, ; ,

ESK TRK RUNK YAZSNIN ORTAYA IKII ZERNE

V. A. LlV/TS evirenler
S. GME - T. LEKI

Geen yzyln sonunda aratrmaclarn dikkatini ckcn eski Trk runik yazsnn menei problemi, bugne kadar zlm deildir. Filologlar, tarihiler ve etnograflar eski Trk runik yazsnn ortaya k hususunda eitli tahminieri ileri srmektedirler. Bunlara gre: Runik yaz boy tamgalarndan, piktografik veya ideografik dncelerden, kken olarak Anglo-sakson veyahut skandinav runiinden, Finike alfabesinden, Arami yazsnn bir varyantndan; Parfiyan, Pehlevi (Orta Farsa), Sogd, Sogd-Harezm, Sogd-Pehlevi-Baktriya yazsndan", Hint meneili Haroti'den sonunda, btn bunlarn birletii Arami-tamga veya Ararni-ideografik yazdan domutur. Son yllarda cski Trk runik yazsnn ortaya kmas meselesine duyulan ilginin artmas, Issk Kurgan'da (Almat'dan 50 km douda, K.A.Akiev tarafndan almtr) M.. v-v. yzyllara ait bir gm tabak zerindeki yazlarn bulunmasdr. Bu ksa metin (taban zerinde iki yatay satr, i 6 tanesi birbirinden farkl 25 veya 26 harf) halil. zlm saylmaz. Yaznn yn sadan sola olup, birinci satr uzun (16 harf); ikinci satrn baz yerleri tahrif olmu, fakat ak olan birincisinin te biri seviyesindedir. Yazda birka defa tekrar edilen harflcr vardr.
Bu makale "Sovyetskaya Tyurkologiya", No 4, 1978'de neredilmitir. i. Bu hipotezler iin baknz, S.G.Klyatorny, Drcvnctyurksklyc runieskiyc pamyatnikl kak Istonik po istor Sredney Azli, Moskva 1964, s.44-50; A.M.erbak, "Yeniseyskiye runieskiye nadpisi". K istorii otkritiya izueniya, Tyurkologleskiy Sbornlk, 1970, Moskva 1970, s.133; I.Fridrih, Istoriya Pisma, Moskva 1978, s.168. 2. S.G.Clauson, "The Origin of the Turkish "runic" Alphabet", Aeta Oricntalia, Tom. 32, Budapest 1970, s.5 -76. 3. Baknz, Istorlya Kazakskoy SSR, Tom. I, Alma-Ata 1977, s.220; Issk Kurgan iin baknz, K.A.Akicv, Kurgan Issk, Alma-Ata 1974, s.61-77.

38

S. Gme - T leki

Daha nce gazete ve mecmualarda neredilen resimlerin net olmadn yaknlarda yaynlanan Issk yazsnn fotoraf gstermektedir3 En iyi tasvir A.S.Amanjolov'un 1971 ylnda yaynlanan makalesinde yaplmtr'. O ou grafii eski Trk runikleriyle benzetirmi, bazlarn Finike, Arami ve Messap (Grek asll) alfabesiyle kyaslam ve bu yazy eski Trk yazs olarak okumay teklif etmitir (Daha nce O.Sleymanov tarafndan bu konuda aba harcanm, o da bu yaznn eski Trk runik yazs olduunu ileri srmtr). Fakat, unu da belirtmek lazm ki, A.S.Amanjolov'un yaynnda resim ters evrilmi olduundan, satrlarn yeri deimi durumdadr; bu ise okunan yaznn evirisinin doruluunda phe uyandryor. lssk yazs hakknda hkm vermek gerekirse, Kuzey Sami yazs ve onun uzantlaryla, Finike ve Arami asll yazlarla aHikal deildir; bu fikre Issk yazsnn orijinalini gren, semitolog ve yaz tarihi uzman I.M.Dyakonov katlmaktadr5. Bu yaznn harfinde eski Trk runik yazsnn benzerliini grmek A.S.Amanjolov ve O.Sleymanov gibi mmkndr, fakat yazlarn birbirine bal olduunu dnmek, doru olmayabilir, nk bu tesadf tc olabilir. lssk yazsnn 12, 13 harfinin eski Trk runik eserleriyle benzerlii yoktur. S.G.Klyatomy Issk yazsnn eski Trk runik yazsndan farkl olduunu sylemektedi~. lssk yazsndaki baz harflerin durumu dikkat ekmektedir, mesela dey hattn alt ksmndan ayrlan ksa kavisli izgiler, eski Trk runik ekillerine ait olmayan belirtilerdir. Yaznn dier blmlerindeki baz harfler Kk Asya ve Grek asll baz harflerle (A.S.Amanjolov'un belirttii gibi Messan), Hindistan'n Kharoti ve pekok yazyla karlatrlabilir, fakat yazy deifre etmek iin byle mukayeseleri esas almak ve bunlarn genetik irtibat vardr demek, doru olmaz. Yazlarn harflerini etimolojik metodlar belirtmek n, deifre etmedeki deneyimin gsterdii gibi, bu yntemler baaryla kullanlabilir. Eer karlatrlan yaz sistemleri sadece detaylarda ayrlyorsa ve benzerlikler baz izgilerle snrlanyorsa baanya ulalamaz. Dyakonov'un dediine gre, "sistem dndaki baz harflerin geometrik karakterdeki basit veya ematik ekillerin benzemesi, eitli dillerdeki baz kelimelerin benzemesi gibi, hibir eyi ispatlamaz"7. Issk yazs ile eski Trk runiinin kesitii sistemli bir benzerlii bulmak mmkn deildir.
4. A.S.Amanjolov. "RlInopodopnaya nadpis iz Sakskogo zahoroneniya bliz Alma-At". Vestnik Akademiya Nauk Kazakskoy SSR, No 2. 197 . s.64-66. 5. BaklJllz. Istoriya Kazakskoy ..., s.221. 6. Istoriya Kazakskoy .... s.221. 7. I.M.Dyakonov. O metodah deifrovki drcvnih tckstov, Moskva 1976. s.22.

