Otobiyografik Yazilar

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi
575
583
Demir Kkaydn
579
Demir Kkaydn
TM HAKLARI SAKLIDIR. BU KTABIN TAMAMI YA DA BR KISMI 5846 SAYILI YASANIN HKMLERNE GRE, KTABI YAYINLAYAN KKSZ YAYINLARIN VE YAZARININ ZN OLMAKSIZIN, ELEKTRONK, MEKANK, FOTOKOP YA DA HER HANG BR KAYIT SSTEM LE OALTILAMAZ, YAYINLANAMAZ, DEPOLANAMAZ.
KKSZ YAYINLAR
DVANYOLU CAD. NO 54 EREVK HANI 102 34110 EMNN TEL/FAKS:+90.(0)212.519 56 35 koksuz@yahoo.com.tr
BR DEVRMCNN TEORK VE POLTK OTOBYOGRAFS
BRNC BASIM EYLL 2009
ISBN 978-605-60414-xxxxx
Sayfa Dzeni ve Hazrlk: Kksz Yaynlar Bask: Mart Matbaaclk Sanatlar Tic. ve San. Ltd Ceylan Sok. No 24 Nurtepe, Kathane stanbul Tel: 0212.321 23 00
576
Kendilerini tanmak ve
birlikte mcadele etmek ansna erdiim; farkl koullar ve biimlerde olsa da ayn ama iin mcadele ederek onlarn vasiyetini kendimce yerine getirmeye altm: Devrimci renci Birliinden sevgili arkadalarm Deniz Gezmi ve Cihan Alptekinin; Dev-Genten Mahir ayan, Hseyin Cevahir, brahim Kaypakkayann; Yap ileri Sendikas ve ii hareketinden Necmettin Giritliolu ve Kenan Budakn ahsnda, eitliki ve dayanmac bir toplum ideali uruna hi ekinmeden hayatlarn vermi, burada isimleri saymakla bitmeyecek tm arkadalarn ansna...
577
Demir Kkaydn
578
indekiler
Dijital Yayna nsz Otobiyograk Yazlarn Otobiyograsi .................. 1 Ksa zyaam ............................................................................................. 9 Ek ....................................................................................................13 Ek 2: ................................................................................................14 Taslak Olarak Kalm Bir nszde Teorik ve Politik Evrimim ..............15 Kxz Sitesinde ilk Yaynlana nsz ..........................................15 1974 Ylnda Hapse Girinceye Kadar .............................................16 Hapiste 1974-80 Aras almalar Diyalektik zerine almalar ...................................................... 56 Varlk ve Materyalizm zerine almalar................................... 85 Psikoloji ........................................................................................ 992 Ekoloji............................................................................................ 117 Toplum - Yap ................................................................................129 Ahlak .............................................................................................134 Sanat ve Estetik .............................................................................143 deoloji ...........................................................................................153 Din, Politika, Devlet, Partiler........................................................161 Snar ...........................................................................................168 Ekonomi Temeli ve Ekonomi Politik ............................................176 Politikaya Yneli ve Trokizm ................................................182 nsz (Tarihsel Maddeciliin Tarihine Katk) .......................................201
581
Demir Kkaydn
WASP Olmak! ......................................................................................... 317 Sosyalist ve Devrimci Hareketin Gemiine Dair Gemiten Yanklar .................................................................................323 Sunu .............................................................................................323 Kvlcmlnn Eletirisine nsz .................................................334 Dijitalizasyon Dolaysyla Sonsz ...........................................................376 Krt Sorunu zerine Yazlar Derlemesi in Yarm Kalm nsz ...............................................................................383 Demokratik Cumhuriyet Nedir? Sosyalistler Tarafndan Savunulabilir mi? ............................................ 407 (Ankaradan Komnistlere Cevap) ........................................... 407 Dnya Balamndaki Sorunlar .................................................... 440 Gei Program Birinci Baskya nsz ................................................. 467 22 Yl Sonra Dijitalizasyon Vesilesiyle nsz .............................477 Hamburg Derslerine nsz .................................................................493 Aznlk Konusunda Yazlara nsz...................................................... 505 zgr Gndeme Yazlar Derlemesine nsz ....................................519 Ali Daynn Ansna .............................................................................527 Sunu Yerine ya da Syleyecek Sz Olmamak ....................................541 Sanal Uzayda zel Sava ....................................................................... 549 Tersinden Kemalizm Kitabyla lgili Olarak Expresste Yaynlanan Sylei ................................................................553 Neden Pek Yeni Yaz Yazmyorum? .......................................................565
582
Demir Kkaydn
580
Demir Kkaydn
584
Dijital Yayna nsz Otobiyograk Yazlarn Otobiyograsi

Elinizdeki kitap eitli tarihlerde yazdm, iinde otobiyograme ilikin bilgilerin veya deinmelerin bulunduu yazlardan yaplm bir derlemedir. Byle bir derleme yapmaya niye gerek grld? Her eyden nce bugn ulatm ve savunduum grlerin anlalabilmesi iin. Grlerim, hibir zaman g ya da moda olmadklar iin zaten pek bilinmeyen; biraz ilgi grdklerinde de pek anlalmam zndk dip akntlarna (Otantik Marksizm; bunun Kvlcml, Troki ve Bat Marksizmi tarafndan yaplm katklarla gelitirilmi biimine) dayanr. Grlerimin, Marksist styap, Din ve Ulus teorilerini yeniden tanmlamaya varan evrimi de mirass olduu ve savunduu bu gelenein kaderini paylar. Bu nedenle ilgi duyan okuyucu bile bu arka plan ve resmin btnn bilinmedii iin grlerim anlalmyor ve ileride de anlalamama tehlikesi bulunuyordu. Okuyucunun yazlanlar anlayabilmesi, onlar btn iinde bir yere koyabilmesi; benzer bir dalga boyunu yakalayabilmesi iin bu teorik evrimin bir resmini sunma gerei acil bir ihtiya olarak ne kyordu. Bu nedenle de, yeni kuaklarn en azndan, doada, milyonlarca ylda yaanm evrimin minyatr bir biimde yumurtada veya ana karnnda minyatr llerde yaanmas gibi, benzer bir evrimi yaamas veya bunun hakknda bir kir sahibi olmas iin, Teorik ve Politik Evrimimizi, bu balamda da kiisel otobiyogramizi yazmay bu yl (2008) bir grev olarak ne koymutuk.
1
Demir Kkaydn
Geen yln balarnda (2007) yayna hazrladmz, Marksizmi Savunmak ve Gelitirmek bal altnda dndmz ciltlik kitabn birincisi olan Marksizmin Marksist Eletirisi adl kitapta, bu evrimin sonucu olan grleri, taslak da olsa derli toplu sunma olanamz olmutu. O kitaba yazdm,Tarihsel Maddeciliin Tarihine Katk alt baln tayan nszde en ksa zamanda o kitab izleyen iki kitapta (Sosyalizmin ve Sosyalist Hareketin Sorunlar zerine Yazlar ve Trkiyenin Aydn ve Sosyalistleriyle Polemikler) Marksizmi Savunmak ve Gelitirmek ynndeki yazlarm sunacam bildiriyordum.1 ciltten oluan Marksizmi Savunmak ve Gelitirmek adl kitabn yaynlanmasnn 2007 ylnda biteceini dnyorduk. Ve bu kitab tamamlayc olarak da 2008 yl iinde teorik ve politik evrimimizi ieren otobiyogramizi yazp yaynlamay planlamtk. Bylece btn kitaplar birbirini tamamlayan bir sistem olacakt. Bu teorik ve politik biyograde anlatlan evrimin somut belgeleri o kitaplar olacakt. Otobiyogra de orada soyut biimde ifade edilmi teorik grlerin ortaya kn ve evrimini kavrama olana sunacakt. Kiisel teorik ve politik evrimimiz byk lde Tarihsel Maddeciliin (Marksizmin) evrimiyle i ie getiinden, Marksizmin bu devrimci ve eletirel damarn yeni kuaklara aktarmak iin otobiyogranin yazlmas ertelenemez bir grev durumundayd. Ne var ki evdeki hesap arya uymad. Marksizmin Marksist Eletirisini yaynlayan yaynevi (Versus Yaynlar), asl amacn bizim kitaplarmz basmak olarak tanmlam olmasna
1 Kitap ciltlik Marksizmi Savunmak ve Gelitirmek balkl kitabn birinci cildi olarak planland. Marksizmin Marksist Eletirisi balkl ilk cildin esas konusu, Marksist Din ve Ulus teorileri ve bunlarn eletirel gelitirilmesini kapsamaktadr. Bu da esas olarak Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan Marksizm, Milletler ve Milliyetilik balkl yazda yaplmaktadr. Bu yaznn ardnda yer alan, Tersinden Kemalizmde din ve ulus teorilerinin ilk kez formle edildii blmler ile Kxz internet sitesinde yaynlanm teorinin kimi sonularnn aratrlmas ve aklanmas ile ilgili yazlar bir bakma Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan Marksizm, Milletler ve Milliyetilik balkl yaznn dip notlar, kaynaklar ve belgeleri gibi okunabilir. Dier iki cilt ise, nszde anlatlan evrimin dip notlar, kaynaklar ve belgeleri gibi okunabilir. Yani, ciltlik kitap aslnda nszn, yani Tarihsel Maddeciliin Evriminin belgeleri ve aklamalar olarak okunabilir. te yandan, Tarihsel Maddeciliin Tarihine Katk alt baln tayan nsz, o evrimin, belgelerin ve aklamalarn nsz olarak da okunabilir. 2
ramen, en sradan ticari ahlak ilkelerini bile ayaklar altna alarak, dier kitaplarmz yaynlamayacan bildirdi. Kitaplarmz yaynlayacak yaynevi bulmakta zaten byk bir glk iinde bulunmamza ramen, birinci cildi baka bir yaynevince yaynlanm bir kitabn dier ciltlerini hibir yaynevinin yaynlamas da pek dnlemeyeceinden, yaynevi bulup kitaplarmz yaynlama olanamz kalmad. Dier yandan, yneticiliini yaptmz ve neredeyse btn teknik ileri ve dzenlemesiyle uratmz Kxz sitesi de saldrlar dier sorunlar nedeniyle zaman ve enerjimizin ounu aldndan, planlanan otobiyograyi ve dier projeleri yazma olana olmad. Zaten bylesine engellemeleri de artk biraz batl inan gibi bekliyorduk. nk hayatmz boyunca her k denememizde benzer engellemeleri yaamtk ve bu nedenle batl inanl bir ateiste dnmtk. Bir yar dnn, aa yukar herkes eit anslara sahip. Ama daha yarn banda, sizin ayaklarnz kryorlar. Dierleri kouya devam ederken siz ayaklarnz tedavi etmekle, tedavi edemezseniz takma ayaklar yapmakla, onlara almak ve yrmeyi renmekle btn zaman ve enerjinizi harcyorsunuz. Btn bu zorluklara ramen yine de takma ayaklarla da olsa yrmeyi ve komay renip dierlerine yetiiyorsunuz; ama bu sefer gzleriniz kr ediliyor, kollarnz krlyor ve her seferinde bunlarn bir benzeri tekrarlanyor. Durumumuz aa yukar byle olmutu btn politik hayatmz boyunca. rnein. 12 Mart dneminde nce bir Ekip, sonra tam da bir politizasyon ve radikalleme dalgasnn banda devlet ve onun Devlet Gvenlik Mahkemeleri adeta bacaklarmz krdlar. Kuamzdan insanlar ise tam da o noktada ykselen bir siyasallama ve radikalleme ile birlikte dar ktlar ve o dalgann zerinde serbeste politika yaptlar. Sonraki btn hayatm da byledir. Son dnemde de Kxz dergisinin sadece bir say kabilmesi (yine bacaklar krlr ve ikinci say kmaz olur); Araf Yaynlarnda Tersinden Kemalizm den sonrasnn gelmemesi (yine bacaklar krlr ve baka kitap kmaz olur); neredeyse iki yl boyunca kitaplarmz yaynlanacak diye emek verdiimiz Versus Yaynlarnda da Marksizmin Marksist Eletirisinden sonrasnn gelmemesi (yine bacaklar krlr) ve nihayet bu zincirin son birka ylnn en son halkas olarak da Tarihi Konuuyoruz Sempozyumunu dzenleyenlerin engelleme ve sabotajlar zikredilebilir. Korkun, eit olmayan koullarda bir yartr bu. Ne yaratclk, ne seviye, ne radikallik, ne orijinallik, ne nicelik bakmndan yazdklarmn ky3
Demir Kkaydn
sna ulaamayacaklar yazlarn yaynlayacak dergiler, gazeteler, kitapevleri bulmakta hibir glk ekmemilerdir ve ekmezler. Ben ise bugne kadar hibir kitabm basacak bir yaynevi bulamadm. Kitaplarm kendim bastrabildim. ou kez her bir kitabm basabilmek iin de bir yaynevi kurmak gerekti. Sadece kitaplar m? Eer Kxz sitesini yapp ynetmesem, yazlarm yaynlayacak bir internet sitesi bile bulamam. Bakalar kitaplarn bastrmak iin enerji harcamazlarken, ben bastrmak veya dijital ortamda yayabilmek iin bile yaynevleri ya da siteler kurmaya kadar bir yn korkun zaman ve enerji alan iler yapmak zorunda kalrm. Eserlerini yaynlamak iin hibir zorlukla karlamayanlar ile benim tm abama ramen yaynlayamamamn en son ve arpc rnei; bu korkun eitsiz yar ya da mcadelenin en son rnei: Tarihi Konuuyoruz Sempozyumuna sunulan bildiriler ve sonrasndaki yayndr. Okuyucu Tarihi Konuuyoruz Sempozyumuna sunduum bildiriler ile o sempozyuma katlanlarn sunduu bildirileri karlatrdnda, ierik olarak, bildirilerimin aslnda bildiri adna ve yaynlanmaya layk biricik metin olduunu grebilir. Bizim sunduumuz bildiri, yazl olarak sunulmasna, belgelerle desteklenmesine, her trl kullanm iin en ideal biim olan dijital olarak emre amade klnmasna ramen sz konusu sempozyumu dzenleyenlerce engellenir, datlmaz ve en basit insani kurallar bile ayaklar altna alnarak kitaba bile alnmaz. Ama zahmet edip de oturup iki satr yazmamlarn sempozyumda yaptklar kahve sohbeti havasndaki konumalar, o sempozyumu tertipleyenlerce belli bir masraf edilerek yazya geirilir; konumaclara dzeltmeleri iin sunulur ve sonra da kitap olarak baslr. Kimse elini scak sudan souk suya bile koyma gereini hissetmez. Biz ise, btn bu engellemelere karn bildirilerimizi, belgeleri ve yazmalar ancak kendimiz, kendi kurduumuz sitede insanlara sunabiliriz. Sadece ierii deil. Btn teknik ve pratik ileri kendimiz yaparz ve bunlar yapabilecek koullar da kendimiz yaratrz. Bu korkun adaletsiz; yaratclktan, teorik ve politik mcadeleden enerjiyi alp yutan bir yartr. Kimse kitaplarm ve yazlarm internette yaynlayaym bari diyerekten bir site kurmaz ve onun btn teknik ilerini de kendi yapmaz. Biz btn yaynlama koullarn bile kendimiz oluturmak zorunda kalrz. Ama bu bile zel sava dairesinin besledii hackerlerin saldrlar nedeniyle srekli yklr.
4
te bu eitsiz yara devam ediyoruz imdi. zetle, site saldrlarla kt, yaynevi kitabn devamn yaynlamad. Olmad batan deyip yeniden ie girimek gerekti Sisyphos gibi. imdi yeni bir site kurmak, yaynevinin yaynlamad kitaplar dijital olarak hazrlamak ve bu siteye koymaktan baka aremiz yok. Ama bu teknik iler muazzam zamanmz ve gcmz alyor. Bu nedenle, bu yl iin planladmz otobiyograyi yazmamz olanaksz hale gelmi bulunuyor. te yandan yaplmas gereken bir yn baka teorik ve politik i de artarak birikmeye devam ediyor. Bu durumda, daha nce yazlm yazlarmdan, teorik ve politik evrimime ilikin deinmeleri ve bilgileri ieren yazlar derleyerek, yazamadm teorik ve politik otobiyogranin eksiini bir para olsun kapatmaktan baka bir arem kalmam bulunuyor. Bu derleme elbette bir otobiyogranin canllndan yoksun olacaktr. Ama baka are de imdilik grnmyor. Ayrca derleyeceimiz Trkiye Sosyalist Hareketinin Tarihi zerine Yaz ve Tanklklar bal altndaki yazlar, otobiyogra eksiini bir lde kapatbilir. Yine ksa bir sre nce Gelecei Gemiten, Gemii Gelecekten Kurtarmak Dnyann Halleri zerine Denemeler balyla derlediimiz denemeler de bir lde bu Otobiyograk Yazlar derlemesinin kuruluunu giderip, teorik ve politik evrimin gerek yaamla balantsnn ipularn verebilir. Bu nedenle biri sunulmu, dieri de yaknda sunulacak bu l, bir btn olarak kabul edilebilir. Ayrca bu l, Marksizmi Savunmak ve Gelitirmek st balkl kitap ile bir arada alt kitaplk daha sistematik bir btn oluturmaktadr. Bu nedenle hedemiz en ksa zamanda bu alt kitab bir an nce dzenleyip internette okuyucunun emrine amade klmaktr. Bu vesileyle, okuyuculara bu alt kitab bir arada okumalarn neririz, o zaman tm bu teorik ve politik evrimin daha geni ve derin tablosunu greceklerini dnyoruz. *** Elbette bu derlemeye alnanlarn dndaki birok yazda da otobiyograme ilikin bilgi ve deinmeler bulunmaktadr, ama o yazlar bu derlemeye alnmad. Bunun nedeni, bu derlemeyi teorik ve politik evrimimi ele alan yazlarla snrl tutmaya almamdr. Derlemedeki yazlar nasl dzenlemek gerektii ciddi bir sorun oldu. Teorik ve politik evrim zerine bu yazlarn bizzat kendileri de o evrimin belli aamalarnn, belli momentlerinin birer belgesidir.
5
Demir Kkaydn
Onlarn bu zelliklerini gz nne alarak, yazl tarihlerine gre dzenleseydim, teorik ve politik evrimimi ele almn evrimi az ok bir kronolojik srayla izlenebilirdi. Ama bunun mahzuru vard. Yazlarn ieriklerinin kronolojisi ya da ele aldklar evrim aamalar, yazl tarihlerinin kronolojisi ve aamalaryla akmyordu. Yani evrimin daha eski dnemleri ille de daha eski yazlarda ele alnmyordu. Hatta insanlarn yalandka ocuklua ve genlie dnmeleri gibi evrimin daha eski aamalar, o evrimin daha sonraki aamalarnda yazlm yazlarda ele alnyordu. Yani, yazlar yazl tarihlerine gre sralansa anlatlan evrim kronolojik bir izgi izlemeyecekti, ierik kronolojik olmayacakt. Bu da okuyucunun olay ve gelimeler arasndaki balanty yitirmesine yol aard. Eer yazl tarihleri deil de yazlar ierikleri bakmndan, ele aldklar dnemler itibariyle bir kronolojik sralamaya koyulsa bu kez de, rnein, nceki bir dnemi anlatan yaz sonra yazlm; sonraki dnemi anlatan bir dier yazya gre nce yazlm olabildiinden, yazlarn metodolojisine yansyan teorik evrimin kendisi karmakark olacakt. Bu da birok yanl anlamaya yol aabilirdi. Sonunda ortalama ya da uygun bir yol en iyisi olarak grnd. Marksizmin Marksist Eletirisine nsz olarak yazdm, 1974te hapisten ktktan sonraki dnem ile yine ayn kitaba nsz olarak balanlm, ama ok uzun olduundan msvedde olarak kalm ve yarm braklm, doumdan hapisten ka kadar olan dnemi ele alan; biri taslak kalm biri yaynlanm iki nsz, yani neredeyse btn teorik ve politik evrimimizi ana hatlaryla ortaya koyan iki yazy en baa koyduk. Bu iki yaz, otobiyograme ilikin en son yazlm yazlardandr. Ama ok gerilere gitmeleri ve btn evrim hakknda ana hatlaryla bir kir verdikleri dnlerek en baa konuldu. Bundan sonra, ayn hikyenin farkl dnemlerini, farkl dnemlerde daha zgl ve ayrntl olarak ele alan yazlar, ele aldklar dnemlere gre, ama yazl tarihleri de gzetilerek bu uzun yaznn arkasna koyuldu. Eer okuyucu biraz aba gstermeyi gze alrsa, biz okuyucuya, derlemeye WASP Olmakla balayp, devam etmesini ve en bataki en kapsaml teorik evrimi en sonda okumasn neririz. Bylece evrim zerine yazlm yazlarn evrimini aa be yukar dorudan alglayabilir. Ama bu, dikkat isteyen zahmetli bir itir. Evrim zerine yazlm her yaz teorik ve politik evrimimin bir ann yanstr. Dolaysyla o anki metodoloji, kavram ve paradigma, dorudan evrimin ele alnnda da grlebilir.
6
Bu zellii gz nne alndnda, bu teorik evrim zerine yazlar aslnda anlattklar evrimin birer belgesidirler de. Bu niteliiyle kitap ayn zamanda bir sistem karakteri tamaktadr. Sistemler, kendi varlklarn da ortaya k ve evrimlerini de aklarlar ve kendi varlklaryla akladklarnn doruluunun bir kantn olutururlar. Bu sistem karakteri nedeniyle, Byk anlatlarn sonunun gelmediini bizzat varlyla kantlar, nk kendisi bir Byk Anlatdr. Bu anlamda sadece Marksizmin (Bir byk anlatnn) Postmodernizme cevab deil, varlyla onun rtlmesidir. 28 Temmuz 2008, Pazartesi Berlin
Demir Kkaydn
Ksa zyaam
10 Haziran 1949da, Balkesirin Savatepe ilesinde domuum. ki yandayken aile Bakray vadisindeki linyit yataklaryla nl Soma ilesine tanm. Baba, Garp Linyitleri letmesinde ii, anne ev kadn. lk ve ortaokul Somada. Yaz tatillerinde her trl ite alma. etin Altann yazlar ve sosyalizmle tanma. Balkesirde yatl olarak lise. Yaz tatillerinde Garp Linyitleri letmesinde eitli ilerde alma ve Souk Demircilik mesleini kapma. Son snfta Ana dilinizi niin seversiniz? balkl kompozisyon devine, Ana dilimi sevmek zorunda deilim cevab nedeniyle atlmamak iin tasdikname al. zmirde Karyaka Erkek Lisesi. Bir yl bekleme. Garp Linyitleri letmesi ve ark Sanayi Mensucat Fabrikasnda iilik. Serserilik gnleri. Trkiye i Partisi, Karyaka lesindeki almalara katl. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sosyoloji (gece) blmne kayt. Gndzleri bir muhasebecinin yannda boaz tokluuna i, geceleri niversite. niversite igalleri. renci hareketlerine katlm. Bir evre ve rgt araylar. Samsun-Ankara Yry. Sadece bo zamanlar deil, tm zamanlar ve mr sosyalizm uruna mcadeleye ayrma karar. Devrimci renci Birliinde boylu boyunca devrimci mcadeleye giri. Mitingler, yryler, igaller, grevler, kyl hareketleri. Hayatmn en gzel dnemi.
9
Demir Kkaydn
smet Demir ile tanma ve birlikte ii hareket ve rgtlenmelerine katl. Ambarl Termik, Nuh imento, zmit Ranerisi, Taksim Opera naat ve daha bir yn irili ufakl ii rgtlenme ve direnilerinde Yap ileri Sendikas (YS) Bakan smet Demire yardmclk. 10 Haziran 1969 olaylarndan[*] sonra zmir Aliaa Raneri naatnda rgtlenmek zere smet Demir ile zmire gidi. Yaz boyu zmirde inaat ve mensucat ikollarnda ve Aliaada rgtlenme almalar. Deniz, Cihan, Taylanlarla Trkiyede yeni bir Vietnam iin gerilla savan balatma hazrlklar. Taylann ldrl ve Denizin tutuklan.[**] FKFnin (Fikir Kulpleri Federasyonu) Dev-Gen (Trkiye Devrimci Genlik Federasyonu) olduu kongrede stanbul Blge Yrtme Kuruluna ve Genel Ynetim Kuruluna seili.[***] Gerilla savan renmek zere Filistine gidi. Demokratik Filistin Halk Kurtulu Cephesinde klasik askeri eitim. rdn Kralnn Fedailere ilk g denemesi. Savasz sava. Ve sava. Ameliye.[****] Drt buuk ay sonra artk renecek bir ey olmad ve Trkiyede ii snf iinde uzun vadeli almak iin dn. Kargamta hudutta yakalan. kence. Nizip ve Antep Cezaevlerinde iki buuk ay. Tahliye. zmire gidip Aliaadaki almalara katlma. Grevler, direniler. Necmettin Giritliolunun ldrl.[*****] Bunlarn yan sra Hikmet Kvlcmlnn kard Sosyalist gazetesinin rgtlenmesinde alma. Bu gazetede ilk yazlar. Kvlcmly ve Trkiyeyi anlamak iin Tarihe ynelme, bir yandan Boaz Kprs naatnda smet Demir ile rgtlenme almalar, dier
10 Haziran 1969da stanbul niversitesinin igalinin ardndan renciler alt saat boyunca polisle att. Polis aralar yakld, yzlerce renci ve polis yaraland Kksz Yayn (Keli parantez iindeki yldzl notlar bize aittir.) [**] 23 Eyll 1969. [***] Fikir Kulpleri Federasyonunun (FKF) 9-10 Ekim 1969da Ankarada toplanan 4. Kurultay rgtn adn Trkiye Devrimci Genlik Federasyonu (DevGen) olarak deitirdi. [****] 1969 ylnn ikinci yarsndan balayarak rdn gvenlik kuvvetleri ile rdne gm ve slenmi Filistinli gerillalar arasnda artan gerilim ve atmalar giderek younlat. rdn Kral, 1970 ylnn ubat aynda Filistin gerillalarna kar ilk saldrlar balatt. Dura kalka ilerleyen atmalar younlaarak Kara Eyll Katliamna vard. ABD, Irak ve srailin destekledii rdn ordusu, Suriyenin desteini geri ekmesiyle zayf den Fedaileri, rdnden zorla att. [*****] Necmettin Giritliolu 23 Austos 1970de katledildi..
[*]
10
yandan vakayinameler, ftvetnameler, bni Bibi, Urfal Matyos, Taberi, vb., tarihleri. 12 Mart. Sonradan TSPi kuracaklarn hi bir ey yapmama izgisine eletiriler ve rgtlenme almalar ve bu nedenle disiplinsizlik sulamalar. Kontrol dna kaymay engellemek iin bir tr srgn ve tecritlere uraylar. deolojik ve politik muhalefete kar kiisel ypratma ve dedikodu. Fabrikalarda souk demirci olarak iilik ve rgtlenme almalar. Dev-Gen stanbul davasndan tutuklanma. Davutpaa Klasnda be ay hapislik. Tahliye. Tekrar iilik ve rgtlenme almalar. Engellemeler, tecrit ve kiisel dedikodular. Sonunda tm balar koparp kendi bana yola k. Gayr memnunlarla birlikte toparlanma. 12 Mart dnemi biterken ilk k. Kvlcm gazetesi.[*] Tutuklanma. stanbul DGMde (Devlet Gvenlik Mahkemesinde) gazetedeki yazlardan, nce yz zerinden 36, sonra da 17 yla mahkmiyet. Topta (1,5 yl), Nide (7 yl), toplu olarak elli metrelik tnel kaz. Tnelin yakalan, stlenme. Hcre, hapis cezas. 12 Eyll. damlar protesto. Hcre. Devlet bakanna hakaretten dava. Malatyaya toplu nakil. Malatya E Tipi zel Cezaevinde 15 ay mahede hcresi. Tahliye ve mevcutlu olarak Sarkama, askerlie. Cezaevi yllarnda birok yazlar. Kvlcm dergisinin saysnn ve Sosyalist gazetesinin son on saysnn btn belli bal yazlar. Faizm, nc Enternasyonalin lav, Sovyet devletinin snf karakteri sorunlarn aratrrken Mandel, Troki ve Drdnc Enternasyonalle karlama. Klasik Marksizmi savunan bu gelenee katlma. Arkadalarn bu hza ayak uyduramamas ve 12 Eyll arifesinde tekrar tek kal. 12 Eyllden sonra Almanyada Yol dergisinin btn temel yazlar. Bu ilikinin Malatyaya nakil ile kopmas. Askerden tebdil-i hava alarak stanbula geli ve Fransaya ka. Fransada iltica. Franszca kursu. LCRde (Drdnc Enternasyonalin Fransa Seksiyonu, Devrimci Komnistler Ligas) alma. Almanyaya gelme karar. Almanyada GMde (Drdnc Enternasyonalin Almanya Seksiyonu, Enternasyonalist Marksistler Grubu) alma. Ne Yapmal dergisi. Devrimci Marksist Tartma Defterleri. Gmen hareketi iinde sosyalist ve devrimci bir kanat iin almalar.
Kvlcm gazetesi: 4 Mart 15 Nisan 1974 tarihleri arasnda stanbulda alt say yaymlanmtr.
[*]
11
Demir Kkaydn
Trkiye solunda tartmalarn balamas. Sosyalist Forumlar. Trkiyede hareketin tekrar ykselii. Kurueme.[*] Avrupadaki paraleline katl. Birlik mi Rekompozisyon mu kitap.[**] Duvarn ykl.[***] Yapran kmldamad ve tm bu gerici atmosferin zel hayat bile kuatt yllar. Kvlcml arivinin Amsterdamdaki arive (Amsterdamdaki Sosyal Tarih Arivi) verilii ve Stockholmde veri bankasna geiri. Taksi ofr olarak almaya balama. Yabanclar hareketinde younlama. Trkiyede kan zgr Gndeme haftalk yazlar. Dnya ii snfnn siyah ve beyaz blnml teorisi ve bunun sonular zerine almalar. Sosyalizmin Sorunlar teorik dergisi. lerlemeci ve iyimser tarih anlay ile kopuma. Ulus teorisinden hareketle ulus konusunda sosyalist programn formlasyonu. Baka bir uygarln programlatrlmas gerei. Bu ynde deneme ve deinmeler. Kxz dergisi. nce mailboxlar ve BBSler (Blten Panosu Sistemi) araclyla politik faaliyet denemeleri[****] Sonra internetin yaygnlamas. nternetteki forumlara yazlar. calann Suriyeden srl zerine yazlar. Karlmas zerine, calann Yaamn Savunmak in Trk Giriiminde alma. eitli toplantlar. Krt hareketinin iinde bulunduu dnm zmleyen yazlar. zgr Politikada haftalk yazlar. 2000de Yeni Gndemde haftalk yazlar. Kvlcml Sempozyumu.[*****] 6 Ocak 2002, Pazar
Kurueme: 1989 ylnda yaynlanan bir arnn ardndan Austos aynda balayan ve yedi ay sren solun birlik zerine tartma toplantlar. [**] 1989da Koral Yaynlarnca yaynlanan ortak alma. [***] 9 Kasm 1989. [****] Mailbox: Posta Kutusu; BBS-Bulletin Board System: Blten Panosu Sistemi. nternetin yaygnlamasndan nce kullanlan bilgisayar aracl ile elektronik or tamda iletiim ve dosya al-veri sistemleri. [*****] Kvlcml Sempozyumu, 2001 ylnda Almanyada yapld.
