ISI G RD S VE KAYNAK ATMOSFER N N 316L PASLANMAZ EL KLER N D REN KAYNAK B RLET RMELER NE ETK S

Bayram KOCABEK R

Zonguldak Karaelmas niversitesi Fen Bilimleri Enstits Metal Eitimi Anabilim Dal Bilim Uzmanl Tezi

KARABK Haziran 2006

ii

ZET Bilim Uzmanl Tezi ISI G RD S VE KAYNAK ATMOSFER N N 316L PASLANMAZ EL KLER N D REN KAYNAK B RLET RMELER NE ETK S Bayram KOCABEK R Zonguldak Karaelmas niversitesi Fen Bilimleri Enstits Metal Eitimi Anabilim Dal Tez Danman: Do. Dr. Ramazan KAAR Haziran 2006, 114 sayfa Nokta diren kayna, ince malzemelerin birletirmesinde, en ok kullanlan birletirme yntemidir. Nokta diren kaynak kalitesini belirleyen faktrlerden kaynak yzey grn, dayanm, ekillendirilebilirlik, balant ayrlma biimi, nfuziyet ve kaynak i kusurlarna etki eden kaynak parametrelerinden kaynak s girdisi etkisi aratrlarak deerlendirilmitir. Sanayide reticiler; nokta diren kaynak ilemini, bazen azot atmosferinde gerekletirirler. Bazen de, kaynak sonras akm kesilir kesilmez su + %10 bor ya karmn kaynak ekirdeinin soutulmasnda kullanrlar. Bunun iin, bu almada, nokta diren kaynak ilemi srasnda, farkl kaynak atmosferi ve kaynak sonras farkl souma ortam meydana getirerek kaynak kalitesine etkisinin de aratrlmas amalanmtr. Bunun iin, almada, 316L stenitik paslanmaz elik nokta diren kaynakl balantsnn ekme makaslama yk tama kapasitesi, sertlii, mikroyap ve morfolojisi tm kaynak artlar iin tayin edilmitir.

iii

Optimum kaynak kalitesi azot atmosferinde, 20 evrimlik kaynak zaman ile elde edilmitir. Balantnn en zayf blgesi olarak; tane irilemesinin meydana geldii ITAB blgesi olarak bulunmutur. Sonu olarak; 316L stenitik paslanmaz eliklerin nokta diren kaynak zellikleri, optimum kaynak parametrelerini ve kaynak artlarn tespit ederek iyiletirilebilir. Anahtar Szckler : Nokta diren kayna, 316 L paslanmaz elik, kaynak kabiliyeti. Bilim Kodu : 626. 20. 01

iv

ABSTRACT M. Sc. Thesis AN EFFECT OF HEAT INPUT AND WELD ATMOSPHERE ON RESISTANCE SPOT WELD OF 316L STAINLESS STEELS Bayram KOCABEK R Zonguldak Karaelmas University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Metal Education Thesis Advisor: Assoc. Prof. Ramazan KAAR June 2006, 114 pages The resistance spot welding is most widely used joining process for sheet materials. The influence of the primary welding parameters affecting the heat input such as; weld time, on the weld quality such as; surface appearances, weld nugget size, weld penetration, weld internal discontinuities, strength and ductility was determined. Manufacturers in industries are sometimes exposed the spot weld nugget in the nitrogen atmosphere during the welding processes of weldment. 10% oil + 90% water solution are also sometimes used cooling of weld nugget as the weld current-off. Because of this, an effect of different weld atmosphere and different weld cooling condition on the resistance spot weld quality was also investigated in detail. Therefore, morphology, microhardness, and tensile shear load bearing capacity of AISI 316L-316L austenitic stainless steel resistance spot welds were determined for all condition.

It was found that an optimum weld quality was obtained by using 20 cycles weld on time in nitrogen atmosphere. The primary cause of weakening of the weldment is identified as the excessive grain growing in heat affected zone (HAZ) of weldment. As a conclusion, the resistance spot weld properties of 316L austenitic stainless steel can be recovered by determining optimum weld parameters as well as welding condition. Keywords : Resistance spot weld; 316L stainless steel, weldability,

Science Code : 626. 20. 01

vi

TEEKKR

Byle gncel bir konuda alma olana veren, tkenmeyen enerjisi ile beni ynlendiren ve almalarm sresince her konuda yardmc olan hocam Do. Dr. Ramazan KAARa kranlarm sunarm. Bana sunduu imkanlardan dolay K.T.E.F. Metal Eitimi Ana Bilim Dalna teekkrlerimi sunarm. 2002-38-03-02 kodlu proje almas imkanlarndan yararlanlmas sebebiyle Z.K.. Rektrl Aratrma Gelitirme Dairesi Bakanlna teekkrlerimi sunarm. almalarm srasnda bana destek olan yardmlarn esirgemeyen Do. Dr. Sleyman Gndze, teekkrlerimi bir bor bilirim. Birletirmede kullanlan paslanmaz elik sac temininde desteklerini esirgemeyen SARITA A.den Dr. Serhat AYDOANa, teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim. ekme makaslama deneylerimi gerekletirmek iin yardmlarn esirgemeyen NOKSEL elik Boru A.. Metalrji Mhendisi Erkan KOa, Metalrji Mhendisi Mustafa imeke ve AR.GE. laboratuar alanlarna, sertlik deneylerimi yapmamda yardmc olan Karadeniz Teknik niversitesi sorumlularna teekkrlerimi sunarm. almam srasnda bana destek ve yardmc olan arkadalarm Ahmet Hasanbaolu ve Aratrma grevlisi Fatih Hayata da teekkrlerimi sunarm. Grev yaptm TCG BOZCAADA ailesine ve mesai arkadalarm mit DEM R, Abdlhamit GENLER ve Ahmet Reis IINa teekkrlerimi sunarm. Son olarak bu gnlere gelmemi salayan ve bu almam srasnda benden desteklerini hibir zaman esirgemeyen A LEME sonsuz teekkrlerimi sunarm. almam bu srete kaybettiim canm babam Fazl KOCABEK Re adyorum.

vii

 NDEK LER Sayfa KABUL ......................................................................................................................... iii ZET ............................................................................................................................ iii ABSTRACT ................................................................................................................... v TEEKKR ................................................................................................................. vii NDEK LER............................................................................................................ viii EK LLER D Z N ...................................................................................................... xii iZELGELeR D Z N ...................................................................................................xv S MGELER ve KISALTMALAR dizini ...................................................................... xvi BLM 1 G R ........................................................................................................... 1 BLM 2 PASLANMAZ EL KLER .......................................................................... 3 2.1 GENEL ................................................................................................................ 3 2.2 PASLANMAZ EL KLER N TAR HES ......................................................... 4 2.3 PASLANMAZ EL KLER N STNLKLER ................................................ 5 2.4 PASLANMAZ EL KLER N K MYASAL B LEENLER ............................... 6 2.5 PASLANMAZ EL KLER N SINIFLANDIRILMASI........................................ 9 2.5.1 Martenzitik Paslanmaz elikler....................................................................10 2.5.2 Ferritik Paslanmaz elikler ..........................................................................11 2.5.3.1 Standart stenitik Paslanmaz elikler ..................................................14 2.5.3.2 Sper-stenitik Paslanmaz elikler ......................................................16 2.5.4 Kontroll Dnml Paslanmaz elikler ...................................................16 2.5.5 Dubleks Paslanmaz elikler.........................................................................17 2.5.6 kelme Sertlemesi Uygulanabilir Paslanmaz elikler...............................18 2.6 PASLANMAZ EL KLER N F Z KSEL ZELL KLER .................................19 2.7 PASLANMAZ EL KLER N MEKAN K ZELL KLER ................................20 2.8 PASLANMAZ EL KLER N KOROZYON ZELL KLER .............................21 2.8.1 Genel Korozyon ...........................................................................................22 viii

 NDEK LER (devam ediyor) Sayfa 2.8.2 Aralk Korozyonu ........................................................................................22 2.8.3 Taneler Aras Korozyon ...............................................................................23 2.8.4 ukurcuk Korozyonu ...................................................................................23 2.8.5 Gerilmeli Korozyon .....................................................................................24 2.9 PASLANMAZ EL KLER N RET M ..........................................................24 2.10 PASLANMAZ EL KLER N KAYNAK KAB L YET ...................................27 2.10.1 Martenzitik Paslanmaz eliklerin Kaynak Kabiliyeti..................................28 2.10.2 Ferritik Paslanmaz eliklerin Kaynak Kabiliyeti ........................................29 2.10.3 stenitik Paslanmaz eliklerin Kaynak Kabiliyeti .....................................31 2.10.4 Dubleks Paslanmaz eliklerin Kaynak Kabiliyeti.......................................35 2.10.5 kelme Sertlemeli Paslanmaz eliklerin Kaynak Kabiliyeti ...................36 BLM 3 ELEKTR K NOKTA D REN KAYNAI .................................................37 3.1 GENEL ...............................................................................................................37 3.2 ELEKTR K D REN KAYNAININ PRENS B ..............................................38 3.3 D REN KAYNAI YNTEMLER .................................................................38 3.4 D REN KAYNAINDA ISI OLUUMU.........................................................39 3.5 ISI OLUUMUNA KAYNAK PARAMETRELER N N ETK LER .................43 3.5.1 Elektrot Bileimi ve eklinin Isnma zerine Etkisi .....................................43 3.5.2 Kaynak Akmnn Etkisi ...............................................................................45 3.5.3 Kaynak Zamannn Etkisi .............................................................................46 3.5.4 Kaynak Kuvvetinin Etkisi ............................................................................48 3.5.5 Esas Metalin Kimyasal Bileimi...................................................................48 3.5.6 Kaynak Edilecek Paralarn Yzeylerinin Etkisi...........................................48 3.5.7 Elektrot ve Parasnn Temas Durumlar...................................................49 3.6 ELEKTR K NOKTA D REN KAYNAININ UYGULAMA VE UYGULAMA SINIRLARI..................................................................................49 BLM 4 DENEYSL ALIMALAR .........................................................................51 4.1 GENEL ...............................................................................................................51 4.2 DENEYSEL ALIMADA KULLANILAN MALZEMELER ...........................51 4.2.1 Deney Numunelerinin Birletirme in Hazrlanmas....................................52 ix

 NDEK LER (devam ediyor) Sayfa 4.3 NUMUNELER N NOKTA D REN KAYNAI LE B RLET R LMES .......53 4.3.1 Kaynak Deney Seti.......................................................................................53 4.3.2 Nokta Diren Kaynanda Kullanlan Elektrotlar..........................................55 4.3.3 Deney Numunelerin Birletirilmesi in Kalp Hazrlanmas ........................55 4.3.4 Elektrik Nokta Diren Kaynann Yapl ..................................................56 4.4 KAYNAKLI BALANTIYA UYGULANAN MEKAN K TESTLER ...............57 4.4.1 ekme Makaslama Deney Numunelerinin Hazrlanmas Ve lm ...........57 4.4.2 Mikrosertlik Deney Numunelerinin Hazrlanmas ve lm.......................58 4.4.3 Kaynak ekirdei Boyut lm.................................................................59 4.5 METALOGRAF K NCELEMELER ..................................................................59 BLM 5 SONULAR................................................................................................61 5.1 GENEL ...............................................................................................................61 5.2 KAYNAKLI BALANTIYA UYGULANAN ISI G RD S SONULARI ........61 5.3 KAYNAK EK RDEK BOYUT SONULARI..................................................62 5.3.1 Kaynak ekirdek Yzey Grn ..............................................................65 5.4 NOKTA D REN KAYNAKLI B RLET RMELERE UYGULANAN MEKAN K TEST SONULARI.........................................................................65 5.4.1 ekme Makaslama Deney Sonular ............................................................65 5.4.2 Mikrosertlik lm Sonular ....................................................................69 5.5 M KROYAPI NCELEME SONULARI...........................................................75 5.5.1 Kaynak Nfuziyeti .......................................................................................77 5.5.2 Kaynak Blgesindeki Kusurlar.....................................................................88 BLM 6 SONULARIN RDELENMES .................................................................90 6.1 GENEL ..............................................................................................................90 6.2 KAYNAKLI BALANTIYA UYGULANAN ISI G RD S SONULARININ RDELENMES ..................................................................................................90 6.3 KAYNAK EK RDEK BOYUT SONULARININ RDELENMES ................91 6.3.1 Kaynak ekirdek Yzey Grn Sonularnn rdelenmesi.......................93 6.4 NOKTA D REN KAYNAKLI B RLET RMELERE UYGULANAN MEKAN K TEST SONULARININ RDELENMES .......................................93

 NDEK LER (devam ediyor) Sayfa 6.4.1 ekme Makaslama Deney Sonularnn rdelenmesi ....................................93 6.4.2 Mikrosertlik lm Sonularnn rdelenmesi ............................................97 6.5 M KROYAPI NCELEME SONULARININ RDELENMES .........................99 6.5.1 Kaynak Nfuziyetinin rdelenmesi .............................................................101 6.5.2 Kaynak Blgesindeki Kusurlarn rdelenmesi.............................................103 BLM 7 SONULAR VE NER LER....................................................................104 KAYNAKLAR............................................................................................................108 ZGEM .................................................................................................................114

xi

EK LLER D Z N No 2.1 Sayfa nce krom oksit tabakas paslanmaz eliin korozyon direncinin kaynadr............ 3

2.2 Baz paslanmaz elik trlerinin i yaplar ..............................................................10 2.3 Yksek scaklklarda karbonlu ve paslanmaz eliklerin tipik srnme dayanm ....21 2.4 Paslanmaz eliklerde genel korozyon .....................................................................22 2.5 Paslanmaz eliklerde aralk korozyonu...................................................................22 2.6 Paslanmaz eliklerde taneleraras korozyon............................................................23 2.7 Paslanmaz eliklerde ukurcuk korozyonu .............................................................24 2.8 Paslanmaz eliklerin retim emas ........................................................................25 2.9 Schaeffler Diyagram .............................................................................................32 2.10 De Long Diyagram................................................................................................33 2.11 WRC-92 Diyagram ...............................................................................................34 3.1 Diren nokta kayna .............................................................................................38 3.2 Nokta kaynanda kullanlan standart elektrotlar ....................................................45 3.3 Diren nokta kaynanda akm ve kaynak sresine bal olarak izilebilen kaynak edilebilirlik diyagram ............................................................................................47 3.4 Elektrotlarn temas durumuna gre oluan kaynak ekirdekleri ..............................49 4.1 Deney numunelerinin boyutlar ve kaynak noktasnn pozisyonu............................52 4.2 Nokta diren kaynakl birletirme iin hazrlanan deney numunesi gsterimi..........52 4.3 Malzemelerin kaynaklarnn yapld; SPP60 Model nokta kaynak makinesi.........53 4.4 Kaynak donanm ...................................................................................................54 4.5 Deney numunelerin birletirilmesi iin gelitirilen tutucu kalp. .............................55 4.6 Zwick marka ekme deney cihaz seti.....................................................................58 4.7 Mikrosertlik lmnn kaynakl balant zerinde gerekletirildii blgeler.......59 5.1 Kaynak ekirdek boyutunun kaynak zaman, kaynak atmosferi ve kaynak sonras souma ortamna gre deiimi. .............................................................................63 5.2 Tm artlar iin birletirilen numunelerin kaynak ekirdek boyut grnmleri .......64 5.3 20 evrim kaynak zamanna bal olarak tm kaynak artlar iin rnek gerilme-uzama erileri. ..........................................................................................66 xii

EK LLER D Z N (devam ediyor) No 5.4 Kaynak zamanna bal olarak kaynak atmosferi ve kaynak sonras souma ortamna gre birletirilen numunelerin ekme makaslama kuvveti verileri. ...........67 5.5 Balantlarn ayrlma biimleri...............................................................................68 5.6 Kaynak atmosferi (hava) sabit kalmak kouluyla kaynak zamanna gre kaynakl birletirmedeki sertlik profili. .................................................................................69 5.7 Kaynak atmosferi (azot) sabit kalmak kouluyla kaynak zamanna gre kaynakl birletirmedeki sertlik profili. .................................................................................70 5.8 Kaynak sonras souma ortam (bor ya) sabit kalmak kouluyla kaynak zamanna gre kaynakl birletirmedeki sertlik profili. ...........................................71 5.9 Kaynak zaman (10 evrim) sabit kalmak kouluyla kaynak atmosferine gre kaynakl birletirmedeki sertlik profili. ...................................................................72 5.10 Kaynak zaman (15 evrim) sabit kalmak kouluyla kaynak atmosferine gre kaynakl birletirmedeki sertlik profili. ...................................................................73 5.11 Kaynak zaman (20 evrim) sabit kalmak kouluyla kaynak atmosferine gre kaynakl birletirmedeki sertlik profili. ...................................................................74 5.12 AISI 316L stenitik paslanmaz elik ana malzeme mikroyap grnts................75 5.13 Kaynak ekirdei ve ITAB blgesi mikroyap grnts........................................76 5.14 ITABde tane irilemesinin meydana geldii blge.................................................77 5.15 Atmosfer ortamnda birletirilmi 10 evrim kaynak zaman kullanlarak elde edilen balantnn mikroyap profili........................................................................78 5.16 Atmosfer ortamnda birletirilmi 15 evrim kaynak zaman kullanlarak elde edilen balantnn mikroyap profili........................................................................79 5.17 Atmosfer ortamnda birletirilmi 20 evrim kaynak zaman kullanlarak elde edilen balantnn mikroyap profili........................................................................80 5.18 Azot atmosferinde birletirilmi 10 evrim kaynak zaman kullanlarak elde edilen balantnn mikroyap profili........................................................................81 5.19 Azot atmosferinde birletirilmi 15 evrim kaynak zaman kullanlarak elde edilen balantnn mikroyap profili........................................................................82 5.20 Azot atmosferinde birletirilmi 20 evrim kaynak zaman kullanlarak elde edilen balantnn mikroyap profili........................................................................83 Sayfa

xiii

EK LLER D Z N (devam ediyor) No 5.21 10 evrim kaynak zaman kullanlarak atmosfer ortamnda birletirilmi ve su + %10 bor ya ortamnda soutulan balantnn mikroyap profili ....................85 5.22 15 evrim kaynak zaman kullanlarak atmosfer ortamnda birletirilmi ve su + %10 bor ya ortamnda soutulan balantnn mikroyap profili ....................86 5.23 20 evrim kaynak zaman kullanlarak atmosfer ortamnda birletirilmi ve su + %10 bor ya ortamnda soutulan balantnn mikroyap profili ....................87 5.24 Kaynak ara yzeyinde oluan ekme boluklar......................................................89 Sayfa

xiv

 ZELGELER D Z N No Sayfa 2.1 Martenzitik paslanmaz eliklerin trleri ve kimyasal bileimleri.............................11 2.2 Ferritik paslanmaz eliklerin kimyasal bileimleri. .................................................12 2.3 stenitik paslanmaz eliklerin kimyasal bileimleri................................................13 2.4 316L Serisi stenitik paslanmaz eliklerin kimyasal bileimi, fiziksel, mekanik ve korozyon zellikleri................................................................................................14 2.5 kelme Sertlemesi uygulanabilir paslanmaz eliklerin kimyasal bileimleri........19 2.6 Paslanmaz eliklerin fiziksel zelliklerinin normal eliklerle karlatrlmas.. ......20 2.7 AOD ynteminde retim aamalar. .......................................................................26 3.1 Diren kaynanda kullanlan elektrot alamlar ....................................................44 4.1 Deneylerde kullanlacak malzemelerin kimyasal kompozisyonu (%Arlk)...........51 4.2 Elektrik diren nokta kaynak makinesinin zellikleri..............................................53 4.3 Kaynak ileminde kullanlan kaynak parametreleri.................................................54 4.4 Deney numunelerinin kaynak parametreleri ve soutma ekilleri............................56 5.1 Numunelerin birletirilmesi iin s girdisi verileri..................................................61 5.2 almada tm kaynak artlar iin birletirilen numunelerin ekirdek boyut lm sonular. .....................................................................................................62 5.3 AISI 316L + AISI 316L nokta diren kaynakl birletirmenin ekme makaslama deney sonular. .....................................................................................................67

xv

S MGELER VE KISALTMALAR D Z N Cre El I LT Nie Q QVB QVS QVT QVZ R s Te T tk

:

krom edeerlilii elastik deformasyon kabiliyeti akm deney parasnn toplam uzunluu nikel edeerlilii s saclara iletim yoluyla kaybolan s miktar ma yoluyla kaybolan s miktar kaybolan toplam s miktar elektrotlara iletim yoluyla kaybolan s miktar diren levha malzeme erime scakl zaman kaynak zaman sl genleme katsays sl iletkenlik elektrik direnci

: : :
:

: : : : : : : : : : : : :

KISALTMALAR AISI : American Iron And Steel Institute (Amerikan Demir Ve elik Enstits) argon oxygen decarburization (argon oksijen karbon giderme) American Society For Testing Materials s tesiri altnda kalan blge malzeme zgl direnci ultra dk karbonlu

AOD : ASTM : ITAB : P : ULC :

xvi

BLM 1

GR Hzla gelien dnyamzda, tketim de buna paralel olarak artmaktadr. nsanlar artk bedelini deyerek aldklar bir maldan, hem ekonomiklik hem de yksek kalite ve uzun mr beklemektedir. inde bulunduumuz ada insanlarn bu beklentileri ynnde ve yaplan aratrmalarla birlikte biriken teknik bilgilerin sonucu malzeme alannda ok byk teknolojik gelimeler olmutur ve hala olmaktadr. Paslanmaz elikler, iinde yaadmz bu ada, tasarmdan beklenen kaliteyi, estetii ve ekonomiklii verebilen snrl saydaki malzemelerin en nemlilerinden birisidir. Paslanmaz eliklerin her geen gn kullanmlar hzla artmaktadr. Bunun en nemli nedeni, korozif ortamlarda, mekanik zelliklerini yitirmeden gsterdikleri yksek korozyon direnleridir. Paslanmaz elik ailesinin baz yelerinin yksek alma scaklklarnda zelliklerini yitirmeden grevlerini yerine getirmeleri bu eliklerin nemini daha da arttrmaktadr. Yksek maliyetlerine ramen uzun mrl olmalar ekonomik bir malzeme olmas anlamna gelmektedir. Piyasada bir ok uygulama iin her trde ve biimde standart zelliklerde bulunabilen ve bilinen ekillendirme yntemleri ile kolayca ekillendirilebilen bu eliklerin gelitirilmi kaynak yntemleri ile baarl bir ekilde kaynak edilebilir olmalar, uygulama alanlarn daha da geniletmektedir. Konstrksiyon yapmnda nemli bir birletirme yntemi olan kaynak yntemlerindeki gelimeler sayesinde otomotiv, kimya, boya ve uzay endstrilerinde nemli miktarlarda kullanlan paslanmaz eliklerin oluturduklar konstrksiyonlar; elektrik ark kayna, gaz alt kaynak yntemleri, toz alt ark ve plazma ark kayna ile birletirilmelerinin yan sra elektron n, lazer kayna, elektrik diren kayna gibi modern kaynak yntemleri ile de rahatlkla kaynak edilmektedir. Elektrik diren nokta kayna bu malzemelerin birletirmelerinde kullanlan en nemli kaynak yntemidir. Bu kaynak yntemi, zerinden

geen elektrik akmna kar, malzemelerin gsterdii direnten salanan s ve ayn zamanda basncn tatbikiyle yaplan bir kaynak usuldr. Elektrik diren nokta kayna iin gerekli olan dk gerilim ve yksek akm iddetindeki elektrik enerjisi, kaynak transformatrnden salanr. Basn ise, hidrolik veya mekanik donanmlarla temin edilir. Bu almada AISI 316L paslanmaz elik iftleri diren nokta kayna yntemiyle birletirilmitir. Kaynak ilemi; 47 kVA toplam kaynak gcnde, 6 bar elektrot bask kuvveti kullanarak farkl kaynak sresinde (10-15-20 evrim (1 evim=0,02sn)), iki farkl kaynak atmosferinde (atmosfer ve azot) ve iki farkl souma atmosferinde (atmosfer ve su + %10 bor yanda) gerekletirilmitir. Nokta diren kaynak kalitesini belirleyen parametreler; kaynak yzey dzgnl, dayanm, ekillendirilebilirlik, birletirme nfuziyeti, ayrlma biimi, ve kaynak i kusurlardr. Kaynak sresi, dolays ile farkl s girdisinin, kaynak atmosferi ve souma ortamnn etkisini tayin etmek iin, birletirmelere; ekme makaslama, sertlik deneyi uygulanmtr. Ayrca balantnn metalrjik yapsn karakterize etmek iin mikroyap profili karlarak mekanik zellikler ile mikroyap arasndaki iliki tayin edilmitir. Yaplan incelemeler sonucunda balantlarn mekanik zelliklerinin artan kaynak evrim sresiyle artt bulunmutur. Her iki birletirmenin dayanmna kaynak ilemi srasnda kullanlan azot atmosferinin olumlu ynde etkisi olduu bulunmutur. Ayrca kaynak sonrasnda souma ortamnn dayanma etkisi belirlenmitir. Birletirmelerde su + %10 bor ya ortamnda soutulan numunenin ekme makaslama dayanmnda azalma tespit edilmitir. almada kaynak kalitesine etki eden optimum kaynak zaman olarak 20 evrimlik kaynak zaman kaynak atmosferi olarak da azot atmosferi bulunmutur.

BLM 2

PASLANMAZ EL KLER

2.1. GENEL Ak hava artlarnda, korozif maddelerin (gazl ve sulu ortamlar) etkisinde ve yksek scaklklara dayankl, esas olarak demir, krom, nikel, karbon ieren malzemelere paslanmaz elik denir (Welding Handbook, 1984; Ceyhun, 1992). Mekanik zellikler asndan ferritik eliklerden pek farkllk gstermeyen paslanmaz eliklerin yksek maliyetlerine karn, uygulamada ok kullanlmalarnn ana nedeni, yksek korozyon direncine sahip olmalardr. Kromun varl paslanmaz eliklere iyi korozyon direnci verir. eliin bnyesinde yer alm krom, hava, oksijenle temas ettii yzeyde gzle grlmeyen bir krom oksit tabakas oluturur (Welding Handbook, 1984). Bu tabaka; ince, sk, geirimsiz ve metalin yzeysel davranlarnda ok nemli elektrokimyasal deiiklikler yaparak elii, korozif ortamdan koruyan zelliklere sahiptir. Bu ematiksel olarak ekil 2.1de gsterilmitir (Abington Publishing, 1994).

nce krom oksit tabakas

Paslanmaz elik

ekil 2.1 nce krom oksit tabakas paslanmaz eliin korozyon direncinin kaynadr (Abington Publishing, 1994).

Gnmzde 170e yakn tr bulunan paslanmaz elikler, deiik amalar iin endstride olduka yaygn uygulama alan bulmulardr. Deiik endstri dallarnda kullanlan elik trlerinin bazlarnda krom yzdesi %30a ulamakta, bazlarnda yeni elementler katlarak deiik zellikler elde edilmekte ve ilenebilme kolayl salanlmaktadr. rnein; nikel ve molibden korozyon dayanmn, karbon-molibden-titanyum-alminyum-bakr dayanm artrc ynde etkilemekte, selenyum-kkrt ise talal ilenebilme kabiliyetini gelitirmektedir (Ceyhun, 1992).

