturmalar toplanr.

Skmaz Zemin : zeminin toplam birim arl D: temel derinlii q: brt zemin gerilmesi (yap+temel arlnn yaratt gerilme) qs : temel kazs nedeniyle kaldrlan zeminin srarj etkisi qn= q-qs : net zemin gerilmesi = temel seviyesindeki net gerilme art nedeniyle skabilir zemin tabakasnda dey gerilme art ekil 3.10. Oturma Hesaplarnda Esas Alnacak Gerilmeler

74

Ar konsolide (nceden yklenmi) killerde Denklem 3-26nn uygulamas aadaki ekildedir.

' V 0 + < P' C

durumu iin

S=

' + Cs H log v 0 ' v 0 1+ e0

3-27

' v 0 < Pc < ' v 0 + durumu iin S =

' + P Cc Cs 3-28 H log v 0 H log c + ' v 0 1 + e 0 PC 1+ e0

Burada : Cs : Konsolidasyon deneyinden yk boaltma faznda zemin kabarma endisi Pc : n konsolidasyon basnc (konsolidasyon deneyinden bulunur) S temellere uygulanan bu yntemde baz dzeltmelerin yaplmas gerei duyulmaktadr. rnein yukarda bahsedilen parametreler zemin rneklerinin dometre deneyi koullarnda yanal deformasyonu nlenni haldeki durumunu yanstmaktadr. S temellerde ise bu koul geerli olmayp deformasyonlar boyutta olumaktadr. boyutlu deformasyon etkisi Skempton ve Bjerrum (1957) tarafndan verilen dzeltme faktr , zeminin boluk suyu parametresi Af ve incelenen problemin geometrisine baldr. dometre deneyinden elde edilen oturmalar aadaki ekilde dzeltilmektedir: S = Sod 3-29

Burada S: dzeltilmi oturma, Sod: dometre deney sonularndan elde edilen oturmadr. Dzeltme faktrnn tipik deerleri aada verilmektedir: Zemin tr Yumuak, hassas killer Normal konsolide killer nyklenmi killer Ar nyklenmi killer Faktr 1.0 1.2 0.6 1.0 0.4 0.7 0.25 0.4

Kohezyonlu zeminlerde dometre deneylerinden hesaplanan oturmalara ek olarak ani oturmalar ve sekonder konsolidasyon (krip) oturmalarnn dikkate alnmas gereklidir. Zeminlerde dey gerilmelerin derinlikle olan deiiminin hesaplanmasnda Elastisite teorisi ile retilmi abaklar kullanlmaktadr. Rijit temellerin altndaki gerilme dalm ekil 3.11 da verilen yaklak metotlada bulunabilir. niform yayl yk altnda dairesel bir plak, dikdrtgen, mnferit ve erit temeller altnda gerilmelerin deiimi ekil 3.12, 3.13 ve 3.14 de verilen abaklar yardmyla hesaplanabilmektedir. Rijit temeller altnda gerilme dalmlar yaklak metodlar kullanlarak da belirlenebilir. Bu yntem ekil 3.11 de gsterilmektedir.

75

ekil 3.11 Yk Yaylm

76

ekil 3.12. niform Yklenmi Daresel Alan Altndaki Dey Gerlmeler iin Etki Deerleri

ekil 3.13. niform Yklenmi Dikdrtgen Alann Kesi Altndaki Dey Gerilme

77

ekil 3.7. Rijit Temeller Altnda Gerilme Dalmlar Sekonder oturmalar ise:

S se = HC log

t tp

3-30

denkleminden hesaplanabilir. Burada Sse: sekonder oturma miktar; C : sekonder oturma katsays; tp: primer konsolidasyon oturmasnn tamamlanma sresi; ve t: konsolidasyon tamamlandktan sonraki sre, olarak tariflenmektedir. Sekonder oturma katsaysnn yaklak mertebesi aadaki bantdan belirlenebilir.(Mesri vd.,1977)

C = 0.04

Cc 1 + eo
78

3-31

3.2.4

Kohezyonsuz Zeminlerde Oturma Hesap Yntemleri

Standart Penetrasyon Deneyi Burland ve Burbiridge (1985) yaplan 200'n zerinde oturma lmlerini deerlendirerek kohezyonsuz zeminlerde oturmalarn direkt olarak standart penetrasyon direncinden tahmine ynelik bir metot nermilerdir. Bu almada zeminin skabilirlik endisi (Ic), temel genilii (B) ve temel altndaki gerilme etki alan ierisindeki ortalama penetrasyon direnci (N) arasnda aadaki bantlarm geerli olduu vurgulanmtr:

Ic = (1.71) /(N)1.4

3-32

Normal konsolide kumlarda qn (kN/m2) net zemin gerilmesi altmda oturma Si (mm):

S i = q n B 0.7 I c = q n B 0.7

1.71 N
1.4

3-32a

denklemleri ile hesaplanmaktadr. Bu metodda standart penetrasyon direncinde dey gerilmelere veya yeralt suyu etkisine gre herhangi dzeltme yaplmas gerekmemektedir. nce kum ve siltli kumlarda:

N = 15 +

1 (NF 15) 2

3-33

denkleminde ngrlen dzeltmenin yaplmas (NF : arazi deeri); akll kumlarda ise N deerinin %25 arttrlmas nerilmitir. Denklem 3-32'de hesaplanacak oturmalarn temel geometrisine bal olarak ekil faktr fs, oturma potansiyeli olan kum tabakasnn kalnlna (H) bal olarak f1 faktr, ve ft zaman faktr ile arplmas gereklidir.

1.25L / B fs = L / B + 0.25 H H f1 = (2 ) Z ZI

3-34a (H<ZI) 3-34b 3-34c

f t = 1 + R 3 + R t log

t 3

Bu denklemlerde; L: temelin boyu; B: temel genilii; Z=: gerilme etki alandr. Statik yklerde R3=0.3, Rt=0.2; dinamik yklerde R3=0.7, Rt=0.8 alnmaldr. yldan fazla olma kaydyla t: oturmalarn hesapland yl saysdr. Bu metodda tanmlanan etki alannn standart penetrasyon direncinin (N) derinlikle azald hallerde ZI=2B alnmas; N deerlerinin derinlilde artmas veya sabit kalmas halinde Z deerinin ekil 3.15'dan bulunmas nerilmektedir. Hesaplanacak ortalama N deeri temel altndaki ZI etki alan derinlii boyunca llen penetrasyon direnlerinin aritmetik ortalamas olarak hesaplanmaldr. Denklem 3-34 sadece H<ZI hali iin uygulanmaktadr.
79

ekil 3.8. Etki Alan Derinlii ZI (Craig 1988) Konik Penetrasyon Deneyi (CPT) Kum zeminlerde oturma hesaplarnda genelIikle Schmertman v.d.(1978) tarafndan nerilen metot kullanlmaktadr. Bu yntemde kumdaki oturmalar,S:

s = C1C 2 q n
0

ZI

Iz z Es

3-35

denkleminden hesaplanmaktadr. Bu denklemde temel derinlii faktr C1:

' C1 = 1 0.5 vo qn
krip faktr C2: C2=1.2+2Iogt olarak tanmlanmtr. Bu eitliklerde

3-36

3-37

qn: net temel gerilmesi; ' vo = temel seviyesinde efektif srarj gerilmesi; Es: zemin deformasyon modl; Iz: birim deformasyon etki faktr; ZI: temel altnda oturmalarm oluaca derinlik; Kare temellerde ZI=2B, srekli temellerde ise ZI=4B olarak alnmaktadr. t: oturmalarn hesapland yl says olarak tariflenmitir. Bu yntemde zemin deformasyon modl Es: Es=2qc
80

3-38

olarak alnmaktadr. IZ deeri ise ekil 3.16'da gsterildii gibi bulunmaktadr. Bu metodun en nemli avantaj tabakalanma gsteren zemin profillerine uygulanma kolayldr.

ekil 3.96. Iz Faktr (Frank, 1991) Pressiyometre Deneyi Pressiyometre deneyinin dier arazi deneylerine kyasla zeminin deformasyon modlnn dorudan llebilmesi ve ok deiken/heterojen zemin koullarnda uygulanabilmesidir. Menard v.d. 1962 pressiyometre modl Ep deerinden oturmalarn aadaki yntemle hesaplanabileceini nermilerdir.

2q B q n 3 B B S = n 0 2 + 9E p B 0 9E p

3-39

Bu denklemde: S qn Bo B : oturma miktar : net temel basnc : 0.60 m : ekil faktrleri (ekil 3.17) :temel genilii :reolojik faktr

2 ve 3

81

ekil 3.10. Denklem 3-39 de Verilen ekil Faktrleri 2 ve 3 (Baguelin, 1975) Smellerin yzeyi oturmas halinde Denklem 3-39'den hesaplanan oturmalarn %20 arttrlmas ngrlmtr.

82

Referanslar Anagnostopoulos, A.G, (1990), "The Compressibility of Cohesionless Soi1s" Geotechnik 13:181-187 (in German) ASTM D: 4546-90, (1990), "Standard Test Methods for One DimensionaI Swell or Settlement Potential of Cohesive SoiIs" AnnuaI Book of ASTM Standards, VoI.04.08: 846852. Baguelin, F., Jezequel, J.F. and Shields, D.H., (1978), "The Pressuremeter and Foundation Engineering" Trans- Tech Publ. Bery, L.P. and D.Reid, (1987), "An Introduction to Soil Mechanics" McGraw-Hill Book Company, London. Bjermm, L., (1972), "Embankment of Sofi Ground" Sth PCS, CSCE V 01.2, pp: 1-54. Biraud,J.L., (1992), "The Pressuremeter" A.A.Balkema. Bow1es, J.E., (1988), "Foundation Analysis and Design" McGraw Hill. Brab, (1968), Building Research Advisory Board Creteria for Selction and Design of ResidentiaI Slabs on Ground. Publ.11571, FHA, NTIS No: PB-261-551. Brackley, I.J.A., (1995), "Swell Under Load" 6th. Rep. Conf. For Africa on SMMFE, V 01.2, pp:65- 70, Durban S.A. Burland, J.B.,Broms,B.B., De Mello, V.F.B.,(1977), "Behavior of Foundations and Structures" Proc. 9th .ICSMFE, Tokyo, VoI.2. Burland,J.B. and Burbridge, M.C.,(1985), "Settlement of Foundations on Sand and Gravel" Proc. Inst. OfCiviI Engnrs. Part 1, VoI.78. Chen, F.H.,(1988), Foundations on Expansive Soils, American EIsevier Science Publ., New York. Christian, J.T. and Carrier, W.D., (1978), "Janbu, Bjerrum and Kjaemsli's Chart, Reinterpreted", Canadian Geotechnical Journal Vol.15, pp:124-128. Clemence, S.P and Finbarr, A.O.,(198l), "Design Considerations for Collapsible Soils" ASCE, JSMFD, V 01.1077, No. GT3, pp.305-317. Craig,R.F., (1988), "Soil Mechanics" Van Nostrand Zeinhold, UK. Das, B.M., (1984), "Principles of Foundation Engineering" Brooks/Cole,Boston, Massachusetts. DeBeer,E.E., (1970), "Experimental Determination of the Shape Factors and Bearing Capacity Factors of Sand" Geotechnique V 01.20, No.4,pp:387-411. Erol,O.,(1990), "Emme basnc Yntemi ile ime Basnc ile ime Deeri Tayini" IMa, Teknik Dergi Ci1t 1, Say 2. Erol,., Dhowian,A.W., Youssef, A.F.,(1990), "EvaIuation of Expansive Soi1s and Foundation Methodology in S.A." Fina1 Research Report KACST -A T -88 S.A. Frank, R., (1991), "Some Recent Developments on the Behavior of Shallow Foundations! oth. ECSMFE, F10rence State of art paper. Hansen,J.B., (1970), "A Revised and extended Formula for Bearing Capacity" Danish Geotech-Inst.Bul1etion 28. Harr,M.E.,(1966),"Fundamenta1s ofTheoretical Soil Mechanics" McGraw-Hill. Roltz, W.G. and Rilf, J. W., (1961), "Settlement of Soil Foundations due to Saturation" 5th. ICSMFE, Vol.1, pp:673-679, Paris. Hunt,R.E., (1984), "Geotechnical Engineering Analysis and EvaIuation" McGraw RilI. Janbu, N., Bjerrum, L., and Kjamsli, B., (1956), "Veiledning Ved Losning av Fundamentering-Soppgaver" Publication No.16 NGI pp:30-32.

83

Jennings, J.E. and Knight, K., (1975), "A Guide to Construction on or with Materials Exhibiting Additional Settlements Due to Collapse of Grain Structure" 6th Regional Conf. For Africa on SMFE, Johannesburg, pp:99-I05. Johnson,L.D.(1979), "Overview for Design of Foundations on Expansive Soils" U.S. Army Engnr., WES, Paper No: GL-79-21. Johnson,L.D., Snethen D.R. (1978), "Prectiction of Potential Reave of Swelling Soils" ASTM, Geotechnical Testing Journal, Vol.1, No.3, pp:117-127. Ladd C.C. (1991), "Stability Evaluation During Staged Construction" ASCE, JFED, vn No.4 pp:540-615 Lunne, T.and O.Eide, (l976), "Correlation Between Cove Resistance and VaDe Shear Strength" Canadian Geotech. Journal Vol.I3, No.4, pp:430-441. Lytton,R.L.,(1972), "Design Method for Concrete Mats. 3fd.Int.Conf.Material Tech., Brazil pp.171-177. Menard, L. and J .Rousseau, (1962), "Evaluation of Settlements, Tandance Nouvelles" in Frech, Sols soils l, 1-30. Meyerhof,C.G., (1974), "Ultimate Bearing Capacity of Footings on Sand Overlying Clay" Canadian Geotechnical Journal, Vol.ll, No.2, pp:224-229. Meyerhof, C.G., (1956), "Penetration Tests and Bearing Capacity of Shallow Foundations" ASCE, JSMFD. Vol.82, SM.l, pp:1-19. Meyerhof, C.G., (1962), "Some Recent Research on the Bearing Capacity of Foundations" Canadian Geotechnical Journal, Vol.l, No.1, pp. 16-26. NAVFAC, (1982), "Soil Mechanics Design ManuaI7.1" Dept. ofNavy, Alexandria, VA. USA. Nelson, J.D., D.J.Miller (1992), "Expansive Soils, Problems and Practice in Foundation and Pavement Engineering" John Wiley. O'Neill, M.N. (1988), "Special Topics in Foundations" Proc. OfGED, ASCE, pp:112. Padfield, C.J. and Sharrock, M.J.(1983), "Settlement of Strocrures on Clay Soils" 132 pp. Construction Industry Research and Information Center (IRIA), London. Peck, R.B., V.E. Hanson, T.H. Thoroburn, (1974), "Foundation Engineering" 2nd.Ed., Wiley, N. Y. Reddy, A.S. and Srinivasan, R.J., (1967) "Bearing Capacity of Clays on Layered Clay" ASCE, JSMFD, Vo1.93, SM2, pp:83-99. Robertson,P .K., Campanella, R.G., (1983), "Interpretation of Cone Penetration Test, Part I: Sand" Canadian Geotech. J. Vol.20, No.4,pp:718-733. Schmertman,J.H., Hartman,J.P. and P.D. Brown (1978), "Improved Strain Factor Influence Diagrams", ASCE, J.GED., Vol:lO4, pp:1131-l135. Schimertman, J.H., (1975), "Measurement of In-Situ Shear Strength" Proc.of Conf. On InSitu Measurement of Soil Properties, ASCE, NY. Sclmeider, O.L. and Poor, A.D. (1974), "The Prediction of Soil heave and swell Pressures" Res.Rep.: TR-9-74, Univ. ofTexas, USA. Skempton, A. W., B jerrum, 1957," A Contribution to the Settlement Analysis of Foundations on Clay" Oeoteclmique Vol. 7, pp: 168-178. Straud M.A. (1974), " The Standard Penetration Test in Insensitive Clays and Sofi Rocks" st European Conf. on Penetration Testing, Vol.l, pp:367-375 Swinborne: Holand,J.E., C.E. Lawrenc~, (1980), "Seasonal heave of Australian Clay Soil" Proc. of 4th.lnt.Conf. on Exp.Soils, Denver, USA, pp:302-231. Vesic,A.S., (l970),"Tests on Instrumented Piles, Ogeeche River Site" AS CE, JSMFD, Vol.96, SM2, pp:56l-584. Terzaghi, K., (1943), "Theoretical Soil Mechanics" Wiley,N. Y. Vander Merve, D.H., (l994), "Prediction of Heave from the Plasticity Index and Clay Fraction" Civil Engnr. South Africa, 6: l03-l07. Vesic,A.S., (l973),"Analysis of Ultimate Load of Shallow Foundations" ASCE, JSMFD, Vol.99, SM. 1, pp:45-73.