[*]
12
Ek
Bu yaz 2002 ylnda yazlmt. Bundan sonra bu derlemenin yapld tarihe kadar unlar eklenebilir. 2004e kadar zgr Politika ve Trkiyede kan lkede zgr Gndeme yazlar. Bunlarn yan sra Demirden Kaplar sitesini ve bu sitenin tamamlaycs olarak Yazlar ve Yanklar forumunu hazrlama ve yaynlama. Buralarda ekstra yazlar. Trkiyede devrimci ve demokratik btn teorik, entelektel ve politik gleri toplayacak bir dergi iin alma ve giriimler. Bunlarn bir sonu vermemesi, ama yan rn olarak Kxz sitesinin faaliyete gemesi. Beikinin eletirisi, Tersinden Kemalizm kitab.[*] Marksist Din ve styaplar teorisinin yeniden formlasyonu. Bunun nda Ulus Teorisinin eletirisi ve kuruluu. Byk Ortadou Projesi ve Sosyalist Strateji Sempozyumunun hazrlan ve kitab.[**] Trkiyede dergi karamaynca Kxz sitesiyle internet yayncl ve kitap yaynnda younlama. Kitaplar yaynlayacak yaynevi bulamama nedeniyle bizzat kendi kitaplarm yaynlamas iin bir yaynevini destekleme (Versus Yaynevi). Marksizmin Marksist Eletirisi kitab, kitabn devamn (sz verilmi olmasna ve kitabn nsznde belirtilmi olmasna ramen) Versus Yaynevinin yaynlamay reddedii ve kaybolan iki yllk emekle ortada kalma. Kxz sitesine saldrlar ve teknik sorunlarda younlama. Tarihi Konuuyoruz Sempozyumuna bildiriler. Sansr, susu ve engellemeye urama.[***] Kitaplar yaynlayacak yaynevi bulamaynca, onlar en azndan internette okuyuculara sunma giriimi ve bu kitaplardan biri olarak Otobiyograk Yazlarn hazrlan ve onun iindeki bir yaznn eki olarak da bu satrlar. 16 Temmuz 2008, aramba
Araf Yaynlar, ubat 2005. Araf Yaynlar, Ekim 2005. [***] Tarihi Konuuyoruz Sempozyumu, Kasm 2007, stanbul
[*] [**]
13
Demir Kkaydn
Ek 2:
Yukardaki ek, 2008 ylnda yazlm. Bu arada geenleri ekleyelim. 2008 ylnn 9 Kasmnda stanbulda yaplan Kvlcml Sempozyumuna katlm ve bu sempozyuma Marksizmde Yap ve zne Sorunu Kvlcmlnn Katklar ve Eletirisi balkl bildiriyi sunu. Nizamettin, Engin, Ahmet, Ali, Ferhat, Birol, Dilek gibi dostlarn maddi ve manevi destekleriyle Kksz Yaynlarn kuruluu ve Marksizmin Marksist Eletirisinin geniletilmi ikinci basks ilk kitap olarak ve elinizdeki ikinci kitabn da ikinci kitap olarak yaynlan. Bu vesileyle yukarda ad geen ve gemeyen btn dostlara teekkr bor bilirim. Onlarn maddi ve manevi destekleri olmasayd bu kitap elinizde olmazd. 8 Nisan 2009, aramba
14
Taslak Olarak Kalm Bir nszde Teorik ve Politik Evrimim
Kxz Sitesinde ilk Yaynlana nsz

Geen yl, Marksizmin Marksist Eletirisine bir nsz yazmaya giritiimde konu ok dalm ve bir tr kendi teorim evrimimin hikyesine dnmt. Daha sonra bu metni nszde kullanamayacam dndm ve bir kenara braktm. imdi Marksizm konusunda ve onun nasl renilebileceine dair tartma balamnda, bu yollar nasl kat ettiimin hikyesini yaynlamann yararl olacan dnyorum. Yalnz unutmamak gerekir ki bu bir msveddeydi ve sonra tekrar ilenme frsat bulunamamtr. Bunlarn gz nne alnarak okunmasn dilerim. Her gn yeni bir blm buraya asmay deneyeceim. Aslnda burada anlatlan hikyenin bittii yerde Marksizmin Marksist Eletirisinde anlatlan hikye balamaktadr. 2 Bu bakmdan nszde anlatlan hikyeyi
2 Marsksizmin Marksist Eletirisinin Tarihsel Maddeciliin Tarihine Katk alt balkl nsz hapisten ktm noktada balamaktadr. Bu derlemede, Teorik ve Politik Evrimim balkl blmn ardnda yer almaktadr. 15
Demir Kkaydn
daha iyi anlamak iin de yararl olur. lk satrlar kimseyi yanltmamal, nszden tamamen farkl bir dnem ve konu sz konusudur. 17 Ocak 2008
1974 Ylnda Hapse Girinceye Kadar

Bu nsz, yazarn, elinizdeki kitapta derlenen yazlarda3 dile gelen grlere nasl bir evrim sonucu ulatn aklamaya yneliktir. Yazarn teorik evrimi olarak grnen evrim ayn zamanda belli bir noktadan sonra Tarihsel Maddeciliin evrimi ve tarihi ile i ie gemektedir. Dolaysyla Tarihsel Maddeciliin Tarihine Bir Katk olarak da okunabilir. Bu zette, yazar, kiisel tarihi bakmndan sz konusu evrimin tm karmakln gstermek gibi bir ama gtmemektedir. Byle bir giriim u an hem mmkn deildir, hem de bu kitabn amalar asndan gerekli deildir. te yandan, yazar, bu sadeletirilmi zette, kiisel teorik evrimi, bugn bulunduu noktadan deil, evrimin gerekletii zamanda grd ve yaad biimiyle anlatmay hedeemektedir. Ne var ki yazar bunun pek mmkn olmadn bilmektedir ve bu nedenle, evrimi otantik biimiyle anlatma ynndeki btn abalarna ramen, bu evrimin bugn bulunduu noktadan bir hikyesi olmaktan kurtulamayacan bilmektedir ve burada okuyucuyu bir kez daha uyarmak iin bu satrlar bir frsat olarak grmektedir. *** Daha henz ocuk denecek yalarda, grdm, duyduum, okuduum veya bizzat maruz kaldm hakszlklar, basklar, yoksulluklarn nasl yok edilebilecei sorusu beni srekli megul ediyordu. Bir hakszlk, bir yoksulluk grdmde, duyduumda veya bizzat kendim yaadmda tarifsiz aclar hissediyor, ou zaman bir kede gizlice alyordum. Bunlar yok etmeyi ne zaman sorun ettiimi hatrlamyorum. nk sadece kendimi bu hakszlklardan azade klmak gibi bir yaklamm olduunu hi hatrlamyorum. rnein, zengin olmay hi hayal etmedim, fakirliin olmamasn hayal ettim. Bu yaklamn nereden iime ilediini bilmiyorum. inde yaadm evreden ve aileden aldm kesin.
3 Kastedilen Marksizmin Marksist Eletirisi adyla yaynlanan kitaptr. 16
Eitsizliklere ve hakszlklara tepki duymann, onlar kabullenememenin, byle bir dnyay katlanlmaz bulmann nasl salam bir hareket noktas ve byk deeri olduunu, dorusu imdi kavrayabiliyorum. nk bugn yle bir dnyadayz ki, insanlarn yaadklar dnyay katlanlmaz bulma gibi bir hareket noktasna sahip olabilmeleri, var olann dnda baka bir dnyay hayal edebilmeleri bile giderek olanakszlayor. Bask, smry, eitsizlikleri, vb., akl ve ahlak ve insanlk d bulma, o zamanlar toplumda solunan bu atmosfer, giderek yok oluyor. O zamanlar, balklarn suda yaayp suda yaadklarn bilmemeleri gibi, bizler de bilincinde olmadan byle bir atmosfer iinde yayor, byle bir atmosferin, ortamn iine douyorduk. imdi artk baka bir dnya var. nsanlar eitsizlii, basky ve smry katlanlmaz bulmuyorlar. Kendileri bunlarn kurban olduklarnda da, sadece kendilerinin kurtulmas iin bir eyler yapyorlar. Bu yok olu, eitliki bir toplum idealinin ald derin yaralar kadar, kapitalizmin her eyi kr tanrsna, rekabete kurban eden; sadece parayla llebilen eylerin bir deeri olduu ve parayla llebilir olmayan hibir deerin kalmad genellemi meta retiminin kar durulmaz yayl ve toplum hayatnn tm alanlarn, tm gzeneklerini deer yasasnn egemenlii altna almasnn da bir sonucu. Nedeni ne olursa olsun, bu olgu, bu durum bir gerek. Ve bu gerek durum ok ciddi baka bir temel sorunu ortaya karyor. Bu sorunu yle aklamay deneyelim. Engels, bilimsel bakmdan deeri olmayan ahlaki itirazlarn sosyolojik anlamlarn zmlerken, bir toplumsal sistem tarihsel mrn tamamladnda, toplumsal geliimin nnde bir engel oluturduunda, insanlara akl ve ahlak d gelmeye balar diyordu.4
4 F. Engels, Felsefenin Sefaletine nsz: Burjuva ekonomisinin yasalarna gre, rnn en byk ksm, onu reten iilere ait deildir. imdi tutar da, bu hakszlktr, byle olmamaldr dersek, bu kez de bu szlerin ekonomi ile dorudan bir ilgisi kalmam olur. Byle sylemekle, bu ekonomik gerein ahlak duygularmzla elitiinden baka bir ey sylememi oluruz. Bundan tr Marx, kendi komnist istemlerini, hi bir zaman buna deil, kapitalist retim biiminin her gn gzlerimiz nnde yer alan ve gittike daha byk llere varan kanlmaz kne dayandrmtr. Onun syledii tek ey, art-deerin denmemi emekten ibaret olduudur ki, bu da basit bir gerektir. Ama biim ynnden ekonomik olarak yanl olan, dnya tarihi bak asndan doru olabilir. Eer kitlelerin ahlaki bilinci, klelik ya da toprak klelii durumlarnda olduu gibi, bir ekonomik olgunun hak17
Demir Kkaydn
Ama yle bir durumu aklndan geirmiyordu: Bir olgu, mrn doldurmu olmasna ramen ve hatta fazlasyla mrn doldurmulua ramen, bilin onun hakszln ilan etmiyorsa ne olacak? Engelsin aklna bile getirmedii bu olaslk, bizlerin karsna bir sorun olarak km bulunuyor. Bir toplumun tarihsel mrn tamamlamlna ramen yaamas yle uzayabilir ve bu ylesine bir rmeye yol aabilir ki, artk insanlar baka bir dnyann var olduunu ve olabileceini hayal edemez duruma gelebilirler. Sistem insanlara akl ve ahlak d gelmez olur. Byle bir durumda, her ey olmas gibi olduundan, Hegelin deyimiyle, gerek olan akli olduundan, gerein en bilimsel analizleri bile, onun bir olumlamas, merulatrlmas haline gelebilir. rme artk ylesine youndur ki, tpk bir kara deliin o muazzam ekim gcyle n bile kamasna olanak tanmamas gibi, muazzam boyutlara ulaan bir rme de, bizzat kendisinin grlmesinin, tannmasnn, katlanlmaz bulunmasnn koullarn ortadan kaldrabilir. Diyalektik bir bak asndan byle bir olaslk dlanamaz. Bugn biraz byle bir durumda gibi grlyor insanlk. Tabakhanede alan iiler bir sre sonra o ufuneti duymaz olur. Bugn insanln giderek artan bir blm, artk uzun bir zamandan beri kapitalizm tabakhanesinde alan ve kapitalizmin yayd pis kokular artk duymayan iiler gibidir. Onlar o ufunetin iine domulardr ve ondan baka bir havann varln bilmemektedirler ve bu nedenle de ufunetin farkna varmalar olanakszdr. O iilerin tekrar bu pis kokuyu hissedebilir hale gelebilmesi, durumu katlanlmaz bulabilmesi iin, oraya krlardan esen iddetli bir rzgrn dalarn taze havasn, kr ieklerinin kokusunu tamas gerekir. Bu taze rzgr ise ancak hayaller tayabilir. Bu nedenle bugn, hayal edebilmenin tarihin belki hi bir dneminde olmad kadar hayati nemi bulunmaktadr. Brakalm gelecee ynelik eitliki ve dayanmac bir toplum hayalini bir yana; artk, imdiye kadar mcadeleyi engelliyor, insanlar tevekkle yneltiyor diye eletirilen, hakszlklarn cezalandrlaca, hakkn yerini bulaca bir te dnya hayali bile bugn devrimci bir anlama sahiptir. nk en akld grlen tanr ya da te dnya dncesinde bile, bu dnyay katlanlmaz bulma dncesi vardr. Bu dnce her eyin badr.
szln ilan ederse, bu, o olgunun mrn doldurmu bulunduunun, bir ncekinin ekilmez ve savunulmaz duruma gelmi olmasndan tr ortaya baka ekonomik olgularn km bulunduunun kantdr. Demek ki, ok doru bir ekonomik ierik, biimsel ekonomik yanlln ardna gizlenmi olabilir. 18
Baka bir var oluu dnemeyenler bu dnyay katlanlmaz bulamayacaklardr. Artk hayal edemez durumdadr insanlar ve ancak hayallerin aynasnda bugnk dnyann katlanlmazl grlebilir. Bizler eski dnyann tam da yok oluunun arifesinde bu dnyaya geldiimiz iin, ocukluun sisli anlarnn ardnda kalm o dnyay hatrlayabiliyor ve hatrladka bu dnyann nasl bir dnya olduunu, bir zamanlar srf krlarn havasn soluduumuzu grebiliyor ve bu dnyay hala katlanlmaz bulabiliyoruz. Bunu grnce, bizlerin de o zamanlar solduumuz havann deerini bilmediimizi grerek, o dnyann nice deerli olduunu daha iyi anlayabiliyoruz. Ama dorudan bu ufunetin iine doun kuaklarn, byle bir kyasl, ama dolaysyla dnyay katlanlmaz bulma ans giderek azalyor. *** Bizler, hakszlklarn hibir zaman cezasz kalmayaca; Allahn er veya ge, bir gn onlar cezalandraca; Allahn yaplan her trl hakszl bildii; bu dnyada olmazsa bile teki dnyada adaletin yerini bulaca eklinde bir atmosferi soluyarak dnyaya gzlerimizi ayorduk. O dnya eitsizlii, hakszl ve zulm nasl yok edeceini bilmiyordu ve bunu becerememiti, ama katlanlmaz buluyordu; doru bulmuyordu en azndan. Bizlerin ilk politik ilerleyii bunlarn te dnyada deil, bu dnyada ve bizler tarafndan ortadan kaldrlabileceini savunma biiminde Allah ile bir polemik iinde geliiyordu. Ama bask ve adaletsizliin normal karland veya katlanlmaz bulunmad bir dnyada, Allah ile polemiklerimiz, artk iyice anlamsz ve sama kayor. Artk, eitsizlik ve adaletsizlii grme ve onu katlanlmaz bulma duygusuna yeniden hayat verebilmek iin Allah ile birlikte hareket etmemiz gerekiyor. Artk Allahn Allahszlara, Allahszlarn Allaha ihtiyac var. Diyalektik ebedi hkmn icra ediyor ve her ey kendi zddna dnyor. O zamanlar, iine doduumuz toplumda, insanlar, en yararsz bilinen bcee, (rnein, bir karasinee ya da eek arsna) ac ektiren ocuklara, Onlar da Allah yaratdr derlerdi. imdi ekolojinin yeni yeni kefettii gibi, en anlamsz ve zararl grlen varlklarn bile var olularnn bir anlam olduuna inanlrd. Zenginler zenginliklerinden utanrlar, bunu gizlerlerdi. Zenginlik utanlacak bir eydi, nk ok mal haramsz, ok laf yalansz olmazd. Belki paras olmayan birisi onu grp imrenebilir diye sokakta bir ey yemezlerdi. Hediyeler, kimin getirdii bilinmesin diye, grnmez bir yere sktrlrd, hediyeyi alan altnda kalmasn veya baka hediye getirenler
19
Demir Kkaydn
olanaklar yoksa yle pahal bir hediye getiremedikleri iin zlmesinler diye. Sa elinin yapt iyilii sol elin bilmeyecek derlerdi. Emee deer verirlerdi. Yerde kurumu, neredeyse talam bir ekmek paras grseler bile, defa pp balarna gtrdkten sonra ykseke bir yere koyarlard. Bir msabakada galip gelenlerin vnmesi, sevin gsterileri yapmas ve alklanmas aypt, yenilenin gururu krlmasn diye. Somut davranlar elbette bu ilkelerle eliirdi ou kez, ama bu elikiyi ortadan kaldrmak iin ilkeleri yok etmeyi akllarna bile getirmezler bu elikiyi gizlemenin yolunu ararlard. Bunlar yaamam, grmemi, duymam bir dnyaya bugnk dnyann akl ve ahlak d grnme ans olabilir mi? imdi baka bir dnyada yayoruz. Kapitalizm btn bu gelenekleri silip sprd. Artk dnlerde kimin ne kadar para takt ve hangi hediyeyi getirdii bara bara ilan ediliyor. Gol atan bir sporcu ve takm sevin gsterilerinden ne yapacan bilemiyor. Fakirlik, aptallara has grlyor ve herkes zenginlii ile vnp onu gstermek iin birbiriyle yaryor. Markalar belirliyor insanlarn deerini. Byle bir dnyaya doan bir ocuun baka bir dnyay tasavvur etme ve bunu sama bulma ans neredeyse sfrdr. Salk gibi ancak kaybedildiinde deeri anlalan bu adetler, bu ilkeler, bizlerin iine doduu bu atmosfer, binlerce yllk bir birikimin son kalntlaryd. Kkleri, Komnde, kanda snfsz toplumlarda olan ve binlerce yllk uygarlklar boyunca, ezilenlerin mcadeleleri araclyla Hristiyanlk ve Mslmanlk gibi uygarlk dinlerinin (Hak dinleri) iine ilemi, bu deerlerle dolu bir dnyayd bu. Bu dnyaya gzlerimizi amtk. Buna ek olarak bir de burjuva aydnlanmasndan ve humanizminden kaynaklanan, insanlarn dillerine, dinlerine, milletlerine hi bir nem ve ayrc nitelik vermeyen; insanlar bunlarla deil, iyi veya kt, zengin veya fakir, cesur veya korkak olarak deerlendiren; her dilden, her milletten, her inantan insanlarn iinde iyiler de ktler de, zenginler de fakirler de, korkaklar da cesurlar da olduundan sz eden; tm insanlar sevmeyi ve kendini onlara kar sorumlu grmeyi alayan, proleterlemi aydnlanmac bir aile ortamna gzlerimizi atk. Binlerce yllk dinlerin ve aydnlanmann plebyen deerleri ile bizi kuatan o aile ve evre olmasayd; o geleneklerin son kalntlarnn hala yaad bir dnyaya gzlerimizi amasaydk, aada anlatlacak hikye hi olmayabilirdi.
20
*** Hakszlklar ve yoksulluklar yok edilebilir miydi? Bunlar bir kader miydi? Edilebilirse nasl edilebilirdi? Babam Allaha inanmyordu ve smr, bask ve hakszlklarn, bu dnyada yok edilebileceini dnyor ve Allaha inananlarn ileri te dnyaya havale etmesini, bu dnyadaki dzeltme abalarnn nnde bir engel olarak gryordu. Annem ise inanyordu ve te dnyada hakkn yerini bulacan dnyordu. Sanrm yukardaki soruya, bu dnyada bu hakszlklarn yok edilebilmesinin mmkn olduu cevabnda babamn pay bykt. Babamn pay demek, Aydnlanmann pay demekti. Hakszlklarn bu dnyada yok edilebilecei varsaym, ilk bilinli ocukluk gnlerimden beri hep hayatmn merkezinde oldu. Btn hayatm bunun nasl olabileceine cevap aramak ve o an bulduumu dndm cevap erevesinde yaplmas gerekeni yapmaya almakla geti. imdi hayal meyal hatrladm o ocukluk gnlerimde, grdm, duyduum ve yaadm hakszlklar ortadan kaldrmak iin, o sralar yeni yeni kmaya balayan resimli roman kahramanlar, rnein, Spermen gibi, olaanst glerim olmasn dilediimi, Allahn bana byle gler vermesi iin dua ettiimi hatrlyorum. Allah bu dnyay dzeltmek iin yardma aryordum, zm Allaha ve te dnyaya havale etmiyordum. lkokulu bitirdiim yllarda, 27 Mays sonrasnn Trkiyedeki gerilik ve adaletsizlikleri sergileyen atmosferi iinde, gazetelerde ska grlen, maaralarda yaayan kyllere, okulsuz, yolsuz, doktorsuz kylere, toplumdaki dier yoksulluk ve adaletsizliklere ilikin birok yaz okuyordum. Bunlarla mcadele iin, okuyup doktor veya retmen olmay, ondan sonra da o yoksul ve geri kylerin en geri ve cra olanlarndan birinde btn mrm geirmeyi hayal ediyordum. Allahtan olaanst gler istemenin yerini, karnca kaderince bir eyler yapabilmek almt. Herkesin benim gibi davranmas durumunda da o kylerin gerilik, yoksulluktan ve cehaletten kurtulabileceini var sayyordum. Arkadalarm arasnda byle hayalleri olan tek insandm belki de. Bir iki kere bu hayallerimden bahsettiimde alayla karlanca onlar kendime saklar olmutum. Tam olarak ne zaman bilmiyorum ama sanrm 1965 seimlerinde, Trkiye i Partisinin ilk radyo konumalarn dinlediimde, bu yaklammn deitiini sanyorum.
21
Demir Kkaydn
Trkiye i Partisinin aday konumaclar, iler, Kyller, Marabalar, Ezilenler, Smrlenler diye sze balyorlard. Btn zenginlikleri yaratanlar sizlersiniz, ama bu yarattklarnzdan zerrece nasiplenemeyenler, bask, yoksulluk, cehalet iinde braklanlar da yine sizlersiniz diyorlar ve are olarak, yoksullarn, smrlenlerin birlemesi ve siyasi iktidar almas gerektiini sylyorlard. Ya da en azndan sylediklerini ben byle anlyordum. Bu grleri bir kere duyunca, kylerde doktorluk veya retmenlik yaparak yeryzndeki adaletsizlikler, smr, gerilik ve yoksullukla mcadele edilemeyecei; bunun sebeplerle deil, sonularla uramak olaca; sebepleri ortadan kaldrmann yoksullarn ve ezilenlerin rgtlenmesi, birlemesi ve iktidar almas ile ilgili bir sorun olduu sonucuna kolaylkla ulaabiliyordum. Tbii buradan da yeryzndeki bask, smr ve adaletsizliklere kar mcadele etmek iin, ezilenlerin birlemesi iin almak ideali, ky retmenlii veya doktorluu idealinin yerini alyordu. Kim bilir belki biraz da etin Altana hayranlm ve onun yazlarnn ve bir gazeteci olmasnn da etkisiyle, bu ynde en yararl olabilmenin yolunun da gazetecilik olduunu; gazetecilikle hem adaletsizliklerin sergilenebileceini hem de onlara kar neler yaplabileceinin anlatlabileceini sanyordum. Her ey o kadar net ve akt ki, insanlara bunu anlatnca onlarn hemen bunu kabul edeceklerini ve birleeceklerini dnyordum. *** Ama gerek hayatta durum hi de yle deildi. nsanlar bu kadar ak eyleri anlamamak ve kabul etmemekte anlalmaz bir diren gsteriyorlard. Hatta en ok ezilen ve smrlenler bu kirlere en kar ve tepkililer oluyordu ou kez. Bu kirler o yoksul insanlar tarafndan kuku, korku ve hatta dmanlkla karlanrken, aydnlar, renciler, st snardan saylabilecek insanlar bu kirlere daha yatkn oluyorlar ve savunuyorlard. Bu elikinin bir izah ve zm gerekiyordu. Demek, biz bir eyleri yanl yapyorduk ki, eyler olmalar gerektii gibi deildiler. Ne yapmak gerekiyordu? Bunun bir aklamas, bir zm olmalyd? Bunun srr nerede bulunabilirdi? O zamanlar yle bir akl yrtmeyle yolumu bulmaya altm hatrlyorum. Bir hastal tedavi edebilmek iin o hastaln nedenini anlamak, bunun iin de biyoloji, anatomi, zyoloji, tp bilmek gerekirdi.
22
Toplumdaki hastalklar ve onlar ortadan kaldrma mcadelesinde karlalan sorunlar zmek iin de, onlarn nedenlerini bilmek gerekir. Biyoloji nasl bize canl organizmadaki ileyii ve hastalklar anlama ve onlar yok etme olana sunuyorsa, toplumun bilimi olan sosyoloji de, toplumun ileyiini ve ondaki hastalklarn nedenlerini anlamamz salayabilir ve onlarn nasl yok edileceini bize gsterebilirdi. Hsl, bilimsel olmak gerekiyordu. O halde yaplmas gereken ey, ncelikle, Toplum Bilimi, yani Sosyoloji renmekti. Byle bir akl yrtme sonucu, niversite imtihanlarnda girmek istediim blmlere ilikin tercihlerimi hep sosyal bilimler alannda yapmtm. Bunun sonucu olarak da stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi Sosyoloji (Gece) Blmne kaydolabilmitim. Bakalar iin niversiteye gitmek veya sosyoloji blmne kaydolmak bir meslek edinmenin arac iken, benim iin anlam, yeryzndeki bask ve smrnn nedenlerini daha derinden anlamak ve onlarla mcadele edebilmenin yolunu yordamn renmekti. Sosyolojiyi sosyalizm iin semitim. Bu seim, Sosyoloji hakknda bir bilgisizlie ve yanlsamaya dayanmakla birlikte, kanmca ok salam bir hareket noktasyd. Nasl nceleri adaletsizlik ve smryle mcadele iin Spermen, retmen, doktor veya gazeteci olmak istediysem imdi de sosyolog olmam gerektiini dnyordum. Hedef hep aynyd: bask, smr, yoksulluk ve adaletsizliklerle mcadele. Ama edinilen tecrbelere bal olarak, bu mcadelenin nasl yaplabileceine ilikin tasavvurlar ve dolaysyla yaplmas gereken iler de deiiyordu. Btn bu deiim iinde deimeyen bir tek ey vard: yeryznden smr, bask ve adaletsizlii yok etme ideali. Dolaysyla benim kafamdaki sosyolog, o zamanlar bunun bilincinde deildim ama imdi dnnce fark ediyorum ki, bir meslek olarak veya yaygn anlamyla sosyolog deil, bir devrimciydi, bir sosyalistti. Daha dorusu bilince kmam ve ifade edilmemi olmakla birlikte, sosyolojiye yaklamm ve onunla ilikiyi koyu tarzm byleydi. Bylece 1967- 68 retim ylnda, toplumdaki adaletsizlikler ve smr ile mcadele edebilmek, bunlara yol aan toplumsal yasalarn srrna varabilmek iin stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi Sosyoloji - Gece Blmnde niversite eitimine baladm. Gndzleri hemen niversitenin karsndaki Beyaz Saray arlarndaki bir muhasebecinin yannda boaz tokluuna alyor, akamlar da sar klarn, lo ve bo dershane ve koridorlarna garip bir hzn verdii Edebiyat Fakltesine gidiyordum.
23
Demir Kkaydn
*** 1967-68 yllarnda stanbulda niversite rencisi olmann, hele sosyoloji blmnde okumann nasl byk bir ans olduunu, ancak yllar sonra kavrayabilmiimdir. Trkiye i Partisi ykseliinin zirvesindeydi. Trkiyenin en iyi aydnlar ve en ileri iilerinin cebinde Trkiye i Partisi yelik kart bulunuyordu. i hareketinin ykselii bizzat TP ve DSKde ifadesini buluyordu. Kyller de ufaktan ses vermeye balamlard. Dou Mitingleri ile Krt hareketi uzun sren bir uykudan uyanmaya balamt. Eski hemeri gruplarnn (Krtler, Lazlar, Karsllar) ve burjuva partilerinin kontrolndeki renci derneklerinin (TMTF, MTTB, TMGT) kabuuna smayan ve Fikir Kulpleri Federasyonu (FKF) yumurtasnda olgunlaan renci hareketi yumurtann kabuunu atlatmaya hazrlanyor, gemini kemiriyordu. Harika bir tartma ortam bulunuyordu ve bu tartmalar soyut ve pratikten uzak deil, son derece somut siyasi grevler balamnda yryordu. rnein, Osmanlnn toprak dzeni veya bir elikinin nasl tanmlanaca zerine u veya bu gr o gnk politik grevler veya devrim stratejisi tartmalar balamnda son derece pratik ve somut bir anlama sahip oluyordu. Mthi bir alkla okunuyor, tutkulu tartmalar onlar izliyordu. Sosyoloji blm de bu tartmalarn dnda deildi. Derslerde en soyut ve skc bilinen sosyoloji veya felsefe teorileri bile bu atmosfer iinde somut bir politik anlama balanarak tartlyor ve reniliyordu. O zamanlar Sosyoloji Blmnde asistan ve TP yesi olan Oya Baydarn (Sencer) hazrlk snf imtihanlarn baarmak iin okunmas gereken kitaplar listesi (Literatr), o yllarda Trkeye evrilmi kitaplarn snrllna ramen, daha sonraki yllarda devrimci rgtlerin yapacaklar Teorik Eitim Planlarndan ok daha geni bir ufka sahipti ve daha derinlikliydi. Aa yukar o dnemlerde Trkiyede sosyalizm ve marksizm konusunda km btn kitaplar kapsyordu. Marksn Kapitalinden (zet), Thomas Moreun topyasna; Rousseaunun kitaplarndan diyalektik ve tarihsel materyalizm zerine kitaplara kadar btn nemli kitaplar bu listede bulunuyordu. Ve bu kitaplar derslerde okuyor, anlatyor ve tartyorduk. Oya Baydar kendine asistan yapp, ona byle bir inisiyatif tanyan ise daha kk bir beylikken Osmanl ile ittifak yapm Mihallk Tekfuru Kse Mihailin soyundan gelen, artk soyu tkenmi Osmanl-Bizans elebiliini, hogr ve liberallikle birletirebilmi, muhtemelen kendi bilimsel
24
snrlarn bilen ve bunu asistanlarna tand geni alanla kapatmaya alan Nurettin azi Ksemihal isimli bir profesrd. Ksemihalin Sosyoloji Tarihi derslerinde okuttuu Sosyoloji Tarihi adl kitap, aslnda u bizim Leninin, Bay Pitirim Sorokinin Kymetli tiraar adl yazsnda szn ettii P. Sorokinin ada Sosyoloji Kuramlar kitabnn neredeyse kopyas gibiydi.5 Bu kitabn temel zellii, neredeyse o zamana kadarki, btn nemli sosyoloji kuramlarn bir somut toplumun analizi erevesinde bir yerlere yerletirmi olmasndayd. Yani her kuram toplumun bir yann ne kard veya esas olarak o alanda younlat asndan anlatlyor, eletiriliyor ve bu balamda snanyordu. Tbii yazar bylece, ayn zamanda, btn kuramlar kapsayan kendi kuramn da (ki bu sistematik olma iddial ama eklektik bir kuramd) aklam oluyordu. Bu erevede Marksizm de, toplumda ekonomiyi ne karan bir sosyoloji teorisi veya ekol, ekollerden bir ekol, teorilerden bir teori olarak ele alnyordu. Ama bu derslerin nemi, neredeyse btn sosyoloji okullar, yani metazik sosyolojiler hakknda bir kir sahibi olmamz salamasyd. Onlar tanynca da, bir sosyalist olarak, sosyolojinin kendisinin, bizzat Marksizmin ifade ettii snf savamnn bir alan olduunu gryorduk. Sosyoloji renmek iin sosyolojiyi sememizin ocuksu san grmek bu derslerin en nemli kazancyd. Marksn bir yerde dedii gibi, kazancmz kaybettiimizdi: Ham hayallerimiz. *** N. . Ksemihal, btn bilimsel snrllna ramen ok nemli ve salam bir noktay yakalamt. Hep, dnceleri kaynandan okuyun. Aslnda byle kitaplar da ok fazla deildir. Sakn ikinci el kitaplardan renmeye kalkmayn. nemli olan dncenin o ilk ifade ediliindeki skntlar, dolambal yollar, zorluklar, tutkulardr derdi ve buna uygun olarak da derslerinde zellikle Klasik Yunan Felsefesinin, Rnesans ve Aydnlanma dneminin dnrlerinin kitaplarn veya onlardan blmleri okuturdu ve bunlar zerine bizleri tartmaya tevik ederdi.