2.2. PASLANMAZ EL KLER N TAR HES Stodert ve M. Faraday ngilterede 1820 ylnda yaynladklar bir kitapta ilk defa korozyona kar diren gsteren demir alamlarndan ve demir-krom alamndan sz etmitir. Fakat nerdikleri % krom pasivasyonu meydana getirecek miktardan daha azd. Bu sebepten dolay baarl olamamtr (Koydul, 1994). I. Dnya Savandan sonra Avrupal bir hurdac pasl hurdalar arasnda parlayan bir top namlusu grr. Bunun neden dier elikler gibi paslanmadn merak ederek analiz ettirir. Sonuta eliin ieriinde yksek oranda Cr bulunduunu renir. Keiften sonra Avrupada paslanmaz elik retimi balar. 1911 ylnda C. Dantsizen, General Elektrik firmasnda, elektrik ampullerinde flaman olarak kullanlmak zere % 14 - 16 Cr ieren bir Fe - Cr alam retmitir. Ayn yllarda ngilterede Harry Brearley Fe - Cr alamlarnn yksek korozyon direncinden yararlanarak atal, kak, bak yapmak zere %12,8 Cr ieren bir alam gelitirmitir. Ayn aratrmac bu alamlarn metalografik dalama ayralarna direnleri nedeni ile bunlara paslanmaz elik adn vermitir (Kalu ve Tlbentci, 1995; Klk, 2000; Kututan, 2003). 1904 ylna kadar paslanmaz elik alannda nemli gelimeler olmutur. eitli alam elementlerinin kullanld birok yeni alamlar bulunmutur. Birok aratrmac tarafndan deiik krom-demir alamlar yaplm ve yksek sertlik derecesi ve mukavemet elde edilmeye allmtr. Nihayet 1904 senesinde, Guillet tarafndan dk karbonlu pasivasyon noktasn geen bir alam yaplmaya muvaffak olunmutur. Daha sonra krom ve demirin metalrjik yap ve mekanik zellikleri incelenerek belirlenmesiyle, Demir-Krom-Nikel alamlarna, yani stenitik paslanmaz eliklere ulalmtr. Fakat bu

alamlarda pasivasyonun en az %12 Cr ile balad ilk defa Almanyada Monnardz tarafndan ortaya konulmutur. Monnardz almalarna 1908de balam ve Krom-Demir alamlarnn kimyasal zelliklerinin detaylarn 1911 ylnda yaynlamtr. Bu aratrmalar, indirgeyen ortamlara nazaran oksitleyici ortamlarn korozyon direncine etkisinin dk olma sebebi Ti, Mo, W gibi metallerin ok az ilavelerinin etkisi olarak ortaya koymaktadr (Koydul, 1994).

2.3. PASLANMAZ EL KLER N STNLKLER Paslanmaz eliklerin tercih sebepleri; korozyon dayanm, yksek ve dk scaklklara dayanm, imalat kolayl, mekanik dayanm, grnm, hijyenik zellik ve uzun mr balklar ile sralanabilir (Aran ve Temel, 2003). a. Korozyon Dayanm Btn paslanmaz eliklerin korozyon dayanm yksektir. Dk alaml trleri atmosferik korozyona, yksek alaml trleri ise asit, alkali zeltiler ile klorr ieren ortamlara dahi dayankldr. Ayrca yksek scaklk ve basnlarda da kullanlabilir. b. Yksek Ve Dk Scaklklar Baz paslanmaz elik trlerinde, yksek scaklklarda dahi tufallanma ve malzemenin mekanik dayanmnda nemli bir dme grlmez. Baz trleri ise ok dk scaklklarda dahi gevreklemezler ve tokluklarn korurlar. c. malat Kolayl Paslanmaz eliklerin hemen hepsi kesme, kaynak, scak ve souk ekillendirme ve talal imalat ilemleri ile kolaylkla biimlendirilebilirler (Aran ve Temel, 2003). d. Mekanik Dayanm Paslanmaz eliklerin byk ounluu souk ekillendirme ile pekleir ve dayanmn artmas sayesinde tasarmlarda malzeme kalnlklar azaltlarak para arl ve fiyatta nemli dler salanabilir. Baz trlerde ise sl ilemler ile malzemeye ok yksek bir dayanm kazandrmak mmkndr.

e. Grnm Paslanmaz elikler ok farkl yzey kalitelerinde temin edilebilirler. Bu yzeylerin grnm, kalitesi ve bakm kolay olduundan kolaylkla uzun sreler korunabilir. f. Hijyenik zellik Paslanmaz eliklerin kolay temizlenebilir olmas, bu malzemelerin hastane, mutfak, gda ve ila sanayinde yaygn olarak kullanlmasn salar. g. Uzun mr Paslanmaz elikler dayankl ve bakm kolay malzemeler olduklarndan, retilen parann tm kullanm mr dikkate alndnda ekonomik malzemelerdir (Aran ve Temel, 2003). 2.4. PASLANMAZ EL KLER N K MYASAL B LEENLER Bileimlerinde en az yaklak %12 krom bulunan eliklerde, yzeye kuvvetle tutunmu, youn, gevrek olmayan, ok ince ve grnmeyen bir oksit tabakas bulunur. Sz konusu oksit tabakas, oksijen bulunan ortamlarda oluur ve d etkilerle bozulduunda kendi kendini onarr. Krom miktar ykseltilerek veya nikel ve molibden gibi alam elementleri katlarak korozyon dayanm arttrlabilir. Bunun dnda bakr, titanyum, alminyum, silisyum, niobyum, azot, kkrt ve selenyum gibi baz elementlerle alam yaplarak ilave olumlu etkiler salanabilir. Bu ekilde makine tasarmclar ve imalatlar, deiik kullanmlar iin en uygun paslanmaz elii seme ansna sahip olurlar. Paslanmaz eliklerin kimyasal bileiminde bulunan elementlerin alama etkileri zetlenecek olursa (Aran ve Temel, 2003; Kalu ve Tlbentci, 1995; Kututan, 2003; Grleyik, 1988; Serfieli, 2000); a. Nikelin (Ni) Alama Etkileri: a. Kuvvetli stenit yapcdr ve korozyona kar mukavemeti arttrr. b. Termal iletimi azaltr. c. Ani kuvvetlere dayankll arttrr. d. Haddenebilirlii salar. e. Elektrik direncini arttrr. f. Kaynak yaplmasn kolaylatrr. 6

b. Karbon (C) Alama Etkileri: a. Kuvvetli stenit yapcdr. Yksek mukavemetli alamlara sertlik ve mukavemet artrc etki iin katlmaktadr. b. Kaynak metalinin korozyon direncini ve dk scaklktaki tokluunu olumsuz ynde etkiler. c. Krom (Cr) Alama Etkileri: a. Bir karbr ve ferrit yapcdr. b. Korozyon direncini salar. c. Tufallama direncini salar. Bu elementin paslanmaz eliklerde yksek scaklkta mukavemet ve srnme mukavemetine belirgin bir etkisi yoktur. d. Alminyum (Al) Alama Etkileri: a. Kuvvetli bir ferrit yapcdr. b. % 12 krom ieren kaynak metaline katlarak yapy ferritik yani, sl ilemle sertleemez hale getirir. c. Yksek scaklk tufallama direncini artrr. d. Kuvvetli bir nitrr yapcdr. e. Titanyum ile baz yksek mukavemetli alamlara katlarak yalanma sertlemesi etkisini azaltr. e. Bakr (Cu) Alama Etkileri: a. Paslanmaya kar direnci artrr. b. % 0,3den fazla Cu eliin sertletirilebilmesini azaltr. f. Molibdenin (Mo) Alama Etkileri: a. Yksek scaklklarda srnme ve deformasyona kar dayanm arttrr. b. Korozyon uygulamalarnda kavitasyona engel olur. zellikle 304 serisi eliklerde kavitasyonu engeller. g. Vanadyum (V) Alama Etkileri: a. stenitik eliklerde, karbr oluturarak, taneler aras korozyon olumasn nler.

b. eliin ar snmaya kar hassasiyetini artrr. h. Colombium (Cb)Alama Etkileri: a. Colombium alamdaki karbonla birleerek krom karbr oluumuna engel olurlar. Bu tip paslanmaz elikler kararl olurlar. b. Karbon miktarn kontrol altnda tutarlar. . Niobyum (Nb) Alama Etkileri: a. Kuvvetli bir karbr yapcdr. stenitik paslanmaz elikleri krom-karbr kelmesine kar dengeler. b. Orta iddette ferrit yapcdr. c. Yksek mukavemetli baz alamlara sertlii ve mukavemeti etkilemek iin katlmaktadr. d. Baz martenzitik paslanmaz trlerinde karbonu (C) balayarak, eliin sertleme eilimini azaltmak amac ile katlr. e. Taneler aras korozyonu nler. j. Azot (N)Alama Etkileri: a. Kuvvetli stenit yapcdr. b. Yksek kromlu ve az karbonlu eliklerde yksek scaklklardaki tane bymesini nlemek iin katlr. c. Sfrn altndaki scaklklarda kaynak metali tokluunu ters ynde etkiler. d. Mukavemeti arttrr. k. Kkrt (S) ve Selenyum (Se) Alama Etkileri: a. Talal ilenebilme zelliini arttrr. l. Silisyum (Si) Alama Etkileri: a. Bir ferrit yapcdr. b. stenitik eliklerde korozyon direncini artrmak iin kullanlr. c. Yksek scaklklarda tufallama direncini arttrr. d. Yksek scaklklarda kullanlacak eliklerin karbrizasyon direncini artrmak iin katlmaktadr. 8

m. Titanyum (Ti) Alama Etkileri: a. Kuvvetli karbr ve nitrr yapcdr. b. stenitik paslanmaz eliklerde krom karbr kelmesini nlemek iin dengeleme elementi olarak kullanlr. c. Kuvvetli ferrit yapcdr. d. Yksek scaklklara dayanml alamlara, sertlik ve mukavemet artrc etkisinden dolay katlr. e. Yksek mukavemetli ve sya dayanml alamlara, yalanma sertlemesini etkilemek iin alminyum ile beraber ilave edilir. n. Tungsten (Volfram) (W) Alama Etkileri: a. Baz yksek scaklk alamlarnn mukavemet ve srnme direncini artrmak iin katlr. b. Kuvvetli bir ferrit yapcdr

2.5. PASLANMAZ EL KLER N SINIFLANDIRILMASI Paslanmaz elikler; metalurjik yaplarna, krom oranna ve tane oluumuna gre gruplandrlrlar. Bunlar; a. Martenzitik Paslanmaz elikler b. Ferritik Paslanmaz elikler c. stenitik Paslanmaz elikler d. Kontroll dnml paslanmaz elikler e. Dubleks paslanmaz elikler f. kelme sertlemeli paslanmaz elikler Baz paslanmaz elik trlerinin mikroyaplar ekil 2.2de gsterilmektedir (Aran ve Temel, 2003).

ekil 2.2 Baz paslanmaz elik trlerinin i yaplar (Aran ve Temel, 2003).

2.5.1. Martenzitik Paslanmaz elikler Bu eliklerin ismi, karbon eliklerinde ok sk geen martenzitten gelmektedir. Martenzitik elikler, yksek scaklklarda sahip olduklar yzey merkezli kbik kafese sahip stenitin hzl soumas sonucu hacim merkezli tetragonal kafese sahip martenzit yapya dnm ile elde edilir. Bu eliklerin i yapsnda, tavlanm halde, yumuak ferritik faz da bulunur (Aran ve Temel, 2003). Martenzitik paslanmaz eliklerde mekanik zellikleri gelitiren niobyum (Nb), molibden (Mo) ve tungsten (W) gibi alam elementlerinin %3e kadar ilavesi ile yaklak %10.5-18 Cr ierirler. En yaygn martenzitik alamlarda Si, Mn, N ve Ni oranlar nispeten dk dzeyde ve sabit tutulur. Buna karlk karbon miktar geni snrlar iinde deiebilir; zira bu element martenzitik paslanmaz eliklerin mekanik karakteristiklerini geni lde deitirme imkan verir. Bileimlerinde karbon miktar % 0,1-1,2 arasnda deiir; yksek miktarda C ierenlerde Cr miktar %18e kabilir (Baylan, 2004). Martenzitik paslanmaz elikler genellikle su verilmi ve menevilenmi veya tavlanm halde kullanlrlar. Martenzitik paslanmaz eliklerin kritik souma hzlarnn ok dk olmas, yava souma halinde, rnein sakin havada soumada, martenzit oluumuna neden olur. Martenzitik durumda korozyon direnleri ok iyidir. 815Cye kadar paslanmazlk zelliklerini yitirmezler. Ancak uzun sre yksek scaklklarda kalrlarsa hafif bir korozyon balangc olur. Dolays ile bunlar endstride 700Cnin zerindeki

10

scaklklarda kullanlmazlar. izelge 2.1de martenzitik paslanmaz eliklerin trleri ve kimyasal bileimleri verilmitir (Baylan, 2004). izelge 2.1 Martenzitik paslanmaz eliklerin trleri ve kimyasal bileimleri (Aran ve Temel, 2003).
ASTM 410 420 440A 440C Kimyasal Bileim, A. % maksimum C 0.15 0.15min 0.6-0.75 0.95-1.2 Mn 1.0 1.0 1.0 1.0 Si 1.0 1.0 1.0 1.0 P 0.04 0.04 0.04 0.04 S 0.03 0.03 0.03 0.03 Cr 11.5-13 12-14 16-19.5 16-18 Ni Mo 0.75 0.75 N Dier -

2.5.2. Ferritik Paslanmaz elikler Ferritik karbon elikleri; stenitik sahadan yavaa souma sonucu olumaktadrlar. Ferrit faz olarak, 910C altnda, saf demir olarak kelen dengeli bir fazdr. Dk karbonlu CrFe alamlardr. Ferritik paslanmaz elikler, alam elementi ilavesine bal olarak bileiminde % 16-30 Cr ve % 0,05-0,25 C ierirler. Ferrit yapc elementlerin (Cr, Al, Ti) oran artrlarak ve stenit yapc (C, Ni) elementler snrlanarak oda scakl ve ergime noktas arasndaki tm scaklklarda ferritik olan paslanmaz elikler gelitirilmitir. Krom miktar arttnda ise korozyon direnci artar fakat bu seferde mekanik zelliklerde azalmalar ortaya kar, dolaysyla krom miktar %16-18 arasnda snrlandrlr. Bu tip eliklerin en nemli zellikleri; kat halde faz dnmesi olmadndan, su verme yolu ile sertletirilememeleri ve yksek scaklklarda korozyon ve oksidasyon direnlerinin iyi olmasdr. Talal ekillendirilebilme kabiliyetleri ve korozyon dayanmlar martenzitik paslanmaz eliklerden daha iyidir (Erdoan, 2000;1984; eltik, 2000; akan, 2000). Ferritik paslanmaz eliklere molibden ilavesi korozyona kar direnci artrmak, Nb ve Ti ise, elikte ergimi bulunan C ve Nun oranlarn drerek taneler aras korozyona kar elii kararl yapmak iin ilave edilirler. Byle bir ilave ayn zamanda sneklik ve darbe direncini gelitirici etki gsterir. Darbe dayanmnda gelime, bu eliklerin kimya endstrisinde kullanlan tanklarn imalinde ok fayda salar (Tekin, 1981). izelge 2.2de ferritik paslanmaz eliklerin kimyasal bileimleri gsterilmektedir.

11

izelge 2.2 Ferritik paslanmaz eliklerin kimyasal bileimleri (Aran ve Temel, 2003).
ASTM 409 430 430Ti 439 Kimyasal Bileim, A. %max C 0.08 0.12 0.10 0.07 Mn 1.0 1.0 1.0 1.0 Si 1.00 1.00 1.00 1.00 P 0.045 0.04 0.04 0.04 S 0.03 0.03 0.03 0.03 Cr 10.5-11.75 16-18 16-19.5 17-18 Ni 0.75 0.75 Mo N Dier (6xC)Ti (5xC)Ti 0.2+4(C+N)Ti

Ferritik paslanmaz elikler, pahal ve stratejik bir element olan nikel iermemeleri nedeniyle stenitik paslanmaz eliklerden daha ucuzdurlar ve bu nemli bir avantajdr (Woolin, 1994). Ayrca olduka parlak ve dekoratif bir grne sahiptirler. Bu tr paslanmaz elikler, dnya paslanmaz elik tketiminde, stenitik paslanmaz eliklerin ardndan %30luk bir pay ile ikinci sray almaktadr (Tekin, 1981). 2.5.3. stenitik Paslanmaz elikler Gerek kullanm, gerekse alam kalitelerinin okluu asndan en zengin grup stenitik paslanmaz eliklerdir. Bu elikler hem oda scaklnda hem de yksek scaklklarda yzey merkezli kbik kafese sahip stenitik iyaplar koruduklarndan, normalletirme ve sertletirme sl ilemi yaplamaz. Tavlanm halde sneklilikleri, tokluklar ve ekillendirilebilme kabiliyetleri dk scaklklarda bile mkemmeldir. Mukavemetleri ancak souk ekillendirme ile artar. stenitik paslanmaz elikler, bileimlerinde %12-25 Cr, %8-25 Ni ve %20ye kadar mangan ierirler. Nikel ve mangan temel stenit oluturuculardr (Erdoan, 2000; Aran ve Temel, 2003; Wang, et al., 2005). stenitik paslanmaz elikler zellikle oksitleyici veya redkleyici ortamlarda iyi korozyon direncine sahiptir. (Castner, 1992). Antimanyetik olan bu tr paslanmaz eliklere, korozyon direncini arttrmak iin; kromun ferrit yapc etkisi, stenit yapc alam elementlerinin ilavesiyle gidermek gerekir. Katlan alam elementleri ve etkileri u ekilde sralanabilir (Kyc, 1994). a. Kaynak edilmi paralarda taneler aras korozyonu nlemek iin karbon miktarnn azaltlmas veya titanyum, niobiyum ve tantalyum gibi kararlatrc elementlerin katlmas gereklidir. Karbon kuvvetli bir stenit yapc olmasna karn karbr oluturarak korozyon direncini drmektedir. 12

b. Yksek scaklklarda korozyon direncini ykseltmek iin krom ve nikel miktarnn arttrlmas gerekmektedir. c. Gerilmeli korozyonu nlemek iin nikel miktarnn arttrlmas gerekmektedir. d. Molibden ilavesiyle organik ve eitli mineral asitlere kar dayanm artar. Bylece ukur ve atlaklardaki korozyon nlenir (Kyc, 1994). stenitik paslanmaz elikler karbonlu eliklerden daha yksek termal genleme katsaysna ve daha dk termal iletkenlik katsaysna, daha yksek elektrik direncine ve daha dk ergime noktasna sahiptirler (Woollin, 1994; Wang, et al., 2005). stenitik paslanmaz elikler bugn kullanmda paslanmaz eliklerin yaklak %80-90n oluturur. Bu elikler Fe-Cr sisteminde stenit faz alann geniletici Ni ve Mn gibi elementlerin katlmasyla gelitirilmitir. En yaygn tr 304 ve 316 tipleri gibi 300 serisi alamlardr (Woollin, 1994). Yaygn olarak kullanlan baz stenitik paslanmaz eliklerin kimyasal bileimleri izelge 2.3de verilmitir. izelge 2.3 stenitik paslanmaz eliklerin kimyasal bileimleri (Aran ve Temel, 2003).
ASTM 201 301 304 304L 304LN 309 309S 310 310S 316 316L 316LN 316Ti 321 347 Kimyasal Bileim, A. %maksimum C 0.15 0.15 0.08 0.03 0.03 0.20 0.08 0.25 0.08 0.08 0.03 0.03 0.08 0.08 0.08 Mn 5.5-7.5 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 Si 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.50 1.50 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 P 0.06 0.045 0.045 0.045 0.045 0.045 0.045 0.045 0.045 0.045 0.045 0.045 0.045 0.045 0.045 S 0.03 0.03 0.03 0.03 0.03 0.03 0.03 0.03 0.03 0.03 0.03 0.03 0.03 0.03 0.03 Cr 16-18 16-18 18-20 18-20 18-20 22-24 22-24 24-26 24-26 16-18 16-18 16-18 16-18 17-19 17-19 Ni 3.5-5.5 6-8 8-10.5 8-12 8-12 12-15 12-15 19-22 19-22 10-14 10-14 10-14 10-14 9-12 9-13 Mo 2-3 2-3 2-3 2-3 N 0.25 0.10.16 0.10.16 Dier 5x(C+N) Ti (5xC) Ti (10xC) Nb

13

2.5.3.1. Standart stenitik Paslanmaz elikler Standart stenitik paslanmaz elikler ok dk C, N (%0.03 maks.) ierirler ve zellikle 304L ve 316L olarak simgelenirler (Tekin, 1981). izelge 2.4de 316L serisi stenitik paslanmaz eliklerin kimyasal bileimi, fiziksel ve mekanik zellikleri gsterilmektedir. izelge 2.4 316L Serisi stenitik paslanmaz eliklerin kimyasal bileimi, fiziksel, mekanik ve korozyon zellikleri (Aran ve Temel, 2003). Kimyasal Bileim
En ok En Az C 0.03 0 Cr 18 16 Ni 14 10 Mo 3 2

Fiziksel zellikler Elastiklik Modl (Gpa) zgl Arlk (gr/cm3) Isl Genleme Katsays (1/K) Elektrik Direnci (mm2/m) zgl Is (J/kg.K) Is letkenlii (W/m.K) Manyetiklik
Mekanik zellikler %0.2 Akma Dayanm (MPa) En Az 200 450e kadar %1 Akma Dayanm (MPa) En Az 270 ekme Dayanm (MPa) 540-700 700e kadar

200 7.98 16.5 0.75 500 15 Yok

Kopma Uzamas (%)

Sertlik (Brinell) 160-200 200e kadar

Tavlanm Durumda Souk lenmi

Yksek Scaklk zellikleri Scaklk (C) Elastiklik Modl (GPa) %0.2 Akma Dayanm (MPa) Isl Genleme Katsays (1/K)

100 194 166 199 16.5

200 186 137 167 17.5

300 180 118 145 17.5

400 172 108 135 18.5

500 165 100 128 18.5

14

izelge 2.4 (devam ediyor) 316L serisi paslanmaz elik; taneler aras ve gerilmeli korozyon atlana kar dayankll iyidir. Karbon miktar dk olduundan karbr kelmesi ile iyap deiiklikleri olumaz ve kaynak veya gerilim giderme ilemlerinden sonra dahi taneler aras korozyon hassasiyeti ortaya kmaz. Paslanmaz elikler arasnda korozyon dayanm en iyi olanlarndandr. ndirgeyici asitler, deniz suyu ve dier oyuk korozyonuna neden olabilecek ortamlarda kullanlabilirler. Molibden ilavesiyle yksek scaklk mukavemeti gelitirilmitir. Yaklak 1090Cye kadar yksek scaklk oksidasyonuna kar dayankl olup, iyi mekanik ve srnme dayanmna sahiptir. 425860C scaklk aralnda srekli kullanm tavsiye edilmez; karbon miktar daha dk olan 316L kalite, bu scaklklarda karbr kelmesine kar daha dayankldr. 1030-1120C scaklk aralnda, her mm kalnlk iin 5 dakika tutulur. Tavlama sonras malzeme kalnlna gre su veya havada soutulur. lem sonras yzeyde oluan renk deiimleri ve tufal oluumlar kimyasal veya mekanik olarak giderilmez ise korozyon dayanm olumsuz etkilenir. ekillendirme zellii ok iyidir. %15ten daha fazla ekil vermede tavlama sl ilemi gerekli olur. 850-1150C scaklk aralnda ekillendirildikten sonra malzeme havada soutulur. ekil verme sonras yzeyde oluan renk deiimleri veya tufal oluumlar kimyasal veya mekanik olarak giderilmez ise korozyon dayanm olumsuz etkilenir. Talal imalat iin iyi kalite yksek hz elii veya karbr takmlar kullanlmaldr. leme srasnda iyi bir soutma gereklidir. Kaynak kabiliyeti mkemmeldir. Gaz eritme kayna hari btn yntemler uygulanabilir. Ara pasolarda scakln 200Cye dmesi beklenmelidir. Kaynak sonras sl ilem genellikle gerekli deildir. lem sonras yzeyde oluan renk deiimleri veya tufal oluumlar kimyasal veya mekanik olarak giderilmez ise korozyon dayanm olumsuz etkilenir.

Korozyon Dayanm

Yksek Scaklkta

Tavlama

Souk ekillendirme Scak ekillendirme Talal malat

Kaynak Kabiliyeti

301 ve 310 tipi Cr-Nili eliklerde 301den 310a doru gidildike martenzit oluumuna kar diren artmaktadr. 316 tip eliklerde, Klorrl (Cl2O3) ve Hidrojen Slfrl (H2SO4) ortamlarda, korozyon direncinde, oyulma korozyonuna kar yksek direnli olmas iin; %2-3 Mo ierir. Mo ilavesi yksek scaklk zelliklerini gelitirdii iin bu elikler srnmeye kar direnli elikler olarak kullanlrlar (Tekin, 1981). 200 serisi elikler dk oranlarda Ni ierirler. Nikelin stenit oluturucu etkisi Mn ve N gibi kuvvetli stenit oluturucular ile telafi edilir. Bu elikler Niden tasarruf edilen trler olup 300 serisi eliklere nazaran daha ucuzdurlar.

15

stenitik paslanmaz elikler kolayca souk deformasyonla sertleebilirler. Deformasyon sertleme hz, atomlarn istif enerjisindeki ve ayn zamanda martenzit oluumuna kar kararllktaki azalmalaryla artar. Bu nedenle ferritik paslanmaz eliklerden ayrlan stenitik paslanmaz elikler bir snek gevrek gei scakl gstermez. ok kolay ekillendirilebildikleri ve kaynak yaplabilirliklerinden tr ok geni kullanma alan olan stenitik paslanmaz eliklerin en byk dezavantaj yksek maliyetleri ve mukavemet zelliklerinin dk olmasdr (Kayal ve imenolu, 1991).

2.5.3.2. Sper-stenitik Paslanmaz elikler 1910 ylnda bulunuu ve geliiminden bu yana paslanmaz elikler zellikle son bir ka 10 yl iinde endstriyel geliimde nemli bir rol oynamtr. Deiik tasarm ve iletme gereksinimleriyle karlaldnda, paslanmaz elik snfnn yeni bir tr gelitirilmitir. Ortam daha korozif olduunda malzemenin korozyon direncinin artrlmas gereklidir. 1960da 304L ve 316L tipleri nkleer yakt yeniden ileme tesislerinde kullanlmtr. (Baylan, 2004). Bu alamlar tipik olarak %19-25 Cr, %18-28 Ni, %4-6.5 Mo ile %0.22ye kadar N ve %2 Cu ierirler ve tamamen stenitik bir mikroyapya sahiptir. Tam stenitik paslanmaz elikler korozyon direnlerini ykseltmek iin olduka yksek derecede alamlandrlmlardr (Gooch, 1992).

2.5.4. Kontroll Dnml Paslanmaz elikler Kontroll dnml paslanmaz eliklerdeki gelime; uak endstrisinde, uaklarn yzeylerinde 200Cden yksek scaklklarda yksek mukavemete sahip bir eliin kullanlmasna duyulan gereksinimden kaynaklanmtr. Gelitirilen byle bir zellikteki elik, kolay imalat ve kaynak yapabilme zelliinin yannda kaynak yaplm koullarda ve 400Cye kadar olan yksek scaklklarda dahi yksek mukavemet gstermitir. Kontroll dnml paslanmaz eliklerin uygulamalar ounlukla uak ve uzay endstrisinde grlmektedir. Ayrca filtreler, makinelerin hareketli paralar gibi korozif

16

ortamlarda kullanlan hafif, yksek mukavemetli paralarn imalinde kullanlrlar. Yksek mukavemet elde edilmesine karn bu eliklerin kullanm alanlar ok yaygn deildir. Bunun ana nedeni doru yap ve dnm karakteristiklerinden emin olabilmek iin gerekli olan bileimin kontrolndeki zorluklardr (Koydul, 1994).

