CEZA HUKUKUNDA "Hakkn K u l l a n l m a s " Prof. Dr. Faruk EREM I . G R l : 1. Konu, 2. Hakkn Kayna, 3 . Kanunun ngrd H k m , ' I I .

I I . Kuraln Analizi: 1. Hak Kavram, (a. Hakkn Kkeni, b . Sbjektif hak, c. Hakkn Sahibi), 2 . Meslein icras 3 . Cezas Kalkacak Sular, 4. Hakkn Ktye Kullanlmas, I I I . Rza: 1. Ge erli Rza, 2 . Rzann Nitelii, 3 . Sakatlanmam Rza, I V . Snr larn Almas: 1. Taksirli Sorumluluk, 2. Taksirin eitleri, 3 . Heye can, Korku, Tela.

I. GRl
1- K o n u ' ,

Adalet Bakanlnca hazrlanan yeni Ceza Kanunu Taslanda blm bal olarak benimsenen "Hukuka uygunluk sebebleri" ad altnda "Kanunun hkmn ve amirin emrini icra", "Meru mdafaa", "Mec buriyet (zaruret) hali", "Hakkn icras", "Madurun rzas" messe seleri toplanm ve hepsini kapsamak zere "snrn kast olmakszn al mas" haline yer verilmitir (Tasar m. 28-31). Biz bu yazmzda zellikle "Hakkn kullanlmas"n inceleyeceiz. Yazmzda hukuka uygunluk sebeblerinden "amirin emri", "meru mdafaa", "zaruret hali" zerinde durmayacaz. Tasarda kabul edilen ve ceza kanununda henz yer alma yan iki halden "hakkn kullanlmas", "rza" messesesinden sz edeceiz. Hukuka aykrln varln kaldran sebeblerin banda "sosyal zarar"n bulunmamas gelir (1). , Saylan hallerin, bu arada "Hakkn Kullanlmas ve rza'nm fiili su olmaktan karmas", cezaszlk sebebi saylmas nemlidir. K a n u n hem "hak" kabul hem de dier yandan hakkn yerine getirilmi olmasn su sayamazd.
(1) Antolisei (Elementi...), s. 49.

FARUK ERE.V

Bir hakkn kullanlmas ve fiilin su saylmas ayn mevzuat iinde e likili olurdu. Hakkn kullanlmasnn cezay kaldrmas sebeblerinden biri de budur (2). Ksaca bir hakkn icras cezay kaldrr (3). Tasarnn 30. maddesinde balk "Hakkn icras"ndan, ise "Hakkn Kullanlmas"ndan sz edilmektedir. Metin'de

Bir ceza kuralna kar fiilin su olmas nedeniyle hukuk ile fiil aras atma "hukuka aykrlk" diye anlan bir durum ceza hukukunda ilke sa ylabilir. Bir ok yazarn kabul ettii gibi hukuka aykrlk "suun unsuru" deildir (4). Hukuka aykrlk "suun karakteri", hem de "esasl karakteri dir." (5). Her halde hukuka aykrlk konusunda "tipiklik"in aka gsterilmesi gerektir. Yasak olanla serbest olan aka anlalmaldr (6). "Fiil evvela su tipine uygun olacaktr. Sonra da hi bir hukuk kolu tarafndan msaade edilmemi olacaktr. Aksi takdirde fiilin hukuka aykrlndan bahsolunamaz. Fiil hukuka uygun olursa, suun hukuka ayrkrlk unsuru eksik ol duundan, su meydana gelmez" (7). 2 - Hakkn kayna Kullanlan ve kullanlmas su saylmayan hakkn kayna nelerdir? Tasarnn 30. maddesinde "Kanun ve nizamlar"dan, "bir meslein icra s n d a n doan " H a k " d a n sz edilmektedir. Yrrlkteki Kanunda ise (TCK 49) sadece "kanun"dan sz ediliyor. "Kanun ve nizamdan doan hak" forml konuyu geni tutmak ei limini gsterirse de "nizam"dan doan hak deyimi yine de dndrc dr. Eer bu ibareler "bir hukuk kural"ndan doan hakk kasdediyor ise maksat daha iyi aklanm olurdu. Hukuk kural her daldan (Cezai, me deni, ticari, idari, vs.) olabilir. Hukukun genel prensipleri, suun cezasn kaldran hukuk kural deil, yorum aracdrlar (8).
(2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) Sabatini (G)., Istituzioni di dirittopenale (Cantania, 1945) s. 58. Antolisel (F)., Manuale di diritto penale (4. Bas Milano, 1960) n. 110 s. 201 Antolisei (F.) Elementi di diritto perali (Parts generale, Tprino, 1944) s. 55 Antolisei (Elementi...), s. 55 Manfredini (M.), Manuale di diritto penale (Milano, 1931) n. 51 s, 54 Kunter (Suun unsurlar...), s. 41 Cavallo, s. 82, n. 10