5 Bu intihali, P. Sorokinin Bir Bunalm anda Toplum Felsefeleri kitabn (stanbul, Remzi Kitabevi, 1968) eviren Mete Tuncay, kitaptaki bir dipnotta olduka diplomatik bir dille yle ifade ediyor: stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Profesr Sayn Nurettin azi Ksemihailin Sosyoloji Tarihi adl kitabnn Sorokinin ada Sosyoloji Kuramlar adl yaptnn geni lde paralel olduunu belirtmekte fayda vardr. 25
Demir Kkaydn
Bylece Aristonun Politika veya Organonundan Macihavellinin Prensine; Platonun len veya Devletinden Descartesin Metod zerine Konumasna veya Baconun Novum Organonuna kadar, listesi daha ok uzatlabilecek olan, modern bat dncesinin kaynaklarnn en nemlilerini birinci elden okumu ve tartm oluyorduk. Kanmca bu paha biilmez deerde bir birikimdi. Yine bu stanbul elebisi Ksemihal, sanrm kendi yetkisi erevesinde, Cemil Meriin haftada bir gn Edebiyat Fakltesinde bir dershanede bir konferans vermesine de olanak salamt. Bunlar da karmyordum. Cemil Meri, zellikle 19. yzyl Fransasnn ve Fransz kltrnn hayran, eski skenderun Komnist Partisinden olduu sylenen, bir tarihi ve dn adamyd. zellikle Fransz tarihini ve sosyalizmini anlatyordu konferanslarnda. Ama bunlar yle kuru, sradan konferanslar deildi. nceden hazrlanlm, zengin armlar, ufuk ac ve dndrc deinmelerle dolu, Cemil Meriin tutkuyla, kaslarnda sinirlerinde yaayarak olaylar anlatt derslerdi. rnein, Blanquinin bir mahkemesini anlatrken, Blanquinin sorgusunda meslek olarak Proleter demesi zerine, nce yarg olup, Byle meslek yoktur dedikten sonra, Blanqui olur, Proleter, milyonlarca Franszn mesleidir diye haykrarak, o an kendince yaard ve yaad biimde de bize yaatrd. Bylece Marksizmin temel kaynaklarndan biri olan, Fransz sosyalizmini de renme olanamz oluyordu. Dersler sadece bat dncesinin kaynaklar zerinden yrmyordu. Cahit Tanyol adl yine yeteneksiz ve birikimsiz bir profesr daha vard. O da Kemal Tahir ve dris Kkmerden kapt6 kimi grleri savu6 Aslnda dris Kkmer ve Kemal Tahirin orijinal gibi piyasaya srlen ve zellikle saclar arasnda epey pirim yapan grlerinin kayna, Doktor Hikmet Kvlcml ve onun Tarih Tezidir. Tabii bu tezin ii boaltlm ve devletle uzlatrlm hali. Kemal Tahir, Kvlcml ile hapis yatt yllarda ondan kapt kir krntlarn biimsizletirerek ve kendine mal ederek epey nam yapm ve dris Kkmer ve Cahit Tanyol gibi niversite profesrleri araclyla epey yanklara yol amt. Bizim sosyoloji blmnde karlatmz bir bakma bu suyunun suyu yanklard. Buna Hikmet Kvlcml birka kez deinir. rnein Toplum Biimlerinin Geliimi adyla yaynlanan ve orijinal ad Marksta lkel Komn ve Tarih olan kitabnn nsznde yle yazyor: Bizim Mister Toynbee Tarih Bilimini Altst Ediyor eletirimiz, o kpeksiz kyde deneksiz gezenlere kar deneme idi. Birka edebiyat bu denemeyi 26
nur, zellikle Osmanl ve slam zerinde younlard. Bylece bir yandan bir sosyalist olarak bu devleti ve mesiyanist 7 grlerle tartrken ve bu tartmalar iinde kendimizi bilerken; dier yandan da o tarih zerine daha geni bir bilgi edinme olanamz oluyordu. Osmanl toplum dzeni, Evliyalar, Mecelle, slam Hukuku, vb., derslerin belli bal konularyd. Bu derslerde de Farabi, bni Haldun gibi slam uygarlnn dnrleri okunuyor ve tartlyordu. Bylece klasik uygarlklarn birikiminin slam uygarlna geen miras ile de tanm oluyorduk. Bu tartmalar sadece derslerde srmyordu. Derslerin dnda sosyalist hareket de bu tartmalar yapyor, ayn kitaplar okuyordu. Btn bu tartmalarn z, Trkiyede devrim stratejisinin ve programnn ne olaca idi. Yani iinde bulunulan aamada hangi glere dayanarak, hangi gleri karya alarak bir mcadele yrtmek gerektii, dolaysyla da nasl bir programa sahip olmak gerektii idi. En soyut ve ilgisiz gibi grnen tartmalar bile bu balamda bir anlam tayordu. Bu dnem Trkiye tarihinin en kritik, canl, yaratc ve nemli dnemlerinden biri, belki de birincisidir ve biriciktir. Daha sonraki btn blnmeler, siyasi ekillenmeler hep bu dnemdeki gr ve varsaymlara gre ortaya kmtr.
yle okuyup geti. lerinden o denemenin lanetlenip unutulacan dnen birisi, denemede yazlanlar anlayabildii kadar biimsizletirerek eine dostuna, hatta niversitemizin bilginlerine kendi orijinal bulular diye, ucuz pahal, toptan perakende satmakla yetindi. (Dr. Hikmet Kvlcml, Tarih Tezi Kitap Birarada, s. 442, Diyalektik Yaynlar) Yine baka bir nszde ayn konuda u satrlar okunuyor: Onun iin 1940 yllarnda yazlm: Mister Toynbee Tarih Bilimini Alt st Ediyor yahut Tarih ve Allah polemik denememiz kursamzda kald. Kiicil ilikili bir iki edebiyat bir iki kez okumakla kaldlar. Kimisi, bizim nasl olsa otorite olmadmz dnerek ltfettiler. Eletirinin kysndan kesinden kestikleri paralar, elerine dostlarna kendi orijinal bulular olarak sundular. Allah raz olsun: Emeimizi unutulmaktan kurtardlar. Aslyla hi ilgisi kalmam biimsizlikte niversite yanklarna kap atlar. (Age., s. 13). Bu alntlarda sz edilen Birka edebiyat Nazm Hikmet ile Kemal Tahirdir. Kendine mleden ise Kemal Tahir. te sosyoloji blmnde, Cahit Tanyolun derslerinde karlatklarmz aslyla ilgisi kalmam bu yanklard. 7 Mesiyanist (Mehdici): Trkln ve Osmanlln baka olduu ve adeta insanl kurtarmakla grevli ve buna ehil olduu tarznda bir yaklam. Bu yaklam hala btn slamc evrelerde egemendir. 27
Demir Kkaydn
*** Bu ilk yl bittiinde, Marksizm hakkndaki bilgilerimiz, etin Altann veya Orhan Hanerliolunun makale ve kitaplarnn dna km oluyordu. Geri hala kaynandan uzaktk, bu alanda evrilmi birka el kitabndan tesini bilmiyorduk, ama bu bile uluslararas sosyalist yaznla ve orijinal kaynaklarla bir ba anlamna geliyordu. Sanrm esas nemli kazan, Marksizmin zerinde ykseldii eski Yunan, Rnesans ve Aydnlanmann mirasn ve Marksizme kar ykseltilmi sosyoloji ekolleri ve teorilerini dorudan veya dolayl olarak tanm olmakt. Bu yl boyunca, belki Marksizmi deil, ama onun zerinde ykseldii birikimi (Felsefe) ve onun zerine rtlm pleri (Sosyolojiler) biraz olsun tanmtk. O, hl masallarn yedi zorluktan sonra ulalan hazinesi gibi derinlerde bir yerdeydi. Yollar yedi bal ejderhalar tutmutu. Tbii o zamanlar bunun byle olduunu da bilmiyorduk. Okuduumuz Marksist el kitaplarndan rendiklerimizi Marksizm sanyorduk. Ama ok nemli bir sonuca ulamtk: Sosyoloji, yani toplum bilimin kendisi bizzat Marksizmin ifade ettii snf mcadelesinin bir alanyd. Ve sosyolojiler aslnda Marksizme kar sava yrten ideolojilerdi. Buradan da o yl yaptmza tam ters olan u sonu kyordu: Sosyoloji (toplum bilimi) niversitelerin sosyoloji blmlerinde renilemezdi. Btn sosyolojiler aslnda bunu engellemenin aralaryd. Onlar hastalklarn gerek nedenlerini gizlemek iin; sistemi yaatmak iin vardlar. Onlar zmn yolu deil, sorunun kendisiydiler. Bir tek sosyoloji vard: Marksizm, yani Tarihsel Maddecilik. O da bizzat btn sosyolojiler tarafndan, kendilerinden biri gibi, ekonomik faktre arlk veren, tek yanl bir gr olarak, bayalatrlarak ele alnyor, tantlyor ve eletiriliyordu. Sosyolojiden reneceimizi renmitik. rendiimiz: niversitelerin sosyoloji blmlerinde sosyoloji renilemeyecei idi. Dolaysyla niversiteye devam etmenin bizim iin bir anlam kalmamt. Belki bir meslek olarak, geimi salamak iin eitime devam edilebilirdi. Ama baka bir bilgi, tecrbe ve karsamaya bal olarak onu da bir kenara atmtk. Bizler sn toplumda yayorduk. Bizzat Marksizm retiyordu ki, insann dncesini belirleyen varldr. Toplumsal konumumuz da ezilenlerin iinde olmalyd ki, yarn br gn, bilgilerimizi o st bir konumu merulatrmak iin kullanmayalm. te bizzat niversitede okuduumuz sosyolojiler bunun rnekleriyle dolu deil miydi?
28
Diplomal bir sosyolog olduum takdirde, kolaylkla i bulabilirdim. Yapacam i ise, en kt ihtimalle bu gerici teorileri gen beyinlere rnga edecek bir retmenlik veya bir fabrikada daha rane smr mekanizmalarnn kurulmasnda veya daha incelmi ve geni apl benzer projelerde almak olabilirdi. Bu ise, sadece mesleimde inanlarma ters iler yapmak anlamna gelmezdi, o iler ayn zamanda olduka st ve iyi bir toplumsal konum anlamna geleceinden, bir sre sonra inanlarm yaptm ilere uygun hale gelebilirdi. Bylece sosyoloji eitimini, sadece sosyolojide sosyoloji renilemeyecei iin deil; ayn zamanda toplumsal konum olarak da hibir zaman st ve imtiyazl bir konumda bulunmamak iin brakmaya, daha dorusu niversiteye devam etsem de, hibir zaman diploma almamaya karar verdim. Ertesi sene imkn bulduka felsefe ve psikoloji blmlerine de devam ettim, ama olduka parlak bir renci olmama ramen, hibir zaman diploma almaya almadm ve almadm. niversite reniminde, gerekten renilebilecek en nemli dersi renmitim: Ancak sosyolojiyle savaarak ve sosyolog olmayarak gerek bir sosyolog olunabilecei. Daha sonraki yllarda, Hikmet Kvlcmlnn Metazik Sosyoloji Eletirileri kitabn okuduumda; onun da, sosyoloji ve Marksizm konusunda bu kendi ulatm sonular destekleyen ayn zde grleri yazdn grdmde, dncemin doruluuna olan gvenimin de pekitiini hatrlyorum. Bugn de bu sonularn alfabetik dorular olduunu dnyorum. Sosyal bilimler alannda okuyan ve alanlara kar, imdi bile, son derece salkl olduuna inandm bir kuku ile yaklarm. Celltlar her zaman rahiplerle birlikte olurlar. Devletin iddet aralarn modern toplumun celltlar olarak tanmlarsak, sosyologlar ve sosyal bilimciler de modern toplumun rahipleridirler. Bylece, sosyoloji eitimiyle ve niversiteyle, ne sosyalizm ne de yaamm asndan hibir ilikim kalmam bulunuyordu. niversiteyi ve Sosyolojiyi bitirmem iin bir yl yetmiti. Bundan sonra niversite benim iin sadece, ilgimi eken kimi dersleri izlemenin, sosyal mcadelenin ve askerlii tecil etmenin bir alan ve arac olacakt. *** Ama sosyolojiyi (Marksizmi) nerede nasl renebilirdim? Sosyal mcadeleye daha da aktif ve verimli olarak nerede nasl katlacaktm?
29
Demir Kkaydn
Trkiye i Partisi (TP) ya da Fikir Kulpleri Federasyonu (FKF) artk ne teori ne de sosyal pratikte aradklarm sunmuyordu. Tam anlamyla bir boluktaydm. Nereye, hangi organizasyona gideceimi, ne yapacam bilmiyordum. 1968 ylnda, altm muhasebecinin yanndaki iten ayrldm bir yaz sonu gnnde, skntm atmak iin gittiim naraltnda[*] zmirli hemehrim olan Boyboy Mustafa araclyla Deniz Gezmi ve dier arkadalarla tantm ve ayn gn tanmamzdan az sonra, Samsundan Ankaraya yryeceiz, gelir misin? dediler. Gelirim dedim. Yapacak hibir iim, hi bir balantm ve gelecee ilikin somut hibir planm bulunmuyordu. Belki aradm bu grup arasnda bulabilirdim. Onlar epeydir uzaktan izliyor, tanmak iin can atyordum. stanbuldaki renci hareketinin ne kard ve karaca; sonraki gelimelere damgasn vuracak, ou Devrimci Hukukular Birliini kurmu, imdi de Devrimci renci Birliini kuracak gruba rastladm hayal bile edemezdim. 1968-69 yln stanbulda Deniz Gezmiin lideri olduu Devrimci renci Birliinin (DB) topu topu 15-20 kiiyi gemeyen militan ekirdek kadrosunun bir yesi olarak geirdim. Bu dnem btn hayatmn en zengin; en gzel, en youn dnemi oldu. Bu dnemde en nemli, siyasi, rgtsel deneyleri edindim. Tarihte yirmi yllarn yirmi gnde, yirmi gnlerin de yirmi ylda getii dnemler vardr. Yirmi yln yirmi gnde getii dnemlerden birini, hem de onun tam merkez slerinden birinde yaayacaktm. Daha sonraki hayatmda edindiim tm deneyler, tm gzel anlarn toplam o dnemin kenarna bile varamaz. *** Felaketler asla yalnz gelmez diye bir sz vardr, ansl rastlantlar da. Bunu iki byk ans daha izledi. Tbii bunlarn nasl bir ans olduunu ancak sonra grebildim. O zamanlar her ey kendiliinden yleydi. Devrimci renci Birlii yer bulamaynca, Yap ileri Sendikas (YS) bakan olan smet Demir, DBe sendika binasnda yer vermiti. Bylece DB araclyla Trkiye ii hareketinin modern tarihinin ve halk hareketinin binlerce yllk birikiminin bilekesininin ortaya kard; bir benzerine bir daha rastlamadm Pugayev, Pano Villa, Zapata gibi ezilenlerin naralt: stanbulun eitli semtlerinde naralt aybahesi vardr. Burada deinilen, eski Beyazt Meydannda cami ile ktphane arasnda yer alan ve niversite rencilerin youn olarak gittii ak hava kahvesiydi..
[*]
30
kendi iinden kard liderlerin soyundan, gerek bir ii ve halk nderi smet Demir ile tanmak ve birlikte almak imkn ortaya kt. Ama ans burada da bitmiyordu, DB ve Deniz araclyla, YS ve smet Demir ile tantm gibi, smet Demir ve YS araclyla da, yaayan en byk ve yaratc Marksistlerden biri olan Hikmet Kvlcmlnn eserleri ile tanacaktm. Evim ve kalacak yerim olmadndan, smet Demir, kendisinin de yatmak iin kulland, sendikann st katndaki odada yatbi leceimi sylemiti. Bu oda ayn zamanda Hikmet Kvlcmlnn, kitaplar almad ve raarna koymad iin elde kalm kitaplarnn korunduu depoydu da. Uyku tulumumu Tarih Devrim Sosyalizm, lkel Sosyalizmden Kapitalizme lk Gei-ngiltere, Trkiyede Kapitalizm, Uyarmak in Uyarmal, Uyanmak in Uyarmal, Trkenin reme Yollar ve Dil Devrimciliimiz, Karl Marksn zel Dnyas gibi kitaplarn ve satlmadan kalm Sosyalist gazetelerinin zerine seriyordum. Uyuyamadm geceler, uyumak iin onlardan birini alyor ve sayfalarn kartryordum. Kak Elmasn bulduu rivayet edilen ve elinde nasl bir hazine bulunduunu bilmeyen, bu nedenle onu birka kak karl satan balk gibiydim. Nasl bir hazinenin zerinde yattmn farknda bile deildim. Yaayan en byk Marksist teorisyen ve militanlardan birinin, her biri Marksizme bir katk olan kitaplarn uyku getirmek iin okuyordum. Alclarmn dalga boylar ve frekanslar henz o yaynlarn frekanslar ve dalga boylarn tanmaktan ok uzakt. Bu mucizev rastlant bir bakma sonraki btn hayatm ve almalarmn rotasn izdi; sosyal alt stlkler maherinde ve labirentinde yolumu bulmam salad. ans yardm etmi, sosyoloji eitimine son verdikten sonra gerek sosyoloji eitiminin hem pratii (Deniz Gezmi ve smet Demir) hem teorisi iin (Hikmet Kvlcml) en iyi, ei bulunmaz retmen ve yoldalarla karlamtm. Elbette o zaman bunu bilmiyordum. Deniz, ara sra yine bir delilik yapmasn diye tutmaya altmz, yerinde duramaz ve sevimli arkadamz ve nderimiz; smet Demir, alkol almad zamanlar elleri titreyen ve hi bilmediimiz, duymadmz eyler anlatan bir sendikac; Kvlcml garip, anlayamadmz eyler yazm, polis ikencelerinde hi konumamas ve spartak yaam ve en uzun hapis yatan (22 yl) komnist olmasyla efsane olmu bir Eski Tfekti. Hayat sadece deerli sanlanlarn deersizliini retmez. Deerini bilmediklerimizin deerini de. Gerekten deerli insanlar, gerekten deerli
31
Demir Kkaydn
her ey gibi, var olduklarnda varlklarn bile fark etmediimiz, yitirdiimizde ise eksikliini grdmz, deerini anladmz eyler gibidirler, rnein, salk gibi. *** Evet, sosyoloji, yani Marksizmi sosyalizm mcadelesi iinde renecektik ama sosyalist ortam Marksizm diye, niversitede rendiklerimizden bile daha geri skolstik ve Marksizmle ilgisi bulunmayan bir tartma iinde bulunuyordu ve el kitaplarndan Marksizm diye rendiimizin Marksizmle ilikisi bulunmuyordu. Tbii, tpk balangta Sosyolojide sosyoloji renilemeyeceini bilmememiz gibi, bunu da o an bilmiyorduk, pahal tecrbeler ve uzun araylarla yllar sonra karlabilecek bir sonutu bu. O dnemde Marksist klasikler henz yeni yeni yaynlanmaya balamt. Birok nemli metnin evirisi bile yoktu. Marksizmi renmekte genellikle Diyalektik ve Tarihsel Materyalizmi anlatan ikinci el eitim kitaplar kullanlyordu. Marksizm diye rendiimiz bu mekanik ablonlar ve emalard. Bunlara ek olarak, Maoun Stalinin kitaplar bulunuyordu. Marksizm diye onlar reniyorduk. O dnemin tartma ve karsamalar hakknda bir kir vermek iin u rnek verilebilir. lkel, Kleci, Feodal, Kapitalist, Sosyalist Toplum ablonu mehurudur. Herkes bu ablonu kabul ediyor ve strateji tartmalar bu ortak kabul zerinde yryordu. rnein, Devrim Stratejisi balamnda Trkiyenin kapitalist mi, feodal mi, yar-feodal mi olduu yolunda bir tartma yryordu. Sosyalist Devrim diyenler kapitalist bir lke olduunu, Demokratik Devrim diyenler de yar-feodal veya feodal bir lke olduunu savunuyorlard.8 Ama her iki taraf da, bu emann doru olduu varsaymndan hareket ederek bu tartmay yapyordu. Kimse bu emann, bu sralamann kendisini ve dayand mant sorgulamay aklndan bile geirmiyordu. Asya Tipi diyenler de farkl deildi, onlar da bu emaya, Trkiyenin istisnai, o kalplara smayan bir yeri olduunu sylemelerine olanak saladklarn dndkleri bir ek yapyorlard, emaya ve dayand manta deil, sralamasnayd itiraz.
8 Evet, Feodal! Bugn kimilerini gldrebilir, ama o dnemde rnein Mihri Belli, Trkiye toprandan feodalizm fkryor diye yazlar yazyordu. Bizler de daha sonra fabrikalar ve onlarn bacalarndan kan dumanlar gsterip, yine feodalizm fkryor diyerekten bununla dalga geerdik. 32
Bylece Trkiyedeki btn Marksist tartmalar aslnda Marksizmle ilgisi bulunmayan emalar ve varsaymlar zerinden yryordu. Tbii o zamanlar kimse bunun farknda deildi. Zaten Marksizmi renmemizin tarihi, bir bakma bunun farkna varmzn tarihidir. Bir de genellikle Maodan ve onun elikiler zerine yazlarndan gelen, Tarihsel Maddeci yani Sosyolojik olmaktan ziyade Felse (Diyalektik Maddecilik balamnda) yrtlen tartmalar vard. Sosyoloji Tarihsel Maddecilik idiyse, Felsefe karl olarak da Diyalektik Maddecilik kullanlyordu. Bu tartmalarda aslnda sosyolojik bir sorun olan snar ve onlarn konumlar ve karlar, yani strateji dorudan Diyalektik Maddecilikin, yani felsefenin kavramlarndan karlmaya allyordu. Tarih ve Sosyolojiden, yani Marksizmden iyice uzaklalyor ve tam anlamyla bir ortaa skolastiine dlyordu. Bu nedenle o dnemde sosyalistler arasndaki tartmalar, sadece feodal, kapitalist, sosyalist gibi ematik ve mekanik bir tarih kavrayna boulmak deil, tarih ve olgular alanndan felse speklasyonlar alanna; Sosyolojiden Felsefeye bir geri gidi anlamna geliyordu. rnein, eliki gibi bir takm felse kavramlardan, dorudan snf ilikilerine ve stratejik grevlere ynelik karsamalar yaplyordu. Aslnda kullanldklar anlamyla eliki gibi kavramlar da Marksizmdekiyle ilgisiz kavramlard. Marksizmden ziyade Taocu ve Konfyusu felsefeyle ilikileri vard. Ama bu kavramlar Diyalektik Maddeciliin kavramlar gibi kabul ediliyor ve devrim stratejisine ilikin tartmalar btn bunlar zerinden yrtlyordu. Bu eliki zerine bu skolstik tartma da iki dzeyde yryordu. Birincisi, eliki kavramnn ierii ve eitleri zerineydi. rnein, atma; uzlamazlk, elikinin farkl kategoriler olduu zerinde duruluyordu. Bunlarda anlalsa bile bir de elikinin trleri zerine bir tartma yryordu. Ba eliki, Aktel Ba eliki, Ana eliki, Temel eliki, Yan eliki gibi bir sr eliki trleri de kmt ve bunlar herkes tarafndan kabul grmyordu. Kabul grmedii gibi bunlarn anlamlar zerinde de bir anlama yoktu, nk u veya bu eliki trn kabul veya ona u ya da bu anlam vermenin zorunlu olarak devrim stratejisine ilikin belli karsamalar gerektirdii var saylyordu. Ama sorun sadece bununla da bitmiyordu. elikinin ne olduunda ve eliki trlerinde soyut ve normatif olarak anlalsa bile, bu sefer de toplumdaki hangi elikinin ne tr bir eliki olduu sorunu ortaya kyordu. rnein, proletarya burjuvazi elikisi, kimine gre ba eliki, kimine
33
Demir Kkaydn
gre temel eliki, kimine gre (toplum demokratik devrim aamasndaysa mesela) yan eliki olarak tanmlanyordu. Trkiyenin sosyal olaylar bakmndan en zengin olduu dnemde en kritik tartmalar, brakalm Marksist veya sosyolojik olmay bir yana, brakalm onun bayalam, mekaniklemi, emalara dndrlm el kitab versiyonlar bir yana, tam bir skolstik tartma olarak yaplyordu. nceden kabul edilmi ema ve kategorilere gereklikler sdrmaya allyordu. in kts bu ema ve kategoriler ilkel, kleci (...) snamasnda olduu trden sosyolojik deil, elikiler bahsinde rnek verildii gibi felse kategorilerdi. Ama bu kategoriler de de Marksist felsefe (Diyalektik Materyalizm) balamnda retilen elikiden de farkl ieriklerdeydi. Dolaysyla bu dnemin strateji tartmalar aslnda Marksizmi ve Tarihsel Maddecilii daha iyi kavramay salamak bir yana, skolstik tartmalar iinde yitip gitme ve ondan uzaklama sonucu douruyordu. Sosyoloji eitimini brakp iinde Marksizmi renmeyi umduumuz ortam byle bir ortamd. Bunlarn Marksizm olmadn renmemiz sosyolojide sosyoloji renilemeyeceini renmemizden daha uzun, zor ve dolambal bir yol izledi. Ama tm bu olumsuzlua ramen btn bu tartmalar yapanlar, bu tartmalarla ilgili en iyi kavramsal aralar Marksizmin sunduu varsaymndan hareket ettiinden, Marksist klasiklerin evrimi ve okunuu bu tartmalarn esas olumlu ve ilerletici yann oluturuyordu. Bu kitaplar evrilip okunduka da, bu eviri ve okuma sonucunu veren tartma ve varsaymlarn Marksizmle ilgisinin olmad grlyor veya en azndan bu olanak ortaya kyordu. Ne var ki, bu kazan bile olduka snrlyd. Bu klasikler anlalmak iin, en azndan zerlerinde ykseldikleri kltr ve bilgi birikiminin ve genellemelerini yaptklar, yasalarn ne srdkleri olaylarn, yani tarihin asgari lde olsun bilinmi ve hazmedilmi olmasn var sayarlar.9 Sosyalistlerin ou iin bu geerli deildi. zellikle yeni kuak ve kitleler halinde sosyalist olanlar iin bu n koul hibir ekilde sz konusu edilemezdi. Yani bu kitaplar okuyanlar da bu kitaplar anlayacak kltrel, olgularn bilgisine ilikin bir arka plan bulunmuyordu. Dolaysyla bu kitaplarn pek anlalma ans yoktu. Tek sorun bu da deildi. El kitaplarndan, ikinci elden renilen baya Marksizm, belli bir bak asn yayd ve glendirdii iin orijinal ki-
9 Marks ve Engels, Bir tek bilim vardr, Tarih bilimi diyorlard. 34
taplar okunduunda, o el kitaplar okunmadan anlalabilecek ekilde anlalmasnn bile nnde engel haline geliyordu. El kitaplarndan bir kere lkel, Kleci, Feodal emasn benimsediniz mi, Engelsin Ailenin, Devletin ve zel Mlkiyetin Kkenini veya Marksn Grundrisseini kavramanz neredeyse olanakszlar. rnein, Engelste ok ak olarak, feodalizm, Roma uygarlnn ykl ile ve ilkel sosyalizmi yaayan Barbarlarn igali ile balantl olarak ele alnr, zaman olarak daha sonra, yani klecilikten sonra gelmesine ramen sosyolojik olarak komne daha yakn olarak deerlendirilir. Yani emann kavramlaryla ifade edersek, Feodalizm, lkel Sosyalizme kendisinden sonra sraland Klecilikten daha yakndr. El kitaplarnn emalaryla beyni ekillenmi olup da bu kitab okuyan, artk bunu gremez ve Engelsi anlayamaz hale gelir. Ya da kafas bu emayla ekillenenlerde Engelsin Komnn bir kalnts olarak Alman Markna,10 Rus Mirine veya ngilterede Hasting Savanda ta balta kullanldna; rlandallar arasnda yaayan komn geleneklerine ilikin syledikleri, yani ilkel sosyalizmden kapitalizme, hatta modern sosyalizme gei gibi konular karsnda en kk bir dikkat ve kavray gc bile grlmez olur. Keza Marks ve Engelsin bu sralamay, teorilerini ilk kez formle ederlerken, bir kir vermek iin, geer ayak zikrettikleri, bu sralamay yaparken Akdeniz, Ortadou, ran, Hint ve in uygarlklarn pek bilmedikleri ve o zamanki tarih bilgisinin eski Greklerden teye pek gitmedii anlalmaz olur. Ve nihayet bu tartmalarda bilgiye ve bilime yaklamla ilgili, ok daha temel bir sorun bulunuyordu ou kimse bakmndan. Bu kitaplar okuyanlar, bu kitaplardan rendikleri kavramsal aralarla sosyal gerekliin daha derin bir analizini yapp ondan daha doru sonular karmak iin deil; zaten nceden kafalarnda ekillenmi politika ve stratejileri, Marksist bir sylem iinde teorize edebilmek iin okuyorlard. Politika ve strateji sonda deil, bata bulunuyordu. Yani byk ounluk, bilimsel dncenin ok temel bir varsaymndan, bilime bilim d kayglarla yaklamamak gerektii ilkesinden ve varsaymndan uzak bulunuyordu.11
10 Mark: Cermenlerde Komnn kalnts olan ky ortaklamacl; para birimi olan Mark deil. 11 Marks, bu temel varsaym konusunda ok aktr: Bir kii, bilimi, (ne denli yanl olursa olsun) bilimin kendisinden deil de, dardan, yabanc, d ilgilerden kaynaklanan bir gr asna uydurmaya urat zaman, ben o kiiye aalk derim (Artk deer Teorileri) 35
Demir Kkaydn
Bylece bir yandan pratik olarak tam bir ykseli dnemi yaayan ii, kyl, renci mcadelelerinin tam ortasnda bulunuyorken, teorik olarak, bu skolstik tartmalar ve yukarda deinilen el kitaplarnn yaratt engellemeler, vb., nedeniyle sosyolojiyi (yani Tarihsel Maddecilii) renmek bir yana, ondan uzaklam oluyorduk, ama bunun farknda bile deildik, nk rendiimizin Marksizm ve Tarihsel Maddecilik olduunu sanyorduk. Ve iin ilginci, hareketin ykseli dneminin sunduu baarlar nedeniyle, bildiklerimizin dorulandn dnyorduk. Teorimiz doruydu ki pratikte baarlar elde ediyorduk. Bu varsaym, yani bir sosyal hareketin baarsnn ille de doru bir teori gerektirmeyecei ve baarnn bir teorinin doruluunun ls olamayaca gibi bir sorun aklmzn ucundan bile gemiyordu. Sosyolojide okurken en azndan Tarihsel Maddeciliin dayand birikimi ve onun dmanlarn tanm oluyorduk. imdi o dman, bizzat Tarihsel Maddecilik ve Marksizm postuna brnm olarak karmza kyor ve biz onun byle olduunu bilmediimiz iin Marksizm ya da Tarihsel Maddecilik (sosyoloji) diye metazik emalar ve skolstik tartmalar reniyorduk. Buna karlk, sosyal mcadeleler pratiinde buna zt olarak ok zengin bir bilgi ve tecrbe birikimi ediniyorduk. Bir bakma biyoloji, anatomi, zyoloji renmekten uzaklasak da hasta bakclk ve hemirelii, ine yapmay, kan almay reniyor, toplumsal mcadelelerin teknik ve rgtsel sorunlarnda belli bir tecrbe ve bilgi birikimi salyorduk. Tbii, bu tecrbelerin birikimi ile Marksizm diye rendiklerimiz arasnda giderek alan bir makas ve byyen bir eliki de ortaya kyordu. Zaten bu eliki, Marksizm diye rendiklerimizi kaynaklara dnerek eletirel bir gzle yeniden gzden geirmeyi gerektirmitir. Bu yllara mal olacak bir zaman kaybdr da ayn zamanda. *** Bu dnemde politik grlerim, MDDcilik olarak ekillenmiti, o zamann kavram ve tartmalar iinde. O zamanki Dev-Gen ve DB militanlarnn aa yukar hepsinin de paylat bu grler yle zetlenebilir: Dnyann Ba elikisi Emperyalizm ve Ezilen Halklar arasndayd. (Tbii bu kavramsallatrmaya gre, elbette Temel eliki, Kapitalizm ile Sosyalizm (Proletarya-Burjuvazi) veya dier deyile retimin sosyal nitelii ile retim aralar zerindeki mlkiyetin zel nitelii arasndayd.) Ancak Ba eliki zldkten sonra Temel eliki zlebilirdi. (Yani nce antiemperyalist ve demokratik devrim, sonra sosyalist devrim.)
36
Bu durumda yaplmas gereken ey yeni bir Vietnam daha yaratp, ABDye kar yeni bir cephe amakt. Maonun Yeni Demokrasi ve Lin Piaonun Yaasn Halk Savann Zaferi kitaplar ihtiyacmz olan btn teorik arka plan salyordu. Dolaysyla dnyay sarsan in-Sovyet ayrlnda, ine daha sempatiyle bakyor, Sovyetlerin devrimci barutunu artk tkettiini dnyorduk. Ayrca, bu yaklamn son derece pratik sorunlar balamnda, gerillaya parti mi balamal, yani nce partiyi mi kurmal; yoksa nce gerillaya balayp sonra m Partiyi bu mcadele iinde yaratmal (Foko teorisi) gibi sorunlar da gndemimizin temel konularyd. Ve nihayet, yeni bir Vietnam yaratmak, yeni bir gerilla savana balamak demekti. Bunun iin de gerilla savan renmek gerekiyordu. Bu nedenle o yl boyunca okuduumuz kitaplar esas olarak bu konularda younlayordu. Pratiimize de bu yneliler yol gsteriyordu. Artk renci hareketlerinin bile bizim iin anlam, gerilla iin insan bulmak, yeni ilikiler ve kadrolar devirmekti. Burada, daha sonraki yllarda giderek unutulan Enternasyonalist yaklama dikkat etmek gerekir. Biz yeni bir Vietnam yaratmak veya Trkiyede devrim yapmak isterken, bunu Trkiyeyi kurtarmak iin deil, dnya apndaki antiemperyalist mcadeleye bir katkda bulunmak iin; Vietnam halknn omuzlarndaki yk biraz olsun haetmek iin istiyorduk. Trkiyeyi kurtarmak bizler iin kendi bana bir hedef deil, dnya apndaki mcadeleye katknn bir aracyd. Sonralar sosyalistler iin bu ara ve ama yer deitirecektir. O zaman bunun farknda bile deildik belki, ama bu ok salam bir hareket noktasyd. Daha sonraki yllarda balangtaki bu otantik ve kendiliinden Enternasyonalizm, karlkl kar veya dayanma veya Trkiyenin kurtuluu ve devrim iin baka halklarn destei ynnde bir anlam kaymasna urayacaktr. *** Byle bir dnce zinciri iinde yapmamz gereken somut iler de zellikle Trkiyede gerilla savann nasl balayaca konusunda younlayordu. 10 Haziran 1969da renci hareketi en yksek noktasna ayn zamannda snrlarna ulam bulunuyordu. Bundan sonra bizlerin renci hareketinin kabuunu atlatma denemelerimiz ortaya kar. Bir ksmmz Filistine, bir ksmmz kylere, biz de smet Demir ile birlikte zmir Aliaaya inaat iileri arasnda ii rgtlenmelerine gitmitik.