2.5.5. Dubleks Paslanmaz elikler Dubleks (stenitik-ferritik) paslanmaz elikler stenit ve ferrit fazlarn korozyon direnci ve mekanik zelliklerini birletirme amac ile gelitirilmitir (Clark and Guha, 1982). Bylece stenitik eliklere kyasla daha iyi gerilme korozyonu dayanmna; ferritik eliklerle kyaslandnda ise daha iyi tokluk ve sneklie sahiptirler. Ayrca iki fazn bir arada bulunmas halinde tavlanm durumda bile 550 ile 690 MPa akma dayanm gsterirler ki, bu deer, fazlarn tek bana bulunduu trdeki eliklerin akma dayanmnn yaklak iki katdr (Aran ve Temel, 2003). Ferritik-stenitik dubleks paslanmaz elikler yaygn stenitik trlere ekici bir alternatif olarak gelitirilmitir. Dubleks alamlar klorlu gerilmeli korozyon atlamasna bakllnn yannda yksek dayanm da sunar ve baz ortamlarda 300 serisi trlerin ukurcuk ve aralk korozyon direncini gemitir veya denktir (Gunn, 1992). Kimyasal ve dier tesislerde stenitik paslanmaz eliklerin yllardr sren baarszlnn en nemli nedeni klorda gerilmeli korozyon atlamasna teviklenmesidir. Bu problem yaygn 300 serisi paslanmaz eliklerde grlr, fakat deneyler nikel orannn %5e drlmesinin klorda atlamaya daha byk diren salayan ferritik-stenitik dubleks yap verdiini gstermektedir (Gooch, 1992). Mevcut ticari kaliteler %22-26 krom, %4-7 nikel, azami %4.5 Mo, yaklak %0.7 bakr ve tungsten ile %0.08-0.35 azot ierirler. Balca drt kalitesi vardr (Aran ve Temel, 2003); 1. Fe-23Cr-4Ni-0.1N 2. Fe-22Cr-5.5Ni-3Mo-0.15N 3. Fe-25Cr-5Ni-2.5Mo-0.17N-Cu 4. Fe-25Cr-7Ni-3.5Mo-0.25N-W-Cu

17

Bunlardan drdncs sper-dubleks diye de adlandrlr. Bu tr elikler zerine aratrma ve deneyler devam etmekte ve mekanik zellikler ile korozyon dayanmnda srekli iyilemeler salanmaktadr. stenitik-ferritik elikler ferrit yapc elementlerin oranna bal olarak %10a kadar deltaferrit ierirler. lk nce katlaan bu faz, iyapnn ince olmasn salar. Scak atlama duyarlln arttran fosfor, kkrt, silisyum gibi elementler de byk lde ferrit kafesi iinde znerek stenit fazndan uzaklar ve bylece bu eliklerde scak atlama tehlikesi azalr (Aran ve Temel, 2003). Bu tr paslanmaz elikler stn zelliklerinden dolay deiik biim ve boyutlarda endstrinin hizmetine sunulurlar. Is eanjr, petrol, gaz ve deniz suyu borular ile balant elemanlarnda, deniz petrol platformlarnda, gaz kuyularnda, basnl kaplarda, dkm pompa ve vana gvdelerinde, gemi pervanesi ve paralar yapmnda, jeo-termal uygulamalarda, kimyasal tehizat imalatnda, artma tesislerinde byk apta kullanlmaktadrlar (Aran ve Temel, 2003; Kalu ve Sar, 1995).

2.5.6. kelme Sertlemesi Uygulanabilir Paslanmaz elikler kelme sertlemeli paslanmaz elikler, bakr, molibden, niobyum, titanyum ve alminyum gibi alam elementleri ieren, bu elementlerin bir veya birkann etkisi ile, kelme sertlemesi gsteren Fe-Cr-Nili paslanmaz elikler ailesinin bir grubudur (Baylan, 2004). kelme sertlemesi, prensip olarak alam zeltiye alma tavndan sonra uygulanan, hzl soumay takip eden bir yalandrma ilemidir. Yukarda belirtilen ve eliin iinde bulunan alam elementleri zeltiye alma tavlamas srasnda znrler ve yalandrma ilemi srasnda da ok kk zerrecikler halinde kelerek matrisin sertlik ve mukavemetini artrrlar. Mukavemetleri yaklak 1700MPaa kadar kabilmekte ve bylece, martenzitik paslanmaz eliklerin mukavemetlerinin zerinde deerlere ulalabilmektedir.

18

kelme sertlemeli paslanmaz elikler, zeltiye alma tavlamasndan sonraki ilemler sonucu eliin yapsal deiimine ve zelliklerine bal olarak trde gruplanr. Bunlar; martenzitik kelme sertlemeli paslanmaz elikler, yar-stenitik kelme sertlemeli paslanmaz elikler ve stenitik kelme sertlemeli paslanmaz eliklerdir (Baylan, 2004). kelme sertlemesi uygulanabilen elikler iyi sneklik ve tokluk yannda, orta ila iyi derece arasnda korozyon dayanm gsterirler. Bu eliklerde, martenzitik eliklerle kyaslandnda, mukavemet ve korozyon dayanmlarnn iyi bir kombinasyonu elde edilir. Bu durum yksek miktardaki alam elementleri ve en ok %0.04 C bulunmasndan dolaydr. Ancak, bunun sonucunda anma dayanmnda d gzlenir (Aran ve Temel, 2003). Gnmzde retilen kelme sertlemeli paslanmaz elikler, yksek hzl uaklarn d yzeylerinde, fze gvdelerinde, deniz tatlarnda, yakt tanklarnda, uaklarn ini takmlarnda, pompalarda, millerde, somun, cvata, kesici aletler ve kavramalarda yaygn bir uygulama alanna sahiptir. Dier kullanm alanlar iine filtreler, veya makinelerin hareketli paralar gibi korozif ortamlarda kullanlan arlka hafif yksek mukavemetli paralar girmektedir (Tekin, 1981; Kalu ve Tlbentci, 1995). kelme sertlemesi uygulanabilir paslanmaz eliklerin kimyasal bileimleri izelge 2.5te verilmitir. izelge 2.5 kelme Sertlemesi uygulanabilir paslanmaz eliklerin kimyasal bileimleri (Aran ve Temel, 2003).
ASTM 631 632 Kimyasal Bileim, A. %max C 0.09 0.09 Mn 1.0 1.0 Si 1.0 1.0 P 0.04 0.04 S 0.04 0.03 Cr 16-18 14-16 Ni 6.5-7.5 6.5-7.5 Mo 2-3 N Dier 0.75-1.5 Al 0.75-1.5 Al

2.6. PASLANMAZ EL KLER N F Z KSEL ZELL KLER Paslanmaz eliklerin kaynak kabiliyetlerini, korozyon direnlerini, ilenebilme

zelliklerini ve uygulama alanlarn geniletebilmek iin katlan alam elementleri bu eliklerin fiziksel zelliklerini de nemli lde etkiler (Koydul, 1994). zellikle kaynak kabiliyeti asndan byk nem tayan bu zelliklerin normal eliklerle karlatrlmas izelge 2.6da verilmitir

19

izelge 2.6 Paslanmaz eliklerin fiziksel zelliklerinin normal eliklerle karlatrlmas (Baylan, 2004). elik Tr Karbonlu elik 1016 Ferritik-Kromlu Ferritik-stenitik stenitik Cr-Ni

x10-6
13 12.5 13.5 19.5

W/mC
47 24 20 15

nm
150 600 850 700

E N/mm2 205 225 205 200

: 20-800Cde sl genleme katsays

: Isl iletkenlik (20C)
: Elektrik direnci (20C)
E: Elastiklik modl (20C) Paslanmaz eliklerin karbonlu eliklerle karlatrldnda s ve elektrik iletkenlii olduka zayftr. Termal iletkenlii karbonlu eliklerin yarsndan daha dktr. Paslanmaz eliklerin elektrik zdirenci karbonlu eliklerden 6 kat daha byktr. stenitik alamlar karbonlu eliklerden %50 daha byk olan termal genleme katsaysna sahiptir. Ferritik paslanmaz eliklerin, stenitik paslanmaz eliklere oranla elektrik iletme direnleri %20, zgl slar da %10 daha dktr. Ancak tm paslanmazlarn elektrik direnleri alamsz eliklere oranla yaklak 4-7 kat daha fazladr. Bu neden ile paslanmaz eliklerin kaynanda elektrotlar %25 daha az akm iddeti ile yklenirler (Baylan, 2004; Tlbenti ve Kalu, 1995; Ceyhun, 1992).

2.7. PASLANMAZ EL KLER N MEKAN K ZELL KLER Kimyasal tesisler, tanklar, boru, basnl kaplar, valflar, pompalar, damtclar ve benzerleri iin paslanmaz elikler endstride kullanrlar. Bu tip uygulamalar iin genellikle iyi dayanm, tokluk ve ekillenebilme gerekir. Bu tip endstrilerde kullanlan en popler paslanmaz elikler 300 serisi stenitik paslanmaz eliklerdir. Tip 304 ve 316 en yaygn kullanlandr (Budinski, 1999).

20

Mkemmel tokluklar stenitik paslanmaz eliklerin en nemli gze arpan zelliidir. stenitin YMK yaps klasik karbonlu eliklerin HMK yaps gibi dk scaklklarda gevrek olmaz. stenitik paslanmaz eliklerin tokluu ok dk scaklklarda dahi iyi kalr. Kromlu paslanmaz elikler, yksek scaklklarda srnmeye dayankl elikler olarak da kullanlrlar. ekil 2.3de 304 tip paslanmaz eliklerin yksek scaklklardaki srnme dayanm gstermektedir (Abington Publishing, 1994).

ekil 2.3 Yksek scaklklarda karbonlu ve paslanmaz eliklerin tipik srnme dayanm (Abington Publishing, 1994).

2.8. PASLANMAZ EL KLER N KOROZYON ZELL KLER Paslanmaz eliklerin korozyona kar dayanmnn yksek olmas, yzeyinde bulunan ince oksit filminin sonucudur. Film; srekli, gzeneksiz, znmeyen ve kendi kendini onaran bir yapda olduu bilinir. Bu tabakann korozyon dayanmn; bileimin etkisi, grd ilem (sl ilem, haddeleme, dalama), kaynak ilemi ve imalat belirler (Aran ve Temel, 2003). Pasiflik, pasif bir oksit filminin varl halinde kazanlan korozyona dayanklkdr. Paslanmaz eliklerin pasiflik durumunun var olduu alan dar veya genitir, koullardaki kk deimeler bu pasiflik durumunu bozabilir. Paslanmaz elikler normalde pasiftirler, ancak oksitleyici zellii dk korozif zeltilerde, aktifleirler. Bu nedenle pasifliin

21

korunmas iin oksijen veren ortamlarn srekli var olmas gereklidir. Aksi halde yerel korozyon oluur ve mesela deniz suyunda aralk korozyonu grlr. Paslanmaz eliklerin yzeyindeki pasif tabaka mekanik ve kimyasal etki ile zarara urayabilir. Malzemede korozyona bal hasar; genel korozyon, aralk korozyonu, taneler aras korozyon, noktasal korozyon ve gerilmeli korozyon biiminde gerekleir. (Aran ve Temel, 2003). 2.8.1. Genel Korozyon Genel korozyon; tm yzey zerinde ilerleyen bir korozyon trdr. Bu tr korozyon asidik veya gl alkali zeltilerde oluur. Genel korozyona kar diren, elikte Mo ve Cr ieriinin artrlmas ile gelitirilir. ekil 2.4de tm yzeyde meydana gelen korozyon emetik olarak gsterilmitir. (nal, 1997).

ekil 2.4 Paslanmaz eliklerde genel korozyon (nal, 1997).

2.8.2. Aralk Korozyonu Ayn veya farkl trden iki paslanmaz elik parann balant yerindeki (conta yzeyleri, cvata, perin kafalarnn alt) aralklarda ve sv ile doldurulan dar aralklarda grlen korozyon trdr (ekil 2.5). Havalanmas zayf olan dar aralklardaki snrl miktarda oksijen pasif oksit filmini onaramaz ve deriik pili oluturur. Ayrca buralarda korozyonu hzlandrc maddeler birikir. En uygunu bu yerlerin szdrmaz yaplmasdr (Aran ve Temel, 2003).

ekil 2.5 Paslanmaz eliklerde aralk korozyonu (nal, 1997). 22

2.8.3. Taneler Aras Korozyon Karbon miktar %0,03ten fazla olan kararsz (stabilize edilmemi) stenitik paslanmaz eliklerde 550-850C scaklk aralnda tane snrlarnda karbr kelmesi olur ve malzeme taneler aras korozyona duyarl hale gelir. Krom karbrn (genellikle Cr23C6) tane snr yaknna kelmesi sonucunda, krom ynnden fakirleen bu kesimlerdeki kimyasal kararllk azalmaktadr. Oluan krom azalmas nedeniyle belirli korozif ortamlarda krom eksikliinin grld tane snrlar boyunca korozyona uramaktadr (ekil 2.6). Oluan korozyon taneler arasdr ve eliin tozlaarak tkenmesine yol aar. eliin bileimindeki karbonun %0.03n altna drlmesi veya karbrleri krom karbrden daha kararl olan Ti, Nb ve Ta gibi alam elementlerinin ilavesiyle bu tip korozyon nlenebilmektedir (Aran ve Temel, 2003; Doruk, 1982; Ama, 1998).

ekil 2.6 Paslanmaz eliklerde taneleraras korozyon (nal, 1997).

2.8.4. ukurcuk Korozyonu ukurcuk, pasifliin kaybolmasna neden olur. ukurcuk, filmdeki zayf noktalarda (inklzyonlar, dislokasyonlar, tane snrlar gibi) oluur. Pasif film yeniden olumazsa, korozyon saldrlar devam eder ve ukurcukla sonulanr. Klor ieren ortamlarda blgesel korozyona diren, bileime ve pasif tabakadaki yerel zayf noktalarn varlna baldr. Cr, Mo ve N gibi paslanmaz elikte bulunabilecek elementlerden birka korozyon direncine katkda bulunur. Bu alam elementlerinin miktar ve korozyon zellikleri arasndaki ilikiyi tanmlayarak, matematiksel bir forml kuran farkl giriimler yaplmtr (Kaar, 1997). ekil 2.7de ukurcuk korozyonu ematik olarak gsterilmitir. ukurcuk korozyonuna kar direncinin yapdaki stenit/ferrit faz dengesine baml olarak deitii, ferrit miktar arttka korozyona kar hassasiyetin artt aksine stenit miktar

23

arttka malzemenin korozyona kar daha dayankl hale geldii dnlmektedir (Noble, 1992).

ekil 2.7 Paslanmaz eliklerde ukurcuk korozyonu (nal, 1997).

2.8.5. Gerilmeli Korozyon Gerilme korozyonu elektrolit iinde bulunan ve bir atlak balangc tayan para zerine ekme gerilmelerinin etkimesi ile ortaya kar. atlak balanglar yzeyde ve mikroskobik lein altnda byklkteki sreksizliklerdir. atlaklar mekanik gerilme ve korozyonun ortak etkimesi sonucu ortaya kabilirler. Gerilme nedeniyle hareket eden dislokasyonlarn yzeyde meydana getirdii kayma eikleri, yzeydeki oksit tabakasnn devamlln bozar. Bu gibi hallerde koruyucu tabakann yenilenmesi, elektrolit tarafndan engellenir ve korozyonun yerel olarak gelimesiyle bir tnel oluur (Aran ve Temel, 2003). Ferritik ve dubleks paslanmaz eliklerin gerilmeli korozyon atlamasna direnleri stenitik paslanmaz elikten daha fazladr. stenitik paslanmaz elik iin gerilmeli atlak korozyonuna kar alnacak yegane metalurjik nlem; ar karbon doymuluu gstermeyen kararl bir stenitik yap salanmasdr. Souk ekillendirme veya kaynaktan sonra oluabilecek i gerilmelerin giderilebilmesi iin 920-950C scaklklarda yaplan normalletirme tavlamas gerilmeli atlak korozyonuna kar alnacak yararl bir fiziksel tedbirdir. stenitik paslanmaz eliin klorlu su ile temas durumunda suyun 60mg Cl/ltden daha az klor iermesi ve scakln 70Cnin altnda olmas da bu tr korozyonun nlenmesinde yararldr (Ama, 1998).

2.9. PASLANMAZ EL KLER N RET M Paslanmaz elik retimi byk yatrm ve uzmanlk gerektiren bir teknolojidir. Bu eliklerin ergitme ve artma ilemleri genellikle Elektrik Ark Oca/Argon, Oksijen,

24

Karbon Giderme yntemleriyle yaplr. 1970li yllarda gelitirilen ve dnyada paslanmaz elik retiminin %80nin gerekletirildii bu yntem sayesinde, retim maliyetinin drlmesi ve kalitenin ykseltilmesi mmkn olmutur. ekil 2.8de paslanmaz eliin retim aamalar ematik olarak gsterilmitir (Aran ve Temel, 2003).

ekil 2.8 Paslanmaz eliklerin retim emas (Aran ve Temel, 2003). retimde en nemli adm; Argon Oksijen Dekarbrizasyonudur (AOD). Argon oksijen dekarbrizasyonu yntemiyle malzeme retimi; argon gaz pskrtmeyle oksijenin dekarbrizasyonu esasna dayanr. Paslanmaz elik retiminin balad ilk yer elikhanelerdir. elikhanede ergitme ileminin yaplaca, bazik astarl elektrik ark 25

ocana, uygun paslanmaz elik hurdas, karbon elik hurdas ve gerektiinde Ni ve Mo gibi alam elementleri yklenir. Malzemeler, ergitme ocana konmadan nce belirli bir sre kurutma frnnda tutulur. Ardndan malzemeler alamlamann yapld elektrik ark ocanda ergitilir izelge 2.7de AOD yntemiyle paslanmaz elik retim aamalar gsterilmitir (Lippol, 1992; Aran ve Temel, 2003). izelge 2.7 AOD ynteminde retim aamalar (Lippol, 1992).
Scaklk ( C) 1550 1500 1700 1720 1740 1650 1625 1550
o

Cr 1. Ama 2. AOD Dnm 3. Pskrtme 1 4. Pskrtme 2 5. Pskrtme 3 6. Azaltma 7. Deslfrzasyon 8. Budama

Ni

Si 0.5 0.3 0.1 0.5 0.5 0.5

S 0.015 0.035 0.03 0.03 0.03 0.02 0.01 0.01

Ar/O2 1/3 1/2 2/1 Ar* Ar* Ar*

Zaman (min sn.) 2 25 15 15 5 10t 1

18.0 10.0 0.025 18.5 9.8 1.5 0.4 0.15 0.02 0.02 0.02 17.8 10.0 17.0 10.1 18.2 18.2 9.9 9.9

16.5 10.1 0.018

18.2 10.1

* Ar ortam; t Dk zaman AOD nitesine alnan eriyie nce % 75 O2 ve % 25 Ar gazlar yan memelerden ve sten pskrtlr. Bu aamada alamn bileimindeki C yaklarak, gerekiyorsa % 0.02ye drlebilir. Cr oksitlemeye hassas olduundan, bu srada bileimdeki Crun bir ksm da crufa geer. Bu nedenle alama Crun katlmas byk oranda karbr gidermenin tamamlanmasndan sonra yaplr. Sonraki aamada ise alamdaki kkrt oran drlr (Aran ve Temel, 2003; Lippol, 1992). Bileim ve scaklk istenilen seviyeye ulatnda, eriyik dkm potasna aktarlr ve son ayarlamalar yaplr. Bu aamada da alama baz elementler ilave edilir. Eriyiin homojenletirilmesi argon gaz flenerek salanr. Hazrlanan alam potadan bir tava araclyla katlamann balad su soutmal bir bakr kalp iine dklr. Katlaan yass ktk (slab), bkme ve dzeltme merdanelerinin bulunduu ksma aktarlr. lem sonunda malzeme alev ile istenen boyutta kesilir. Bu teknoloji ile eliin slab halinde kesintisiz olarak dklmesi mmkndr. Dkm srasnda slab yzeylerinde eitli kusurlar ortaya kabilir.

26

Bekletilerek soutulan yass ktklerin yzey kusurlar deiik ebatlardaki talama tezgahlarnda yerel olarak veya yzey tamamen talanarak giderilir (Aran ve Temel, 2003). Bu ilemin ardndan scak haddeleme ilemi vardr. Scak haddeleme ncesinde ilk ilem, yass ktklerin koruyucu atmosferde 1250C scakla kadar stlmasdr. Kaba haddeleme ile malzeme kalnl ktk boyutundan yaklak 25mmye indirilir. Bu ilem sonras malzemenin scakl 1100C civarndadr. Kaba haddeleme sonucunda uzunluu artan yass rn bobin halinde sarlr ve ileri-geri haddeleme ilemleri ile malzeme kademeli olarak inceltilir. Malzemenin istenilen kalnla ulat son pasodan sonra scak sac bir soutucu iinden geirilerek rulo sarcya beslenir. Scak haddelenmi bu yar mamul genellikle bir sonraki ilemler dizisi iin souk haddeleme nitesine aktarlr (Aran ve Temel, 2003). Souk haddeleme srecinde, paslanmaz elik sac, ileri-geri hareket zelliine sahip hadde tezgahnda birbiri ardna uygulanan pasolar ile inceltilerek, kalnlkta % 80e varan azalmalar salanabilir (Aran ve Temel, 2003).

2.10. PASLANMAZ EL KLER N KAYNAK KAB L YET Genel olarak paslanmaz eliklerin kayna iin, uygulamadaki tm kaynak yntemlerinin uygun olduu sylenebilir. Bir kaynak ynteminin dierine tercih edilmesinde ise, u faktrler gz nne alnr (Baylan, 2004). a. Uygun cihazlarn varl ve kurularak kullanlabilirlii b. Kaynak edilecek malzemenin kalnl c. Kaynan gerekletirilecei ortam d. Kaynak pozisyonu e. Paslanmaz eliin tr f. Yardmc donanm ve ekipmann karlanabilirlii (Baylan, 2004). Gnmzde ok yaygn olarak uygulama alan bulan paslanmaz elikler, deiik ark kayna yntemleri ile kaynak edilebilirler. Ancak, paslanmaz eliklerin farkl bileimlerin, mekanik ve fiziksel zelliklerini etkilemesi, kaynak kabiliyeti asndan kaynak problemlerini de beraberinde getirmektedir. Bu problemlerden dolay oluturulacak

27

konstrksiyonlarn servis mr asndan da nem tarlar. Bu karakteristikleri yle sralayabiliriz (Koydul, 1994; Baylan, 2004); a. Paslanmaz eliklerin dk s iletme katsaylar b. Yksek sl genleme katsaylar c. Yksek elektrik iletme direnci d. Souk ekillendirmeye kar hassasiyet e. Kaynakta izlenen yapsal deiimler (tane irilemesi, karbr oluumu, sigma faz, delta ferrit) f. Korozyona kar hassasiyet (Baylan, 2004).

2.10.1. Martenzitik Paslanmaz eliklerin Kaynak Kabiliyeti Martenzitik paslanmaz elikler; tavlanm, i gerginlii giderilmi, sertletirilmi yada menevilenmi halde kaynak yaplabilirler. Ancak bu eliklerin kaynak kabiliyetleri zayftr ve yapda % 0,25den daha fazla C ierenlerin kaynak edilmesi nerilmez. (alk, 2002). Az karbonlu martenzitik paslanmaz eliklerde, martenzit daha az serttir ve dolays ile atlamaya eilimleri daha azdr. Normal olarak bu elikler kaynaktan nce bir n tavlamaya tabi tutulurlar. Burada uygulanan n tavlama yksek karbon edeerli eliklerde olduu gibi ITABda bir sertlik azalmas oluturmayp, sadece sl gerilmeleri azalttndan atlama olasln da azaltr. Bu tr elikler iin uygulanan n tav scakl 200-300C arasndadr. Kaynak blgesinde daha tok bir yap elde etmek ve kullanm esnasnda paralarda ortaya kabilecek atlama olasln ortadan kaldrmak amac ile paralar mmkn olan hallerde, kaynaktan hemen sonra gerilme giderme tavlamasna tabi tutulmaldr. En iyi sneklik ve tokluk, parann 800-820Cde 4 saat sre ile tavlanarak ve ok yava bir ekilde tercihen frnda soutulmas sonucu elde edilir (Ank ve Vural, 1993). Martenzitik kromlu paslanmaz eliklerin ark kaynanda, kaynak dikiinin dayanmnn ok nemli olmad ve parann da kkrtl bir ortamda bulunmad hallerde, stenitik kaynak metali kullanlabilir. stenitik kaynak metalinin akma snrnn dk olmas kaynaktan sonra oluan kendini ekme gerilmelerinin oluturduu atlama olasln 28

ortadan kaldrr. Parann kkrtl bir ortamda alaca hallerde, ferritik kaynak metali veya esas metalden alnacak paralar ile kaynak yaplmaldr. Yksek karbon ieren (%0.51.2) martenzitik paslanmaz elikler btn nlemlere ramen shhatli bir ekilde kaynak edilemezler (Tlbenti, 1985). 2.10.2. Ferritik Paslanmaz eliklerin Kaynak Kabiliyeti Bu tr paslanmaz elikler, su verme yolu ile sertletirilemediklerinden, ITABda martenzit oluumu tehlikesi yoktur. Dolays ile martenzitik paslanmaz eliklere oranla daha kolay kaynak edilirler (Tlbenti, 1985; Ceyhun, 1992; Kyc, 1994). Ferritik paslanmaz eliklerin kaynanda karlalan en nemli sorunlardan bir tanesi, bu malzemenin 1150Cnin zerindeki scaklklarda tane irilemesine kar eilimleridir. Kaynak srasnda ITABn bir ksm 1150Cnin zerindeki bir scakla kadar snr ve dolays ile bu blgede ar bir tane irilemesi olur. Bu tr eliklerde stenit-ferrit dnmesi olmadndan sl ilem yardmyla taneleri kltmenin olana yoktur. Elektroda ilave edilen bir miktar azot da kaynak metalinin katlamas sonucunda ince taneli olmasna yardmc olur. Kaynak yntemi uygulanrken ITAB'n 1150C' yi aan scaklklarda olabildiince az kalmas salanmaldr, bu ise ancak, kaynan ok ksa pasolarla yaplmas ve hemen soutulmas ile gerekletirilebilir. Ceyhun, 1992; Ank ve Vural, 1993) Bu tr eliklerin kaynanda ortaya kan nemli bir sorunda (sigma)-faz oluumu ve 475oC gevreklemesidir. faz sert, gevrek bir metaller aras bileiktir. (800-1000HV). Bu olay eliin uzun sre 400C ile 550C arasnda tutulmas sonucunda ortaya kar. Bu bakmdan bu eliklere hi bir zaman 400Cnin zerinde bir n tavlama uygulanmamaldr. Ancak 200Clik bir n tavlama uygulanabilir. Dier durumlarda bu eliklerin kaynanda n tav uygulanmaz. Kaynaktan sonra 750800C bir tavlamay izleyen hzl bir souma bu eliklerde snn etkisi altnda kalan blgenin snekliinin ve taneler aras korozyona direncinin artmasna neden olur. Kaynak edilmi paralarn ekillendirilmesi 300C 400Cde bir tavlamadan sonra yaplmaldr (Campbell, 1992; Tlbenti ve Kalu, 1995; Ceyhun, 1992) (Tlbenti, 1985;

29

Ferritik paslanmaz eliklerin kaynanda karlalan bir dier tehlikede, ITAB'da oluacak taneler aras korozyona kar hassasiyettir. zellikle stabilize edilmemi, yksek Cr ve C ieren trlerde karlalan nemli bir sorundur. Bu olay, stenitik paslanmaz eliklerin kaynanda oluann tersine, ferritik trlerde 900Cnin zerindeki scaklklarda hzl soutmada ortaya kmaktadr. nk stenitik yapya gre ferritik yap iinde krom karbr kelmesi daha yksek oranlardadr. Bu tr elikler kaynak edildiklerinde, dikie komu blgeler taneler aras korozyona kar hassaslarlar, nk sl etkilere uzun sre maruz kalmaktadrlar. Krom karbrler nce zlr, souma srasnda mmkn olduunca abuk bir ekilde geriye tane snrlarna partiler halinde kelirler. Kararl hale getirilmemi %17 Crlu eliklerden yaplan kaynakl balantlar, kaynaktan hemen sonra 750Cde tavlama ilemine tabi tutularak taneler aras korozyona dayanml hale getirilebilirler. Eer bu tr elikler Ti ya da Nb ile stabilize edilmilerse kaynakl balantlar taneler aras korozyona kar sl ilemsiz halde bile dayanml olacaktr (Ceyhun, 1992; Ank ve Vural, 1993; Kyc, 1994). Yksek scaklklardaki gevrekleme ve korozyon direncinde kayp alamdaki C ve N miktarlarna baldr. Bu duyarlama ve gevrekleme eitli metotlarla nlenir. Bu metotlar; 700-950Cde tavlama, C ve N ieriklerini snrlama ve C ve N'u balamada gl karbr ve nitrr yapc element ilaveleri, kaynak snekliini ykselten ilave elementlerdir (Campbell, 1992). Kromlu paslanmaz elik elektrotlarn kullanlmasnda, kaynak dikiine ar azot nfuziyetini engellemek ve ar krom oksit tabakas oluumunu nlemek iin ksa ark boyu tercih edilir. Ksa ark boyu ile kaynak ayn zamanda kaynak metalinde gzenek oluumu eilimini de azaltr. Uzun tutulan bir ark boyu ise, kaynak dikiinde gzeneklere neden olur ve azot nfuziyetini artrr ayrca, krom kayb yaratr. Ayn gerekeden dolay, elektroda salnm verilmesi istenmez. Tam ferritik paslanmaz eliklerin bileimi ise, rtl elektrotla ark kayna iin uygun deildir, zira ergimi kaynak banyosuna C, N ve O nfuziyeti sz konusudur. Eer tam ferritik paslanmaz eliklerin kayna iin rtl elektrot kullanlacak ise, stenitik krom-nikelli veya nikel alaml elektrotlar tercih edilmelidir (Kalu, 1999).