CEZA HUKUKUNDA HAKKIN KULLANILMASI

Ceza Kanunu hkm ile hakk kabul eden ceza yarglama hukuku kar laabilir. Kii hrriyeti aleyhine su ile (TCK 179) mehut su failinin yakalanmas gibi (CMUK 127)-. Usul Yasas hkm " H a k " dourmu saylr. Durum Medeni Kanun ile Ceza Kanunu arasnda da meydana gele bilir. Bakasnn mlkne zaruri tecavz (MK 677), zilyedin "mdafaa hakk" (MK 894) gibi (?). Karlama hukukun her dal arasnda olabilir. Bylece "kurallarn itimai" bahis konusu ise de "kurallar aras atma"dan sz edilemez. Hakkn "kanun"dan, "nizam"dan, "meslein icras"ndan domu ol mas gereklidir. Tasar byle demektedir. Baz yabanc kanunlar tahdidi bir usul sememiler, "bir hakkn veya bir hukuk kuralnn ykledii bir grevin icras" formln kullanmlardr (rnein talyan CK. 51). Hakkn kullanann su ilemi olamayaca kural olduka uzun bir gelimeden sonra doktrinde ekil kazanmtr (10). Bu itibarla Trk Ceza Kanununda bylesine bir hkm yoktu. Adalet Bakanl Tasarsnda bu boluk doldurulmutur. Hakkn kullanlmas (icras) cezay kaldrr. K a n u n hukuksal gelenekte ksmen kabul edilmi bir prensibi yasal kural haline getirmitir (11). 3 - Tasarnn ngrd h k m Tasarda (m. 30) u hkme Talanmaktadr: "Kanundan ve nizamlar dan veya bir meslein icrasndan doan bir hakk kullanan kimseye ceza verilmez". Bylece tasan bir "cezaszlk sebebi"ni ngrm, "hukuka uy gunluk" halini aklamak istemitir. Tasar gerekesinde (sh. 186) yrrlk teki kanunda "yer almam bulunmakla beraber, doktrinde've Yargtay itihadlarnda yeri bulunan iki hal, bu kerre ntasarda hukuka uygunluk sebebleri olarak ifade edilmi bulunmaktadr" denilmektedir. Her hangi bir fiile su denemez. Su "hukuka aykr bir fiiT'dir (12), hukuka uygun olan su saylmaz. Konu "hukuka aykrlk", veya aksi "hukuka uygunluk" olarak ele alnmaldr (13).
. (9) (10) (11) (12) (13) Dnmezer-Erman, II, s. 41 Cavallo (V)., L'esercizio del Diritto (Napoli, 1939), intraduzione Mantovani (F)., Esercizio del diritto, enciclopedia del diretto XV, s. 627 Maggiore (G.), Principi di diritto penale (I. Bologn, 1937) s. 253 Hippel (B.) Manuale di diritto penale (Napoli, 1936) s. 152

FARUK EREM

"Hukuka uygunluk btn hukuk nizam bakmndan bahis mevzuu dur. Herhangi bir hukuk dalnn emir ve tecviz ettii fiil, hukuka uygun d u r " (14). Hak kavramnn kkeni zel hukuktan geliyorsa bu durum zel hu kukun ceza hukuku alanna tatn gsterir. Hakkn kullanlmasnn tazminat gerektirmeyecei Borlar Hukukun da da (BK 52 /3) kabul edilmitir. Medeni Kanun dahi bu kurala yabanc deildir. O halde zel hukuk veya hukukun dier dallarnda mevcut "hakkn kullanlma"smn ceza hukukunda daha ak ve genel hkm nite liinde gsterilmesi isabetli olmutur. Ana-babann ocuklar Kanundan gelir. Bu hakkn icrasnn meydana getirecei ler cezay gerektirmez, yeter zerinde "tedip hakk" ( M K 267) Medeni icras suun olumasna engeldir. Bu hakkn messif fiil, hrriyetten mahrumiyet gibi hal ki ifrata kalmasn (Betttol, s. 264).