Eski Trk Runik Yazsnn Ortaya k zerine

39

Fakat buna yle itiraz edilebilir, ki zaman ierisinde, baka benzerlikler ve bu iki yaznn bin yllk ayrlktan sonra asl mcne! bulunabilir. Ancak byle bir hipotezden imdi vazgememiz gerekiyor. nk gHnmzde Issk yazsna yakn veya akraba olan yazlarn devam bellidir. Bunlar: Gazne platosu zerindeki Det-i Navur'daki yaz (Kabil'in gney-batsndan 100 km uzaklkta Orta Afganistan'da) ve 1. yzylda erken Kuan dnemine ait yaz (bu yaznn iki versiyonu Yunan asll Baktriya ve Hindistan Kharoti yazsyla yazllmtr)8; Surh-Kotal'da kire ta zerindeki yaz (Kuzey Afganistan, 2. yzyl)~; Halayan' da seramik zerindeki yaznn paras (Gney zbekistan, 1-3. yHzyl)lO;Fayaz-Tepe'deki kilden yaplrru kaptaki yazlar (Tirmiz blgesi, 1-3. yzyl); Kafiringan-Tepe'deki (Denbe'den 10 km uzaklkta, 3. yzyl) duvar yazsnn paralar ii. te bylece Almat blgesinden (Issk Kurgan) Orta Afganistan' a kadar uzanan bu geni topraklarda bulunan ve drt bin yllk bir zaman kapsayan ayn yazl bir dizi eser nmzdedir. aret edilmesi gereken bu yazlarn (ad geen yazlarda genel olarak 50 tane farkl harf vardr) ekilleriyle, Issk yazsnda yer alan harfler ve son zamanlara ait yazlarda, eski Trk runik yazsyla sistemli bir benzerlik kurulamarrutr. Tabiatyla imdilik Issk yazs ve bu yazya ilave olan yazlar zlememitir (En nemli netice Det-i Navur'daki yaznn versiyonundan beklenebilir), bu eserlerin dili hususundaki her trl netice tahmini olacaktr. Eer Det-i Navur'daki iki yaznn versiyonu Baktriya ve Prakrit (Kuan) dilini ve yazsn yanstyorsa, o zaman nc yaznn bu devlette byk lde kullanldn ve bu kark etnik halk ierisinden birine ait olduunu sylememiz mmkndr. Bu tahminler Surh-Kotal'da kime ait olduu belirlenemeyen ssl mektupla yanyana bulunan Baktriya yazlar, yine Fayaz- Tepe' de belirlenemeyen Baktriya ve Prakrit yazlaryla ayn yerde bulunmasna dayanmaktadr. Baktriya dili ve yazs Kuan hkmdarlnn kuzey blgesine aitti. Kharoti yazsyla, Prakrit dili, o zamanlar Kuan devletine bal Kuzey Hindistan halknn olmas mmkndr. Okunamayan bu yaz yeni gelenlerin dilini de ihtiva ediyor ve bu gmenlerin arasnda Kuan
8. Yazy yaynlayan: G.Fussman, "Docunents epigraphiqes Kouchans", Dulletln de L'Ecole Franaisc d'Extreme-Orient, Tom. 6 i, 1974, s. i -66. 9. A.Maicq, "Insciptions de Surkh-Kotal (Baghlan)", Journal Asiatigue, Tom. 246, s.417, tablo 4; FlIssman, a.g.m., s.30-3 i, tablo 7,28. LO. G.A.PlIgacnkoya, Halayan, Takent 1966, s.59, 91-92; Fussnan, a.g.m., s.27. i i. Fayaz-Tcpc'deki yazy L.LAltayma ye Kafiringan-Tepe' deki yazy B.A.Lityin yaynlamtr.

40

S. Gme - T leki

ynetici slalesi de bulunuyordu, yazl kaynaklara ve Kuan sanatnn eserlerine baklrsa bu yeni gelenler Sakalar olmaldr!:!. Buna benzer bir gr K.Akiev M.. Bininci yln ortasnda Yedi-su blgesindeki Sakalarn yksek medeniyetinin delili olarak grmektedir13 imdi esas konuya dnelim. Metod noktas asndan, Gney Dou Avrupa (Sekel runii, Bat Trk runii, Peenek, Hazar runik mektuplar) blgesinde bulunan runik yazlar grmezden gelerek, konuyu sadece Orta Asya runik sisteminin ortaya kyla snrlamak maksada uygundur. Runik yazsnn birka varyantn temsil eden bu grubun yazlarnda Orhon- Yenisey runiinin phesiz benzerleri bulunmutur. Nagy-Szent Miklo'ta bulunan bu eyalarn yazlarnn nemli bir ksm lNemeth tarafndan deifre edilmitirl4 Fakat Dou Avrupa runik yazlarnn (galiba 8-9. yzyl gemiyor) imdiki aratrmalara gre baz ekillerinin Orhon- Yenisey yazlanyla grafik farkll (mesela sesliler iin) Orta Asya ve Dou Avrupa runik yazlarn tek kaynaa balamakta zorluk karyors. Bu ynde baz baarl almalar yaplmtr (Mesela F.Altheim eski Trk runik yazsnn Sogd ve Harezm meneili olduunu ve Hunlar zamannd'a bu blgelere yayld hipotezini ileri sryor)16. Durum bunlardan dolay zorlamakta, ayn tarihi kltrn topraklarnda, herhalde eski Trk runiinin eitli ekilleri yaayabilirdil7 Semirei (Yedi-su) blgesi iin Talas vadisindeki Aikta'taki runik yazl aa ubuklar form olarak Dou Avrupa eserlerine benzemektel8, fakat ayn Talas vadisindeki kaya
i2. V.A.Livits. "Nadpisi iz Dilberjina", Drevnyaya Baktriya. Moskva 1976, s. i65- i66. 13. K.A.Akiev, "Obeslvo i pismo usakoy Kazakstana (Postanovka problemi)". Etnleskiye i istoriko-kulturnye svyazi Tyursklh naradov SSR. Tezis dokladov. Alma-Ata 1976, s. i-i 3; ayrca baknz, lstoriya Kazakskoy ..., s.21 9-22 1. 14. J.Nemeth, Die lnschriften des Schatzes von Nagy-Szent-Miklo, Budapes-Leipzig 1932; ayrea" baknz, "The Runiform Inseriptions from Nagy-Szen-Miklos and the Runiform Seripts of Eastem Europe", Acta Linguistica, 2111-2, Budapest 1971, s. -52. 15. A.M.erbak, "Lcs Inseriptions ineonnues sur Ics pierres du Khoumara (au Cauease du Nord) et le problerne de L'alphabe nniques des Turcs oecidentaux", Acta Orlentalia, Tom. iS, Budapest 1962, s.289. 16. F.Altheim, Hunnische Runen, Hae 1948; F.A1theim, Geschlchte der Hunnen. Vd. I, Berlin 959, s.268-289; F.Alheim, "Gesehiehte der Hunncn", Journal of American Society, . 79/4, s.29S-298. 17. A.M.erbak, "O runieskoy pismennosti v yugo-vostonoy Europe", Sovyetskaya Tyurkologlya, No 4, 197 , s.76-82. 18. S.E.Malov, "Talaskiye cpigrafieskiyc pamyatniki", Material Uzkometarisa, Yp. 6-7. 1936, s.37-38; S.E.Malov, Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti Mongolii i Kirgizil, Moskva-Leningrad 1959, s.67-68; A.M.crbak, "Znaki na keramike i kirtsiah iz Sarke1a-Bcloy veji", Material i isslcdovaniya po arkeologii SSSR, No 75, Moskva-Lcningrad 1959, s.378-388; erbak, "Les lnscriptions ...", s.27-30; LA.Batmanov, Talassklye pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. Fnnzc 1971, s.27-30; G.F.Turaninov. Pamyatniki pisma i yazka naradov Kavkaza i Yostonoy Evrop, Leningrad 197 1, s.89-96.