37
Demir Kkaydn
naat iileri hem ii, hem de zellikle Trkiyenin dalk dou blgelerinden olduklar iin, (yani hem devrimin esas gc olan en devrimci ve tutarl sna, ii snfyla, balar kurmak, hem de bu iiler zellikle Trkiyenin daha dalk ve yoksul blgelerinden olduu iin, dolaysyla gerilla sava iin n hazrlk ve kitle balar salama balamnda) inaat iileri arasnda almaya ynelmitik. Yaz boyu Aliaada rgtlenme almalarnda bulunduktan sonra, gerilla savan da renmek ve ayn zamanda Filistin halkyla bir Enter nasyonalist olarak da dayanmak amacyla Filistine gittik. *** Filistinde grdklerimiz ve tecrbelerimiz ise o gne kadar duyduumuz ve rendiklerimizi alt st ediyordu. Birincisi, Sovyetlerin Revizyonist olduu, devrimci ulusal kurtulu savalarn desteklemedii; kapitalist olmayan yol diyerekten cuntalar destekledii; inin devrimci olduu ve kurtulu savalarn destekledii yolunda duyduklarmz ve rendiklerimizle orada grp yaadklarmz eliiyordu. Durum tam aksineydi. Sovyetler de in gibi hatta daha fazla silah ve dier yardmlar yapyordu Filistin hareketine. in ise ok snrl yardm ediyor ve ou kez bu yardmlar Sovyetlere kar bir tavr kouluna balyordu. Dier yandan, dorudan tanmadan nce, inin Kltr Devrimi ile Sovyetlerdeki yozlamaya kar bir panzehir bulduu kansndaydk. Burjuva basnnda okuduumuz, Maonun szleri okunan inek daha fazla st verdi veya burjuva diye Beethovenin eserlerinin yasakland trnden hikyelerin Emperyalizmin karalamas ve kar propagandas olduunu dnyorduk. Orada inin kendi bast dergi ve brorlerde bunu hi aratmayacak baka olaylarn anlatldn grnce ok ciddi biimde armtk. Hele insanln binlerce yllk kltr ve bilim mirasnn bir rpda burjuva diye lanetlenmesini havsalamz almyordu. Bylece in ve Sovyetler zerine yarglarmzn doruluu hakknda kafamzda soru iaretleri oluuyordu. Ayrca orada Irakl ve dier Arap lkelerinden Komnistler ile karlamtk. Bunlar, hem rnek davranlar, hem Sovyetler karsndaki daha saygl tutumlar ve Marksist formasyonlaryla bizleri, Arap milliyetiliinden gelen, daha ine yatkn, Marksizme ve ii snfna daha uzak, Demokratik Cephenin12 dier nder ve kadrolarndan daha fazla etkiliyor12 Filistin Demokratik Halk Kurtulu Cephesi. 38
lar; hem de bize srekli Trkiyede byk bir ii snf olduundan, esas bunlar arasnda rgtlenmek gerektiinden sz ediyorlard. Bunlara ek olarak askeri eitim ve sava tecrbesi bakmndan da ciddi bir hayal krkl yaamtk. Sosyolojide nasl sosyoloji renemeyeceimizi grdysek; Filistinde de gerilla savan renemeyeceimizi grmtk. *** Filistinde, biraz da ilgin bir rastlant sonucu, o zamana kadar yaynlanm Marksist klasikleri ve Kvlcmlnn kitaplarn da derinliine bu yeni gzlemler, elikiler ve hayal krklklar iinde ksmen yeniden okuma frsat oldu. Daha nceleri, ilk frsatta sistemli bir teorik eitim yapma amacyla, kan orijinal Marksist kitaplardan ve Yap ileri Sendikasnda zerlerinde yattm ve uyumak iin okuduum Kvlcmlnn kitaplarndan bir seri yapmtm. Hatta hepsinin zerine ismimi bile yazmtm. Sonra bir gn, bu kitaplar Deniz benden istemi ve ben de vermitim. Meer bunlar Filistine giderken beraberinde gtrm ve dnerken orada brakm. (Denizler de Demokratik Cepheye gitmilerdi ve zaten biz de Demokratik Cepheye onlarn adn vererek girmitik. ) Filistindeki stte bu kitaplarla karlatk. Kendimiz de bir miktar getirmitik. Bylece rdn maaralarnda Marks, Engels, Lenin ve Kvlcmly ve dier kitaplar, sistemli olarak, kaynaklarndan inceleme olana ortaya kmt. Bu okuma, o yaz Aliaada ve imdi Filistindeki gzlemlerin; o zamana kadar kabul ettiklerimiz ve bildiklerimizle bu gzlemler arasndaki elikinin nda bir okumayd. Bu okumalar sonucunda hem Marksizmi, hem de Kvlcmly anlamaya baladm. Kvlcmly anladka, Marksizmi, Marksizmi anladka Kvlcmly daha iyi anlayabileceimi grdm. Ne var ki bu okumalar esnasnda Kvlcmlya yneliim, dorudan strateji sorunlarndan deil (bu konularda bir kitab yoktu o zaman) tarihe ve toplumlarn evrimine ilikin metodolojik bir sorundan ve onun zmn araytan kaynakland. Onun kaynanda da Aliaadaki almalarda yaplan bir gzlem ve tecrbe vard. O yaz aralarnda rgtlenme almalar yaptmz Aliaaya gelen iilerin ounu, Keban baraj inaatnda alm veya oradan ayrlm veya ky baraj gl altnda kalaca iin yerinden yurdundan olmu Dersimli ve Alevi iiler oluturuyordu. Sonradan reneceimiz gibi, Dersim, 1938lere kadar uygarln girip fethedemedii bir Komn dnyas olarak
39
Demir Kkaydn
yaaya gelmiti. Bu nedenle orada komn ve gelenekleri hala ok gl olarak yayordu. Benim gibi bir batl ehir ocuu iin bu bambaka bir dnya idi. Orada garip, okuduum kitaplardakine uymayan bir olgu ile karlamtm. Bu, ou henz hi iilik tecrbesi olmayan, daha dn kynden kopmu, airet balarnn ok gl olarak yaad iiler; Batdan gelmi, belki ikinci kuaktan ii olan, daha aydn ve kaliye iilerden ok daha hzl ve kolay rgtlenebiliyorlard. Halbuki o zamana kadar rendiklerimizle bunun tam tersi olmas gerekirdi. Niye byleydi? Bu soru kafamzn bir kenarnda duruyordu. O zamana kadar kitaplardan rendiklerimizle bu gzlem ve tecrbe uyumuyordu. Geri smet Demir, kendi tecrbelerine dayanarak bunlar kitaplarda yazmaz diyerekten, bunlarn byle olduunu, eitli blge ve yerlerden insanlarn farkl zelliklerini ok nceden anlatmt ve anlatyordu ama bir teorik aklamasn vermiyordu tbi i. Filistinde, s olarak kullandmz maaralarda klasikleri okurken, Engelsin Ailenin, Devletin ve zel Mlkiyetin Kkeni adl eserini okuduumda, kitapta Aliaada karlatm sorunun cevabnn bulunduunu grdm. Gensin yani Komnn yaayan gelenekleri idi Dersimli iilerin birlii ve kolay rgtlenmesinin cevab. Engels, Komn ve ve bitiremiyordu. Yunan, Roma ve Bat Avrupa Tarihini Komnden uygarla geiin tarihi olarak anlatyordu. Bu, mekanik ve ilerleyen bir tarihi anlatan Marksist el kitaplarndakinden ok farkl bir yaklamd, hi onlara benzemiyordu. Bu, daha nce uyku getirmek iin okuduumuz ve bir trl anlayamadmz, Kvlcmlnn kitaplarn Engels okumasnn nda okumamza yol at. Kvlcmlnn Tarih Devrim Sosyalizm ve lkel Sosyalizmden Kapitalizme lk Gei-ngiltere gibi kitaplar Engelsin kitabnn bir devam ve gelitirilmesi olarak ortaya kyor ve son derece anlalr oluyordu. Ayrca bylece Kvlcmly niye uyku getirmek iin okuduumuzu ve anlayamadmz da aklayabiliyorduk. El kitaplarnda rendiimiz emalar Kvlcml ile dolaysyla orijinal, Engelsin anlatt ve uygulad Marksizmle uyumad iin Kvlcmly anlayamamtk. Anlayamamamzn bir dier nedeni, Kvlcmlnn ele ald ve olaylarndan genellemelere ulat Tarihi de bilmememizdi. Engels, yer olarak Avrupa, zaman olarak Yunan ve Roma uygarlklar ile snrl, en fazla 2500 yllk bir tarihe ve onun olgularna dayanyordu. Kvlcml ise, hem birka bin yl daha geriye, ta Smerlere kadar giden; hem de Avrupa ile snrl olmayan, btn uygarlklar (in, ran, Hint, slam, Osmanl) kapsayan bir tarihin verilerine dayanarak bu genellemeleri yapyordu. Biz ise, kendisin40
den genellemeler yaplan bu tarihteki olgular hakknda fazla bir bilgi sahibi deildik ki onlara ilikin genellemeleri anlayp eletirel bir gzle deerlendirebilelim. Bylece bizzat kendimize ynelik bu gzlemden, bu tarihi renmek ve bu bilgilerin nda Kvlcmly ve Marksizmi anlamak ve doruluunu kontrol etmek gibi bir grev nmze kyordu. *** Bu grev, sadece metodolojik bir gereklilik olarak ortaya kmyordu, ayn zamanda pratik mcadele ile de dorudan ilgiliydi. Dnyadaki btn az gelimi lkeler, yani bizlerin yeni Vietnamlar yaratmak istediimiz lkeler ya eski uygarlk beikleriydi (in, Hint, ran, Ortadou ve Akdeniz ve bunun uzants Latin Amerika) ya da kapitalizm douncaya kadar ilkel sosyalizmi yaayan (Okyanusya, Afrika) lkelerdi. Bir bakma, ilkel sosyalizmi yaayanlar smrgeler; eski uygarlk beikleri de yar smrgeler olmulard. Dnya haritasna kaba bir bak bile bunu gsteriyordu. O halde, bu lkelerdeki mcadeleler ile bu tarih arasnda kopmaz bir ba vard. Bu tarih bilinmeden bu lkelerin gereklii kavranamaz, dolaysyla doru program ve stratejiler gelitirilemezdi. yle grnyordu ki, bu tarihi anlayacak kavramsal aralar, bu tarihin en ileri Marksist genellemelerini ieren Kvlcmlnn eserleriydi. Dolaysyla bu lkelerin toplumsal yapsnn ve tarihinin anlalmas iin Kvlcmlnn iyi ve doru kavranmas gerekiyordu. Kvlcmly iyi anlamak iin de, o lkelerin ardndaki Antik tarihi iyi bilmeliydi. 13 Bylece yeni Vietnamlar yaratmak ve dnyann ehirlerini krlarndan kuatmak iin, dolaysyla o krlarn toplumsal yapsn ve tarihini anlayabilmek iin Tarih, Kvlcml ve otantik Marksizmi renmeyle pratik bir grev olarak kar karya gelmi oluyorduk. *** Tarih ve Kvlcmly rendike de, Trkiyedeki strateji tartmalarnda metodolojik bir yanl yapld dncesi giderek netleiyordu.
13 ok ilgintir, bizi Kvlcmlya ynelten neden, yani geri lkelerin niye geri olduu; onlar anlayabilmek iin Kvlcmly anlamak gerektii, ayn biimde Kvlcmly da bu tarihe yneltmitir. Eer Kvlcml olmasayd, biz yine muhtemelen tarihe ynelirdik, ama bu ok geri ve yozlam kavramsal aralarla olacandan; keza ne Bat ne de Dounun birikiminden zerrece nasiplenmemi bir kuaktan olduumuzdan muhtemelen kmaz sokaklarda kaybolur giderdi. En iyi ihtimalle, Merkez-evre teorilerinin tartmalar iinde kalrd. 41
Demir Kkaydn
Kvlcmly okuyarak, Trkiyedeki devrim stratejisi tartmalarnn dayand ortak varsaym olan, lkel, kleci, feodal, vb., biimindeki ematik, szde Tarihsel Maddecilikten kopmu; bambaka, Marks ve Engelsteki orijinal ve o orijinale dayanarak Kvlcmlnn gelitirdii Tarihsel Maddecilie balanm bulunuyorduk. Kvlcmlnn yaklam, o birbirini izleyen aamalar anlayn yerle bir ediyordu. Bu yaklama gre, lkeler iin, ille de feodalizmden sonra kapitalizm, kapitalizmden sonra sosyalizm gelir, sosyalist devrim iin kapitalist olmak gerekir diye bir koul yoktu. Kitabnn ad bile allm emalar yerle bir ediyordu: lkel Sosyalizmden Kapitalizme. Eer byle ise, niye Feodalizmden Sosyalizme geilemesin ki? Nasl ngilterede lkel Sosyalizmden Kapitalizme geii uygarlklarn yaratt bir dnya pazar olanakl klmsa, ayn ekilde pekl Dnya kapitalizminin yaratt koullarda feodalizmden de sosyalizme geilebilirdi. Kategorik olarak bu reddedilemezdi. Trkiyedeki tartma ise, bunu kategorik olarak reddeden ve lkeleri tek tek ele alan yanl bir varsaym zerinden; aamalarn birbirini izledii ve atlanamayaca varsaym zerinden yrtlyordu. rnein, Trkiyenin yar-feodal olmas, devrimin sosyalist olmasnn nnde bir engel olmazd. te, in ve Vietnam gibi lkeler aslnda yar-feodaldi, ama oralarda sosyalist devrimler yaplmt. Yani Kvlcmly okuyarak aslnda el kitaplarndan edinilen birbirini izleyen aamalar Prokrustes Yatandan[*] kurtarm oluyorduk tarihe ve toplumlara bakmz. Bu baha biilmez bir metodolojik kazant. Bylece Marksn Vera Zasulie yazd mektuplarda szn ettii, Batda bir sosyalist devrim olduu takdirde Rus Komnnn Kapitalist Olmayan Yoldan sosyalizme geilebilecei veya Trokinin Srekli Devrim Teorisinde szn ettii, demokratik grevlerin eitsiz gelime nedeniyle, burjuvaziyi deil de iileri iktidara getirebilecei ve buradan da devrimin sosyalist devrime dnmek zorunda olabilecei gibi sonular kabul etmekte zorlanmayacak ve onlar anlayacak metodolojik bir temele gemi bulunuyorduk. Ama henz bunlardan ya haberimiz yoktu (Srekli Devrim) veya ne olduklar (Kapitalist Olmayan Yol) hakknda bildiklerimiz yanlt. Yani sosyalist bir devrim stratejisi iin ille de bir lkenin kapitalist olduunu kantlamak gerekmezdi, kapitalist olmayan bir lkede de sosyalist devrim olabilirdi. Trkiyede sosyalist ya da demokratik devrim stra[*] Prokrustes Yata: Grek mitolojisinde, uzun gelenin kesilerek, ksa gelenin gerilerek boyuna denk getirildii demir yatak. 42
tejisinin doruluunu dolaysyla lkenin ne kadar kapitalist veya feodal olduunu kantlamaya ynelik tartmalar batan bu metodolojik hatayla maluld ve yanl bir zemin zerinde yryordu. Ama Kvlcmlnn metodolojik katks sadece bu da deildi. O tartmalarn ardndaki varsaymlar oluturan emalarda, sadece aamalar birbirini izlemiyor, her st retim biimi, dierini tasye ediyor diye dnlyordu. Trkiyede kapitalizm gelitike feodalizmin tasye olduu varsaymndan hareket ediliyor ve her iki taraf da bu varsaym kabul ettii iin tartma kapitalizmin gelimilik dzeyi zerinden yryordu. Bu nedenle, Trkiyeye kapitalist bir lke dendii takdirde bundan devrim stratejisinin sosyalist devrim olmas gerektii sonucu karlyordu. Ve her iki taraf da kapitalizmin kapitalizm ncesini tasye ettii varsaymn paylat iin MDDciler, Trkiyenin ne kadar feodal ve yar-feodal olduunu, yani kapitalizmin ne kadar az gelimi olduunu; dierleri de ne kadar kapitalist olduunu, dolaysyla da feodal kalntlardan arnm olduunu kantlamaya alyorlard. Kvlcml ise btn bu tartmann varsaymn sorgulayan ve bo dren bambaka bir yaklam iindeydi. O, bir yandan Trkiyedeki kapitalizmin gerici nans kapitalizm olarak doduunu syleyerek, yine o aamalar bir de kapitalizmin kendi geliimi iinde berhava ediyor ve tam da byle olduu iin nans kapital anda kapitalist gelimenin, kapitalizm ncesi ilikileri, (feodal ilikileri diyelim) tasye etmediini, aksine onlarla simbiyoz bir yaama girip (Etle trnak gibi), onlar glendirdiini sylyordu. Trkiyede Finans-Kapital ve Tefeci Bezirgn snar egemendir nermesinin ardnda aslnda byle ok farkl bir metodoloji bulunuyordu. st retim biimi, alttakini tasye etmeyebiliyor, hatta aksine glendirebiliyordu. Bir lke, tam da kapitalist olduu iin ndeki devrim demokratik karakterli olabilirdi. Bu yaklamda, kapitalizmin gl ve yaygn oluu, nans kapitalizmin gl ve yaygn oluu anlamna geldiinden, ayn zamanda kapitalizm ncesine ait ilikilerin ve egemen snarn da gl olduu anlamna geliyordu. Trkiyenin kapitalist bir lke olmas, demokratik tarihsel grevlerin ald anlamna gelmiyordu. Trkiye tam da kapitalist, hatta rekabeti kapitalizmden sonra ortaya kan, nans kapitalin egemenliinde bir lke olduu iin; Trkiyede kapitalizm adeta Finans-Kapitalizm olarak ortaya kt iin; (bu da kapitalizm ncesi egemen snarn tasyesi bir yana, glenmesi anlamna geldiinden) devrimin acil grevleri demokratik karakterde olmalyd. Kvlcmldan sadece kapitalist olmayan bir lkede sosyalist devrim olabilecei gibi bir sonu kmyordu. Kapitalist, hatta
43
Demir Kkaydn
nans kapitalist bir lkede de devrimin demokratik karakterde olabilecei sonucu da kyordu. Gerek programatik ve stratejik sonular, gerek dayand metodoloji bakmndan bambaka bir tarih ve toplumsal gidi anlayna dayanyordu Kvlcmlnn yaklam. Birbirini srayla izleyen aamalar deil, baka toplumlarn birikimlerine dayanarak geriden gelip ne frlamalar; sadece ilerlemeler ve sonra gelen aamann ncekini tasye etmesi deil; ilerledike gerilemeler; en ileri ve geri olanlarn karlkl bamllklar ve bir sistem oluturmalar vard. Trkiyedeki btn solun strateji tartmalarn yrtrken kabul ettikleri varsaymlardan bambaka bir tarih ve toplum kavram idi karmzdaki. in ilginci, Trkiyedeki tartmadaki taraarn hepsi kendi kabullerini ve metodolojik temellerini sorgulayan bu yaklam karsnda tam bir suskunluk ve yok sayma tavr iinde bulunuyorlard. Bu tavr yle etkili olmutur ki, aradan neredeyse yarm asr gemi olmasna ramen bugn bile Kvlcmlnn bu yaklamn, brakalm Trkiye ve dnya sosyalistlerini bir yana, Doktorcu olduklarn syleyenler bile bilmez ve bu biimiyle metodolojik dzeyde tartmaz. Ve Trkiye solunun btn blnmeleri bu yaklamlar bilinmeden, onun dnda yanl varsaymlara dayanarak gereklemitir. Kvlcmly okuyup kavradmz ve benimsediimiz lde, Trkiyedeki solun dayand sadece politik ve stratejik deil, mekanik ve baya metodolojik yaklamlardan uzaklam, otantik, yaratc, eletirel Marksizmin mecrasna akm bulunuyorduk. O zaman farknda deildik, ama bu ak ok derin bir koputu. imdi geriye baktmzda, bu kopuun ayn zamanda sadece Trkiyedeki deil, dnyadaki yaygn ve egemen soldan kopu, evrimimizin hepsinden ayr bir mecraya akmas anlamna geldiini daha iyi gryoruz. Bir bakma, Kvlcmly okuyarak, btn Trkiye solundan ayr bir tr olmamza yol aan bir mutasyon geirmitik. Bu mutasyon, organizmann temel yapsna ilikin bir mutasyon gibiydi, metodolojik bir deiimdi. Bu deiimden (mutasyon) sonra artk Trkiye solundan farkl bir doku grubundaydk; tr blnmelerine benzetilirse, artk dl tutmaz olmutuk. Btn devrimci hayatmz boyunca bizi terk etmeyecek olan anlalmama ve yalnzlk duygusunun temelinde bu metodolojik ya da anatomik fark yatyordu. Devrimci mcadelenin ihtiyalar, somut politik tavr allarda ve sorunlarda, baka akm ve kiilerle benzerlikler ve paralellikler yaratyordu
44
ise bile, bu grnteydi, o grnen yzeyin derinliklerinde, metodolojide, anatomide ok temel farklar bulunuyordu. Bu, canllarda grlen konverjansa (yaknlamaya, benzemeye) benzetilebilir. Doa yasalar her yerde ayn olduu iin benzer sorunlar farkl trler tarafndan benzer biimlerde zlr. Yani doa ayn zm birbirinden bamszca birka kez kefedebilir. Bu da aslnda anatomik bakmdan birbirinden ok farkl trler arasnda benzemelere yol aar. rnein, suda yaayan memeliler balklarla ayn hidrolik yasalarla kar karya bulunduklarndan, bu memeliler giderek balklara benzemilerdir. Yarasalar kular gibi kanatlar gelitirmilerdir. Bir yumuaka, yani midye ve istiridyelerin akrabas olan ahtapot son derece gelimi bir gz ve zekay bamszca gelitirmitir vb., vb.,. Btn bu benzerlie ramen onlarn aralarnda anatomik olarak ok derin ve kkl farklar vardr. Doadaki anatomik farkn dnce ve politikadaki karl metodolojidir, hareket noktas olan varsaymlardr. Politik bir duru veya taktikler balamnda ayn toplumsal sorunlarda, benzer snf karlarna sahip olduumuzdan elbette bakalaryla benzerlik ve yaknlamalar iinde bulunuyorduk; ama bu grnn ardnda metodolojik olarak bambaka bir tarih ve toplum kavray, bambaka bir anatomi bulunuyordu. Ve Filistindeki okumalarmzn esas nemli sonucu buydu. *** Ne var ki, bu arada, Filistindeki gzlemlerimiz ve deneylerimiz (ksmen de okuduumuz klasiklerin) sonucu, politik grevlere ilikin grlerimiz de kkten deimiti. Balangta, Sovyet-in atmasnda ini kendimize daha yakn bulurken (aslnda Kbay daha da yakn buluyorduk, ama ikisi arasnda bir fark olduunu da dnmyorduk. Ha Chenin yeni Vietnamlar, ha dnyann ehirlerinin krlardan kuatlmas; ikisi de ayn eydi.) bizzat in kaynaklarn okumalarmz ve gzlemlerimiz sonucu, inin hi de daha devrimci olmad; lafta keskin olduu; kltr devriminin ise brokratik yozlamaya kar bir ila deil; insanln kltr ve bilim mirasn inkr eden, gerici, kyl ve kk burjuva bir hareket olduu sonucuna ulamtk. Maonun diyalektik, elikiler zerine yazdklar, Marksizme ve diyalektie katklar deil, olsa olsa kyllere Marksizmi anlatmaya yarayan poplarizasyon metinleri olabilirdi. Sovyetler Birliine gelince, o elbette bizlerin devrimci duygu ve beklentilerimize uygun davranlar gstermiyordu. Gstermemesi de doruy45
Demir Kkaydn
du. Dnyay yok edecek silahlar ve dehet dengesi varken, elbette bir sz sylemeden nce krk kez dnmek ve byk bir sorumlulukla hareket etmek zorundayd. Sovyetler belki keskin laf etmiyor, ama keskin i yapyordu. te, Vietnam her eyden nce Sovyetlerden gelen silahlar ve yardmlar sayesinde ayakta durabiliyordu. Bizzat Filistinde Sovyet Klainkovlarnn ve dier yardmlarnn nasl aktn kendi gzlerimizle grmtk. Sovyetlerin halk savana kar olduu dncesi yanlt. Ciddiye alnacak bir hareket nerede varsa, ite orada yardm etmekten kanmyordu. Dnyann krlardan ehirlerin kuatlmas teorisi ise in tecrbesinin kabaca dnya leine aktarlmasndan baka bir ey deildi. Bizler soruna krlar ehirler gibi cora kategorilerle deil, snar asndan bakmalydk. Cora kategorilerle devrim stratejisi oluturulamazd. Sorun snflar idi. Devrimin z gc ancak kuatlacak ehirlerdeki iiler olabilirdi. Temel g her zaman olduu gibi ii snf olabilirdi. inin ehir veya krda yaamas nemli deildi. Kylleri de ancak bu iiler rgtleyebilir ve kazanabilirdi. Ayrca bir mcadele biimi zerinden strateji izilemezdi. Her trl mcadele biimi, rgt biimi ve taktik olabilirdi. Buna ancak bir Parti karar verebilirdi. Parti ise ancak sosyalist aydn ve nc iilerin kaynamasyla ortaya kabilirdi. Ulatmz sonular kabaca byle zetlenebilirdi. Bylece Filistine gelirken ine sempati besleyen, dnyann ehirlerini krlardan kuatmak; yeni bir Vietnam yaratmak ve gerilla sava vermek iin silah kullanmay renmeye alan bir devrimciyken, Filistinde tam tersi sonulara ulamtk. Sovyetleri hatalar olsa da daha akl banda ve devrimci gryorduk. Gerilla konusunda ise sorunu mcadele biimleriyle tanmlamak yanlt. Snf ilikisi olarak koyulmalyd. Devrimin z gc ii snf olabilirdi. i snf ise ancak devrimci bir parti varsa bamsz bir snf olabilir ve devrim yapabilirdi. i snfnn partisi ise sosyalist ve devrimci aydnlarn iilerle kaynamas; ii mcadeleleri iinde onlar rgtlemesiyle mmkn olabilirdi. O halde yaplacak pratik politik i, iiler arasna gidip orada almak ve ii snf partisini yaratmakt. Bu bir kez ortaya knca, hangi koulda hangi mcadele biimi yaplacana en iyi ve doru olarak o parti karar verebilirdi. Prensip olarak hibir mcadele biimi batan reddedilemezdi. ne koyulan grev, ii snf iinde almak ve bir parti yaratmak olunca, Filistinde kalmamzn bir anlam kalmamt. Trkiyedeyken iiler arasna gerilla iin gitmitik; imdi gerillada iiler arasna gitmek gerektii sonucuna ulamtk. Bu durumda elbet pratiimiz de ulatmz grlere uygun olmalyd. Trkiyeye ii snf iinde rgtlenmek
46
ve bir Proletarya Partisinin (ya da o zamanlarn deyimiyle i Snfnn z rgtnn) yaratlmasna katkda bulunmak hedeyle dnyorduk. Filistine gitmeden nceki konumumuzu Rus devrim tarihindeki Narodniklere benzetiyorduk. imdi ise Marksizm dnemimizin baladn dnyorduk. Nasl Rus Marksistleri iilere gitmiler ve onlarla kaynap onlar rgtlemilerse, bizim de yapmamz gereken buydu. Bu deerlendirme her ne kadar yolunu bulmak isteyen bir devrimci militann Rus Devrim Tarihiyle yapt bir analojiye dayanyorsa da bugn geriye dnp bakldnda pek de yanl olmad grlyor. Elbette bu yeni pozisyonumuz ayn zamanda Kvlcmlnn Trkiyede Finans Kapital egemenlii olduu iin, prekapitalist tefeci bezirgnln da gl olduu ve tam bu nedenle devrimin ayn zamanda demokratik karakter tamas gerektii eklindeki yaklam ile de uyum iinde bulunuyordu. Demokratik devrim grevleri geerliliini srdryor, ama ayn zamanda bu grevleri ancak ii snfnn kyll yanna alarak zebilecei sonucunu karyorduk. Demokratik grevleri lkedeki feodalizmin gcne ve yeterince kapitalistlememilie balayanlar ise ister istemez buradan kyllere gitmek sonucunu karyorlard. Benzer ekilde, Trkiye kapitalist diyenler ise Sosyalist Devrim diyerek genellikle ehirlerde ve iiler arasda almaya nem veriyorlar, demokratik grevlerin zerini atlyorlar ve gerein basks altnda birer reform programna taklyorlard. Bizim pozisyonumuz her ikisinden de ayryd, nk metodolojik olarak taraarn dayandklar varsaymlar kabul etmiyor ve onlar sorguluyordu. i snf dediimiz, kapitalizm dediimiz iin kylc ve gerillaclarn gznde dier iici burjuva sosyalistlerinden farksz grlyorduk. Devrimin demokratik karakteri dediimiz iin ise burjuva sosyalistlerinin gznde kylc kk burjuva sosyalistlerinden farksz grnyorduk. Gerekte ise ne biri ne tekiydik, her ikisinden de zden farklydk. Biz onlarn bizi snandrrken dayandklar varsaymlar sorguluyorduk. Dayandklar varsaymlarn bu sorgulann gndemden uzak tutmak, tarttrmamak ve tartmamak iin her ikisi de su ve kader ortakl yapyorlar, bu metodolojik farkll yok sayyorlar, bir susu komplosu iinde bulunuyorlard. Bylece, Trkiyede Tarihsel Maddeciliin veya Marksizmin derinliine kavranmasnn ve gelitirilmesinin yolunu tkyorlard. *** Ancak bu politik, acil grevlere ilikin sonulara, yani ii snfna gitmek ve o zamann deyimiyle i snfnn z rgtn yaratmak iin
47
Demir Kkaydn
almak sonucuna, Kvlcmldan tamamen bamszca, kendi orada okuduklarmzla ve grdklerimizle ulamtk. Kvlcmlnn bu konulardaki grlerini bilmiyorduk. Trkiyeye dnerken Kargam ve Cerablus arasnda, hudutta yakalandk Nizip ve Antepte hapis yattk. Hapisteyken 1516 Haziran olaylar oldu. Bunlar bizim yeni ulatmz grlere olan gvenimizi pekitirdi. te, ortada koca bir ii snf vard. imdi ii snf iinde uzun vadeli almak ve devrimci bir snf partisi yaratmak zere geri dnerken ne kadar doru bir karara verdiimizin kantlandn gryorduk. Eski arkadalarmz ise tam tersi yolda bir evrim geirmilerdi ve geiriyorlard. Sonra gelen skynetimden de onlar, artk ehirlerin yaanmayaca; ehirlerin emperyalizmin kontrolnde olduu; onun iin krlara gitmek ve gerilla savan balatmak gerektii sonucunu karyorlard. Yollarmz tamamen ayrlmt. Hapisten ktmzda, Trkiye solundaki tartmalar ve acil grevlerle ilgili, Kvlcmlnn birbiri ardnca kmaya balayan kitaplaryla karlatk. 14 Bunlarda, Filisitinde okuduumuz tarih kitaplarndan farkl olarak, bambaka, somut sorunlarda apak yazan bir Kvlcml vard ve bizim kendi bamza ulatmz sonularn neredeyse aynlarn savunuyordu. i snfnn devrimin z ve temel gc olduunu; kylln bunda yedek bir g olacan; ama btn bunlar iin de ncelikle bir Proletarya Partisi yaratmak gerektiini; hatta yeni bir ey yaratmak bile deil, 1920lerde kurulan ve artk yok olduu sylenen partiyi yeniden organize etmek gerektiini sylyordu. Sovyetlere bak da bizler gibiydi. Eletirel de olsa onun gcn ve nemini gren ve inden daha doru ve yakn gren bir bak. Bu dnemde btn bu sonulara uygun olarak bir yandan bata Aliaada smet Demirin yannda, Necmettin Giritliolunun ldrld grev ve direnilerin rgtlenmesinde ii snf iinde; dier yandan da Kvlcmlnn karmaya alt Sosyalist gazetesinin rgtlenmesinde alyorduk. ***
14 zellikle u kitap: Oportunizm Nedir?, Halk Savann Planlar, Devrim Zorlamas Demokratik Zortlama. Bizim kuan ekillenmesinde bu kitabn ok byk etkisi olmutur. zellikle, sonra Cepheyi oluturacak olan akmda. Bu gelenei srdren, (Dev-Yol gerekte Cephe geleneiyle ilgili deildir. Cephe geleneine dayandn syleyen baka bir harekettir.) Kurtuluun teorik temellerinde ve doktrinerliinde Kvlcml ve bu kitaplar bulunmaktadr. 48
Ne var ki, Doktorcular arasnda da yapayalnzdm. Dier Doktorculardan temel iki farkm vard. Kvlcmly nce tarih ve metodoloji sorunlarndan hareketle benimsemitim. Yani onun zyd benim asl ilgimi eken; onda yaratc, eletirel, devrimci, Marksist olan eydi. Gncel durum ve grevlere ilikin olarak, yani strateji tartmalarnda ise Kvlcmly okumadan o grlere ulam, sonra o grlerin ok daha mkemmel ve yetkin olarak Kvlcml tarafndan savunulduunu grnce otomatik olarak Doktorcu olmutum. Dier Doktorcular ise ya Kvlcmlnn bir insan ve devrimci olarak ahlaki nitelikleri ve bilgisine duyduklar hayranlkla (bunlar daha ziyade esnaf ve kyl karakterli tiplerdi ve Kvlcmly bir tarikat pirini benimseyecekleri gibi benimsiyorlard) ya da tamamen bir yanl anlama ve yanlsamayla (rnein, Kvlcmlnn cuntac olduunu dnerek ona sempati duyanlar. Bunlarn en mehuru Sarp Kuraydr.) ya da ii snf, parti ve sosyalizm vurgular nedeniyle burjuva sosyalizminin kanallarndan (Sosyalist Parti in Teori ve Pratik Birlii dergisi ve evresi. Daha sonra TSPi olutururlar, bir tr TPin doktorcu bir versiyonuydular ve zaten zn kavramadklar iin asllarna rcu ettiler, Kvlcmly benimsedikleri gibi terk ettiler.) Kvlcmlya geliyorlard. Ve nihayet Kvlcml politik knda, ok ge kaldndan, o sra birbiri sra gerekleen blnmelerde, hibir yerde tutunamadklar, dier trenler kat iin gelenler de vard.15 Bunlarn en iyisi iin bile Kvlcmlya yneli, metodolojik sorunlar deil, stratejik veya taktik sorunlardaki yaknlklar balamndayd. Bu noktada hepsinden kkten farkl bir durumdaydm. Bu nedenle aslnda btn doktorculara da yabancydm. Onlar metodolojik olarak dierlerinden farkl deillerdi. Bu zaten sonraki evrimlerinde de grlr. rnein, bugn bile, Kvlcml hakknda btn yazlm yazlar ynna baklsn, Kvlcmly metodolojik dzeyde katklar balamnda; tarih ve Tarihsel Maddecilik balamnda ele alan yazlarn istisnasz hepsi bana aittir. Ve dierlerinin yazd yazlar iinde Kvlcmly metodoloji ve tarihsel maddecilik dzeyinde ele alp tartan bir tek yaz bile yoktur.
15 Aslnda Kvlcmlnn daha nce de bir k vardr. Trk Solu kmadan nce 1967de yedi say Sosyalist gazetesini karr. Bu ilk knda erkendir. kinci 15 16 Haziran sonras knda ise ge kalmtr. Tam zamanndayken ise Kvlcml, yine Trk Solu ve Aydnlklarda yazar, ama ayr bir program ve strateji ile bir duru deildir bu. klar tam bir ykselen hareketle senkronize olamamt. Ya erken ya da ge klar yapmt. 49
Demir Kkaydn
Bu bir rastlant deildir. Bu o temeldeki farkn bir grnmdr, bir yansmasdr. *** 12 Mart ncesindeki gnlerde ve dneminde Kvlcmly ve Trkiyenin toplumsal yapsn ve az gelimilii daha iyi anlayabilmek iin tarihe yneldik ve teorik almalarmzn arlkl blmn bu oluturdu. slam ve Osmanl tarihine younlamam ayn zamanda son derece pratik bir gereklilikten de kaynaklanyordu. antiyeciler arasnda alrken, Trkiyenin drt bir yerinden gelmi farkl insanlar hi tanmadm, onlarn bilmediimiz bir gemiin rn olduklarn gryordum. Bu bilgi olmadan iyi bir rgt olmak mmkn deildi. smet Demirin rgtlnn srr da buradayd zaten. Bu ayn zamanda Trkiyedeki egemen snfn ve devletin rgtlenme ve kontrol mekanizmalarn anlamak iin de ok gerekliydi. Egemen snf ve devlet bunlar biliyordu. Halk da biliyordu. Bildiini bilmeden biliyordu. Ama biz bilmiyorduk ve iin kts bilmediimizi de bilmiyorduk. Programatik, stratejik ve metodolojik sorunlar kadar bizzat pratik rgtlenme deneyleri de zellikle slam ve Osmanl tarihini iyi bilmeyi dayatyordu. Bu alanda younlamamda bir rastlantnn nemli bir yeri oldu. Bizlere sk sk, genellikle a, yorgun ve pislik iindeki gnlk mcadelemiz iinde, biraz kendimizi onarabilmemiz iin evini aan, Caalolunda kk bir dkkanda serigraflk yapan smet Alkaya isimli bir eski komnist vard. Bu ilgin insan, bu eyh Bedrettin ne demi de bu milleti byle rgtleyip isyan ettirebilmi diye kendine sormu ve bu sorunun cevab olan sihirli szlerin (feylosof tann) peine dmt. Tbii bunu bulabilmek iin de Tarih, zellikle slam ve Anadolu tarihi zerinde younlamt. O sralarda bir gazete, (Milliyet idi yanl hatrlamyorsam) Anadolunun Trklemesi zerine bir tarih aratrmas yarmas dzenlemiti. Bu eski tfek de o sra kk dkkann borlar boaz atndan, bu tarih bilgilerine dayanan bir alma ile bir dl alabilme ve bylece bu skntdan kurtulma umuduyla bu yarmaya katlmaya karar vermi, tarihe ilgili olduumu bildiinden de benden kendisine yazmada teknik olarak yardmc olmam istemiti. Onunla bir ay eve kapandk bu yarma iin bir eyler karmak zere. Bu alma slam ve Anadolu tarihi hakknda birinci elden kaynaklar, zellikle vekaynameleri (Kronikler) okumam; tarihi, o tarihi yaayanlarn dilinden daha yakndan tanmam salad.