Ana, babann ocuklar zerinde terbiye yetkisi vardr. Bu yetki kanun larda tannmtr. Bu yetkinin kullanlmas suu kaldrr, fakat yetki snr nn almas sua meydan verir (TCK 477-479). nk "terbiye, nezaret hakk" ifrat kapsamaz (15). "Terbiye hakk" (Ius Corrigendi) "ktye kullanlmamsa" bir "hak" olarak cezay kaldracakta. Cezalarn infaz su tekil etmez. Kanundan gelen bir hakkn kullanl mas bahis konusudur. Tevkif mzekkeresinin yerine getirilmesi, zabt, msadere, silah kullanlmas, ayn sebeble su saylmamaa misallerdir (16). II. KURALIN ANALZl

1- H a k k a v r a m a) Hakkn kkeni: Herhangi bir "hukuki kural" yeterlidir, bu kuraln kamu hukuku veya zel hukuk alannda olmas mmkndr. Bu kural Ka nundan, nizamdan (tzkten), kararnameden, hukuki bir rften, hatta ka nunun aka kabul ettii hallerde "nasafet"den gelmi olabilir (17). Kanunun yollad bir rf, adet kural, sbjektif hak dourabilir. Byle rf ve adet Ceza Hukukunda suun cezasn kaldrm olur. Bu adan "Ka(14) (15) (16) (17) Kunter (N.) Suun Maddi Unsurlar Nazariyesi (stanbul, 1954), s. 9 bk. Antolisei, s. 203 Logoz (P.) Commentaire du code penal suisse (Partie generale, 1939), s. 128 SalteU-D Falco, s. 157

n >f* i n IM ) p .'t-mmww*\m*M***~m

*** " 'tmmnm

CEZA HUKUKUNDA HAKKIN KULLANILMASI

nunsuz su ve ceza olmaz" kural ie karr (18). Fakat suun kanuni un suru kalkm saylacaktr. "Hukuk kural" Trk hukuku veya Trk hukukuna ilikin kuraldr. Kanun ile kanun hkmnde kararname arasnda - h a t t a kararnameler henz Meclisten gememi olsalar d a h i - suu kaldran hak saylr. Fakat Meclisten henz gememi kararnamelerin cezai sonulan olamayaca tar tlabilir. Hak kanundan domu olabilecei gibi "rf, adet, kural"ndan da gelmi olabilir (19), yeter ki gerek, yerlemi bir rf ve adet bahis konusu olsun. Halkn mstehcen sayd fiil l olarak kabul edilirse bu l dahi hak dourucu bir rf ve adet saylr. "Ortak duyguya gre mstehcenliin" saptanaca (20) ileri srlmektedir. " H a k " kullanlmasndan evvel veya kullanld srada ihtilafl olma maldr, byle olunca kullanlmas iin hakime bavurmak gerekecektir (21). Ahlak kurallar, suun cezasn kaldran "hak" yaratmaz (22). b) Sbjektif hak kavram: Tasarnn 30. maddesinde sadece "hak"dan bahsedilmemektedir. Bahis konusu olan "meru bir yetkinin kullanl m a s d r (23). Sbjektif hak zel veya kamusal olabilir. Bu objektif hakkn niteliine baldr (24). "Sbjektif bir hak bahis konusu olmaldr"(25). Sbjektif kamu hakk bir kamu hukuku kuralndan gelen haktr (26). Bu hak toplumun yesi olarak fertlere aittir. zgrlk haklar, yrtmenin ferdin zgrlk alanna, kanunsuz m dahalesini nlemei salar, bu itibarla sbjektif bir kamu hakkdr (27).
(18.) (19) (20) (21) (22) (23) (24) (25) (26) (27) (28) Cavallo, s. 74, n. 6 d. Bettiol, s. 263 Mozanti (M.), L'aseno et diritto penale (Milano, 1956) s. 30 kz. Erem, IV, ss. 221 Bu konuda Kendiliinden hak alma suu hususunda- bk. Cavallo, s. 106 n. 2: kz. Erem, III, ss. 593. Cavallo, s. 54, no. 5 Bk. Dnmezer-Erman, Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku 9. Bas, II. s. 33. Bk. Cavallo, s. 54, no. I italyan Y. Karan 7 novembre 1952, Lattanzi (G.) i cadici penali (Napoli, 1962), m. 51 Cavallo s. 55 n. 6 bk. Cavallo, s. 56 Cavallo, s. 108, n. 4