30

2.10.3. stenitik Paslanmaz eliklerin Kaynak Kabiliyeti stenitik paslanmaz elikler oksitleyici veya redkleyici ortamlarda iyi korozyon direnci gsterirler. Tm kaynakl paslanmaz elik imalatlarnn %90dan daha fazlas iin stenitik paslanmaz eliklerin kullanlmasnn nedeni iyi kaynaklanabilirliidir. stenitik paslanmaz eliklerde kaynaklar, ounlukla ana metalle karlatrlabilen kimyasal bileimlere ve mekanik zelliklere sahiptirler. stenitik paslanmaz elikler eitli kaynak yntemleri ile kolaylkla kaynaklanabilir (Castner, 1992). Bu tr paslanmaz eliklerin kaynak kabiliyeti asndan en nemli zellikleri unlardr (Tlbenti ve Kalu, 1995; Kututan, 2003). 1. Isl iletme katsaylar oda scaklnda, az alaml ve karbonlu eliklerin yaklak te biri kadardr; 2. Isl genleme katsaylar karbonlu ve az alaml eliklerin yaklak 1,5 kat yani %50 fazladr. 3. Bu tr eliklerin elektrik iletme direnleri, alamsz eliklere karn drt ila yedi kat daha byktr (Tlbenti ve Kalu, 1995; Kututan, 2003). Bu zeliklerinden dolay, Cr-Ni paslanmaz eliklerin kaynanda, normal karbonlu eliklerin kaynandan daha fazla kendini ekme meydana gelir. Kaynak dikiinin soumas esnasnda bzlmelerin olumas sonucunda, bu blgede oluan iddetli i gerilmeler atlama tehlikesine yol aar. Bu tr paslanmaz eliklerin ift tarafl i ke dikilerinde scak atlaklarn oluma olana ok fazladr. stenitik paslanmaz eliklerin kaynak kabiliyetini etkileyen fiziksel zeliklerin yan sra bir dizi metalrjik etkende bu tr eliklerin kaynanda nemli rol oynar; bunlar - ferrit faznn oluumu, taneler aras korozyon hassasiyet, gerilmeli korozyona hassasiyeti ve -faznn olumasdr. (Ceyhun, 1992; Woollin, 1994). stenitik paslanmaz eliklerin kaynak blgesinde (sigma)-faznn bulunmas, kaynak edilebilirliklerini olumsuz ynde etkiler ve metalleraras bir bileik olan bu sert fazn oluabilmesi iin stenitik yap iinde bir miktarda ferrit bulunmas gerekir. stenitik paslanmaz eliklerin kaynak metallerinin mikroyaplar esas metalin mikroyapsndan bir miktar farkllk gsterir. Tamamen stenitik alamlarn e deer bileimindeki kaynak metalinin az miktarda ferrit ierdii grlr. eitli elektrotlarn kullanm kaynak yapsnn metalrjik yapsn deitirebilir. Bu amala kaynak metalinin kimyasal 31

bileimini saptamak zere deiik diyagramlar gelitirilmitir. Bu diyagramlardan bir tanesi Schaeffler Diyagramdr (Tlbenti ve Kalu, 1995; nal, 1997). ekil 2.9da grld gibi Schaeffler Diyagramnda ferrit dengeleyici elementler Cre olarak yatay eksende, steniti dengeleyen elementler Nie olarak dey eksende yerletirilmitir;

ekil 2.9 Schaeffler Diyagram (Aran ve Temel, 2003). Schaeffler diyagramnda yksek azot ierikleri dikkate alnmamtr. Bu adan diyagram sadece %0.05-0.1 N ierikleri iin uygulanabilir. Bu diyagramn yksek Mn ieren elikler iin kullanlmas pek uygun deildir. Schaeffler diyagram bugn hala paslanmaz eliklerin retimi, paslanmaz elik elektrotlarn gelitirilmesi ve bu tr eliklerin kaynak edilmesi konusunda alan birok mhendis ve teknik eleman tarafndan yaygn olarak kullanm alanna sahiptir (nal, 1997).

32

Schaeffler diyagramnn orta ksmnda %16dan %24 Crene, %6dan %18 Niee kadar uzanan gen biiminde kk stenitik ve ferritik i yapl bir blge vardr ki bu blge iyi kaynak kabiliyetine sahiptir (Ank, 1970). De Long Diyagram ise azotun, stenitik paslanmaz eliin faz dengesi zerine balca etkisini gsterir. Bu diyagram ile kaynak metalinin yapsnda bulunacak -ferrit (delta ferrit) miktarnn saptanmas amac ile ferrit yapc elementler krom, molibden, silisyum ve niobiyum, krom edeeri olarak yatay eksende, stenit yapc elementler olan nikel, mangan, karbon ve azot miktarna bal olarak nikel edeeri dey eksende yerletirilmitir. ekil 2.10da gsterilen De Long Diyagramndan ferrit saylar ve buna bal olarak -ferrit yzdesi okunabilir. Bu diyagramn kullanlmas sayesinde rtl elektrotlar ile yaplan ark kaynanda, oluturulacak kaynak metalinde ortaya kabilecek problemler nceden bilinerek, gereken tedbirler alnabilir (nal, 1997).

ekil 2.10 De Long Diyagram (nal, 1997). Delta ferrit ierii ve kontrol konusu, ferrit ierii ve kaynak metali atla arasndaki iliki nedeniyle 40 yl akn zamandr ilginliini korumutur. Schaeffler ve De Long tarafndan daha nce gelitirilen yapsal diyagramlarn yerine imdi WRC-92 diyagram gemitir. Bu diyagramlar kimyasal bileim stne ferrit tahmininin doruluunu

33

gelitirerek kaynak metali verisini byk lde salamlatrmtr. WRC-92 diyagram ekil 2.11de gsterilmektedir (Lippold, 1992).

Nie= %Ni + 35 x %C + 20 x %N + 0.25 x %Cu

10 mm

Cre= %Cr + %Mo + 0.7 x %Nb ekil 2.11 WRC-92 Diyagram (Lippold, 1992). Bu diyagram ferrit ieriklerini 100FN (ferrit numaras) kadar geniletmitir; bylece diyagram dubleks paslanmaz elik kaynak metalleri iin de kullanlmaya balanmtr. Bu diyagram stenitik (A), stenitik-ferritik (AF), ferritik-stenitik (FA) ve ferritik (F) blgelere ayrlan izgilerle gsterildii gibi ayn zamanda katlama davrannn blgelerini de gstermektedir. Katlama biimi, kaynak metali katlama atlana hassasiyeti etkilediinden beri bu diyagramla katlama davran tahmini yaplabilmesi nemli bir katkdr. stenit fazndan katlaan kaynak metalleri ferrit fazndan katlaandan daha fazla katlama atlana urama eilimindedir (Lippold, 1992; Dupont et al., 2003).

-ferrit oluumuna mani olmak iin katlaan stenitik paslanmaz eliklerde soumann
ok yava bir hzla seyretmesi gereklidir. Bir baka zm yolu da bu eliin uzun bir sre 1150 Cde tavlanmas ve hzla soutulmasdr. stenit yapc elementler olan Ni ve Mn miktarnn eliin bileiminde artmas -ferrit oluumu olasln azaltr (Tlbenti, 1985).

34

stenitik paslanmaz eliklerin kaynanda ortaya kan ikinci bir sorunda; zellikle 18/8 elii gibi baz paslanmaz eliklerin 450-850C scaklk aralndaki bir scaklkta uzun sre kalmalar sonucunda oluan krom karbr kelmesi eilimidir. Oluan krom karbrn arlka %90nn Cr oluturduundan, tane snrlarnda bulunan ok az karbon bile stenit tanelerinin evresindeki krom miktarn ar derecede azaltr. Bunun sonucu olarak malzeme korozif bir ortamda kaldnda, kromca zayflam tane snrnda korozyon oluur (Baylan, 2003).

2.10.4. Dubleks Paslanmaz eliklerin Kaynak Kabiliyeti Genelde dubleks paslanmaz eliklerin kayna zorluk karmaz, stenitik paslanmaz eliklere benzer kaynak karakteristiklerine sahiptir. TIG, rtl elektrotla ark kayna, plazma ark kayna dubleks paslanmaz eliklerin kaynanda kullanlr. Yksek enerji younluuna sahip lazer ve elektron n gibi kaynak yntemlerinin tatbiki ferriti ykselten olduka yksek souma hzlar nedeniyle snrldr (Baylan, 2003) Dubleks paslanmaz eliklerin kaynanda, kaynak metalinde ferritstenit dengesinin salanmasnn olduka byk nemi vardr. Dubleks ve sperdubleks kaynak metallerinin katlamasnda balangta hemen hemen ferritik yap oluur. lerleyen souma ile ferrit tane snrlarnda stenitik fazn ekirdeklenmesi balar. Dolays ile, stenit faznn oluumu kaynak souma hz ile snrlanmaktadr (Kalu ve Sar, 1995). Azot (N), stenitin yeniden olumasnda en etkin elementtir. Azotun dier nemli bir rol de stenit ve ferrit fazlar arasndaki farkll azaltarak metaller aras faz oluum tehlikesini drmesidir. Azot zellikle stenitik fazda korozyon direncini gl bir ekilde dzeltir (Kalu ve Sar, 1995). Dubleks paslanmaz eliklerin kaynanda ITABda ferrit miktarnn artmas beklenmelidir. Bu yzden ok dk ark enerjileri ve hzl soumadan kanlarak ITABda stenit geliimine izin verilir (Woollin, 1994). ok hzl souma hzlarnda yksek ferrit miktar, nitrr kelmeleri ve bunun sonucunda da dk tokluk ve dk korozyon direnci ile karlalr. Dolays ile dubleks paslanmaz

35

eliklerin kayna alam ieriklerine bal olarak kontroll bir s girdisi ile salanmaldr (Kalu, 1999).

2.10.5. kelme Sertlemeli Paslanmaz eliklerin Kaynak Kabiliyeti kelme sertlemeli paslanmaz eliklerden oluturulacak kaynakl balantlarda arzu edilen zellikleri salamak iin, uygun retim ve sl ilemler, bu tr eliklerin kullanm yerine gre deiebilir. Kaynak sonras maksimum mekanik zellikler ve korozyon direnci, zeltiye alma ve yalandrma sl ilemleri ile elde edilebilir. Baz hallerde zeltiye alma sl ilemi arplma ve atlama oluturmas nedeniyle istenmeyebilir. Birok halde sadece kaynak sonras yalandrma ilemi istenir (Baylan, 2003). kelme yoluyla sertleebilen martenzitik ve yar stenitik trdeki paslanmaz eliklerin kaynanda yksek dayanm art aranyorsa, kaynak ileminde ana malzemeninkine benzer yapda dolgu metalleri kullanlmal ve paralara kaynaktan nce sl ilem yada zeltiye alma sl ilemi uygulanm olmaldr. Kaynaktan sonra zme ve yalandrma sl ilemi uygulanmaldr. Yksek zorlamalarn etkisi altnda bulunan kaln paralar, baz durumlarda ar yalandrma scaklklarnda kaynak edilirler. Bu durum, yksek dayanm elde etmek iin kaynak ileminden sonra eksiksiz bir sl ilem uygulanmasn gerektirir. stenitik kelme sertlemeli paslanmaz elikler ITABda atlama nedeniyle zor kaynak edilebilirler ve baz trleri atlama nedeniyle kaynak edilemezler. Kaynak ilemi tercihen zeltiye alma tav uygulanm olan paralar zerinde yaplmal ve uygulama dk gerilmeler altnda ve mmkn olan en dk s girdisi salanacak ekilde gerekletirilmelidir. Nikel esasl Ni-Cr-Fe tipindeki yada klasik tipteki stenitik paslanmaz elik dolgu malzemeleri bu eliklerin kaynanda sk olarak kullanlr (Odaba, 2002).

36

BLM 3 ELEKTR K D REN NOKTA KAYNAI 3.1. GENEL Geni bir kullanm alanna sahip paslanmaz eliklerin kullanlr duruma gelmesi iin baz retim yntemlerine tabi tutulmas gerekir. Bu yntemlerden biri de kaynakl birletirmedir. Fakat birok kaynak yntemi, paslanmaz eliklerin korozyon diren kabiliyetlerini drmekte ve paslanmaz eliklerin kaynanda bir takm problemlere yol amaktadr. Bu problemlerin en bata gelenleri; taneler aras korozyon olay (krom-karbr kelmesi), sigma faz oluumu ve kaynak sonras scak atlaklardr. Elektrik nokta diren kayna, sahip olduu ilevsel avantajlar sayesinde paslanmaz eliklerin kaynanda karlalan problemleri en aza indirir (Kututan, 2003).

Elektrik diren nokta kayna, yaklak 3mm kalnla kadar olan ayn kimyasal bileimdeki sac ve levhalarn birbiri zerine bindirilerek birletirilmesinde yaygn olarak kullanlr. Nadiren 6mm ve daha kaln saclarn birletirilmesinde de kullanlr. Hatta, ok yaygn olmamakla birlikte 12mm kalnla kadar saclar bu yntemle kaynatmak mmkndr. Bununla birlikte ikiden daha fazla sac levhann, bileimi ve kalnlklar farkl saclarn ve baka bir metal ile kaplanm saclarn birletirilmesinde de kullanlr (Kututan, 2003). Yntemin dier kaynak yntemlerine gre en nemli stnlkleri; 1. Yksek hzl olmas, 2. nce sac ve levhalarn birletirilmesinde deformasyona neden olmamas, 3. Yksek retim kapasitesindeki birletirme hatlarnda kolaylkla kullanlabilmesi, 4. Rijit ve esnek otomasyona elverili olmasdr (Ceyhun, 1992).

37

3.2. ELEKTR K D REN KAYNAININ PRENS B Diren nokta kayna, elektrotlar tarafndan uygulanan kuvvet altnda bir arada tutulan i paralarnda, geen elektrik akmna kar i paralarnn gsterdikleri direnten elde edilen s ile, paralarn tek yada daha ok noktada blgesel olarak eritilip basn altnda birletirilmesine dayanan bir yntemdir. ekil 3.1de grld gibi akm konsantrasyonu ile stlarak kaynak metalinde ergimi ekirdek meydana gelir. Elektrik akm kesildiinde, kaynak metali hzl bir ekilde souyup katlarken elektrot kuvveti uygulanmaya devam etmektedir, daha sonra elektrotlar geri ekilerek i parasn serbest brakrlar. Kaynak ilemi genellikle 1snden daha ksa bir srede tamamlanr.

ekil 3.1 Diren nokta kayna (Ank vd., 1993). 3.3. D REN KAYNAI YNTEMLER Diren kayna metotlarnn ok eitli trleri vardr. Bu yntemlerde lokal olarak yksek bir diren meydana getirmek ve bylece de balant noktalarnda sy younlatrabilmek iin farkl teknikler kullanlr. Diren, iletkenin zdirencine ve geometrisine baldr. lem srasnda birletirilecek paralar arasnda snrl bir akm yolu meydana getirilerek, lokal yksek bir diren oluturma yoluna gidilir (kabartl nokta kayna). Bu yntem akm younlatrlmas olarak bilinir. Tm diren kayna metotlarnda, akm tayan elektrotlar ve birletirilecek paralar arasnda fiziksel bir temasn olmas gerekir (Hayat, 2005).

38

Diren kayna yntemleri gruba ayrlmaktadr: 1. Nokta kayna: a) Normal nokta kayna b) Kabartl nokta kayna 2. Diki kayna: a) Srekli diki kayna b) Aralkl diki kayna 3. Aln kayna: a) Basnl aln kayna b) Yakma aln kayna c) n stmasz yakma aln kayna d) n stmal yakma aln kayna (Hayat, 2005). Bu usullerin bazlar ilave bir snflandrma ile daha alt snflara ayrlrsa da hepsi birleme yerindeki s ve basn younluuna ve bu iki deikenin zaman ve iddet bakmndan ok dar snrlar iinde kontrolne imkan verir. Btn diren kayna usulleri, uygun bir akm iddeti, kaynak zaman dzenlemesini gerektirir. Akm kapal bir devre boyunca akar. Akmn sreklilii uygun tarzda ekillendirilmi elektrotlarn tatbik ettii basn sayesinde gerekleir. Kaynak periyodunu kapsamak zere, eitli ilemlerin srasn, en genel manada yle ifade edebiliriz. nce snrl bir metal hacminin erimesi iin gerekli s miktarn elde etmek ve bundan sonrada bu metalin basn altnda yeniden katlamas ile soumasna imkan vermektir. parasnn snma ve souma hzlar zaman tasarrufu bakmndan mmkn olduu kadar yksek olmaldr. Eer bu hz, demir esasl alamlarda gevrek bir kaynak dikii meydana getirecek kadar yksek ise kaynak blgesinde temperleme ilemine ihtiya duyulacaktr (Ank, 1983; Eryrek, 1976).

3.4. D REN KAYNAINDA ISI OLUUMU Btn diren kayna usulleri, uygun bir akm iddeti-kaynak zaman ayarlanmas gerektirir. Kaynak blgesinin snma ve souma hzlar, zaman kazanmak bakmndan mmkn olduu kadar yksek olmaldr (Ank, 1993).

39

Genel olarak kaynak esnasndaki s oluumu 4 periyot dan meydana gelir (Ank, 1993; Kututan, 2003; Eryrek, 1976). a) Basma Sresi: Elektrot kuvvetinin ilk uyguland an ile kaynak akmnn verildii ilk an arasndaki gecen sredir. b) Kaynak Sresi: Kaynak akmnn getii zaman araldr. c) Tutma Sresi: Kaynak akmnn kesilmesinden sonra elektrot kuvveti etkisinin devam ettii sredir. d) l Sre: Elektrotlarn i paras ile temasta olmad zaman araldr Diren kaynanda gerekli s, yksek kaynak akmlar ile salanmaktadr. Is retim hz, malzemenin direnci ve akm iddetine baldr. Bu s miktar u formlle hesaplanr (Ank, 1993): Q = I2x Rx T Bu formlde; Q: Joule cinsinden s miktar T: Saniye cinsinden kaynak sresi R: Ohm ( ) cinsinden i parasnn toplam direnci I: Amper cinsinden kaynak akmn ifade eder. Verilen bir akm deeri iin, birim zamanda kaynak yerinde meydana gelen s miktarna u faktrler tesir eder (Ank, 1993). a) Kaynak edilecek malzemenin direnci (R2 - R4) b) Elektrot malzemenin direnci (R6 - R7) c) Malzeme - malzeme temas direnci (R3) d) paras ile elektrotlar arasndaki temas direnci(R1 - R5) Bu faktrler aadaki gibi formlze edilir (Ank, 1993). R = R1 + R2 + R3 + R4 + R5 + R6 + R7 Bu formlde; 40 (3.2) (3.1)

R6 - R7: Elektrot malzemenin direnci R2 - R4: Kaynak edilecek malzemenin direnci R1 - R5: Elektrotlarla i parasnn temas direnci R3: Malzeme - malzeme temas direnci Kullanlan malzemenin direnlerinin hesab u formlle bulunur;

2 x Rm =

8x sx p x d xb

(3.3)

Bu formlde;
Rm: Malzemelerin direnci s: Levha kalnl p: Malzemenin zgl direnci d: Akm yolu ap b: Kesik koninin taban ap

Malzeme ve elektrotlar arasndaki temas direnleri u formlle bulunur;

Rt = Rd + Rf

(3. 4)

Bu formlde;
a) Yzeylerin doal przllkleri nedeniyle akm yollarnn gerek metalik temasn

olduu ok kk temas noktalar boyunca daralmas ile ortaya kan daralma direnci (Rd)
1
1

P(12 a 2 ) 2 (12 a 2 ) 2 P Rd = arctan - 4,8 x nx a a xdt 2

(3.5)

Bu formlde;
P: Malzemenin zgl direnci a: Temas noktalarnda ortalama yar ap n: Nokta says dt: Grnr temas yzeyinin ap (mm) 1 Temas noktalarnn merkezleri arasndaki uzakln yars(mm)

41

b) letkenlerin yzeyleri zerinde mevcut olan filmlerin meydana getirdii film direnci (Rf) (Eryrek, 1976)

Malzemelerden ve ortamdan dolay kaybolan s miktar ise u formlle buluna bilir:

QVT = QVZ + QVB + QVS

(3.6)

Bu formlde;
QVT : Kaybolan toplam s miktar QVZ: Elektrotlara iletim yoluyla kaybolan s miktar QVB: Salara iletim yoluyla kaybolan s miktar QVS: Ima yoluyla kaybolan s miktar

Elektrotlara iletim yoluyla kaybolan s miktar u formlle bulunur;

QVZ = 0,24 x I2 x R x tk

(3.7)

Bu formlde;
QVZ: Joule cinsinden elektrotlara iletim yoluyla kaybolan s miktar I: Amper cinsinden kaynak akm R: Ortamdaki toplam diren miktar tk: Saniye cinsinden kaynak zaman

Saclara iletim yoluyla kaybolan s miktar u formlle bulunur (Ank, 1993),

QVB = 0,24 x 4,187 x Te x LT x tk

(3.8.)

Bu formlde;
QVB: Joule cinsinden saclara iletim yoluyla kaybolan s miktar LT: Metre cinsinden deney parasnn toplam uzunluu tk: Periyot cinsinden kaynak zaman Te: Kelvin cinsinden malzemenin erime scakl (Ank, 1993).

42

3.5. ISI OLUUMUNA KAYNAK PARAMETRELER N N ETK LER

Kaynak ssn ve kalitesini etkileyen balca kaynak deikenleri u ekilde sralanr (Ank, 1983); a. Elektrot bileimi ve eklinin snma zerine etkisi b. Kaynak akmnn etkisi c. Kaynak zamannn etkisi d. Elektrot bask kuvvetinin etkisi e. parasnn malzemesi f. Kaynak edilecek paralarn yzeylerinin etkisi g. Elektrot ve i parasnn temas durumlar h. Esas metalin grd sl ve mekanik ilemler

3.5.1. Elektrot Bileimi ve eklinin Isnma zerine Etkisi

Elektrik diren nokta kaynanda kullanlan elektrotlarn deitirilme imkan vardr. Elektrik diren nokta kayna elektrotlarndan u artlar yerine getirmesi istenir; a. Yksek scaklkta sertlik, b. Malzeme ile dk alamlama eilimi, c. yi elektrik ve s iletim kabiliyeti, d. Yksek dayanm, e. Elektrot ularnn emniyetli soutulmas.

Genellikle alamn sertlii arttka s ve elektrik iletkenlii azalmaktadr. Dolaysyla en uygun alamn seiminde, elektriksel, ssal ve mekaniksel zelliklerin uygun bir kombinasyonu bulunmaldr. Ticari saf bakr mkemmel bir elektriksel iletkenlie sahip olmasna karn, sktrma kuvvetlerine kar mukavemetinin ve tavlama scaklnn dk olmas nedeniyle elektrot malzemesi olarak tek bana kullanlmaz

43

Souk ekilmi bakr, statik ve dinamik basma kuvvetlerine kar dk mukavemete ve dk yumuama scaklna sahiptir. Ticari saf bakrn istenmeyen zelliklerini ortadan kaldrmak iin daha iyi fiziksel ve mekanik zelliklerine sahip bir seri bakr alam gelitirilmitir. Diren kaynanda kullanlan balca elektrot alamlar ve zellikleri aadaki izelge 3.1'de verilmitir . izelge 3.1 Diren kaynanda kullanlan elektrot alamlar (Ank 1983). Alam Bakr (souk ek.) Tellr-Bakr Kadmiyum-Bakr Krom-Bakr Tungsten-Bakr Brinel Sertlii 95 100 110 150 200-300 letkenlik (%Cu) 90 90 85 80 30
Yumuama Sc. (C) Kullanld Yer

150 175 250 500 1000

Alminyum Alminyum nce yum. elik sac Tm elikler elik ve bakr alamlar

Genellikle, alamn sertliinin artmas, elektriksel ve sl direnci arttrr. Bu yzden, herhangi bir uygulama iin belli bir elektrot alamnn seimi, onun mekanik zelliklerine gre deien sl ve elektriksel zelliklerinin de gz nne alnmasyla gerekleir. rnein, alminyumun kaynanda kullanlan elektrotlar, yksek basma mukavemeti yerine yksek iletkenlie sahip olmaldr. Buna karlk, paslanmaz eliin kayna iin kullanlan elektrotlarda, maksimum basma mukavemeti elde etmek iin iletkenlikten fedakrlk edilmelidir.

Elektrotlarn ekil ve boyutlar, kaynak yaplacak i paralarnn cinsine, ekil ve boyutlarna gre saptanr. Standart elektrotlar iinde en ok kullanlanlar, kesik koni ulu ve kresel olanlardr. ekil 3.2de standart elektrotlarn u ekilleri verilmitir (Ank, 1983).

44

ekil 3.2 Nokta kaynanda kullanlan standart elektrotlar (Ank, 1983).

