KURULUUNDAN BZANS DEVR SONUNA KADAR

TIOS ANTK KENT

BLENT ZTRK*

Zusammenfassung Die an der Westkste des Schwarzen Meeres im Landkreis aycuma der Provinz Zonguldak liegende antike Stadt Tios wurde in der 2. Hlfte des 7. Jahrhunderts v. Chr. durch einen Priester namens Tios an der Mndung des antiken Flusses Billaios (= heute Filyos) als eine Kolonie der Stadt Miletos gegrndet. Sie wird in den antiken Quellen mit unterschiedlichen Namen als Tios, Tieion, Teion und Tion genannt. Whrend der hellenistischen Zeit unterstand sie der Herrschaft verschiedener regionaler Knigreiche. Die rmische Herrschaft ber die Stadt Tios begann im Jahre 70 v. Chr. Aus den kaiserzeitlichen Inschriften und Mnzen geht hervor, dass die Kaiser und Statthalter Wert auf den Aufstieg der Stadt legten. In der byzantinischen Zeit war Tios eine bischfliche Residenz, was aus den Bischofsnamen auf den Bleisiegeln ersichtlich ist. Schlsselwrter: Tios, Tieion, Teion, Billaios, Filyos, Zonguldak, Bithynien, Paphlagonien, Schwarzes Meer, hellenistische Zeit, Rom, Byzanz, Bischof, Inschrift, Mnze, Bleisiegel. Abstract The ancient site of Tios (modern Filyos) lies at the mouth of the river Billaios (Filyos ay), towards the western end of the southern Black Sea coast, in Zonguldak province. In ancient sources the city is spelt in various ways, including Tios, Tieion, Teion and Tion. In the second half of the seventh century BC the city was founded as a Milesian colony by the priest named Tios. It was dependent to various kingdoms throughout the Hellenistic period and the city fell under Roman control in AD 70. In the Roman Imperial period, it is understood from inscriptions and coins that Roman emperors and proconsuls encouraged the development of the city. In the Byzantine period the city was a bishopric and we find the names of bishops of Tios on lead seals. Key words: Tios, Tieion, Teion, Tion, Billaios, Filyos, Zonguldak, Bithynia, Paphlagonia, Black Sea, Hellenistic, Roman, Byzantine, bishop, inscription, coin, lead seal. zet Bat Karadeniz kysnda Zonguldak li aycuma lesinde bulunan Tios Antik Kenti, antik Billaios Irmann (=bugnk Filyos ay) hemen aznda M.. VII. yzyln ikinci yarsnda, Tios adnda bir rahip tarafndan bir Miletos kolonisi olarak kurulmutur. Antik kaynaklarda kentin ad; Tios, Tieion, Teion ve Tion olmak zere farkl isimler altnda telaffuz edilmitir. Kent, Hellenistik Devir boyunca eitli blge krallklarnn hkimiyeti altnda kalmtr. Kent zerindeki Roma hkimiyeti ise, M.. 70te balamtr. Yaztlardan ve sikkelerden Roma mparatorluk Devrinde, Roma imparatorlar ile valilerinin kentin kalknmasna nem verdikleri anlalmaktadr. Kent, Bizans Devrinde ise piskoposluk merkezi hline gelmitir; zira Tioslu piskoposlarn isimlerini kurun mhrler zerinde grebilmekteyiz. Anahtar kelimeler: Tios, Tieion, Teion, Billaios, Filyos, Zonguldak, Bithynia, Paphlagonia, Karadeniz, Hellenistik, Roma, Bizans, piskopos, yazt, sikke, kurun mhr.
* Klasik filolog, Doktora rencisi, Marmara niversitesi, Eskia Tarihi Anabilim Dal. bul.oztrk@gmail.com 63

Harita 1: Paphlagonia Haritas, BARRINGTON 2000: 85.

Bat Karadeniz kysnda; Zonguldak li, aycuma lesi, Filyos Beldesinde bulunan Tios Antik Kenti; Bithynia Blgesini, Paphlagonia Blgesinden ayrd belirtilen ve kentin hemen dousunda denize dklen Antik Billaios Irmann1 (= Filyos ay) aznda kurulmutur (Harita 1).2 Antik kaynaklarda bazen Bithynia, bazen Paphlagonia bazen de bir Pontos kenti olarak nitelendirilen bu yerleimin antik ad Tios (= Tow), Tieion (= Teion), Teion (= Ton) ve Tion (= Ton) olmak zere drt farkl ekilde anlmaktadr:3 Kentten ilk kez bahseden Skylaks (M.. V. yzyl) ve sonrasnda Strabon (M.. 69 M.S. 14), kent adnn Tieion olduunu belirtirler.4 Tios adn kullanan Roma Devri antik yazarlarndan Aelianus (M.S. ca. 175 235), kenti Herakleia ve Amastris ile birlikte, Pontos kentleri arasnda gsterirken;5 Athenaios (M.S. II. yzyl sonu M.S. III. yzyl ba), Pontos kenti ve Miletos kolonisi olarak tasvir etmitir.6 M.S. II. yzylda yaam olan Tralleisli Phlegon ise bir isim listesinde, Pontos ve Bithyniadan bir kent olarak nitelendirdii Tiosun ethnikonunu Tianos (= Tianw) ve Tiane (= Tian)7 olarak vermektedir.8 Ammianus Mar64

cellinus (M.S. ca. 322 400), adn dier Pontos ve Paphlagonia kentleri arasna yerletirdii kentin, dier blge kentleri gibi, kkenini Hellenlerin aktivitelerinden aldn belirtirken;9 Arrianos (M.S. II. yzyl) buray, Hellenlerin Ion kkenli kenti ve Miletoslularn kolonisi olarak nitelendirmitir.10 M.S. VI. yzyl edebiyatlarndan Byzantionlu Stephanos da, Pontosun Paphlagonia kenti olarak zikrettii yerleimin ethnikonunun Tianos (= Tianw) olduunu ifade etmi, ayrca Tianeus (= Tianew) formunun kullanldn da belirtmitir.11 Konstantinos Porphyrogennitos (M.S. 905-959) eserinin farkl blmlerinde Tios ve Tieion formunu kullanmakla kalmam,

Resim 1: n yznde, kentin kurucusu olarak kabul edilen Rahip Tios, arka yznde ise Dionysosun grld Tios sikkesi, Rec. Gn. Tius, Pl. VI 17.