10

FARUK EREM

c) Hakkn sahibi: Kullanann hakkn sahibi (veya zilyedi) olmas ge reklidir. Bununla beraber ak veya zmni bir vekalet ile de hak kullanla bilir (28). Hakkn kullanlmas "hukuka uygunluk" yaratr. Bunun iin hak sahi binin "sbjektif hak"kn sahibi olmas gerekir. d) Hak-su ilikisi: Su ilenmeden hakkn korunmasnn olanak d olmas gereklidir. Bu ise "hak " ile "su " arasnda bir ilikinin (bir ban) zorunlu olduunu gsterir. 2 - Meslein icras Tasar (m. 30) "Bir meslein icrasndan doan bir hakk kullanan kimseye ceza verilmez" demektedir. Meslein icrasn, dzenini, yetkilerini tanzim eden hukuk (kanun) kurallar cezaszlk sebebidir. Aadaki konu lar rnek olarak gsterilmitir. a) Salk ileri: "Tedavi maksadile olduu kadar, baka maksatlarla, mesela estetik cerrahi maksad dolaysyla mdahalede bulunan hekim daima mesleki bir hakkn kullanmakta ve bu sebebledir ki, mdahalesinde huku ka aykrlk bulunmamaktadr (29). Hekim, meslei nedeniyle kulland hakkn sahibi olmaldr. Hak sa hibi deilse (ameliyat veya o tr ameliyati yapmaa mezun deilse) cezaszlktan faydalanamaz. b) Savunma dokunulmazl: "Savunma dokunulmazl" 486) "hakkn icras"ndan baka bir ey deildir (30). (TCK

c) Gazetecilik: Gazeteci bir kiinin erefine veya hretine yaynlary la zarar vermi olabilir. Bunlara siyasal, kiisel, hatta bilimsel yermelerde rastlanr. Bunlarda "hakaret ve svme" artlar mevcut deil ise "Basn zgrl"n dzenleyen "hak"dan faydalanrlar (31). Gazetecilik mesleinin icras haber toplamay ve vermei kapsar. Gazetecilik mesleini dzenleyen yasalar gazeteciye bu yetkiyi tanmtr. Fakat haberin "objektif" nitelikte verilmesi arttr. (32). d) Spor hareketleri: Spor iki tr olabilir: Hasma kar iddet kullanma nn zaruri olduu sporlar (Gre, boks gibi) ve iddet kullanlmas yasak o(29) (30) (31) (32) Dnmezer-Erman, II, s. 54 bk. Erem, zel Hkmler, IV, s. 605, Foschini (G.) Read et pene (Studi....), s. 99 Kz. Antolisei, s. 203 Ayrntlar iin bk. Dnmezer, Basn hukuku, 4. Bas 976, 299 '