Kresel ulu elektrotlar kullanldnda, elektrot temas yzeyinin i paras yzeylerine paralel olarak, hassas bir biimde ayarlanmas gerekmemektedir. Bu nedenle, kresel ulu elektrot, st elektrotun dairesel hareket yaparak i parasna yaklat kaynak makinelerinde rahatlkla kullanlabilen bir elektrottur. Bu elektrot mkemmel bir sktrma ve i paras yzeylerinde kaynak sonras daha iyi bir grnm salar. Souma hzlar daha yksek olduundan alminyum ve alamlarnn kaynanda kullanlr (Ank, 1983).
3.5.2. Kaynak Akmnn Etkisi

Kaynak iin s gerekir. Isnn olumasnda direnten sonra etkili olan etmen ise akmdr. Is formlnde gsterildii zere akm karesi kadar bir arpan oluturmaktadr. Bu nedenle istenen kriterlere uygun bir kaynak elde etmek iin akm deerini iyi semek gerekir. Kaynak akm, transformatr sekonder sargs, sargy kollara balayan esnek bantlar, kollar, elektrotlar ve i parasndan oluan sekonder devreden akar. Is, devrenin her ksmnda aadaki formle gre olumaktadr (Welding Handbook, 1984): Q = K . I2 . R . t Burada; Q K I R t : retilen s miktar (joule), : Sabit bir say, : Kaynak akm iddeti (Amper), : Devredeki elektrik direnlerinin toplam (Ohm), : Kaynak akmnn devrede kalma sresidir (saniye) (3.9)

45

Isnn bir blm elektrotlardan ve i paralarndan iletim, tanm ve nm yoluyla kaybolur. Bu kayplarn bykl genelde bilinmemektedir. eliin sl iletimi yaklak olarak bakrnkinin % 12'sidir. Bu yzden, eliin bakr esasl elektrotlarla kaynanda, yeterli kaynak akm kullanldnda, i paralarnn ara yzeyinde oluan s, kaynak blgesinden, elektrot ularnda oluan snn su soutmal elektrotlara iletilmesine oranla, daha yava uzaklamaktadr. Bylece, nce i paralarnn ara yzeyi erime scaklna ulamakta ve kaynak bu ara yzeyde olumaktadr. Akm younluu artnca, elektrot temas yzeylerini birka yz dereceden fazla snmadan kaynak oluturmak iin, kaynak sresi yeterli miktarda drlebilir (Hayat, 2005).
3.5.3.Kaynak Zamannn Etkisi

Kaynak blgesinde, belirli hacimdeki metali erime scaklna ulatrmak iin gerekli toplam s forml aadaki ekilde hesaplanp salanmaktayd; Q = K . I2 . R . t (3,10)

Bu eitlikteki R direnci malzemenin sac kalnlna, elektrot kuvveti ve elektrot u apna bal olup, deeri artan elektrot kuvveti ile azalmaktadr. u halde verilmi bir elektrot kuvveti ve sac kalnl iin, gerekli s enerjisini elde etmek amac ile deitirilebilecek kaynak parametreleri, kaynak akm ve kaynak zamandr. Belirli bir s enerjisi elde etmek iin eitli I ve t deerleri var olmakla birlikte, s kaybnn da zamana bal olmas nedeniyle akm iddetinin istendii zaman azaltlarak kaynak sresini arttrma olana yoktur. Peng ve Hu, nokta diren kayna zerine yaptklar bir aratrmada 3.5 mm kalnlndaki malzemeye 2 ila 24 evrim arasnda deien srelerde kaynak yapmlardr ve artan srelerle s girdisinin arttn ve buna paralel olarak kaynak dme aplarnn bydn bildirmilerdir (Peng and Hu, 1999). Sharma ve dierleri, %0.8C ieren elikten ift-faz elde etmiler ve ift fazl eliklerin nokta diren kaynanda eit kaynak akmlarnda, artan kaynak srelerinde (30, 45, 50

46

(1evrim: 0,1sn)) yorulma davrann incelemilerdir. Deney sonucunda artan kaynak sresiyle birlikte ferritin kaba bir hal ald ve sertlii arttrd bildirilmitir. Ayrca yorulma zamannn artt da rapor edilmitir. Ayrca artan kaynak srelerinde mikro sertliin artt kaynak merkezinden uzaklatka sertlik deerlerinin dt kaydedilmitir (Sharma et al., 1993). rettikleri ift-fazl elik numunelerle deien kaynak srelerinde (20, 40, 50, 60, 90c) sabit akm ve elektrot basncnda, ekme mukavemetinin (10, 37, 52, 57, 54 kN) 60 evrime kadar art gsterdiini ve 90 evrimde de getiini bildirmitir. Dme apnn da (8, 10.3, 11, 12.1, 13.8 mm) arttn rapor etmitir (Gupta et al., 1990). Belirli bir levha malzemesi ve kalnl, elektrot u ap ve verilmi bir elektrot kuvveti iin bir kaynak kabiliyeti diyagram (akm-zaman diyagram) elde etmek mmkndr (ekil 3.3).

ekil 3.3 Diren nokta kaynanda akm ve kaynak sresine bal olarak izilebilen kaynak

edilebilirlik diyagram (Ank, 1983).

ekil 3.3de gsterilen diyagram drt blgeye ayrlr, bunlar (Ank, 1983); A Blgesi: Burada herhangi bir erime ve birleme yoktur. B Blgesi: Basn kayna ile oluan ve erime olmadan meydana gelen zayf bir birleme

blgesidir.
C Blgesi: Erime veya kaynak blgesidir. C ve B blgesinin snr erisinden itibaren erime

balar ve erimi kaynak blgesinin boyutlar, bu blge iine girdike artar. Sonuta, nokta ap dn elektrot ap deye yaklak olarak eit olur. 47

D Blgesi: Bu blge fkrma blgesi olup, C blgesinin st snrndan itibaren fkrma

balar Kaynak blgesi B, malzemenin cinsine baldr. Baz metallerde bu blge dar olduundan kaynak akmnn ve zamannn hassas bir ekilde ayarlanmas gerekir. Uygulamada, akm ve zaman deerleri, C blgesinin st snrna yakn kalnacak ekilde seilir (Ank, 1983).
3.5.4. Kaynak Kuvvetinin Etkisi

Kaynak yaplmas iin, akmn iletilmesi gerekir ve malzemenin bir arada tutulmas arttr. Kaynak blgesinde kalan malzemeyi tutmak elektrot basksyla olur. Kaynak kuvveti veya elektrot kuvveti, kaynak evrimi boyunca elektrotlar tarafndan i paralarna uygulanan kuvvettir. Levhalarn elektrotlar altnda, belirli bir alanda temas etmesini salayarak kaynak noktasnn kesin yerini belirler. Kaynak safhasnda elektrot kuvvetinin grevi, levhalar arasndan fkrmaya alan sv metali, kat haldeki metal ukuru iinde basn altnda tutarak bu fkrmay engellemektir. Dvme safhasnda ise, kaynak dikiinin sv halden itibaren soumas ve katlamas srasnda, bzlme nedeniyle oluabilecek boluk, atlak gibi kusurlarn oluumunu nlemektir (Hayat, 2005).

3.5.5. Esas Metalin Kimyasal Bileimi

Metallerin bileimi, onlarn zgl slarn, erime scaklklarn gizli ergime slarn, sl ve elektrik iletkenliklerini ve younluklarn etkiler. Gm ve bakr gibi yksek iletkenlie sahip metallerde yksek akm younluunda dahi ok az s meydana gelir. Bu metallerin s iletkenlii de yksek olduundan, az miktarda s, hzla i parasna ve elektrotlara doru iletilir.
3.5.6. Kaynak Edilecek Paralarn Yzeylerinin Etkisi

Yzey przl, elektrik akmnn tm temas yzeyi yerine sadece birbirine deen prz yzeylerinden gemesine neden olur. ki yzey arasndaki temas direnci, birletirilecek malzemelerin yzey przlnden ileri gelen daralma ve yzey film direnlerinin toplamdr. Temas direnci, akm younluuna, elektrot kuvvetine, scakla ve birletirilecek malzemelerin deformasyon zelliklerine bal olarak akm sresinin drtte biri kadar bir sre etkili olur. Bu sre iinde maksimum deerine ular ve hzla azalr. 48

Artan elektrot basnc sonucu oluan plastik ekil deitirme, temas direncini azaltmaktadr (Aslanlar, 1999).

3.5.7. Elektrot ve Parasnn Temas Durumlar

Kaynak kalitesi ve kabiliyetini etkileyen bir dier faktr elektrotlarn ve i metallerinin birbiriyle temas etme durumudur. Elektrotlar, i metalinde kaynan yaplaca blgeye dik, dolaysyla birbirine paralel olmaldr. Ancak iyi bir kaynak iin bu koul yeterli deildir. Birbirine paralel olan alt ve st elektrotun ayn eksende olmas gerekmektedir. Birbirine paralel ancak ayn eksenden gemeyen alt ve st elektrotlarla yaplan kasnaklarda tek bir dairesel blge yerine iki dairenin kesiim blgesi eklinde glgeli bir alan gzlenmektedir. Bunun sebebi, kaynan, basncn etkin olduu blgede gereklemesidir.
ekil 3.4(a)'da grlen kaynak blgesi, gerekli alann yaklak olarak te biri olup gerekli

basncn katna kmasna sebep olmaktadr. ekil 3.4(b)'de ise birbirine paralel olmayan iki ucun meydana getirdii kaynak grlmektedir (Ank, 1993).

ekil 3.4 Elektrotlarn temas durumuna gre oluan kaynak ekirdekleri (Ank,1993).

Yukarda belirtilen durumlarn yan sra bindirme ve kenar mesafelerinin de kaynak kalitesinde nemi vardr. yi bir kaynak elde edebilmek iin nokta kaynann kenara uzakl en az ekirdek apnn yars kadar olmaldr (Hayat, 2005).
3.6. ELEKTR K NOKTA D REN KAYNAININ UYGULAMA VE UYGULAMA SINIRLARI

Nokta kayna yntemi sanayide esas olarak saclara uygulanr. Ev cihazlarnn, otomotiv sanayi mamullerinin ve hassas cihazlarn elikten imalatnda uygulanmaktadr. Para

49

kalnlklar 0,02mm ile 2,5mm aralndadr. Azami para kalnl 20mm ye kadar kabilmektedir.

paralarnn

kaynanda

kural

olarak

stasyoner

makineler

kullanlmaktadr. Bir baka uygulamada ise, hareketli nokta kayna pensleri kullanlr. Otomotiv sanayi buna en iyi rnektir. Bu durumda imalat blgesinde endstri robotlar kullanlmaktadr. Bu tr imalat tarznda, nokta kayna pensleri, nokta kayna makinesine bal ileticilerle kullanlmakta ve bitmi paralar banda bal olarak nakledilmektedir. Serbest programlanabilir endstriyel robotlar, pahalya mal olan transfer hatlarn ksaltmaktadr (Karaba, 1999).

50

BLM 4 DENEYSEL ALIMALAR 4.1. GENEL

Bu almada, stenitik, kalnl 1 mm olan AISI 316L serisi paslanmaz elikler; elektrot formu, elektrot kuvveti, kaynak akm sabit kalmak koulu ile, 2 farkl (havada ve azotlu) ortamda ve 3 farkl kaynak sresinde (10, 15, 20 evrim) birletirilmilerdir. Birletirme sonras, akm kesilir kesilmez, kaynakl birletirmeye, 2 farkl souma ortam (havada, bor yanda) hazrlanmtr. Balantlarn mekanik zelliklerini belirlemek amacyla ekme makaslama, sertlik deneyi uygulanmtr. Ayrca almada balantlarn metalografik incelemeleri yaplarak, mikroyap ve mekanik zellikler arasndaki iliki belirlenmeye allmtr.
4.2. DENEYSEL ALIMADA KULLANILAN MALZEMELER

Kaynak ileminden sonra, tavlama ilemi yaplmas mmkn olmayan paralar iin uygun olmas, ok agresif korozif ortamlarda alan ekipmanlar iin uygun olmas, yksek scaklkta ve kuvvet tayan paralarda kullanlmas ve 300Cye kadar olan srekli alma ortamlarnda taneler aras korozyona kar dayankl olmas sebebiyle, bu almada, AISI 316L serisi paslanmaz elik kullanlmtr. Deneylerde kullanlan malzemenin kimyasal kompozisyonu izelge 4.1de verilmitir. izelge 4.1 Deneylerde kullanlacak malzemelerin kimyasal kompozisyonu (%Arlk).
C 0,016 Cu 0,211 Cr 17,68 Nb 0 Ni 12,6 Ti 0,021 Si 0,663 V 0,663 Mn 1,53 W 0,029 Mo 2,38 Fe 64,42 Al 0,018 P 0,02 Co 0,121 S 0,003

MALZEME AISI 316L

51

4.2.1. Deney Numunelerinin Birletirme in Hazrlanmas

Deneysel almada 1 mm kalnlnda, AISI 316L paslanmaz elik sac malzemeler ekil 4.1de gsterilen boyutlarda giyotin makas ile kesilerek birletirme iin hazrlanmtr.

ekil 4.1 Deney numunelerinin boyutlar ve kaynak noktasnn pozisyonu.

Kaynaktan nce numunelerin yzeyleri ince zmparayla kir, pas, ya vb gibi kayna olumsuz olarak etkileyebilecek maddelerden temizlenip, sabunlu suda ykanm ve temiz bir bezle silinmitir. Birletirmeden nceki rnek deney numunesi ekil 4.2de gsterilmitir.

ekil 4.2 Nokta diren kaynakl birletirme iin hazrlanan deney numunesi gsterimi. ekil 4.2de uygun boyutta kesilen paslanmaz elik iftinin nokta diren kayna

yaplmadan nceki kaynak pozisyonu gsterilmitir. Kaynak yaplacak blge eksen izgisi ile markalanmtr. Markalama ilemi silinmeyen siyah renkli asetat kalem ile yaplmtr. Ayrca markalamann tam eksenden, standart ve seri bir ekilde gerekletirilebilmesi iin basit bir ahap kalp ablon kullanlmtr.

52

4.3. NUMUNELER N NOKTA D REN KAYNAI LE B RLET R LMES 4.3.1. Kaynak Deney Seti

Deneyde, kimyasal bileimi verilmi olan 316L paslanmaz elik malzemenin kayna iin, BAYKAL SPP60 marka elektronik akm ve zaman kontroll, pnmatik basma donanml,
ekil 4.3de gsterilen elektrik nokta diren kaynak makinesi kullanlmtr. Makinenin

zellikleri izelge 4.2de gsterilmektedir.

ekil 4.3 Malzemelerin kaynaklarnn yapld; SPP60 Model nokta kaynak makinesi.

izelge 4.2 Elektrik diren nokta kaynak makinesinin zellikleri. Makine ad Makine Gc Besleme Gerilimi Punta Kollarn Besleyen Hava Basnc Kaynak Makinesinin Soutma suyu debisi Elektrotlarnn Soutma suyu debisi Kaynatlan numunenin standard Numunenin sac kalnl BAYKAL makinesi 60kVA 380 V (3 fazl) 6 Bar 20-25 lt/dk 4 lt/dk 316L serisi paslanmaz elik 1 mm SPP60 Tipi nokta kaynak

53

Elektrot basma kuvveti ise, kaynak makinesine bal olan manometre ile llmtr. Kaynak akm iddeti deerleri makinenin kendi donanm ile ayarlanmtr. Kaynak sresi, sktrma ve tutma sreleri yine makinenin elektronik donanmlar ile ayarlanmtr. Kaynak ilemi uygulanrken kullanlan kaynak parametreleri izelge 4.3de verilmitir. izelge 4.3 Kaynak ileminde kullanlan kaynak parametreleri. nme Sktrma Zaman Zaman (sn) (sn) 1 0,6 Kaynak Zaman (sn) 0,2, 0,3, 0,4 Kaynak Gc (kVA) 47 Ara Tutma Zaman Zaman (sn) yok 0,6 Durma Zaman (sn) 0,2 Elektrot Kuvveti (Bar) 6

Birletirmede kullanlan kaynak deney seti ekil 4.4de grlmektedir. Deney seti; kaynak makinesi, elektrotlarn soutulmas iin su devir-daim pompas, hava kayna olarak kompresr ve kaynak ilemi srasndaki farkl kaynak atmosferi oluturmak amacyla kullanlan gaz tpnden olumaktadr. Ayrca pense, ee, kumpas, eldiven gibi yardmc el aletleri ve gerelerden deney srasnda yararlanlmtr.

ekil 4.4 Kaynak donanm.

54

4.3.2. Nokta Diren Kaynanda Kullanlan Elektrotlar

Deneylerde, kesik konik ulu, u ap 8 mm olan ticari saflkta bakr (Cu) elektrotlar kullanlmtr. alma srasnda, deformasyonu ve snmay engellemek amacyla su soutmal elektrotlar kullanlmtr. Elektrot ularnda deformasyondan ve snmadan dolay kalntlarn olumamas iin, elektrotlar her be kaynaktan sonra zmpara ile dzeltilmitir. Ayrca her on kaynaktan sonra elektrotlarn ular kumpas ile kontrol edilmi ve elektrot u ap ls deimi ise, ee ile tesviye edilerek gerekli l ve geometriye getirilmitir.

4.3.3. Deney Numunelerin Birletirilmesi in Kalp Hazrlanmas

Deney numunelerini birletirebilmek, kaynak ilemi srasnda deney numunelerinin eksenlerinden kaymasn nlemek ve istenilen koruma atmosferini salamak amacyla ahaptan tutucu bir kalp hazrlanmtr. Deney numunelerinin birletirilmesi iin gelitirilen tutucu kalp ve blmleri ekil 4.5de gsterilmitir.

ekil 4.5 Deney numunelerin birletirilmesi iin gelitirilen tutucu kalp.

1. Numuneleri eksende tutabilmek iin kullanlan ana gvde, 2. Numuneleri sabitlemek iin kullanlan ahap takozlar, 3. Kaynak makinesi st elektrotu, 4. Gaz koruma atmosferinin dzenliliini salamak iin kullanlan gaz giri borusu,

55

5. Deney numuneleri, 6. Numune sabitleyici, 7. Kaynak makinesi alt elektrotu gstermektedir.

4.3.4. Elektrik Nokta Diren Kaynann Yapl

AISI 316L serisi paslanmaz elik numunelerin birletirmelerinde 47 kVA kaynak gc ve 6 bar sabit elektrot bask kuvveti uygulanmtr. Numunelerin birletirilmesi, 2 farkl kaynak ortamnda (hava ve 8 atm basnla pskrtlen azot gaz ortamnda) ve 3 farkl kaynak sresinde (10, 15, 20 evrim) gereklemitir. Ayrca kaynak akm kesilir kesilmez kaynakl birletirmeye 2 farkl soutma ortam (havada ve su + %10 bor ya) hazrlanmtr. Bahsedilen ortamlar izelge 4.4de gsterilmektedir. izelge 4.4 Deney numunelerinin kaynak parametreleri ve soutma ekilleri.
Numune Toplam Kaynak Gc Kaynak Zaman Kaynak Ortam Elektrot Kuvveti Soutma ekli

316L-316L

47 kVA 47 kVA 47 kVA 47 kVA 47 kVA 47 kVA 47 kVA 47 kVA 47 kVA

10 evrim 15 evrim 20 evrim 10 evrim 15 evrim 20 evrim 10 evrim 15 evrim 20 evrim

Havada Havada Havada Azot Gaz Azot Gaz Azot Gaz Havada Havada Havada

6 Bar 6 Bar 6 Bar 6 Bar 6 Bar 6 Bar 6 Bar 6 Bar 6 Bar

Havada Havada Havada Havada Havada Havada Bor Ya Bor Ya Bor Ya

1.

Kaynak Ortam (atmosfer ortamnda birletirilmi atmosfer

ortamnda

soutulmu) : 47 kVA toplam kaynak gcnde, 10, 15, 20 evrim kaynak sresinde, her

biri iin 4 adet 316L elik ifti ak atmosfer ortamnda kaynak ilemine tabi tutulmu olup, kaynak sonras para oda scaklnda soutulmaya braklmtr.

56

2. Kaynak Ortam (azot gaz atmosferinde birletirilmi atmosfer ortamnda soutulmu) : 47 kVA toplam kaynak gcnde, 10, 15, 20 evrim kaynak sresinde, her

biri iin 4 adet 316L elik ifti kaynak ilemine tabi tutulmutur. Kaynak srasnda 8 bar basnl azot gaz kaynak blgesine pskrtlerek azot atmosferinde kaynak ilemi yaplmtr. Kaynak sonras tm para oda scaklnda soutulmaya braklmtr.
3. Kaynak Ortam (atmosfer ortamnda birletirilmi su + %10 bor ya ortamnda soutulmu) : 47 kVA toplam kaynak gcnde ,10, 15, 20 evrim kaynak sresinde, her

biri iin 4 adet 316L elik ifti ak atmosfer ortamnda kaynak ilemine tabi tutulmutur. Kaynak sonras kaynak blgesi su + % 10 bor ya karm ile soutulmutur. Soutma, tm para oda scaklna souyuncaya kadar devam ettirilmitir.

4.4. KAYNAKLI BALANTIYA UYGULANAN MEKAN K TESTLER

Kaynak s girdisi, kaynak atmosferi ve souma ortam farklklarnn, birletirme zerindeki etkilerini incelemek amacyla deney numunelerine ekme makaslama ve sertlik deneyi yaplmtr.

4.4.1. ekme Makaslama Deney Numunelerinin Hazrlanmas Ve lm ekil 4.1deki boyutlarda hazrlanan 3er adet deney numunesi ekme makaslama deneyine

tabi tutulmutur. Deney Zwick marka ekme makinesinde, 2mm/dak ekme hznda gerekletirilmitir. Deneylerde kullanlan ekme deney cihaz ekil 4.6da gsterilmitir.

57

ekil.4.6 Zwick marka ekme deney cihaz seti. 4.4.2. Mikrosertlik Deney Numunelerinin Hazrlanmas ve lm

Balantlarn, kaynak metali ve s tesiri altndaki blgelerinin mikrosertlik lmlerinin yaplabilmesi iin, deney numuneleri birletirme yerlerinin merkezi eksende olacak
ekilde, enine, discotom kesme cihaz kullanlarak kesilmitir. Kesme ilemi srasnda

meydana gelen sdan etkilenmemesi amacyla su + %10 bor ya karm kullanlmtr. Yzeyleri dzeltilen paralar daha sonra bakalite gmlerek srasyla 200 - 400 - 600 - 800 - 1000 - 1200 meshlik su zmparasyla zmparalanarak, przsz yzey elde edilerek, yzeyler srasyla, 3m ve 1m elmas pasta kullanlarak keede parlatlmtr. Deney numuneleri blm 4.5de verilen dalayclarla dalandktan sonra mikrosertlik lm yaplmtr. Nokta diren kaynakl birletirmelerin mikrosertlik deneyi lmleri, INSTRON WOLPERT marka Vickers sertlik lm cihaznda yaplmtr. Deney ilemi srasnda elmas piramit uca 50gr yk uygulanmtr. Balantlarn sertlik profilini belirlemek amacyla numune zerinde sertlik lm yaplm blgeleri;

58

1-2 . 3. 4. 5.

Kaynak metalidir. ITABin kaba taneli blgesi ITABin ksmen dnme uram blgesi Ana metal

ekil4.7.de nokta kaynakl birletirmede mikro sertlik lm yaplan blgeler ematik

olarak gsterilmitir.

ekil 4.7 Mikrosertlik lmnn kaynakl balant zerinde gerekletirildii blgeler.

4.4.3. Kaynak ekirdei Boyut lm

Deney numunelerinde, kaynak zamanna bal olarak, artan farkl s girdilerinin, kaynak atmosferi ve souma ortam farkllklarnn birletirme zerindeki etkilerini incelemek amac ile, kaynak ekirdekleri boyut lm ilemine tabi tutulmulardr. Kaynak ekirdeinin boyut lmleri; bir kumpas yardm ile, itinayla, numunenin her iki yzeyinde de gerekletirilmitir. lmler, ekirdein en ve boy dorultularnda gerekletirilerek, ortalamalar alnarak o yzeyin boyutu bulunmutur.

4.5. METALOGRAF K NCELEMELER

Kaynakl balantlar metalografik olarak incelemek iin 10ml HNO3, 10ml asetik asit (CH3COOH), 20ml hidroklorik asit (HCl), 1 damla gliserin ile hazrlanan dalayc zelti elde edilerek numune zeltide 180-200sn bekletilmitir. Dalama ilemi tamamlandktan sonra dalanan yzey methanol ile temizlenip kurutulduktan sonra optik mikroskopta incelemeye hazr duruma getirilmitir.

59

Dalama

ilemine

tabi

tutulduktan

sonra

deney

numunelerinin

metalografik

incelemelerinde X50-X1000 bytme kapasitesine sahip Nikon marka Epiphot 200 modeli optik mikroskop kullanlarak balantnn mikro yap profilleri belirlenmitir. Kaynakl balantnn mikroyap profilini belirlemek iin Photoshop ve Snagit bilgisayar programlarndan yararlanlmtr.

60

BLM 5 SONULAR 5.1. GENEL

Nokta diren kaynak kabiliyetine etki eden en nemli parametreler; kaynak yzey grn, dayanm, ekillendirilebilirlik, kaynak ekirdek boyutu, kaynak nfuziyeti, birletirme ayrlma biimi ve kaynak i kusurlardr. Bu almada, kaynak zamanna bal olarak artan s girdisi, kaynak atmosferi ve souma ortam farkllklarnn, 316L serisi paslanmaz eliklerin diren kaynak birletirmelerinin kaynak kalitesine etkisi aratrlmas amalanmtr. Kaynak akm iddeti ve kaynak srasnda elektrot basnc sabit tutularak gerekletirilen birletirmelerin, ekme makaslama kuvvetine, sertliine ve mikro yapsna etkileri deneysel olarak aratrlmtr.

5.2. KAYNAKLI BALANTIYA UYGULANAN ISI G RD S SONULARI

Nokta diren kaynak uygulamalarnda, kaynak s girdisine etki eden parametrelerden biri; kaynak akm iddeti, dieri ise kaynak zamandr. Bu almada kaynak akm iddeti sabit tutularak kaynak zamannn, kaynak s girdisine etkisi tayin edilmeye allmtr. Kaynak zamannn s girdisine etkisi, analitik olarak hesaplanarak, izelge 5.1de verilmitir. izelge 5.1 Numunelerin birletirilmesi iin s girdisi verileri. Toplam G Kaynak zaman (evrim) 10 15 20 Net Is Girdisi (kJ) 1,24 1,86 2,4

47 kVA

* letme gerilimi 50V kabul edilmitir.

61

almada, 60kVA g kapasiteli kaynak makinesi 47kVA toplam g verecek kaynak parametrelerinde ayarlanmtr. Makinenin iletme gerilimi 50V olarak kabul edilmitir. Is girdilerinin hesaplanmasnda ma yoluyla kaybolan s miktar, malzeme-malzeme temas direnci, elektrot-malzeme temas direnleri ihmal edilmitir. izelge 5.1den grld gibi birletirmeye uygulanan s girdisi artan kaynak zaman ile birlikte art gstermektedir.
5.3. KAYNAK EK RDEK BOYUT SONULARI

AISI 316L-316L nokta diren kaynakl birletirmesinin kaynak kalitesine etki eden parametrelerden olan ekirdek boyutu, tm artlar iin elde edilen deney numunelerin her iki yzeyinde; enine ve boyuna olarak llerek, ortalama ekirdek boyutu tespit edilmitir. izelge 5.2de sabit akm ve sabit basnta tm artlar iin elde edilen 316L316L deney numunelerinin ortalama ekirdek boyutu lmleri verilmitir. izelge 5.2 almada tm kaynak artlar iin birletirilen numunelerin ekirdek boyut lm sonular.

AISI 316L B RLET RMELER N N ORTALAMA EK RDEK Kaynak Ortam Toplam G Kaynak sresi (evrim) Atmosfer Ortamnda Birletirilmi Atmosfer Ortamnda Soutulmu Azot Gaz Atmosferinde Birletirilmi Atmosfer Ortamnda Soutulmu Atmosfer Ortamnda Birletirilmi Su + %10 Bor ya ile Soutulmu 47 kVA 47 kVA 47 kVA 10 15 AP BOYUTU LM En Ortalamalar (mm) 7,98 8,.31 Boy Ortalamalar (mm) 8,02 8,35 Aritmetik Ortalamalar (mm) 8 8,66

20

8,95

9,05

10 15

7,30 7,96

7.36 8,04

7,33 8

20

8,40

8,60

8.5

10 15

6,60 7,20

6,72 7,36

6,66 7,28

20

7,97

8,07

8.02

62

ekirdek boyut lm her bir kaynak sresi iin hazrlanan 4 adet deney numunesinin zerinde gerekletirilerek; her bir art iin 4 adet boyut lm ortalamas alnarak deerlendirilmitir. izelge 5.2deki verilerden yararlanlarak atmosfer ortamnda kaynatlp havada soutulan, azotlu atmosferde kaynatlp havada soutulan, atmosfer ortamnda kaynatlp bor yanda soutulan, 316L+316L birletirmesinin kaynak ekirdek boyutunu ortalamas, s girdisi, kaynak atmosferi ve kaynak sonras souma ortamna bal olarak deiimi ekil 5.1de grafiksel olarak gsterilmitir.
9,5 ekirdek ap boyutu (mm) .. 9 8,5 8 7,5 7 6,5 6 5,5 5 10 cycle 15 cycle Kaynak sresi (evrim) 20 cycle

Atmosfer Ortamnda Birletirilmi Atmosfer Ortamnda Soutulmu Azot Gaz Atmosferinde Birletirilmi Atmosfer Ortamnda Soutulmu Atmosfer Ortamnda Birletirilmi Su + % 10 Bor Ya ile Soutulmu

ekil 5.1 Kaynak ekirdek boyutunun kaynak zaman, kaynak atmosferi ve kaynak sonras

souma ortamna gre deiimi. izelge 5.2 ve ekil 5.1den grld gibi, birletirme iin kullanlan kaynak akm ve elektrot kuvvetinin sabit olmasna ramen, kaynak s girdisinin, kaynak sresine bal olarak deimesi, 316L-316L birletirmelerinin kaynak ekirdek boyutu zerinde art ynnde etkisinin olduu grlmektedir. Ayrca, kaynak atmosferinden daha ziyade kaynak ilemi srasnda, azot gaz da 8 atm. basnla kaynak blgesine pskrtlmesi souma etkisi yapmas sebebiyle, en kk ekirdek boyutu su + %10 bor ya karm ortamnda daha sonra azot atmosferinde birletirilmi atmosferde soutulmu numunede elde edilirken atmosfer ortamnda birletirilmi ve atmosfer ortamnda soutulmu numunelerde ekirdek boyutu en byk olarak elde edilmitir.