84

4. DERN TEMELLER

85

86

DERN TEMELLER

Bu ksmda derin temellerin analiz ve tasarm ve ina yntemleri sunulmutur. Derin temeller terimi temel derinliinin temel geniliine orannn 5den byk olduu temel sistemleri iin kullanlmtr. Bunlar akma, fore, keson, vb., kazk sistemleri olarak saylabilir. Derin temeller blmnn hazrlanmasnda Navfac 7.02 Foundations and Earth Structures, 1986 esas alnmtr. 4.1 4.1.1 Tekil Kazn Tama Gc Emniyetli Gerilmeler

Kazk boyunca ortaya kan gerilmeler kazk malzemesinin emniyetli gerilme deerleri ile malzeme kalite artlarn salamaldr. Kazn, tayc zemin tabakas dna uzanan ksmlar varsa (rnein : deniz tabanndan yukarda su iinde ya da tayc kapasitesi oldukca dk yzeysel gevek zemin iinde kalan ksmlar) kolon etkisinin gznne alnabilmesi iin emniyetli gerilmelerde bir azaltma uygulanmaldr. 4.1.2 Zemin Destei

Kaz evreleyen zeminler, basn, ekme ve yatay kuvvetlere diren gsterebilmelidir. Bu direnlerin miktar akma srasnda elde edilen ilerleme hzlar, zemin mukavemeti deerleri ya da yerinde ykleme deney sonular kullanlarak belirlenebilir. Zemin direncinin inaat ncesinde, esnasnda ve sonrasnda deiebilecei gznne alnarak kazk kapasitesinin belirlenmesinde bu aamalara karlk gelen tutarl zemin mukavemet deerleri kullanlmaldr. 4.1.3 Kazk Kapasitesi

Homojen zellikler gsteren daneli (silt, kum, akl ve karmlar) zeminler iindeki tekil bir kazn tama kapasitesi teorik olarak ekil 4.1de sunulduu zere hesaplanr. Benzer olarak killi zeminler iindeki bir kazn tama kapasitesi ise ekil 4.2de gsterildii zere hesaplanr. Kazn basnca altrlmasnda u direncine ek olarak eper srtnmesi gznne alnr. ekmeye kar diren ise sadece eper srtnmesince salanr. ap 60 cmden byk fore kazklarn tasarmnda izin verilebilir kazk oturmasna kar gelen kazk yknn emniyetli tama gcne kyasla daha kritik olabilecei dikkate alnmaldr. Foraj srasnda bentonit kullanlmas halinde kazk ucunda bentonitin hapsolarak kazk u direncini drebilecei gereiyle hesaplanan teorik kazk u diren deerinde gerekli azaltmalar yaplmaldr. Geniletilmi kazk u kesitleri, geniletme esnasnda daneli zeminlerin durayllk sorunu nedeni ile mmkn olmaz.

87

(A) Basn altnda yk tama kapasitesi

Qult = PT Nq AT+ H=Ho+D (KHC.Po . tan . S)
H=Ho H=H o

Qult = Basn altnda yk tama kapasitesi PT = Kazk ucundaki dey efektif gerilme (Bkz. Not 1) Nq = Tama kapasitesi katsays (ekil 1in devamndaki izelgeye baknz) AT = Kazk ucunun alan KHC = Basn altndaki elemann yan yzndeki yanal efektif gerilmenin dey efektif gerilmeye oran Po = Gml uzunluk (D) boyunca dey efektif gerilme = Kazk ve zemin arasndaki srtnme as (ekil 1in devamndaki izelgeye baknz) S=Birim uzunluk iin kazk evre alan Emniyetli yk kapasitesinin (Qall) hesabnda gvenlik katsays (FS) geici ykler iin 2, srekli ykler iin 3 olarak alnr.

(B) ekme Altnda Yk Tama Kapasitesi

Tult= H=Ho+D (KHT.Po . tan . S.D) TUlt = ekme yk tama kapasitesi KHT = ekme altndaki elemann yan yzndeki yatay efektif gerilmenin dey efektif gerilmeye oran Emniyetli yk kapasitesinin (Tall) hesabnda gvenlik katsays , FS=3 alnarak aadaki ifadeyle hesap yaplr. Tult Tall = ----- + Wp 3 WP : Kazn efektif arldr.
H=Ho

Not 1 : Deney ve saha gzlemleri, daneli zeminin rlatif sklna (Dr) ve su tablasnn konumuna
gre, tama basnc ve eper srtnmesinin belli bir snr derinlie kadar dey efektif gerilme (Po) ile arttn gstermitir. Bu snr derinlikten (10B den 40Bye) sonra u direncinde ok dk artmalar olmakta ve eper srtnmesi kazn yzey alanyla doru orantl olarak artmaktadr. Bu sebeple D deeri 20Bden bykse, kazk ucundaki snr Po deeri; D = 20 B derinliindeki Po deerine karlk gelmektedir.

Not 2 : Kazk kapasitesinin ykleme deneyleriyle doruland ve oturmalarn kabul edilebilir olduu
durumlarda, ayet bina ykleri ve zemin profili iyi bir ekilde biliniyorsa, 2den az olmamak kouluyla 3ten daha kk gvenlik katsaylar kullanlabilir.

ekil 4.1. Daneli Zeminlerde Tek Kazk Tama Kapasitesi

88

TAIMA KAPASTES KATSAYILARI - Nq * 26 (DERECE) Nq 10 AKMA (DEPLASMAN) KAZII Nq** FORE KAZIK 5 28 15 30 21 31 24 32 29 33 35 34 42 35 50 36 62 37 77 38 86 39 120 40 145

10

12

14

17

21

25

30

38

43

60

72

TOPRAK BASINCI KATSAYILARI KHC ve KHT KAZIK TP TEKL AKMA H VEYA UCU AIK ELK BORU KAZIK TEKL AKMA DEPLASMAN KAZII (PREFABRK BETON VEYA UCU KAPALI ELK BORU KAZIK) SVR ULU TEKL AKMA DEPLASMAN KAZII FORE KAZIK KHC 0.5 1.0 KHt 0.3 0.5

1.0 1.5

0.6 1.0 1.0 1.3 0.4

1.5 2.0 0.7 SRTNME AISI -

KAZIK TP ELK BETON AHAP

20

ekil 4.1.. (devam)

89

ekil 4.2. Kohezyonlu Zemindeki Tekil Kazk Yk Tama Kapasitesi Hesab

90

Drenajsz kayma dayanm 25 kN/m2 deerinin zerinde olan killi zeminlerde foraj srasnda zeminin mukavemetinin kalc olarak deitii (azald) grlmtr. Benzer olarak yumuak killerde foraj srasndaki rselenmenin kilin kayma dayanmn drd, ancak zamanla zeminin yeniden konsolide olmas sonras mukavemetin foraj ncesi mukavemet mertebelerine geri dnd grlmtr. Kazk u direncinde foraj sebepli bir azalma beklenmez. Maksimum ekme kapasitesi, azaltlm kayma dayanm ve eper alan ile arplarak bulunan eper direnci ve kazn efektif arl veya kazk elemannn (betonarme, elik vs.) ekmeye kar yenilme kapasitesilerinden en k olarak kabul edilir. ekil 4.2de verilen adhezyon katsaylar normal konsolide olmu, sert, killi zeminler iin oldukca gvenli tarafta kalmaktadr. Birden fazla zemin tabakas iinde ilerleyen kazklarn tama kapasitesi her zemin tabakasnn kazk kapasitesine katklarnn toplam eklindeki basit bir yntemle hesaplanabilir. Ancak bu durumda yumuak zemin tabakalarnn konsolidasyonu sonras yk boaltmas ya da kaz aa ekmesi (negatif eper gerilmesi) durumlarnn ortaya kabilecei dikkate alnmaldr. 4.1.3.1 Kazklarn Burkulmas Tamamiyle gml kazklarn burkulmas genellikle rastlanmayan bir durumdur ve bu durum kritik grlmemektedir. Ancak serbest kazk uzunluu, L , 4 T den byk olan, serbest balkl kazklarda burkulmaya kar kritik yk, PB, Vesic (1977) tarafndan verildii zere hesaplanr: PB = 0.78 T 3 f ;

L 4 T iin

4.1

f : yanal yatak katsays deiim katsays (ekil 4.3)

EI 5 T : greceli rijitlik oran f

E : Kazk malzemesinin elastik modl I : Kazk kesit alannn atalet momenti Hesaplanan PB deeri kazk bann serbest olmayp, yatay deplasmana ve dnmeye izin vermeyecek ekilde mesnetli olduu durumlarda % 13 artrlabilir. Yatayda tutulu ancak dnmeye serbest kazk balnn mevcut olmas halinde ise PB deeri % 62 artrlabilir. Ksmen gml kazklar iinse,zemin yzeyinden itibaren serbest uzanan ve 1.8 T derinlikte sabitlenmi bir kolon varsaym yaplr ve burkulmaya kar kritik yk statik analiz metodlar ile hesaplanr. Bu tip kazklarda burkulmay engellemek iin emniyetli kazk gerilmeleri de hesaplanmaldr. Zeminin yanal yatak katsaysnn ( K h ) derinlik boyunca sabit olduu durumlarda sabitlenme derinlii 1.4 4

EI ile hesaplanabilir. Verilen formlde, Kh B

E : Kazk elemannn elastisite modl B : Kazk ap I : Kazk atalet momenti Kh : Yanal yatak katsays (bknz. Blm 1) Olarak tanmlanmtr. 91

ok yumuak

yumuak

Orta kat

Kat Serbest basn dayanm kN/m2

100 200

ok kat

25,000

300

20,000
f= (Yatak katsaysnn derinlikle deiim katsays)

15,000
f (kN / m3)

10,000
nce daneli zeminler

ri daneli zeminler

5,000

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Relatif Sklk ok gevek gevek Orta sk sk ok sk

ekil 4.3. Yanal Yatak Katsays Deiim Katsays

92

Hesaplanan PB deeri kazk bann serbest olmayp, yatay deplasmana ve dnmeye izin vermeyecek ekilde mesnetli olduu durumlarda % 13 artrlabilir. Yatayda tutulu ancak dnmeye serbest kazk balnn mevcut olmas halinde ise PB deeri % 62 artrlabilir. 4.1.4 Ampirik Tama Kapasitesi Hesab

Temel tama kapasitesinin belirlenmesi iin kullanlan ampirik denklemler standart penetrasyon (SPT), konik penetrasyon ve presiyometre test sonularnn, kazklar ve derin kazlarda yaplan model ve tam lekli saha deneyleriyle ilikilendirilmesiyle elde edilmitir. Aada tama kapasitesinin kabaca belirlenmesine ilikin kullanlabilecek baz ampirik yntemler verilmektedir: Standart Penetrasyon Deneyi: Bu deney ile tama kapasitesi tayini sadece daneli zeminlerle kstldr. akma kazklarn u direnleri, Meyerhof (1976) tarafndan verilen ifadeyle belirlenebilir;

qult =

40 N D ql B

4.2

Verilen bu denklemdeki ifadeler aadaki gibi tanmlanmlardr. N = C N N 60 N : Kazk ucu evresindeki standart penetrasyon deeri (darbe/30 cm)

2000 C N = 0.77 log10 p

qult : akma kazn u direnci (kN/m2)
N D B ql

; p 25 kN/m2

4.3

iin p : Kazk ucundaki efektif zemin gerilmesi (kN/m2) : Kazk ucu evresindeki ortalama standart penetrasyon direnci : Kazn taneli tabaka iindeki uzunluu (m) : Kazk ucunun eni veya ap (m) : Snr u direnci (kN/m2); kumlar iin 400 N, silter iin ise 300 N olarak alnabilir.

Fore kazklarda tama kapasitesi, akma kazklar iin yukarda tariflendii zere hesaplanan qult deeri 1/3 katsays ile arplarak belirlenebilir. Kazk ucu evresindeki ortalama SPT direnci kazk u kotundan 4 ap aada ve 10 ap yukarda belirlenen SPT N deerlerinin ortalamasdr. Emniyetli u direnci hesaplanrken, gvenlik katsaysnn 3 olarak kullanlmas nerilmektedir. akma kazklarda eper srtnmesi aadaki ifadeyle hesaplanabilir: fs = 2N fs < fl Bu ifadede, N : Kazk boyunca ortalama standard penetrasyon deeri, f s : akma kazk iin eper srtnmesi (kN/m2) fl: Snr eper srtnmesi (akma kazklar iin, fl = 100 kN/m2 olarak alnabilir) 93 4.4

Emniyetli eper srtnmesinin hesaplanmasnda gvenlik katsays 3 olarak alnabilir. Fore kazklarda, f s yukardaki deerin yars olacak ekilde alnr. Konik Penetrasyon Deneyi : Gevek sk kum ve siltlerde akma kazklarn u direnci aadaki formlle hesaplanabilir:

qult = q c
Bu ifadede; qult : akma kazn nihai u direnci, ve

4.5

q c : Koni penetrasyon direncini gstermektedir.

Daneli tayc tabakaya penetrasyon derinlii ise en az kazk ucunun eninin (apnn) 10 kat olmaldr. eper direnciyse aadaki ifadeyle belirlenebilir:

f s = fc
Bu ifadede; f s : Silindirik akma kazn eper direnci, ve

4.6

f c : konik penetrasyon deneyinde llen srtnme direnci

Kohezyonsuz zeminlerdeki fore kazklar iin, yukarda hesaplanan deerlerin %50si nihai diren deerlerinin belirlenmesinde kullanlabilir. Emniyetli tama gc hesabnda gvenlik says GS = 3 uygulanabilir.

4.1.5

Dinamik akma Direnciyle Tama Kapasitesi Hesab

Kazn tama kapasitesi yerletirme srasnda akma direncine bal olarak belirlenebilir; fakat sonular genellikle gvenilir olmadndan kazk kapasitesinin belirlenmesinde kazk akma kaytlar yerine kazk ykleme deneyleri sonularndan yararlanlmas daha uygundur. 4.2 Kazk Gruplarnn Tama Kapasitesi Kazk gruplarnn tama kapasitesi tekil kazklarn toplam tama kapasitelerinden daha azdr ve bu durumun tasarm srasnda dikkate alnmaldr. Grup verimlilii, kazk grubu kapasitesinin ayn zemin profilinde ve ayn derinlikteki tekil kazklarn toplam kapasitesine oranyla ifade edilir.Kazk gruplarnn basn altndaki performanslarnn belirlenmesinde oturma temel kriterdir. a. Kaya zerine yerletirilen kazk gruplarnn kapasitesi: Bu durumda grup kapasitesi her bir tekil kazn kapasitesiyle gruptaki toplam eleman says arplarak belirlenir. Blok yenilmesi ancak temel eimli bir formasyon zerindeyse ve kayma zayf bir dzlem zerinde gerekleirse mmkn olmaktadr. Bu olaslk saha jeolojisi ve zemin ett sonularna bal olarak belirlenebilir. b. Daneli zeminlerde grup kapasitesi: akma kazklarda kazk gruplarnn kapasiteleri, kazk grubu tekili esnasnda kazklar evreleyen zeminin sklnn artaca ve kazklar evresindeki yanal zemin gerilmelerinde

94

bir art olaca nedenleri ile gruptaki kazk kapasitesi tekil kazk kapasiteleri toplamndan daha yksektir. Bu nedenle grup azaltmas yaplmaz. Fore kazklarda foraj nedeniyle kazklar evreleyen zeminde bir geveme ve kazklara etkiyen yanal gerilmelerde bir azalma olaca gerkesi ile bir azaltma faktr uygulanmas gereklidir. Gruptaki tekil kazk kapasitelerinin toplamna uygulanacak azaltma faktrnn 0.67 alnmas nerilmektedir. (Meyerhof, 1976) c. Kohezyonlu zeminlerde grup kapasitesi: Terzaghi Peck metoduyla kazk grubu bir blok temel olarak modellenip toplam tama gc Qgr hesaplanr:

Qgr = pLcu + cu N c* A
cu L p A cu
: Kazk blounu evreleyene zeminin ortalama drenajsz kayma dayanm : Gruptaki kazklarn boyu : Planda kazk grubunun evresi : Kazk grubunun plandaki alan : Kazk ucundaki zeminin drenajsz kayma dayanm

4.7

* N c : Skempton tama gc faktr

d. Gruplarn kaldrma direnci: Daneli zeminlerde: Kaldrma direnci aada verilen durumlarda hesaplanan en dk diren deeri seilerek belirlenir; i. Gvenlik katsays 3 seilerek hesaplanan gruptaki tm kazklarn eper srtnmeleri toplam ii. Grup iinde ve kazklarn ularndan balayarak 4 dey ve 1 yatay ilerleyerek oluan kamann iinde kalan bloun efektif arl (Gvenlik katsays 1 olarak alnr). Kohezyonlu zeminlerde: Kaldrma direnci aada verilen durumlara karlk hesaplanan en dk deer seilerek belirlenir; i. Gruptaki tm kazklarn eper srtnmeleri toplam ii. Tu = L ( B + A) c u + W p Verilen formlde; Tu : Kazk grubunun kaldrma direnci,

A : Grubun boyu, B : Grubun eni, L : Kazk balnn altndaki zemin blounun derinlii c u : Grup evresindeki zeminin ortalama drenajsz kayma dayanm W p : Kazklarn, kazk balnn ve kazklarca evrelenen bloun ierisinde kalan
zeminin toplam arl Gvenlik katsays, ksa sreli yklemelerde 2, kalc yklemelerdeyse 3 olarak seilmelidir. 4.3 Doygun Kohezyonlu Zeminlerdeki Kazk Gruplarnda Oturmalar

Bu durumda grup oturmas ekil 4.4de gsterilen dey gerilme dalmlar kullanlarak gerilme artlar bulunur ve oturmalar yzeysel temellerde uygulanan yntemle hesaplanr.