ayrca nc bir form olarak Teionu da bunlarn yanna eklemitir.12 Claudius Ptolemaios (M.S. ca. 83-161), kenti bir Pontus ve Paphlagonia kenti olarak belirtmi ve adn da Tion olarak dile getirmitir.13 Roma Devri yaztlarnda kentin ad, Teios (= Teow)14; ethnikonu Tianos (= Tianw)15 ve Teianos (= Teianw)16; Hellenistik ve Roma Devrine tarihlenen sikke ile arlklarnda ethnikonu TIANN veya TEIANN; Bizans Devri mhrlerinde ise kentin adnn Tios ve ethnikonunun gene Tianos (= Tianw) olduu grlmektedir. Kent, gnmzde kullanlan Filyos adn ise, yerleimin hemen dousunda bir rmak olan Billaiostan ses deiimi yoluyla almaktadr.17 Byk Kolonizasyon Dneminde (M.. 750-550) Karadeniz kysnda kurulmu Miletos kolonilerinden biri olarak gsterilen kentin, ona adn veren Tios adnda Miletoslu bir rahip18 (Resim 1) tarafndan kurulduu dile getirilmekte;19 buna dayanarak da, Miletoslular tarafndan kolonize edildii zaman sz edilen rahibin, oikistes olarak bu kolonistlerin banda bulunduu dnlmektedir.20 Byzantionlu Stephanos ise; Bithynial Demosthenesin, kentin kurucusu olarak Pataros21 adl bir kiiyi gsterdiini ifade etmektedir.22 Ayrca; Tanr Dionysos da, Tiosun ktistesi olarak kentin Domitianus, Traianus ve Marcus Aurelius dnemlerine ait sikkelerinde grlmektedir (Resim 2, 3).23 Strabon; sz konsu yerleimi, hakknda sylenecek nemli bir eyi olmayan bir polxnion (= polikhnion [= kasaba]) olarak tasvir etmekte, bununla birlikte Pergamonlu Attalos Kral Ailesinin kurucusu Phi-

letairosu (M.. 283-263) da Tioslu bir kii (= nr Tianw) olarak tanmlamaktadr (Resim 4).24 Ona gre, burada Mariandynler lkesinden gelen ve Parthenios Irmana kadar uzanan kyda yaayan Kaukonlar25 bulunmaktayd (bkz. Harita 1).26 Elimizdeki kaynaklarn yetersizlii nedeniyle kentin siyasi tarihini M.. IV. yzyln sonlarndan itibaren kesinletirebilmekteyiz. Bu dnem ncesine ilikin olarak kent tarihi hakknda renebildiimiz, ancak kesin olmayan tek olay ise, Athenianosun anlattna gre, Byk Kyrosun (M.. 559529), arkada Kyzikoslu Pytharkhosa yedi kent hediye ettii ve Tiosun da bu kentlerden biri olduudur.27 RUGE 1936: 857858, metinsel tamamlamadan ve Tios dndaki dier kentlerin Troas ve Phrygia blgelerinde bulunmasndan yola karak bu bilgiyi olduka pheli bulmaktadr.28 Herakleia Pontika Tiran Dionysiosun M.. 303 ylndaki lmyle birlikte, kars ve Byk skenderin savat Dareiosun erkek kardei Oksyathrosun kz olan Kralie Amastris ynetimin bana gelmi oldu. Ancak, bu dnemde Trakya Kral Lysimakhos, Herakleia surlarna dayannca, Kralie Amastris de areyi, onunla evlenmekte buldu; fakat bu evlilik ksa srd ve M.. 300 ylnda Lysimakhos, I. Ptolemaios Soter ile I. Berenikenin kzlar olan II. Arsinoe (do. ca. M.. 316) ile evlenmek iin Kralie Amastristen ayrld. Kralie Amastris, bu dnemde kendi adn tayan Amastris kentini, Tios ile birlikte Sesamos (Bartn/Amasra), Kytoron (Kastamonu/Cide) ve Kromnay (Bartn/Kurucaile) birletirip kurmu

Resim 2: n yznde Traianus, arka yznde ise Dionysos Ktistesin grld Tios sikkesi, Rec. Gn. Tius, Pl. CVII 2.

Resim 3: n yznde Marcus Aurelius, arka yznde ise Dionysos Ktistesin grld Tios sikkesi, Rec. Gn. Tius, Pl. CVIII 11. 65

Resim 5: ELEUYERIA (= Eleutheria) yazl Tios sikkesi, Rec. Gn., Pl. CVI, no. 8.

Resim 4: Tioslu Philetairos, Napoli Museo Nazionale, www.utexas.edu/imagesr/philetairos.jpg

(bkz. Harita 1); fakat Tios kenti ksa zamanda isyan ederek bu sympoliteiadan ayrlmtr.29 Kralienin, oullar tarafndan ldrlmesi zerine, Lysimakhos M.. 289da Herakleiay ele geirip, anne katillerini de ldrtmtr. Bu olaylardan sonra II. Arsinoe; Herakleia ve Amastris ile birlikte Tios kentini de Lysimakhostan hediye olarak ald.30 Ancak, Lysimakhosun M.. 281deki Kyrupedion Savanda lmesiyle, bu i karklktan faydalanan Herakleia Pontika tekrar bamszlna kavutu. Bu dnemde Herakleia Pontika snrlar iindeki Tios, Bithynia Kral Zipoites (M.. 327279) tarafndan Kieros ile birlikte ele geirilmi; ancak Zipoitesin M.. 280/279 ylndaki lmnden sonra, oullarndan I. Nikomedes ile Zipoites arasndaki taht kavgasnn sonucunda i sava kmtr. I. Nikomedes, Kelt kabileleri olan Tolistobaglar, Tektosaglar ve Trokhmilerin yardmn alarak bu mcadeleden zaferle karken, bunun yan sra, birok kentin desteini de alm olup, bu kentlerden biri de Tiostur.31 Keltlerin yardm sadece Nikomedes iin deil ayn zamanda, bu dnemde Seleukoslara kar Byzanti66

on, Herakleia Pontika, Khalkedon, Kieros (sonradan Prusias ad Hypium) ve Tios kentleri tarafndan oluturulan Kuzey Pakt iin de geerliydi.32 I. Nikomedese (M.. 279-250) bu zaferinde yardmc olan Herakleia Pontika ynetimi, onunla anlam ve daha nce I. Nikomedesin babas Zipoites tarafndan kendilerinden alnm olan Tios ile Kierosu, zgrlklerini satn alarak elde etmitir;33 ancak Tiosun idaresini I. Prusias Dnemine (M.. 229-182) kadar koruyabilmitir.34 I. Prusias, Makedonya Kral V. Philippos ile birleerek, Pergamonlu Attaloslara kar savam ve M.. 197de yaplan antlamayla gneyde Myrleia ve Kios, douda ise Tios ve Kierosu ele geirmi ve bylece, bu kentleri yeniden Bithynia Krallna dhil etmitir.35 Fakat, M.. 188deki Apameia Antlamas ile kendisinden Pergamon Krallndan ald Mysia topraklarn geri vermesi istenmi, kral da bunu kabul etmeyince sava kmtr. Sava kaybeden I Prusias M.. 184te, sz konusu blgeyi geri vermek zorunda kalmtr. Bunun yannda, Ti-

Resim 6: Tios kentinde darp edilmi Bithynia Krallna ait II. Prusias sikkesi. www.sylloge-nummorum-graecorum.org