63

Nokta diren kaynak birletirmelerinde, farkl kaynak zamanna bal olarak, deien s girdisiyle, sabit basnta elektrot kuvveti uygulanmasna ramen, kaynak ekirdek byklnde farkllk olmas kanlmazdr. Artan s girdisine bal olarak, AISI 316L + AISI 316L birletirmenin kaynak ekirdek boyutu deiimi, metalografik olarak incelenerek makroyap fotoraf olarak ekil 5.2de gsterilmitir.

ekil 5.2 Tm artlar iin birletirilen numunelerin kaynak ekirdek boyut grnmleri. ekil.5.2den grld gibi, kaynak ekirdek boyutlarnda kaynak zamanna bal olarak,

artan s girdisiyle ve ayn zamanda kaynak souma hzndaki azalmaya bal olarak ekirdek boyutunda art meydana geldii grlmektedir. Sonular izelge 5.1 ve ekil 5.1deki grafiklerle uyum ierisindedir.

64

Normal retim artlarnda, nokta diren kaynakl birletirmelerde, tekrar edilebilir ve gvenilir kaynakl balantlar elde edebilmek iin, kaynak ekirdek boyutu, birletirmelerde kullanlan en ince malzemenin kalnlnn 3.5 - 4 katndan fazla olmas istenir. almada elde edilen ekirdek boyutlar, bu deerlerle uyumlu bulunmutur. Kaynak s girdisine bal olarak, kaynak ekirdek boyutu 8 ve en yksek 9mm olarak llmesi, birletirilen malzeme kalnl da 1mm olarak alnrsa 8mm ekirdek boyutu para kalnlnn 8 katna denk gelmektedir.
5.3.1. Kaynak ekirdek Yzey Grn

Nokta diren kaynakl birletirmelerin kaynak kalitesine etki eden parametrelerden biri de kaynak yzey grndr. Nokta kaynann normalde yzey grnm; dzgn kaynak ekirdei, yuvarlak veya oval ekilde, kaynak yzeyi ise fkrma ve elektrot kalntlarndan, atlak ve derin elektrot batmasndan arnm olarak meydana gelmesi istenir.
ekil 5.2deki makroyap almasnda grld gibi, elde edilen birletirmelerin

yzeyleri hemen hemen tm kalntlardan temiz, yuvarlaa yakn, oval grnml olarak elde edilmitir. Birletirmenin her iki yzeyinde, elektrot bask kuvvetiyle meydana gelen derinliin eit miktarlarda olumas, birletirmenin istenilen balant trnde olumasnn gstergesidir. Bu derinlik batma miktarna; kaynak nufiziyet blmnde tekrar deinilecektir.
5.4. NOKTA D REN KAYNAKLI B RLET RMELERE UYGULANAN MEKAN K TEST SONULARI 5.4.1. ekme Makaslama Deney Sonular

Nokta diren kaynak kalitesini belirleyen parametrelerden mukavemet, ekme makaslama deneyi uygulanarak belirlenmitir. Hazrlanan deney numuneleri, ekme makaslama deneyine tabi tutulmutur. ekme deneyi neticesinde, 20 evrim kaynak zaman iin atmosfer ortamnda, azot ortamnda birletirilen ve kaynak sonras su + bor ya ortamnda soutulan deney numunelerine ait rnek gerilme-uzama erileri tespit edilerek srasyla
ekil 5.3 a, b, cde gsterilmitir.

65

ekil 5.3 20 evrim kaynak zamanna bal olarak tm kaynak artlar iin rnek gerilme-

uzama erileri. AISI 316L+AISI 316L kaynakl birletirmelerin, kaynak zamanna bal olarak farkl s girdisi ve farkl kaynak ortam koullarna gre, tm artlar iin, deney numunesi test edilerek, birletirmelerin ekme makaslama kuvveti tama kapasiteleri sonular ortalama olarak izelge 5.3de verilmitir. Ayrca, ekil 5.4te grafiksel olarak gsterilmitir. Deney ilemi srasnda hatal olduu varsaylan numunelerin ortalamasndan yararlanlmamtr.

66

izelge 5.3 AISI 316L + AISI 316L nokta diren kaynakl birletirmenin ekme makaslama deney sonular. EKME MAKASLAMA KUVVET (kN) Kaynak 1. 2. 3. KAYNAK ORTAMI zaman Numune Numune Numune ORTALAMA (evrim) 10 10,03 11,03 10,23 Atmosfer Ortamnda Birletirilmi Atmosfer 15 10,96 11,44 9.88 10.76 Ortamnda Soutulmu 20 11,65 10,94 11,43 11,34 10 10,47 10,12 10.45 Azot Gaz Atmosferinde Birletirilmi Atmosfer 15 10,43 10,98 10,95 Ortamnda Soutulmu 20 11,75 11,96 10,00 11,85 10 9,61 10,30 9,99 9,96 Atmosfer Ortamnda Birletirilmi Su + %10 Bor 15 10,39 10,85 10,62 Ya ile Soutulmu 20 10,52 11,47 11,42 11,13 AISI 316L + AISI 316L

12

10 evrim

15 evrim

20 evrim

ekme makaslama kuvveti (kN)

11,7 11,4 11,1 10,8 10,5 10,2 9,9 9,6 9,3 9

Atmosfer Ortamnda Birletirilmi Atmosfer Ortamnda Soutulmu Azot Gaz Atmosferinde Birletirilmi Atmosfer Ortamnda Soutulmu Atmosfer Ortamnda Birletirilmi Su + % 10 Bor Ya ile Soutulmu

Kaynak atmosferi ve souma ortam

ekil 5.4 Kaynak zamanna bal olarak kaynak atmosferi ve kaynak sonras souma

ortamna gre birletirilen numunelerin ekme makaslama kuvveti verileri. izelge 5.3 ve ekil 5.4den grld gibi birletirmelerin ekme makaslama yk tama kapasiteleri, tm kaynak artlar iin, ykselen kaynak zamanna bal olarak, artan kaynak s girdisi ile artt bulunmutur. Ayrca, kaynak atmosferinin, birletirmenin ekme makaslama yk tama kapasitesi zerine etkisi de tespit edilmitir. Azot atmosferinde birletirilen numunelerin ekme 67

makaslama yk tama kapasitesi, tm kaynak zaman deerleri iin atmosfer ortamnda birletirilen numunelere oranla daha yksek bulunmutur. Kaynak sonras souma ortamnn, birletirmelerin ekme makaslama yk tama kapasitesi zerine etkisi de belirlenmitir. Tm kaynak zamanlar iin, kaynak sonras su + %10 bor ya ortamnda soutulan numunelerin ekme makaslama yk tama kapasitesi atmosfer ortamnda birletirilmi ve atmosfer ortamnda soutulmu ve azot atmosferinde birletirilmi ve atmosfer ortamnda soutulmu numuneye gre, daha dk bulunmutur. Ancak, su + %10 bor ya ortamnda soutulan numunenin, gerilim uzama erisindeki (ekil 5.3.c) uzama miktar, dier ortamlara gre biraz daha yksek bulunmas, ekme makaslama yk deerinin dk bulunmas ile uyumludur. Birletirmelerin ayrlma biimleri de incelenerek makroyap grntleri ekil 5.5. de gsterilmitir.

ekil 5.5 Balantlarn ayrlma biimleri.

68

ekil 5.5den grld gibi, tm kaynak artlar iin, ekme makaslama deney

numunelerinin birleim yerleri, yrtlma eklinde ayrlma gstermitir. Yrtlma genelde, birletirmenin ITAB blgesindeki tane irilemesinin olduu yerden balayarak meydana gelmitir. ekme makaslama deneyi srasnda, birletirmeler tamamen yrtlarak birbirinden ayrlmadan ilem sona erdirilmitir. Bu ayrlma tipinin sergilenmesi, kaynak zamanna bal olarak oluan s girdisinin yeterli nfuziyeti salamasna, kaynak ekirdek boyutu ve nfuziyeti arttrmasna atfedilebilir.

5.4.2. Mikrosertlik lm Sonular

Nokta

diren

kaynak

kalitesi

belirleyen

en

nemli

faktrlerden

birisi

olan

ekillendirilebilirliin lm iin en yakn test, sertlik lmdr. Kaynakl

birletirmelerin sertlikleri; ekil 5.6-5.9da gsterilen noktalardan llmtr. Atmosfer ortamnda birletirilen numunelerin kaynak zaman deiimine bal olarak artan s girdisine gre sertlik profili deiimi belirlenerek ekil 5.6da gsterilmitir.

380 370 Mikrosertlik (HV) .. 360 350 340 330 320 310 300 5 4 3

10 cycle

15 cycle

20 cycle

1 M esafe (mm)

ekil 5.6 Kaynak atmosferi (hava) sabit kalmak kouluyla kaynak zamanna gre kaynakl

birletirmedeki sertlik profili. 69

ekil 5.6dan grld gibi, atmosfer ortamnda birletirilmi numunenin kaynak

ekirdei sertlii, tm kaynak zamanlar iin belirgin bir farkllk gstermemektedir. Birletirilen malzeme 316L stenitik paslanmaz elik olduundan, sl ilemle sertleme olana olmad iin, bu sonu beklenen bir durumdur. Kaynak ekirdeine yakn, sdan etkilenen blgede sertlik bir miktar salnm gstermesine ramen, ayrt edilebilir bir farkllk grlmemektedir. Azot atmosferinde birletirilen numunelerin kaynak zaman deiimine bal olarak, artan s girdisine gre sertlik profili deiimi belirlenerek ekil 5.7de gsterilmitir.

380 .. 370 360 350 340 330 320 310 300 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 Mesafe (mm)
10 cycle 15 cycle 20 cycle

ekil 5.7 Kaynak atmosferi (azot) sabit kalmak kouluyla kaynak zamanna gre kaynakl

ekil 5.7den grld gibi, tm kaynak evrim zamanlar iin azot atmosferinde

birletirilen numunelerin sertlik profilinde, kaynak blgesi ve ITAB iin belirgin bir farkllk gze arpmamaktadr. Ancak birletirmelerin sertlik profilinin atmosfer ortamnda

Mikrosertlik (HV)

birletirmedeki sertlik profili.

70

birletirilen numunelere oranla, ana metalde kaynak ekirdeine ve ITABne oranla, yaklak olarak 15Hv deeri kadar daha dk olduu gze arpmaktadr. Kaynak sonras souma ortamnn etkisini belirlemek iin, atmosfer ortamnda birletirilen ve su + %10 bor ya ortamnda soutulan numunelerin kaynak zaman deiimine bal olarak, artan s girdisine gre sertlik profili deiimi belirlenerek ekil 5.8de gsterilmitir.

380 370 10 cycle 15 cycle 20 cycle

.. Mikrosertlik (HV)
360 350 340 330 320 310 300 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5

Mesafe (mm)

ekil 5.8 Kaynak sonras souma ortam (bor ya) sabit kalmak kouluyla kaynak

zamanna gre kaynakl birletirmedeki sertlik profili.

ekil 5.8den grld gibi, tm kaynak evrim zamanlar iin atmosferde birletirilen

kaynak sonras su + %10 bor ya ortamnda soutulan numunelerin kaynak zamanna bal olarak sertlik profilinde, kaynak blgesi ve ITAB iin belirgin bir farkllk, 10 evrim kaynak zamannda birletirilen numunenin kaynak metali ve ITAB sertlii, 15 ve 20 evrime oranla yaklak olarak 15-20 Hv yksek bulunmasdr. Bu durumun en dk s

71

girdisi ile birlikte daha hzl souma ortam olan su + %10 borya karmndan dolay tanelerin daha ince olarak olumasna atfedilebilir. almada kaynak zaman sabit kalmak koulu ile (10 evrim) kaynak atmosferinin ve souma ortamnn sertlik zerindeki etkisi iin ekil 5.9da gsterilmitir.

380

Mikrosertlik (HV) ..

360 340 320 300 280 260 240 220 200 5 4 3 2 1 1 Mesafe (mm) 2 3 4 5
Havada Bor yanda Azot atmosferinde

ekil 5.9 Kaynak zaman (10 evrim) sabit kalmak kouluyla kaynak atmosferine gre

kaynakl birletirmedeki sertlik profili.

ekil 5.9dan grld gibi, en dk s girdisi salayan 10 evrimlik sabit kaynak

zamannda, en hzl souma ortam salayan su + %10 bor ya ortamnda elde edilen birletirmelerin kaynak ekirdei sertlii, ok az da olsa dierlerine oranla daha yksek bulunmutur. almada, kaynak zaman sabit kalmak koulu ile (15 evrim) kaynak atmosferinin ve souma ortamnn sertlik zerindeki etkisi iin ekil 5.10da gsterilmitir.

72

380 360

Mikrosertlik (HV) ..

340 320 300 280 260 240 220 200 5 4 3 2 1 1 Mesafe (mm) 2 3 4 5
Havada Bor yanda Azot atmosferinde

ekil 5.10 Kaynak zaman (15 evrim) sabit kalmak kouluyla kaynak atmosferine gre

kaynakl birletirmedeki sertlik profili.

ekil 5.10dan grld gibi, s girdisi salayan 15 evrimlik sabit kaynak zamannda,

ITAB blgesinin sertlii, atmosferde birletirilen ve atmosferde soutularak elde edilen birletirmelerin kaynak ekirdei sertlii, ok az da olsa, dierlerine oranla daha yksek bulunmutur. Ancak, kaynak ekirdek sertlii, her ortam iin birbirine ok yakn deerlerde bulunmutur. almada, kaynak zaman sabit kalmak koulu ile (20 evrim) kaynak atmosferinin ve souma ortamnn sertlik zerindeki etkisi iin ekil 5.11da gsterilmitir.

73

380 360

Mikrosertlik (HV) ..

340 320 300 280 260 240 220 200 5 4 3 2 1 1 Mesafe (mm) 2 3 4 5
Havada Bor yanda Azot atmosferinde

ekil 5.11 Kaynak zaman (20 evrim) sabit kalmak kouluyla kaynak atmosferine gre

kaynakl birletirmedeki sertlik profili.

ekil 5.11den grld gibi, s girdisi salayan 20 evrimlik sabit kaynak zamannda

birletirmenin sertlik profili, tm kaynak artlar iin ITAB ve kaynak ekirdei iin ok yakn deerlerde bulunmutur. Genel olarak, sertlik lmlerinden kan sonu; birletirilen numunelerin sl ilem yoluyla sertleememeleri sebebiyle, kaynak zaman artna bal olarak, artan s girdisiyle tane boyutu deiimine bal olarak, sertlikte kkte olsa salnmlar grlmektedir. Kaynak atmosferinin bu eliklerin sertlii zerindeki etkisi ihmal edilebilir niteliktedir. Ancak, dk s girdisi oranlarnda kaynak sonras hzl souma ortam salayan numunelerde, sertlikte bir miktar art, tane boyutunun daha ince kalmasna bal olarak olumaktadr.

74

Bu sonular unu gstermitir ki; nokta diren kaynak kalitesini belirleyen etmenlerden biri olan ekillendirilebilirlik, sertlie bal olarak bir azalma gstermeyecektir. Ancak, dier bir mukavemet artrma mekanizmas olan deformasyon yoluyla dislokasyon hareketine engel kartlarak, azot atmosferinde birletirilen numunelerde
ekillendirilebilirlikte bir miktar azalma beklenilebilir.

5.5. M KROYAPI NCELEME SONULARI

almada AISI 316L + AISI 316L balantlarnn metalografik incelemesi de yaplmtr.

ekil 5.12 de birletirmelerde kullanlan ana malzeme mikroyaps gsterilmitir.

100 m

ekil. 5.12 AISI 316L stenitik paslanmaz elik ana malzeme mikroyap grnts. ekil 5.12den grld gibi AISI 316L ana malzeme mikroyaps eeksenel stenit

tanelerinden olumaktadr. Baz stenit tanelerinin ierisinde sl ilem ikizlenmesi grlmektedir. almada ayrca, birletirmenin mikroyap profili karlarak, kaynak ekirdei ve ITAB blgesi mikroyap grntleri ekil 5.13de verilmitir.

75

316L

ekme boluu

100 m

100 m

316L

Kaynak kkaaK metali Kaynak

metali

500 m

ITAB

Kaynak ekirdeinden gei blgesi

100 m

100 m

ekil.5.13 Kaynak ekirdei ve ITAB blgesi mikroyap grnts.

76

ekil 5.13den grld gibi, kaynak ekirdeinin mikroyapsn oluturan stenit

tanelerinin morfolojisi; stunsal olarak byyen delta ferrit tane snrlarndan widmanstatten tip stenit ve tane ii stenit oluumlar eklinde grlmektedir. Kaynak ara yzeyinden itibaren kolonsal tanelerin s iletiminin olduu yne doru bir ynlenme grlmektedir.
ekil 5.14te kaynak ekirdeinin olutuu blgenin snrlarnda, stenitik paslanmaz

eliklerin s iletim katsaylarnn dk olmas sebebiyle, stenit tanelerinde ITABde bir irilemeye maruz kald grlmektedir.

100 m

100 m

ekil 5.14 ITABde tane irilemesinin meydana geldii blge.

Ancak, bu irileme, 316L paslanmaz eliklerde Molibden olmas sebebiyle, yksek alma scaklklarna dayankl elikler olduu iin, byk boyutlarda gereklememitir. Souma hznn yksek olduu birletirmelerde bu irileme daha da az meydana gelmitir.
5.5.1. Kaynak Nfuziyeti

Nokta diren kaynak kalitesine etki eden parametrelerden kaynak yzey grn balna kaynak ekirdek boyutu konusu ierisinde, makroyap grnts zerinde, blm 3.5.2de deinildii iin burada deinilmeyecektir. Nfuziyet, nokta diren birletirmelerinde, kaynak kalitesine etki eden en nemli parametrelerden birisidir. Nfuziyet, elektrotlarn temas ettii blgelerdeki birletirme kesit kalnlnn para ierisine doru yaylma geniliidir. Birletirilen numunelerdeki bu yaynma geniliine etki eden parametrelerden kaynak zamanna bal olarak artan s 77

girdisinin etkisini tayin etmek iin, balantnn mikroyap profili karlmtr. ekil 5.15de 10 evrim kaynak zaman iin, ekil 5.16da 15 evrim iin ve ekil 5.17de 20 evrim iin atmosfer ortamnda birletirilen numunelerin mikroyap profilleri grlmektedir.
316L
Kaynak ekirdei ekme boluu

50 m

100 m

100 m

316L

500 m

ITAB

Kaynak ekirdeinden gei blgesi

100 m

100 m

ekil 5.15 Atmosfer ortamnda birletirilmi 10 evrim kaynak zaman kullanlarak elde

edilen balantnn mikroyap profili. 78

316L

Kaynak ekirdei

100 m

100 m

316L

500 m

ITAB

Kaynak ekirdeinden gei blgesi

100 m

100 m

ekil 5.16 Atmosfer ortamnda birletirilmi 15 evrim kaynak zaman kullanlarak elde

edilen balantnn mikroyap profili.

79

316L

Kaynak ekirdei

100 m

100 m

316L

500 m

ITAB

Kaynak ekirdeinden gei blgesi

100 m

100 m

ekil 5.17 Atmosfer ortamnda birletirilmi 20 evrim kaynak zaman kullanlarak elde

edilen balantnn mikroyap profili.

ekil 5.15, 16, 17den grld gibi, artan kaynak zamanna bal olarak, artan s girdisi

ile birlikte kaynak ekirdek boyutunun artt ve ayrca, kaynak nfuziyetininde balant arayzeyinden itibaren art gsterdii net olarak grlmektedir.

80

almada, ayrca, azot atmosferinde farkl kaynak zamanlarnda birletirilen numunelerin kaynak nfuziyetide tesbit edilmitir. Bunun iin tm kaynak zamanlar iin mikroyap profili karlarak ekil 5.18, 19, 20de gsterilmitir.
316L
ekme boluu

100 m

100 m

316L

500 m

ITAB

Kaynak ekirdeinden gei blgesi

100 m

100 m

ekil 5.18 Azot atmosferinde birletirilmi 10 evrim kaynak zaman kullanlarak elde

edilen balantnn mikroyap profili. 81

316L

ekirdek merkezi Kaynak ekirdei

100 m

100 m

316L

500 m

ITAB

Kaynak ekirdeinden Kaynak ekirdeinden gei blgesi gei blgesi

100 m

100 m

ekil 5.19 Azot atmosferinde birletirilmi 15 evrim kaynak zaman kullanlarak elde

edilen balantnn mikroyap profili.

82

316L

Kaynak ekirdei

100 m

100 m

316L

500 m

ITAB

Kaynak ekirdeinden gei blgesi

100 m

100 m

ekil 5.20 Azot atmosferinde birletirilmi 20 evrim kaynak zaman kullanlarak elde

edilen balantnn mikroyap profili. 83

ekil 5.18, 19, 20den grld gibi, artan kaynak zamanna bal olarak, artan s girdisi

ile birlikte, azot atmosferinde birletirilen numunelerde kaynak ekirdek boyutunun artt ve ayrca, kaynak nfuziyetininde balant arayzeyinden itibaren art gsterdii net olarak grlmektedir. Ancak, kaynak srasnda 8 atm basnla kaynak blgesine pskrtlen azot gaznn souma etkisi yapmas sebebiyle, kaynak ekirdek boyutu ve kaynak nfuziyeti tm kaynak evrimleri iin, atmosfer ortamndakine oranla bir miktar dk bulunmutur. Bu durum kaynak ekirdek boyutu lm sonular ile uyum ierisindedir. almada, ayrca, kaynak sonras souma ortamnn birletirmenin nfuziyetine ve ekirdek boyutuna etkisi de metalografik olarak tesbit edilmitir. Atmosfer ortamnda, farkl kaynak zamanlarnda birletirilen ve su + %10 bor ya ortamnda soutulan numunelerin, tm kaynak zamanlar iin mikroyap profili karlarak ekil 5.21, 22, 23de gsterilmitir.

84

316L

ekme boluu

100 m

316L

500 m

ITAB

Kaynak ekirdeinden gei blgesi

100 m

100 m

ekil 5.21 10 evrim kaynak zaman kullanlarak atmosfer ortamnda birletirilmi ve su +

%10 bor ya ortamnda soutulan balantnn mikroyap profili.

85

316L

Kaynak ekirdei

100 m

100 m

316L

500 m

ITAB

Kaynak ekirdeinden gei blgesi

100 m

100 m

ekil 5.22 15 evrim kaynak zaman kullanlarak atmosfer ortamnda birletirilmi ve su +

%10 bor ya ortamnda soutulan balantnn mikroyap profili.

86

316L

Kaynak ekirdei

100 m

100 m

316L

500 m

ITAB

Kaynak ekirdeinden gei blgesi

100 m

100 m

ekil 5.23 20 evrim kaynak zaman kullanlarak atmosfer ortamnda birletirilmi ve su +

%10 bor ya ortamnda soutulan balantnn mikroyap profili.

87

ekil 5.21, 22, 23den grld gibi, artan kaynak zamanna bal olarak, artan s girdisi

ile birlikte atmosferde birletirilen numunelerde kaynak ekirdek boyutunun artt ve ayrca, kaynak nfuziyetininde, balant arayzeyinden itibaren art gsterdii net olarak grlmektedir. Ancak, kaynak sonrasnda souma ortam olarak su + %10 bor yann souma hzn artrmas sebebiyle, kaynak ekirdek boyutu ve kaynak nfuziyeti tm kaynak evrimleri iin atmosfer ve azot ortamndakine oranla bir miktar dk bulunmutur. Bu durum, kaynak ekirdek boyutu lm sonular ile uyumlu ve beklenen bir sonutur.
ekil 5.15-5.23den kan genel sonu; artan kaynak zamanna bal olarak, artan s

girdisiyle kaynak ekirdek boyutu ve kaynak nufziyeti artmakta, ancak, kaynak srasnda ve kaynak sonrasnda souma da gz nnde bulundurulduunda, kaynak ekirdek boyutu ve nufiziyetinde azot atmosferinde bir miktar, fakat su + %10 bor ya atmosferinde daha fazla azalma meydana gelmitir. Bu beklenen durum, birletirmenin ekme makaslama yk tama kapasitesi ile eliki ortaya karmaktadr. nk ekme makaslama yk tama kapasitesi en byk azot atmosferinde daha sonra atmosfer ortamnda ve en dkte su + %10 bor yap ortamnda soutulan numunelerde elde edilmitir. Bu durum kaynak ekirdek boyutu ve nfuziyet ile kyaslandnda azot atmosferi iin eliki gibi grnmesine ramen, burada azotun arayer atomu olarak dislokasyon hareketine engel olmasnn mukavemeti daha fazla arttrmasndan kaynakland dnlmektedir. Ancak, nokta diren kaynak kalitesine etki eden parametrelerden kabul edilebilir minimum nfuziyet, para kalnlnn % 20si ile para kalnlnn % 80ni arasndadr. Bu almada elde edilen tm artlar iin nfuziyet, bu deerlerin ierisinde olduu iin kabul edilebilir balantlar olarak alnabilir. Ayrca, birletirmenin her iki yzeyinde elektrot bask kuvvetiyle meydana gelen derinlik eit miktarlarda olumas, birletirmenin istenilen balant trnde olumasnn gstergesidir.
5.5.2. Kaynak Blgesindeki Kusurlar

Nokta diren kaynak uygulamalarnda, kaynak kalitesine etki eden parametrelerden biri de, kaynak blgesinde atlak veya gaz boluu ve metalik inklzyonlar oluumu gibi mikro dzensizliklerin meydana gelmesidir. 20 evrimlik kaynak zamannda birletirilen baz numunelerde kaynak merkezinde boluklara rastlanmtr (ekil 5.24). 88

ekme boluu

100 m

ekil 5.24 Kaynak ara yzeyinde oluan ekme boluklar.