CEZA HUKUKUNDA H A K K I N KULLANILMASI

11

lanlar (Atletizm, tenis, futbol gibi), ikinci halde "manevi unsur"un bulun mad, hasmn rzas, rf ve adet gibi gerekeler gsterilerek spor hareketleri nin yasaya aykr olamayaca savunulmutur. iddete dayal spor gsterilerinde "riski gze almak" esastr. Oyun ku rallarna uymak veya uymamak nemlidir. iddet kullanarak oynanan sporda rf ve adet'in cezay kaldrd, rzann ayn sonucu verdii kabul edilir (33). 3 - Cezas kalkacak sular Kullanlan hak ile cezasz kalacak su arasnda bir iliki bulunmaldr. Fakat uygulamada yle dnlebilir: Eer her su iin cezaszlk kabul edilirse bir eit "dokunulmazlk" yaratlm olacaktr. Jandarmann kaan mahpusu ldrmesi, maln almak iin mal sahibinin kaan hrsz ldrmesi gibi. J a n d a r m a ve mal sahibinin haklar snrsz deildir. Snrlarn almas hakk "hakszlk"a dntrr (35). Tasar "hakkn kullanlmasndan sz ettiine gre bunun anlam zerinde durmak gerekir. Hakkn ieriinin gerekletirilmesi, kiinin yet kiyi kullanmasdr. Suun yok saylabilmesi iin "hak"n z, biimi, kanunun kabul ettii snrlar iinde kullanlm olmas lazmdr. Ancak byle kullanlrsa hak meru olarak kullanlm olur. Her memleketin kanunu ayn genilikte deildir. Baz kanunlar konu yu belli sulara indirgeli saymlar, bazlar genel hkm niteliinde al mtr. Fransz Kanununun 327. maddesine gre adam ldrme, yaralama, darp kanun tarafndan ve resmen emredilmi ise su yoktur. Bylece bir "grev"den sz edilmekte, "hakkn icras" bunun dnda kalmaktadr. nk kanun hkm, resmi makamn emri "hak" saylmaz. Fransz yazarlar olduka dar olan forml (m. 327) geniletmek b tn sulara temil etmek abas iindedirler (36). isvire Ceza Kanunu (m. 32) u hkm getirmitir: "Bir grev veya meslein gerektirdii hareket su tekil etmez."
(33) (34) (35) (36) italyan Temyiz karar, Lattanzi (G)., i cadici penali (Milano, 1962) m. 5 5 not. Dnmezer-Erman II, s. 49, Erem, Tandoan, Bankalar Kanunu erhi (Ankara, 1989) ss. 327. bk. Cavallo, s. 112 kz. Carnelutti, teoria generale del reato, s, 142 Saltelli (C), Di Falco (E) Commento teorico-pratico del nuove codice penale (I, Torino, 1931) s. 305, n. 166 Garraud, Traite teorigue et pratigue de droit penal franais (Paris, 1888, I, s. 391), Rouz, Coursde droit criminel franais (Paris, 1927, I. s. 182), Donnediee de Vabres Trcite elementaire de droit criminel et de legislation penal compcre (Paris 1938 s. 243)

12

FARUK EREM 4 - Hakkn ktye k u l l a n l m a s

Hakkn snrnn almas ve hakkn ktye kullanlmasnn su sayl mas ayn mevzuat iinde ahengi salar. Hakkn ktye kullanlm olup olmad ayrca incelenmelidir. Ta sar "hakkn icras"ndan sz ederken elbette bunu kasdetmitir (37). "Hkmete msaevata muktedir" olmasna ramen hak alan kii "hak"m ktye kullanmtr (bk. T C K 308). kendiliinden

Kendi maln yakmak su deil ise de bakasn ahsen veya malen zarar veya tehlikeye maruz brakan kii (TCK 381) artk "kendi maln yakmak hakk"ndan faydalanm olamaz (38). III. RIZA

Yasal modele uygun bir fiil, yani su hak sahibinin rzas ile bu nitelii ni yitirir (39). Su vasf kalkmtr. Bir anlaya gre "tasarruf edilebilen hak" Devletin mnhasran fer din serbeste kullanlmasna tannm haklardr (40). Bu anlaya gre rza konusu Devletin menfaati olan haklara (Devletin ahsiyetine, idare aleyhi ne, adliyeye kar sular gibi) muayyen olmayan sayda kiilere kar i lenen sulara ilikin haklara (ammenin nizam, selameti, ammenin itimad, ekonomisi, ahlakna kar sular gibi) ilikin olanlara etkili deildir. 1- Geerli rza Tasar u hkm ngmektedir (m.'30/2): "zerinde mutlak surette tasarruf edebilecei bir hakka ilikin olmak zere madur tarafndan ak lanan rza erevesinde ilenen fiilden dolay da kimseye ceza verilemez." Yeni italyan Kanununa gre (m: 50) "zerinde muteber bir ekilde tasarrufta bulunulabilen bir hakka kiinin rzas ile zarar veren veya teh likeye sokan kimse cezalandrlmaz". Bu hkm tasardaki hkmn he men hemen ayndr. Rzann konusu zarar verilen veya tehlikeye sokulan "hak"dr. Btn haklar m, yoksa baz haklar m bahis konusudur? Tasarruf edilebilen haklar dnlm, tasarda bu haklar dahi "zerinde mutlak surette ta(37) (38) (39) (40) zl bilgi iin bk. Dnmezer-Erma, II, s. 38 bk. Antolisei, s. 203 Maggiore, s. 286, no: 10 Antolisei (Elementi..), s. 60