Eski Trk Runik YaZ/sinin Ortaya k zerine

41

yazlan ve runik kitabe Orhon- Yenisey runiiyle yazlmtr (Ancak ubuklarn Semirei'ye Dou Avrupa'dan getirilmi olmalar olasl da gz ard edilemez). Dou Avrupa tarihi eserlerine benzer runik yaznn bir ekli Mug Dandaki kalede bulunan Sogd dkmanlar ve deri zerine yazlm yaznn harflerinin baz ekillerinin yaknlnda grlebilir. Byk ihtimalle Orta Asya blgesinde yazlm olan bu yaz 722 yllarna aittir ve Orhon- Yenisey alfabesi ile okuma abalan daha sonulanmamtr!9. Orta Asya'nn eski runiinin erken Orhon-Yenisey yazlarnn olmas . mmkndr. Yenisey yazlarnn eski runik alfabesinin veya bunun bamsz bir kolunu temsil ettii gr vardr2D I.V.Kormuin paleografik belirtilerin 9. asra ait olduunu sylemektedir2!. L.P.Kzlasov ise arkeolojik tarihi kaytlara dayanarak Yenisey yazlarnn ounun 9.-10. yzyla ait olduunu belirtiyor22 S.G.Klyatomy birka Yenisey yaztn daha nceye, 8. yzyln ilk yarsna koymaktadr (iki yazlt 711-712 ylna koymaktadrrJ. Yenisey yazlan Orhon yazlarndan baz harflerdeki form deiiklikleriyle ve drt yeni harfin e (veya <5, , j), ngl, m2, varlyla ayrt edilmektedir24 Paleografik adan Lena-Baykal grubuna, Yenisey runik yazlarndan byk olmayan Altay yaz grubu, Yenisey'den daha eski denemez2s

"

Talas runik kitabeleri hakknda bilgi veren S.E.Malov, bunlarn 7. yzyldan ge dneme deil, 5., 6. asrlara ait olduu fikrindedir. O, esasnda, Fin arkeologlarnn at 3 nolu tepenin yanndaki kurgann 5. asra ait olduu sonucuna varmtr26 S.E.Malov artk 8.. yzylda Semirei'de, Karluk hakimiyeti srasnda Trklerin slarniyeti kabul ettiini ve Arap yazsn
19. I.A.Berntam, "Drevnetyurkskiy dokumant iz Sogda". Eplgrafika Vostoka, V, Lcningrad 195 . s.65-75; S.E.Malov. bu makaleyi Izvestlya Akademii Nauk SSSR. Otdeleniye Literaturl i Yazka, T. 13, 1954 degeriendirmitir; Batmanov, a.g.e., s.27. 20. W.Radloff, Die Alttrklsche Inschrlften der Mongolei, Driette Lieferung, S.Petersbmg 1895, s.301; S.V.Kiselev, Kratkly oerk drevney istor Hakasov, Abakan 1951, s.703; S. V.Kiselev, Drevnyaya istoriya Yujnoy Slblrl, Moskva 1951, s.607-6 O. 21. I.V.Konnuin, "K osnovnm ponyatiyam Tyurkskoy runieskoy paleografii", Sovyet~kaya Tyurkologiya, No 2, 1975, s.38, 45. 22. L.P.Kzlasov, "Novaya datirovke pamyatnikov Yeniseyskoy pismennosti", Sovyetskaya Arkeologiya. No 3, 1960, s.93-120; L.P.Kzlasov, "O datirovke pamyatnikov Yeniseyskoy pismennosti", Sovyetskaya Arkeologlya, No 3, 1965, s.38-49; A.S.Amanjolov, "K genezisu Tyurkskih nn", Vopros Yazkoznaniya, No 2,1978, s.76 ve devam. 23. S.G.Klyatorny, "Steh Zolotogo Ozera", Turcologica, Leningrad 1976, s.258-267. 24. A.M.erbak, "Yeniseyskiye runieskiye ...", s.122- i 25; Kormuin, a.g.m .. s.45-47. 25. E.R.Teniev, "Drevnetyurkskaya Epigrafika Altaya", Tyurkologieskiy Sbornlk, Moskva 1966, s.265. 26. H.Heikel, "Altertmer aus dem Tale des Talas in Turkestan", Soclete de Finno-Ougrlenne, VII, Helsinki i 9 i 8.