95

Kil

Kum

Basn dalm

Yumuak Kil
Kil

Kazk grubunu evreleyen plan alan = BxA Kazk grubunun oturmas = Gsterilen basn dalm altnda H kalnlndaki tabakadaki skma n = Gruptaki kazk says Kildeki srtnme kazklar

Kazk Grubundaki Oturma = H1 ve H2 kalnlndaki tabakalarn verilen basn dalm altndaki skmas. nQall kill tabakalarnn tama kapasitesiyle snrldr. Altnda kil olan kum tabakasndaki srtnme kazklar

Yeni dolgu,

Kil

Kum Yumuak Kil Kum

Kazk grubundaki oturma = H kalnlndaki tabakada verilen basn dalm altndaki skma Altnda kil olan kum tabakasndaki u kazklar

(L3 uzunluunda kazk bana den ekme) (Srtnme kazklar iin tayc tabakaya kadar olan derinlik) veya 2/3 (L2) zerinde yeni dolgu olan srtnme kazklar

NOTLAR : 1. Kazk grubunu evreleyen plan alan = B x A 2. Greceli olarak rijit olan kazk ba iin, basn dalm derinlikle deiiminin gsterildii gibi olduu varsaylr. 3. Esnek demeler veya kk ayr balklar olan gruplarda, yer seviyesinde etkiyen ykler iin basnlar elastik zmlerle belirlenir. ekil 4.4. Kazk Gruplarnda Oturma 96

4.4

Negatif eper Srtnmesi

Skabilir zeminlerde kullanlan derin kaz elemanlar, evrelerindeki topran oturmasna bal olarak aftlar boyunca negatif eper srtnmesine maruz kalrlar. Negatif eper srtnmesi zellikle yumuak kil tabakalarnda su ekilmesine veya yklemeye bal olarak oluan konsolidasyon oturmalar sebebiyle grlr. Negatif eper Srtnmesinin Tekil Kazk zerindeki Dalm: Srtnmenin bykl ve dalm aada verilen faktrlere bal olarak deimektedir; i. ii. iii. iv. Skabilir zemin ve kazk aftnn greceli hareketi, st dolgu ve kazk aftnn greceli hareketi, Kazn alt ykler altndaki elastik skmas, Skabilir zeminin konsolidasyon hz

Negatif eper srtnmesi, kazk aft evresindeki zemin oturmasnn kazn dey (aa) yndeki deplasmann getii durumda olumaktadr. Kazk ve evresindeki zeminin, birbirlerine gre hi hareket etmedii noktaya ntr nokta denir. Bu noktann altndan itibaren eper srtnmesi kazk yklerini destekleyecek ekilde etki eder. Ntr noktaya kadar olan derinliin skabilir tabaka iindeki toplam kazk boyuna oran yaaklak 0.75 olarak alnabilir. Ntr noktann tam yeri, kazk deplasman ve evre zeminin oturmalarn karlatrarak, deneme yanlma yntemiyle belirlenebilir. Yaplan gzlemler sonucu tm negatif eper srtnmesinin oluumu iin kaz evreleyen zeminin kaza oranla 1.5 cm oturmas yeterli olmaktadr. Tekil Kazklarda Negatif taneli ve kohezyonlu zeminlerde negatif eper srtnmesinin maksimum deeri pozitif eper srtnmesine edeerdir. Alternatif olarak negatif eper srtnmesi maksimum deeri, Garlanger (1973) tarafndan nerilen ekilde hasaplanabilir;

f n = P0
Verilen denklemde; f n : negatif birim eper srtnmesi,

4.8

: Tam lekli testlerden elde edilen ampirik faktr. nerilen deerleri aada verilmitir.
Tablo 4-1 Tam lekli testlerden elde edilen ampirik faktr , Zemin tipi Kil Silt Kum

P0 : efektif dey gerilme,

0.20-0.25 0.25-0.35 0.35-0.50

Negatif eper Srtnmesi iin Gvenlik Katsays: Negatif eper srtnmesi genellikle gvenli tarafta kalacak ekilde hesapland iin, gvenlik katsays 1 olarak alnabilir. Bu durumda;

Qall =

Qult Pn Fs
97

4.9

Verilen denklemde;

Qall : Emniyetli kazk yk, Qult : Kazk yk tama kapasitesi, Fs : Gvenlik katsays, Pn : Maksimum negatif eper srtnme yk olarak tanmlanmtr.
Negatif eper Srtnmesinin Azaltlmas: Derin temellerde, negatif eper srtnmesini azaltmak iin uygulanabilecek yntemler aada verilmitir; i. nce kazk (H-kesiti gibi) kullanarak kazk aft alann azaltmak, ii. Kazk yerleiminden nce, skabilir zeminde kazk lsnden daha geni bir delik amak, sonrasnda oluan boluu bentonit doldurmak, iii. Kazk evresine muhafaza veya ceket yerletirmek suretiyle kazn oturan zeminle balantsn kesmek, iv. Kaymay engellemek zere, kazk aftn bitmle kaplamak. Negatif eer srtnmesini engellemek zere temiz kazk zerine bitm bileenlerini skmak veya dkmek mmkndr. Kaplama sadece kazk evresinde kme beklenen zemine karlk gelen yzeye uygulanmaldr ve kazn alt ksm (utan itibaren en az apn 10 katna karlk gelen ksm) btn alt aft ve u direnci harekete geirebilmek amacyla kaplamasz braklmaldr (Claessen ve Horvat (1974), Bjerrum ve dierleri (1960)). 4.5 Kazklarn Yanal Ykler Altnda Davran

Kazklarda yanal ykler altnda oluan deplasman, moment ve kesme deerlerinin hesaplanmasnda: i. Yanal zemin desteini yay mesnetlerle modelleyen ve yanal yatak katsaylar kullanlan zm yntemleri ii. Srekli ortam mekanii prensibine dayanan elastik zmler vardr. Gnmzde bu analizler gelitirilmi bilgisayar yazlmlar ile yaplmaktadr. Literatrde bilgisayar analizlerinde bir mertebe kontrolu yapmak amacyla yanal yatak katsaysna dayanan grafiksel zmler yeralmaktadr. Bunlardan bir rnek ekil 4.5, 4.6 ve 4.7de gsterilmektedir. ekil 4.5 de kazk gruplarnda deiik ykleme durumu verilmitir: Durum I : Kazk ba serbest, dnme ve yatay hareketler snrlanmam Durum II : Yer seviyesinde rijit bal olan kazklar Durum III :Yer seviyesi zerinde rijit balkl kazklar Tekil kazklarda oluan yanal deplasman, moment ve kesme deerleri ve bu deerlerin derinlikle deiimi Durum I iin ekil 4.6 ve Durum II iin ekil 4.7 deki abaklardan elde edilecek deformasyon (F momentFM) ve kesme (FV) katsaylar kullanlarak bulunur. Kazk gruplarnda ekil 4.5, 4.6 ve 4.7 de tekil kazk iin verilen zmler kullanlr, ancak yatak katsays deerlerine aada Tablo 4.2 deki azaltma faktrleri uygulanr:

98

Tablo 4.2. Kazk Aralna Bal Yatay Yatak Katsays Azaltma Faktr Yatay yk ynnde kazk aral D: kazk ap 8D 6D 4D 3D Yanal yatak katsaysndaki azaltma faktr, R 1.00 0.70 0.40 0.25

Not: Tablo 4-2 de verilen azaltma faktrleri ile ilgili aada verilen yaynlarda deiik neriler yeralmaktadr. DIN 4014 March,1990: Bored Cast In-Place Piles, Formation,Design and Bearing Capacity, Deutsche Norm ASCE 1993, Design of Pile Foundations, US Army Corps of Engineers Rollins K.M. 2006, Pile Spacing Effects on Lateral Pile Group Behavior: Analysis, ASCE, JGGE, Vol 132 No:10,pp: 1272-1283

99

DURUM I. ESNEK BALIK, YER SEVYESNN STNDE DURUM YK YER TASARIM YNTEM SEVYESNDE Her kazk iin Parametre tanmlar iin ekil 4-7e PT baknz P = ---1. Greceli rijitlik oran hesaplanr. n EI T = (----)1/5 M = PH f 2. L/Tye uygun eri ekil 4-6den seilir. 3. stenilen derinlikteki F ,FM,Fv deerleri bulunur. 4. ekil 4-6daki denklemler kullanlarak istenilen derinliklerdeki deformasyon, moment ve kesme deerleri bulunur. Deforme n = Kazk Says durum Not : f deerleri ekil 4-3den seilir DURUM II. YER SEVYESNDE RJT BALII OLAN KAZIKLAR 1. Durum 1deki ilk admla balanr. 2. stenilen derinlikteki deformasyon ve moment; F ,FM ve ekil 4-6daki denklemler kullanlarak hesaplanr. 3. Maksimum kesme kazk banda oluur ve her kazk iin PT P = -----e eittir. n DURUM III, RJT BALIK, YER SEVYESNN STNDE 1. A noktasnda bir mafsal olduu ve Deforme A noktasna uygulanm M durum deerinde bir denge momenti olduu varsaylr. 2. st yapnn zelliklerine uygun olarak, Mnin fonksiyonu olacak ekilde 2 eimi hesaplanr. 3. 1 eimi, ekil 4-7deki katsaylara bal olarak aadaki gibi hesaplanr. MT PT2 1 = F ( ------) + F ( -----) EI EI 4. 1 = 2 eitliinden M zlr. 5. Bilinen P ve M deerleri iin, Durum Ideki gibi deformasyon, kesme ve moment hesaplanr. Not: ayet zemin eimliyse, her kazk tarafndan alnan P yk, I/H03 ile orantldr. ekil 4.5. Yanal Ykl Kazklar in Tasarm Kriterleri 100

Uygulanan Moment (M) iin Deformasyon Katsays (F)

Uygulanan Moment (M) iin Moment Katsays (FM)

Uygulanan Moment (M) iin Kesme Katsays (FV)

T nin kat olarak derinlik (Z)

T nin kat olarak derinlik (Z)

Uygulanan Yanal Yk (P) iin Deformasyon Katsays (F)

Uygulanan Yanal Yk (P) iin Moment Katsays (FM)

Uygulanan Yanal Yk (P) iin Kesme Katsays (FV)

Deformasyon Katsays (F)

Moment Katsays (FM)

Kesme Katsays (FV)

ekil 4.6 Yanal Yk ve Moment Uygulanm Kazklar iin Tesir Deeri (Durum I. Esnek Balk veya Sonu Mafsall Durum) 101

Uygulanan Yanal Yk (P) iin Deformasyon Katsays (F)

T nin kat olarak derinlii (Z)

P = Kazk zerindeki yanal yk H = P yk ile zemin arasndaki dey uzaklk M = PH = Zemin seviyesinde kazklara etkiyen moment Z = Yzeyden olan derinlik (incelenen nokta iin) ES = f(Z) Zeminin elastik modulu f = Yanal yatak katsays deiim katsays (Bkz. ekil 4-3) L = Yer seviyesinin altndaki kazk uzunluu T = Greceli rijitlik oran E = Kazn elastik modl I = Kazk kesit alannn eylemsizlik momenti p,Mp,Vp = Herhangi bir Z derinliinde P yk sebepli deformasyon, moment ve kesme m,Mm,Vm = Herhangi bir Z derinliinde M momenti sebepli deformasyon, moment ve kesme

Deformasyon Katsays (F)

Uygulanan Yanal Yk (P) iin Moment Katsays (FM)

Moment Katsays (FM)

ekil 4.7 Yanal Yklenmi Kazk iin Tesir Deerleri (Durum II. Yer seviyesinde dnmeye kars mesnetlenmi 102

4.6

Kazklarda Eksenel Yk Transferi Deplasman (t-z) Erileri

API 2000 kazklarda eksenel yk transferi (t-z) erilerinin tekili iin aada verilen yntemi nermektedir. (ekil 4.8) Kil Zeminler Z/D 0,0016 0,0031 0,0057 0,0080 0,0100 0.020 S/in 0,00 0,10 t/tmaks 0,30 0,50 0,75 0,90 1,00 (pik) 0,70-0,90 (rezidel) 0,70-0,90 (rezidel) t/tmaks 0,00 1,00 1,00

Kum Zeminler

Z : kazk zerindeki belli bir derinlikteki noktann eksenel hareketi D : kazk ap t: kazk yzeyinde mobilize olan srtnme gerilmesi tmax : maksimum srtnme direnci 4.7 Kazklarda U Yk Deplasman ilikisi

Aadaki API 2000 tarafndan verilen kriter hem kil hem de kum zeminlerde kullanlabilecektir (ekil 4-9) Z/D 0,002 0,013 0,042 0,073 0,100 Q/QP 0,25 0,50 0,75 0,90 1,00 Z : Kazk ucunun deplasman D : Kazk ap Q : Stabilize olmu u direnci QP : Maksimum u direnci

103

ekil 4.8. Kazklarda Tipik Eksenel Yk Transfer -Deplasman(t-z) Erileri

ekil 4.9. Kazklarda U Yk Deplasman (Q-z) Erileri

104

4.8

Yumuak Killerde Yanal Tama Gc

Statik yanal ykler altnda yumuak killerin nihai tama gc 8 cu ile 12 cu arasnda deimektedir. (cu : drenajsz kayma mukavemeti). Ancak bu deerler ok s derinlikler iin geerli deildir. Tekrarl ykler altnda yanal tama gcnde bir azalma olmas beklenir. Yanal ykl kazklarda yumuak kil zeminin nihai yanal tama gc Pu aadaki kritere gre hesaplanabilir (API 2000) : cuX Pu = 3cu + X + j ----- ve (1) D Pu = 9cu Burada D : kazk ap : zeminin efektif birim hacim arl J : 0.25 ila 0.50 arasnda deien boyutsuz faktr (arazi deneyleri yardmyla bulunur) X: zemin yzeyinden derinlik XR: zemin yzeyinden itibaren yanal tama gcnn azald derinlik XR =6D / (D / cu+j) Eer zemin mukavemeti derinlik ile deiiyor ise yukardaki eitliklerden Pu deerinin derinlikle deiimi grafik halinde izilir. ki erinin kesitii nokta XR olarak belirlenir. Literatrde genelde XR > 2.5 D olduu ifade edilmektedir. Yumuak killerde Yanal Yk-Deplasman likisi : p y erileri : Statik ykler altnda ksa dnem p-y erileri aadaki deerler yardmyla oluturulabilir : P/Pu 0,00 0,50 0,72 1,00 1,00 y/yc 0,0 1,0 3,0 8,0 00 X>XR durumu iin (2) 4.10 4.11

P = gerek yanal diren y = gerek yanal deplasman yc = 2.5 cD D = kazk ap c = Laboratuvarda drenajsz basn deerlerinden elde edilen maksimum dey direncin yarsna eit dey gerilmede oluan birim deformasyon.

105

4.9

Kumlarda Yanal Tama Gc

Kum zeminlerde yanal tama gc deeri aada verilen s ve derin derinliklerde hesaplanan deerler arasnda deimektedir. Tanmlanan bir derinlik iin nihai yanal tama gc deeri Pu aadaki iki bantdan elde edilen deerlerden kk olan olarak tanmlanmaktadr. S derinlikler iin : Pus = (CI H+C2D) H Derin seviyeler iin : Pud = C3D H 4.13 4.12

= zeminin efektif birim hacim arl H = derinlik = kumun kayma direnci acs C1, C2, C3 = deerine bal olarak ekil 4-10den elde edilen katsaylar D= kazn ap

C1 ve C2 katsaylar

C2 C3 Katsays

C1 C3

sel Srtnme As

ekil 4.10. C1, C2, C3 Katsaylar Kum zeminlerde yanal Yk Deplasman (p-y) Erileri : Kum zeminlerde yanal zemin gerilmesi deplasman ilikisi aadaki yntemle belirlenebilir : kH P = APu tan h ---------- y APu 4.14

106

Burada : A = Statik ve tekrarl yk durumuna bal faktr tekrarl ykleme hali : A = 0.9 Statik ykleme hali : A = (3.0 0.8 H/D ) 0.9 Pu = nihai yanal tama gc k = zemin yanal yatal katsays ( deerine gre ekil 4.11den alnr) y = yanal deplasman H = derinlik

sel srtnme as

k (lb/in3)

Su seviyesi zerinde

Su seviyesi

Relativ sklk %

ekil 4.11 k Deerleri

107

Referanslar API,American Petroleum Institute, Recommended Practice for Planning, Designing and Constructing Fixed Offshore Platforms Working Stress Design, 2000 Baguelin, F., Jexequel, J. F., Shields, D. H., The Pressuremeter and Foundation Engineering, TransTech Publications, 1978. Bjerrum, L., Johannessin, I. J., Eide, O., Reduction of Negative Skin Friction on Steel Piles to Rock, Proceedings of the Seventh International Conference on Soil Mechanics and Foundation Engineering, Volume 2, pp. 27-30, 1960. Canadian Foundation Engineering Manual, Canadian Geotechnical Society, 1978. Claessen, A. I. M., Horvat, E., Reducing Negative Skin Friction with Bitumen Slip Layers, Journal of Geotechnical Engineering Division, ASCE, Volume 100, No: GT8, 1974. Garlanger, J. E., Prediction of the Downdrag Load at Culter Circle Bridge, Symposium on Downdrag of Piles, Massachusetts Institute of Technology, 1973. Meyerhof, G. G., Bearing Capacity and Settlement of Pile Foundations, Journal of Geotechnical Engineering Division, ASCE, Volume 102, No: GT3, 1976. Navfac 7.02, Temeller ve Toprak Yaplar Tasarm Rehberi,1986 (ngilizce). Smith, E. A., Pile Driving by the Wave Equation, Transactions, American Society of Civil Engineers, Volume 127, Part 2, pp. 1145-1193, 1962. Vesic, A. S., Design of Pile Foundations, National Cooperative Highway Research Program Synthesis 42, Transportation Research Board, 1977.