50
Bu okumalarda grdm, eski rendiimiz emalarla bu tarihin hibir yerinden kavranamayaca, Kvlcmlnn ise bu tarihi ve onun gidiini anlayabilmek, srrna erebilmek iin biricik metodolojik kaynak olduu idi. Bu alma Kvlcmlya olan gvenimi sonsuz derecede pekitirmi ve onun yapt genellemeleri daha iyi anlamam salamt. Tbii bu almann sonunda hibir ey ortaya kmad. nk Anadolunun Trklemesi denen ey bir uydurma, bir efsaneydi. Bu eski tfek, be kuru iin gerei tahrif etmek ve yalan yazmak yerine (dayand geni kaynaklarla pekl dl alabilecek bir ey karabilirdi) bor iinde yzmeye devam etmeyi tercih etti ve bilime bilim d kayglarla yaklamamann somut bir rneini sundu. Daha sonra bu okumalara zmirde Milli Ktphanede, Beyaztdaki Belediye Ktphanesinde ve Trbedeki[*] F. K. Gkay Ktphanesinde zaman bulduka devam ettim. slam tarihinin yan sra Hint, Japon ve in tarihleri ve toplumlar; ilk uygarlklar ve uygarla geiler zerine de olabildiince okumaya devam ettim. Bylece Kvlcmlnn kendilerinden kapitalizm ncesi tarihin yasalarn kard olaylar ve tarih hakknda asgari bir temel edinmeye altm. Bu okumalar sonunda, biraz olsun Trkiyedeki insanlar anlamaya ve tanmaya baladm. rnein, onlarn birbirilerine daha szn banda, niye Nerelisin? diye sorduklarn anlamaya baladm. nsanlarn geldikleri yer, airet, blge, vb., ayr bir gemi, ayr bir ekillenme ve hatta karakter demekti. Nerelisinin cevab, aslnda koca bir tarihin o insanda younlam sonucunu veriyordu. Kitaplar dolusu bilgi demek oluyordu. *** Bu okumalardan yle bir sonu ortaya kyordu: Kvlcml hari bu tarihi aklamak bir yana, bu tarihi ele alan, sorun eden Marks ve Engelsten sonra km ikinci bir Marksist bile bulunmuyordu. yle grlyordu ki, dnyada tek yaratc Marksist vard ve bu Kvlcmlyd. Ya da varsa bile biz bilmiyorduk. Bu gerekten hayal krcyd, cesaret krcyd. Bunu nasl aklamalyd. Yani Tarihsel Maddeciliin bu somut tarihi nasl aklamalyd? Bylece Tarihsel Maddeciliin Tarihi zerine kafa yormaya balyorduk. Ve ilk aklanmas gereken sorun karmzdayd: Niin Marks ve Engelslerden sonra Tarihsel Maddecilii gelitiren doru drst Marksist kmamt? Bu durgunluun nedeni neydi? Tarihsel Maddecilik bu kendi kaderini nasl aklard?
51
Demir Kkaydn
Bu konuda Kvlcml da daha nce bir eyler yazmt. Kvlcmlnn Diyalektik Dnr ve Davranrn Ktl ve aresi bal altnda yazdklar,16 o gnk bilgilerimizle bizim iin i tutarll olan bir aklama sunuyordu. Kvlcml bunun nedenini esas olarak, gnlk hayatn byle bir mantk ve metoda ciddi bir gerek duymamasnda ve alkanlklarn
16 H. Kvlcml, Oportnizm Nedir?, I. Ayrm: Onun iin, en keskin Devrimcinin en etin sava, hereyden nce, dnce ve davrann Skolastik ve Metazik Mantk ve metottan kurtarmaktr. slmlk, ok yerinde bir gzlemle, Kutsal Savalarn en ulusu (Cihad Ekber): insann kendi nefsi ( dnyas, Psikolojisi, Altbilinci) ile giritii savatr, der. Dnce ve Davranta: nefs yalnz eilim anlamna gelir; Altbilinten kaynak alr. Bilin mutlak: Mantk (Dnce kural) ve Metot (Davran kural) ile ynelir ve sonu alr. Devrimci, gerek eilim-altbilincinde gerek Mantk-Metot bilincinde yatan Ezel eytan, yedi bin yllk Sn Toplum Mantk ve Metodunu hi unutmamak zorundadr. En ulu kutsal sava (Cihad- Ekberi) dnce ve davrannn iinin iine ilemi olan o Lnetlenesi iblis (blisi aleyhil-lne) Skolastik-Metazik Mantk-Metottur. Ak, kiyzl yahut Devrimci her trl Oportnizmin, bir ba kesilince, yedi ba birden frlayan en korkun masal ejderhas, Skolastik ve Metazik Dnce - Davran blisi, eytandr. Diyalektik Maddecilik yzyldan beri en ant usta emeklerle ilenip uygulanmtr. Doru. Biz Diyalektik Maddecilii en ince yollarna dek renir, biliriz. O da olaan eydir. Brakalm sizi-bizi; bir ve eyrek yzyldan beri kii olarak yeryznde Diyalektik Maddecilii en eksiksiz biimiyle ka insan uygulamtr? 19. yzylda ikisi bir tek vcut olmu Marx-Engels insan, 20. yzylda o iki insan tek anlam bulunan Lenin nsan... Bakalar hep ve yalnz onlarn rencileridir. Byle az yetitiriyor Modern Toplum gerek ve btn devrimci maddeci diyalektik dnr ve davran. Bugn yeryznde Diyalektik Maddecilii renmi kukusuz milyonlarca insan yaayp savayor. O milyonlarca Bilen yahut Bilgin Diyalektik Maddeci dnr-davranr iinde, Diyalektik Mant ve Metodu tmyle yanlsz uygulayabilen, binleri, yzleri bir yana brakalm on kiicik sayabilir miyiz? Saylamaz. Hl falan sekin lkede ln dahi Diyalektik Maddeci, iskambil kdnn maa beyi gibi bir an en ste kyor, sonra, azck dnce ve davran alan etrelleti mi, araya kararak kaybolup gidiyor. Her uygar lkede, airet reisi gibi Lider tipleri olmasa ne hareket ne rgt kalabalklar kendiliinden adm atamyor. Her Politika iin olduu gibi, Devrimcilik iin de bu byle. Demek, kimse peygamber domuyor. 52
gcnde buluyordu. Bu nedenle ok azd yaratc Marksist. Oturup byle olaanst insanlarn kn beklemek de olmazd. Parti, bir lde olsun, bu sorunu gidermenin biricik yoluydu. Bylece sadece devrim stratejisi tartmalarndan deil, byk yaratc diyalektiki eksikliini kapamak iin de yollar yine bir Proletarya Partisine kyordu. Ve bundan sonra bizzat Tarihsel Maddeciliin, yani Marksizmin tarihi ya da kaderi de bizzat Tarihsel Maddecilik almalarmzn ekseninde bulunacakt. Daha o zamanlar, Marksizmin kendi tarihinin de bizzat kendisinin konusu olduu zerine ok net ve znde doru olan bir gre ulamtk. Fizik biliminin tarihi, ziin konusu deildir, nk zik biliminin evrimi ziksel deil, toplumsal ve kavramsal bir olaydr. Ama Tarihsel Maddecilik, yani sosyoloji sz konusu olduunda Tarihsel Maddeciliin evriminin kendisi bizzat bir toplumsal olgudur. Yani, doa bilimlerinden farkl olarak kendisi, kendisinin konusudur. Bu evrimin somut biimi, yani ileri ve geri gidilerle belirlenen somut tarihi sosyolojinin; bu arplmalardan soyutlanm; kavramlarn ve yntemlerin evrimi olarak tarihi de mantk ve metodun konusu olabilirdi. Bize Marksizmin kaderini, Marksizmin tarihini de yine bizzat Marksizm aklayabileceine gre Marksizmin her hangi bir sorundaki aklamalarnn doru olmasnn bir kriteri de, bu aklamann ayn zamanda, kendisinin bu sorunu daha nce niye aklayamadnn, gndeme koymadnn, yanl akladnn ve imdi nasl olup da akladnn bir aklamas olmas gerektiiydi. Marksizme sistem karakterini kazandran da bizzat bu zellii idi. Her hangi bir toplumsal veya tarihsel olgunun
Nedeni ne olursa olsun, bu Adam ktl, elbet ktmserlik bahanesi yaplamaz. Ancak Devrimcilik alannda da tutarsz ve lzumsuz Stalinler yahut Rinpapalar [Rimpapa ya da Rim Papa olmal; Osmanlnn, Rum Ortodoks Patriinden ayrmak iin Katolik Papaya verdii adKksz Yayn] tretip, bir de onlarla uramaktansa, uygar kurall snanm bir rgt Dzeni kurulmutur. Kiicil uyar ve drt yetmez. Adam belli kurallarn erevesi iinde oynatmaldr. Bunun iin eteden daha oturakl ve srekli rgt Dzeninde aktif iblm, dinamik, kollektif ekip almas, Ukun Devrimcilik ile Yapkn Devrimcilik manivelasnn momentlerini en az yanlla iletebilir ve yanltlar eilim ve sapklk olmaktan en ok kurtarma ansna eriebilir. Ancak o zaman, krn deneini bellemesi biiminde: ya hep Ukun Devrimcilik (Saldr Taktii, Franszca Konuma), ya hep Yapkn Devrimcilik (Direni Taktii, Almanca Konuma) saptmalarndan daha iyi korunulabilir. 53
Demir Kkaydn
aklamas, bu aklamann aklamasn da iermiyorsa o aklama eksik veya yanl demekti. Bu balamda Hikmet Kvlcmlnn o zamanki aklamas bizim iin yeterli oluyordu. te yandan Sovyetleri ve dnyay da pek bilmiyorduk. Bu nedenle oralarda muhakkak ki byk bilim adamlar; Marksistler ve dnrler olduunu, bunlarn muhtemelen Marksizmi gelitirdiini ama bizim bunlar bilmediimizi dnyorduk. Zaten Kvlcml da benzer ekilde ak bir kap brakyordu. 17 Bilmemeye ilikin rezerv bir yana braklrsa, grmeye baladmz, Marksizmin neredeyse kurucularnn brakt yerde olduuydu. Trkiyedeki sosyalistler ise byle bir olgunun varln kabul etmiyorlard ve dolaysyla onu aklama gibi bir sorunlar da bulunmuyordu. Bizim ise gndemimize byle bir soru da dm bulunuyordu. Bylece, Marksizmin tarihsel kaderi balamnda da btn Trkiye solundan farkl bir mecraya akyorduk. Trkiye solunda Tarihsel Maddeciliin ve Marksizmin kaderi, ne olgular ne de aklamalar dzeyinde ciddi bir tartma inceleme konusu olmaz iken, bu sorun bizim kendi almalarmz iinde giderek nem kazanan merkezi bir noktaya yerleiyordu. Aslnda, Marksizmin niye hi gelimedii, niye yaratc Marksistler kmad sorusuna Kvlcmlnn verdii ve o dnemde bizim de benimsediiniz cevap ise somut ve tarihsel olmaktan ziyade kategorik saylabilirdi. Bu cevap belki yanl deildi, ama aslnda Temel neden ekonomiktir gibi bir cevapt. Yanl deildi, ama yanll da kantlanamaz, yanllanamaz bir cevapt. Tpk eliki trlerinden strateji karmak gibiydi. Birden mantk ve metod sorunu szcklerinden somut sonuca atlyordu. O mantk ve metodun nasl hangi artlarda egemen ya da var olduu, bunun somut toplumsal koullarla dolaymlanmas ve aklanmas bulunmuyordu. Ama o zamanlar, hem henz durumun ok daha korkun olduunu, hem de Marksizme asl katklarn ok baka yerlerde yapldn da bilmediimizden, o kategorik cevap bizim iin hem yeterli oluyor, hem de politik eylemimizin ynn belirliyor ve doruluunu da bylece pratik balamnda salam oluyordu: Sadece snfn devrimci bir snf olarak rgtlenmesi
17 Dr. H. Kvlcml, Toplum Biimlerinin Geliimine nsz: Sovyet bilginlerinin her sosyal aratrmas, en demokrat ve hrriyeti semi Bat dnyas iin iinden yedi bal ejderha fkracak bir kapal kutu idi. Marksn Grundrisse incelemesi zerine bir Sovyet aratrmas varsa bile duyulamazd. Hele Trkiye kendi kmr perdesi ardnda saklamba oynamaktan, demir perde arkasn iitmeye vakit bulamazd. 54
iin deil; diyalektik ve dnr ve davranr eksikliine bir panzehir olarak da Parti gerekiyordu. Yapmaya altmz iki kez doruydu. Ve farknda deildik, ama bu yaklam iinde Parti ortaa simyagerlerinin Feylosof Ta gibi, her derde deva bir anlam kazanyordu. Bunu o zaman bilmiyorduk ve gremezdik. nk henz Marksizmin tarihini bilmiyorduk. Bir bakma bundan sonraki evrimimize toplumlarn tarihi ve yaps kadar, hatta ondan da daha fazla Marksizmin tarihi ve o tarihin niye yle gerekletii sorusu damgasnn vuracaktr. Bu yndeki ilk aklama denememiz, niye yaratc Marksist kmadna ilikin olarak sylediklerini kabul ettiimiz Kvlcmlnn kendisinin nasl olup da kabildii idi. nk yaratc diyalektikinin niye kmadna ilikin kategorik cevap, Kvlcmlnn niye ktn aklamyordu. Bunun zerine Kvlcmlnn nasl olup da kt zerine kafa yormaya balamtk. 12 Mart karanlklar iinde, Kvlcmlnn nasl olup da ktn, znel ve nesnel koullar iinde aklayan bir teori gelitirmitik. Geri lkeler, antik tarih, tefeci bezirgn sermaye ilikisine dikkati ekiyor, geri ve smrge lkeler halklarnn tarihin zneleri olarak ortaya kmasyla birlikte, niye byleyiz sorusunun geri lke Marksistlerinde ortaya kacan ve ktn, son antik imparatorluun bakenti ve mirasnn bu sorunun cevab iin tpk Marksn Ekonomi Politik aratrmalar iin ngiltere ve British Museum benzeri bir koul oluturduunu sylyor ve bu nesnel ve znel koullar balamnda aklamaya alyorduk. Bu aklama daha sonra, Marksist Leninist retinin Geliimi ve Dr. Hikmet Kvlcml balkl yazda yer almt. *** Teorik dzeyde bu sorunlarla megulken, pratikte elbette iiler arasnda alyor, fabrikalarda iilik yapyor, bir parti yaratmak iin giriim ve abalar iinde bulunuyorduk. 12 Mart karanlklarnda, oralarda karlalan sorunlar ve ok ac tecrbeler bu Tarihsel Maddeciliin teorik sorunlaryla dorudan ilgili olmadndan bu nsz erevesinde onlara girmiyoruz,18 ama bizzat o almalar nedeniyle, o zaman, 1974de hapse giriyorduk. Proletarya Partisini rgtleme amacyla alt say karabildiimiz bir gazete (Kvlcm) nedeniyle hapse girince ve daha uzun yllar yatacamz, aldmz 100 zerinden 36 yl ile belli olunca, aktif politik ve rgtsel mcadeleden bu zorunlu uzaklamay, tpk Kvlcml ve dier devrimciler
18 Bu dnem hakknda, bu derlemede yer alan, Tarihi Konuuyoruz Sempozyumuna yolladm, ama datlmayan, okunmayan, baslmayan ve varl gizlenen TSP ve TKP-Bnin Tarih ncesinin Tarihine Katk adl bildirimize baklabilir. 55
Demir Kkaydn
gibi, Hapishaneyi niversiteye evirerek, Marksizmi derinliine renmek iin bir olanak ve ans olarak deerlendirmeye altk.
Hapiste 1974 80 Aras almalar Diyalektik zerine almalar

Tarih yazyla balar, yazy bulanlar veya bilenler, yazsz tarihe Tarih ncesi derler. Bu anlamda buraya kadar anlatlan evrim, kiisel bir Tarih ncesi gibidir. Yazl hemen hemen hibir ey yoktur.19 Bundan sonraki evrim dorudan veya ok dolayl izleriyle ise yazlardan izlenebilir. Dolayl, nk zellikle diyalektik zerine, styap zerine almalarmzn ou, o konularda dorudan yazlar olarak deil, yazlarn iinde kullanm olarak vardr. 1974 ylndan itibaren, hapislik ve srglk koullar nedeniyle, yaz hayatmzda giderek artan bir nem kazanr ve hatta neredeyse biricik mcadele aracmz haline gelir. Bu dneme kadar, enerji ve zamanmzn ounu rgtlenme ve ekonomik mcadele alrken, hapis ve srgn nedeniyle bunlardan zorunlu bir uzaklama sonucu, politik ve ideolojik mcadele esas nemli yeri tutar. Bunlar iin de eldeki tek ara yazdr. Geri sz de bir aratr, ama sz ayn anlaylara, varsaymlara sahip olanlar arasnda elverili bir aratr. Bizim ise sorunumuz daima temele, yntemsel olana ilikin olduundan, sz elverili bir ara olmaktan uzakt. Muhataplar daha ilk cmlede en temel kategorileri birbirine kartryor ve olaylar hakknda bir ey bilmeden konuuyor ve tamamen ilgisiz ve mantksz karsamalar yapyorsa, sz ve diyalog daha batan olanaksz hale gelir. Bu nedenle yaz biricik teorik ve politik mcadele aracdr ve bu nedenle de bundan sonraki teorik evrimimiz byk lde yazldr. ***
19 1970te Kvlcmlnn kard Sosyalist gazetelerinin 1. ve 2. saylarnda Ali Kaynak imzasyla yap iilerini ve Aliaadaki direnileri ele alan ve yanl hatrlamyorsam bal Aliaadaki i Direnileri zerine olan, bir bakma yap iileri arasndaki deneylerimizin sonularn ieren bir ett ile birka ii direnii haberi dnda 1973e kadar hemen hemen hibir ey yoktur. (12 Mart dneminde, Trkiye ve dnyada ii hareketinin tarihi zerine epey alm ve malzeme toplam, hatta epeyce de yazmtk, ama sonra kayboldu bunlar.) 1973 ve sonrasnda, daha sonra TSPi kuracak olanlara kar polemik olarak yazlm ve daktiloyla oaltlm birka yaz vardr, ki bunlardan biri de kardmz iin hapse girdiimiz Kvlcm gazetesinde imzasz olarak yaynlanmtr. rnein, Parti ve adr zerine (Kvlcm, say: 2, 11 Mart 1974; say: 3, 25 Mart 1974) 56
Hapishaneyi Marksizmi renmek iin bir niversiteye evirmeye alacaktk. Peki, ama Marksizm neydi? Her eyden nce bir mantk, bir yntemdi. Elbette Marks, Engels, Lenin, Kvlcml gibi bunun denenmi ustalarnn eserleri temel kaynak olmaya devam ediyordu. Ama onlarn eserlerine bizlerin bugn karlat sorunlarn cevaplar yoktu ve olamazd da. Biz ancak onlarn eserlerinin iine sinmi o z, o mant, o yntemi kavrarsak ancak, onlarn yaasalard bugn dnp davranacaklar gibi dnp davranmay baarabilirdik. Ayrca, arada geen zamanda, onlarn bu mantk ve metodu kendisinden kardklar olaylar hakkndaki bilgi de ok gelimiti. Onlar yaasayd, olaylar hakkndaki bugnk zengin ve derin bilgiyle ok daha ileri bir mantk ve metot gelitirirlerdi. Grevimiz sadece onlarn eserlerinin iine sinmi olan renmek deil; onu gelitirmekti de. Ama onu nasl renecektik? Bu z, onlarn eserlerine sinmi olarak vard, ama bu zn byk harerle bir ifadesi, bir aklamas ok nadir olarak bulunuyordu. Koca Tarihsel Maddeciliin aklamas, bir nszdeki birka paragraf ve birka mektuptaki deinmelerden ibaretti. Diyalektik Materyalizm konusuna gelince, burada daha da byk bir yoksulluk vard. Engelsin rnekleri ve birka yazs dnda pek bir ey yoktu. Ynteme gelince Ekonomi Politik alannda bir eyler vard Marksn yazd. O halde bu z, bu yntemi, bu mant, onlarn eserlerine sinmi olan, o insan aydnlatan, bir doygunluk hissi veren eyi bulup karmak gerekiyordu. Belki bu ii bakalar nceden yapmt. Eer yle ise onlardan da renilebilirdi bu. *** Marksizmi renebilmek iin, her eyden nce onun nasl renebileceini, tersinden ifade edersek, Marksizmin nasl renilemeyeceini renmemiz gerekiyordu. Burada da yle bir paradoks ortaya kyordu: nsan Marksizmin ne olduun bilirse, onun nasl renileceini veya renilmeyeceini bilebilir. Ama insan Marksizmin ne olduunu bilmiyorsa, dolaysyla Marksizm diye rendiklerinin Marksizm olup olmadn bilmiyorsa, Marksizmin nasl renilip renilmeyeceini de bilemez.
57
Demir Kkaydn
Bu durumda, Marksizm ve onun nasl renilebilecei veya renilemeyecei, ok zaman ve enerji kayplaryla, oradan oraya savrulmalarla, el yordamyla, yava yava, Marksizm ve onun nasl renilebileceine ilikin bilgilerin karlkl olarak birbirini etkilemesiyle, renilebilir. Ancak bu srecin balayabilmesi iin de tpk kapitalist retimin ortaya kmas gibi bir ilk sermaye birikimi gereklidir. Bu ilk birikim, bir bakma, emme-basma tulumbalara koyulan bir marapa su gibidir. Bu su olmad srece su ekmek mmkn olmaz. te bir bakma, Marksizmin ancak kaynandan en iyi ve doru biimde renilebileceine ilikin nceki tecrbelerimiz ve Kvlcml, bizim Marksizmi, dolaysyla Marksizmin nasl renilebileceini ve renilemeyeceini renme abalarmzda bir tr ilkel birikim, balang sermayesi, bir marapa su ilevi grd. Buna ramen, bu abalar uzun sre gzleri bal bir insann el yordamyla gerei aramas gibiydi. Bu gidi ayn anda birok kulvarda birden, kulvarlarn birbirini karlkl etkilemeleriyle, sk sk kmaz sokaklara sapmalar ve geri dnlerle, karmakark bir sreti. zellikle 197478 yllar arasndaki dnemi kapsayan bu sreci btn karmakl iinde anlatmak ne mmkn ne de gerekli. Bunun yerine, bugn bulunduumuz yerden, o aratrmalarn izledii ana yollar ve sonular aktarmak hem mmkn hem de gerekli. nk bu almalarn birikimi, daha sonraki evrimimizde nemli bir ilev grecek ve onu mmkn klacaktr. *** Yukarda belirtildii gibi, Marksizmi renme abamzda yolumuzu kaybetmememiz iin nmzde baz duvarc sicimleri (Leitfaden) vard. Marksizmi, elbette ncelikle Marks, Engels, Lenin ve Kvlcml gibi, diyalektii yaratc ve baaryla uygulam, ayrca bunu pratikleriyle de gstermi byk devrimcilerin ve diyalektikilerin eserlerinden ve pratiklerinden renebilirdik. Bu iin alfabesiydi. Elbette, bunlar kadar byk ve yaratc olmamakla birlikte, yine de belli alanlarda nemli katklar yapm Marksistler olduunu dnyorduk. rnein, Luckas, Gramsci, Plekhanov, Babel, Labriola, Rosa Luxamburg gibi Marksistleri de okumamz gerektiini dnyorduk. Ama daha bir ihtiyatla. Ayrca daha yeni kuaktan Bettelheimden Andre Gunder Franka; Barandan Sweezye veya Althusserden Poulantzasa kadar baka Marksistler de olduunu biliyorduk. Ama bunlar son derece dikkatli, ge-
58
nellemeden ziyade olgular ve belli bir alana ynelik sonular balamnda okunmalyd. Bunlarda orijinal kaynaklardan farkl, eksik bir eyler, yanl bir yanlar vard. Bunun ne olduunu pek bilmiyorduk, ama bunu da hissediyorduk. Bunlar okuduumuzda hibir zaman Markslar, Leninleri, Kvlcmllar okuduumuz zaman edindiiniz salamlk ve berraklk duygusuna sahip olamyorduk. te yandan, Mao, Stalin, Politzer, Kuussinen gibilerinin kitaplarn okuduumuzda ise onlarda bu ikinci kategoriden Marksistler kadar bile tatmin edici bir eyler bulamyorduk. Fakat neredeyse btn Trkiye solu, tam tersi durumdayd. Onlar bu birka el kitabn okuyorlar. Sonra o el kitaplarndan rendikleriyle de genellikle kendi rgtsel ya da politik tartmalar balamnda birka Klasik okumakla yetiniyorlard. Bunda yanl olan bir ey vard. Bu yanl gstermeli, Marksizmin nasl renilecei veya renilemeyecei de almalarn bir yan rn olarak hedefe koyulmalyd. O halde ncelikle, bunlarn anlattklar Marksizm ile orijinal kaynaklardaki Marksizmin farkn aratrmalyd. Bu gibi dncelerle hem Marksizmi renmek, hem Marksizmin nasl renilebileceini ve nasl renilemeyeceini renmek iin zellikle Marksizmi anlatan el kitaplarna ve o el kitaplarnda retilen konulara younlatk. Yani u Diyalektik Materyalizm (Diyamat) denen ey zerinde younlatk. Diyalektik Materyalizmin ne olduunu kavrarsak, hem Marksizmin znn zn, hem de bu kitaplarda yanl olan kavrayabileceimizi dnyorduk. *** El kitaplarnda younlama, ayn zamanda ok daha genel bir soruna bir cevap arama abasyla da ilgiliydi. Marksizmin yle bir elikisi vard: Bir bilim olarak ok yksek bir bilgi ve soyutlama dzeyini gerektiriyordu. Marksist teori, tm insanln bilgi birikimi zerine, onun zirveleri zerine oturuyordu.20 Teori ise ancak geni ynlar kavradnda bir g haline gelebilirdi.21 Ezilen insanlar, yani onu gerekletirecek olanlar ise yoksul ve cahildiler, byle bir biri20 Lenin: Komnizmin kendisinin bir sonucu olduu bilgi toplamn edinmeden, komnist sloganlar, komnist bilimin sonularn renmenin yeterli olacan dnmek yanl olur. Marksizm, komnizmin insan bilgisi toplamndan nasl doduunun rneidir 21 Marks: Teori kitleleri kavrar kavramaz maddi bir g haline gelir 59
Demir Kkaydn
kim iin olanak ve zamanlar yoktu. Hem de egemen snf elindeki sonsuz olanaklaryla bu durumu pekitirip srdryordu. Bu amaz nasl alabilirdi? Bu a kapamak iin, elbette, en azndan balangta, basit ve didaktik kitaplar olmas kanlmazd. Poplarizasyon zorunluydu. Ama tpk bir ila gibi, yerinde ve dozunda olma kouluyla.22 Ama bunun dozu neydi? Bu ne kadar zmd? Poplarizasyon ile emalatrma ve bayalatrmann snr nereden geiyordu? Balangta Politzer, Stalin, hatta Maonun bile Marks veya Engelsten pek farkl eyler anlatmadklarn dnyorduk. Onlarn, baarl diyalektikiler olamadklar, diyalektik dnr ve davranr ok az kt iin hazrladklar kitaplarn ok baya bir Marksizmi anlattn var sayyorduk. Bu durumda da elbette suyunun suyunu okuyacak yerde, dorudan Engels, Lenin ve Kvlcmlnn Marksizmi, Diyalektii ve Tarihsel Maddecilii anlatan yazlarndan balamann ok daha doru olacan dnyorduk. Yani didaktik, poplarizasyon amacyla yazlm eserlerde bile suyu kaynandan imeliydi. Bunlarn yapt yanl daha somut olarak grr ve gsterebilirsek, Marksizmin geni kitlelere anlatlmasnda nelere dikkat edilmesi gerektiini de ortaya karabilirdik. Yani aslnda balangta hareket noktamz olduka pedagojikti. Bu kaygyla bu el kitaplarn, Marksizmi renmek iin deil, Marksizmin nasl retilemeyeceini anlayabilmek, poplarizasyon ile bayalatrma ve emalatrmann snrlarn daha iyi izebilmek iin daha dikkatli okumaya baladk. Elbette Tarihsel Maddecilik (Sosyoloji) bahsinde, bizim iin, bu bayalatrmadan te giden bir tahrifat ve skolstik ok akt. Ama u Diyalektik Materyalizm (Felsefe) konusunda bunu grecek ve aklayacak durumda deildik. Bunun iin de ncelikle, u diyalektiin ne olduunu iyice anlamak, renmek gerekiyordu. *** El kitaplarnn hepsi Diyalektik Materyalizm diye balyorlar ve diyalektiin yasalarn sralayp aklyorlard, ondan sonra da maddenin dnceden nce geldii konusuna, yani Materyalizm bahsine geiyorlard.