it * f*

w n * t M M r fnt#nnw*t(Rtttwn#a--if rH

mmmnw>*{

CEZA HUKUKUNDA HAKKIN KULLANILMASI

13

sarraf edilebilecek hak" olarak aklanmtr. Bunu "tayin kolay deildir" (41). Tasarnn Meclis Komisyonlarnda tavzih edilmesi temenni olunur. Eer bu yaplmazsa uygulamann bir zm getirmesi beklenebilir. Bunun iin ise "zerinde mutlak surette tasarruf edilebilecek hak"a ilikin rza yerine "gerek rza" denilmesi isabetli olur. Her ne kadar cinsi temasa gsterilen rza geerli ise de bu srada messir fiile rza geerli deildir (42). Rza ciddi ve gerek olmaldr. "rade beyan"nda irade ile beyan ara snda eliki bulunmamaldr. (43). Rzann varl "zmnen" kabul edilebilir. "Madurun raz olduu, hal ve durumundan anlald taktirde, fiilin ilenmesine engel olmamas, ses karmamas da rza eklinde kabul edilebilir" (44). "Madur tarafndan aklanan rza erevesinde ilenen fiilden dolay kimseye ceza verilemez" (Tasar 30/2) kural ile "hakkn icras" birbiri ile karm gibidir. Madurun "zerinde mutlak surette tasarruf edeme yecei bir hak" bahis konusu ise "hakkn icras" mazereti etkili olabilir mi? Rza yeterlidir, anlama aranmaz. Rza tek tarafl bir irade beyandr. Fail bilmese dahi uza geerlidir. Rza ekle balanmamtr. Kanunun ve ya rf ve adetin kabul ettii her ekil iinde rza geerlidir. Sz, yaz, jest, icabi, selbi fiil, hatta "skt" biiminde olabilir (45). 2 - Rzann nitelii Geerli rza'nm nasl olabilecei konusu tartmaldr. - Bir anlaya gre ceza kuralnn koruduu karn (menfaatin) sahibi olan kii, dier bir deyimle suun hukuki konusunu tekil eden karn il gilisi, baka bir deyile "suun pasif sj esi" olan kii rzann sahibidir. Bu kiinin rzas geerlidir. Yeter ki bu kiinin rzas (kklk, akl maluli yeti, temyiz kudreti yokluu gibi) sakatlanm olmasn (46). Suun madurlar biden fazla ise her birinin beyanda bululmas ge rekir. Hepsi rzalarn beyan etmelidirler ki fiil su olmaktan ksn.
(41) (42) (43) (44) (45) (46) Maggiere, s. 290 talyan temyiz karar, bk. Lattanzi, m. 50, nt Foschini (G.) Reati e pene (Studi, Milano, 1960) s, 4 Onmezer-Erman II, s. 77 Maggiore, s. 289 Bettiol (G.) ,Diritto penale (Palermo, 1962), s. 263