179) Tiosun da dhil olduu baz kentleri ele geirmi; ancak Tiosu II. Prusiasa hediye etmitir.38 Bylece Tios, IV. Nikomedesin lmne kadar (M.. 74), Bithynia Krallnn egemenliinde kalm ve Billaios Irma ile birlikte burann kydaki dou snrn oluturmutur.39 IV. Nikomedes ise, lmeden nce vasiyet yoluyla lkesini Romaya brakm, Resim 7: Tios kentinde darp edilmi Bithynia Krallna ait IV. bylece Tios kenti de Romann topraklarna Nikomedes sikkesi. www.sylloge-nummorum-graecorum.org dahil olmutur. Ancak Strabon, VI. Mithriosa kadar uzanan bir toprak parasnn da datesin Herakleia Pontikaya kadar Bithynia sava tazminat olarak Eumenese verilmi kylarn zaptettiini syleyerek, adn zikolmas mmkn grnmektedir.36 Bu srada retmese de, aslnda Tiosu da bu kapsama Pontos Kral Pharnakes adna generali Leok- dhil edilmi oluyordu.40 Bunun zerine ritos, Sinopu aldktan sonra, ky boyunca ilerleyerek M.. 181/180de Tios kentini ele geirmeyi baarmtr.37 Antik yazar Sicilyal Diodoros burada bize bu gelimeyi u ekilde anlatmaktadr: Leokritos, yapt dzenli saldrlarla Tios kentindeki (paral) askerleri, kenti teslim etmek zorunda brakt. Bunun zerine askerlerin, kenti gvenli bir ekilde terk etmesini garanti eden bir anlamayla kenti onlardan teslim ald. Fakat Leokritos, Pharnakesin de emriyle szn tutmayp anlamay bozarak, askerler kenti terk ederken, yollarn kesip zerlerine saldrd ve hepsini oklarla katletti. Pergamon Kral II. Eumenes (M.. 197159) ile Pontos Kral Pharnakes arasnda Galatia arazisi yznden kan savata, Bithynia Kral II. Prusias (M.. 182-149), Pergamon tarafnda yer almtr. Sava sonrasnda II. Eumenes, mttefikleri IV. Ariarathes ve II. Prusias ile I. Pharnakes arasnda imzalanan antlama neticesinde (M..

Resim 8: n yznde C. Papirius Carboun grld Tios sikkesi, Rec. Gn. Tius, Pl. CVI 9.

Resim 9 Antoninus Pius Dnemi, M.S. 140 ylna ait Tios Kenti Milta, MAREK 1993, Tafel 4, no. 4. 67

Resim 10: Tios Kenti Roma mparatorluk Devri Kurun Arlklar, Triton 6 (2003), 253.

Roma ynetimi blgeye Cotta ve Lucullus komutasnda askerler ve donanma gndererek, M.. 71/70 yllarnda, Mithridatese yardm eden, aralarnda Tiosun da olduu blgedeki kentleri zaptetmitir. Bu arada Romal komutan Cotta, Herakleia Pontika komutan Connacorexin Tios ve Amastrisi ele geirdiini renince, M.. 70 ylnda Triariusu bu kentleri geri almak iin ordusuyla yollam ve her iki kenti yakp yktrarak ele geirmitir.41 Tios da bylece Roma ynetimi altna girmi ve bir Roma kenti olarak varln srdrmtr.

M.. 64 ylnda Pompeiusun yapt dzenlemeyle Pontus-Bithynia Eyaleti (= provincia Pontus et Bithynia) oluturulduu zaman, ad direkt olarak zikredilmemi olsa da, Tios kenti ayn Herakleia Pontika gibi, bu eyalete dahil edilmiti;42 ancak bu oluumda nemli bir merkez olarak deil de, daha ok byk ky kentlerinden birine, olaslk da Herakleia Pontika kentine bal olduu dnlmektedir.43 Bu dnemde sz konusu eyaletin valisi olan C. Papirius Carbo adna (M.. 61-59) Tios kenti tarafndan bastrlan bir sikke ise,44 kentin sahip olduu otono-

Harita 2: Roma mparatorluk Devri Provincia Pontus et Bithynia Yollar, MAREK 1993: Karte V. 68

Resim 11: Teios, Boule ve Demos, Lindgren III, no. 219.

d (M.S. 140 [Resim 9]);48 Septimius Severus Dneminde ise Eyalet Valisi Quintus Tinius Sacerdus49 araclyla kent yolunun yapld (M.S. 199) ve I. Constantinus - Liciniusun kente yol yaptrdklar (M.S. 313317)50 anlalmaktadr. Tm bu belgeler, kente ulaan antik yolun varlnn yazl kantlar olarak nem arz etmektedir (Harita 2).51 Vespasianus Dneminden balayarak Gallienus Dneminin sonuna kadar kesintisiz olarak sikke darp ettii anlalan Tiosa ait bir sikke zerinde eyaletin proconsul M. Salvidenus Asprenasn (ca. M.S. 76/77) adna rastlamaktayz.52 Roma mparatorluk Devrine tarihlenen bir kurun arlk grubunun zerinde ise Tios Kenti Boule ve Demosu ibaresini grmekte;53 bunun neticesinde de kentte sz konusu meclislerin varolduu sonucunu karmaktayz (Resim 10). Bu meclisleri kente ilikin sikkelerde de grebilmekteyiz (Resim 11).54 Diocletianus Dneminde Kkasya 3 ayr ynetim blgesine (= diocesis) ayrlnca, Tios kenti de Pontica diocesisi iinde yer alm, bu durum M.S. 535 ylna kadar srmtr. Ayrca alt ynetim blgesi olarak M.S. IV. yzyln sonlarnda ise I. Theodosius (M.S. 379395), Bithyniadan geni bir yer ayrarak, orada zel bir ynetim oluturmu ve bu blgeye amcasnn adndan esinlenerek Honorias adn vermitir.55 Kent bu tarih-

miye ilikin nemli bir belge olarak dikkat ekmektedir (Resim 8).45 Roma mparatorluk Devrinde, Roma imparatorlar ile valilerinin blgenin ve kentin kalknmasna nem verdikleri anlalmakta olup, elimizdeki antik kaynaklardan kentin artk bir polis statsne kavutuu anlalmaktadr. Pontus-Bithynia Eyaleti Valisi Pliniusun Traianusa yazd mektuplardan birinde, Pontoslu Largos adl bir zenginin, kendisine, Herakleia ve Tios kentlerine, mparator Traianus adna ithaf edilecek yaplar yapmak ya da Traianus Oyunlar adyla be ylda bir yaplan oyunlar dzenlemek artyla vermek zere bir yardmda bulunma niyetinde olduunu renmekteyiz.46 Kent civarnda bulunmu miltalarndan, Vespasianus Dnemi procuratoru Lucius Antonius Naso araclyla kentte var olan yolun yenilendii (M.S. 78);47 Antoninus Pius Dneminde gene kent yolunun onarl-

Harita 3: Pontica Diocesisi, Honorias Eyaleti, Tios, M.S. 400. 69

Resim 12: Tioslu Piskopos Kyprianosa ait kurun mhr, McGREER NESBITT OIKONOMIDES 2001: 24, a.