42

S. Gme - T. leki

kullandklarn tahmin etmektedir2? Talas yazlarnn 5-6. veya 6-7. yzyllar gibi erken bir devreye ait olmas, eski Trk runik yazsnn Semirei merkezinde ortaya kt hipotezine temel olmutur2x Fakat son yllarda paleografk adan Talas yaztlarnn Orhon yaztlarndan daha eski olmad ispatlanmtr. I.A.Batmanov Talas yazlarnn Yenisey yazlarna olan byk benzerlii ni belirtmitir:!9. I.V.Kormuin Talas yaztlarndaki ml, i gibi ekillerin (Orhon'dakilerle karlatrarak) zelliklerinden bahsetmi ve onun grne gre, bu eserler 9. yzyln ortalarna aittir30 S.G.Klyatorny 8. yzyln 40-60. yllar gibi daha erken bir tarihi teklif etmitir, o Talas yazlarn Trgilerin Semirei' deki egemenliklerinin son devrinde Talas' a hakim olan Kara-or hanedanlyla balantl bulunmaktad31 Belirtilmesi gereken bir husus Heikel'in Fin grubuyla yapt kazlarn (3 numaral tepe yanndaki kurgan) kitabelerle ilgisi yoktur, kazda bulunan malzemeler ise tahminen 5-8. asra aittir. imdilik Talas ehrinin kuzeyinde, Krgz Aladalarnn gneyinde Terek-say ve Kulan-say kayalar ile maarasndaki runik yazlar 9-10. yzyldan kalmadr denebilir. Bu yazlar 906, 944 ve 1026 yllarna ait Sogd yazlarnn yannda (sonuncusunun yazs Uygur Trkesi) bulunmutur. Hatta bir ihtimale gre runik yaz kayaya Sogd yazlarndan sonra kaznmtr32 Orhon yaztlar 8. yzyln otuzlu yllarna ait olup bunlar, Kl-Tegin (732) ve Bilge-Kagan'dr (735). Tonyukuk (tahminen 712 ve 716 yllar arasnda), Kli-or (7l2?), ayrca Ongin yazt (731 balarnda?) daha erken yazlm olabilir". lteri Kagan'a at olduu sanlan Dou Gobi'de bulunan yazt 7. yzyln sonuna aittirJ4 E.G.Klyatorny gibi eski Yenisey yaztlarnn 8. yzyla ait olduunu sylersek, Orta Asya eski Trk runiinin Moolistan topraklarnda ortaya kt doru olur ve 7. yzyln ikinci yarsna ait daha eski bir yazt henz bulunamamtr. Orhon runii daha erken eserlerde oturmu bir hece alfabesinin prensiplerine dayanan bir sistem olarak karmza kar: Sesli harfler iin 4,
27. Malov. Talasskiyc epigralicskiyc ...s.27; Malov, Pamyatniki Drcvnetyurkskoy .... s.63. 28. Kiselev, a.g.e . s.604-61O; A.von Gabain. Alttrkische SchrifUum. Berlin 1950. s. 12: A.von Gabain, "Inhalt und magische Bedeuung der alurkischen Inschriften". Anthropos. 48/3-4. 1953. s.539: erbak. "Znaki na keramike ...". s.388; Batmanov. a.g.c .. s.27. 30; Klya~torny. a.g.e., s53. 29. Batmanav. a.g.e .. s.27 30. Kormu~in. a.g.m .. s.38; ayrca baknz 4 i-42. 3 . S.G.Klyatarny, Istoniki po istorii Krgzli i sapredclnih rcgionov Srcdney Azii (VI-IX yy). Henz baslmam eser. 32. Malav. Talasskiyc cpigralicskiye ...s.28; Batmanov. a.g.c., s.16. 33. Karm~in. a.g.m .. s.37; Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad 1969, s.27. 29-30. 34. S.G.Klya~tarny. "Runieskaya nadpis ii. Yastonogo Gobi", Studia Turdea. Bdape.~l 1971, s.249-258.