89

BLM 6 SONULARIN RDELENMES 6.1. GENEL

Nokta diren kaynak kabiliyetine etki eden en nemli parametreler; kaynak yzey grn, dayanm, ekillendirilebilirlik, kaynak ekirdek boyutu, kaynak nfuziyeti, birletirme ayrlma biimi ve kaynak i kusurlardr. Bu almada, kaynak zamanna bal olarak, artan s girdisi, kaynak atmosferi ve souma ortam farkllklarnn, 316L serisi paslanmaz eliklerin diren kaynak birletirmelerinin kaynak kalitesine etkisi aratrlmtr.
6.2. KAYNAKLI BALANTIYA UYGULANAN ISI G RD S SONULARININ RDELENMES

Nokta diren kaynak uygulamalarnda kaynak s girdisine etki eden parametrelerden biri kaynak akm iddeti, dieri ise kaynak zamandr. izelge 5.1den grld gibi birletirmeye uygulanan s girdisi, artan kaynak zaman ile birlikte art gsterdii bulunmutur. Bilindii zere, nokta diren kaynak ilemi; i malzemesi zerinden geirilen elektrik akmna kar malzemenin gstermi olduu direnten dolay ortaya kan s enerjisi ile birlikte, malzeme ergime katlama scaklnn altndaki bir scakla lokal olarak karlmakta, daha sonra elektrot bask kuvvetinin tatbik edilmesiyle yzeyler arasnda birleme salanmaktadr. Malzeme zerinden geirilen elektrik akmnn iddetine bal olarak malzemeye salanan s girdisi miktar arttrlr veya azaltlr. Ayrca malzeme zerinden geirilen elektrik akm miktar sabit tutularak, ancak geen akm zamannn sresini arttrarak da malzemeye salanan s girdisi miktar arttrlp azaltlabilir. Bu almada, i paras zerinden geirilen akmn sresi (10,15,20 evrim) arttrlarak kaynak s girdisi arttrlmtr. Benzer parametrelerin etkisi Kalu (1999), Gupta et al. (1990), Sharma (1993) tarafndan da incelerek s girdisi zerinde her iki kaynak parametresinin etkili olduu rapor edilmitir (Kalu, 1999; Gupta et al., 1990; Sharma,

90

1993). Ayrca, bu iki parametrenin yan sra Kalu ve Tlbenti (1995), Glmez (2001) yaptklar aratrmada, toplam s girdisinin; elektrik akmna fazla diren gsteren malzemelerin, az diren gsterenlere oranla, daha yksek olduunu tespit etmilerdir. Elektrik akmna kar daha fazla diren gsteren malzemelerin diren kaynak kabiliyeti daha iyidir (Welding Handbook, 1984; Kalu ve Tlbenti 1995; Glmez 2001).
6.3. KAYNAK EK RDEK BOYUT SONULARININ RDELENMES

AISI 316L-316L nokta diren kaynakl birletirmesinin kaynak kalitesine etki eden parametrelerden olan ekirdek boyutudur. izelge 5.2 ve ekil 5.1den grld gibi, birletirme iin kullanlan kaynak akm ve elektrot kuvvetinin sabit olmasna ramen, kaynak s girdisinin kaynak sresine bal olarak deimesi 316L-316L birletirmelerinin kaynak ekirdek boyutu zerinde art ynnde etkisinin olduu bulunmutur. Peng and Hu (1999), nokta diren kayna zerine yaptklar bir aratrmada 3.5 mm kalnlndaki malzemeye 2 ila 24 evrim arasnda deien srelerde kaynak yapmlardr. Artan srelerle s girdisinin arttn ve buna paralel olarak kaynak ekirdek aplarnn bydn bildirmilerdir (Peng and Hu, 1999). Vural ve Akku tarafndan 2004 ylnda yaplan bir almada stenit paslanmaz elik galvanizli IF eliklerin diren kaynak birletirmelerinde, ekirdek boyutunun, artan akm
iddeti ve kaynak sresiyle artt rapor edilmitir (Vural ve Akku, 2004).

Boran ve Salman (2004), yaptklar deneyde 6114 elik sac malzemelerini kullanarak, 1 ve 2sn sreyle nokta diren kayna yapmlardr. Artan kaynak sresi deerleriyle 1snde ekme kuvveti 10947N iken, 2snde bu deer 14210Na kmtr ve ekirdek apnnda 6.9 mmden 9.45 mmye artm olduu bildirilmitir (Boran ve Salman, 2004). Yavuz ve Gner (2002), metal tozlarnn preslenerek retildii toz metal paralarnn elektrik diren kaynanda, optimum kaynak artlarn belirlemeye almlardr. Artan kaynak zaman ile (3, 5, 7, 9 evrim), deformasyon derinliinin (220, 260, 510, 640m) arttn ve kopma mukavemetinin (209, 207, 205, 201N/mm2) azaldn bildirmilerdir (Yavuz ve Gner, 2002). 91

Balantnn kaynak ekirdek boyutu zerine kaynak atmosferinin etkisinden daha ziyade kaynak ilemi srasnda, azot gaznn 8 atm. basnla kaynak blgesine pskrtlmesi souma etkisi yapmas sebebiyle, en kk ekirdek boyutu su + %10 bor ya karm ortamnda, daha sonra azot atmosferinde birletirilmi atmosferde soutulmu numunede elde edilmitir. Atmosfer ortamnda birletirilmi ve atmosfer ortamnda soutulmu numunelerde ekirdek boyutu en byk olarak elde edilmitir. nk, atmosfer ortamnda birletirilmi ve atmosfer ortamnda soutulmu numunede s transferinin daha yava gereklemesinin yan sra, birletirme srasnda kaynak blgesinde oluturulan s younluunun azot atmosferine oranla daha fazla olmas sebebiyle kaynak ekirdek boyutu en byk bulunmasnn sebebi olarak dnlmektedir. ekil 5.2den grld gibi, kaynak ekirdek boyutlarnda kaynak zamanna bal olarak, artan s girdisiyle ve ayn zamanda kaynak souma hzndaki azalmaya bal olarak ekirdek boyutunda art meydana geldii grlmektedir Gupta tarafndan 1990 ylnda yaplan bir almada ise dk alaml ift fazl eliklerin birletirme ara yzeylerinin, artan s girdisi ile byd belirtilmitir. Benzer almalar srasyla, ift fazl eliklerin, stenit - stenit paslanmaz elikler ve mikroalaml elikler iin yrtlm, artan kaynak zamanna bal olarak s girdisindeki artn kaynak ekirdek boyutlarn arttrd rapor edilmitir (Gupta 1990; Kututan, 2003; Aslanlar, 2004). Ykselen evrim deerlerinde elektrot dalma derinlii art gstermitir. Elektrot kuvveti sabit olduu halde bu artn nedeni s girdisiyle aklanmaktadr (ASM Metals Handbook, 1996; Ank vd., 1993; Ghosh et al., 1990). Normal retim artlarnda nokta diren kaynakl birletirmelerde, tekrar edilebilir ve gvenilir kaynakl balantlar elde edebilmek iin kaynak ekirdek boyutu, birletirmelerde kullanlan en ince malzemenin kalnlnn 3.5 - 4 katndan fazla olmas istenir (Welding Handbook, 1984). almada elde edilen ekirdek boyutlar bu deerlerle uyumlu bulunmutur. Kaynak s girdisine bal olarak kaynak ekirdek boyutu 8 ve en yksek 9 mm olarak llmesi, birletirilen malzeme kalnl da 1mm olarak alnrsa 8mm ekirdek boyutu para kalnlnn 8 katna denk gelmektedir. Bu sonular balantnn kaynak

92

kalitesinin kabul edilebilir deerlerde olduunu gsteren parametrelerden birinin olumlu olduunu gstermektedir.
6.3.1. Kaynak ekirdek Yzey Grn Sonularnn rdelenmesi

Nokta diren kaynakl birletirmelerin kaynak kalitesine etki eden parametrelerden biri de, kaynak yzey grndr. ekil 5.2deki makroyap almasnda grld gibi elde edilen birletirmelerin yzeyleri hemen hemen tm kalntlardan temiz, yuvarlaa yakn, oval grnml olarak elde edilmitir. Nokta kaynann normalde yzey grnm dzgn kaynak ekirdei, yuvarlak veya oval ekilde, kaynak yzeyi ise fkrma ve elektrot kalntlarndan, atlak ve derin elektrot batmasndan arnm olarak meydana gelmesi istenir (Welding Handbook, 1984). Bu sonular; birletirmelerin kaynak kalitesi iin aranan kriterlerden bir dierini de zerlerinde tadn gstermektedir. Ayrca, birletirmenin her iki yzeyinde elektrot bask kuvvetiyle meydana gelen derinlik eit miktarlarda olumas birletirmenin istenilen balant trnde olumasnn gstergesidir.

6.4.

NOKTA

D REN

KAYNAKLI

B RLET RMELERE

UYGULANAN

MEKAN K TEST SONULARININ RDELENMES

6.4.1. ekme Makaslama Deney Sonularnn rdelenmesi

Nokta diren kaynak kalitesini belirleyen parametrelerden mukavemet; ekme makaslama deneyi uygulanarak belirlenebilir. Birletirmelerin ekme makaslama yk tama kapasiteleri, tm kaynak artlar iin, ykselen kaynak zamanna bal olarak artan kaynak s girdisi ile artt bulunmutur. Kaynak zamanna bal olarak artan s girdisinin birletirmelerin kaynak ekirdek boyutunu arttrmasnda etkili olduu dnlmektedir. Kaynak ekirdek boyutu artmas, tatbik edilen ekme makaslama kuvveti yzey alann arttraca iin, ekme makaslama dayanm da buna paralel olarak artacaktr. almada AISI 316L + AISI 316L kaynakl birletirmelerin, kaynak zamanna bal olarak farkl s girdisi ve farkl kaynak ortam koullarna gre, tm artlar iin, deney numunesi test edilerek birletirmelerin ekme makaslama kuvveti tama kapasiteleri

93

sonular ortalama olarak izelge 5.3de verilerek, ayrca, ekil 5.4de grafiksel olarak gsterilmitir Sharma ve dierleri (1993), %0.8 C ieren elikten ift-faz elde etmiler ve ift fazl eliklerin nokta diren kaynanda eit kaynak akmlarnda, artan kaynak srelerinde (30, 45, 50 (1evrim: 0,1sn)) yorulma davrann incelemilerdir. Deney sonucunda artan kaynak sresiyle birlikte ferritin kaba bir hal ald ve sertlii arttrd bildirilmitir. Ayrca yorulma zamannn artt da rapor edilmitir. Ayrca artan kaynak srelerinde mikrosertliin artt kaynak merkezinden uzaklatka sertlik deerlerinin dt kaydedilmitir (Sharma et al., 1993). Avtar ve dierleri (1990), rettikleri ift-fazl elik numunelerle deien kaynak srelerinde (20, 40, 50, 60, 90) sabit akm ve elektrot basncnda, ekme mukavemetinin (10, 37, 52, 57, 54kN) 60 evrime kadar art gsterdiini ve 90 evrimde de getiini bildirmitir. Kaynak ekirdek apnnda (8, 10.3, 11, 12.1, 13.8mm) arttn rapor etmitir (Avtar et al., 1990). Artan akm iddeti diren kaynakl birletirmelerin ekme makaslama dayanmn arttrr (Ank, 1983; Ank vd., 1993). Ayrca, daha nce yaplan almalarda, galvaniz kaplanm kromatl alaml eliklerin, stenit - stenit paslanmaz eliklerin, stenit paslanmaz elik galvanizli IF eliklerin, diren kaynakl birletirmelerinde, ekme makaslama dayanmlarnn artan s girdisiyle iyiletiini rapor edilmitir (Aslanlar vd., 2000; Kututan, 2003, Vural ve Akku, 2004). Artan kaynak zamannn s girdisi zerinde akm
iddeti art gibi etki gstererek ayn cins veya farkl cins malzeme iftlerinin diren

kaynak birletirmelerinin dayanmlarn arttrd deiik almalarda belirtilmitir (Eryrek, 1976; Ank, 1983; Ank vd., 1993; Gupta et al., 1990; Ceyhun, 1992; Sharma et al., 1993, Aslanlar vd. 2000; Chuko ve Gould, 2002). Diren kaynak uygulamalarnda balantnn dayanmna elektrot bask kuvvetinin de etkisi olduu bilinmektedir (Gourd 1995). Sharma ve arkadalar (1993), yapm olduklar almada; kaynak srelerini ve akm sabit tutarak elektrot basncn 440, 500 ve 700kg deerlerinde arttrmlardr. Dk basn deerinde en dk ekme mukavemeti gzlenmitir. Bunu zayf birleme blgesine balamtr. Elektrot basnc arttka mukavemet ykselmi olup maksimum deerine 500 kg elektrot kuvvetinde ulalmtr 94

(Sharma et al., 1993). Avtar ve dierleri (1993), %0.8 C ieren elikten rettikleri ift-fazl elik numunelerle elektrot gc, kaynak akm ve kaynak srelerinin etkilerini incelemilerdir. Ayn akm ve elektrot kuvveti deerinde artan srelerle ekme mukavemetinin arttn belirlemilerdir (Avtar et al., 1993). Ancak, almada btn
artlar iin sabit 6 barlk basn uygulanmas sebebiyle, ekme makaslama kuvvet artnn

sebebi olarak yalnz artan kaynak sresi dnlmektedir. almada, kaynak atmosferinin birletirmenin ekme makaslama yk tama kapasitesi zerine etkisi de tespit edilmitir. Azot atmosferinde birletirilen numunelerin ekme makaslama yk tama kapasitesi, tm kaynak zaman deerleri iin, atmosfer ortamnda birletirilen numunelere oranla daha yksek bulunmutur. Bunun sebebi olarak, bilindii zere azot kk atom apna sahip olmas sebebiyle elik iersinde znebilir. Bu ergiyebilirlik miktar, scaklk ve malzemenin kristalografik yapsna bal olarak deiir (Lancaster, 1986). Yksek scaklklarda ve malzemenin kristalografik yapsna bal olarak azotun kaynak blgesinde znmesi veya yaynmas sonucunda ikincil faz oluumlarna (nitrr, karbonitrr gibi) sebep olabileceinden, azotun arayer konumunda ve ikincil faz oluumlarnn balantnn ekme makaslama kuvvetini arttrd dnlmektedir. Daha nce yaplan almalarda, azot gaz bileik yaparak yksek alaml ve dk karbonlu eliklerde yksek scaklklarda tane bymesini nledii ve mukavemet artrc zellii olduundan dolay ekme makaslama kuvvetini artrd rapor edilmitir (Welding Handbook, 1984; Tlbentci ve Kalu, 1995; nal, 1997; Akkoy vd., 2001). Bunun sebebinin de, kaynak atmosferinde bulunan azot gaznn; az karbonlu ve Cr, Mo, Al, V alaml eliklerde nitrr oluturarak kafesin hatal blgelerine giderek kayma dzlemlerini bloke ettii, bylece entik darbe snekliliinin azalmasna neden olduu bilinmektedir (Grleyik, 1988; Topba, 1993; Mutluay ve Demirak, 1996). Fakat azot atmosferinde birletirilen balantlarn kaynak ekirdek boyutunun atmosfer ortamnda elde edilen numunelerinkine oranla, tm kaynak evrim zamanlar iin, daha kk bulunmasnn sebebi kaynak srasnda 8atm basnla kaynak blgesine pskrtlen azot gaznn souma etkisi yapmasna atfedilebilir. Daha kk ekirdek boyutu, normalde, daha dk ekme makaslama yk tama kapasitesi vermesi beklenebilir. Ancak, bilindii zere, elik malzemelerin azot eritebilirlii 513Cden sonra hzla artmaktadr. Nokta diren kaynak uygulamas srasnda, kaynak ekirdek blgesindeki 95

scaklk bu deerlerin ok stne ulamaktadr. Dolays ile azot, elik iersine yaynarak kaynak blgesinde ya arayer atomu olarak yada ikincil faz partiklleri olarak bulunurlar. Ancak, burada ikincil faz partikl oluturmak iin yeterli zaman olmamasna ramen, azot arayer atomu olarak, ekme deney ilemi srasnda meydana gelen souk deformasyon hareketine, dislokasyonlar engelleyerek mukavemet art salad dnlmektedir. Kaynak ekirdek boyutunun daha kk olmasna ramen, dayanmn tm kaynak evrim zamanlar iin dier atmosfer ve souma ortamlarna gre daha yksek bulunmasnn ana sebebidir. Kaynak sonras souma ortamnn, birletirmelerin ekme makaslama yk tama kapasitesi zerine etkisi de belirlenmitir. Tm kaynak zamanlar iin kaynak sonras su + %10 bor ya ortamnda soutulan numunelerin ekme makaslama yk tama kapasitesi, atmosfer ortamnda birletirilmi ve atmosfer ortamnda soutulmu ve azot atmosferinde birletirilmi ve atmosfer ortamnda soutulmu numuneye gre daha dk bulunmasnn sebebi; kaynak sonrasnda akm kesilir kesilmez su + %10 borya ortam kaynak blgesine verilmesiyle, kaynak blgesinde s hzla transfer olarak daha kk ekirdek boyutu olumasna neden olmasdr. Hatta, dayanmdaki dn bir miktar malzemenin sl ilemle sertletirilememesine atfedilebilir. nk, malzeme hzla sourken daha ince taneli bir yapya sahip olmas sebebiyle daha snek hale gelecektir. Su + %10 bor ya ortamnda soutulan numunenin gerilim uzama erisindeki (ekil 5.3.c) uzama miktar dier ortamlara gre biraz daha yksek bulunmas ekme makaslama yk deerinin dk bulunmas ile uyumludur. Gourd, 1995de yapt almada; diren kaynakl birletirmelerde gerilim sertlemesine deinmitir. Gerilim sertlemesi, bu almada su + %10 bor ya karmda, hzl soutma neticesinde, atmosfer koulunda elde edilen numune kadar olumayacaktr. Bu da, balantnn ekme makaslama kuvvetinin dmesine sebep olabilir. Kututan, 2003 ylnda yapt almada stenit paslanmaz eliin diren kaynakl birletirmesinde artan souma hzna bal olarak balantnn ekme makaslama dayanmn dtn rapor etmitir. Ayrca, yaplan metalografik incelemeler, hzl souma sonucunda oluan kaynak kesit kalnln azalttn, bununda ekme makaslama dayanmn olumsuz etkilemesi normal beklenen sonutur.

96

Birletirmelerin ayrlma biimleri de incelenmitir (ekil 5.5). Tm kaynak artlar iin ekme makaslama deney numunelerinin birleim yerleri yrtlma eklinde ayrlma gstermitir. Yrtlma, genelde birletirmenin ITAB blgesindeki tane irilemesinin olduu yerden balayarak meydana gelmitir. Bu ayrlma tipinin sergilenmesi, kaynak zamanna bal olarak oluan s girdisinin yeterli nfuziyeti salamasna, kaynak ekirdek boyutu ve nfuziyeti arttrmasna atfedilebilir. Ancak, ekme makaslama yk tama kapasitesi sonularna gre; 20 evrimlik kaynak zamannn kaynak ekirdek boyutu ve nfuziyetini arttrmas, kaynak atmosferi olarak azot ortam kullanlmas balantnn mukavemetinde optimum sonu alnmas iin nemlidir.
6.4.2. Mikrosertlik lm Sonularnn rdelenmesi

Nokta

diren

kaynak

kalitesi

belirleyen en

en

nemli

faktrlerden

birisi

olan

ekillendirilebilirliin

lm

iin

yakn test

sertlik

lmdr.

Kaynakl

birletirmelerin sertlikleri ekil 5.6da gsterilen noktalardan llmtr. Atmosfer ortamnda birletirilmi numunenin kaynak ekirdei sertlii, tm kaynak zamanlar iin, belirgin bir farkllk gstermemektedir. Birletirilen malzeme 316L stenitik paslanmaz elik olduu iin sl ilemle sertleme olana olmad iin bu sonu beklenen bir durumdur (Welding Hanbook, 1984; Kalu ve Tlbenti, 1995; Klk, 2000; Erdoan, 2000; Glmez, 2001; Kututan 2003; Baylan, 2003). Kaynak ekirdeine yakn, sdan etkilenen blgede, sertlik bir miktar salnm gstermesine ramen, ayrt edilebilir bir farkllk grlmemektedir. Tm kaynak evrim zamanlar iin, azot atmosferinde birletirilen numunelerin sertlik profilinde, kaynak blgesi ve ITAB iin belirgin bir farkllk gze arpmamaktadr. Ancak, bu birletirmelerin sertlik profilinin, atmosfer ortamnda birletirilen numunelere oranla, ana metalde, kaynak ekirdeinde ve ITABsinde yaklak olarak 15Hv deeri kadar daha dk olduu gze arpmaktadr. Bu durum bize, azotun kaynak ekirdei ierisinde nitrr gibi ikincil faz partikllerini oluturmadnn gstergesidir. Kaynak ilemi srasnda oluturulan azot atmosferinin balantnn, kaynak ekirdek merkezinin sertliine etkisinin olabilecei dnlebilir. Ancak, azotun YMK kristalografik yapl malzemelerde znebilirlii yksek, yaynm dktr (Callister, 1994; Erdoan, 1996; Budinski, 1999; Savakan, 2000). stenitik paslanmaz eliklerde nitrr gibi ikincil faz oluumlar meydana 97

getirmek iin, azot atomlar yaynm iin yeterli zaman bulamazlar. Bu da, azot atmosferinde birletirilen numunenin sertliinin atmosfer ortamnda birletirilen numunenin sertliinden dk olmasn aklar. Kaynak sonras souma ortamnn etkisini belirlemek iin, atmosfer ortamnda birletirilen ve su + %10 bor ya ortamnda soutulan numunelerin kaynak zaman deiimine bal olarak, artan s girdisine gre sertlik profili deiimi belirlenmitir. Tm kaynak evrim zamanlar iin, atmosferde birletirilen kaynak sonras su + %10 bor ya ortamnda soutulan numunelerin kaynak zamanna bal olarak sertlik profilinde, kaynak blgesi ve ITAB iin belirgin bir farkllk; 10 evrim kaynak zamannda birletirilen numunenin kaynak metali ve ITAB sertlii 15 ve 20 evrime oranla yaklak olarak 15-20 HV yksek bulunmasdr. Bu durumun en dk s girdisi ile birlikte daha hzl souma ortam olan su + %10 bor ya karmndan dolay tanelerin daha ince olarak olumasna atfedilebilir. almada, kaynak zaman sabit kalmak koulu ile, kaynak atmosferinin ve souma ortamnn sertlik zerindeki etkisi de belirlenmitir. En dk s girdisi salayan 10 evrimlik sabit kaynak zamannda, en hzl souma ortam salayan su + %10 bor ya ortamnda elde edilen birletirmelerin kaynak ekirdei sertlii ok az da olsa dierlerine oranla daha yksek bulunmutur. Is girdisi salayan 15 evrimlik sabit kaynak zamannda, ITAB blgesinin sertlii, atmosferde birletirilen ve atmosferde soutularak elde edilen birletirmelerin kaynak ekirdei sertlii ok az da olsa, dierlerine oranla daha yksek bulunmutur. Ancak, kaynak ekirdek sertlii, her ortam iin birbirine ok yakn deerlerde bulunmutur. 20 evrimlik sabit kaynak zamannda birletirmenin sertlik profili tm kaynak artlar iin ITAB ve kaynak ekirdei iin ok yakn deerlerde bulunmutur. Genel olarak, sertlik lmlerinden kan sonu; birletirilen numunelerin sl ilem yoluyla sertleememeleri sebebiyle kaynak zaman artna bal olarak, artan s girdisiyle tane boyutu deiimine bal olarak sertlikte kkte olsa salnmlar grlmektedir. Kaynak atmosferinin bu eliklerin sertlii zerindeki etkisi ihmal edilebilir niteliktedir. Ancak, dk s girdisi oranlarnda, kaynak sonras hzl souma ortam salayan numunelerde sertlikte bir miktar art, tane boyutunun daha ince kalmasna bal olarak olumaktadr.

98

Bu sonular unu gstermitir ki; nokta diren kaynak kalitesini belirleyen etmenlerden biri olan ekillendirilebilirlik, sertlie bal olarak bir azalma gstermeyecektir. Ancak, dier bir mukavemet artrma mekanizmas olan deformasyon yoluyla dislokasyon hareketine engel kartlarak mukavemet art, azot atmosferinde birletirilen numunelerde beklenilebilir. nk, azot arayer atomu olarak tane ierisinde, dislokosyonlara engel kararak mukavemetin artmasna sebep olmaktadr. Sertlikte belirgin bir art olmadan, mukavemetteki art bunun en gzel gstergesidir. Benzer sonular Hasanbaolu tarafndan da bulunmutur (Hasanbaolu, 2005). Chuko, and Gould, (2002) yapm olduklar deneylerde en yksek sertlik deerlerine kaynak ekirdeinde rastlamlardr. Bu da yapm olduumuz almalarla paralellik sergilemitir.

6.5. M KROYAPI NCELEME SONULARININ RDELENMES

Yksek scaklk ve korozyon dayanmlarnn iyi olmas sebebiyle, endstride tercih edilen ve bu almada kullanlan AISI 316L stenitik paslanmaz eliklerin mikroyaps, eeksenel stenit tanelerinden olumutur (ekil 5.12). Baz stenit tanelerinin ierisinde tavlama ikizlenmesi grlmektedir. Bu durum, stenitik paslanmaz eliklere ait bir durumdur. Birletirmenin mikroyap profili karlarak kaynak ekirdei ve ITAB blgesi mikroyaps da deerlendirilmitir (ekil 5.13). Kaynak ekirdeinin mikroyapsn oluturan stenit tanelerinin morfolojisi; stunsal olarak byyen delta ferrit tane snrlarndan widmanstatten tip stenit ve tane ii stenit oluumlar eklinde grlmektedir. Baylan, 2003de; stenitik martenzitik farkl paslanmaz eliklerin elektrik ark kayna ile birletirilmesinde ve Kututan, 2003de stenit-stenit paslanmaz eliklerin diren kaynakl birletirmelerinde, kaynak metali souma srasnda ince taneli genellikle %3-8 arasnda ferrit ieren mikroyap oluturduu; bu nedenle, yapda grlen beyaz renkler stenit fazn, siyah renkler ise ferrit fazn ifade ettii rapor edilmitir. (Baylan, 2003; Kututan, 2003). Elde edilen metalografi sonularnn daha nce yaplan almalarla uyum iinde olduu grlmektedir.

99

ekil 5.15 ekil 5.23de grlen tm kaynak ortamlar ve souma ortamlarnda, artan

kaynak zamanna bal olarak, artan s girdisi ile birlikte kaynak ekirdek boyutunun artt ve ayrca kaynak nfuziyetinin de balant ara yzeyinden itibaren art gsterdii net olarak grlmektedir. Ancak ekil 5.18, 19, 20de gsterilen, azot atmosferinde birletirilip atmosfer ortamnda soutulan numunelerin mikroyap grntsnde; kaynak srasnda 8atm basla kaynak blgesine pskrtlen azot gaznn souma etkisi yapmas sebebiyle, kaynak ekirdek boyutu ve kaynak nfuziyeti, atmosfer ortamnda kaynatlp atmosfer ortamnda soutulan numunelere oranla bir miktar dk bulunmutur. ekil 5.21, 22, 23de gsterilen, atmosfer ortamnda birletirilip su + %10 bor ya ortamnda soutulan numunelerin mikroyap grntsnde, souma hznn artmas sebebiyle, kaynak ekirdek boyutu ve kaynak nfuziyeti tm kaynak evirimleri iin, atmosfer ve azot ortamna oranla bir miktar dk bulunmutur. Bu sonular, ekirdek boyutu lm sonular ile uyum iindedir. Sonu olarak, kaynak srasnda ve kaynak sonrasnda souma gz nnde

bulundurulduunda; kaynak ekirdek boyutu ve nfuziyetinde azot atmosferinde bir miktar, fakat su + %10 bor ya atmosferinde daha fazla azalma meydana gelmitir. Bu beklenen durum birletirmenin ekme makaslama yk tama kapasitesi ile eliki ortaya karmaktadr. nk, ekme makaslama yk tama kapasitesi, en byk azot atmosferinde daha sonra atmosfer ortamnda ve en dkte su + %10 bor ya ortamnda soutulan numunelerde elde edilmitir. ncelemeler neticesinde; kaynak atmosferinin mikroyapya etkisi, optik mikroskop almas neticesinde belirgin olarak grlememitir. Bunun sebebi olarak; azot atmosferinden dolay oluan nitrr ve karbonitrrlerin ok kk olmas sebebiyle optik mikroskopta grlmedii dnlmektedir. Kaynak metali tarafndan absorbe edilen azotun nitrr ve karbonitrr gibi ikinci faz partiklleri oluturduu bilinmektedir (Grleyik, 1988; Topba, 1993; Mutluay ve Demirak, 1996, Hasanbaolu, 2005). Bu durum kaynak ekirdek boyutu ve nfuziyet ile kyaslandnda; azot atmosferi iin eliki gibi grnmesine ramen burada azotun arayer atomu olarak dislokasyon hareketine engel olmasnn mukavemeti daha fazla arttrmasndan kaynakland dnlmektedir. Kaynak ara yzeyinden itibaren, kolonsal tanelerin s iletiminin olduu yne doru bir ynlenme grlmektedir. Bilindii zere, stenitik paslanmaz eliklerin s iletim katsaylar ferritik elikler ile mukayese edildiinde, ferritik eliklerin 1/3 kadar s iletim 100

katsaysna sahiptir (Kututan, 2003; Kalu ve Tlbenti, 1995; Glmez, 2001; Baylan, 2003). Bundan dolay kaynak blgesinde snn depolanmas sebebiyle, daha dk akm
iddeti ile kaynatlabilirler. Kaynak ekirdeinin olutuu blgenin snrlarnda, stenitik

paslanmaz eliklerin s iletim katsaylarnn dk olmas sebebiyle stenit tanelerinde ITABde bir irilemeye maruz kald grlmektedir. Ancak, bu irileme 316L paslanmaz eliklerde Mo olmas sebebiyle, yksek alma scaklklarna dayankl elikler olduu iin byk boyutlarda gereklememitir. Souma hznn yksek olduu birletirmelerde bu daha da az meydana gelmitir. ekil 5.21, 22, 23de srasyla 10, 15, 20 evrimlik kaynak srelerinde s girdisinin artt grlmektedir. Buna bal olarak souma hznn en fazla olduu ekil 5.21deki mikroyap grntsnde; ITABdeki tane bykl ekil 22, 23e oranla daha kk olduu grlmektedir. Yine ayn ekilde, ekil 5.22deki ITAB tane bykl ekil 5.23deki mikroyapya oranla daha kk olduu tespit edilmitir. nk elik kimyasal bileiminde bulunan Mo, Al, Ti, Nb bu elikleri daha kararl klmakta ve kaynak ilemi esnasnda tane irilemesine engel olmaktadrlar (Grleyik, 1988; Topba, 1993; Mutluay ve Demirak, 1996, Hasanbaolu, 2005).
ekil 5.24de 20 evrimlik kaynak zamannda birletirilen baz numunelerde kaynak

merkezinde boluklara rastlanmtr. Kaynak ara yzeyinde boluk kalmasnn sebebi olarak; 6 barlk elektrot bask kuvvetinin yetersiz olduu dnlmektedir (Welding Handbook, 1984).