22 Lenin, Ne Yapmal: iler iin popler bir literatrn ve zellikle geri iiler iin zellikle popler (ama yzeysel deil) bir literatrn gerekli olduunu inkr etmekten ok uzam. 60
Bunlarn diyalektiin yasalar diye anlattklarn karlatrdmzda ok daha garip bir durumla karlatk. rnein, Politzerin (Felsefenin) Balang lkeleri ve Temel lkeleri adl iki kitab bulunuyordu. Bunlarn birini kendi, ikincisini bir kurul yazmt. Ama bunlarn diyalektii anlatlar farklyd. Balang lkeleri daha ziyade Stalininkilere benzerken, Temel lkeleri, buna Maonun elikiler retisinin de eklenmi hali gibiydi. Belli ki o zamanlar in devriminin baars temelinde bu blmler eklenmiti. Ama sonra da in Sovyet gerilimi olunca kitap tedavlden kaldrlm olsa gerekti. Diyalektik eitimi ve yasalar politikann durumuna gre deiiyordu anlalan. Sadece bu kadar da deildi. Stalinin diyalektik diye anlattklar da Engelsin anlattklarndan farklyd. Stalin baka yasalar sralyordu, Engels baka. Burada artk didaktik kayglarla, poplarize etme amacna bal olarak kanlmaz olan bir basitletirme, ama bunu baarsz biimde yapma deil; retiyi deitirme, politik ihtiyalara uyarlama sz konusuydu. Stalin ve Politzerde olan buydu. Mao hakknda ise zaten ok nceden belli bir sonuca ulam bulunuyorduk. eliki zerine yazdklarnn, Marksist diyalektikle bir ilgisi bulunmuyordu. Onlar in kyllerine, Konfys, Tao veya Buda retilerinin kltr dnyasna partinin stratejisini anlatmak iin ortaya atlm, Marksizmle ilgisi olmayan emalard. Bylece diyalektii anlatan kitaplar okumalar sonucunda diyalektiin diyalektii anlatan kitaplardan renilemeyecei sonucuna ulayorduk. Diyalektik almalarnn ilk diyalektik sonucu buydu. *** Peki, bu el kitaplarnda tahrif edilen Diyalektik Materyalizmin kendisi neydi? Bunun iin elbette yine bize her zaman yolumuzu bulmamz salayan, Marks, Engels, Lenin ve Kvlcmlya, onlarn diyalektii anlattklar yazlara yneldik. Bu noktada, Kvlcmlnn bir vurgulamas araclyla almalarmz bambaka bir mecraya yneldi. Kvlcml, Diyalektik Materyalizm adl el kitabnda, Engelse dayanarak, Diyalektik Mantk ve Diyalektik Metodu net olarak birbirinden ayryordu. Varln hareket yasalar Diyalektik Metot, Dncenin hareket yasalar da Diyalektik Mantk konusuna girer diyordu.23
23 Bizim diyalektii renme abalarmzda kritik nemde olan ve allmam bir mecraya sokan bu satrlar olduu gibi aktaralm. Kvlcml diyalektii yle tanmlyordu: 61
Demir Kkaydn
Kendisi de o kitapta Diyalektik Metotu anlatyordu: Ama Diyalektik Mantk kendi kitabnda da bulunmuyordu. Muhtemelen yaymlanmam bir kitab da Diyalektik Mant ele alyor olsa gerekti. Yaynlanmam eserleri arasnda bulunan Diyalektik Ne deildir?, Diyalektik Nasl Kullanlr?, Diyalektik Felsefe gibi yazlar muhtemelen bu Diyalektik Mant konu ediyor diye dnyorduk. Bu satrlar bize diyalektii anlatan kitaplarn ok temel bir baka tahrifatnn farkna varmamz salyordu. nk sorunu bu tarz koyu ve
[Diyalektik] dnce ve varlk ayrt etmeksizin, evrenin en genel hareket kanunlarn inceleyen bir ilimdir. limdir diyoruz dorusu da budur. (...) Jeoloji nasl yeryznn hareket kanunlarn, sosyoloji de nasl toplumun hareket kanunlarn tespit ederse, diyalektik de ylece, dnce ile varln genel hareket kanunlarn tespit eder. Sosyolojiye nasl toplum felsefesi veya tarih felsefesi demek sama ise, diyalektie de varlk felsefesi veya dnce felsefesi demek o kadar yersizdir. (Dr. H. Kvlcml, Diyalektik Materyalizm, sayfa: 11-12) Dnce ve Varln dolaysyla mantk ve metodun ilikisini zaten Engels yle koyuyordu: Bylece diyalektik, -hem d dnyann hem insan dncesinin hareketinin genel yasalarnn bilimine indirgenmi oldu. Tz bakmndan zde, ama insan zihninin bilinli olarak uygulayabilmesi sz konusu olduunda anlatmlar farkl olan iki dizi yasadr bunlar (F. Engels) Engelsin bu szlerine de dayanarak, Kvlcml Diyalektik Materyalizmi iki blmde ele alr: Diyalektik varlk kanunlarnn incelenmesi: bu bahiste hareket kanunlar, dnceden bamsz olarak, srf doada, hayatta ve toplumda olduklar gibi gzden geirilecektir. Bu bize, evreni kavray esnasnda gdeceimiz yolu yani metodu verecektir. Onun iin bu bahse Varlk Kanunlar bahsi diyebileceimiz gibi, Metazik metodtan ayr olmak zere, DYALEKTK METOD bahsi de diyebiliriz. (Dr. H. Kvlcml. Age. s. 15) Diyalektik dnce kanunlarnn incelenmesi: Bu konuda, btn varlk hareketinden kan diyalektik kanunlarn, nasl varln bir paras olan dnce iin de doru olduu grlecektir. Dnce kanunlarndan bahseden ilme eskiden mantk denirdi. Antika felsefenin de metazik metoduna uygun bir mant vard. Ona formel mantk denir. Onun iin diyalektik materyalizm metodunun dnce kanunlarna uygulanmas DYALEKTK MANTIK adn alabilir. (Keza, s. 16) (Bu satrlar kitabn asl elimizde olmadndan. Bir Teorik Eitim Plan Denemesi adl yazmzdan alnmtr. Sosyalist, say: 81, 22 Mays 1979:) 62
ortada bir Diyalektik Mantk olmadna ve kendilerinin de bu yokluu gidermediine dair bir belirleme hi birinde bulunmuyordu. O zamana kadar kitaplardaki tahrifat, sadece diyalektik yasalar diye sralananlarn yle olup olmad veya eliki diye anlatlanlarn Markstaki eliki kavramndan farkl olduu gibi sorunlarla snrl gryorduk. Ama sorun sadece diyalektik ya da eliki diye sralananlarn farkllndan ibaret deildi. ok temel baka bir yanln varl ortaya kyordu. Diyalektik kitaplarnda anlatlanlar, anlattklarnn, ieriklerinin yanll bir kenara braklsa bile, Diyalektik Metot bahsine giriyordu. Yani varln hareketinin yasalarndan sz ediyorlard. Sonra bu kitaplar, Materyalizm ve Tarihsel Materyalizm diye blmler ieriyordu. Ama hi birinde Diyalektik Mantk diye bir blm bulunmuyordu. Dncenin hareketi ve onun yasalar, yani Diyalektik Mantk yoktu bu kitaplarda. Ama daha da kts bu yokluun varlna dair bir bilgi de yoktu. Bu durumda, Marks, Engels; Lenin, Kvlcmlnn kitaplarnda uygulanan Mantktan baka Diyalektik Mant renme olana bulunmad bir kere daha kantlanm oluyordu. yle grlyordu ki, onlar da Diyalektik Mant anlatan bir ey yazmamlar, bize uygulamasn brakmlard. Zaten hemen hemen her alanda durum byleydi. Bir snar, bir devlet, bir styap, hatta topu topu birka sayfa dnda, bir Tarihsel Maddecilik teorisi bile brakmamlar bunlarn uygulamalarn, sonularn, dkmlerini brakmlard. te Diyalektik Mantk konusunda da durum buydu, Teoriyi, onlarn uygulamalarndan karmak gerekiyordu. Ama sadece bu da yetmezdi. Onlar da bu aklamasn sunmadklar teorileri ve mant olaylardan karmlard. O halde onlarn yaptn yapmak, yani diyalektik mant da bizzat olgulardan karmak gerekiyordu. Bylece eserlerinde uygulanm olan ile olgulardan kardmz karlatrarak bir tr salama da yapabilirdik. Bylece Marksizmi veya o Diyalektik Materyalizmi renme abalarmz neredeyse btn Trkiye solunun izledii, varlktaki diyalektik yasalarn rneklerle renmek mecrasna girmeden, Diyalektik Mant renme, daha dorusu bunu ustalarn yazlarndan ve bizzat dncenin tarihinden karma mecrasna girdi. Ortada Diyalektik Mantk bulunmadn grmtk ve buradan da Diyalektik Mant anlamak iin de bilimlerin ve felsefenin tarihine, yani dncenin tarihine ynelmek gerektii ortaya kmt. ***
63
Demir Kkaydn
Elbette son durumada dnce de varlktr, varoluun bir biimidir ve varln tbi olduu genel yasalar onda da geerli olur. te yandan, varln genel yasalar dediklerimiz de son durumada dncenin evriminde bir momenttir. Yani varlk ve dncenin ilikisi de diyalektikti, hem birbirine zttlar, eliki iindeydiler, ama ayn zamanda bizzat kendi ztlarydlar ve ona dnyorlard srekli. Bu bakmdan son durumada, Varlk ve Dncenin en genel yasalar, yani Diyalektik Mantk ve Metot zdeti de. Bu, yine de dncenin evriminin kendine zg yasalar olmad anlamna gelmezdi. Dncenin de rnein, tpk estetikte olduu gibi kendi bamsz yasalar olmalyd. Her hareket tarz, varolu tarz iin bu geerliydi. Bir hareket biimi, bir varolu tarz, bir kere ortaya kt m onun kendi zgl ve bamsz yasalar da onunla birlikte ortaya kyordu. nemli olan onlar renmekti. Yoksa genel olarak diyalektiin yasalarndan sz etmek, temel neden ekonomiktir demekten farkl olmazd. O zaman da bu sonutan yle bir karsamaya yapyorduk. Mademki Diyalektik Mantk, dncenin en genel hareket yasalarnn bilimidir, nasl toplumun hareket yasalarn bulabilmek iin toplumun tarihsel hareketini bilmek gerekirse; dncenin hareket yasalar iin de, dncenin hareketi (tarihi) bilinmeliydi. Nasl Tarihsel Maddecilii, yani toplumun hareket yasalarn anlayabilmek iin Tarih okuyorduysam Diyalektik Mant anlamak iin de Dncenin Tarihini okumal ve renmeliydim. Ama dncenin tarihi nereden renilebilirdi? Elbette her eyden nce Bilginin ve Bilimlerin Tarihinden. Tbii bunun yan sra, nceleri btn bilimlerin iinde bulunduu ve her birinin daha sonra bamszln ilan ettii; onlar ayrldka da, onlarn sonularna dayanarak mantk ve metoda ilikin daha genel sorunlara kafa yoran Felsefenin Tarihinden. Ama o tarih zerine yazlm kitaplardan deil tbi i, bizzat o Tarihteki kitaplardan. Zaten Engels, kavramsal dnceyi renmek iin felsefe okumaktan baka bir yol olmadn sylyordu.24 Dolaysyla felsefedeki byk dnrleri ve bilimler tarihini okumak ve renmekle ancak bu Diyalektik Mantk yasalar karlabilir Marksizmin z kavranabilirdi. Bunun yan sra, Marks-Engelsin eserlerinde, sonular, uygulamas olan diyalektiin, gizli olan mantn aa karlmas da Diyalektik Mantn ne olduunu anlamamz salayabilirdi.
24 Bu doal yetenein (Yani Teorik ve kavramsal dnce yeteneinin) gelitirilmesi, ilerletilmesi gerekir: lerletilmesi iin de, henz daha nceki felsefenin incelenmesinden baka bir yol yoktur. (Engels) 64
Bylece bu iki hat zerinden giderek Diyalektik Mantn ne olduunu anlayabileceimizi dnyorduk. O zaman, ortaya yle bir grev de kyordu: Mademki bize diyalektik mant anlatan bir kitap yok, bunu yazmak gerekir. Ve bylece uzun vadeli olarak nmze Diyalektik Mantk yazma gibi bir grev de koymu bulunuyorduk. Eer ilerde zaman ve birikimimiz el verirse zerinde younlamak zere. Ama byle bir imkna kadar da, yava yava konu zerine birikim yapp kafa yormak, okuduklarmz biraz da bu hede gzeterek okumak gibi bir grevdi bu ksa vadede. Burada ilgin olan udur. Bu sonulara neredeyse tamamen bamszca ulamtk, baka Marksistlerin de benzer sonulara ulatn bilmiyorduk. Bu balamda, elbette Marks, Engels, Lenin, Kvlcmlnn yazlarn sadece ierikleri bakmndan deil, ayn zamanda mantklar, akl yrtmeleri, karsamalar bakmndan da okumaya, onlarn yazlarndaki o kendiliinden, iine sinmi eyi, o diyalektik z karmaya ve anlamaya alyorduk. Bunun yan sra zaten imkn bulduka bilim ve felsefe tarihini de bu adan okuyor veya eski okumalar bir de bu adan gzden geiriyorduk. Bu tr okumalar erevesinde gre baz sonulara da ulamaya balamtk. Bunlarn bazlar syle sralanabilir. *** Dncenin (yani bilgisizlikten bilgiye giden srecin) somut ve soyut hareketini birbirinden ayrmak gerekiyordu. Somut tarihte dncenin hareketi birok arplmalar, geriye gidiler iindeydi. Dncenin Somut Hareketi, Diyalektik Mantn deil, Diyalektik Sosyolojinin, yani Tarihsel Maddeciliin konusuna girerdi. Mantk ise dncenin, tarihsel sapmalardan arndrlm, onun kendi i elikileriyle evrimini; Dncenin Soyut Hareketini ele almalyd. Dncenin somut tarihsel hareketine ilikin olarak yle bir sorun dikkati ekiyordu: Bilginin dzeyine bal olarak mantk da bir deiim gsteriyordu. Bu deiim, el kitaplarnda ifade edildii gibi, kabaca skolstik, metazik ve diyalektik diye snanabilirdi. Aslnda bu snama komn, antik uygarlk ve kapitalist uygarln, temel retim biiminin dnce formlarndaki yansmasyd. Ne var ki, tarihsel olarak skolstik, Aristo Mantndan (Formel Mantktan) sonra gelmiti. Skolstik geri Aristonun Formel Mantndan sonra gelmiti, ama ondan bile daha geriydi aslnda. Bu paradoks nasl aklanabilirdi?
65
Demir Kkaydn
Tarihin ilkel, kleci, feodal, kapitalist tarznda dz bir geliim emas iinde anlatlmas durumunda, bunu aklamann olana yoktu. Feodalizm, klecilikten sonra geldiine ve feodal dnemde skolstik mantk egemen olduuna gre, klecilikten daha ileri bir retim biiminin mant, nasl oluyor da daha geri bir mantk olabiliyordu? Ama Kvlcmlnn Tarihe yaklam ile bu soruna baklnca, problem kolayca zlebiliyordu. Feodalizm, aslnda Komne daha yakn olduundan, yani zaman olarak Batda sonra geliyor grnmesine ramen, daha nceki bir aamaya denk geldiinden, nceki stn uygarln ulat genellemeler, o uygarla sonradan giren komnlere tarih ve toplum st gerekler gibi grnyordu. Skolstiin olabilmesi iin ncesinde genellemelerin olmas gerekir. Skolstik, feodalizm gibiydi, daha sonra grlmesine ramen daha geri bir biimi temsil ediyordu. Zaten skolstiin feodalizm dneminin mant ve metodu olmas da bir rastlant deildi. Bylece daha sonralar Tarihsel Maddeciliin Tarihini aklamakta kullanacamz bir yaklamn elerine ulam bulunuyorduk. Ama Marksizmde bir gerileme olduunu bilmediimizden, bu aralar, atl, kullanlmay bekler durumda kalyordu. *** Tbii sadece burada da kalmyorduk. Klasik mantkta, Tmdengelim ve Tmevarm diye birbirinden, tam da metazike ayrlan yntemler, aslnda bilgisizlikten bilgiye giden srecin farkl momentleriydiler. Onlar bizzat diyalektik bir iliki iindeydiler. Dier yandan Skolstik ve Metazik Mantk diye zaman iinde birbirinden koparlarak ele alnan mantklar, aslnda Tmdengelim ve Tmevarmn ta kendisinden baka bir ey deildi. Bilgi srecinin iki ura, momenti, zaman iinde birbirini izleyen farkl mantk gibi grnyordu. Skolstik tmdengelim, Metazik tmevarm momentinin karlndan baka bir ey deildi. Aslnda her dnce, her akl yrtme skolstik ve metazik, tmevarm ve tmdengelim momentlerini srekli olarak iinde tayordu. Yani her diyalektik nerme bile, ayn zamanda hem skolstik, hem de metazik bir yana sahipti. Bylece Skolstik ve Metaziin yanl deil, eksik olduu sonucuna ulayorduk. Bu yaygn anlaylardan ok farklyd. Onlar, gerekliin karmaklna daha uzakt, ama sanld gibi deersiz ve yanl deildi. Trkiyenin devrimcileri ise bunlarn tmden yanl olduunu syleyip el66
lerinin tersiyle itiyorlard. Tam da byle yaptklar iin o ittiklerinden bile geri duruma dyorlard. Brakalm diyalektii bir yana, doru drst metazik veya skolstik mant bile uygulama durumunda deildiler. Bir eyler ok temelinden ve de ok yanl gidiyordu. *** Marks, Engels, Leninin yazlarnda, bizler tarafndan Aristo mant, For mel Mantk, Metazik Mantk diye kmsenen mantk bakmndan hatalar yoktu. Yani diyalektik olmak iin nce Aristo Mant, burjuvazinin Metazik Mant olmas gerekiyordu her eyden nce. Daha sonraki yllarda Trokide rastladm ilgin benzetmeyle, Metazik (Formel) Mantk, bir resme, Diyalektik Mantk lme benzetilebilirdi. Metazik evreni eyler toplam olarak ele almakta, onlar dondurarak, durdurarak, ldrerek, tecrit ederek anlamaya almaktadr. Bu bakmdan bir resme benzer. Tpk bir resimdeki gibi, her ey durmu ve donmutur. Ancak eyler hakkndaki bilgi birikiminin belli bir noktasndan sonra o eylerin bir oluun, bir gidiin kendisi ve sonular, farkl momentleri olduu grlebilirdi ve o zaman evren bir eyler toplam deil; gidiler, sreler karmaas olarak alglanabilir ve aklanabilirdi. Bu balamda Diyalektik Mantk, lme benzerdi. Hareket halindeydi. Ama nasl fotoraf olmadan lm olamaz ise, metazik olmadan da diyalektik olamazd. Keza skolstik bile belli bir ilerleme ifade edebilirdi. nk Skolstik en azndan kavramlarn anlamlar ve karsamalar zerine hassasiyet ve ciddiyet gerektirir. nk o genellemelerden, o kavram ve nermelerden gerein srrna varlabilecei var saylr, bu nedenle nceden yaplm genellemelerin ve kavramlarn net tanmlamas skolstiin bir bakma zn oluturur. rnein, Leninin Devlet ve Devrimi aslnda son derece Skolstik bir eserdir. Leninin bu kitapta yapt, toplumsal gerekten karak bir devlet ve devrim teorisi kurmak deildir. Daha nce bu alanda Marks ve Engelsin yaptklar genellemeleri topran altndan karmak, onlarn kullandklar kavramlar daha dakik ve net olarak tanmlamak ve ne anlama geldiini anlamaktr. Trkiye devrimci hareketinde ise, brakalm diyalektii ve metazii bir yana, bu anlamda skolstik bir eser bile bulmak gt. Keke Devlet ve Devrimdeki Lenin gibi skolstikiler olabilseydik. *** te yandan, bir tek skolstik, metazik veya diyalektik de yoktu. Bunlar da donmu mantklar deildi. Bizzat bunlarn her biri de kendi iinde belli bir
67
Demir Kkaydn
evrim geiriyordu. Bilginin henz olduka yzeyde grnglerden hareketle genellemeler yapt bir uygarlk dneminden sonra, rnein, Klasik Yunan Uygarl ve Aristodan sonra gelen bir skolstik ile Leninin Devlet ve Devrimindeki, Marksn diyalektiinden sonra gelen skolstik ayn deildi. Leninin skolstii, artk bir anlamda diyalektik bir skolstikti, ok daha derine inen kavramlar ve genellemeleri, yani diyalektik kavramlar skolstik bir hareket noktas olarak kullanyordu. Bunun tersi de doruydu, Bizlerle Hegelin veya klasik Yunann (Heraklitosun) diyalektik kavraylar da ok farklyd. Onlar olduka yzeysel ve speklatif bir diyalektik kavray iindeydiler. Gelecekte de bizden ok daha derin bir diyalektik kavray bulunacakt muhakkak ki. Bylece, Diyalektik, kafamda mutlak, deimez tarih ve toplum st ilkeler, her kapy aan anahtarlar, bir takm art arda sralanan yasalar olmaktan kyor, deiken, evrilen bir anlam, tam da diyalektik bir anlam kazanyordu. Benzer ekilde, artk skolstik ve metazik de (tmdengelim ve tmevarm da) deimez ve yanl olmaktan kyor deien ve belli bir doruluk pay olan ve bizzat kendi de evrim iinde olan ve kendi iinde de derinleen, dorunun bir momentine denk den, diyalektik bir anlam kazanyordu. Ayrca, soruna byle baknca, bizzat kendi Marksizmi ve diyalektii renme abamn, son durumada skolstik bir abadan baka bir ey olmad da ortaya kyordu. Yaptm, Marks, Engels, Lenin gibi byk Marksistlerin eserlerini okuyup anlama abas deil miydi? Yaptmn ortaan manastr rahiplerinin Aristonun kitaplarnda gerekleri aramalarndan ne fark vard ki? Yapmaya altm, Leninin Devlet ve Devrim okumalarndan farkl deildi ki. Ama bu skolstik, skolstiin kendi iinde baka bir aamann da ifadesiydi. Onlarn Marks Aristo idi, bizim Aristomuz Marks. Tpk feodalizmin klecilikten sonra gelmesi, ama aslnda komne daha yakn olmas gibi25 skolstiin de Aristonun metazik mantndan sonra gelmesinin nedeni, Romay ykan barbarlarn henz uygarlamamlkla25 Ki bu feodalizm kavram bat Avrupa Ortaan ifade eder. El kitaplarnn aksine, Tarih aslnda ilkel, kleci, feodal, kapitalist diye deil, komn, uygarlk, kapitalizm diye bir izgi izler. Komn ve uygarlk ise binlerce yl boyunca karlkl etki ve mcadele iindedir ve birbirini karlkl olarak etkileyerek deitirir ve bazen birinin bazen dierinin stn geldii dnemler vardr. Engels buna krn ehre, ehrin kra stn olduu dnemler der. Tarihte ortaalar, yani krn ehre, komnn uygarla stn geldii dnemler oktur. Feodalizm denen Bat Ortaa bunlardan sadece biridir. 68
r, bu nedenle de binlerce ylk medeniyetlerin birikimi zerine daha nce yaplm genellemelerin ister istemez onlara, hakikatin kendisinden karlaca srlar olarak grlmesiydi. Bizim de durumumuz buydu, Marksizm burjuva dncesinin ve insanln kltr birikiminin zirvesiydi. Biz ise bunu anlayacak kltrel temelden yoksunduk. Bu durumda Marksizm karsndaki durumumuz, Aristo karsndaki manastr rahiplerinden veya Antik Yunan ve Roma karsndaki fatih barbarlardan farkl deildi ve olamazd. Burada kendi yaptmzn da znde skolstik olduunu dnrken ve bunun nedenlerini aklarken aslnda daha sonra dnyada Marksizmin geriliini aklayacamz bir teorinin ipularna ulam bulunuyorduk.26 Ama dnyada Marksizmin geriliini bilmediimizden, gerilii sadece Trkiyeye ve kendimize has bir sorun olarak grdmzden bu genellemeye henz ulamyorduk. *** Ama bizzat bu sorun ve sonu bile ayn zamanda dncenin hareketine ilikin bir yasay ifade etmi oluyordu. Dnce evriminde, daha geri halklarn uygarla girilerine bal olarak geri gidiyordu. Sadece dz bir ilerleme yok, ayn zamanda byle, bizzat bizde ifadesini bulan gibi, gerilemeler de vard. Ama bu tarihsel hareketiydi dncenin, bu sosyolojinin, Tarihsel Maddeciliin konusuna girerdi. Yani bu bize diyalektii retmezdi. Diyalektik Mantk, bu tarihsel sapmalardan arnm, dncenin dnce olarak evrimiyle; bilgisizlikten bilgiye giden srecin saf olarak, mantk kategorilerinin hareketi olarak evrimiyle ilgiliydi ve oradan renilebilirdi. Bu balamda, Engelsten okuduumuz satrlar bizim nmze yeni ufuklar da ayordu. Engels, Marksn kapitalinin yntemini anlatrken, metann ve meta ekonomisinin geliiminin, tarihsel sapmalarndan arnm bir ekilde anlatldn ve bunun da aslnda mantksal bir hareket tarznda ele alndn sylyordu.27 Yani sapmalardan arnm tarihsel hareket ile kavramlarn hareketi, soyut hareket, mantksal hareket ayn eydi.
26 Bu yaz, Sosyalistin son saysnda kan Bilimsel Sosyalizmin Tarihsel Kaderidir. Bu yaznn Trkesi maalesef elimizde yok. 27 Friedrich Engels, Karl Marksn Ekonomi Politiin Eletirisine Katks: Ama yntem elde edilince, ekonominin eletirisine, iki tarzda yaklamak mmkndr: tarihsel bakmdan ya da mantk bakmndan. Tarihte olduu gibi, tarihin yazna yansmasnda da, gelime, genellikle daha basit ilikilerden daha karmak ilikilere doru ilerleme kaydeder; ekonomi politiin yazl tarihteki 69
Demir Kkaydn
Buradan da paralellik kurarak, Tpk Marksn Kapitalde meta iin yapt gibi mantn da, dncenin geliimini, somut tarihteki sapmalarndan arnm bir ekilde, saf ekliyle ele almas gerektii sonucuna ulayorduk. Mantk, dncenin hareketini somut tarihteki biimiyle deil, sapmalardan arnm, kavramlarn hareketi biiminde ele almalyd. *** Yine Engelse dayanarak bu sonutan hareketle yle bir uslamlamalar zinciri kuruyorduk. Engels, Marksn Kapitalde kapitalist toplum genellemi meta retimi olduundan, kapitalist toplumda giderek her ey buna tbi olduundan, bu toplumun hcresi olarak Metay ele alp onun analizi ile ie baladn yazyordu. O bu hareketi kavramlarn kendi zddna dnm ve evrimi olarak ele almt. Metann ortaya k ve deer biiminin evrimi gerek tarihsel hareketin sapmalardan arnm, saf ve soyut haliydi. O halde, Diyalektik Mantk da benzeri bir ey yapmalyd. Peki, Ekonomi Politikteki Metann Mantktaki karl ne olabilirdi? Ekonomi Politik, Metann ortaya kt yerde ortaya kyordu. Eer meta olmasa, ekonomi politik de olmazd, konusu, nesnesi olmayan bir bilim olamayacandan. Ekonomi Politikte Metann bulunduu yerde, dncede, Mantkta, Kavram ve nerme bulunuyordu. O halde, Diyalektik (Mantk), Kavramn ve nermenin analizinden balamalyd.
seyri, eletiriye yol gsterebilecek olan doal bir yn gsterici olabilirdi ve btnyle iktisadi kategoriler, mant gelimedeki srayla ortaya kabilirlerdi. Bu biim, grnrde, daha ak olma stnlne sahiptir, nk izlenmekte olan ey, gerek gelime deil midir? Ama bu biimin gerekte biricik stnl, yaptn herkes tarafndan daha kolayca anlalr olabilmesiydi. Tarih ok kere sramalarla ve zikzaklarla ilerleme kaydeder ve onu her yerde izlemek gerekir, ki bu da, sadece pek nemli olmayan birok malzemenin ele alnmasn zorunlu klmakla kalmaz, ayn zamanda, dnce zincirinin de sk sk kesintiye uratlmasn gerektirir; stelik burjuva toplumunun tarihini yazmadan, ekonominin tarihini yazmak mmkn deildir ve bu durumda almann sonu gelmez, nk bu konuda daha nce yazlm yaptlar yoktur. Demek ki, ekonominin eletirisini incelemede biricik elverili tarz, mantki tarzdr. Ama bu tarz, gerekte, sadece tarihsel biimden ve aksi rastlantlardan arndrlm tarihsel tarzdan baka bir ey deildir. Fikirler zinciri, sz konusu tarihin balad eyle balamaldr ve bunun sonraki gelimesi tarihsel seyrin soyut ve teorik bakmndan tutarl bir biimde yansmasndan baka bir ey olmayacaktr; bu dzeltilmi bir yansma olacaktr, ama her ann gelimesinin tam olgunlua vard noktadan, klasik sa iinde mahede edilebilmesiyle, bizzat tarihin gerek seyrinin sunduu yasalar gereince dzeltilmi bir yansma olacaktr. 70
Her dnce, her akl yrtme, tpk kapitalist toplumun bir metalar yn olmas gibi bir kavramlar ve nermeler ynyd. En basitinden, kavramdan balamalyd mantk. Kavram nedir? nsan, yaprak, yeil, vb., hepsi birer kavramdr. Karamlar, eylere ve olaylara ilikin genellemelerdir. Belli zellikleri olan eyleri (isimler) ya da eylerdeki belli zellikleri (sfatlar) tanmlarlar. Ama her kavram bunu yaparken, yani genellerken, snrlar, ayrr. Yani bizzat kavram daha doduu anda, doarken, diyalektik, elikili bir i yapar: Hem bler, hem birletirir. Tpk metadaki kullanm ve deiim deeri gibi kavramn da bu birletirme ve blme zellii hareket noktas olabilirdi. Yeil dediimde, belli bir dalga boyundaki yanstanlar birletirmi olurum. Ama ayn zamanda onlar dier dalga boylarndaki nlar yanstanlardan da ayrm olurum. Ama bir eyi tanmlamak yetmez. Kavram yalnz olarak sadece bir isimdir. Yaam ise eylemdir. Onun baka bir kavramla ilikiye girmesi gerekir. Bir iliki demek ise, her eyden nce bir eylem, bir hareket demektir. Hareket, iliki olduuna gre, hareket veya iliki bir nermedir. Tpk bir maln baka bir malla ilikiye girmesi gibidir bu. Yaprak bir kavram olarak kendi bana bir kavramdr, hem bler hem birletirir. Yeil de kendi bana bir kavramdr, hem birletirir hem bler. Ama yeil yapraklar veya yapraklar yeildir dediimizde, bu artk bir ilikidir. Yapraklar da yeilleri de snrlayan daha derin ve genel, ama ayn zamanda daha snrl bir ilikiyi yanstr nerme. te o mantk byle bir yol izlemeliydi. Buradan karsamalara geebilirdi. Sonra, karsamalar daima gizli varsaymlara dayandndan, bunlarn analizine. Varsaymlarn nasl ortaya ktna, bunlarn da aslnda nermeler olduuna, vb. Burada, Tmdengelim ve Tmevarmn ztlarn birlii olarak karlkl ilikileri ve birbirilerine dnmeleri ve giderek bu oluun, bu gidiin kendisi, yani diyalektik ele alnabilirdi. Bylece Diyalektik Mantk, ayn zamanda tarihsel hareketin sadelemi bir tekrar olarak da ve bu farkl mantk aamalarnn karlkl olarak birbirini etkilemesi ve birbirine dnm olarak da grlebilirdi. Bu sonulara kendi bama, karsamalarla ulamtm. Aslnda btn bu konular ilgimin merkezinde olmadan, dier okumalarmn ve almalarmn bir yan rn olarak ve yan sra devam ediyordu. ***
71
Demir Kkaydn
Bu arada, Leninin Felsefe Defterleri yaynlanmt. Kitapta aradm, ama ne olduunu bilmediim bir eyler olduunu hissediyordum. Bu nedenle younlamak iin uygun bir zaman kolluyordum. Bir ara frsat bulup okumaya balaynca beynimden vurulmua dndm. Leninin Felsefe Defterlerinde aa yukar kendi abalarmla uratm sonularla karlayordum.28 Lenin de Diyalektik diye Mantkta younlamt. El kitaplarn yazanlarn Leninin bu yazlarn bilmelerine ramen bundan sz etmemeleri affedilir gibi deildi. te Lenin, bizzat kendisi onlarda olmayan, o yokluun varln bizzat kendisi sylyordu. Marks, bize byk harerle bir Mantk brakmad Kapitalin mantn brakt diyordu. Aslnda byk Marksistlerin eserlerini mantklaryla okumaya alr ve okurken yaptmz tam da Leninin bu ifadesinden baka bir ey deildi. Leninden bamszca, bambaka bir akl yrtmeyle benzer bir sonuca ulamtk. Akln yolu birdi. Bunun zerine Kapitali bir tr Uygulamal Diyalektik Mantk kitab gibi bir kez daha okuduk. Marks ve Engelsten hep kendilerinin Klasik Alman Felsefesine ve zellikle Hegele dayandklarn okumutuk, ondan byk bir hrmetle sz ettiklerini grmtk. Ama Trkede bir Hegel yoktu. Mantk ve Diyalektii renmek ve daha iyi kavramak iin ise Hegel bilmek artt. Leninin Felsefe Defterlerinin en nemli blmleri ise, Hegel okumalaryd ve daha da nemlisi onun Mantknn okumalaryd. Leninin bu
28 Leninin u satrlar nasl bir paralellik olduunu gsterir: Mantk, dncenin d formlarnn teorisi deil, btn maddesel, doal ve tinsel eylerinin gelime yasalarnn teorsidir yani dnyann tm soyut muhtevasinin, dnya hakkindaki bilginin gelime yasalarinin teorisidir, yani dnya hakkindaki bilginin tarihinin dkm, toplami, sonucu (Lenin) Hegelin Mantkn kastederek yazd u satrlar rnein: Varlkta (dolaymsz fenomenlerin iinde) z (nedensellik, zdelik, fark, vb., yasalarn) kefeder kavram (bilgi) genellikle btn insan bilgisinin (btn bilimin) gerekten evrensel ileyii ite budur. Ve ite gene budur hem doa bilimlerinin, hem ekonomi politikin (ve hem de tarihin) ilerleyii. Hegelin diyalektii, ite bu l iinde dncenin tarihinin genelletirilmesidir. bunu tikel bilimlerin tarihinde daha somut, daha ayrintili biimde izlemek, alabildiine verimli bir aba olabilir. Mantkta dncenin tarihi, toptan ve toplu olarak, dncenin yasalaryla dmdemek zorundadr. (Lenin, Felsefe Defterleri, s. 265) 72
notlar araclyla hem Hegel, hem de Leninin Hegeli okumasn okumu oluyorduk. Hegeli Lenin araclyla okuyunca unu gryorduk. Hegel aa yukar bizim kendi bamza ulatmza benzer eyleri yapmt, en temel kavram ve nermelerden balayarak, onlarn kendi zddna dnmelerini anlatyordu. Mantkn bu en soyut ve karmak blmlerini Lenin, en diyalektik, hatta en Maddeci blmler olarak niteliyordu. Hegeli Lenin araclyla okuyunca, Marksn Kapitali de ok daha anlalr oluyordu. Engelsin Marksn yntem zerine syledikleri de. *** Kapitali uygulamal mantk kitab olarak, Leninin Felsefe Defterlerindeki Hegelin mant ile paralel ve karlatrmal olarak okuduumuzda, daha nce dikkatimizi ekmeyen baka bir sorunla karlatk. Evet, Diyalektik Mantk (Yani Leninin Byk harerle Mantk dedii, bizim bir gn ilerde yazmay dndmz kitap) zerine yazlacak kitabn kendisinin de tpk Kapital gibi Diyalektik olmas gerekiyordu. Yani diyalektik mant anlatan kitabn kendisi diyalektik olmalyd ve tpk Kapitalin Mant gibi anlataca mantn rneini bizzat bu anlatmda vermeliydi. Ama tam da buradan kyordu sorun, nk Marks, Kapitalin nsznde yazyordu ki, Aratrma Yntemi ile Aklama (anlatm) Yntemi birbirinden farkldr ve zttr. 29 Aratrma yntemi olgulardan hareket eder ve giderek kafada soyutlanm biimiyle o ilikileri ina eder. Anlatm yntemi
29 K. Marks, Kapital, Almanca kinci Baskya nsz: Kukusuz, sunu ynteminin, biim ynnden, aratrma ynteminden farkl olmas gerekir. Aratnma yntemi, ilenecek malzemeyi ayrntlaryla ele almal, onun gelimesinin farkl biimlerini tahlil etmeli, i bantlarn esasn bulmaldr. Ancak bu yapldktan sonra, gerek hareket yeterince anlatlabilir. Eer bu baaryla yaplrsa, eer ele alnan konunun yaam tpk bir aynada olduu gibi ideal bir biimde yanstlrsa, karmzda salt a priori bir yap varm gibi gelebilir. Benim diyalektik yntemim, Hegelci yntemden yalnzca farkl deil, onun tam kartdr da. Hegel iin insan beyninin yaam-sreci, yani dnme sreci Hegel bunu Fikir (Idea) ad altnda bamsz bir zneye dntrr gerek dnyann yaratcs ve mimar olup, gerek dnya, yalnzca Fikirin dsal ve grngsel (Phenomenal) biimidir. Benim iin ise tersine, kir, maddi dnyann insan aklnda yansmasndan ve dnce biimlerine dnmesinden baka bir ey deildir. 73
Demir Kkaydn
ise, o soyuttan hareket etmek, onu kalk noktas yapmak zorundadr. (Bunu Hegelin Mutlak Ruhunun kendine yabanclaarak, ilerde Prusya Devletinde tekrar ortaya kmak zere dnm biimindeki teleolojik sistemiyle kartrmamak gerekir. Zaten Marks, Hegelin yntemiyle ayrln tam da bu noktada vurgulamaktadr.) Yani Skolstik ve Metazik ya da Tmdengelim ve Tmevarm sadece bilgi srecinin farkl iki momenti deildir, bunlar ayn zamanda, aratrma ve aklamann farkl yntemleridirler. O zaman diyalektik mantk da, aslnda en soyut, en genel olandan hareket etmek zorundadr. Tpk Kapitalin ilk blmlerinin onun en soyut ve en zor blmleri olmas gibi; tpk Hegelin Mantnn en znn, en soyut blmlerinin aslnda onun en diyalektik blmleri olmas gibi. Tpk saf matematiin, aslnda uygulamal matematikten binlerce kat daha doru ve gerek olmas gibi. Ama bu da yle bir sorunu ortaya karyordu. Byle bir kitab anlamak ve okumak, dncenin hareketi hakknda muazzam bir veri ynn, o olguyu bilmeyi varsayar. nk aklama tmden gelmek zorundadr. Bu durumda yle bir sonu kyordu: Diyalektii anlatan kitap retici (didaktik) bir kitap olamaz. reticisi ise diyalektik olamaz, diyalektik ise retici olamaz. Teorik eitim planlar, aratrmann yolunu izlemelidir. Bu yolun sadelemi, sapmalardan arnm biimi olabilir, tpk doadaki ontojenes, lojenes gibi olmaldr. nsan aslnda erken doan bir canl olduundan, biyolojik doumu aslnda toplumun rahmine dmek olduundan, nasl ana karnnda milyonlarca yllk evrimi minyatr llerde, sadelemi ve sapmalardan arnm bir biimde yayorsa, teorik eitim de, insan dncesinin ve bilgisinin evrimini benzer biimde yeniden tekrar etmelidir. *** Buradan da u sonuca ulayorduk. Btn eitim planlar batan aa yanltr, nk bunlar, hep tmden geliyorlar. Eitim planlar, aklanann daha basit ve mekanik ifadelerle anlatmn deil; aratrmann izledii yolu (Bilginin kat ettii yolu), somut tarihteki geri gidilerinden ve sapmalarndan arndrlm haliyle vermeyi amalamalyd. Devrimci bir eitim plan, nce olgulardan yola kmalyd, bu olgulardan hareketle genellemelere nasl ulaldn gstermeliydi, genellemelerden hareket ederek, bu genellemeleri rnekler araclyla aklamak bir ey retmezdi. Sadece skolstik bir ezbercilikle sonulanrd. Olan da buydu. Bu sonu devrimci politik hayatmz boyunca karlatmz baka bir fenomeni de (grng) aklar grnyordu. Bylece devrimcilerin, dev74
rimci olmadan nce olduka esnek bir kafa yapsna sahip, tbi ri caiz ise kendiliinden diyalektikiler iken, nasl olup da sosyalist olduktan sonra, dogmatik ve mermer kafal insanlar haline geldikleri, btn zihinsel esnekliklerini kaybettikleri de belli bir anlalrlk kazanyordu. Aslnda Marksist eitim diye, bir anti-Marksist eitim veriliyordu. Kuaklar ve insanlar heba ediliyordu. Brakalm diyalektiin nnde engel grdmz, gnlk hayatn basit skolstik ve metazik mantn bir yana, bu kendiliinden mantk bile yok ediliyordu. nsanlara tarih bile retilmiyordu. Sonular aklanyordu. Onlar da mutlak reeteler haline geliyordu. Marksizm bir metot olmaktan kyor, bir reeteler ve dogmalar ynna dnyordu. Yeterli birikim de olmaynca insanlar, en sradan bir mant bile yrtemez hale geliyorlard. Tm kategoriler birbirine karyordu. *** Bu durum yle bir rnekle aklanabilirdi belki. Diyelim ki, metazik manta gre iki kere iki drttr. Diyalektik manta gre ise, bazen drttr bazen baka sonular verir. Ayrca bu sonular da srekli dnrler. rnein, drt kii bir araya geldiinde, bunlarn gc toplamndan fazladr. Byle bir durumda iki kere iki rnein, dokuz edebilir. Hatta rnein, byk glerin dengede bulunduu bir noktada, bir tarafa koyulacak kk bir arln dier tarafn btnyle yenilgisine yol aaca bir durumda, iki kere iki ok byk rakamlarla ifade edilebilecek sonulara bile ulaabilir, milyonlar bile edebilir. Sadece bu kadar da deil, yle durumlar olur ki, bir art ve eksinin arpmnda olduu gibi, sfr veya eksi sonular da verebilir iki kere iki. Bir rgtte bir araya gelen insanlar farkl ama ve stratejilere sahipseler birbirlerinin gcn yok edebilirler, hatta negatif sonulara yol aabilirler. Byle durumda iki kere iki, eksi on drt veya sfr da edebilir. Ve nihayet iki kere ikinin ka ettii srekli de deiir. Belli koullarda iki kere iki yirmi ederken, koullarn deimesine bal olarak eksi yirmi de etmeye balayabilir. zetle, diyalektik, esnek manta gre, iki kere iki ok farkl sonular verebilir. Skolstik is, drde tarih ve toplum st bir deer verip, btn gerekliin srrna drtten varmaya alr. Drt olan eylerde gerein zn grr. Drt olmayanlar drtle ilikiye geirir. Be diyelim ki drtten bir fazla olduu iin, bir eksik olduu iin iki katlar drd verdii iin gerein kendisinden karlaca kategoriler haline gelirler. Gereklikte bunlar aranmaya balar onun srrna varlmak iin.