lerde, merkezi Herakleia Pontika olan sz konusu Honarias Blgesinde bulunmakta olup, bu blgenin piskoposluk merkezlerinden biri hline gelmitir (Harita 3).56 Iustinianusun Paphlagonia ve Honorias blgelerinin birletirilmesine ynelik M.S. 535teki bildirisinde; Tios kentinin ad, Honorias Blgesinde bulunan alt kent arasnda grlmektedir.57 Tios, Honariasn piskoposluk merkezi olmasnn yannda, M.S. VIII. yzyldan XIII. yzyla kadar Klaudiopolis (= Bolu) kentinin yardmc piskoposluuydu.58 Bu dneme ait konsil listelerinde Tios kenti piskoposlarnn adlarna rastlamaktayz: M.S. 451 Khalkedon Konsilde Apragmonios;59 M.S. 518de Andreas;60 M.S. 536 Konstantinopolis Konsilinde Eugenios;61 M.S. 681 Konstantinopolis Altnc Genel Konsilde Longinos;62 M.S. 787 Nikaia Genel Konsilde Mikhael;63 M.S. 869/870 Konstantinopolis Sekizinci Genel Konsilde Konstantinos.64 Ayrca kurun mhrlerde de M.S. XII. yzyln sonuna kadar Tioslu kent piskoposlarnn isimleri grlmektedir: Kyprianos (M.S. VIII. yzyl)65 (Resim 12-13), Antonios (M.S. IX./X. yzyl)66 (Resim 14), Basilios (M.S. X. yzyl)67 (Resim 15) Mikhael (M.S. X./XI. yzyl)68 ve Anthios (M.S. XI. yzyl sonu) (Resim 16).69 Bizans Devrinde kentin bir finans merkezi olabilecei de ileri srlmektedir; zira kentin dioiketesi Leona (M.S. X. yzyl) ait bir kurun mhr70 (Resim 17), bunu ortaya koymaktadr. Ayn ekilde gene bir mhrde spatharios ve dioiketes Petrosun (M.S. X. yzyl) adn grmekteyiz (Resim 18).71 Sz konusu mhrdeki spatharios, kentin askeri ynden nemli bir kent olduunu; baka bir mhrde grlen Tioslu droungarios Theodoros (M.S. VIII. yzyl)72 ise, kentin asker bir donanmaya sahip olduuna ve asker bir liman olarak kullanldn da dndrmektedir. Konstantinos Porphrygennitos, ky kentleri arasnda bahsettii Tiosun,73 bir Hellen kenti olduunu ve M.S. X. yzylda, merkezi Ankyra olan Boukellarios themasnda bulunduunu belirtmektedir74 (Harita 4). Tios, M.S. XII. yzyl sonlarnda ise, Sangariostan

Resim 13: Tioslu Piskopos Kyprianosa ait kurun mhr, LAURENT 1963: Pl. 65, no. 480.

Resim 14: Tioslu Piskopos Antoniosa ait kurun mhr, LAURENT 1963: Pl. 65, no. 481.

Resim 15: Tioslu Piskopos Basiliosa ait kurun mhr, McGREER NESBITT OIKONOMIDES 2001: 24.

Resim 16: Tioslu Piskopos Anthiosa ait kurun mhre ait izim, LAURENT 1963: Pl. 66, no. 483. 70

Resim 17: Tioslu Dioiketes Leona ait kurun mhr McGREER NESBITT OIKONOMIDES 2001: 23, a.

Amastrise kadar uzanan bir alan kaplayan Paphlagonia themas topraklarna dhil edilmitir.75 Kentin bu dnemden sonraki kaderini IV. Hal Seferi sonucunda Latinlerin 1204te Kostantinopolisi igali ve Seluklularn yaylm belirlemitir. Konstantinopolisin igalinden sonra Trapezousa snan Bizans tahtnn varisleri David ve Aleksios Komnenos, burada Trabzon mparatorluunu kurmular; David (Komnenos), 1204-1214 yllar arasnda znik mparatorluunun bandaki Laskarislere kar seferler dzenlemi ve bunun sonucunda Amastris, Herakleia Pontika ve olaslkla Tios kentini de ele

Resim 18: Tioslu Spatharios ve Dioiketes Petrosa ait kurun mhr, McGREER NESBITT OIKONOMIDES 2001: 24.

geirmitir.76 Ancak, Theodoros Laskaris 1214 ylnda bu kentleri ve civarndaki btn yerleimleri geri almay baarmtr.77 M.S. XIII. yzyl ortalarna doru Bizans Devleti giderek zayflam ve 1261 ylnda Cenevizliler ile bir anlama yaplarak, onlara nemli ayrcalklar verilmi; bunun neticesinde de Cenevizliler, Karadeniz kylarnda, aralarnda Tiosun da olduu nemli kentleri ele geirmilerdir. Paphlagonia Blgesinin topraklarnn, Anadolu Seluklularnn eline gemesine ramen; Herakleia Pontika, Tios, Amastris ve Kytoros kentlerini iine alan ky kesim, 1280lere kadar Bizans topraklarnn bir paras olarak kal-

Harita 4: Boukellarion themas M.S. X. yzyl, www.mlahanas.de/Greeks/Medieval/war/Themes950.gif. 71

Resim 19: n yznde Antoninus Pius, arka yzde Dionysos ile Irmak Tanrlar Billaios ve Sardonun grld Tios sikkesi, Rec. Gn. Tius, Pl. CVII 17.

yoluyla ulam salanabildiini sylerken, sz konusu bu blgenin henz Seluklu egemenliine girmediini de gstermektedir.79 Tiosta Bizans egemenliinin tam olarak ne zaman sona erdii belli deildir; fakat spanyol eli Gonzales de Clavijo, 1403te kente deniz yoluyla yapt bir seyahat esnasnda kentin, Trkler tarafndan igal edildiini ve ayrca Filyos Kalesinde de asker birlikler bulunduunu sylemektedir.80 Nihayetinde anlalan odur ki; kent, XIV. yzyl sonlar ile XV. yzyl balar arasndaki dnemde, Osmanl mparatorluunun ynetimi altna girmitir. EKONOM VE DN Elimizdeki belgelerden Tiosta ticaret, balklk, zm yetitiricilii ve arap re-

maya devam etmitir (Harita 5).78 M.S. XIV. yzyln ilk yars yazarlarndan Georgios Pachymeres; aralarnda Kromna, Amastris, Tios ve Herakleia Pontikann bulunduu ky kentlerinin, i kesimlerle olan balantsnn kesildiini ve bu kentlere sadece deniz

Resim 20: Agoranomosa ilikin bir adak, MAREK 2003: 69, 105. 72

Resim 21: Agoranomosa ilikin bir adak, ROBERT 1937: Planche XV, 3.