Eski Trk Runik Yazsnn Ortaya k zerine

43

sessiz harfler iin 27 ve sesli-sessiz uyumu iin er harf vardr. Bu yzden bu yaznn Arami asll alfabeden kt yolundaki hipotezler eskiden beri kabul edilmektedir. Trkologlarn ou son zamanlara kadar tek-tk runik harfn oq (qo)/ uq (qu) k gibi dnce yazs olduu ihtimalini ileri srmler ve E.D.Polivanov bahsedilen harfleri "yay iareti" olarak yorumlamtr'5. Eski Trk runiinin kayna olan alfabe olarak enok Sogd yazs dikkati ekmektedir. Sogd hipotezi ilk nce runik ve Sogd grafiklerinin yaknl ve fonetik benzerliinin temeline dayanmaktadr. Bundan baka Sogdlar ile Orta Asya Trklerinin Moolistan'da yzyllarca sren ilikileri gz nnde bulundurulmaktadr. Mesela bir kagan mezar kitabesi olan Bugut yaztnn yap ve sitil asndan Orhon abidelerine yaknl gsterilebilir. Bu yazt 6. yzyln son eyreine ait olup (587 ylndan ge deildir), birinci Trk Kaganlndan bize gelen tek yazl eserdir,6. 6. yzyln sonu ile 7. yzyln balarnda Moolistan'da Sogdlarla meskun yerler vard. Sogdlarn says o kadar oktu ki, in tarihileri, onlar kaganln boylarndan biri olarak kaydetmilerdirn. Sogd yazsnn ncl ok iyi bilinmektedir, bu yazy Sogdlardan Uygurlar alm ve birka yzyl sonra Moollara, onlar ise Manulara aktarmlardr. Fakat Orta Asya runiinin ortaya knda kltr tarihi hususunu deerlendirerek, bu durumlarda yaz sistemlerini kyaslamak esas zmdr, bununla beraber sadece harf1erin ekli deil, onlarn fonetik nemi de mukayese edilir. Dou Trkistan'daki Sogd eserlerinin ortaya kmasyla, eskiden Trk runiinin Arami veya Parlyan yazsndan ortaya kt taraftar olan V.Thomsen, baz Trk runik harflerinin Sogd harfleriyle benzerlii ni belirtmitir'x. Daha sonra V.Thomsen runik ve Sogd alfabelerinin ortaklnn olduunu ak ve kesin olarak yazmtr39 Bu alandaki aratrmalar sogdioloji uzman ve V.Thomsen ile gr al-verii nde bulunan R.Gauthiot balatmtr. R.Gauthiot'a gre, "Eski Mektuplar"dan belki ve herhalde M.S. 4. yzyla ait olan (Gauthiot onlarn M.S. 1. asra ait olduunu sylemektedir) Sogd
35. E.D.Polivanov, "Ideografieskiy motiv v formatsii Orhonskogo alfabita", BuIleten. Sredneaziatskogo gosudartsveniogo universiteta, No 9, 1929, s. 77- 8 I. 36. S.G.Klaytorny-v.A.Livits, "Sogdiyskaya nadpis iz Buguta", Stran i narod vostoka, i O. Moskva 1971, s.121- 146; S.G.Klyatorny- v.A.Livits, "The Sogdian Inseription of Bugut Revised". Acta OrlentaIia, 26/1, Budapest 1972, s.69-108; L.Bazin. "Tures et Sogdiens: Les eseignemens de I'inseription de Bugut (Mongolie)", MeIanges I1nguistiques olTerts a E.Benveniste, Paris 1975, s.37 -46. 37. Sogdlar hakknda baknz, S.G.Klyatomy, Drevnetyurkskiye runiesklye ..., s.78- 00, 133- 135. 38. Baknz, R.Gauthiot, Essai de Grammaire Sogdienne, Paris 1914-1923, s.5. 39. v.Thomsen, Samlede AflandIinger, Vol. 3, Kobenhavn 1922, s.76.

44
alfabesinin Eski tanesinin ilk varyantnn, Sogd fonetik hususiyeti eski Trk runiine alfabesi

S. Gme - T. leki
temelolduunu olumaktadr, sylemektedi4. bunlarn 17

Mektuplardaki

19 harften

var, a, h iareti kelime sonunda kullanlr. bir devam olan ve Uygur Sogd yazsndan ayrlan ktn

R.Gauthiot, eski Trk

Sogd yazsnn baya

runiinin

deiiklie

urayan

alfabesinden

sylemiti41. Gauthiot, Sogd protiplerin 12 runik harfe benzedii a/ii< Sogda alef; /ky; o/u<w; b/vl<~; dl<c5; ll<c>; k (k")<k; m<m; nl<11; p<p; rl<r; t"<t; g (gl)<h4" ve bir de ng<g; z<z; sl<s; <43 yaklatn br runik harflerde Sogd prototipIerini belirtmitir. ilk nce grafik saysnn

ararken

farkll zorluk karmaktadr. Galiba baz harflerin hibir zaman Sogd prototipleri olmam ve runiin meydana gelme sresinde ortaya karlmtr. Bunlar 7 Orhon harfidir: , n, nt, i/, ikiki , okluk, klk (k). Fakat runik alfabenin prototipine temelini atfetmek, oluturan 31 harften sadece 12 (veya 17) harfi Sogd bu hipotezi phe altnda brakmtr. harflerin prototipIerini Sogd, Pehlevi ve Baktriya

G.Clauson

runik

alfabelerinde aramay teklif etmitirM. Bunun yannda G.Clauson, V.Thomsen ve R.Gauthiot Sogd yazs iin "Eski Mektuplar"n alfabesini, Pehlevi yazs iin Psaltiri'n (5. yzyln mektup tipinin izlerini tayan galiba 7 veya 8. yzyl el yazs) orta farsa belgelerini semiler, Baktriya yazs iinse (Grek kkenli) Loulyan' nn (III -LV yzyl ?) elyazmas paralarn ve Eftalit madeni paralar zerindeki (V.- VIII. yzyl) yazlar incelemilerdir. G.C1auson'un aratrmalarna gre Sogd ve Pehlevi alfabesinden toplam 16 runik harf ortaya kmaktadr. Sogdadan 12- ala; o/u; b/vi; q (k, G.Clauson'da x/k ); li; ni; ri; Si (bu harfler iin Clauson Pehlevi kkenli olduunu tahmin ediyor); k (k ); m; ; P (son ikisi galiba pehlevice); PeWeviceden 4- li; tahminen di; tl; . G.Clauson Baktriya, yani Grek kkenli olarak II runik harfi gstermektedir: l; b"; d"; g . (g"); y"; F; n"; r"; S"; t"; z. Yenisey yaztlarndaki e'nin ortaya knda Baktriya . yazsndan yararlanlmasn teklif etmektedir. y (gl); j (ny); II iaretleri G.Clauson'a gre icat edilmitir; y yay iaretinden kmtr. Bat ise

Trk

G.Clauson runik yaznn ortaya kn, 6. yzylortasnda stemi'nin Kaganln ynettii zamanda dnmekte, runiin sistemlemesini

40. W.B.Henning, "The Date of the Sogdian Ancient Letters", BuIletin of the School of Orlental and Afrlcan Studies, Vol. 12, 1948,5.601 -615. 4 . Gauthiot, a.g.e., s.6, 9. 42. V.Thomsen, Inscriptions de I'Orkhon, Hclsingfors 1896, 5.49 ve devam. 43. Gauthiot, a.g.e., 5.7-10. 44. Clauson, a.g.m ...