75
Demir Kkaydn
Btn bunlar anlalr durumlardr. Ama Trkiyenin devrimcilerinde, u Diyalektik Materyalizm eitiminden geenlerde ok temel baka bir yanl vardr. Onlarda, eer Leninin kulland bir rnei kullanrsak, iki kere iki mum eder. Metazik mantk bakmndan bile, iki kere ikinin be etmesi yanltr, ama anlalabilir. Ortadaki mantksal bir hata deildir, bir hesap hatasdr. Mantksal olarak bir sorun yoktur. Ama iki kere iki mum eder dediinizde, ortada kategorik hata, bir mantksal hata vardr. te, Trkiyedeki devrimcilerin durumu buydu esas olarak. Diyalektii bir yana brakalm. Onlarn mant, metazik mantk deildi. Hatta skolstik mantk bile deildi. Mantkszlkt. Bunlar Foucaultun szn ettii bir in ansiklopedisindeki Hayvanlar snamas gibidirler.30 *** Sakn abarttmz sanlmasn. ok yaygn bir rnei verelim. Bunun gibi niceleri var. 1970lerde Sovyetler ve dier lkeler iin, Revizyonist lkeler deniyordu. Ve Trkiye sol hareketinin en byk siyasetleri bunu diyordu. Revizyonizm, bir devlet biimi, bir rejim biimi, bir toplumsal formasyon, bir retim biimi deildir. Bir kir akm balamnda, bir gr balamnda revizyonizmden sz edilebilir. O, bir doktrin balamnda anlalabilir. Bir parti, bir gr revizyonist olabilir, ama lke ya da toplum olamaz. Bu kategorilerin kartrlmasdr. Tpk iki kere iki mum eder gibidir. Sovyetlere kapitalist, sosyalist, Asya-tipi, feodal, kleci, ilkel komnist dense bile bu yanllar, mantksal deil olgulara ilikin yanllar olarak kalrlar. Ama Sovyetlere Revizyonist lke demek, ahlakl masa ya da krmz drstlk gibi sama bir kavram ifti uydurmaktan baka bir ey deildir. Belki byle kavram iftleri, sanatta ok edici imgelerin inasnda bir ie yarayabilirler, ama kavram olarak hibir deerleri yoktur. te Trkiyedeki Tarihsel Maddecilik eitiminden gemi devrimcilerdeki sorun buydu. nsanlar, Marksist eitim kitaplarn okuduktan sonra, toplumsal olaylar hakknda byle sama kavramlarla i grmeye balyorlard. Bu insanlarn
30 Borgesten Foucaultnun aktard bu snama yledir: Hayvanlar: a) mparatora ait olanlar, b) ii saman doldurulmu olanlar, c) evciletirilmi olanlar, d) st domuzlar, e) deniz kzlar, f) masals hayvanlar, g) babo kpekler, h) bu tasnin iinde yer alanlar, i) deli gibi rpnanlar, j) saylamayacak kadar ok olanlar, k) deve tynden ok ince bir frayla resmedilenler, l) ve saire, m) testiyi krm olanlar, n) uzaktan sinee benzeyenler olarak ayrlrlar Michel Foucault, Kelimeler ve eyler, nsz, s. 11`. 76
ou, gnlk hayatlarnda veya Marksist olmadan byle kategorik yanllar yapmazlarken, politikada birden bire byle yanllar yapmaya balyorlard.31 Bu dncelerle o zamanlar, Bir Teorik Eitimi Plan Denemesi diye bir yaz bile yazmtk ve bu Sosyalist gazetesinde yaynlanmt.32 Orada, eitimin temeli ncelikle varln ve dncenin hareketinin nasl gerekletii zerine temel bilginin edinilmesine dayanyordu. Oradan hareketle genellemeleri renmenin en ksa yolu verilmeye allyordu. nsanln tarihinin ve bilgisinin evrimi sadeletirilmi ve zetlenmi bir ekilde nasl renilebileceinin ipular veriliyordu. Bu ipularna dayanarak herkes kendine gre bir eitim plan yapabilirdi. Yntem veriliyordu. Ve yntemin z her eyden nce tarihi, olaylar bilmek ve onlardan hareket ederek genellemelere varmak ve nceki genellemeleri renmekti. Aslnda bu son derece devrimci ve Trkiye devrimci hareketinin bildiklerine ve alkanlklarna 180 derece zt bir yaklamd. Bu deneme hi anlalmad ve hatta o zamanlar Aydnlk gazetesi alay ederek bu yazda yer alan emay yaynlamt. Her ne olursa olsun, bu almalar sonunda, hibir zaman yle bir Mantk yazacak bir birikime ulaamayacamz, bunun iin gerekli kltrel temel ve arka planmz olmadn grdk. Kapitalin Mant ve Leninin Felsefe Defterlerindeki Mantk okumalar vard ite. imdilik onunla idare edebilirdik, o mant gelecek kuaklar yazard. Biz onun eksik olduunu ve o eksikliin bir lde nasl gidereceimizi grm ve kendimizi aydnlatmtk. Bu yeterdi. ***
31 Burada gnmzn post modern durumunun (artk sosyalist kalmadndan) aydnlarnn da hakkn verelim. Onlara gre, ki kere iki mum da lamba da eder. Bunlarn hepsi farkl kltrlerde dorudurlar. ki kere ikinin drt olduunu kesin olarak sylemek, insan totaliter rejimlere gtrr. Bu postmodernitenin rlativizmi, Diyalektik mantn esneklii ve rlativizmi ile kartrlmamaldr. Trkiyenin aydn, bir bakma, iki kere iki mum eder demekten, iki kere iki mum da eder lamba da eder, farkl kltrlerin sonulardr bunlar hepsine toleransl davranmak gerekir demeye geti veya evrildi. O (iki kere ikinin say nicelik olarak baka sonular verebileceini bir yana brakalm) iki kere ikinin sonucunun ancak baka bir nicelik olabileceini bile hibir zaman anlamad. Onun tartmas iki kere ikinin mum mu ettii, lamba m ettii zerineydi ve uzlamay post modern rlativizmde buldular. 32 Bir Teorik eitim Plan Denemesi, Sosyalist, say: 81. 77
Demir Kkaydn
Tbii diyalektik zerine almalar ve younlamalar bundan ibaret deildi. Diyalektiin temeli eliki idi. Diyalektii ou kez eliki anlamnda kullanyorduk. Marks, Engels, Lenin, vb., eserlerini okurken ve onlar ayn zamanda mantklar asndan incelerken, biraz da bunun yan rn olarak, eliki kavram zerine younlamtk. Neydi bu eliki? u ok akt ki, ok farkl anlamlarda kullanlyordu. eliki kavram ok belirsiz olduundan, altn ortaclktan mantksal elikilere yani mantkszla kadar her ey diyalektik veya eliki karl kullanlabiliyordu. elikiler bahsiyle ta 1969larn strateji tartmalarnda, skolstik bir balamda ilikimiz olmu ve Maonun anlatt ve o zamanlar tartmalara damgasn vuran ana eliki, temel eliki, vb., gibi kavramlar bir kenara atmtk. Bunlar kullansak bile, kendilerinden stratejinin karlaca mutlak kategoriler olarak deil, her hangi bir kri daha iyi ifade etmenin aralar olarak kullanyorduk. Bu anlamda eliki kullanmnn Marks, Engelsin uygulamalarnda, eserlerinde grlen, elikiyle ilgisi yoktu. Peki, Marks, Engels, elikiyi hangi anlamlarda kullanyordu? Nasl Marks bize byk harerle bir mantk deil, Kapitalin mantn braktysa, byk harerle bir elikiler retisi deil, elikilerin uygulamasn ve kullanmlarn brakmt. Sorunu byle koyup bir zm aramalyd. Elbette Leninin karsamalar nda biliyorduk ki, bunlar yle mutlak kategoriler olarak almamak gerekiyordu. Ama Leninin diyalektik zerine yazdklarndaki belirsizlikler bile, aslnda eliki ve diyalektik kavramnn farkl kullanmlarnn analiz edilmemesinden kyordu.33 Bylece, zaman zaman frsat bulduka diyalektik ya da eliki kavramnn farkl kullanmlarn, farkl ieriklerini birbirinden ayrmaya alyorduk. Diyalektik birok durumda, bir kavramn ancak kendi zddyla bir arada olabilmesi ve bu ztlk karl olarak kullanlabiliyordu. rnein, Varlk ya da Hilik (Yokluk), bu kavramlarn biri olmadan dieri olamaz. Aydnlk ve karanlk, iyi ve kt, gzel ve irkin. Bu gibi kavramlarda, kavram iftlerinden biri olmadnda dieri de var olamaz. yilik, ancak ktlkle, ktlk de ancak iyilikle; gzellik, an33 Lenin, Felsefe Defterleri, s. 181: Diyalektik, kartlarn birlii teorisi olarak tanmlanabilir ksaca. Diyalektiin ekirdei bununla sezilip kavranacaktr, ama bir dizi aklamay ve bir gelitirmeyi gerekli klar bu. 78
cak irkinlikle, irkinlik ancak gzellikle var olabilir. Ktln olmad yerde iyilik ve iyilik kavram olamaz.34 Bu anlamda bir kavramn, ancak kendi zddyla bir arada bulunabilecei anlamda diyalektik, bir bakma diyalektiin zyd. elikilerin ve kartlarn birlii tam da buydu. Diyalektiin (elikinin) bu tarz bir kullanm ve anlamlandrlmas onun en temel ve nemli biimidir. Olgularn derinine inen ok ze dein bir kavraya da denk der bu. Aslnda Hegelin Mant tam da bu trden elikilerle balar, yani kavramlarn, ancak kendi ztlaryla bir arada olabilmeleriyle. Ve iin ilginci bu diyalektik, adeta modern Kuantum ziinin ve belirsizlik ilkesinin temelini oluturur. Belirsizlik ilkesi, sanki kavramlarn ancak ztlaryla, varln ancak hilikle olabileceinin doa bilimince sonradan yeniden kefedilmesi gibidir. rnein, tam da belirsizlik ilkesi nedeniyle, hilik diye, boluk diye bir ey ya da durum mmkn deildir. Mmkn olmad iin bolukta, hilikte virtel paracklar oluur ve bunlar birbirini tekrar yok ederler. Yani belirsizlik ilkesi bile, son durumada, hiliin, yokluun ancak varlkla bir arada var olabileceinin, onlarn srekli birbirine dnmesinin zik lemdeki bir grnm gibidir. Bu anlamda kavramlarn bu elikili varl, doann bu zelliinin kavramlarda kendini gstermesi gibidir. Her ne olursa olsun, her hangi bir kavram kendi zddyla birlikte dnmek ve kavramak, doay ve toplumu kavramada insan dncesine belli bir derinlik, olaylarn daha derine inan yanlarn grme olana salar. *** Ne var ki, bunun kapsamnda kalsa da biraz daha farkl bir eliki kullanm daha vardr. nceki biimlerde elikiler genellikle, eylerin zellikleriyle ilgilidir, sfat karakteri tarlar. Ama bu kullanmda, eylemler sz konusudur. Ve aslnda kavram ayn zamanda kendi zdddr da. Elbette sfatlar da ayn zamanda ztlardrlar. yilik ve ktlk, gzellik ve irkinlik, varlk ve yokluk, aydnlk ve karanlk bak asna gre ayn zamanda kendi ztlardrlar
34 Bu yle bir rnekle de gsterilebilir. Srf aydnlk, srf k, yzde yz aydnlkta insan bir ey gremez. Gnee bakmak kadir. nsan kr olur hibir ey gremez. Ama srf karanlkta da hi bir ey grlemez. Ancak bunlarn bu biri olmadan dieri olamayan elikilerin bir arada oluunda bir ey grlebilir. Aydnlk ancak karanlkla grlebilir. Karanlk da aydnlkla. 79
Demir Kkaydn
Ama bir de eylemlerin ayn zamanda kendi ztlar oluu vardr. retimin ayn zamanda bir tketim olmas; her tketimin de ayn zamanda bir retim olmas; her temizlemenin bir pisleme; her pislemenin bir temizleme; her blnmenin bir birlik her birliin bir blnme olmas; her kazancn bir kayp; her kaybn bir kazan olmas gibi. nsan bir retimde bulunurken, ayn zamanda i gcn, hem maddeleri tketir. Tersine, tketirken de, i gcn, pleri, vb., yeniden retir. Elinizi ykarken suyu kirletirsiniz; suyu temizlerken ltreyi kirletirsiniz. rnein, Marks, retim ve tketim bahsinde bu anlamda bir diyalektikten sz etmekte ve bu anlamda diyalektii uygulamaktadr. Bu tr bir diyalektik ya da eliki kavram ve kavray, zellikle demagoji ve ideoloji karsnda bir uyanklk salar. nk bu kavramlardan birinin ne karlmas btnyle deer ykldr ve propagandif, arptc bir anlama sahiptir. rnein, politikada genellikle herkes birleme gerektiinden sz eder ve bu ynde birok giriimler denemeler olur. Ama bu diyalektiin bilincine varm bir bak asndan, birlikilik en bayasndan bir demagojiden baka bir ey deildir. Her blnme, ayn zamanda bir birleme olduundan, aslnda birlemeden sz edenler blnmeden sz etmi olurlar. Kendini birliki olarak tanmlamak aslnda blc olarak tanmlamaktr da. Ama nedense kimse kendine blc demez. nk blcln, blnmenin deer ykl, pjoratif bir anlam vardr. Birlikilikten sz etmek insanlarn geri yanlarna, metazik, diyalektik olmayan yanlarna hitap etmek demektir. Aktr ki, her blnme birleme, her birleme blnme olduundan, sorun kimle ve neyle blnld veya birleildiidir. Tketim toplumu kavram da benzer durumdadr. Tketim toplumu ayn zamanda bir retim toplumudur. Hem retim olmadan tketim olamayaca iin hem de o tketimin kendisi ayn zamanda bir retim, rnein, p retimi olduu iin. *** eliki bir de doru ve yanln, avantaj ve dezavantajn, iyi ve ktnn koullarn deimesine bal olarak kendi zddna dnmesi anlamnda da kullanlmaktadr. rnein, Dn doru olan bugn yanltr; dn yanl olan bugn dorudur, her ey gibi doru ve yanl da diyalektik olarak kendi zddna dnmtr trnden kullanmlarda olduu gibi. Bu anlamda kullanmlara bakldnda, aslnda bunun genellikle taktikler, rgt ve mcadele biimleri ile ilgili olduu grlr. Belli bir rgt, mcadele biimi ya da taktik eskiden yararl iken artk yararsz, eskiden
80
doru iken artk yanl olmutur. Bu anlamdaki diyalektik, aslnda koullardaki deime ve deiime ayak uydurup uyduramama ile varolandaki deimeyi grememe ile ilgilidir. Diyalektiin bu anlamda kullanmnn, pratik politikayla, sava ve politika sanatyla ok ak ve net bir ilikisi vardr. Koullar deitii iin eski koullarda stnlk olan, yararl ve olumlu olan, yeni koullarda bir zaaf ve olumsuzluk olarak ortaya kmaktadr. Diyalektik bu aracn, taktiin veya bu deiimini, zddna dnmn tanmlamakta kullanlmaktadr. Bu tpk belli bir iklim ya da baka artlara uyum salam bir canlnn, bu artlarn deiimi ile birlikte o gne kadar ona bir stnlk ve avantaj salam zelliklerin onun varln srdrmesinin nnde bir engel olmas gibidir. Daha dorusu bir yaam sava stratejisinin, tpk toplumsal stratejide olduu gibi geersizlemesidir. Bu kullanmda diyalektik, daha esnek, daha dogmatizmden uzak bir yaklam veya mantn karl kullanlmaktadr. Elbette insanlarn toplumsal hayattaki deimeleri, derin sreleri annda kavrayp deimeleri ok zordur. ou durumda bu deiimleri kavraylar ve ona uygun olarak rgt ve mcadele biimlerindeki, taktiklerdeki deimeler, sezilerle, tbi ri caiz ise igdlerle yrr. Marks, politikay, isyan ve sava bir sanat olarak tanmlarken onun bu yann gz nne alr. Politika sanatn bilmek, koullardaki deimeyi sezip, dorunun yanla, yanln doruya dntn grp ona gre davranmaktr. Ve bu anlamda diyalektik kullanmyla bu sanat yakn ba iindedir. Elbette koullara bal olarak bu zddna dnme kullanm, son durumada, bir eyin ayn zamanda kendi zdd olmasyla balantldr. Bu da son durumada eylerin ve eylemlerin, ancak kendi ztlaryla bir arada bulunabilecekleri ve kendi ztlar olmalarnn koullar balamndaki bir kullanmdr. *** Ama eliki bir baka anlamda daha kullanlmaktadr: Ayn zamanda hem o hem bu olmak anlamnda. Ayn zamanda hem o hem bu olu, rnein, retim ve tketimde olduu trden, bak asna gre deien ayn zamanda kendi ztt olmaktan farkl bir ztlarn birliidir. Burada evrimin, deiimin, hareketin ortaya kard bir sorun vardr ve aslnda klasik mantn bir aksiyomunun yerine baka bir aksiyomun geirilmesi sz konusudur. Klasik mantn aksiyomlara gre bir ey ne ise odur, bir ey ayn anda hem orada hem burada olamaz; bir ey ayn anda hem bir ey hem de baka ey olamaz.
81
Demir Kkaydn
Yukarda rnei verilen kendi ztlaryla bir arada olabilen ve ayn zamanda kendi ztlar da olabilen sfat ve eylemler henz bu aksiyomla elimez. nk bunlarda bir bak as sorunu vardr. Bak asnn deimesine bal olarak kendi zdd olabilir. Ama olu ve gidi krinin olduu yerde, bu aksiyomla dnyay ve olaylar aklamak mmkn deildir. Bu zellikle gei tiplerinde en u biimde snrlarn gsterir. rnein, doada baz canl trleri vardr ki, farkl iki trn zelliklerini bir arada barndrrlar. Ya da baz simbiyoz yaayan canllarda ortada iki canl m bir canl m olduu kesin olarak belirlenemez. Ya o ya bu mant ile kavranamazlar, hem o hem budurlar. Evrimin kendisi bile, bir eyin ayn zamanda hem kendisi hem bakas olmas ile mmkndr. Bu olmad takdirde evrim olamaz. Hatta en basit mekanik harekette bile bir ey ayn anda hem ayn yerde hem de baka yerde olabildii iin hareket olabilir. Aksi takdirde Zenonun dedii gibi, Ail hibir zaman kaplumbaaya ulaamayacaktr. Ama dikkat edilirse bu anlamda eliki veya diyalektik kavramnn kullanm, hem evrimi ve hareketi kavramak iin zorunlu bir aksiyomdur, hem de evrim ve hareketten kmtr. Ancak nce sz edilen iki eliki biiminden, kavramlarn ztlaryla bir arada bulunmalarndan ve ayn zamanda ztlar olmalarndan olduka farkldr. Onlar bir temel aksiyomu gzden geirmeyi, bu gzden geirmeyi zorlayan hareketi ve evrimi zorunlu olarak ngrmezler. Aktr ki, ortada tamamen farkl bir anlamda eliki ve diyalektik kavram kullanm bulunmaktadr. Onlarda sfatlar ve eylemler henz birer eydirler. Burada ise oluun, gidiin, hareketin alanndayzdr. *** Dikkat edilirse, buraya kadar ele alnan diyalektik veya eliki kullanmlar varln ve/veya dncenin yasalarna ilikindir. Manta bir esneklik, dnyaya baka bir derinlik kazandrabilirler, ama bunlardan dorudan doruya toplumu aklayacak ve kavrayacak sonulara geilemez. Yani henz sosyolojinin alanna girilmemitir. Tarihsel Maddeciliin alannda deilizdir. Ama rnein, snf elikileri veya retici glerden ve retim ilikileri elikilerinden, vb., sz edildiinde, artk eliki kavramnn sosyolojik kullanmlar ile kar karyayz demektir. Bu kullanmlardaki eliki veya diyalektik kavram, buraya kadar ele aldklarmzn toplumdaki zgl biimi deildirler. Bunlar bambaka bir zellie sahiptirler.
82
rnein, retici gler ve retim ilikileri arasnda olduu trden ve zellikle evrimin sramal karakterini, devrimleri aklamak iin kullanlan eliki, buraya kadar ele aldklarmzdan tamamen farkl ieriktedir. Marks nszde yle diyordu: Gelimelerinin belirli bir aamasnda toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine ya da bunlarn hukuki ifadesinden baka bir ey olmayan mlkiyet ilikilerine ters derler. retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline gelirler. O zaman bir toplumsal devrim a balar. ktisadi temeldeki deime, kocaman styapy, byk ya da az bir hzla altst eder. (Buradaki Engeli haline gelirler, elikiye derler anlamndadr). Dikkat edilirse, burada sz edilen eliki, retimin ayn zamanda tketim olmas; iyinin ktlkle bir arada bulunmas trnden bir elikiden tamamen farkldr. Ve sosyolojik bakmdan esas nemli olan bu elikidir. nk btn Devrim Teorisi bu tr bir eliki kavramndan tremektedir. Gerekten de bir bebein o zamana kadar iinde gelitii rahmin, onun geliimin nnde bir engel olmas ve sancl veya sancsz bir doum; bir civcivin o zamana kadar iinde evrildii yumurtann, onun geliimine engel olmas ve o yumurtann kabuunu krmas trnden bir gidi tm doada ve toplumda grlmektedir. (Tam da bu nedenle Marks, Devrimi hep bir Douma benzetir ve aslnda ikisi de ayn eydir. )Yldzlar, rnein, belli bir biim iinde yaktlarn tketmekte, ama o zamana kadar o yaktn tketilmesini salayan koullar onun nnde bir engel olmakta ve yldzlar patlamaktadr. Keza bizzat yldzlarn doular da benzer bir ekilde aklanabilir. Yani sreler belli bir biim iinde ortaya kmakta ve gelimekte, ama belli bir noktadan sonra o biim evrimin nnde bir engel olmakta ve bir altstlk ortaya kmakta; bu biimin ierik tarafndan ortadan kaldrlmas grlmektedir. Tarihsel Maddeciliin temel kavramlar olan retim gleri ve ilikileri ya da styap ve altyap elikisi ya da diyalektii, bu grngnn toplumdaki karlnn ve sosyolojinin kavramlaryla ifadesinden baka bir ey deildir. Ve Marksist devrim teorisi btnyle bu grngden kmaktadr. Bu grng, sanatta ierik ve biim; bilimde olgular ve kavramlar-teoriler; teknolojide ya da toplumsal kurumlarda (rgtlenmelerde-aralarda) ilev ve yap; canllarda zyoloji ve anatomi; toplumda retici gler ve retim ilikileri veya altyap ve styap arasndaki iliki ve elikiler ek83
Demir Kkaydn
linde ortaya kmaktadr. Evrimin sramal karakteri tam da bu elikiden ortaya kmaktadr. Tarihsel Maddeciliin esas dayand eliki kavram bu anlamda bir elikiydi ve btn tarihsel sre ancak bu anlamda bir eliki balamnda daha iyi anlalabilirdi. rnein, bu eliki kavram ve kullanmnn aralara ilikin bir vehesi, grnm olan yap ve ilev kategorileri arasndaki iliki ve elikiler, Marksn Devlete ilikin sylediklerini bu balamda daha znden ve derin olarak anlamay mmkn klyordu. Marks, aralarn, organlarn, kurumlarn ilevleriyle yaplar arasndaki ilikinin farkndayd ve proletarya diktatrl retisi tamamen buna dayanyordu. Aznln, ounluun zerindeki egemenliinin arac olan bir devlet, ounluun, aznln egemenlii zerindeki egemenliinin bir arac olarak kullanlamazd. Onun yaps bu ileve izin vermezdi; bunun tersi de dorudur. Aznlk da ounluun egemenliinin arac olan bir devleti, kendi egemenliinin arac olarak kullanamaz. Onun da yaps bu ileve izin vermez. Yap younlam ilevdir. Dolaysyla, proletarya var olan devlet cihazn paralamak, ounluun aznlk zerindeki egemenliinin arac olabilecek bir cihaz kurmak zorundadr. Bu cihazn nasl bir ey olacan da Paris Komnnden kan derslerde ekillendirmektedir. Soruna ve Marksn Proletarya Diktatrl retisine bu tarz baknca her ey ok basit ve ak hale geliyordu. Btn rgtsel ve maddi aralar iin bu ilikiler sz konusu olduundan onlar daha kolay ve rahat anlama olana ortaya kyordu. Doadaki btn srama momentleri aslnda, retim ilikileri ve retici gler kartlnn doa ve dncedeki benzerlerinin elikilerinden ortaya kyordu. Burada, elikinin bu anlamnda ve biiminde, varlkta, dncede ve toplumda grlen bir ortaklk, bir genel eilim, bir yasa ortaya kmaktadr. Yani sosyolojik olarak kullanlan bu eliki, aslnda sadece sosyolojik deil, tm varla ve dnceye ilikin ok daha genel bir fenomenin, gidiin toplumdaki bir grnmnden baka bir ey deildir. Ve modern bilim, bir bakma Marksn toplumda dile getirdii bu elikinin, varln ve dncenin dier alanlarnda grlmesi ve aklanmasndan baka bir ey deildir. Marks, bir de elikiyi, diyalektii, snf elikileri; snf atmalar, konum ve karlar farkl toplumsal gruplar arasndaki ztlklar, atmalar anlamnda kullanr ve kullanmtr. Bu anlamda eliki, tamamen sosyolojiktir. Ve geerlilii ok snrl bir alandadr, sadece sn toplumlarla ilgi84
lidir. Bu elikinin analizi ise her eyden nce toplumun ve onun temelinin analizi ile ilgilidir. *** Diyalektik mantk ve elikiler zerine btn bu almalarn dorudan belli bir politik sonucu bulunmuyordu. Ama bu almalar sonucunda, diyalektiin evreni elikili bir sre olarak grmek ve bunun iin daha esnek bir yaklama sahip olmak anlamna geldiin grdk. Bu almalar mantmza belli bir esneklik ve rahatlk veriyordu. Michael Lwynin Leninin Felsefe Defterleri ile Nisan Tezleri arasndaki ilikiyi ele alan Hegelin Mantndan Finlandiya stasyonuna diye bir incelemesi vardr. Krupskaya da Leninin felsefe almalarnn sonraki yazlarnda, rnein, Buharini metodolojik olarak eletirdii yazlardaki yanklarndan bahseder. Sanrm btn bu almalar da, bizim zerimizde benzer bir etki yapt. Bu almalarn ne anlama geldiini ise daha sonra Bat Marksizmi denen gelenekle karlatmzda anlayabilecektik.