timi yapldn renmekteyiz: Tiosa ait, M.S. III. yzyla tarihlenen iki mezar yaztnda grlen naklhrow (= naukleros),81 deniz ticareti yapldnn en nemli yazl kantlar olmakla beraber, bunlardan birinin Pantikapaionda (Krm/Ker) bulunmu olmas ise, ticaretin corafi boyutunu grmemiz asndan olduka nemlidir. Kentin, Billaios Irmann hemen aznda kurulmu olmas ve bu rman i blgelere bir ticaret yolu olarak kullanlm olduu da, kente ait sikkelerden aka anlalmaktadr. Zira kente ait bir sikkede Dionysos ile Irmak Tanrlar Billaios ve Sardon birlikte betimlenmi olup, sikkenin zerinde zm salkm, buday baa ve hatta gemi pruvas grlmektedir (Resim 19).82 Bu da hem bu rnlerin bu blgede yetitirildiine, hem de sz konusu rmaklarn bu rnlerin tanmasnda bir yol olarak kullanldnn

Resim 22: zm motifi, Antoninus Pius Dnemi, Rec. Gn. Tius, Pl. CVII 28.

dndrmektedir. Ayrca, gene kente ait iki adak yaztndaki85 goranmowlar (= agoranomos), kentte canl bir ticaret hayatnn olabileceine ilikin dier yazl belgelerdir (Resim 20-21).84 Athenaiosun anlattklarndan, bu kentte balklk yapldn renmekteyiz.85 Ayrca Aelianus da, kentin bir limana sahip olduunu ve Athenaiosu dorular nitelikte, tonbal avcl sayesin-

Harita 5: Bizans mparatorluu, M.S. 1265. 73

de kentin gelitiinden sz etmektedir.86 Tios Kenti, deniz ticareti ve balkln yapld bir liman kenti olmasnn yannda, territoriumunda bata zm yetitiricilii olmak zere, eitli tarmsal faaliyetler de yrtlyordu.87 Kentte zm yetitiriciliinin bir sonucu olarak, arap retimi de gerekletirilmekteydi; M.S. X. yzylda derlenmi bir yllk, Tios kentindeki arap retimini dorulamaktadr.88 Zira kent adna bastrlm Roma mparatorluk Devri sikkelerinin arka yzlerinde bunu destekler ekilde, zm motifi (Resim 22) ve Dionysosun figrlerine rastlamaktayz (Resim 1, 2, 3, 10 ve 19).89 Kentin bir rahip tarafndan kurulmasyla balayan dinsel yn, Hellenistik Devirde devam etmi, Roma mparatorluk Devrinde artarak glenmi, Bizans Devrinde ise bir piskoposluk merkezi olmasyla doruk noktasna ulamtr: Elimize az sayda ulaan Hellenistik Devire ait kent sikkelerinde; Zeus, Dionysos ve Heray(?); Vespasianustan Gallienus Dnemine kadar darp edilmi olan Roma mparatorluk Devri kent sikkelerinde Aequitas, Ares, Artemis, Asklepios, Asklepios Soter, Athena, Athena Pallas, Bendis, Billaios, Demeter, Dikaiosyne-Nemesis, Dionysos Ktistes, Dionysos, Glykon, Hades-Sarapis, Harpokrates, Helios, Hera/Bithynia(?), Herakles, Hermes, Hestia, Hygieia, Isis, Kybele, Nemesis, Nike, Pan, Poseidon, Sardon, Serapis, Tios/Teios, Telesphoros, Tykhe, Uberitas, Zeus Syrgastes ve Zeusu;90 yukarda da bahsettiimiz arlk grubunda ise Zeus, Dionysos ve Hermesi grmekteyiz (Resim 7).91 Roma mparatorluk Devri yaztlarndan ise Asklepios, Dionysos, Theos Hypsistos, Meter Theon, Zeus, Helios, Sarapis ve Isisin kentte tapnm grd anlalmaktadr.92 Bizans Devrindeki piskoposlarn adlarna ise yukarda da bahsettiimiz gibi, kurun mhrlerde ve ayrca konsil listelerinde rastlamaktayz. Sonu olarak unu sylemeliyiz ki, tarihi boyunca siyasi bir g oluturamayan Tios
74

kenti, tm Antik a boyunca Herakleia Pontika ve Amastris gibi kentlerin glgesinde kalm gibi grnse de, gerek bir liman kenti olmas gerekse Billaios Irmann hemen aznda bulunuyor olmas gibi sahip olduu corafi avantajlaryla, aslnda blge iin hem siyasi hem ekonomik hem de asker anlamda g ve dengelerin deimesi ynnden nemli bir kent konumunda olmu olmal; bilhassa Bizans Devrinde dinsel adan n plana kan bir kent durumunda olarak da, sahip olduu bu avantajlarn pekitirmitir. 2006 ylnda Prof. Dr. Smer Atasoyun bakanlnda balayan arkeolojik kazlarla birlikte,93 nmzdeki yllarda bulunmas muhtemel yazt, sikke ve arkeolojik malzemeler sayesinde kentin tarihi hakknda daha ayrntl bilgiler edineceimizi dnyoruz. DPNOTLAR
1. Marcian. 8. 2. Kent, Billaios Irmana 20 stadia mesafededir, Arr. Peripl. M. Eux. XIII, 5, 5; Marcian. 8. 3. Kentle ilgili veya kent tarihine deinilmi nemli almalar: AINSWORTH 1842: 49-52; BOUTKOWSKI 1864; Rec. Gn. Tius, 615640; MENDEL 1901; RUGE 1936; BEAN 19762: 925; ROBERT 1937: 266-291; WILSON 1960: 152-155; FRANKE 1966; ROBERT 1977; ROBERT 1980; ZGUSTA 1984: 618619, no. 1336; MAREK 1993; FRENCH 1988; BELKE 1996; ESEN 2003; LANG 2003: 570-573; MAREK 2003. 4. Scyl. 90.5; Str. XII 3, 5. 5. Ael. N.A. XV 5. 6. Athen. Deip. VIII 331. 7. Tianw (m.) = Tian (f.) 8. Phleg. 2b, 257, F 37.46-49. . 9. Amm. Marc. XXII 8, 16. 10. Arr. Peripl. M. Eux. XIII 5, 5. 11. Step. Byz. 624. 20 - 625. 8. 12. Const. Porph., De Them., VI 17-24; De Legat. 299, 29. 13. Ptol. Geog. V 1, 7. 14. ROBERT 1937: 295, no. 3. 15. Bu yaztlar iin bkz. CIRB, no. 705. 732. FRENCH 1994: 105 v.d., no. 13 = IK 64, no. 115. 16. St. Pont. III, no. 7a; IK 24.1, no. 442b.