Eski Trk Runik Yazsnn Ortaya k zerine

45

diplomatik yazmalar iin lazm olmasna balamaktadr (Gizli yazmalar). Runik harflerin meydana getirilmesinde, alfabenin seilip, prototiplerin ayklanmasnda, Trk dilini ve dier dilleri iyi bilen ahslar kullanlrrutr. G.Clauson "byle bir i iin en uygun adaylar Sogdlar olabilirdi ve runik yaznn icadyla, kullanm denemelerinin banda Sasani-ran ve Bizans'a gnderilen (567) Trk elisi Sogdlu Maniakh'n seyahatlerinin olabileceini" sy lemektedir". Yaz tarihinde, yeni bir yaz meydana getirilirken baka kaynaklardan alnan grafiklerin kullanld bilinmektedir'6, fakat G.Clauson'un eski Trk runik iaretlerinin prototipIerinin heterojen karakteri inandrc deildir. tk nce sert sessizlerin prototipIerinin genellikle ekillerinin Sogdadan, yumuak sessizlerin Baktriya'dan seilmesi prensibi phe uyandrmaktadr. Belirtilmesi gereken ne Sogd, ne Pehlevi, ne de Baktriya yaz ekillerinin herhangi bir benzerinin olmaydr'7. G.Clauson 'un yaz ekilleri iin yazy ele almas kyaslamay geniletmek gayesiyledir. Onun emasnda sert ve yumuak seslerin prototipIerinin seilmesi tesadftr, onun teklif ettii ou karlatrmalar boa kmaktadr (G.Clauson'un teklif ettii ilk ekiller l; b/v"; d"; g; r"; y"; tL;t"). Runik yaznn ortaya k olarak G.Clauson'un kabul ettii 6. yzyln ortalar iin yeterince delil gsterememektedir. Eski Trk runii pekok abide eserlere bakacak olursak, nce talara ve sert malzemelere yazmak iin kullanlmtr. aretlerin geometrik ekilleri bu yaznn izgi yaz olduunu gstermektedir. Dou Trkistan'da bulunan runik elyazmalar da bunu dorulamakta ve daha sonraki metinlerde bile (lO. yzyl) izgi yaznn zellikleri muhafaza edilmektedir. Bundan dolay runik yaz ilk batan taa yazmak iin icat edilmitir diye dnebiliriz. Fakat her ihtimalle Bugut kitahesinde eski Trk yazsnn versiyonunun olmay mantksalolarak 6. yzyln son eyreinde runik yaz daha ortaya kmamt eklinde yorumlayabiliriz. Runik yaz Sogd alfabesinin uzun sre kendiliinden deiimiyle deil, bilinli olarak bir kerede ilenme sonucu meydana kmtr. Runii icat edenler iin Sogd grafikleri sadece ilk ekillerin balangc olarak hizmet etmitir.
45. elauson, a.g.m., s.57. 46. A.G.Peihanyan, "K voprosu o proishojdeni i annyanskoy pismennosti", Peredneaziatskiy Sbornik, II, Moskva 966, s.n. 47. Eski Trklerin temasta bulundugu bizee bilinen baka halklann eserlerinde byle benzerlik yoktur (Hind-Brahmi ve onlarla akraba Tibet V;: Tangut eserlerinde, in hi yerogliflerinde).

46

S. Gme - T. leki

Onlarn ekilleri esasl bir deiiklie uram ve temel deiim izgi yaznn olumasndan dolay yaplmtr. Runik iaretlerin says ve muhtevas evvela seslilerin belirlenmesi ve yaz sistemindeki ses uyumuna gre tasvir edilmitir. 5.-6. yzyln kitabelerinde kullanlan ou runik harf iin balangta prototip olarak italik Sogd yazs kullanlm olsa gerek, byle bir yaz tam olarak Bugut kitabesinde grlmektedir. Runiin oluumunda Sogd alfabesi 22 harfi ihtiva etmekteydi, bunlarn 19 tanesi "Eski Mektuplar"dan ve haka yaztlardan bellidir ve Pencikent ehrindeki kazda bulunan Sogd yazsnda 3 tanesi daha (d, , q) takdim edilmitir'K, bu Sogd harfleri Arami dnce yazsnda kullanlm olabilir, bu harfleri runik yaz ekillerini olutururken prototip olarak kullanmamak iin hir engel yoktur'9. Runiin yaratclar ilk ekillerin aynadaki yansmasn, izgileri oluturan ynlerdeki deiiklikleri de kullanm olabilirler; eitli runik iaretlerin ayn Sogd harflerinin deiik pozisyonlarndan da olumas mmkndr. 29 runik harfin ekillerinin durumu tabloda gsterilmitir. Birinci stunda parantez iindeki numaralanduma G.Clauson'un runik harfleri numaralandrmasna uygundur. kinci stunda Sogd harflerinin transliterasyon iaretleri verilmitir'o. nc stunda "Eski Mektuplar"daki Sogd harfleri; drdnc stunda Sogd-budist metinlerindeki ekiller grlyor (talik yaz). Beinci stunda Pencikent'teki Sogd alfabesinin birka harfinin izilii (dier Sogd eserlerinde olmayan d, t ounda ekilolarak fark edilen y, x, s) verilmitir. Altnc stun tahminen runik harflerin balangtaki prototiplerinin deiimi ve onlarn runik iaretlere dnme yollarnn denemesidir. Yedinci stun runik harflerin transliterasyon iaretleri. Sekizinci stunda G.Clauson'un tablosunda runik harflerin esas ekilleri tasvir edilmitir'!. Bunun yansra Tonyukuk abidesindeki ekiller, sonra Kl-Tegin ve Bilge-Kagan (noktal virglden sonra), nc olarak Uygur dnemi abidelerindeki (Karabalgasun ve dierleri) ekiller verilmektedir. Son dokuzuncu stunda runik elyazmas baz metinlerdeki runik iaretlerdir (yine Clauson'a gre).
48. v.A.Livshits, "A Sogdian alphabet from Panjikant", W.B.Henning Memorial, Volume. London 1970, s.256-263. 49. Pencikent yazlarndaki d, t, q harfleri. ayrca c, h Sogd ses bilgisinde yoktur, yalnz unu syleyebiliriz ki, Sogday okuyanlar sadece onu grenmekle kalmadlar, Arami yaz rneklerini de incelediler. 50. Sogd metinlerinde degiik ekierde yazlan ve kaydedilen seslerin tesbiti ve yerletirilmesi hugnk Sogdann kelime hazinesi ve elimolojik bilgilerle karlatrlmaldr. 51. CIauson, a.g.m., s.74-75, tablo v.