6.5.1. Kaynak Nfuziyetinin rdelenmesi

Nfuziyet; nokta diren birletirmelerinde, kaynak kalitesine etki eden en nemli parametrelerden birisidir. Nfuziyet; elektrotlarn temas ettii blgelerdeki birletirme kesit kalnlnn para ierisine doru yaylma geniliidir. Birletirilen numunelerdeki bu yaylma geniliine etki eden parametrelerden kaynak zamanna bal olarak artan s girdisinin etkisini tayin etmek iin balantnn mikroyap profili karlmtr (ekil 5.15ekil 5-23).

101

Artan kaynak zamanna bal olarak, artan s girdisi ile birlikte kaynak ekirdek boyutunun artt ve ayrca, kaynak nfuziyetininde balant arayzeyinden itibaren art gsterdii net olarak grlmektedir. Bu sonucu destekleyen bir ok alma rapor edilmitir (Sharma et al., 1993; Avtar et al., 1993; Peng and Hu, 1999; Vural ve Akku, 2004; Hasanbaolu, 2005; Hayat, 2005). Kaynak s girdisi art, kaynak ekirdek boyutunu arttrd gibi, kaynak nfuziyetini de olumlu ynde etkiler. Bu beklenen bir sonutur. Artan kaynak zamanna bal olarak artan, s girdisi ile birlikte azot atmosferinde birletirilen numunelerde kaynak nfuziyetinin arttrd bulunmutur. Ancak, kaynak srasnda, 8atm basnla kaynak blgesine pskrtlen azot gaznn souma etkisi yapmas sebebiyle, kaynak nfuziyeti tm kaynak evrimleri iin, atmosfer ortamndakine oranla bir miktar dk bulunmutur. Kaynak sonrasnda souma ortam olarak, su + %10 bor yann souma hzn artrmas sebebiyle kaynak ekirdek boyutu ve kaynak nfuziyeti, tm kaynak evrimleri iin, atmosfer ve azot ortamndakine oranla bir miktar dk bulunmutur. Bu durum kaynak ekirdek boyutu lm sonular ile uyumlu beklenen bir sonutur. Mikroyap incelemelerinden kan genel sonu; artan kaynak zamanna bal olarak, artan s girdisiyle kaynak nufziyeti artmakta; ancak kaynak srasnda ve kaynak sonrasnda soumada gz nnde bulundurulduunda, nfuziyette, azot atmosferinde bir miktar fakat, su + %10bor ya atmosferinde daha fazla azalma meydana gelmektedir. Bu beklenen bir durumdur. Ancak birletirmenin ekme makaslama yk tama kapasitesi ile eliki ortaya karmaktadr. nk, ekme makaslama yk tama kapasitesi en byk azot atmosferinde, daha sonra atmosfer ortamnda ve en dkte su + %10 bor yap ortamnda soutulan numunelerde elde edilmitir. Bu durum, nfuziyet ile kyaslandnda azot atmosferi iin eliki gibi grnmesine ramen, burada azotun arayer atomu olarak dislokasyon hareketine engel olmasnn mukavemeti daha fazla arttrmasndan kaynakland dnlmektedir. Ancak, nokta diren kaynak kalitesine etki eden parametrelerden kabul edilebilir minimum nfuziyet, para kalnlnn % 20si ile para kalnlnn % 80ni arasndadr. Bu almada elde edilen tm artlar iin nfuziyet, bu deerlerin ierisinde olduu iin kabul 102

edilebilir balantlar olarak alnabilir. Ayrca, birletirmenin her iki yzeyinde elektrot bask kuvvetiyle meydana gelen derinlik eit miktarlarda olumas, birletirmenin istenilen balant trnde olumasnn gstergesidir.
6.5.2. Kaynak Blgesindeki Kusurlarn rdelenmesi

Nokta diren kaynak uygulamalarnda kaynak kalitesine etki eden parametrelerden biri de kaynak blgesinde atlak veya gaz boluu ve metalik inklzyonlar oluumu gibi mikro dzensizliklerin meydana gelmesidir. 20 evrimlik kaynak zamannda birletirilen baz numunelerde, kaynak merkezinde, boluklara rastlanmtr (ekil 5.24). Bu boluklar genellikle dk elektrot bask kuvvetinden, yksek akm iddetinden veya yksek s girdisi salayan dier parametrelerden dolay oluur. Kaynak blgesindeki yksek termal genleme ve kaynak ekmeleri bunun sorumlusudur. (Welding Handbook, 1984). Fakat, kaynak merkezindeki bu kusurlarn statik ve yorulma kuvvetleri etkisinde kalndnda zararsz olduu rapor edilmitir (Hasanbaolu, 2005). nk, kaynak merkezindeki gerilim hemen hemen sfrdr. Bu almada, ekme makaslama deneyi sonular ayn art iin numune test edilerek elde edildii iin sonular arasnda bir sapma grlmemesi bu tezi desteklemektedir.

103

BLM 7 SONULAR VE NER LER

Nokta diren kaynak kabiliyetine etki eden en nemli parametreler; kaynak yzey grn, dayanm, ekillendirilebilirlik, kaynak ekirdek boyutu, kaynak nfuziyeti, birletirme ayrlma biimi ve kaynak i kusurlardr. Bu almada, kaynak zamanna bal olarak artan s girdisi, kaynak atmosferi ve souma ortam farkllklarnn, 316L serisi paslanmaz elik nokta diren kaynak birletirmelerinin, kaynak kalitesine etkisi aratrlmtr. Bulunan sonular aadaki balklar halinde sralanabilir: a. Nokta diren kaynak uygulamalarnda, kaynak s girdisine etki eden parametrelerden biri kaynak akm iddeti dieri ise kaynak zamandr. Bu almada i paras zerinden geirilen akmn sresi (10,15,20 evrim) arttrlarak kaynak s girdisi arttrlmtr. b. Nokta diren kaynakl birletirmesinin, kaynak kalitesine etki eden

parametrelerinden birisi kaynak ekirdek boyutudur. Birletirme iin kullanlan kaynak akm ve elektrot kuvvetinin sabit olmasna ramen, kaynak s girdisinin kaynak sresine bal olarak deimesi birletirmelerinin kaynak ekirdek boyutunu arttrd bulunmutur. c. Kaynak zamanna bal olarak, artan s girdisiyle ve ayn zamanda kaynak souma hzndaki azalmaya bal olarak ekirdek boyutunda art meydana geldii bulunmutur. d. Normal retim artlarnda, nokta diren kaynakl birletirmelerde, tekrar edilebilir ve gvenilir kaynakl balantlar elde edebilmek iin, kaynak ekirdek boyutu

104

birletirmelerde kullanlan en ince malzemenin kalnlnn 3.5 - 4 katndan fazla olmas istenir. almada elde edilen sonular, balantnn kaynak kalitesinin kabul edilebilir deerlerde olduunu gstermektedir. e. Nokta diren kaynakl birletirmelerin kaynak kalitesine etki eden parametrelerden biri de kaynak yzey grndr. Elde edilen birletirmelerin yzeyleri hemen hemen tm kalntlardan temiz, yuvarlaa yakn, oval grnml olarak elde edilmitir. f. Birletirmelerin ekme makaslama yk tama kapasiteleri, tm kaynak artlar iin, ykselen kaynak zamanna bal olarak artan kaynak s girdisi ile artt bulunmutur. g. Azot atmosferinde birletirilen numunelerin ekme makaslama yk tama kapasitesi, tm kaynak zaman deerleri iin atmosfer ortamnda birletirilen numunelere oranla daha yksek bulunmutur. h. Tm kaynak zamanlar iin, kaynak sonras su + %10 bor ya ortamnda soutulan numunelerin ekme makaslama yk tama kapasitesi, atmosfer ortamnda birletirilmi ve atmosfer ortamnda soutulmu ve azot atmosferinde birletirilmi ve atmosfer ortamnda soutulmu numuneye gre daha dk bulunmutur. i. Tm kaynak artlar iin, ekme makaslama deney numunelerinin birleim yerleri yrtlma eklinde ayrlma gstermitir. Yrtlma, genelde birletirmenin ITAB blgesindeki tane irilemesinin olduu yerden balayarak meydana gelmitir. j. Genel olarak sertlik lmlerinden kan sonu; birletirilen numunelerin sl ilem yoluyla sertleememeleri sebebiyle, kaynak zaman artna bal olarak, artan s girdisiyle tane boyutu deiimine bal olarak, sertlikte kkte olsa salnmlar grlmektedir. Kaynak atmosferinin bu eliklerin sertlii zerindeki etkisi ihmal edilebilir niteliktedir. k. Bu sonular unu gstermitir ki; nokta diren kaynak kalitesini belirleyen etmenlerden biri olan ekillendirilebilirlik, sertlie bal olarak bir azalma 105

gstermeyecektir. Ancak, dier bir mukavemet artrma mekanizmas olan deformasyon yoluyla dislokasyon hareketine engel kartlarak azot atmosferinde birletirilen numunelerde beklenilebilir. l. Kaynak ekirdeinin mikroyapsn oluturan stenit tanelerinin morfolojisi; stunsal olarak byyen delta ferrit tane snrlarndan widmanstatten tip stenit ve tane ii stenit oluumlar eklinde grlmektedir. Kaynak ara yzeyinden itibaren kolonsal tanelerin s iletiminin olduu yne doru bir ynlenme grlmektedir. m. Nfuziyet, nokta diren birletirmelerinde kaynak kalitesine etki eden en nemli parametrelerden birisidir. Artan kaynak zamanna bal olarak, artan s girdisi ile birlikte kaynak ekirdek boyutunun artt ve ayrca kaynak nfuziyetininde balant arayzeyinden itibaren art gsterdii net olarak grlmektedir. Kaynak s girdisi art, kaynak ekirdek boyutunu arttrd gibi kaynak nfuziyetini de olumlu ynde etkilemektedir. n. Mikroyap incelemelerinden kan genel sonu; artan kaynak zamanna bal olarak artan s girdisiyle kaynak ekirdek boyutu ve kaynak nufziyeti artmakta, ancak, kaynak srasnda ve kaynak sonrasnda, souma da gz nnde bulundurulduunda, kaynak ekirdek boyutu ve nufiziyetinde, azot atmosferinde bir miktar fakat, su + %10 bor ya atmosferinde daha fazla azalma meydana gelmektedir. o. Ancak nokta diren kaynak kalitesine etki eden parametrelerden kabul edilebilir minimum nfuziyet para kalnlnn % 20si ile para kalnlnn % 80ni arasndadr. Bu almada elde edilen tm artlar iin nfuziyet bu deerlerin ierisinde olduu iin kabul edilebilir balantlar olarak dnlebilir.
p. Nokta diren kaynak uygulamalarnda, kaynak kalitesine etki eden parametrelerden

biri de,

kaynak blgesinde atlak veya gaz boluu ve metalik inklzyonlar

oluumu gibi mikro dzensizliklerin meydana gelmesidir. 20 evrimlik kaynak zamannda birletirilen baz numunelerde, kaynak merkezinde boluklara rastlanmtr.

106

almadan kan genel sonu; 316L stenitik paslanmaz elik malzemelerin nokta diren kaynak uygulamalarndan optimum verim, en uygun s girdisi salayarak, kaynak ilemini de azot atmosferinde gerekletirilerek alnabilir. Bu almann devam olarak balantnn korozyon dayanmna etkisi aratrlabilir. Ayrca, souk deformasyona uram olan 316L paslanmaz eliklerin nokta diren kaynak kalitesine; s girdisi, kaynak atmosferi ve kaynak souma ortamnn etkisi aratrlabilir. Balantnn yorulma davranlarnn incelenmesi de aratrlacak deerlerden birisidir.

107

KAYNAKLAR Abington Publishing, (1994) Welding Metallurgy of Stainless Steels, Abington Welding Training Module, Cambridge, pp. 1-45. Ama, E. (1998) Paslanmaz eliklerde Korozyon Trleri ve Saptanmas, Metalurji, Say: 115, stanbul, s. 53-54. Akkoy, M.A., imenolu, H., Kayal, E.S (2001) Dk Karbonlu Saclarn Derin ekilebilme zelliinin Gelitirilmesi, I. Demir elik Sempozyumu Bildiriler, Cilt II, s. 456-460. Ank, S. (1970) Kaynak Tekniinde Schaeffler Diyagramnn Kullanlmas, Kaynak Teknii, Oerlikon Yaynlar, 10 s. Ank, S. (1983) Elektrik Diren Kayna, Kaynak Teknolojisi El Kitab, s. 175-207.

stanbul,

Ank, S., Ank, E.S., Vural, M. (1993) 1000 Soruda Kaynak Teknolojisi El Kitab, Cilt I, Kaynak Yntemleri ve Donanmlar, Birsen Yaynevi, stanbul, s. 186-195. Ank, S. ve Vural, M. (1993) 1000 Soruda Kaynak Teknolojisi, Cilt-2, Birsen Yaynlar, stanbul, s. 355-357. Aran, A. ve Temel M.A. (2003) Paslanmaz elik Yas Mamuller, Sarta elik Sanayi ve Ticaret A.., stanbul, 165 s. Aslanlar, S. (1999) Galvanizli kromatl mikro alaml eliklerin elektrik diren nokta kaynanda uygun hasar modunun tespiti, Doktora Tezi, Sakarya niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Sakarya, s. 1-80. Aslanlar, S., Demirhan, N., Karaba V. ve lhan, E. (2000) Farkl Kalnlklardaki Galvaniz Kaplanm Kromatl Mikro Alaml elik Salarn Elektrik Diren Nokta Kaynanda Kaynak Akm iddetinin ekme Syrlma Dayanmna Etkisi, Ulusal Kaynak Teknolojisi Kongresi Bildiri Kitab, Dumlupnar niversitesi, Simav/Ktahya, s. 85-92. Aslanlar, S. (2004) The Effect Of Nucleus Size On Mechanical Proporties Electrical Resistance Spot Welding Of Sheets Used in Automotive Industry, Elsevier, Material & Design, pp. 23-46. ASM Metal Handbook (1996) Properties And Selection: Irons, Steels And High Performance Alloys, 10th Edition, Vol.1, pp. 23-55.

108

KAYNAKLAR (devam ediyor) Avtar R., Gupta, P.C., Ghosh, P.K., and Jha B.K. (1990) Resistance Spot Weldability of Comparatively Tick C - Mn - Cr - Mo - Dual Phase Steel Sheet, Z. Metallkde, Department of Industrial Engineering, University of Roorkee, Vol. 30, pp. 233-240. Baylan, O. (2004) Elektrik Ark Kaynak Yntemiyle Birletirilen stenitik - Martenzitik Farkl Paslanmaz eliklerin Kaynakl Balantlarnda, Mikroyap le zellikler Arasnda likinin Aratrlmas, Yksek Lisans Tezi, Z.K.. Karabk Teknik Eitim Fakltesi, Zonguldak, s. 3-33. Boran, N. ve Salman, S. (2004) Elektrik Diren Punta Ve Tg Punta Kayna ile 6114 elik Sac Malzemelerde Yaplan Birletirmelerin Mekanik ve Mikroyap zelliklerinin Karlatrlmas. Marmara niv.Teknik Eitim Fakltesi, s. 1-12. Budinski, K.G. and Budinski, M.K. (1999) Stainless Steels, Engineering Material, Sixth Edition, pp. 455-461. Callister, W.D. (1994) Materials Science and Engineering an Introduction, Department of Materials Science and Engineering The University of Utah, Third Edition, pp. 91-94. Castner, H.R. (1992) Material and Procedure Considerations for Welded Austenitic Stainless Steels, 8th Annual North American Welding Research Conference, Edison Welding Institute, Columbus, Ohio, pp. 1-6. Ceyhun, V. (1992) Ferritik Ve stenitik Paslanmaz eliklerin Karbonlu elik le Nokta Kaynanda Kaynak Parametrelerinin Balantnn ekme - Makaslama Dayanmna Ve Taneler Aras Korozyona Etkisi, Yksek Lisans Tezi (yaymlanmam), stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits, stanbul, s. 1-50. Chuko, W.L. and Gould, J.E. (2002) Development of Appropriate Resistance Spot Welding Practice for Transformation - Hardened Steels, Supplement To The Welding Journal, 18 pp. Clark, C.A. and P.Guha. (1982) Welding Characteristics of Duplex Stainless Steels, Duplex Stainless Steels, Conference Proceedings American Society For Metals, Ohio, 632 pp. akan, A. (2000) AISI 310 Paslanmaz eliinin Mikro Yap ve Anma Davranlarnn ncelenmesi, Yksek Lisans Tezi (yaymlanmam), Mustafa Kemal niversitesi Fenbilimleri Enstits, Antakya, s. 4-23. alk, A. (2001) AISI 422 Martenzitik Paslanmaz eliin Kaynaklanabilirliinin ve Dolgu Kaynann Aratrlmas, I. Erdemir Demir elik Sempozyumu, Cilt I, s. 268-302.

109

KAYNAKLAR (devam ediyor) eltik, . (2000) AISI 310 Paslanmaz eliinin Mikroyap ve Anma Davranlarnn ncelenmesi, Yksek Lisans Tezi (yaymlanmam), Mustafa Kemal niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Antakya, s. 4-24. Doruk, M. (1982) Korozyon ve nlenmesi, Orta Dou Teknik niversitesi Mhendislik Fakltesi Yaynlar No:70, Ankara, s. 61-67 Dupont J.N., Banovic, S.W. and Marder A.r. (2003) Microstructural Evolution And Weldability Of Dissimilar Welds Between A Supper Austenitic Stainless Steel And Nickel-Based Alloys, Welding Journal, pp. 125-135. Erdoan, M. (1996) Malzeme Bilimi ve Mhendislik Malzemeleri, Cilt I, Nobel Yaynlar, eviri, Ankara, 92 s. Erdoan, M. (2000) Mhendislik Alamlarnn Yap ve zellikleri, Cilt I, Nobel Yayn Datm, Ankara, 169 s. Eryrek, B. . (1976) Elektrik Diren Nokta Kaynanda Temas Direnci Etd, Doktora Tezi, .T.. Mhendislik. - Mimarlk Fakltesi, stanbul, s. 35-47. Gooch, T. (1992) Welding Behaviour and Weldability of Superaustenitic Stainless Steels, 8th Annual North American Welding Research Conference, TWI, Cambridge UK, pp. 1-3. Gourd L.M. (1995) Principles of Welding Technology, Third Ed., British Library Cataloguing in Publication Data, London, 213 pp. Gunn, R.N. (1992) The Influence of Composition and Microstructure on The Corrosion Behaviour of Commercial Duplex Alloy, 8th Annual North American Welding Research Conference, TWI, Cambridge, UK, 11 pp. Gupta, P., Ghosh, P. K., Nath, S. K. And Ray, S. (1990) Resistance Spot Weldability of Plain Carbon and Low Alloy Dual Phase Steels. Z. Metallkde, Department of Industrial Engineering, University of Roorkee, pp. 502-508. Glmez, E. (2001) elik Saclarn Elektrik Diren Nokta Kaynak zellikleri, Yksek Lisans Tezi (yaymlanmam), Marmara niversitesi Fen Bilimleri Enstits, s. 1-14. Grleyik, M.Y. (1988) Malzeme Bilgisi ve Malzeme Muayenesi, Kuzey Gazetecilik Matbaaclk ve Ambalaj Sanayi A.., Trabzon, 105 s. Hasanbaolu, A. (2005) Diren Kaynak Yntemi le Birletirilen f elikleri le stenitik Paslanmaz eliklerin Kaynak Kabiliyetlerinin Belirlenmesi, Yksek Lisans Tezi, ZK Fen Bilimleri Enstits Karabk, s. 22-66.

110

KAYNAKLAR (devam ediyor) Hayat, F. (2005) ift Fazl eliklerin Nokta Diren Kaynanda MHO le Kaynak Sresinin Mekanik zelliklere Etkisi, Yksek Lisans Tezi, ZK Fen Bilimleri Enstits Karabk, s. 10-59. Hayat, F., Acarer M., Demir, B. ve Kaar, R. (2005) ift-Fazl eliklerin Nokta Diren Kaynak Kabiliyetine Kaynak Zamannn Etkisi, 1. Uluslararas Mesleki Ve Teknik Eitim Teknolojileri Kongresi, 359 s. Kaar, R. (1997) Hydrogen in Duplex Stainless Steel Welds, Ph.D. Thesis, University of Leeds, pp. 23-24. Kalu, E. ve Sar, N.Y. (1995), Duplex ve Sper Duplex Paslanmaz elikler ve Kayna, Mhendis ve Makine Aylk Teknik Dergisi, Say 424, Ankara, 15 s. Kalu, E. ve Tlbenti, K. (1995) Paslanmaz eliklerin Kaynaklanabilirlii Seminer Notlar, Kocaeli niversitesi Kaynak Teknolojisi, Eitim ve Uygulama Merkezi, Kocaeli, 201 s. Kalu, E. (1999) Paslanmaz eliklerin rtl Elektrot le Ark Kayna, Makine Magazin, Mart, 60 s. Karaba, V. (1999) Otomotiv sektrnde kullanlan salarn elektrik diren nokta kaynanda mekanik zelliklerinin incelenmesi, Yksek Lisans Tezi, Sakarya niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Sakarya, s. 25-45. Kayal, E.S. ve imenolu, H. (1991) Paslanmaz eliklerin Yaps ve Mekanik Davranlar , T Metalurji Blm Yaynlar, stanbul, 17 s. Kyc, H. K. (1994) stenitik Paslanmaz eliklerin rtl Elektrotla Ark Kaynanda Parametrelerin Bilgisayarla Tespiti, T Fen Bilimleri Enstits, stanbul, s. 14-29. Koydul, H. (1994) 316L Paslanmaz elik Thompson Protezinin Ringer Solisyonu indeki Yorulma Korozyonu, Bitirme Projesi, Dokuz Eyll niversitesi Makine Mhendislii Blm, zmir, s. 1-10. Klk, F. (2000) stenitik Paslanmaz eliklerin Kaynanda Kaynak Ynteminin Is Tesiri Altnda Kalan Blgeye Etkisinin ncelenmesi, Yksek Lisans Tezi (yaymlanmam), Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Ankara, s. 14-46. Kututan, G. (2003) Paslanmaz eliklerin Diren Kaynanda Souma Hznn Birletirmenin Mekanik zelliklerine Etkilerinin Aratrlmas, Yksek Lisans Tezi (yaymlanmam), Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Ankara, s. 3-63. Lancaster J.E. (1986) Metallurgy of Welding, Allen & Unwn, London, Four Edition, pp. 63-69 s.

111

KAYNAKLAR (devam ediyor) Lippold, J.C. (1992) Recent Developments in The Welding and Weldability of Austenitic Stainless Steels, 8th Annual North American Welding Research Conference, Edison Welding Institute, Columbus, Ohio, U.S.A. pp. 1-7. Mutluay, H. ve Demirak A. (1996) Malzeme Bilgisi, Beta Yaynevi, stanbul, 43 s. Noble, D.N. (1992) Oil and Gas Industry Experience with Duplex Stainless Steel Fabrication, 8th Annual North American Welding Research Conference, Arco Alaska, pp. 1-2. Odaba, C. (2002) Paslanmaz elikler, As Kaynak Yaynlar, 1.Bask, stanbul, 13 s. Our, A. ve Ank, S. (2000) Diren Nokta Kaynak Elektrodu mrnn Deneysel Analizi, T Makine Fakltesi, SA Mh. Fakltesi Makine Mh Blm, s. 1-6. nal, E. (1997) Paslanmaz eliklerin Kaynanda Schaeffler, De Long ve WRC 92 Diyagramlarnn ncelenmesi, Y.Lisans Tezi, Kocaeli niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Kocaeli, s. 8-50. Peng, J. H. and Hu, S.J. (1999) Controls Of Resistance Spot Welding, Proceedings Of The American Control Conference, Sen Diago, pp.187-191. Savakan, T. (2000) Malzeme Bilgisi ve Muayenesi, K.T.. Makine Mhendislii Blm Malzeme Bilimi Anabilim Dal, Derya Kitapevi, 97 s. Santella, M.L. and Babu, S.S. nfluence Of Microsutructure On The Properties Of Resistance Spot Welds. Division Of Materials Sciences U.S. Departmant Of Energy, pp. 1-6. Serfieli, Y.S. (2000) Malzeme Bilgisi, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 234 s. Sharma, P., Ghosh, P. K. and Nath, S. K. (1993) Fatigue Behavior of Resistance Spot Welded Mn - Cr - Mo Dual Phase Steel. Z. Metallkde, Department of Industrial Engineering, University of Roorkee, pp.518-525. Tekin, A. (1981) eliklerin Metalurjik Dizayn, .T.. Metalurji Fak., stanbul, 225 s. Topba, M. A. (1993) Isl lemler, Birsen Yaynevi, stanbul, 271 s. Tlbenti, K. (1985) Paslanmaz eliklerin Kayna, Bhler Kaynak Dnyas, Say:11, 10 s. Wang, H.S., Yang, J.R. and Bhadeshia D.H (2005) Characterisation Of Severely Deformed Austenitic Stainless Steel Wire, Materials Science And Technology, Vol21, June, pp. 11-21.

112

KAYNAKLAR (devam ediyor) Welding Handbook (1984) AWS V.4.7. Edition, Miami U.S.A, pp. 19-20. Woollin, P. (1994) Developments in Fusion Welding of Stainless Steels, Welding&Metal Fabrication, Cambridge, January, pp. 18-26. Vural, M. ve Akku, A. (2004) On The Resistance Spot Weldability of Galvanized Interstitial Free Steel Sheets, Elsevier, Journal of Material Processing Technology, pp. 153-156. Yavuz, N. ve Gner, R. (2002) Demir Esasl Toz Metal Paralarn Elektrik Diren Kaynanda Optimum Kaynak artlarnn Belirlenmesi, Uluda niv. Mhendislik Mimarlk Fakltesi Dergisi, cilt 7,say 1, Bursa, s. 221-228.

113

ZGEM

Bayram KOCABEK R 1979da Mulada dodu; ilk ve orta eitimini ayn ehirde tamamlad; Manisa Teknik Lisesinden mezun oldutan sonra 1998 ylnda ZK Karabk Teknik Eitim Fakltesi Metal retmenlii Blmne girdi; 2002 ylnda iyi derece ile mezun olduktan sonra Deniz Kuvvetlerinde Yara Savunma Astsubay olarak greve balad; halen 2002 ylnda girdii ZK Fen Bilimleri Enstits Metal Eitimi Anabilim Dalnda yksek lisans programn srdrmektedir.
ADRES B LG LER

Adres:

Yarhasanlar Mahallesi Erdem Sokak, No. 32/8 45020 MAN SA

Tel: E-posta:

(236) 237 8812 b_kbekir45@mynet.com

114