108

5. YARMALAR VE DOLGULAR

109

110

5 5.1

YARMALAR VE DOLGULAR Yarmalar Genel

5.1.1

Yarmalarda zemin mukavemeti, drenaj koullar, yeralt suyu durumu ve ev eimleri yarma evlerinin duraylln etkileyen en nemli parametrelerdir. Yarma evlerinin projelendirilmesinde benzer zemin koullarna sahip civar yarmalar ve doal ev eimlerinde yaplacak gzlemlerden yaralanlmaldr. Yarma kesitleri yzeysel sularn toplanmas iin gerekli drenaj hendeklerinin yerletirilebilmesi iin yeteri kadar geni olmaldr. Bunun mmkn olamad hallerde derin drenaj sistemleri uygulanabilecektir. Yarmalarda yeralt suyunun mevcudiyeti ev stabilitesini olumsuz ynde etkileyip ev kaymalarna sebep olabilmektedir. Bu durumda yeralt suyu basncnn drlmesi amacyla ev tepesinde ve palyelerde drenaj hendekleri, ev yzeylerinde yatay drenajlar uygulanabilecektir. Genel olarak ykseklii 15m yi aan yarmalarda ev oranlarnn tespiti amacyla detayl ettler yaplarak stabilite analizleri sonucunda ev projelendirilmelidir. ev tasarm gelimi bilgisayar yazlmlar kullanlarak Bishops Basitletirilmi Dilim Metodu ve benzeri teorik metotlar kullanlarak yaplabilecek, analizlerde evlerin uzun ve ksa dnem ile deprem durumundaki gvenlik durumu rapor edilecektir. Analizlerde yeralt suyunun oluturaca su basnlar dikkate alnacaktr. Yarma evleri tasarmnda krirtik kayma yzeylerinde aadaki minimum gvenlik saylar salanmaldr: Uzun dnem, statik : FS > 1.5 (Maksimum kayma dayanm parametreleri kullanlarak) Deprem : FS > 1.01 (bulunulan deprem blgesine gre seilecek edeer yatay yk katsays Kh kullanlarak) Analizlerde yeralt suyu basnlar, su seviyesinin ev ierisindeki konumunu gereki bir ekilde yanstacak boluk suyu basnc parametresi ru kullanlarak dikkate alnacaktr. ev analizlerinde kullanlacak zemin kayma dayanm parametreleri laboratuvar deney sonularndan ve/veya kayma mukavemeti ile arazi deneyleri sonular arasnda verilen uluslararas kabul grm korelasyonlarndan alnabilecektir. Deprem durumunu yanstan ev stabilitesi analizlerinde toplam gerilme veya deprem durumunda ortaya kacak boluk suyu basnlarn dikkate alan efektif gerilme analizleri kullanlabilecektir. Ykseklikleri 15m yi aan yarma ve 10m yi aan dolgu evlerinde her 10m ykseklikte bir olmak zere 5m geniliinde palye tekil edilecektir. 5.1.2 Kohezyonsuz Zeminlerdeki Yarmalar

KGM-PR (Karayollar Genel Mdrl, ev Projelendirme Rehberi) (1989) yaynnda nerildii ekli ile yarma evlerinde aadaki genel yaklamlar uygulanacaktr : Plastik olmayan kohezyonsuz zeminler: zafi sklk, Birletirilmi Toprak Snflandrma Grup Sembol, ve yeralt suyu konumuna bal olarak: 1Y : 1D ila 4Y : 1D aralnda Ksmen plastik kohezyonsuz zeminler: SPT direnci, plastisite endisi, yarma ykseklii ve yeralt suyu durumuna bal olarak: 1Y : 1D ila 3.5 Y : 1D aralnda 111

5.1.3

Kohezyonlu Zeminlerdeki Yarmalar ( Silt ve Killer)

SPT direnci ve yarma yksekliine bal olarak KGM-PR de verildii ekli ile kohezyonlu zeminlerdeki yarma evleri : 1.5Y : 1D ila 4Y : 1D aralnda seilecektir. Aadaki durumlarda ev stabilite analizleri gerekli olacaktr: Yarma Ykseklii > 13m > 9m >5m 5.1.4 Kaya Yarmalar SPT direnci, N < 20 5 20 25

Kaya yarmalarnda ev stabilitesi analizlerinde tabaka eim ve dorultular ,atlak sistemleri , faylanmalar dikkate alnacaktr. ev stabilitesi hesaplarnda kinematik analiz veya kaya koullarnn uygun olmas durumunda (ar ayrm kayalar) dilim metodu kullanlabilecektir.Bu analizlerde kayma yzeylerinin sreksizlik sistemleri boyunca oluaca gzard edilmemelidir. Analizlerde kullanlacak mukavemet parametreleri sreksizlik sisteminin zelliklerine gre seilecektir. atlakl ayrm kayalarda kohezyon deeri ihmal edilecek veya kk bir deer olarak alnacaktr. Kaya yarmalarnda yeraltsuyu olmas stabiliteyi hem kayma dayanm parametrelerinin ayrma, donma-zlme mekanizmalar sonucu azalmasna neden olarak hem de oluturduu boluk suyu basnlar nedeniyle ev stabilitesini olumsuz ynde etkilemektedir. Bu nedenle suyun mmkn olduunca kaya evleri blgesinden uzaklatrlmas gerekmektedir. Bu amala drenaj hendekleri, gerek duyulmas durumunda ev yzeyine yatay dren tekili gibi uygulamalara gidilebilecektir. Ykseklii 15m yi geen yarmalarda ev stabilitesi analizleri ve palye uygulamas gerekli olacaktr. Kaya evlerinin n projelendirilmesinde 15m den daha s olan yarmalar iin KGMSDM (1989) yaynnda nerilen aadaki ev kriterleri kullanlacaktr: Yarma ykseklii 5m 10m 15m ev Eimi (YAS yok) 1Y : 5D to 1Y : 2D 1Y : 5D to 2Y : 3D 1Y : 5D to 2Y : 3D ev eimi (YAS var) 1Y : 5D to 2Y : 3D 1H : 5V to 3Y : 4D 1H : 5V to 3Y : 4D

Kaya yarma blgelerinde uygulanan ev eimlerinde meydana gelebilecek kaya dmelerinin herhangi bir tehlike yaratmamas iin yarma evi hendek genilik ve derinlikleri ev yksekliine bal olarak KGM-SDM (1989) yaynnda verilen esaslara gre seilecektir. 5.2 5.2.1 Dolgular Dolgu evleri

Dolgu evleri ev stabilitesi analiz sonularna gre projelendirilecektir. Analizlerde kullanlacak zemin mukavemeti parametreleri bir geoteknik uzman mhendis tarafndan arazi ve laboratuvar deney sonular dikkate alnarak seilecektir. Ykseklii 10m yi aan dolgularda her 10m ykseklikte bir adet olmak zere 5m geniliinde palyeler tekil edilecektir. Stabilite analizlerinde aadaki minimum gvenlik saylar aranacaktr: 112

Dolgu ii stabilite : uzun dnem (drenajl parametreler) GS > 1.5 Deprem durumu GS > 1.01 Genel stabilite: Ksa dnem (drenajsz parametreler) GS > 1.3 Uzun dnem (drenajl parametreler) GS > 1.5 Deprem durumu GS > 1.01

KGM-PR de nerildii ekliyle ykseklii 15 m yi gemeyen kohezyonsuz malzemelerden oluturulmu dolgularda, greceli olarak yumuak/gevek taban zemini koullarnda genel stabilitenin tahkik edilmesi koulu ile, aadaki ev eimlerinin gvenli olduu kabul edilebilecektir: Granler evler: Malzeme Kaya dolgu Kum ve akll Siltli killi kum ve akl Kohezyonlu malzeme evleri: Ykseklii 13 m den fazla olan yeraltsuyu iermeyen dolgularda, ve 9m den daha yksek yeralt suyu ieren dolgularda detayl stabilite analizleri yaplmas koulu ile aadaki ev eimleri gvenli kabul edilebilecektir: Malzeme Siltli killi kumlar Silt, siltli killi ince kum Plastik siltl ve kum 5.2.2 Oturmalar ev eimi (YAS yok) 2Y : 1D 2Y : 1D ~ 2.5Y : 1D 2Y : 1D ~ 2.5 Y: 1D ev eimi (YAS var) 2Y : 1D ~ 2.5 Y : 1D 2Y :1D ~ 2.5Y : 1D 2Y : 1D ~ 3Y : 1D ev eimi (YAS yok) 1Y : 1D 3Y : 2D 2Y : 1D ev eimi (YAS var) 3Y : 2D 2Y : 1D 3Y : 1D

Skabilir taban zeminine oturan dolgularda, oturma analizlerinde dolgu gvdesindeki ve temel zeminindeki oturmalar birarada dikkate alnacaktr. Oturma zaman ilikileri laboratuvar deneylerinden elde edilecek konsolidasyon katsaylar kullanlarak tahmin olunacak ve konsolidasyon oturmalarnn proje zaman snrlamalar ierisinde tamamlanaca gsterilecektir. Ancak laboratuvar konsolidasyon katsays kullanlarak yaplan oturma zaman ilikisi tahminlerinin konsolidasyon zamann gereinden daha uzun verdii geoteknik mhendislii uygulamalarnda bilinen bir gerektir. Bunun nedeni alvyal zeminlerde kil matriks ierisindeki kum ve dier geirgen mercek ve ara tabakalar ikincil drenaj hatlar oluturarak boluk suyu basnlarnn beklenenden ok daha ksa srede snmlenmesini, dolaysyla konsolidasyon zamann nemli lde azaltmasdr. Bu nedenle reel oturma zaman ilikilerinin deneme dolgularnda yaplacak oturma lmlerini ve ekstrapolasyon metodlarn kullanarak belirlenmesi yntemi uygulanacaktr. Oturma analizleri hattn trafie alnmas sonrasnda oluabilecek oturmalarn konvansiyonel hat bakm yntemleri ile giderilebilecek mertebelerde olduunu ortaya koymaldr. 113

Ykseklii 3m yi aan ve skabilir zeminler zerine oturan, oturmalar asndan kritik kabul edilebilecek dolgularda oturma mertebeleri ve oturmann tamamlanma sreleri ile ilgili deerlendirmeler arazide yaplacak oturma lmleri sonularna gre yaplacaktr. Kademeli inaat yntemi gerekli grlen dolgularda inaat aamalar deneme dolgularnda yaplacak oturma gzlemlerinin deerlendirilmesi sonucu belirlenecektir. Oturma lmlerinde ekil 5.1de gsterilen oturma plakas veya benzeri bir enstruman kullanlabilecektir.

elik birleim bilezii D boru (tercihan PVC) birleim bilezii Halka (polysitren) slabilir plastik malzeme Halka (polysitren) slabilir plastik malzeme

Tercihen PVC d boru 150 mm d ap

elik i boru 1 m boyunda birimler ular dili 100 mm d ap

epeevre yal paavra dolgu elik birleim bilezii elik plaka 1m x 1m x 5-10mm)
Halka (polysitren) slabilir plastik malzeme veya benzeri

Kaynak

ekil 5.1 Tipik Oturma Plakas

Referanslar (KGM PR, 1989, ev Projelendirme Rehberi, KGM Teknik Aratrma Dairesi Yaynlar)

114

6. STNAT DUVARLARI

115

116

STNAT DUVARLARI

stinat yaplarna etkiyen yanal zemin basnlarnn hesap ynteminde Canadian Foundation Engineering Manual,1992 ve Navfac Design Manual 7.2, Foundations and Earth Structures,1986 esas alnmtr. 6.1 Yatay Zemin Basnc Katsays

Herhangi bir noktadaki zemin basnc katsays, K; o noktadaki yanal efektif gerilmenin h, dey efektif gerilmeye, v oran olarak tanmlanr. K = h / v 6.2 Zemin Basnc ve Yanal Birim Deformasyon Etkisi 6-1

Zeminin rselenmemi durumundaki doal efektif yanal gerilme sukunetteki zemin basnc olarak adlandrlr. Normal konsolide killerdeki sukunetteki zemin basnc, K0, aadaki eitlikle verilir; K0 = 1 sin 6-2

K0 zeminin ar konsolidasyon oranna paralel artar. lk yaklamda Ar Konsolidasyon Oranna (AKO) bal olarak aadaki bant kullanlabilir; K0 = (1 sin ) (AKO)0.5 6-3

Rijit istinat duvarlarnn arkasna yaplan dolgularda sktrma etkisi sukunetteki zemin basnc katsaysn arttrr ve K0 deeri 1.0i geer hatta pasif duruma yaklar. Bu nedenle yanal deplasmanna izin verilmeyen yaplarn tasarmnda sukunetteki toprak basnc dikkate alnmaldr. Zeminlerdeki yanal biirim deformasyon yanal basnlarn deimesine neden olur. Zeminde oluan yanal birim deformasyonun yn ve miktarna bal olarak oluan yanal zemin basnlar iki snr limit denge durum arasnda deiir. Yapnn zeminden uzaklamas durumunda snr gerilmeler aktif limit denge durumunda, yapnn zemine doru hareket etmesi durumunda ise pasif limit denge durumundadr. ekil 6-1de bir dayanma yapsna etkiyen yanal gerilmenin belirlenmesinde zemin birim gerilmesinin rol gsterilmektedir. Tablo 6-1de ise deiik zemin koullarnda zemin gme durumuna ulamak iin gerekli yap dnmesi (Y/H) miktar verilmektedir. Tablo 6.1. Gmeye Ulamak iin Gerekli Yap dnme miktar ZEMN CNS VE DURUMU Sk Kohezyonsuz Gevek kohezyonsuz Kat kohezyonlu Yumuak kohezyonsuz DNME (Y/H*) AKTF PASF 0.001 0.004 0.010 0.020 0.02 0.06 0.02 0.04

*Y = Yanal deplasman, H = duvar ykseklii 117

SIKI

YANAL DEY GERLME ORANI, K

GEVEK

AKTF DURUM GEVEK KOMPAKT SIKI

PASF DURUM

DUVAR DNMES

ekil 6.1. Kumlu zeminlerde Duvar Deplasmann Zemin Basnlarna Etkisi 6.3 Aktif Zemin Basnc

Aktif zemin basnc kendini brakm (yeterince deplasman yapm) bir duvara etkiyen minimum zemin basncdr. Kendi arl altnda gme durumuna ulam ve kayma mukavametinin tam mobilize olduu durumu temsil eder. Kayma mukavemetinin mobilize olmas iin gereken yanal birim deformasyon (genleme) greceli olarak olduka dktr ve sadece rijit bir ekilde desteklenmemi yaplarda oluur. Kohezyonsuz zeminlerde aktif durumda yanal gerilmenin dey gerilmeye oran, Ka , ekil 6 2de verilen formlle hesaplanabilir. Duvar srtnmesi, tan sadece duvar ile zemin arasnda relatif bir hareket olmas durumunda oluur. Tabakal zeminlerde, Ka, her zemin iin ayr ayr hesaplanr. Genel olarak, herhangi bir derinlikteki yanal zemin basnc; Ka z ye eittir, burada z ; z derinliindeki efektif dey gerilmedir.

= 0, i = 0 ve = 9 olan kohezyonlu zeminlerde toplam aktif zemin basnc, Pa , toplam dey gerilmeden drenajsz kayma mukavemetinin, cu, iki katnn karlmas ile aadaki gibi hesaplanr;
Pa = z 2 cu 6-4

Hem kohezyon hemde srtnme asna sahip zeminlerde aktif zemin basnc aadaki ekilde hesaplanr; Pa = Ka z 2 cu Ka0.5 118 6-5

Yapya etkiyen toplam basnc bulmak iin hidrostatik basn aktif basnca eklenmelidir.