Eski Trk Runik Yazsnn Ortaya k zerine

47

Runik yaznn mucitleri Sogd grafiklerin fonetik manalarn iyi biliyorlard, tabii olarak Trk seslerine uygun veya yakn olanlar kullanmaya altlar. Bu gibi runik harfler unlardr: No i a/a- Sogd "alefa"sndan. Sogdada bata (y ve ro harflerine uydurulmadndan) genellikle sesli Ia/, kelimenin ortasnda la! veya la/'y'" ifade etmekte. Bu harfin runik iarete deiim yolu phe uyandrmaktadr. No 2 /i- Sogdada sonunda I/, Iii, c.

y scssizi

(baknz No 3-4) kelimenin ortasnda ve

No 3 y, No 4 y" - Sogda y. y n prototipin ekilleri deiimlerden gemi olabilir. No 5 o/u- Sogdada w sessizini, kelimenin ortasnda ve sonunda lul, lul, 101 seslisini gstermekte. "Eski Mektuplar"da bu harfin ekli runik iaretIere daha yakn. Bu ise runik alfabenin daha erken tarihini gsterir (w iaretinin gelimesi, Sogd abidelerinin tariWendirilmesinde hizmet etmektedir). Fakat dier runik iaretlerde erken Sogd ekilleriyle dzenli benzerlik gremiyoruz, bunun iin runik iaretler oluturulurken devaml deiiklie urayan Sogd elyazlannn temel alnm olmas ihtimali daha dorudur. No 7 bfvi - Sogdada p. Harfin st ksm dzeltilmi. Sogdada sesini, eski Trkede b sesini ifade etmekte.

p lvi

ve Ifl

No 8 b/v"- Sogda p. Sogdadaki Ipi, Ifl bir de [bP' iaretini gstermekte. Galiba runik iaretin prototipi olarak Sogdada kelimenin orta veya sonundaki varyant olsa gerek. No 8+ p- Sogda p'nin varyant, normalde kelimebanda No 9 - Sogda , hem 'yi, hem j'yi gsterir. Harfin ekil olarak yn belli deildir. Dey Sogd yazsndaki ekli runik iarete yakndr'4, fakat runik oluurken 90 derece ters dn de sz konusudur. No i i d"- Sogda O. Sogdadaki bu harf nlayan 101ve bouk lul sesini canlandryordu. Bu mevcut harf Uygur yazsnda Id/'yi, bu ise lo/'den Id/'ye geildiini gstermektedir'5. Mamafi eski Trkede galiba Id/ ile birlikte [o] ekli mevcut.
52. Sogdada ksa ve uzun sesler unlardr: a, a, i. , u, , ve o, e. 53. Uygur yazlarnda s, r'nin kullanlmas seslerin anlalmas iindir. 54. Bugut yazltnda ve hi olmazsa 6. yzyln sonundaki Sogdada yatay ve dey ssl yazda kullanldg grlr. 55. W.B.Henning, "Sogdian Loan-words in New Persian", Bulletln of the School of Orlental Studies, 10/1, 1939.5.97.

48

S. Gme - T leki

No 12 ll, No 13 P- Sogdada 8, bazan i'yi gsterir (mesela ~y8k Trkede Bilge; dnce yazsnda 8 Aramicede I). Galiba d, 1, 1 runik harfleri oluturulurken Sogdadaki 8 deiik ekilleri kullanlm olsa gerek. No 15 q (kl)- Sogdada x. Uygur Koo alfabesindeki grafik benzerlikler kyaslanmal: Uygurca y(q)- Sogda y(q)- Sogdada x (Sogd italik yazsnda y ve x ekilleri bitmemi hareketlere uygun dmektedir)56. No 16 k(k")- Sogda k st deimi olarak. No 18 m- Sogda m; daha nce Orhon kitabelerinde deiik eklinin mevcudiyeti (Ton., KT, BK) prototipin deimi olabileceiyle aklanabilir. No 19 n1- Sogdadaki n kelimenin bandadr. No 20 n"- Sogdada kelimenin ortasnda olan n; No 21 z- Sogdada z kelimenin ortasndadr (yukandakilerle ayn). Harflerin deiimi byk lde ayn istikamette gitmitir, galiba Sogdada n ve z'nin ekilleri birbirine uygundur. No 22 r'- Sogda r harfinin en az geometrik ekli. No 24 s'- Sogda s; m runik harfindeki gibi ilk varyantn (ton. ve KT, BK) meydana geliinde prototipin deiim srecinin eitliini yanstabilir. No 26 - Sogda ; tablodaki gsterilen ekil farkllklan sadece pekok olaslklardan biridir. No 28 t"- Sogda t; basit geometrik iaretlerne (izgi yaznn olumasnda kolayca aklanan deiim tipi olan No 1,2,8+,12,15, 16,22 ile kyaslayn). Sogd alfabesiyle dorudan ba olmayan runikler eitli ekillerde meydana gelmi olabilirler. 17 numaral g" iareti hereyden nce Sogda k'nin aynadaki eklidir (16 numara); bunun yannda unu da hesaba katmak gerekir, bu harf Sogdada sadece k sesini deil ayn zamanda [gLsesini de ifade eder. 6 numaral l Sogdadaki fiHy'nin diyafram birlemesinden kt anlalabilir (, 'nn benzer ifadesi iin baknz Uygurcadaki wy). 10 numaral d iin Pencikent Sogd alfabesindeki d ile iliki kurulabilir, tabloda gsterilen deiim
56. Baknz, A.v. Le Coq, "Trkische Manichaica aus Chotscho III", Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften. Phil . hlst. KI., No 2, 1922, s.22; Henning, "Sogdian Loan-words ...", s.98.