17. ESEN 2003: 197. 18. Bu rahip, kente ait birka sikkenin n yznde grlmektedir; bu da, kentte bir Tios kltnn olduuna iaret etmektedir. 19. St. Byz. 624. 20-21. Bu konu hakknda ayrca bkz. MAREK 1993: 16; WILSON 1960: 152-55; 20. PEKMAN 1970: 21. 21. M.. VII. yzylda Trakyadan Kkasyaya geen bir kabilenin lideri, bkz. Arr., frg. 60, FGr Hist, 11, s. 864. 22. St. Byz. 624. 21-23. 23. Rec. Gn. 620, no. 28; 624, no. 67. 24. Str. XII 3, 8. Philetairosun Tieionlu olduu Str. XIII 4, 1de de grlmektedir; hatta burada kendisinin ocukluundan beri hadm olduu da belirtilmektedir. Lysimakhos tarafndan Pergamon Kalesinin komutanl ve 9.000 talantonluk hazinenin bekiliiyle grevlendirilmi bir subaydr. Kardei Eumenes de Amastrisin ynetimini almtr. Philetairos lnce, yerine yeeni II. Eumenes gemitir. 25. Str. XII 3, 5te Kallisthenesin Gemilerin Dizilii adl eserinden alnt yaparak; Kaukonlarn, Parthenos Irma yresindeki grkemli evlerinde yaadklarn, Polyklesin olu tarafndan ynetildiklerini, onlarn Herakleiaya ve Mariandynler lkesinden Kappadokia olarak nitelendirdikleri Leukosyriaya kadar uzandklarn ve Tieion dolaylarndaki Kaukon kabilelerinin Parthenos Irmana kadar yayldklarn; hlbuki bu rmaktan sonra Kytoronu elinde tutan Henetlerin bulunduunu ve onun zamannda dahi Parthenios Irma dolaylarnda baz Kaukonita topluluunun yaadn eklemektedir. Kaukonlar hakknda ayrca bkz. Hom. Il. X 429; XX 329. 26. Str. XII 3, 5. 27. Athen. Deip. I 54. Konuyla ilgili ayrca bkz. RUGE 1936: 857-858. 28. MAGIE 1950: 309. 29. Str. XII 3, 10. Bu ayrlmann tam zaman belirtilmemekle birlikte, JONES 19832: 150ye gre, bu ayrlma, Lysimakhosun lmesiyle birlikte gereklemitir. Kent tarafndan ELEUYERIA (= Eleutheria) yazl sikke darp edilmi olup (Rec. Gn. Tius, no. 4); bu sikkenin, kentin bu konumuna iaret edebilecei belirtilmektedir, JONES 19832: 150. 30. Phot. Bibl. 225, a30. 31. JONES 19832: 150. 32. Memn. XI; XIX 2. 33. Memn. XVI 6. MAGIE 1950: 309, dn. 28, JONES 19832: 150in aksine, kentin ELEUYE-

RIA (= Eleutheria) yazl sikkelerinin (bkz. Resim 5), bu dneme tarihlenebileceini belirtmektedir. 34. MAREK 1993: 35. 35. Memn. XXVII 6; MAGIE 1950; MAREK 1993: 35. 36. Konuyla ilgili ayrntl olarak bkz. MAGIE 1950: 760, dn. 56; JONES 19832: 151. 37. D.S. XXIX 23. MAGIE 1950: 760, II. Eumenesin bir sre iin Tiosa sahip olduu grnn, RUGE 1936: 860 ve JONES 1937 tarafndan kabul edilmise de, bunun ok tartmal olduunu dile getirmektedir. Ona gre, Pharnakesin, kenti Bithyniallardan ziyade Eumenesden aldna ilikin hibir ima yoktur ve Polybiostaki, kenti kendisi iin tutma hakkna ya da niyetine sahip olduunu veya kentin her zaman onun krallna ait sayldn gsterecek hibir kant da bulunmamaktadr. 38. Plb. XXV 2, 7; Const. Porphyr. de legat. 299. 29. 39. JONES 19832: 152. 40. Str. XII 3, 1. 41. Memn. XVI 35. 42. Str. XII 3, 6. 43. FLETCHER 1939: 23, dn. 24. 44. Rec. Gn. Tius, no. 5. 45. JONES 19832: 159; MAREK 1993: 35. 46. Plin. ep. 75. Fakat bu durumun ne ekilde sonulandna ilikin elimizde bir bilgi yoktur. 47. MENDEL 1901: 39, no. 188. 48. ROBERT 1937: 295, no. 3. Tios-Amastris arasndaki yola aittir. 49. Quintus Tinius Sacerdus, Q. T. Sacerdus Clemensin oludur. M.S. 199 ylnda Bithyniada legatus Augustorum pro praetore olarak grev yapm, bu dnemde eyaletin yollarn onartmtr. 50. MENDEL 1901: 39, no. 189. 51. Konuyla ilgili kr. FRENCH 1988. 52. Rec. Gn. Tius, no. 19; 53. Arlklarn yaztlar iin bkz. SEG 53 (2003) no. 1418-1420. 54. FRANKE 1966: Abb. 4; Lindgren III, no. 219. 55. Iust. Nov. 219. 56. TEXIER 2002 III: 95. 57. Iust. Nov. 219. 58. FEDALTO 1988: I 93. 59. ACO II, 1, 1, 57 (no. 37) et passim. LE QUIEN 1740: 575, i. 60. ACO III, 65 (no. 13). LE QUIEN 1740: 575, ii.
75

61. ACO III, 127 (no. 44) et passim. LE QUIEN 1740: 575, iii. 62. LE QUIEN 1740: 575, iv. 63. LE QUIEN 1740: 575, v. 64. MANSI XI 212 A et passim; XIII 373 B, 392 D; XVI 144 C, 159 B; XVII 377 D. LE QUIEN 1740: 576, vi. SNG Tubingen, no. 2151-2154. 65. LAURENT 1963: 352-353, no. 480; ZACOS VEGLERY 1972: no. 2386 (burada hatal olarak Stephanos olarak okunmutur); McGREER NESBITT OIKONOMIDES 2001: 24, no. 10.5. 66. LAURENT 1963: 353, no. 481. 67. LAURENT 1963: 352, no. 479; McGREER NESBITT OIKONOMIDES 2001: 24, no. 10.4. 68. LAURENT 1963: 353-354, no. 482. 69. LAURENT 1963: 354, no. 483. 70. McGREER NESBITT OIKONOMIDES 2001: 23, no. 10.1. 71. McGREER NESBITT OIKONOMIDES 2001: 23-24, no. 10.2. 72. McGREER NESBITT OIKONOMIDES 2001: 24, no. 10.3. 73. Const. Porph., De Them., VII 12-14. 74. Const. Porph., De Them., VI 17-24. Ayrca bkz. HALDON 2007: 104-105, Harita 5.3. 75. ANGOLD 1975: 244. 76. BRYER WINFIELD 1985: 67. 77. Georg. Acr. 11. 1-4. 78. BOOTH 2004: 59-61. 79. Georg. Pach. 4. 27. 80. CLAVIJO 1928: 105; BELKE 1996: 276. 81. Bu yaztlar iin bkz. ROBERT 1937: 272, no.1; CIRB, no. 732. 82. Rec. Gn. Tius, no. 42. 83. Bu yaztlar iin bkz. ROBERT 1937: 288, no. 14; 289, no.17. 84. Bu adaklarn zerindeki tart ve an figrleri, ticarete ilikin semboller olarak ayrca dikkatimizi ekmektedir. 85. Athen. Deip. VIII 331. 86. Ael. N.A. XV 5. 87. ROBERT 1980: 176-189; WILSON 1960: 153. 88. GP, V 2, 10. Bithynia Blgesindeki arap retimi ile ilgili ayrca bkz. a.g.e. IV 1, 3; IV 1, 13. 89. Yukarda da belirttiimiz gibi; Dionysos, sikkelerde kentin ktistesi olarak grlmekte, bu da kentteki zm ve arap retiminin nemli
76