ZEMN

Plastisite ndeksi
ABC KAMASININ AIRLII

2 cosec sin ( - ) Ka = sin ( + ) + Kah = Ka sin ( + ) sin ( + ) sin ( i ) sin ( i )

= 0 ve i = 0 = 900 ise
1 sin Ka = Kah = 1+ sin

ekil 6.2. Aktif Zemin Basnc Katsays, Ka, Ka nn yanal bileeni Kah 6.4 Pasif Zemin Basnc

Pasif zemin basnc bir yapnn zemine doru relatif hareketi sonucu oluabilecek maksimum zemin basncdr. Yanal yk altnda gmeye ulam ve tm kayma mukavemetinin mobilize olduu durumu temsil eder. Kayma mukavemetinin mobilize olmas iin gereken birim yanal deformasyon (skma) olduka byk olabilir ve yapnn deplasman yapabilirlii kontrol edilmelidir.Deplasmanlarn snrl olmas durumunda dk gerilmeler beklenmelidir. Dier yandan sktrlm geri dolgular (sktrma ilemi ile ngerilmi) tam yanal pasif deere ulamak iin ok az veya hibir deplasmana ihtiya duymazlar.

= 0, i = 0 ve = 0 iin, pasif durumda yanaln dey efektif zemin basncna oran, zemin basnc katsaysnn tersidir (1 / Ka).

Kp,

aktif

Pasif zemin basnc katsaysnn hesap yntemi ekil 6-3de verilmitir. Tabakal zeminlerde Kp, her zemin iin ayr ayr hesaplanr. Genel olarak herhangi bir derinlikteki yanal pasif zemin basnc, Kp z olarak hesaplanr, burada z z derinliindeki efektif gerilmedir. Yapya etkiyen toplam basnc bulmak iin hidrostatik basn pasif basnca eklenmelidir.

119

ZEMN

2 cosec sin ( + ) Kp = sin ( - ) + Kph = Kp sin ( + ) sin ( + ) sin ( + i ) sin ( i )

= 0 ve i = 0 = 900 ise
1 + sin Kp = Kph = 1- sin

ekil 6.3. Pasif Zemin Basnc Katsays, Kp, Kp nin yanal bileeni Kph 6.5 Duvar Srtnmesi

Bir istinat yaps oturmad srece gerisindeki oluan srtnme kuvveti aktif kamaya yukar ynde etkimekte ve aktif basnc azaltmaktadr. Duvar srtnmesi pasif kamaya aa ynde etkimekte ve kamann yukar yndeki hareketini engelleyerek pasif basnc arttrmaktadr. Genellikle duvar srtnmesinin aktif yk zerindeki etkisi kk olup ihmal edilmektedir. Duvar srtnmesinin pasif basnca etkisi byktr, ancak srtnmenin olumas iin mutlaka deplasmana ihtiya vardr. Elde llm verilerin olmamas nedeniyle zemin srtnme asnn 1/2 si ile 2/3 duvar srtnme as olarak alnabilir. 6.6 Srarj Ykleri Bir duvar arkasnda nokta veya izgi yk bulunmas ve bu ykn geri dolgu ykne gre kk olmas (srarj nedeniyle duvara etkiyen kuvvetin aktif ykn %30 undan az olmas) durumunda ilave duvar basnc ekil 6.4 de gsterildii gibi hesaplanabilir. Byk srajlarn etkimesi durumunda kama tipi analizlerin yaplmas gerekir (bkz. Navfac, 1971)

120

ekil 6.4. Nokta ve izgi eklindeki Srarjn Duvarda yaratt Yatay Gerilme 6.7 Rijit stinat Duvarlar

Rijit istinat duvarlar yanal kapasitelerini ncelikle kendi arlndan ve geri dolgu arlndan alrlar. Bu duvarlarn tama gc ve kaymaya kar yeterli gvenlii salayacak ekilde tasarlanmaldr. Tutulu olamayan duvarlar aktif basn oluturmaya yetecek deplasman yapmasna izin verilmi duvarlardr. 121

Tutulu duvarlar ise duvar arkasnda aktif gerilmenin olumasn yeterli deplasman yapmasna izin verilmeyen duvarlardr. stinat duvarlarnn projelendirmesinde tama gc ve kayma ile ilgili kriterler ekil 6.5de verilmitir. Geri Dolgu Tipinin nemi Svlamaya Hassas Olmayan Malzeme Su seviyesi altnda olan ve depremde svlama riski tayan rhtm ve benzeri dayanma yaplarnn geri dolgusu svlamaya hassas olmayan malzemelerden oluturulmaldr. Svlamaya hassas olmayan malzeme granler yapda olmal ve % 50 sinin tane ap D50> 10 mm ve % 10 unun tane ap D10> 1mm den byk olmaldr. Kohezyonsuz Zeminler Birletirilmi Zemin Snflandrma Sistemine gre GW, GP, SW veya SP tipizeminler geri dolgu iin mkemmel zeminlerdir. Bu tr zeminlerin kullanlmas durumunda tasarmda teorik zemin basnlar aynen kullanlabilir. Kumlu Killer ve Killi Kumlar Birletirilmi Zemin Snflandrma Sistemine gre GC, GM, SC veya SM tr zeminlerin geri dolguda kullanlmas iin mutlaka kuru kalmalarnn salanmas gerekir, bu tr zeminler slakken dona hasastr. Yeterli drenaj nlemleri alnmas durumunda teorik zemin basnlar tasarmda kullanlabilir. Bu zeminlerde slakken dzgn bir sktrma salanamaz. Siltler ve Killi Siltler Birletirilmi Zemin Snflandrma Sistemine gre CL, MH, ML veya OL tipi zeminler geri dolguda kullanldklarnda don ve ime zellii gsterirler. Duvar deplasmanlar olduka artmaktadr, bu nedenle dolguda kullanlmalarndan kanlmaldr. Kullanlmalarnn zorunlu olmas durumunda dona kar nlem alnmal, tasarmda ise yanal zemin basnlar 1.0 alnmaldr.

122

DUVAR TP

YK DYAGRAMI
GER DOLGU

TASARIM
BLEKE KUVVETN YER W a + Pv e PH b d = ------------------------------W + Pv Pp = 0 kabul edilerek

AIRLIK
DONATI

DEVRLME GVENL Burun noktasna gre moment Wa FD = ----------------PH b PV KAYMA GVENL ( W + Pv) tan + ca B Fk = ---------------------------- 1.5 PH ( W+Pv) tan + ca B +Pp Fk = -------------------------------- 2.0 PH F = (W+Pv) tan + ca B Taban Srtnmesi deerleri iin Tablo 6- 2ye baknz. ca =taban ile zemin arasndaki adhezyon tan = Zemin ile taban arasndaki srtnme (Tablo 6-2) W = Duvarn yzer arl. Duvar arl ile arlk ve yar arlk tipi duvarlarda duvar nndeki zemin arl dahildir. Konsol ve payanda duvarlarda temel zerindeki zemin arl dahildir. Su basnc ve szma sonucu oluabilecek kaldrma kuvveti dlmelidir. TAIMA GC Tama gc kontrolu Blm 3 (s temeller) de akland gibi yaplacaktr. 1.5

ZEMN YZEY N ARKA GER DOLGU

YARI AIRLIK
TOPUK BURUN TABAN

DK GVDE

KONSOL

BURUN DEMES

TOPUK DEMES

TEMEL TABANI ZEMN BASINCI

PAYANDA

PAYANDA

KEST A - A

ekil 6.5. stinat Duvarlarnn Tasarm Kriterleri

123

Tablo 6.2. Srtnme Katsays ve Adhezyon Deerleri Srtnme katsays, tan Srtnme as,

Malzeme

Aadaki temel zeminlerine oturan ktle betonlar Temiz salam kaya Temiz akl, akl kum karmlar, kaba kum Temiz ince orta kum, siltli orta kaba kum, siltli veya killi akl Temiz ince kum, siltli veya killi ince orta kum nce kumlu silt, plastik olmayan silt ok kat sert rezidel veya ar konsolide kil Orta kat kat kil ve siltli kil 0.70 0.55 0.60 0.45 0.55 0.35 0.45 24 29 0.30 0.35 19 24 0.40 0.50 17 19 0.30 0.35 22 26 17 - 19 Kohezyonlu zeminler ok yumuak ( cu = 0 12 kN/m2) Yumuak Orta kat Kat ok kat ( cu = 12 - 25 kN/m2) ( cu = 25 50 kN/m2) ( cu = 50 100 kN/m2) ( cu = 100 200 kN/m2) Adhezyon (kN/m2) 0 12 12 25 25 35 35 45 45 60 35 29 31

6.8 6.8.1

Esnek stinat Duvarlar Ankrajl Esnek Duvarlar

Tek sradan destekli ankrajl esnek duvarlar geriye balanm bir ankraj ile desteklenmi ve kaz seviyesi altna soketlenmi esnek bir levhadan oluur (palplan). Genellikle karlalan deiik durum iin tasarm kriterleri ekil 6.7de sunulmutur. a) Duvar Basnc: Duvara etkiyen aktif ve pasif zemin basnlar Blm 6.1de akland ekilde hesaplanacaktr. Gerekli akma boyu ve ankraj kuvveti iin ekil 6-7 kullanlabilir. b) Duvar Hareketleri: Aktif gerilme dalm duvar hareketine bal olarak deitirmekte ve maksimum moment noktas da deimektedir. Duvarn esnek yaps hesaplanan 124

moment deerinin azalmasn salamaktadr. Momentdeki bu azalma duvar esnekliinin bir fonksiyonudur. Moment azltma faktr ekil 6.8den alnabilir. 6.8.2 Konsol Esnek Duvarlar

Konsol duvarlar kaz seviyesi zerindeki aktif basnc kaz seviyesi altndaki pasif basn ile ankraj olmadan dengeleyen duvarlardr. Bu tr duvarlarn kullanlabilecei maksimum ykseklik 5.0 metrelere ulamakta ve taneli zeminler ile kat killerde uygulanabilmektedir. Tasarm yntemi ekil 6.9da verimektedir. Kohezyonlu zeminlerdeki analizlerde ekme blgesinde negatif basn kullanlmamaldr. 6.8.3 Szmaya Kar Taban Stabilitesi

Palplan duvarlarda tabanda oluacak szma gevek kumlarda taban kabarmasna sk kumlarda ise taban kaynamasna neden olabilir. Palplan tabannda oluan kaldrma kuvvetinin bu noktadaki dey efektif basnc gemesi durumunda taban kabarmas oluur. Taban kabarmas veya kaynamasn nlemek iin palplann yeterli derinlie aklmas gerekir. zotroik kumlarda kaynama veya kabarmaya kar deiik gvenlik saylar iin gerekli akma derinlikleri ekil 6.10 da verilmitir. 6.9 Genel Stabilite Analizi

Dayanma yaplarnda yukarda aklanan analizlere ilave olarak genel stabilite kontrol yaplmaldr. Genel stabiliteden kast yapy iine alan dairesel bir kayma riskinin olup olmadnn aratrlmasdr(ekil 6.6). Bu amala Bishops Basitletirilmi Dilim Metodu ve benzeri teorik metotlar kullanlarak hazrlanm ticari bilgisayar programlar kullanlabilir. Analizlerde uzun ve ksa dnem ile deprem durumundaki gvenlik durumu rapor edilecektir. Uzun dnem,statik : FS > 1.5 (maksimum kayma dayanm parametreleri kullanlarak) Deprem : FS > 1.01 (bulunulan deprem blgesine gre seilecek edeer yatay yk katsays Kh kullanlarak)

ekil 6.6 Genel Stabilite Analizi

125

Q q 1 1 c1 Ankraj kuvveti ,AP Aktif zemin basnc Su basnc, wh Srarj basnc TABAKA 1 TABAKA 2 h L1 H L2 PA1 A

L3

2 2 c2

PP

PA2

GENEL DURUM
Q

1. Aktif ve pasif basnlar hesaplanr. Duvar srtnmesi sadece temiz kaba akllarda alnr dier zeminlerde ihmal edilir. 2. Gerekli derinlik, D; A noktasna gre moment alnr ve D iin zlr; PA1 L1 + PA2 L2 = PP L3/GS GS = 2-3 Kaba Taneli zeminlerde GS = 1.5 2 nce taneli zeminlerde 3. Ankraj Kuvveti AP =(PA1+PA2-PP/GS) d (d=ankraj yatay aral) 4. Maksimum eilme momenti (Mmaks) PA1, PA2, PP/GS kullanlarak hesaplanr. Kumlu zeminlerde moment azaltma faktr kullanlr. 5. Uygulamada hesaplanan D deeri olas kaz ve oyulmalara kar %20 arttrlr. 1den 3e kadar tasrm basamaklar yukardaki gibi olacaktr 4. Maksimum eilme momenti PA, PP/GS, AP kullanlarak hesaplanr. 5. ekil 6-7 den 20 ise maksimum eilme momenti AB aralnda B noktas basit mesnet alnarak hesaplanr. < 20 iseekil 6-7 den moment azaltma faktr uygulanr 6. Uygulamada hesaplanan D deeri olas kaz ve oyulmalara kar %20 arttrlr.

A Aktif basn H

D Pasif basn

ok sk kaba taneli zemin

OK SIKI R TANEL ZEMNLERE SOKETL

Q

A Aktif basn H L2 L1

PA

HD

HD/2

1. Basnlar yukarda akland gibi hesaplanr, sadece pasif basn sert zemin zerinde sfr alnr. 2. Sert birime soket; A noktasna gre moment alnr ve PB hesaplanr. PA L1 PP /GS L2 = PB/GS (L2 +L3) PB nin s bir penetrasyon ile elde edilip edilemeyecei tahmin edilir. 3. Ankraj kuvveti AP = (PA PP/GS PB/GS))d 4. Maksimum eilme momenti PA, PB ve AP kullanlarak ac aralnda hesaplanr C noktas basit mesnetli kabul edilir.

Pp L3 PB C Kaya

KAYA VE BENZER ZEMNLERE SOKETL ekil 6.7 Ankrajl Esnek stinat Duvar Tasarm Kriterleri 126

1.0 0.9

Mtasarm / Mmaks Oran

0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2

0.7 1 1.2 1.4 1.6 2 3 3.5 4

Orta sk sk iri taneli zeminlere soket ok sk iri taneli zeminlere soket

9 10

12 14 16 18 20

25

30

(H + D)4 = ------------EI

(m2/ kN)

Mmaks = ekil 6.6 dan hesaplanan maksimum moment Mtasarm= Maksimum tasarm momenti E= Palplana ait elastisite modl (kN/m2) I= Palplana ait birim uzunluk iin atalet momenti (m4) H= Kaz derinlii (m) D= Soket derinlii (m)

= esneklik katsays (m2 / kN)

ekil 6.8 Ankrajl Duvarlarda Moment Azaltma Katsays

127

KAZI

P1

A1

O1 D C Z E E F P2 O P3 A2 J

DKP - (+D)Ka

(H+D)Ka (H+D)KP - DKA (H+D)KP

DKa

DKP

1. Balang iin bir deneme derinlii,D, korelasyon yardmyla seilebilir. Standart Penetrasyon Direnci, N/30 cm 0-4 5-10 11-30 31-50 +50

kabul edilir. Bu derinlik aada verilen D (m) 2.00 H 1.50 H 1.25 H 1.00 H 0.75 H

2. Aktif ve pasif zemin basnlar nceki blmlerde anlatlan yanal basn katsaylar kullanlarak hesaplanr. 3. Statik denge salanmaya allr; yanal kuvvetlerin toplam ve herhangi bir nokta etrafndaki momentlerin toplam sfr olmaldr. Yanal kuvvetlerin toplam basn alanlar olarak aadaki ekilde ifade edilebilir; (EA1A2) - (FBA2) - (ECJ) = 0 Bu eitlik uniform zemin koullar iin zldnde Z derinlii aadaki ekilde hesaplanr; Kp D2 Ka (H+D)2 Z = ------------------------(Kp Ka) (H+2D) ekil 6.9 Esnek Konsol Duvarlarn Tasarm Kriterleri

128

Sonsuz derinlikte kumda gerekli akma derinlii

W Hw

D / HW ORANI

Palplan

Gevek kum sk kum

Gevek kumlarda taban kabarmasna sk kumlarda taban kaynamasna kar gvenlik says

Sonlu derinlikte sk kumda gerekli akma derinlii

Hw

D / HW ORANI

H1

Geirimsiz birim H1/Hw=2

H1/Hw=1

Kaynamaya kar gvenlik says

W / HW ORANI

ekil 6.10 Taban Kabarmas veya Kaynamasna Kar Gerekli Palplan Boyu 129

Referanslar CANADIAN DESIGN MANUAL, 1992 Canadian Geotechnical Society NAVFAC DM: 7-2 1986, Foundations and Earth Structures, Command. Dept. Of Navy, Alexandria, Virginia, USA. Naval Facilities Engineering

130

7. ZEMN SIVILAMA ANALZ VE YNTEMLER

131

132

7 7.1

ZEMN SIVILAMA ANALZ VE NLEM YNTEMLER Zemin Svlamas Deerlendirme Raporu Kapsam

Temel alt zeminlerinin potansiyel olarak svlaabilir olduu ve bu zemin tabakalarnda dzeltilmi temsili SPT vuru saysnn, N1,60 = 30 vuru / 30 cm deerinden kk olduu durumlarda zemin svlamas deerlendirme raporu hazrlanr. Zemin svlamas deerlendirme raporunun hazrlanmasna, maksimum zemin yzey ivmesi, a maks ,ze min < 0.15 g ve potansiyel olarak svlaabilir tabakalarn herbirinde aa listelenen artlardan en az birinin saland durumlarda gerek duyulmayabilir: i) kum kil karmlarnda kil ieriinin % 20den fazla ve plastisite indeksinin % 20den yksek olmas; ii) kum silt karmlarnda ince dane yzdesinin % 35den fazla ve dzeltilmi SPT vuru saysnn, N1,60, 20 vuru / 30 cmden yksek olmas; iii) temiz kumlarda dzeltilmi SPT vuru saysnn, N1,60, 24 vuru / 30 cmden yksek olmas. Zemin svlamas deerlendirme raporu ieriinde minimum olarak Tablo 7.1de belirtilen deerlendirme aamalar kapsanmaldr. Tablo 7.1. Zemin Svlamas Deerlendirme Aamalar Zemin svlamasnn balama veya tetiklenme olaslnn deerlendirilmesi Svlama sonras zemin mukavemeti ve genel stabilitenin deerlendirilmesi Svlama nedeniyle oluabilecek zemin deformasyon ve deplasmanlarnn belirlenmesi Bu deformasyon ve deplasmanlarn styap/altyap davranna etkilerinin deerlendirilmesi Gerek grlrse hasar azaltc nlemlerin uygulanmas

7.2

Svlaabilir Zeminler

Sismik zemin svlamas doygun haldeki kohezyonsuz ya da dk kohezyonlu zeminlerin deprem sarsnts altnda, boluk suyu basncndaki arta paralel kayma mukavemeti ve rijitliindeki d olarak tanmlanr. Zemin svlamas srasnda ve sonrasnda byk mertebelerde kalc zemin deformasyonlar ve sfr zemin efektif gerilme durumlar gerekleebilir. Zemin svlamasnn deerlendirilmesine ynelik olarak yaptrlacak zemin aratrma almalar minimum olarak, standart penetrasyon deneyi, (SPT) ve/veya koni penetrasyon deneyinin (CPT)nin yapm ile ilgili zemin tabakalarndaki dane dalm, su muhtevas ve Atterberg limit deerlerinin belirlenmesini iermelidir.