14

FARUK EREM

"Rza, suun ilendii srada veya suun ilenmesinden nce bulunmak gerekir" (47). Suun ilenmesinden sonra rza (icazet) etkili olamaz. Tasarda (m. 30/2) "zerinde mutlak surette tasarruf edilebilecek hak"ka ilikin rzadan sz edilmektedir. Bu hkmn benzeri olan italyan Kanununda (m. 50) ise rzann hukuken geerli olmas yeterli grlmtr. O halde rza ilenen sua gre deil, hakkn vasfna gredir. O hlde hakka zarar veren veya tehlikeye sokan fiile rza gstermek deil, aklanan rza nn zerinde tasarruf edilebilen bir hakka ilikin olmasdr. Byle olunca "icazet"in cezay kaldrabilecei iddia olunabilir (48). Halen Kanunumuzda uzaya ilikin genel bir kural yoktur. Tasar bu boluu doldu maktadr. Madurun rzasnn ceza hukukunda geerli olabilmesi iin baz ko ullara uygun olmas gerekir. Tasarda (m. 30/2) "zerinde mutlak surette tasaruf edebilecei bir hakka ilikin olmak zere, madur tarafndan aklanan rza erevesinde, ilenen fiilden dolay kimseye ceza verilemez" denilmektedir. Bu hkm btn sular iin geerlidir. Buna karn "talep zerine ldrme suu" (Tasar m. 135) madurun rzasndan (Tasar m. 30) ayr bir hkmdr. nk talep zerine ldrme halinde zerinde tasarruf edilebilmesi mm kn bir hak bahis konusu deildir. Yrrlkteki kanunda rza veya talep halinde ldrme suu hakknda hkm yoktur. Tasarda ise (m. 135) u hkm yer almaktadr: "yile mesi kabil olmayan ve ileri derecede zdrap veren bir hastala tutulmu bulunan bir kimsenin uuruna ve hareketlerinin serbestliine tam olarak sahip iken yapt srarl talepleri zerine ve sadece hastann zdraplanna son vermek maksad ile ldrme fiilini iledii sabit olan kimseye bir yl dan yla kadar hapis cezas verilir" (49). "zerinde mutlak surette tasarruf edilebilecek hak" zerinde durulacak bir konudur. Zira rzann hukuka uygunluk dourmas ancak bununla mmkndr. Takibi ikayete bal sular bakmndan tereddde lzum yoktur. eref ve haysiyete ilikin sular da byledir.
(47) (48) (49) Dnmezer-Erman, I I , s. 78 Tartma iin bk. Magiore, s. 287, n. 10 Talep zerine ldrme iin bk. Erem, zel hkmler, I I , s. 288, Florian, IV, s. 44, Antolisei, I, n. 12, s. Manzini V I I , n. 2378, Badre, L'influence du consen tement de la victim, Carrara (Programma...) I, s. 1087, Ferri, L'amicidiosicidio (Torino, 1855).

CEZA HUKUKUNDA HAKKIN KULLANILMASI

15

Kanun koyucunun, rza ile su olmaktan karlmasnda saknca grmedii haklarn tasarnn 30. maddesinde yer alan "tasarruf edilebilir hak" olduu biiminde bir anlay kabul edilebilir (50). Tbbi ameliyatlarda rza zerinde durulmaktadr: Tbbi mdahalelerde de meslein yasal kurallarndan gelen "hak" ele alnr. Esasnda bu "Kanun"dan gelen bir hak saylabilir. a) Tbbi mdahalede (rnein cerrahlkta) "tipiklik" meydana gel memitir. nki mdahale zarar vermek iin deil, kurtarmak maksad ile yaplmtr. b) Manevi unsurun yokluu ile tbbi mdahalenin cezasnn yoklu unu savunanlara gre hekim su ilemek kast ile deil, hastasna iyilik getirmek iin hareket eder. Kusurlu hareketi hekimin "taksirli sorumluluk" halini dourur. c) Dier bir gr toplumun yararnn stn tutulmasdr. Genel ola rak saln korunmas esastr. d) Genellikle tbbi mdahalenin geerlilii madurun rzas ile ak lanmaktadr. Eer hekim madurun rzas olmakszn veya rzaya kar fiili ilemi ise sulu saylacaktr. 3 - Rzann i s p a t l a n m a m o l m a s Madurun rzay aklamak ehliyetine sahip olmas, su ilenmi olsa idi zarar grecek hakkn sahibi olmas gereklidir. Rzann sakatlanmamas arttr. IV. SINIRLARIN AILMASI

1- Taksirli sorumluluk Tasarda (m. 31) u hkm yer almaktadr: "Yukarda saylan hukuka uygunluk sebeblerinde snrn kast olmakszn almas halinde fiil, taksirle ilendiinde de cezalandrlyorsa, taksirli su iin kanunda yazl ceza alt da birinden te birine kadar indirilebilerek hkmolunacak-smnn almas mazur grlebilecek bir heyecan, korku veya telatan ileri gelmi ise faile ceza verilemez".
(50) (51) Antolisei, s. 207 Cavallo, s. 240, n. 4