bir noktada olduunu dndrecek bir kant olarak karmza kmaktadr. 90. SEG 53 (2003), no. 1418-1420. 91. Sz konusu sikkeler iin bkz. Rec. Gn. Tius, no. 615-640; SNGCop., no. 610-621; SNGvAulPontus, no. 917-1049; BMC Bithynia, s. 203-207; FRANKE 1966; SNGvAulPontus Nach., no. 7171-7190. 92. Sz konusu yaztlar iin bkz. MENDEL 1901; ROBERT 1937: 266-291; FRENCH 1994, no. 13; AVRAM 1998-2000. 93.Kentte yaplan arkeolojik almalarla ilgili bkz. ATASOY 2008; SNMEZ ZTRK 2008.

KAYNAKA
AA = Archologischer Anzeiger. ACO = Acta Consiliorum Oecumenicorum. Ael. N.A. (Aelianus, De natura animalium) = De Natura Animalium Libri XVII, Ed. by Rudolf HERSCHER, Leipzig 1864. AINSWORTH 1842 = W. F AINSWORTH Travels . and Researches in Asia Minor Mesopotamia, Chaldea and Armenia I-II, London 1842. Amm. Marc. (Ammianus Marcellinus, Rerum gestarum libri) = Ammianus Marcellinus, with an English translation by J. C. ROLFE, I-III, Cambridge(Mass.)/London 19351939 (The Loeb Classical Library). AMMY = Anadolu Medeniyetleri Mzesi Yll. ANGOLD 1975 = M. ANGOLD, A Byzantine Government in Exile: Government and Society Under the Laskarids of Nicaea (1204-1261), Oxford 1975. ArkSan. = Arkeoloji ve Sanat Dergisi. Arr. Peripl. M. Eux. (Arrianos, Periplus Maris Euxini) = Arrianusun Karadeniz Seyahati, ev.: M. ARSLAN, stanbul 2005. ARSLAN 1992 = M. ARSLAN, Museum of Anatolian Civilizations Roman Coins, Ankara 1992. ATASOY 2008 = S. ATASOY, Zonguldak-Filyos (Tios/Tieion/Tion/Tianos/Tieum) Kurtarma Kazs, urada: Prof. Dr. Haluk Abbasoluna 65. Ya Armaan, EUERGETES (Yay. Haz. . DELEMEN S. OKAY-KEPE A. ZDZBAY . TURAK), 2008, 91-97. Athen. Deip. (Athenaios, Deipnosophistai) = Deipnosofistw: The Deipnosophists, with an English translation by C. B. GULICK, I-V, London/New York 19271933 (The Loeb Classical Library). AVRAM 1998-2000 = A. AVRAM, Stratoneikow

euarestou tianow kai tomeithw, Analele Universitatii Bucureti, Studii Clasice 32, In memoriam Michel Lejeune. 1908-2000, 137-140. BEAN 19792 = G. BEAN, Tios, PECS (19792), 925 BELKE 1996 = K. BELKE, Paphlagonien und Hon rias, TIB 9, Vienna 1996. o BCH = Bulletin de Correspondance Hellnique. BMC Bithynia = British Museum Catalogues of Greek Coins. Pontus, Paphlagonia, Bithynia, Kingdom of Bosphorus (W. WREATH), Bologna 1963. BOOTH 2004 = I. BOOTH, The Sangarios frontier: The history and strategic role of Paphlagonia in Byzantine defence in the 13th century, Byzantinische Forschungen 28 (2004), 45-86. BOUTKOWSKI 1864 = A. BOUTKOWSKI, Recherches historiques sur la ville de Tium, Paris 1864 (non vidi). BRYER WINFIELD 1985 = A. BRYER D. WINFIELD The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, Washington 1985. CIG = Corpus Inscriptionum Graecarum. CIRB = Corpus inscriptionum regni Bosporani, Ed. by Vasilii Struve, Moscow 1965. In Russian. Replaces IosPE II and part of IosPE IV. CLAVIJO 1928 = R. G. CLAVIJO, Embassy to Tamerlane 1403-1406 (= Clavijo), Ed. by E. D. ROSS-E. POWER, London 1928. DARROUZS 1981 = J. DARROUZS, Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae (Gographie ecclsiastique de lEmpire Byzantin, Tome 1), Paris 1981. D.S. (Diodoros Siculus, Bibliotheke historike) = Diodorus of Sicily, with an English translation by C. H. OLDFATHER C. L. SHERMAN C. B. WELLES R. M. GEER F R. WALTON, I-XI, . London/New York 19471970 (The Loeb Classical Library). EA = Epigraphica Anatolica: Zeitschrift fr Epigraphik und historische Geographie Anatoliens. ESEN 2003 = . ESEN, Antik Tios/Tieion/Villaios (Filyos) Kenti, AMMY 2002 (2003), 196-224. FEDALTO 1988 = G. Fedalto, Hierarchia Ecclesiastica Orientalis, 2 vols. I: Patriarchatus Constantinopolitanus; II: Patriarchatus Alexandrinus, Antiochenus, Hierosolymitanus, Padua 1988. FLETSCHER 1939 = W. G. FLETSCHER, "The Pontic Cities of Pompey the Great", TPAPA 70 (1939), 17-29. FRANKE 1966 = P. R. FRANKE, Zur Chronologie der autonomen Mnzen des bithynischen Tios, AA (1966), 58-67.