133

Potansiyel olarak svlaabilir zeminler, doygun haldeki i) temiz kumlar, ii) plastik olmayan silt kum karmlar ile iii) ekil 7.1de A blgesine den silt, kil, kum karmlar olarak tanmlanr. Ayrca ekil 7.1de B blgesine den ve svlama davran nceden kestirilemeyen karmlardan rselenmemi numune alnarak svlama tetiklenmesi laboratuvar ortamnda test edilir.
Uygulanabilecei durumlar: (a) PI > 12 % ve FC 20% (b) PI < 12 % ve FC 35%

U-izgisi A-izgisi

PI (Plastisite ndeksi)

B Blgesi : Eer wc 0.85(LL) ise deney yaplmaldr A Blgesi : Eer wc 0.8(LL) ise svlama potansiyeli vardr

LL (Likit Limit)

ekil 7.1 nce daneli zemin karmlarnda Seed vd. (2003) tarafndan nerilen svlaabilirlik koulu 7.3 Zemin Svlamas Tetiklenme Analiz Yntemleri

Tekrarl kayma gerilmesi, CSRnin hesaplanmasnda Seed ve Idriss (1971)in gelitirdii basitletirilmi yntem ya da tercihen saha dinamik tepki analizleri kullanlabilir. Basitletirilmi ynteme gre:

CSR = 0.65

a maks , ze min g

v ) rd v'

7-1

a maks ,ze min : maksimum yatay yzey zemin ivmesi g : yeryz ivmesi : toplam dey gerilme v v' : Efektif dey gerilme

rd
nerilir.

: dorusal olmayan ktle kayma katsays

rd deerinin derinlie bal belirlenmesinde ekil 7-2de sunulan bantnn kullanlmas

134

0 5 10 15 20 25 30 0.0 0.2 0.4

Derinlik (m)

rd

0.6

0.8

1.0

1.2

ekil 7.2 Derinlie kar verilen rd deerleri (etin ve Seed, 2004) 7.3.1 SPTye Bal Tetiklenme Analiz Yntemi

Zemin svlamas tetiklenme direncinin belirlenmesi kapsamnda, araziden ele edilmi ham SPT verileri, N, Tablo 7.2de NCEER 1997den esinlenilerek verilen dzeltmeler kullanlarak, Denklem 7-2de gsterildii zere N1,60 deerine dzeltilir. N1,60 = N. CN CR. CS. CB. CE 7-2

SPT verileri kullanlarak svlama tetiklenmesine kar tekrarl gerilme diren oran, CRR, Denklem 7-3te etin vd., 2004 tarafndan verildii zere hesaplanr,

N1,60 (1 + 0.004 FC ) 29.53 ln (M w ) v 3.70 ln P + 0.05 FC + 16.85 a CRR( N1,60 , M w , v , FC , PL ) = exp 13.32

7-3

135

FC , 200 Nolu elei geen ince dane yzdesini (0 ve 35 aralnda deiir ve rnein, FC = 25% iin 25 deeri kullanlr), Pa , ise atmosfer basncn ifade eder. Tasarma esas deprem moment byklnn belirlenmesi kapsamnda alma sahas sismik tehlike analizlerine ihtiya duyulur. Tablo 7.3te zetlenen fay kr moment bykl verilerinden genel bir fikir vermesi bakmndan yararlanlabilir. Tablo 7.2. SPT Dzeltmeleri

CN

CN = (

Pa

) 0.5

CR

CS

CB

CE

0.50 CN 2.00 Tij uzunluu Dzeltme faktr 3-4 m 0.75 4-6 m 0.85 6-10 m 0.95 10-30 m 1.00 > 30 m < 1.00 Numune alcda membran boluunun ngrld ancak membrann kullanlmad durumlar iin dzeltme: N CS = 1 + 100 1.10 CS 1.30 Sondaj delgi ap Dzeltme (CB) 65 to 115 mm 1.00 150 mm 1.05 200 mm 1.15 ER (Enerji oran) SPT ekicinden numune alcya iletilen enerjinin yzde cinsinden oran En iyi yaklam her darbede iletilen enerjiyi dorudan lmektir. Mmkn olduu yerde dorudan lmler yaplmaldr. Bir sonraki yaklam daha nceden dorudan enerji lmlerine gre kalibre edilmi bir eki ve mekanik eki kaldrma sistemi kullanmaktr. Aksi halde ER tahmin edilmeli. yi arazi uygulamas, ekipman ve izleme koullarnda aadaki ltler kullanlabilir: Ekipman Tahmini ER (Not 3e bakn) CE (Not 3e bakn) 0.4 - 0.75 0.7 - 1.2 -Emniyet ahmerdan1 -Simit (Donat) ahmerdan1 0.3 - 0.6 0.5 - 1.0 0.7 - 0.85 1.1 - 1.4 -Simit (Donat) ahmerdan2 -Otomatik ahmerdan 0.5 - 0.8 0.8 - 1.4 (Simit veya Emniyet) Daha dk kalitede arazi almas(dzensiz eki dme mesafesi, ekicin ubuk zerinde ar srtnmesi, kedi kafasna bal slak veya ypranm halat v.b.) olduu durumlarda ayarlamalar yaplmaldr. (1) Halatl makara sistemi, halat, makara etrafnda iki tur atar, normal drme (Japonlarn atma yntemi deil), halat slak veya ar ypranm deil.

Not:

136

(2) zel Japon atma drmeli yntemi, halatl makara sistemi. (Not 4e baknz.) (3) Gsterilen aralk iin, araln te birinin ortasna den deerler dierlerinden daha yaygndr, fakat eer ki ekipman ve/veya izleme metotlar iyi deilse ER ve CE gsterilen aralktan daha fazla deiebilir. (4)Yaygn Japon SPT uygulamas, delik ap ve SPT vuru skl iin ilave dzeltmeler gerektirir. Tipik Japon halatl makara sistemi, donut sahmerdan ve Japon atma drme yntemi iin toplam CBxCE arpm 1.0 ile 1.3 deerleri arasndadr. Tablo 7-3 Fay kr uzunluuna karlk Deprem Moment Bykl Bants ve Coppersmith, 1994) Fay Ortalama Fay Kr Deprem Moment Bykl Mekanizmas (km) 20 6.3 30 6.5 50 6.9 Yanal Atml 75 7.1 100 7.3 150 7.6 200 7.8 10 5.9 20 6.3 Normal Atml 30 6.6 50 7.0 7.2 75 10 6.0 20 6.4 30 6.7 Ters Atml 50 7.0 75 7.3 100 7.5 7.3.2 CPTye Bal Tetiklenme Analiz Yntemi (Wells

CPT verileri kullanlarak svlama tetiklenme analizlerinde Denklem 7-4, 7-5 ve 7-6da zetlendii zere arazi CPT u, ( qc ), Mpa biriminden, ve eper direnci, f s deerleri, dey efektif gerilmenin 1 atm. olduu gerilme koullarna normalize edilerek, dzeltilmi CPT u direnci, qc ,1 ve eper direnci, f s ,1 deerlerine dntrlr. Denklem 7-5daki stel normalizasyon katsays, c nin hesaplanmasnda Denklem 7-6dan yararlanlabilir. Srtnme oran, f RF = s 100 olarak tanmldr. q c

qc ,1 = C q qc
P Cq = a v
c

7-4

7-5

137

 Rf c = f1 f 3

f2

7-6 7-6da kullanlmak

1.21

Denklem

zere

f 3 = abs[log(10 + q c )]

f 1 = 0.78 q c0.33

f 2 = 0.32 q c0.35 + 0.49

olarak tariflenir. abs mutlak deer fonksiyonunu ifade etmektedir.

CPT verileri kullanlarak svlama tetiklenmesine kar tekrarl gerilme diren oran, CRR, Denklem 7- 7de Moss vd., 2006 tarafndan verildii zere hesaplanr.
q 1.045 + q 0.110 R + 0.001 R + c 1 + 0.85 R 0.848 ln (M ) c ,1 f f f w c,1 0.002 ln v 20.932 P a (7.7) CRR(qc ,1 , R f , M w , v ) = exp 7.177

) (

7.4

Svlamaya Kar Gvenlik Says ve Svlama Sonras Zemin Performansnn Deerlendirilmesi

Svlamaya kar gvenlik katsays, GK s =

CRR olarak tanmlanr. CSR

GK s < 1.0 olmas durumunda, svlamas beklenen tabakalarn kayma mukavemetleri ampirik
bantlar yardm ile belirlenir. Svlam zeminin drenajsz kayma mukavemeti, Su,r, ekil 7.3te verilen bant yardm ile ince dane dzeltilmesi yaplm, SPT darbe says, N1,60,CSye bal olarak bulunabilir. Svlama durumunda zemin parametreleri azaltlarakda kullanlabilir. Tablo 7-4 svlamaya kar gvenlik saysna bal zemin parametrelerine ugulanacak azaltma katsaylarn vermektedir. Svlamas beklenen zemin tabakalar iin bu parametreler kullanlarak saha zeminlerinin sismik durumda genel stabilite (ev durayszl, tama gc yenilmesi, vs.) analizleri ilgili ksmlarda tartld zere yaplr.

138

0.4

Svlaan Zeminin Drenajsz Kayma Mukavemeti Balangtaki Dey Efektif Gerilme

0.3

0.2

0.1

0.0 0 5 10 15 20 25

Edeer Temiz Kum SPT Vuru Deeri (N1,60,CS )

ekil 7.3 su,r/v' ile N1,60,CS arasndaki Stark ve Mesri (1992) tarafndan nerilen iliki Tablo 7.4 Svlama Durumunda Zemin Parametrelerine uygulanacak Azaltma Faktrleri Zemin yzeyinden derinlik Azaltma Faktr, DE GKsv (m) 0x10 0 GKsv 0.6 10x20 1/3 0x10 1/3 0.6<GKsv 0.8 10x20 2/3 0x10 2/3 0.8<GKsv 1.0 10x20 1 Tekrarl ykler altnda artan boluk suyu basncnn yeniden hidrostatik denge durumuna dnmesi sonras, gevek zeminler deprem ncesi durumlarna gre bir para daha yksek rlatif skla ularlar. Bu durum sonras yap temellerinde ve zemin yzeyinde oturmalar grlr. Bu oturmalarn belirlenmesinde ncelikle daneli zemin tabakalarnn tekrarl ykler altnda ne miktarlarda hacimsel birim deformasyona ( v ) urayaca belirlenir ve ardndan sahada beklenen toplam oturma (

s ), bu birim deformasyonlarn doygun haldeki daneli zemin

7-8

tabaka kalnlklar ( t ) ile arplp toplanmas ile Denklem 7-8de gsterildii zere hesaplanr.

s = (

v ,i

ti )

139

Tekrarl ykler sebebiyle oluan hacimsel birim deformasyonlarn belirlenmesinde, Tokimatsu ve Seed (1984) ve Ishihara ve Yoshimine (1992) tarafndan verilen ve ekil 7.4 ve 7.5de gsterilen yar ampirik bantlar kullanlabilir.
0.6

'v (%)
0.5

10 5 4 3

0.5

0.4

'v=0.3% 'v=0.1%

'v
av

0.3

0.2

0.1

0.0 0 10 20 30 40

N1,60,CS

ekil 7.4. Tokimatsu ve Seed (1984) tarafndan nerilen hacimsel birim deformasyon ilikileri

140

2.2 2.0 1.8 1.6 1.4 1.2

GKsv
1.0 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0

3% 3.5% 4% N1,72=10 6% 8% max =10% N1,72=14 N1,72=20 N1,72=25 N1,72=30 N1,72=6 N1,72=3

0.0

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0

6.0

v (%)

ekil 7.5 Ishihara ve Yoshimine (1992) tarafndan nerilen hacimsel birim deformasyon ilikileri Deprem srasnda svlama sonras mukavemetini yitiren zeminler, arazide statik durumda yatay dzlem zerinde etkiyen kayma gerilmelerinin bulunmas halinde bu gerilmelere diren gsteremezler ve sonucunda metrelerce yatay deplasmana maruz kalabilirler. Yanal yaylmalarn 1o kadar bile dk eimlerde gerekletii vaka rnekleri oktur. Yanal yaylma mekanizmasnn girift olmas sebebi ile saysal modellemelerle mertebe tahkiki oldukca zordur. Bu sebepten dolay vaka rneklerinin geri analizine dayanan ampirik yntemler sklkla kullanlr. En yaygn olarak kullanlan yntem Youd vd. (2002)dir. Bu yntem kapsamnda, sras ile Denklem 7-9 ve 7-10da verildii zere serbest yzeyin (deniz, dere kenarlar rneklerinde olduu gibi, ekil 7-6) bulunduu ya da sadece evden oluan zemin kesitleri iin svlama sebepli yanal yaylma deerleri ( D H ) hesaplanr.

log D H = 16.713 + 1.532 M w 1.406 log R * 0.012 R + 0.592 log W + 0.540 log T15 + 3.413 log(100 F15 ) 0.795 log( D5015 + 0.1mm) log D H = 16.213 + 1.532 M w 1.406 log R * 0.012 R + 0.338 log S + 0.540 log T15 + 3.413 log(100 F15 ) 0.795 log( D5015 + 0.1mm)
Verilen denklemlerde;

7-9

7-10

R * = R + 10( 0.89 M w 5.64 ) , R : En yakn sismik kaynaa veya fay krna olan yatay uzaklk (km cinsinden),

141

W = H / L (%) : Serbest yz oran (Bu ifadede H serbest yzn ykseklii (m), L ise serbest yzle deplasman noktas arasndaki uzaklk olarak tanmlanmtr), S : Zeminin eimi (%), T15 : N 1.60 < 15 olan doygun tabakann kalnl (m),

F15 : T15 tabakasndaki ortalama ince dane yzdesi (0.075 mmden kk dane boyutlu
malzeme), D5015 : T15 tabakasndaki ortalama D50 deeri (mm) olarak tanmlanmtr.

Tepe

Deplasman Vektr

Topuk ekil 7.6 Topografyayla ilgili tanmlayc deikenler Belirlenen svlama sonras deplasmanlarn styap/altyap davranna etkileri deerlendirilerek ihtiya duyulmas halinde styap glendirmesi ve zemin iyiletirmesi uygulanr. Baz zemin iyiletirme yntemleri ve kullanm faydalar Tablo 7-4te zetlenmitir. Zemin iyiletirme yntemlerinin saha zeminlerinin karakteristikleri ile uyumlu seimi uzman mhendislerce yaplr. Seilen zemin iyiletirme uygulamasnn baars iyiletirme sonras CPT ve/veya SPT deneyleri ile yerinde teyit edilir.