runik harfin iki eitli ekillerde

Eski Trk Runik Yazsnn Ortaya k zerine

49

yolu bu harfin bir ok ihtimallerinden biridir. 27 numaral t aka bir prototip olarak gzkmyor, Pencikent Sogd alfabesindeki t ile olan balants daha uygundur. 25 numaral s 'yi Sogdadaki h'ye atfetmek phelidir, bu iaretin 14 numaral y (veya Sogdadaki '(?) ve 23 numarl r2 (veya 22 numaraya bakn) gibi ortaya ktn dnmek dorudur. Tabloya girmeyen r, j (ii) iaretleri sonradan icat edilmi olabilir. Sert ve yumuak sral iki dizi ekilin oluturulmas phesiz runik yazsnn mucitlerinin orijinal dnceleriydi. Bunun gereklemesine eski Trkenin morfolojik ve fonolojik yapsnn ekonomik olmas yazda yeterli ve net yansmasna sebep olmutur. Runik kitabelerin orfografyasn ounlukla tanmlayan seslileri ifade etme prensibiS? Trk singarmonizmasn derin anlamaya ve balangta bununla balantl olmayan nceden dnlmemi hecelerin fonetik yapsna baldr. Runik harflerin "iki tarafl" (ambivaletli) ekli, runiin yaratclarnn eski Trk balang hecelerinin fonetik yapsnn zelliklerini ok iyi bildiklerini gstermektedir. Mesela -, p-, -, z- harfleriyle balayan eski Trk szlerinin olmay ve m- ile balayan szn ender oluu (en azndan baz eski Trk lehelerinde) ve Orhon runiinde sadece iki tarafl grafiklerin oluu, ruruin yaratclarnn setii seslileri belirleme prensibinin glenmesine neden olduSS. Enteresan olan udur ki, Sogd yazsnda tam ters yn mevcuttur. Yani btn sesliler (sk olmada da) deiik durumlarda y, w (y, w'nin uyumas) yardmyla tanmlanabilir. Runik seslilerin tanmlanmasnn bu zeii Uygur yazsyla karlatnlnca ortaya kmaktadrW. Ve sonu olarak bu makalenin yazar unu belirtmek ister. Yazar Trkolog deil ranisttir. Runiin ortaya kndaki Sogd versiyonu daha da detaylanabilir. Teklif ettii grafik karlatrmalar ve yorumlan R.Gauthiot tarafndan incelenmitirW.

57. Son zamanlarda bu alandaki almalar iin baknz: I.R.Meyer. "Bemerkungen ber Vakal und Schriftsystem der Runentrkischen", Acta Orientalla, Tom. 29, Budapest 1965, s.196; E.Havdhangen, "The Relationship Between the Two Orkhon Inscriptions", ". Acta Orientalia, Tom. 37, Budapest 1974, 5.55-82. 58. n' ve n2 iaretlerini balangta zellikle eski Trkenin yapsnda aklamak ve takip etmek zordur. 59. Hereyden evvel eski Trk dilindeki i, i; o, u; , sesleri ve -y-, -W-, -wy- ekilleri Sogd eserlerinde de gemektedir. Uygurca i, Sogda r'den tremitir. Baknz, A.v.Gabain, "Alt-tiirkische in sogdischer Schrift", Hungaro-Turcica, Studies in Honour of 1.Nemeth, Budapest 1976, s.69-77. 60. Yazar ayrca S.G.Klyatorny'e teekkrlerini bildirmekledir.

50

S. Gme - T. lek i

P~1I0UUrYkIl1l.
(.ll'lftkU( 1I1'OT'l'

rp: oe C'OHCIC nJlot

Cnr" ~CKO!SynAtlitekllH

CorJ\:f140t:l"
:)G~tliiln

ni)n:~(ct' ;c l!ta!IM. P)'III1'ltC(O.-O a.1tuu:

._1(;)

"ypnco

neM.'UtiMkt'Hll

'(cU

.. .!, r- .
)-[-1"

a,a
U

.J'

2(1)
3(31)

y cf/,y
'J

" o
O..P

4a
5(4)

..

ucitqw ')

'.'

<: -( - ;.' '.; -;.

}

t
'J'
0./1

"~.,
~

,
>
\' OJ ~

(: _ ..._> ;
li)

--:.

U.lU

)
i" 0.0 Q

>;
{"; ~;

6(51

7(,)

PCV)
l(l./)
D

i, . .'j--) - .~':

~ '-':-f''''

,ii
IIIJ>'

Sm pw,&
91" 10(",
11('10)

iN !
S
"

},

8(~J,1. )

).J J '.

rJ' rJ1

X . .><.

),; A

H
X

12(151 I"

i 13(,,) i "
14(11)

"
~r-t (.N,~
ON"'" .J:I
,iv'

e
'v

-1 ..;~ Y.Y:'(
'll . 'l
LL

Ilil

16('31 x(x)
16(141

kk.f :?
l'

" "

..... ,:--j.:

..... '-:y-::! -ri

11(1\
, r(k')

ri.

ri;(,,(

1/

1711~)
18(11) f9(11) 20(/9

'J
fo .:.s

m (n )

t fo'. ~; ~ ; ~;~
Il' 11. ....- }.o- i ,-'Lhi:') ,
2

" ~ t
)

not)
,.

1"a~1 ~(C.P)
" )OIIl4I).(etp)

rtl: ..v; ri'

'h.\'; 'fo, 1 1 1

21~
8(221
22(22)

~X,)

ll!

p<p.f,~
'[

OY
y

.9

('C)

Y,li
"'r"

~ l'"
"

23~
204{2J1

J (6)

'1

/T

'1-':

/~-;'~

25(
:lGIlll

fI

?
)::/ .rv_
\: .,',-',

J (j)

'1

.~~;'1'
~. t;;;"
)'J
"0 :: .'0

27(111 'I'

28P0,

t(t ~ ~

!":

l. 1;1