16

FARUK EREM

Tasar gerekesinde (sh. 187) yle denilmektedir: "31. madde hu kuka uygunluk sebeblerinde snrn kast olmakszn almas halinde ne suretle ilem yaplaca" gsterilmitir. Snrn taksirle almas halinde evvela kullanlan hakka bakmak la zmdr. Eer hak esasen mevcut deilse arlk da sz konusu olamaz. Bu objektif bir kouldur. Taksirle snrn almasn saptamak iin hakkn kullanlmasnn sb jektif ve objektif snrlar asndan failin psikolojik durumu zerinde durmak lazmdr (51). Zabta memuru yakalad kiinin kelepe takarken iddete kaarak kolunu krsa tedbirsizlikle messir filden hkm giyer (TCK 459). Baka snn arazisine hayvann aramak iin giren, ekine zarar veren kii cezalandrlamaz. nk fiil cezalandrlmamamtr. Tasardaki "snrn kast ol makszn almas" (Tasar m. 31) byle anlalmaldr. Kanunun koyduu snrn kast olmakszn almas hak sahibinin tak sirden ceza grmesini gerektirecektir. Kaan mehut su halinde yakala makla birlikte messir fiilde bulunan kiiyi yakalamann zaruri kld hareket dnda (yakalanann dvlmesi gibi) ceza verilmesi gerekecektir. Eer snr bilerek ve isteyerek, yani kastla alm ise, artk taksirden sz edilemez. Fail kastna gre ceza grr (52). 2 - Taksirin eitleri Tasar (m. 22 /3) basit taksir ile "uurlu taksir"i ayrm, "failin tah min ettii neticeyi istememesine ramen, neticenin meydana gelmesi hali"ni uurlu taksir olarak tanmlamtr. Acaba bu ikinci tr taksir bahis konusu ise zm nasl olacaktr? Her halde "taksir" hakkndaki hkme itibar ge rekecek, ceza te bir arttrlacaktr (Tasar m. 22). Hak snrlarnn "taksir" ile almas halinde fiil kanunda taksirle cezalandrlyorsa ona gre fail (hak sahibi) ceza grr. Eer kanun taksir grmyorsa fiil cezalandrlmaz (53). 3 - Heyecan, korku, t e l a Tasar gerekesinde (sh. 188) yle denilmektedir: " 3 1 . maddenin son bendi ise (ikinci fkras) snrn, mazur grlebilecek bir heyecan, korku veya
(52) (53) talyan yargtay karar, bt. Lattanzi, n. 55, nt. Cavallo, s. 239, n. 3

- = -, . MWWMW< l l

t i |

'**

' ' '

t*.'

nfH. u

jul i . H H I M IH I ( * * f H " W < # W W l * # > * * * '* l"'> t

' *H

CEZA HUKUKUNDA HAKKIN KULLANILMASI

17

tela sebebi ile almasn bir cezaszlk sebebi saymaktadr". Bylece heye can ve korku Adalet psikolojisi konusu olarak tasarya alnm olmakta dr (54). , Snr aan kiinin psikolojik durumu zerinde durmak gerekir. Byle hallerde heyecan, korku, tela nazara alnmak durumundadr (m. 31/2). O halde heyecan, korku, tela "snrn taksirle almas" halinde uygula nacaktr. Fakat madde "kast" olmakszn almak halinden sz eder. Bu kayt tereddt dourmaktadr. "Heyecan", "korku", "tela" tabirleri gerekede aklanm deildir. Esasnda korku, heyecann bir eididir. Bu itibarla ayrca maddede yer almas lzumsuzdur. "Tel" ise teknik bir terim saylamaz. Eer "heyecan" terimi nazara alnrsa buna "gazap" hali de (haksz tahrik) dahil olur ki uygulamada garip sonular meydana gelecektir (55).

(54) (55)

Erem, Adalet Psikolojisi. bk. Erem Adalet Psikolojisi 8. Bas Ankara (s. 102-122), heyecan'n izah (s. 102) heyecanirade (s. 108), gazap (s. 111), korku (118).