142

Tablo 7.5 Zemin svlamasna kar uygulanabilecek iyiletirme yntemleri Genel Kategori yiletirme Yntemi Notlar Svlaabilir zeminin kazlmas ve (a) Svlaabilir zeminin sahadan uzaklatrlmas kazlmas ve sahadan genellikle eknomik bir yntem uzaklatrlmas deildir. I. Kaz ve/veya (b) Svlaabilir zeminin kazlp Sklatrma ayn zeminin sktrlarak Svlaabilir zemin tabaka yeniden yerletirilmesi derinliini aan temel derinlikleri (c) Svlaabilir zeminin yerinde mmknse dnlmelidir. sklatrlmas Titreimle sklatrma temiz (a) Titreimli sonda ile kumlarda (FC < 12 %) etkin bir kompaksiyon yntemdir ve akl kolonlarla (b) Dinamik konsolidasyon II. Yerinde beraber de kullanlabilir. (Arlk drme) sklatrma Sklatrma kazklar zemine (c) Sklatrma (kompaksiyon) yntemleri iletilen kayma gerilmelerinde bir kazklar azalmaya yol aarak svlamaya (d) Patlatma ile derin sktrma kar direnci artrr. (e) Sklatrma Enjeksiyonu (a) Szma enjeksiyonu Szma enjeksiyonu akll ve (b) Yksek Basnl Jet temiz kum karmlarnda etkin Enjeksiyonu olarak kullanlr. III. Dier zemin (c) Derin kartrma Birok dren kurulum ilemi iyiletirme (d) Drenler srasnda ayn zamanda zeminde yntemleri - akl drenler sklamaktadr. - Kum drenler - erit direnler (e) nykleme IV. Banket, (a) Serbest yzeyde istinat Ky liman yaplarnda ve sahil hendek, sahil duvarlar veya destek kearndaki yaplamalarda duvar, ve dier yaplar ile byk yanal sklkla tercih edilir. istinat yaplar ve yaylmalar nlemek sistemleri (a) akma kazklar Zemin sklatrmas salad gibi zemine aktarlan kayma V. Derin temeller (b) Fore kazklar gerilmelerinde azalmaya sebep olarak svlamaya kar direnci artrr.

143

Referanslar Cetin, K. O., Seed, R. B., Der Kiureghian, A., Tokimatsu, K., Harder, L. F., Jr., Kayen, R. E., and Moss, R. E. S. (2004). Standard penetration test-based probabilistic and deterministic assessment of seismic soil liquefaction potential., Journal of Geotechnical Engineering, ASCE, 130(12), 1314-1340. Cetin, K. O., and Seed, R. B. (2004). Nonlinear shear mass participation factor, rd for cyclic shear stress ratio evaluation. Soil Dyn. Earthquake Eng. 24(2) 103113. Ishihara, K. and Yoshimine, M. (1992). Evaluation of Settlements in Sand Deposits following Liquefaction during Earthquakes Soils and Foundations, Vol.32(1), 861-878. Moss, R. E. S., Seed, R. B., Kayen, R. E., Stewart, J. P., Der Kiureghian, A., Cetin, K. O. (2006), CPT-Based Probabilistic and Deterministic Assessment of In Situ Seismic Soil Liquefaction Potential, Journal of Geotechnical Engineering, ASCE, 132(8), 1032-1051. NCEER (1997), "Proceedings of the NCEER Workshop on Evaluation of Liquefaction Resistance of Soils", Edited by Youd, T. L., Idriss, I. M., Technical Report No. NCEER-970022, December 31, 1997. Seed, H. B., Idriss, I. M. (1971), Simplified Procedure for Evaluating Soil Liquefaction Potential, Journal of the Soil Mechanics and Foundations Division, ASCE, Vol. 97, No SM9, Proc. Paper 8371, September 1971, pp. 1249-1273. Seed, R. B., Cetin, K. O., Moss, R. E. S., Kammerer, A., Wu, J., Pestana, J., Riemer, M., Sancio, R. B., Bray, J. D., Kayen, R. E., and Faris, A. (2003). "Recent advances in soil liquefaction engineering: A unified and consistent framework." Keynote presentation, 26th Annual ASCE Los Angeles Geotechnical Spring Seminar, Long Beach, CA. Stark, T. D. and Mesri, G. (1992). "Undrained Shear Strength of Liquefied Sands For Stability Analysis." Journal of Geotechnical Engineering, ASCE, 118(11), 1727-1747. Tokimatsu K. and Seed H.B. (1984). Simplified Procedures for the Evaluation of Settlements in Clean Sands, Report No. UCB/EERC-84/16, Earthquake Engineering Research Center, College of Engineering, University of California at Berkeley. Youd, T. L., Hansen C. M., Bartlett S. F. (2002), Revised Multilinear Regression Equations for Predictions of Lateral Spread Displacement, Journal of Geotechnical Engineering, ASCE, 128(12), 1007-1017. Wells, D. L., Coppersmith, K. J., 1994. New Empirical Relationships among Magnitude, Rupture Length, Rupture Width, Rupture Area, and Surface Displacement, Bulletin of the Seismological Society of America, 84 (4), 974-1002.

144

8. ZEMN YLETRME YNTEMLER

145

146

ZEMN YLETRME YNTEMLER

Zemin iyiletirmesine gereksinim olup olmad, zayf ve problemli zeminlerin tanmlanmas ve zelliklerinin binann tasarm ve yapm gereksinimleriyle birlikte deerlendirilmesiyle belirlenir. nce mevcut iyiletirilmemi zemine ilikin ettlerde elde edilen geoteknik veriler baz alnarak statik ve dinamik ykler altnda analiz ve deerlendirmeler yaplr.Bunun sonucunda aadaki problemlerden biri veya birka ortaya kabilir: a) yetersiz tama gc, b) yapm sras veya sonrasnda geliebilecek ar toplam oturmalar, c) yapnn eilmesine, zarar grmesine veya yklmasna yol aabilecek ar farkl oturmalar, d) depremler srasnda svlama,tama gc kayb,ar yer deitirmeler, e) temel kazs veya dolgular ile ilgili sorunlar, f) ev durayszl, g) kaz sras ve sonrasnda geliebilecek kabarmalar, h) problemli zeminlerin varl (kebilen, iebilen, karstik, organik vb. zeminler). Sorun saptanp problemli zeminin derinlii, kalnl ve yaylm belirlendikten sonra zme ynelik bir veya birden fazla uygun iyiletirme yntemi seenei belirlenir ve en uygununa karar verilerek tasarm sonulandrlr. Tasarm srecinde iyiletirme tekniinin zemine etkileri ve karlalan zeminlere uygunluunun belirlenmesi nemlidir. Zemin iyiletirme ynteminin seimini etkileyen faktrler aada sralanmtr: a) Zemin veya kayann dey ve yatay ynde deiimi ve zellikleri (ince tane yzdesi, kvam, normal konsolide/ar konsolide olma, sreksizlikler vb.) b) Yeraltsuyu durumu c) ngrlen iyiletirme seviyesi (bykl) d) Farkl yntemlerle elde edilebilecek iyiletirmelerin grece bykl ve yarar e) yiletirilmesi hedeflenen alan ve derinlik f) Yapma ilikin faktrler (i plan, ulalabilirlik , malzemeler, geit hakk, ekipman ve i gc temini,yeraltnda alabilme alanlarna ilikin engeller g) evresel faktrler h) Maliyet i) Yeni veya mevcut yaplarla etkileim j) Sonularn kontrol edilebilirlii g) Bakm, dayankllk ve iletme gereksinimleri Baz yntemler bazen tek zemin tipi iin uygun olurken, bazlar geni aralkta farkl zeminlere uygulanabilmektedir. Tablo 8.1 uygulanacak yntemin seiminde bir ynlendirme amacyla verilmi olup, taneli ve kohezyonlu zeminler iin zemin iyiletirme tekniklerini ve uygulamada hedeflenen temel amalar gstermektedir.

147

Tablo 8.1. Zemin yiletirme Yntemleri ve Uygulanma Amalar

ZEMN TR Kohezyonl u Tama Gc Daneli ANA YNTEMLER YNTEMLER ZEMN YLETRME AMACI Stabilite (Durayllk )

Vibrokompaksiyon (Titreimli sktrma) Yntemler:

Vibro Sondalar Kum Sktrma Kazklar (SCP) Vibroflotasyon Sktrma Kazklar Dinamik Kompaksiyon Patlatma Ar Dolgu ile n Ykleme Yeraltsuyu Seviyesinin Drlmesi ile n Ykleme Ta Kolonlar Kire Kolonlar Derin Kartrma Permeasyon (SzdrmaEmdirme) Enjeksiyonu atlatma (Yapraklanma) Enjeksiyonu Kompaksiyon Enjeksiyonu Jet Enjeksiyonu

** ** ** ** ** ** * ** *

* * * ** ** * *

* * * ** ** * * *

Sktrma

Statik veya dinamik ok

Yapay Drenler Kullanlarak / Kullanlmakszn nykleme ile Konsolidasyon

* * * * ** * *

* ** ** ** *

* ** ** ** * ** ** ** *

Zemin Glendirme

* * *

Zemin Enjeksiyon Teknikleri (Zemin Glendirme II)

* * ** * *

* * **

** ** ** *

** Daha sklkla uygulanan zemin tipi veya ana ve daha yaygn ama * Daha az sklkla uygulanan zemin tipi veya daha az yaygn ama

148

Svlam a Su Akmn Kesme ** ** ** ** * ** ** ** * * * ** ** *

evresel Nedenler

Oturma Kontrolu

8.1

n Ykleme

n ykleme normal konsolide skabilir killerde oturmalarn tamamnn veya nemli bir blmnn, inaat ncesinde gerekletirilmesini salar. Bu amala inaat alan (proje yk) Pf + (srarj yk) Ps = Pf+s ve edeer toprak dolgu arl ile yklenir. nykleme tekniinin mekanizmas ekil 8.1de gsterilmektedir. H kalnlnda normal konsolide olmu bir zemin tabakasnn bir boyutlu toplam konsolidasyon oturmas :

ekil 8.1. n Ykleme Mekanii Proje yk altnda :

Sf =

' +P H C c log10 v 0 f ' 1+ e0 v0

8-1

Proje yk + srarj yk altnda,

S f +s =

' +P + Ps H C c log10 v 0 f 1+ e0 ' v 0

8-2

(1) ve (2) ifadeleri arasndaki oran, proje yk altndaki oturmalarn proje+srarj yk altndaki oturmalara yzdesi veya konsolidasyon yzdesidir.

U f +s = S f / S f +s

149

Burada : e0=skabilir zeminin boluk oran Cc =skabilirlik indeksi ' v 0 = skabilir tabakadaki ortalama dey efektif gerilme olarak tanmlanmtr.

[U ] konsolidasyon yzdesine kar gelen zamana (t

f +s

sr)

kadar zemin zerinde tutulan bir

proje+srarj yk, proje yk altndaki oturmalarn tamamn karlamaktadr. Bu sre klasik konsolidasyon teorisine gre

t sr =

TH d Cv

bantsndan hesaplanlr.

bantsndan hesaplanr. Burada T: belli bir konsolidasyon yzdesine kart gelen boyutsuz zaman faktr; Cv : konsolidasyon katsays ve Hd : drenaj boyudur. Kil tabakasnn st ve alt snrnn geirgen olmas durumunda Hd = H/2 ; st veya alt snrdan birinin geirgen olmas durumunda Hd = H alnr. n ykleme uygulamalarnda inaat planlamasna bal olarak aadaki tasarm kriterlerinden biri seilebilir.

Uygun bir srarj yk Ps belirlenir ve oturmalarn tamamlanmas iin gerekli srarj uygulama sresi hesaplanr Srarj uygluama sresi belirlenir ve oturmalarn tamamlanmas iin gerekli srarj miktar Ps hesaplanr.

Organik zeminler gibi baz zeminler artk boluk basnlar sndkten sonra (primer konsolidasyon tamamlandktan sonra) oturmaya devam ederler. Sekonder oturma olarak tanmlanan bu deplasmanlar nykleme ile benzer ekilde nlemek mmkndr. Proje yk (Pf) altnda hem primer hem de sekonder oturmalar istenmiyor ise proje+srarj (Pf+Ps) yk tsr zaman kadar etki ettirilir. Sekonder Oturmalar,

ssec = ( H s f )C log(t s / t p )

8-3

ifadesi ile hesaplanr. Burada (H-sf) primer konsolidasyon sonunda zemin tabakas kalnl C sekonder oturma katsays, ts ve tp sekonder ve primer oturma zamanlardr. (1) ve (3) ifadelerinin toplam (Ssr =Sf+Ssec) proje yk+srarj (Pf+Ps) altndaki primer oturmalar ile karlanr.

U f + s = (S f + S sec ) / S f + s
ifadesi ile benzer ekilde gerekli zaman-srarj hesaplar yaplr. 150

8-4

nykleme ve konsolidasyon sonucu kohezyonlu zeminin drenajsz kayma mukavemeti artar. Bu durum kademeli inaat tekniinin esasdr. Dey Drenler Oturma hzlarn artrmak ve nykleme bekleme zamanlarn azaltmak iin dey drenler kullanlr. Dey drenler drenaj yolunu azaltr ve boluk suyu basnlar hzla snmlenir. Dey drenler kum doldurulmu dey kuyular-kum drenler, veya yapay plastik erit drenlerden oluur. Kum drenler 20-60 cm apl, 1.5-6 m ara mesafeli ii kum dolu dey kuyulardr. Plastik drenler genellikle oluklu bir plastik kesitin etrafna sarl geotekstil veya kartondan oluur. Makaraya taklm eritler eklinde ve bir metal mandrelin yumuak killi zeminlere itme ile sokulmas ile yerletirilir.

Kare Yerleim

gen Yerleim

ekil 8.2. Dey Dren Yerleimi Dey drenler ekil 8.2de gsterildii gibi plana kare veya gen dalmla yerletirilir. Tek bir drenin yarap R olan silindirik bir zemin ktlesinin radyal drenajn salad kabul yaplr. Silindirik pirizmann yar ap : kare yerleim R = 0.564 S gen yerleim R = 0.525 S olarak hesaplanr. Burada S : drenler arasndaki mesafedir. Dey drenli konsolidasyon mekanizmasnda skabilir tabakadaki ortalama konsolidasyon yzdesi U, dey Uv ve radyal Ur ortalama konsolidasyon yzdelerinden aadaki bant kullanlarak hesaplanr :

151

(1-U) = (1-Uv) (1-Ur)

8-5

Tek boyutlu konsolidasyon teorisinde olduu gibi radyal konsolidasyon yzdesi Ur ekil 8.3de verilen teorik zm aba kullanlarak boyutsuz zaman faktr Tr ile ilikilendirilmitir. ekil 8.3de:

Tr =

cht ; 4R 2

8-6

Ch=radyal konsolidasyon katsays, t=konsolidasyon yzdesinin gerekleecei sre olarak tanmlanmtr. ekil 8.3 de gsterilen teorik abaklar deiik etki yarap /dren yarap (n =

R ) oranlar iin verilmitir. rd

ekil 8-3de verilen teorik abaklar analitik bir denklem olarak aadaki bant ilede ifade edilir. (Hausbo,1979)
8Tr

Ur = 1 e
Burada;

8-7

n 2 ln(n) (3n 2 1) n2 1 4n 2

8-8

Not : Dey konsolidasyon yzdesi hesaplar klasik tek boyutlu konsolidasyon teorisine gre aada bantlar yardmyla yaplr. (Craig 1992) :

t=
Uv <0.6 Uv >0.6

Tv H 2 d Cv

8-9

T v=

4 T v= 0.933 log(1 U v ) 0.085

U 2v

8-10a 8-10b

Genilii b ve kalnl t olan bir plastik drenin ortalama yar ap R aadaki bantdan hesaplanr

R=

(B + t )

8-11

152

Ur

Ch t Tr = -----4 R2
ekil 8.3. Radyal Konsolidasyon zm 8.2 Ta Kolonlar

Ta kolonlar yumuak ve orta yumuak killerde oturmalar azaltmak ve kayma dayanmn arttrmak amacyla kullanlr. Zemin davranndaki iyileme zemine etkiyen ykn kil ve ta kolon tarafndan paylalmasndan kaynaklanr. Kil zeminlerde ta kolonlar dey dren olarak da ilev grrler. Ta kolonlar kohezyonsuz veya dk kohezyonlu ince daneli zeminlerde zemin skln arttrmak ve/veya svlamaya kar nlem olarak kullanlrlar. Kil zeminlerde tekil edilen tek kolonun emniyetli tama yk yaklak :

Qnem =

25c U GS

As

8-12

bantsndan hesaplanabilir. Burada Cu =kilin drenajsz kayma mukavemeti, As : ta kolon kesit alan ve GS : gvenlik saysdr (Mitchell, 1982). Uygulamada GS = 3 deerinin alnmas nerilmektedir. Kil ve ta kolonlarn oluturduu kompozit zemin ktlesinin kayma dayanm parametreleri aadaki bantdan hesaplanabilir (Priebe, 1978) 8-13 tan = m tan s + (1 m) tan 'c

c = (1-m) c

8-14

153

Burada c ve : kompozit zeminin kohezyonu ve kayma direnci as; s : ta kolonun kayma direnci as; c ve c : kilin kohezyonu ve kayma direnci as ve m: ta kolona etkiyen gerilme orann belirleyen katsaydr ve aadaki bant yardmyla hesaplanabilir :

m=
Burada

a sn [1 + (n 1)a s ] As = alan oran Ac + AS

8-15

as =

8-16

Ac =tek kolonun destekledii kil yzey alan (kolon etki alan) n= ta kolon /kil gerilme dalm oran Literatrde n deerinin 2 ila 6 arasnda deitii, genellikle de 3-4 deerlerine sahip olduu ifade edilmektedir. (Mitchell, 1982) Takolon uygulamas sonrasnda oturmalardaki azalma miktar ekil 8.4 ve 8.5de gsterilen abaklar yardmyla belirlenebilir. Bu ekillerde as = alan oran st = ta kolonla iyiletirilmi kompozit zemindeki oturma sc = iyiletirilmemi kildeki oturma = iyiletirme faktr U(st/sc)

ekil 8.4 Oturma azalma faktr, (Van Impe ve De Beer, 1983)

154

ekil 8.5 Oturma azalma faktr, n (Priebe, 1976)

Literatrde kohezyonsuz zeminlerde ta kolon uygulamas sonras iyileme miktar orijinal zeminin SPT N deerindeki arta bal olarak ifade edilmektedir. Uygulamada iyiletirilecek zemin iin hedef bir iyileme sonras N1 deeri belirlenir; zeminin iyileme ncesi temsili No deerinden ve hedef N1 deerinden ekil 8-6da verilen tasarm aba kullanlarak alan deitirme oran, a s belirlenir (JGS, 1998). Baez (1995) tarafndan gelitirilmi olan alternatif bir tasarm aba ekil 8.6da gsterilmektedir.