FRENCH 1994 = D. FRENCH, Sinopean Notes 4 Cults and Divinities: The Epigraphic Evidence, EA 23 (1994), 99-112. FRENCH 1988 = D. FRENCH, Roman Roads and Milestones of Asia Minor, II: An Interim Catalogue of Milestones, Ankara 1988. GP = Geoponica sive Cassiani Bassi Scholastici de re rustica eclogae. Ed. by H. BECKH, Leipzig 1895, Stuttgart 1994. Georg. Acr. (Georgios Acropolites, Annales) = Georgii Acropolitae opera, vol. 1. (1st ed. Corr. P. WIRTH) Leipzig 1903; Stuttgart 1978. Georg. Pach. (Georgios Pachymeres, History) = Georges Pachymeres Relations Historiques, Ed. by A. FAILLER & Trans. by V. LAURENT, Paris 1984. GKOLU 1952 = A. GKOLU, Paphlagonia, Kastamonu 1952. HALDON 2007 = J. HALDON, Bizans Tarih Atlas, ev.: A. ZDAMAR, stanbul 2007. Hom. Il. (Homeros, Iliada) = Iliada, ev.: A. ERHAT A. KADR, stanbul 19926. IK = Inschriften griechischer Stdte aus Kleinasien. IK 24,1 = G. PETZL (Hrsg.), Inschriften griechischer Stdte aus Kleinasien, 24,1: Die Inschriften von Smyrna, Teil II,1, Bonn 1987. IK 64 = D. FRENCH (Hrsg.), Inschriften griechischer Stdte aus Kleinasien, 64: The Inscriptions of Sinope, Bonn 2004. Just. Nov. (Justinianus, Novellae) = Novellae, Ed. & Trans. by S. P. SCOTT. Cincinatti 1932 JONES 19832 = A. H. M. JONES, The Cities of the Eastern Roman Provinces, Oxford 19832. KIEPERT 1914 = R. KIEPERT, Karte von Kleinasien in 24 Blatt, Berlin 1914. LANG 2003 = G. LANG, Klassische antike Sttten Anatoliens, Band II: Larisa-Zeleia, Norderstedt 2003. LAURENT 1963 = V. LAURENT, Le Corpus des Sceaux de lEmpire Byzantin V. 1, LEglise, Paris 1963. LE QUIEN 1740 = M. LE QUIEN, Oriens Christianus I-III, Graz: Akademische Druck, 1958. Phys. Beschreibung Allg. Notiz Ristampa delledizione 1740. Lindgren III = H. C. LINDGREN, Ancient Greek Bronze Coins from the Lindgren Collection, Quarryville 1993. MAGIE 1950 = D. MAGIE, Roman Rule in Asia Minor, III, Princeton 1950. Marcian. (Marcianus, Geographus) = Menippi periplus maris interni (epitome Marciani), Geographi Graeci minores, vol. 1, 563-572, Ed. K. ML77

LER, Paris 1855 (repr. Hildesheim: Olms, 1965). MAREK 1993 = C. MAREK, Stadt, ra und Territorium in Pontus-Bithynia und Nord-Galatia, Tbingen 1993 (MDAI[A], Beiheft 39). MAREK 2003 = C. MAREK, Pontus et Bithynia: Die rmischen Provinzen im Norden Kleinasiens, Mainz 2003. McGREER NESBITT OIKONOMIDES 2001 = E. McGREER J. NESBITT N. OIKONOMIDES 2001, Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, Vol. 4, The East, Dumbarton Oaks, Washington D.C. 2001. Memn., FGrHist (Memnon) = F JACOBY, Die . Fragmente der griechischen Historiker, IXV, Berlin/Leiden 19231969. MENDEL 1901 = MENDEL, Inscriptions de Bithynia, BCH 25 (1901), 5-92. PECS = The Princeton Encyclopedia of Classical Sites. PEKMAN 1970 = A. PEKMAN, Eskiada Baz Anadolu ehirlerinin Tanr ve Kahraman Ktistesleri, stanbul 1970. Phot. Bibl. (Photios, Bibliotheca) = Bibliotheque, 9 vol. Ed. by R. HENRY (1959-1991, Collection Byzantine), Paris. Plin. ep. (Plinius Caecilius Secundus, Epistulae) = Gen Pliniusun Anadolu Mektuplar: Plinius, Epistulae, 10. Kitap, ev.: . DRKEN E. ZBAYOLU, stanbul 2001. Plb. (Polybios, Historiai) = The Histories, with an English translation by W. R. PATON, I-VI, London/New York 19221927 (The Loeb Classical Library). Porphyr. de legat (Constantinus Porphyrigos, de legatibus) = Excerpta historica iussu imp. Constantini Porphyrogeniti confecta, vol. 1: excerpta de legationibus, Berlin 1903. Ptol. Geog. (Ptolemaeus, Geographia) = Claudii Ptolemaei geographia, lib. I-III, ed. by. F A. . NOBBE, Leipzig 1843-1845. RE = Paulys Real-Encyclopadie der klassischen Altertumswissenschaft. Rec. Gn. = Recueil gnral des monnaies grecques dAsier mineure. commenc par W. H. WADDINGTON continu et complt par F BABE. LON et T. REINACH. Tome premier 1er fascicule: Pont et Paphlagonie. 2e dition, Paris 1925. ROBERT 1977 = L. ROBERT, Documents dAsie Mineure, BCH 101 (1977), 43-132. ROBERT 1937 = L. ROBERT, tudes Anatoliennes:
78

Recherches sur les inscriptions grecques de lAsie Mineure, Paris 1937. ROBERT 1980 = L. ROBERT, A Travers lAsie Mineure. Athens 1980. RUGE 1936 = W. RUGE, Tieion, RE 11 (1936), 856-862. SEG = Supplementum Epigraphicum Graecum. SEVN 2001 = V. SEVN, Anadolunun Tarihi Corafyas I, Ankara 2001. Scyl. (Scylax, Periplus) = Periplus Scylacis. Geographi Graeci minores, vol. 1, Paris 1855. SNGvAulPontus = SNG Deutschland, Sammlung v.Aulock, Pontus-Paphlagonien-Bithynien, Berlin 1957. SNGvAulPontus Nach. = SNG Deutschland, Sammlung v.Aulock, Nachtrge I: Pontus-PaphlagonienBithynien, Berlin 1967. SNGCop. = SNG Copanhagen 18: Bosporus Bithynia, The Royal Collection of Coins and Medals Danish National Museum, Copanhagen 1944. SNMEZ ZTRK 2008 = . F SNMEZ B. . ZTRK, Bat Karadenizde Bir Antik Kent Kazs: Tios (Filyos), ArkSan 127 (2008), 133146. St.Pont. III = Studia Pontica, III. Fas 1: Recueil des inscriptions grecques et latines du Pont et de lArmnie. J. G. C., ANDERSON, Franz CUMONT and Henri GRGOIRE, Brussels 1910. St. Byz. (Stephanos Byzantios, Ethnika) = Stephani Byzantii: Ethnicorum, Quae supersunt ex recensione Augusti Meinekii, Berolini 1849. Str. (Strabon, Geographika) = The Geography of Strabo, with an English translation by H. L. JONES, I-VIII, London/New York 1917-1932 (The Loeb Classical Library). TPAPA = Transactions and Proceedings of the American Philological Association. TIB = Tabula Imperii Byzantini. WILSON 1960 = D. R. WILSON, The Historical Geography of Bithynia, Paphlagonia and Pontus in the Greek and Roman periods: A New Survey with Particular Reference to Surface Remains Still Visible [BA dissertation, Oxford University, 1960]. ZACOS VEGLERY 1972 = G. ZACOS A. VEGLERY, Byzantine Lead Seals, Basel 1972. ZGUSTA 1984 = L. ZGUSTA, Kleinasiatische Ortsnamen, Heidelberg 1984. Bu makale, doktora seminer almamn yeniden dzenlenmi hli olup; sz konusu almann danmanln yapan Prof. Dr. Mustafa Hamdi Sayara ve makaleyi gzden geiren Dr. Hseyin Sami ztrke teekkr ederim.