155

N1

Np

No a) Kazk aralarnda b) Kazk merkezinde

No

ekil 8.6. Kohezyonsuz Zeminler in Ta Kolon Sonras yileme Miktar (JGS,1988)

SPT N deeri (uygulama sonras)

SPT N deeri (uygulama ncesi)

ekil 8.7. nce-orta Taneli Siltli Kumlar (200 nolu elekten geen <%15) in Ta Kolon Sonras yileme Miktar

156

Ta kolonlarn zemin svlamasn nleme amacyla kullanld durumda bir n yaklam olarak ekil 8.8de verilen tasarm aba kullanlabilir. Bu yntemde nce zeminin iyileme ncesi svlmaya kar gvenlik says FL hesaplanr. (Svlaan zeminde FL<1.0). Svlmann nlenmesi iin (FL = 1.0) gerekli ta kolon alan oran ekil 5 yardmyla belirlenir. Bu abakta tanmlanan 2 ila 10 deerleri arasnda tanmlanm olan Gr ta kolon kayma modlnn orijinal zemin kayma modlne orandr.

Alan oran, Ar

Svlamaya kar gvenlik says (iyiletirme ncesi)

ekil 8.8 Svlamaya kar gvenlik says deerini FL = 1.0 deerine ulatrmak iin gerekli alan oran 8.3 Dinamik Kompaksiyon

Dinamik kompaksiyon ilemi ar bir ykn tekrarl olarak deiik yksekliklerden zemin zerine drlmesinden olumaktadr. Yklerin arlklar genellikle 5 ile 27 ton ve d ykseklikleri ise 12 ile 30 m arasnda deimektedir. Darbe sonucu oluan enerji genellikle tm alan zerindeki karelaj zerine aamal olarak tek veya birden ok geili olarak uygulanmaktadr. Her geiten sonra oluan kraterler yeni geie balamadan nce granler bir dolgu malzemesiyle dzeltilir. ekil 8.9 dinamik kompaksiyon ilemini ve kullanlan tehizat gstermektedir.

ekil 8.9 Dinamik kompaksiyon ilemi

157

Gevek zeminin kalnl ve dolaysyla da istenilen iyiletirme derinlii genellikle zemin etdlerinden bilinmektedir. yiletirme derinlii ile tokmak arl ve d ykseklii arasndaki iliki aadaki ekildedir: D = n * (W * H) 0.5 8-17

Burada: D = metre cinsinden iyiletirme derinlii W = ton cinsinden tokmak arl H = metre cinsinden d ykseklii n = 1.0dan daha dk ampirik katsay Ampirik katsay n, tokmak arl ve d yksekliinden baka iyiletirme derinliini etkileyen faktrleri iermektedir. Tablo 8.2 de gsterildii gibi n deeri genellikle 0.3 ile 0.6 arasnda deimektedir. Gzlemlere gre enerji ile iyileme etki derinlii arasnda ekil 8.10da gsterilen iliki olduu vurgulanmaktadr (Mitchell, 1981).

Etki Derinlii (m)

(Enerji / Darbe )0.5 (t . m )0.5

ekil 8.10 Dinamik kompaksiyon ileminde etki derinlii (Mitchell, 1981)

158

Tablo 8.2 Zemin tipine bal olarak n katsaysnn deiimi Zemin Tr Suya Doygunluk Oran Geirimli Zeminler Granler Zeminler Yar geirimli zeminler Siltler (plastisite indisi< 8) Geirimsiz Zeminler *Killer (plastisite indisi>8) Yksek Dk Yksek Dk Yksek Dk

* zemin plastik limitinden daha dk su muhtevasndan bulunmaldr Dinamik kompaksiyon ilemi genellikle dolgu veya ykleme yaplacak alandan daha geni bir planda gerekletirilir. Genellikle kompaksiyon ileminin ykleme yaplacak alann snrlarnn zayf zeminin derinlii kadar geniletirilmesiyle oluturulan bir alanda gerekletirilmesi nerilmektedir. Yksek enerji uygulanmasndan sonra genellikle zemin ktlesinin st yzeyi krater derinlii boyunca gevemektedir. Bu gevek blge dk enerjili bir geile sktrlmaldr (ironing / tleme) . Eer krater derinlikleri 0.5 mden daha azsa yukarlardaki gevemi zeminler bir silindir yardmyla da sktrlabilir. Dinamik kompaksiyon ilemleri esnasnda ve sonrasnda arlk drlen noktalarn arasnda yaplacak arazi deneyleri ( Standart Penetrasyon, Konik Penetrasyon , Presiyometre v.d.) ile iyiletirme uygulamasnn baar durumu tespit edilmelidir. 8.4 Temel Enjeksiyonu

Zemin slah amacyla zemine imento enjeksiyonu yaygn olarak kullanlan bir yntemdir. Enjeksiyon malzemesinin zemine sokulmas ekilde olmaktadr (ekil 8.11) a) Permeasyon enjeksiyonu (Danelerin konumunu bozmadan, daneler aras boluklara girerek zemin hacmini ve yapsn deitirmeden yaplan enjeksiyon) b) Deplasman ve kompaksiyon enjeksiyonu (zemini tamamen deplase ederek enjeksiyon malzemesinin zemine sokulmas suretiyle yaplan enjeksiyon) (koyu, beton kvam karm) c) Hidrolik atlatma veya zeminin iine belirli zayf blgeler itibar ile girerek ksmi deplasman enjeksiyonu (Yapraklanma)

159

ekil 8.11 Ana Enjeksiyon Tipleri Permeasyon enjeksiyonu paracklardan (danelerden) oluan enjeksiyon malzemeleri veya ok eitli kimyasal enjeksiyon malzemeleri kullanlarak yaplr. Ama zeminin daneleri aras boluklar doldurmak olduundan enjeksiyon malzemesi zeminin dane ap gz nnde bulundurularak seilir. En yaygn daneli enjeksiyon malzemesi imentodur. Toprak veya kil ve bunlarn imento ile karmlar da kullanlr. imento katkl veya katksz daha ince mikroimento olabilir. imentonun dane ap ekil 8.12 ve ekil 8.13de grld gibi ancak iri kumlarn ve daha iri danelerin arasna girmeye uygundur. Mikro imento ile ince kumlara girmek mmkndr. Kumimento, kil-imento karmlar kaba daneli zeminlere girebilir. Enjeksiyon malzemelerinin deiik zeminlere girebilecei aadaki enjekte edilebilirlik oranlar ile gsterilir : (Mitchell, 1981). D15(zemin) /D85(enjeksiyon malz.) <24 enjeksiyon dzgn olarak mmkn <11 enjeksiyon mmkn deil <11 enjeksiyon dzgn olarak mmkn <6 enjeksiyon mmkn Deil

D10(zemin)/D95(enjeksiyon malz.)

Burada Dxy zeminin ve enjeksiyon malzemesinin yzde xysinin daha ince olduu dane aplarna kar gelmektedir.

160

ekil 8.12. eitli Enjeksiyon Yntemlerinin Dane apna Gre Uygunluu

ekil 8.13 eitli enjeksiyon malzemelerinin zeminlerin dane aplarna gre girebilme limitleri nce malzeme oran (<74 mikron) %10 dan az zeminler kimyasal solsyonlar ile permeasyon enjeksiyonuna tabi tutulur. nce malzemenin %20 den fazla olduu zeminlerde permeasyon mmkn olmaz.

161

Tablo 8.3 aadaki faktrleri gz nne alarak permeasyon enjeksiyonu iin genel bir ereve oluturmaktadr. Temel reolojik kategoriler ve enjeksiyon malzemesi trleri Enjekte edilebilecek zemine bal olarak uygulama alanlar Geirimlilik katsays ve zgl dane yzeyi cinsinden yaklak enjekte edilebilirlik snrlar Temel enjeksiyon teknikleri Tablo 8.3 Enjeksiyon malzemelerinin snflandrlmas (Gallavresi, 1992)

Reolojik Kategori

Partikler Sspansiyonlar (Bingham Akkanlar)

zeltiler (Newton Akkanlar) Saf zeltiler Koloit zeltiler (Vizkozite (Vizkozite zamanla zamanla artmakta) deimemekt e) Kimyasal Enjeksiyon Malzemeleri Gaz Emlsiyonlar

Kararsz

Kararl

Enjeksiyon Malzemele rinin Ana Trleri

Sadece imento

Bentonit veya kil Topakla ile mam birlikte bentonit imento

iebilen Enjeksiyon Malzemeleri Organik rnler bazl

Sodyum Silikat bazl Yksek dayan ml OrtaDk dayan ml

Organik Reineler bazl

imento bazl

Mikro fisrl ve geirimli kaya Uygulama Alanlar atlakl kaya ve duvar GRANLER ZEMNLER akl Kaba Kumlar >5.10-5 <1.5 Ortance Kum >5.10-5 <1.5 nce Siltli Kumlar (Kumlu Siltler) >1.10-5 >1.10-6 Byk boluklar veya oyuklar

Boluklar ve hzl akan sznt sular

Geirimlilik Katsays,k, (m/s) zgl Yzey, Ss, (m2/N) Temel Enjeksiyon Teknii Yksek Basn

>5.10-4 <0.5

<4

<10 Dk basn (Boluklarn doldurulmas)

Kontroll hacim ve basn

162

8.5

Jet Enjeksiyonu

Jet enjeksiyon uygulamasnda tasarm derinlie kadar su kullanlarak delgi yaplmakta ve delgi iin kullanlan tijlerin ucundaki birka mm apndaki deliklerden (nozul) yksek basnlarda imento erbeti zemine jetlenmektedir. Jetleme esnasnda tijler belirli bir hzla dndrlmekte ve yine belirli bir hzla da zemin iinden aadan yukarya doru ekilmektedir. Bylece, belirli bir apta ve boyda zemin iinde silindirik bir kolon oluturulmaktadr (ekil 8.14). Jetleme esnasnda kolon apn artrabilmek iin imento jeti yannda hava ve su jetleri de kullanlabilmektedir (ekil 8.15). Buradaki mekanizmadan anlalabildii gibi jet enjeksiyonu aslnda bir enjeksiyon teknii deil bir kartrma yntemidir. Sonuta zemin ierisinde beton-zemin karm yksek dayanml ve dk geirimli kolonlar elde edilmektedir. Jet enjeksiyonu sonucu zemin ierisinde oluturulan kolonlar temeller, demeler ve dolgular altnda tama gc ve oturma kontrol iin kullanlabilecei gibi yumuak zeminlerde alan tnellerde tnel kesiti zerinde tayc emsiye, yine yumuak killerdeki derin kazlarda kaz taban altnda payanda eleman olarak da kullanlabilir. Bell 1993 zemin tr ve enjeksiyon sistemine bal olarak oluabilecek kolon ap mertebelerini ekil 8.16, oluan kolonlarn mukavemet ve geirgenlik zelliklerini Tablo 8.4 de vermektedir.

ekil 8.14 Jet enjeksiyonu ilemi

163

ekil 8.15 Temel Jet Enjeksiyonu Sistemleri

KL SLT KUM AKIL

100

50

0 0.002 0.06 (mm) 2.0 50

Zemin Jet Enjeksiyon ap Jet Enjeksiyon ap Tanm S (m) T (m) C- Killi Silt 0.4-0.5 0.8-1.0 B- Siltli Kum 0.8-0.9 1.4-1.6 A- Kumlu akl 0.9-1.0 2.0-2.4 ekil 8.16 Deiik zeminlerde beklenen jet enjeksiyon kolonu aplar

164

Tablo 8.4 Jet enjeksiyon ile iyiletirilmi zeminlerde beklenen basn dayanm ve geirgenlik katsays deerleri Basn Dayanm Geirgenlik katsays, k, Zemin Cinsi (N/mm2) (m/s) akllar 5 - >30 10-7 10-9 (kumlu akllar dahil) Kumlar 5 - >25 10-7 10-10 (siltli veya akll kumlar dahil) Siltler 4-18 10-7 10-10 (killi siltler dahil) Killler 0.5-8 10-7 10-10 (siltli killer dahil) 8.6 Derin Kartrma

Derin zemin kartrma tekniinde zemine iyiletirme derinliinde katklar enjekte edilir ve bunlar kolonlar veya iyiletirilmi malzeme panelleri oluturacak ekilde byk apl tek veya ok-eksenli burgular yardmyla iyice kartrlr. Yerinde kartrma kolonlarnn ap 1 m veya daha fazla olabilir. yiletirme, dayanmn artrarak ve skabilirliini ve permeabilitesini (geirimliliini) drerek, zeminin mhendislik zelliklerini deitirir. Tipik katklar imento ve kiretir ancak cruf veya dier katklar da kullanlabilir. Yerinde-kartrma kolonlar tek bana, ayaklar oluturmak iin gruplar halinde, duvarlar iin tek sra halinde veya hcreler oluturmak iin belirli kalplarda uygulanabilirler (ekil 8.17). Bu ilem kaba-daneli zeminlerde szdrmaz perde duvar oluturmak iin, kaz destek duvarlar ina etmek iin ve svlaabilir zeminleri stabilize etmek iin kullanlabilir. Derin kartrma hakknda detayl aklamalar ASCE (1997)de sunulmutur. Uygulamada imento veya kire, su ile bir amur oluturacak ekilde nceden kartrmak ve balaycy sv halde zemin ierisine datlr. Bu teknik ya derin kartrma olarak bilinir . Zeminlerin suya doygun ve yeralt suyu seviyesi altnda olduu durumlarda katk malzemesi krtrcnn ucundan kompresrler yardmyla kuru olarak enjekte edilir. Bu teknik kuru derin kartrma olarak tanmlanr. Kartrma ileminin amac, balaycy zemin ierisinde, kimyasal reaksyionlarn gereklemesi iin en uygun ortam hazrlayacak ekilde datmaktr. Derin kartrmann retim sreci ekil 8.17de gsterilmitir. Bu safhaya ayrlabilir: - Kartrcnn gerekli derinlie kadar girmesi - Balaycnn dalm - Molekler difzyon

165

yiletirilmemi gevek zemin

yiletirilmi zemin

ekil 8.17 Derin kartrma tekniinde kolon teknii

ekil 8.18 Belli bal derin kartrma uygulama ekilleri

Derin kartrma ile zemin iyiletirilmesinin deiik uygulamalar ekil 8.19da gsterilmektedir.

166

ekil 8.19 Zemin stabilizasyonu iin derin kartrma

167

Referanslar ASCE Soil Improvement and Geosynthetics Committee, Ground Improvement Subcommittee (1997). Soil Improvement and Geosynthetics Committee Report, Ground Improvement, Ground Reinforcement and Ground Treatment, Developments 1987-1997, Geotechnical Special Publication No. 69, Proceedings of the sessions sponsored by the Committee on Soil Improvement and Geosynthetics of the Gee-Institute of ASCE in conjunction with Geo-Logan 97, Logan, Utah July 1997, V.R. Schaefer, cd., ASCE, pp. 1-371. Bell A. L. 1993 Jet Grouting, Ground Improvement Edited by M.P. Moseley, 149-172, Blackie Academic & Professional, USA. Hansbo,1979 Consolidation of Clay by Band Shaped Prefabricated Drains, Ground Engineering 12, p.16-25 Mitchell, J.K. (1981), Soil Improvement- State of the Art Report, Proc. 10th International Conf. on Soil Mechanics and Foundation Engineering, Stockholm, Vol.3 pp.509-65

168