Varlk ve Materyalizm zerine almalar

Buraya kadar, daha ziyade Diyalektik Mantktan, bilginin ve dncenin hareket yasalar ile ilgili almalarn sonularndan sz ettik. Ne var ki, diyalektik, sadece dncenin hareket yasalar olarak deil; dnce ve varln en genel hareket yasalarnn bilimi olarak tanmlamt. Dolaysyla, diyalektiin tam ne olduunu anlayabilmek, yani Marksizmi kavrayabilmek iin, dnceden ayr olarak bir de varln genel hareket yasalarn renmek ve ortaya karmak gerekiyordu. Varln en genel hareket yasalar da bize diyalektik metodu verebilirdi. Yntemimiz, tpk Tarihsel Maddecilik ve Diyalektik Mantk almalarnda izlediimiz yntemin aynyd. Elbette nasl Tarihsel Maddecilik iin toplumun tarihini; Diyalektik Mantk iin dncenin tarihini, bilginin tarihini bilmek gerekiyorduysa, Diyalektik Metot iin de ayn ekilde ncelikle Doann (ve Toplumun) Tarihini bilmek gerekiyordu. Bu tarihi bilmeden bu yasalar dolaysyla da bunlarn arasndaki ortaklklar ve Diyalektik Metot kavranamazd. Bylece Doann Tarihi de aratrmalarmzn konusu oluyordu. Doa ise her eyden nce, canl ve cansz doa olarak iki ana alt blme ayr85
Demir Kkaydn
lyordu. Cansz doa, yani evrenin tarihi, Fizik ve Astronominin alanna giriyordu. Fizik ve Astronomi giderek bir tek bilim halinde kaynamlard zaten, zik hzlandrclarla daha byk enerjilere ve scaklklara erierek, astronomi teleskoplarla daha uzaklara, yani daha eski zamanlara bakarak bu evrimi aratryordu. Canllarn tarihi ise, Biyoloji ve Paleontolojinin alanna giriyordu. Biyoloji ve Paleontolojinin ilikisi de bir bakma Fizik ve Astronominin ilikisi gibiydi ve aslnda onlar da bir tek bilim halinde kaynam bulunuyorlard. Jeoloji de yeryz sz konusu olduunda, bu iki hareketin i ie getii alan ele alyordu. Yeryznn tarihi, ziin ve astronominin ele ald yasalar ve sreler kadar, canllarn evrimi, yani Biyoloji ve Paleontoloji olmadan da anlalmazd. Psikolojinin yeri de bu erevede, tpk Jeolojinin yerine benziyordu. Nasl Jeoloji, Fizik ve Biyolojinin kesitii ve birbirinin iine getii bir alan ele alyorsa, Psikoloji de Biyoloji ile Sosyolojinin kesitii ve birbirinin iine getii bir alan ele alyordu. Nasl yeryznn srrna doann ve canllarn tarihi bilinmeden varlamaz ise, insan psikolojisinin srrna da canllarn evriminin ve toplumun evriminin tarihi bilinmeden varlamazd. Bylece evrenin (Fizik ve Astronomi), dnyann (Jeoloji), canllarn (Biyoloji-Paleantoloji), insann (Psikoloji) tarihi ve evrimi, (Zaten Tarihsel Maddecilik ve Diyalektik Mantk balamnda incelediimiz) toplumun ve dncenin tarihi ve evriminin yan sra, bu evrimler arasnda ortak yasalar bulunup bulunmad, varsa bunlarn neler olduu, almalarmzn konusu oluyordu. Tekrar hatrlatalm ki, dorudan politik mcadele ile bir ilikisi grnmese de bu soyut ve ilgisiz gibi grnen konulara younlamamzn esas nedeni bizzat somut politik mcadele idi. Bunlar renerek diyalektii daha iyi kavrayacaktk ki, Marksizmin zn, yntemini anlayalm ve devrimci mcadelede daha az yanl yapalm. Bu bakmdan btn bu, somut politik mcadeleyle ilgisizmi gibi grnen almalar aslnda bizim iin son derece pratik ve politik almalard. Teori Pratikti, Pratik de Teori. *** Doa bilimlerinin konusu (nesnesi) ile doa bilimlerinin ilikisi, dnce ve toplum bilimlerinin (Tarihsel Maddecilik ve Diyalektik Mantk) konusu (nesnesi) ile bizzat bu bilimlerin ilikisinden ok farkl bir karakterdeydi. Dncenin (bilginin, bilimlerin) hareketi veya evrimi, hem toplumsal hem de mantksal bir olayd. rnein, Tarihsel Maddeciliin evrimi ayn zamanda Tarihsel Maddecililiin konusudur, nk bizzat Tarihsel
86
Maddeciliin kendisinin evrimi toplumsal bir olaydr. Dolaysyla bizzat toplumsal hareket zerinde bir etkide bulunur ve kendisi bizzat toplumsal hareket tarafndan da belirlenir. Ayn durum dncenin hareketi iin de geerlidir: Dncenin hareketinin bilgisi de bizzat mantn konusudur, nk dncenin hareketinin bilgisi de bizzat dncenin hareketinin kendisidir ve varolduu an kendi konusunu da deitirmi olur. Yani bu Bilimler ve konular (nesneleri) arasnda, sanki Kuantum Fiziindeki belirsizlik ilkesi gibi bir iliki sz konusudur. Dncenin hareketi ile bu hareketin bilgisi srekli olarak birbirilerini etkilediklerinden ikisi de ayn anda bilinemez. Benzeri durum ayn ekilde Tarihsel Maddecilik ile bizzat Toplumun Tarihi arasnda da vardr. nk bu bilginizin bizzat kendisi toplumsaldr ve toplum hakkndaki bilgimizin deiimiyle birlikte toplum da deitirmitir. Toplumun konumunu biliyorsak, bilgimizin, dncemizin konumunu bilemeyiz, dncemizin konumunu biliyorsak toplumun konumunu bilemeyiz. Ama Fizik, Biyoloji, Jeoloji sz konusu olduunda, byle bir iliki yoktur. Fizik biliminin evrimi, zik doann evrimi hakkndaki bildiklerimiz ziksel bir olay deildir. Dolaysyla zik biliminin konusunu oluturmaz. Fizik biliminin evrimi ziin konusuna girmez. (Elbette dnce bile son durumada bir takm protein bileimleri, bunlar da enerji alverilerine ve bir takm paracklarn hareketlerine indirgenebilir ama bu evrenin ya da canllarn evrimi bakmndan hibir ey ifade etmez) Biyoloji biliminin evrimi, biyolojik bir olay deildir. Dolaysyla Biyolojinin evrimi biyolojinin konusuna girmez. Ama Sosyoloji biliminin (Tarihsel Maddeciliin) evrimi bizzat sosyolojinin konusuna girer. Mantn evrimi bizzat Mantn (Diyalektiin) konusun girer. Bunlar daha var olduklar an bizzat kendi konularn deitirirler. Bu ok zel anlamda, bilim ve konusu arasndaki ilikiler ve karlkl etkiler anlamnda, Doann Tarihine ilikin bilginin (doa bilimlerinin) doa ile diyalektik olmayan bir karakteri vardr. nk bu bilimlerin hareketi, konularnn hareketi olarak gereklemez. Ama bu bilimler doaya olan bu diyalektik borlarn bir bakma dnce ve topluma derler. Doann tarihinin bilgisi ve bu bilginin (evrimi) tarihi, sosyoloji ve mantn konusudur. Yani doa bilimlerinin doa ile diyalektik olmayan karakteri toplum ve dnce ile diyalektik bir iliki iindedir. Doa hakkndaki bilgilerimiz, toplumsal ve dnsel olduklar iin, bizlerin toplumu ve onun tarihini kavraylarmz zerinde bir etkide bulunurlar. Elbet ayn
87
Demir Kkaydn
ekilde, dncelerimiz ve dncelerin evrimini kavraymz zerinde de. Ama doann evrimi hakkndaki bilgimiz, bizzat doann evriminden ktndan, doann evriminin u veya bu ekilde gereklemi olmas, bu olgulardan karlan bilginin, sonucun da deimesidir. Dolaysyla bu da dnce ve toplum hakkndaki alglarmzn daha deiik olmas anlamna geleceinden, (bu bilgi, bizzat kendisi toplumsal olduundan ve toplumsal gereklii u veya bu biimde etkileyip deitirdiinden), doann tarihi, doann tarihinin bilgisiyle diyalektik olmayan ilikisinin borcunu, toplumla ve dnceyle byle dolayl bir iliki iinde der. Doann tarihi, kendisi hakkndaki bilginin doal olmayan, toplumsal olan, mantksal olan karakteri nedeniyle, toplumu ve dnceyi etkiler. Bilgi ve konusu ilikisini bu ekilde ele alarak, aslnda varlk ve dnce ilikisini Diyalektik materyalizm kitaplarndan bambaka bir balama oturtmu; bilgisi ve konusu ve bunlarn diyalektik ilikisi balamna oturtmu oluyorduk. Ama bunun farknda deildik. *** O yllar tam da Biyoloji (o zamanlar Paleontolojideki keierden pek haberim yoktu), Astronomi ve Fizikte nefes kesici bulularn yapld bir dnemdi. Fizikte, Kara Delikler, Kuasarlar, Big Bang teorileri, Kuarklar, Ntrinolar, Hadronlar, Leptonlar, vb., ou kez matematik modellerle n grlp sonradan bulunuyordu. Ayn ekilde Biyolojide DNA, RNA, ATP, aminoasitler gibi byk molekller bulunmu, yaamn kimyasal, molekler temelinin srr zlmt. Ayrca biyoloji, artk canllarn evrimini karlkla etkiler iinde bir dinamik sistem olarak ele alyor ve ancak yle aklayabiliyordu. rnein, bcekler ve iekli bitkilerin ortaya k ve geliimi ancak bunlarn karlkl ilikisi biiminde anlalabiliyordu. Hatta farkl canllardan oluan ekolojik sistemleri bir tek canl gibi ele almak gerekiyordu. Btn bu keieri, ok snrl kaynaklar dikkatlice inceleyerek, tpk bir dedektif roman okurcasna heyecanla ve neredeyse gn gnne izlemeye alyorduk. Elbet meslekten bir ziki veya biyolog olmadmz iin birok ayrnty, mekanizmay teknik olarak anlayamayabiliyorduk, ama esas olarak nelerin aratrld, nelerin bulunduu, nelerin sorun olduu hakknda iyi kt bir krimiz oluyordu. Doa bilimlerindeki btn bu nefes kesici gelimeler ve bizim bunlardan kardmz kimi genellemeler, Tarihsel Maddeciliin toplumu ve
88
onun tarihini aklamakta kulland genellemelerin benzer ekilde doada da geerli olduunu gsteriyordu. rnein, doada da toplumda da srekli bir gidi ve evrim vard. Marks ve Engels Tarihsel Maddecilii daha ortaya koyarlarken toplumun evrimi, gidii dncesini tm teorilerinin kilit ta yapmlard. Daha ilk bata, 1848in arifesinde, Tarihsel Maddeciliin ilk taslaklarnda, Bir tek bilim vardr, tarih bilimi, o da doa ve toplum tarihi olarak ikiye ayrlr demilerdi (Daha doann bir tarihinin olmad ve bilinmedii zamanlarda). Tarihsel Maddeciliin, yani kurduklar yeni bilimin, sosyolojinin konusunu da toplumun gidiinin, tarihin hareket yasalarn aratrmak olarak tanmlamlard. O zamanlar, henz hibir astronom veya zikinin, hibir biyologun, biliminin konusunu, evrenin veya canllarn evriminin hareket yasalar olarak tanmlamad ve tanmlamay aklndan geirmedii dnemlerdi. Geri ortada bulutsulardan gne sisteminin olutuu ynnde bir Kant-Laplace Kuram vard, ama bu bile henz bilimsel bir sonu ve teori olmaktan ziyade bilimsel bir speklasyon karakteri tayor ve bunun yan sra pek bilinmiyordu. Darvin ise Trlerin Kkenini yllar sonra, Marksn Kapitalini yazd dnemde yazacakt. Yani Marks ve Engelsin Tarihsel Maddecilii formle ettikleri dnemlerde henz canllarn evrimi ve tarihi kri bile yoktu. Modern Astronomi, Fizik ve Biyoloji, Tarihsel Maddeciliin daha doarken ngrd ve konusu olarak belirlediini, yani konusunun tarihini ve evrimini sorun etmeyi, bu tarihin ve evrimin yasalarn bulmay, ancak imdi kendi konular olarak tanmlayabiliyorlard. Bu hareketi, evrimi, bunun yasalarn aratrdklarnda ise yine Tarihsel Maddeciliin aklamada kullandna benzer sonulara ulayordu. rnein, Doada da evrim sramal, toplumdaki devrimler ve sramalar gibi ihtilal bir karakter gsteriyordu. Yldzlar yaktlar tkendiinde patlyorlard. Gazlar kendi arlklaryla merkezde byk basn oluturduklarnda, birdenbire termonkleer reaksiyonlar balyor ve yldzlar douyordu. Ya da retici glerin bileimi ve gelime dzeyi nasl toplumun karakterini belirliyorsa ve retici gler toplumun ekirdei gibi ele alnabilirse, canllarn karakterini ekirdekteki DNA kombinasyonlar; atomlarn karakterini ekirdekteki proton saylar belirliyordu. Sosyoloji (Tarihsel Maddecilik) nkleer bir bilim olarak domutu bir bakma daha on dokuzuncu yzylda; Fizik ve Biyoloji ise yirminci yzylda nkleer bir bilim haline gelmilerdi.
89
Demir Kkaydn
Ak ki, doann, toplumun ve dncenin gidiinde hi de grmezden gelinemeyecek ortaklklar, paralellikler bulunuyordu. Doa bilimleri, Marksizmin (Toplum Bilimin) daha doarken dayand yaklamlara ancak imdi varabilmilerdi. Ve bu vardklar nokta gsteriyordu ki, gerekten de varln farkl biimlerinin evriminin ortak yasalar olabilirdi. *** Btn bu olgular unu gsteriyordu: Tarihsel Maddecilik, Felsefe anadan ayrlan en son bilim olmasna ramen, daha ayrlrken, ondan daha nce ayrlm olan Fizik, Biyoloji gibi bilimlerin o zaman bulunduklar noktann ok daha ilerisinden domutu. Tbiri caiz ise, dierleri metazik bir metotla doarken, zik ve canllar lemini bir eyler yn olarak kavrayarak doarlarken, sosyoloji (Tarihsel Maddecilik) daha doarken diyalektik bir metotla, yani toplumu bir eyler yn deil, sreler karmaas olarak grerek domutu. Bu da unu gsteriyordu: Dncenin hareketi ya da bilimlerin evrimi, sadece Bat Avrupa Ortaanda olduu gibi geri gidiler, metazik metot ya da mantktan skolstie dnler gstermiyordu, ayn zamanda geriden gelip ne frlamalar da grlyordu. Yani bizzat bilimler de toplumlar gibi eitsiz geliiyorlard. Aslnda bilimlerdeki gerek gerilemeler, gerek geriden gelip ne frlamalar, toplumdaki eitsiz gelimenin yansmasydlar. rnein, Bat Ortaandaki gerilemede, Aristonun formel mantndan manastrlardaki skolstie dnte nasl Cermenlerin uygarla geileri ve Komne doru bir geri gidi toplumsal temeli oluturuyordu ise toplum bilimin douundaki ne frlamada da Almanyann daha ge bir dnemde kapitalizme geiinin pay akt. Bylece aslnda henz srekli devrim teorisini bilmeden, onun dayand mant bilimlerin eitsiz geliiminde bulmu oluyorduk. Ama bu kir zaten bize yabanc da deildi, Kvlcmlnn lkel Sosyalizmden kapitalizme lk Gei ngiltere kitabndan beri bunun toplumda olduunu biliyorduk. imdi dncenin evriminde de karmza kyordu. *** Bilimlerin eitsiz gelitii sonucu, bir yan rn olarak baka baz sorunlar aklama, Marksizme ve Engelse ynelik kimi eletirileri cevaplama ve o eletirilere yol aan sorunlar aklama olana veriyordu. Marksizme ynelik olarak yle bir eletiri sk duyuluyordu. Marks, 19. yzyla ait bir bilim adamdr. Bu arada bilim geliti, ama Marksizm hala
90
ayn yerde duruyor. Marksizmde amzn sorunlarna cevap bulunamaz. Marks, toplum ve tarih alannda olsa olsa, Newton ve Galile ile kyaslanabilir. imdi toplum biliminin kendi Einsteinlar gerekmektedir. Bilimlerin eitsiz geliimi olgusundan hareketle, bu eletiriye yle kolayca cevap verilebiliyordu: Bu eletiri, btn bilimlerin ayn aamalardan ayn srayla getii gibi bir anlaya dayanmaktadr. Bu, bir zamanlarn ilkel, kleci, feodal, kapitalist aamalardan btn toplumlarn getii anlaynn, o Prokrustes Yatann bilimlerin tarihine uyarlanm biimidir ve onunla ayn mekanik ve ematik tarih kavrayna dayanr. Toplumlar nasl eitsiz geliirlerse, bilimler de ayn ekilde eitsiz geliirler. Evet, Marksizm 19. yzylda domutur, ama onun kronolojik olarak on dokuzuncu yzylda domu olmas metodolojik ve mantk olarak bir on dokuzuncu yzyl bilimi olduu anlamna gelmez. Eer kronolojik kavramlarla ifade etmek gerekirse, Marksizm, on dokuzuncu yzylda domu bir yirminci yzyl bilimidir. Marksizmin eskidii sonucuna ulaan kir sisteminin bizzat kendisi, bilimlerin eitsiz gelitii krini reddederek, on dokuzuncu yzyla ait, kinci Enternasyonal dnemine ait bir anlay yanstmaktadr. Yani somutta Marksizmin bir on dokuzuncu yzyl bilimi olduu vargsnn kendisi bizzat bir on dokuzuncu yzyl bilimi vargsdr. Bylece Marksizmin eskiliine ilikin grler, dayandklar metodolojinin tam da on dokuzuncu yzyla has olduu noktasndan metodolojik olarak rtlm oluyorlard. Bu sonu ayn zamanda, Marksizmi ama iddial giriimlerin niin her zaman ondan daha geriye gidilerle sonulandn da aklyordu bir yan rn olarak. Marksizmin almas, ancak onun iinde tanmas ile olabilirdi, yani Marksizmi yine ancak Marksistler gelitirebilir ve aabilirlerdi. Marksizm tbi ri caiz ise bir yirmi birinci yzyl bilimi erevesinde alabilirdi. Ve bu ama, bir binay ykp yerine baka bir ey yapma gibi deil, bir tepeye trmanma gibi olabilirdi. Marksizmi bir paavra gibi atmaz ve sadece ona dayanabilirdi. *** Bu bilimlerin eitsiz geliiminin kavranmasnn bir dier sonucu Engelsin yanlgsn anlamay mmkn klmas ve ona ilikin eletirilere de bir cevap sunmasyd. Elbet biz de Engelsin kimi rneklerinde yanl, bizi doyurmayan bir yan olduunu gryorduk. Ama dier szde Marksistlerden farkl olarak biz Engelsin yle bir kalemde silinip atlmasndan yana deildik. Onun r91
Demir Kkaydn
nekleri yanl olabilirdi, kimi genellemelerinde dayand veriler eski olabilirdi, ama btn bunlar temel krin yanll anlamna gelmez ve onun reddi iin bir bahane olarak gsterilemezdi. Biz Engelsin yanllarnda bile, onun iin haetici sebepler bulma eilimindeydik. Tavrmz bir bakma Leninin tavr gibiydi. Lenin de rnein, Engelsin rneklerinin yanllna deinir. Ama bir Plekhanovun yanllaryla Engelsinkileri ayn yere koymaz. Onda rnek yanltr, poplarizasyon abasnn kendisinden doan bir yanllk ve bayalama vardr, Plekhanovda ise daha derine giden, daha mantksal ve metodolojik yanllar vardr. Bilimlerin eitsiz geliimi vargs, Engelsin nerede ve neden yanl yaptn anlama olana da salyordu. Engelsin zellikle doada diyalektii anlatrken, diyalektik yasalarn aklarken verdii rneklerin bizzat kendileri, doa bilimleri henz o dnemde diyalektik bir aamaya varmadklarndan dolay, bilimlerin doay diyalektik olarak kavramadklar bir kavray dnemini yansttklarndan yanltlar. Esasnda Engelsin o yanl rneklerinin ou da bizzat Hegelden kaynaklanmaktayd. Big Bang, galaksiler, yldzlar srekli deien bir evreni elen alan bir Fizik ve Astronomi, DNAlar, evrimin daha farkl mekanizmalarnn bilindii bir Biyoloji ve Paleantoloji (ki Engels zamannda henz Paleontoloji bile yoktu ve yeni douyordu) bilimi dzeyinde Engelsin, Heraklitos ya da Hegel dneminin, sezgisel diyalektiinin rneklerine hi de ihtiyac olmazd. Doa bilimlerinin yle bir dzeyinde Engelsin suyun kaynamas veya buday rneklerini vermeye ihtiyac olmazd. Kald ki, Engelsin rnekleri de tam anlamyla yanl deildir. Bu rneklere yanl demek, diyalektiin kendisinin, dnyay deiim ve elikiler halinde gren mantn da hi deimedii gibi diyalektik olmayan bir diyalektik kavramna dayanr. Elbette insanlar bugnk bilimden en uzak gzlemlerinde bile, doann ve toplumun deitii; elikilerin bu evrimdeki nemi; ilikisiz gibi grnen eyler arasndaki iliki konusunda bir kir sahibi olmulardr. Hatta tanr ve ruh kavramnn temelinde bile bu sezi ve gzlem vardr. eyler ve olular arasndaki grnmeyen ilikilerdir ruh ve tanr. Gnlk hayattaki kendiliinden diyalektikten, Aristo zamannn bilgi dzeyine uygun bir diyalektie (rnein, Herakleitos) oradan da burjuvazinin ykseli dneminin bilgi dzeyinin diyalektiine, (yani Hegelin diyalektiine) kadar diyalektiin kendisi de bizzat bir deiim ve derinleme iindedir. Engelsin yanl, 20. yzyln diyalektiini aklamak veya kantlamak iin rneklerini, 18. veya 19. yzyln diyalektiinin dayand, henz yirminci yz92
yl anlamnda diyalektik olmaktan ok uzak bulunan doa bilimlerinden vermesiydi. Bu rneklerin yanllndan hareketle doada diyalektik olmad sonucuna ulamak olamazd. Doada diyalektik olmamasndan ancak, doa bilimleriyle doann ilikisinde sz edilebilirdi. Ama bu apayr bir konuydu. Marksizmin eskidiini syleyip onu amaktan sz edenler, Engelsin rneklerinden hareketle, rnein, doada diyalektik olmad trden sonular karveriyorlard, nk yanln ve sorunun nerede olduunu kavramyorlard. Engelsin rneklerinin yanllndan karlacak sonu doada diyalektik olmad deil, Engelsin zamannn doa bilimlerinin dolaysyla da Engelsin rneklerinin diyalektik olmad da olabilirdi ve dorusu da buydu. Doada bir diyalektik olup olmad elbette tartlabilir. Ama bunu Engelsin rneklerinden hareketle batan reddetmek batan aa yanltr. Bunu anlamann tek yolu, bizzat doann evrimine bakmaktr. Eer doada da bir evrim, bir ak, bir gidi varsa; bu gidiin temelini elikiler oluturuyorsa, bu gidii kavramak iin elikilere dayanan daha esnek bir mantk olmazsa olmaz bir koul ise, daha zellikli olarak bu gidiin mekanizmalar birbirine benziyorsa niye daha batan byle bir ortaklk olup olmadn aratrmak reddedilsin ki? Bizzat doada diyalektik yoktur diye kestirip atmann kendisi bir dogmatizmdir. Dnceye ket vurmaktr, aratrmay snrlamaktr. Varln farkl hareket biimlerinde ortak gidi yasalar olup olmadn aratrmay niye bandan kendimize engelleyelim ve yasaklayalm ki? Elbette doa, toplum ve dncede ortak gidi yasalar olmayabilir de. Veya varsa bile, bugnk bilgi dzeyimiz henz bunu tespit edecek bir derinlikte de olmayabilir. Veya bize var gibi grnenler yzeysel gzlemler de olabilir. Belki ilerde bilgimiz derinletike byle ortaklklar olmad sonucuna da ulaabiliriz. Bunlar mmkndr, ama bunlar, bu olaslklar batan reddetmek, tam tamna dogmatizme kar kma ad altnda en alasndan dogmatizmdir. *** Bylece bizim doa bilimlerine ve doann tarihine, yani Diyalektik Metodun ne olduunu kavramaya ynelik abalarmz, bir bakma, bizi resmi Diyalektik Materyalizm retilerinin, artk skolstik bir mahiyet kazanm olan gerilemelerinden kurtulmamza yol ayordu. Biz doann diyalektiini, doann diyalektiini anlatan kitaplarda deil bizzat doada aryorduk ve doann diyalektii diye sralanan yasalardan hareketle doadaki diyalektii deil, bizzat doadaki olaylardan hareketle, doadaki
93
Demir Kkaydn
diyalektii anlamaya alyorduk. Yani yaklammz allmn tam tersine, skolstik deil diyalektikti. te yandan, doada diyalektii skolstik bir takm yasalarn tekrar olarak anlatmaya tepki biiminde gelien, bu nedenle hem doadaki diyalektii pein pein reddeden, hem de doa bilimlerine zerrece ilgi duymayan ve onlara vey evlat muamelesi yapan eilimlere kar da baklkl oluyorduk. *** Varlk ve Dnce, Mantk ve Metot zerine btn bu almalar sonucunda, sadece varln deil, toplum ve dncenin de gidiinde ortak eilimler olduu krine ulayorduk. Ama bunu Engelsin rneklerinden hareketle deil, o rneklere ramen; bizzat Doa (Cansz ve Canl), Toplum, Dncede gzlemlediimiz iin kabul ediyorduk. Biz Engelsin sylediklerine bilgilerimizi sktrmaya almyor, bizzat olaylar ve onlarn bilgisinden byle genel eilimler ve yasalar olduu ve olabilecei sonucuna ulayorduk. rnein, bilimlerin evrimi ile toplumun evrimi, toplumsal devrimler ile bilimsel devrimler aa yukar ayr mekanizmalarla iliyordu. Bilgide, olaylar ve olgular yn ve onlar hakkndaki bilgilerimiz tpk toplumdaki retici gler gibiydi. Nasl retici glerin belli bir dzeyinde o gn kadar iinde gelitikleri ilikilerle atmaya dyorlard ise, ayn ekilde bilgilerimiz de o gne kadar iinde gelitii teori ve kavramlarla atmaya dyor ve bir bunalm dnemi balyordu. Tpk toplumdaki retici glerin yeni dzeyine uygun iliikler ve styapy belirlemeleri gibi, bilimlerde de yeni teorik sistemler ve kavramlar oluuyordu. Benzeri gidi bizzat zik ve biyolojik doada da grlyordu. Bu ortaklklar reddetmek deil, aksine bu ortaklklar grmek, farkl bilim alanlarnda yepyeni balantlar grmeye, ilhamlara yol aabilirdi. *** Dikkat edilirse buraya kadar, u el kitaplarnda Diyalektik Materyalizm diye sz edilenin, Diyalektik ksmyla ilgili olarak almalar ve bunlarn sonularn yazdk. Ama o kitaplara bakldnda bir de kocaman Materyalizm blmleri vardr. Hatta bu Materyalizm blmleri bir Felse ve Tarihsel Materyalizm olmak zere iki alt byk blm iinde ele alnrlar. Hatta Materyalizm, Diyalektikten ok daha nemlidir ve ok daha byk yer
94
kaplar. Biraz da imdi o zamanki almalarmzn bu Materyalizm ksmna gelelim ve bu bahsi bitirelim. lk sorun bizzat materyalizm kavramnn kendisinden kyordu. Aslnda bu kavramn ierii ok farkl anlamlarda kullanlyordu. rnein, ahlaki anlamda materyalizm ile sosyolojik anlamda materyalizm arasnda hibir iliki bulunmuyordu. Ahlaki anlamda materyalizm, paraya deer vermek, maddi zenginlii her eyin ls grmek gibi bir anlama sahipti ve gericiler bu anlam kaymasndan hareketle sosyalistlerin maddeci olduklarn iddia edebiliyorlard. Bu ok kaba bir rnek oluturuyordu, ama daha sostike olmakla birlikte, Tarihsel ve Felse Materyalizm arasnda da benzer bir kartrma bulunuyordu. Sosyolojik anlamda materyalizm, toplumun maddi retim hayatnn, yani altyapsnn; styapsn belirledii gibi bir anlama sahipti. Yani rnein, birileri kp dnyay ve insanlar Allah yaratmtr diyor, birileri de hayr Allah insanlar yaratmtr diyorsa, bir takm insanlarn niye yle, dier insanlarn niye byle dediini veya bir yaratc krini anlamak iin anahtarn toplumun maddi retim hayatnda bulunduu anlamna geliyordu. Dolaysyla Diyalektik Materyalizm veya Diyalektik Felsefe denen ey, Tarihsel Maddeciliin iinde, dncenin hareketi balamnda, sn toplumda snf karlarnn dncede yansmas balamnda ele alnmas gereken, felse deil, yani Tarihsel Maddeciliin de zerinde deil, altnda ve iinde ele alnmas gereken bir alan oluturuyordu. Hlbuki el kitaplarnn hemen hepsi, Diyalektik Materyalizm diye balayp, Tarihsel Maddecilii onun zgl bir durumu olarak ele alyorlard. Bizzat bu ele aln kendisi, varln dnceden nce geldiini iddia etmesine ramen dncenin belli bir ann, momentini balang noktas olarak ele alm, yani idealizm yapm oluyorlard. Yani rnein, idealizm toplumun maddi hayatndan hareketle aklanmyor, aksine toplumun maddi hayatnn bu aklamay verebileceinin gerekesi, toplum d, tarih ve toplum st, maddenin dnceden nce geldii dncesinden hareketle temellendirilmi oluyordu. Aslnda el kitaplarnda Materyalizm diye anlatlan en ktsnden bir idealizmden baka bir ey deildi. Zaten temeldeki bu metodik yanl, niin en fazla materyalizm sz edenlerin aslnda en saf idealistler olularn ardndaki temeli de aklam oluyordu. Gerekten de kk burjuva devrimcisi hareketler, toplumsal olaylara yaklamda tmyle idealisttirler. Yani dncenin varl belirledii gizli
95
Demir Kkaydn
varsaymndan hareket ederler. rnein, SBKP Merkez komitesinin izgisinin deimesiyle birlikte, o lke bir gecede kapitalist veya emperyalist olabilir. Onlara gre bir insann halk saarnda olup olmadn, onun ideolojisi belirler. Hlbuki materyalizme gre, insanlarn iktisadi ilikiler iindeki konumu, snfn ve dolaysyla halk saarnda olup olmadn belirler. Onlara gre Boleviklerin, u veya bu partinin izgisi bir devrimin kar devrime dnmesi anlamna gelir. Hlbuki bir devrim veya kar devrim farkl snarn iktidarlaryla deiir. Bylece aslnda bu felse materyalizmden ok sz eden materyalistler, kiilere, gruplara, partilere ve hatta kirlere tarih ve toplum st, tm toplumsal yapy belirleyen bir g atfetmi olurlar. Burada da yine diyalektik hkmn icra ediyor ve zdeki idealizm materyalizm biiminde grnyordu. Felsefe (Diyalektik Maddecilik) Tarihsel Maddeciliin bir alt alan olarak deil, Tarihsel Maddecilik felsefenin bir alt alan olarak, bir zel hali olarak ele alnyordu. Tam da idealizm bu ele alnn kendisinde gizli bulunuyordu. Bu uradan da grlebilir. rnein, Materyalizm-dealizm tartmas, yani madde mi nce gelir ruh mu, varlk m dnce mi tartmas, znde Tanr m evreni yaratmtr; evren ve toplum mu tanry yaratmtr tartmasdr. Tanr evreni yaratmtr krinin varl, ancak sosyolojik olarak aklanabilir. Yani rnein, bir takm insanlarn karlarn korumak iin byle bir yaratc krine ihtiyalar olduu trnden, bunun niye yle olduunu aklayan bir aklama olabilir bu. Ama eer byle ise, yani insanlarn bir takm karlar iin tanrnn evreni yaratt krini savunduklar aklanabiliyorsa, o zaman bu anlaya kar mcadele, felse bir sorun deil, dorudan siyasi bir sorundur. Yaplmas gereken tanrnn evreni yaratmadn kantlamaya kalkmak deildir, nk karlarn konutuu yerde akl durur. Eer insan karlarna aykr olsayd matematik aksiyomlar bile tartma konusu olurdu. Yaplmas gereken, bu tartmann, bu krin ne karlmasnn hangi karlar korumann arac olduunu gstermektir. Bu ise btnyle sosyolojinin konusudur. Ve burada ikna deil, imha sz konusudur. Kald ki, Allah ya da yaratc kri, sadece belli egemen snfn karlarn korumann arac deildir. Bir adalet duygusunun, bir gn gerekleecek bir adil dzen umudunun ifadesi de olabilir. Ama bir kere bu umudun ifadesi olarak ortaya ktnda kendi bamszln kazanr. Yani ezilenler, tam da mcadele edebilmek, mcadelelerine bir g verebilmek iin de Allahn varlnn ve tm evreni yarattnn (yani szde Marksist mater96
yalizmi anlatan el kitaplarnn idealizm dediinin) en militan savunucular olabilirler. Biz Marksistler, yani ezilenlerin davasna gnl vermiler iin esas muhatap bunlardr. Bu durumda, Tanr m doay yaratt tartmas, hem tanrnn, ezilenlerin dncesindeki somut anlamn kavramad iin, hem de ezilenleri blp mcadeleden uzaklatrd iin sama ve yanl bir tartmadr. Bir Marksist ezilenlerle tanr tartmasna girmez. Aksine o tartmay bu dzeye ekmenin ezilenlerin mcadelesini blecei noktasndan hareket eder. Marksist insanlarn inanlarnn onlar farkl klmad, ayn ekilde smrldkleri noktasndan hareket eder. Bu nedenle, Marksistin grevi, zellikle ezilenler arasnda (ezenler arasnda zaten iimiz yoktur, onlar ikna deil, imhadr sz konusu olan) materyalizm tartmas ve propagandas yapmak deil; aksine bu ynde tartmann ezenlerin ezilenlerin mcadelesini blme stratejisi olduunu gstermektir ve bu mcadeleye girmemektir. Dmann istedii koullarda savaa girmek daha batan yenilmek demektir. Marksist iilere Allahszlk propagandas yapmaz, bir komnist partisine ye olmak iin Allahsz olmak gerekmez. Aksine Marksist bu tartmaya girmeyerek, bu tartmann snfsal zn gstererek, iileri ve ezilenleri somut politik hedeer etrafnda birletirmeye ve eyleme sokmaya alr. Sorun byle koyulduunda, o Diyalektik Materyalizm kitaplarnn aslnda nasl bir gericiliin arac haline geldikleri de ortaya kmaktadr. nk bu kitaplar, szde iilere sosyalizmi anlatmak iin yazlmlardr. Ama aslnda yaptklar tam da iileri blecek olan eydir. Materyalizm ve idealizm tartmasn, yani Allah m dnyay yaratt toplum mu Allah tartmasn, gndemin en bana koymaktr. Btn bu nedenlerle de Diyalektik Materyalizmin Materyalizm ksmn daha batan metodolojik olarak yanl buluyordum. *** Ayrca felsefe tarihinin materyalizm ve idealizm tartmas biiminde emalatrlmas ve tm tarihin bu emaya sokulmak istenmesi bir baka noktayd yanl bulduum. Ne var ki, belki biraz zihin tembelliimizden, bunun zerine younlamaya pek gerek de duymadk Engelsin geer ayarak yaplm ve belli bir anlamda elbette doru da olan bir genellemesi samala vardrlyordu.
97
Demir Kkaydn
Engelsin otoritesinin ardna gizlenerek, tm felsefe tarihi idealist ve materyalist felsefelerin mcadelesi deli gmleine sdrlmaya allyordu. Tbii bu mcadelede de ezilenlerin payna materyalistler, ezenlerin payna da idealistler dyordu. Ama iin kts, tarihte byle bir rnek bulmak neredeyse olanakszdr. nk Allah epistemolojik veya felse bir varlk deil, sosyolojik bir varlktr. Tam da bu nedenle Allah krini besleyenler ve ona ihtiyac olanlar esas ezilenlerdir. Yani tarihte, neredeyse hep ezilenler felse idealistler olmulardr. Buna karlk, egemen snar, eitliki Allah krine pek ihtiyalar olmadndan daha Materyalist olagelmilerdir. Olaylar, felsefe tarihini, idealizm ve materyalizm atmas olarak aklamaya kalkan ve burada da ezilenleri materyalist, ezenleri idealist yapan emaya uymamakla kalmaz, tam tersidir. Daha bandan beri hibir zaman, bu Materyalizm ksmna ilgi duymamamz ve onda bizi rahatsz eden bir mekaniklik, bir bayalk grmemiz de bununla ilgiliydi. *** Hsl Diyalektik Materyalizm kitaplarnn materyalizm blmleri, tamamyla sosyolojinin yntemine ilikin bir tartma konusu olan, henz Tarihsel Maddecilii kefetmemi Marksn kavramlaryla, varln m dnceden, dncenin mi varlktan nce geldii; bizzat Tarihsel Maddeciliin kavramlaryla, maddi retim hayatnn, yani ekonomi temelinin mi styapy, styapnn m altyapy belirledii tartmasn; alp felsefenin alanna tamaktadr. Temel yanl buradadr ve tam da bunu yaparak, tarihsel maddeciliin tam ztt bir sonuca gre hareket etmi olmaktadr. Dnce ve varlk ilikisi ise, mantk ve metot ve bunlarn ilikisi olarak Felsefenin, yani mantk ve metodolojinin konusudur. Diyalektik Materyalizm kitaplarnda olmayan ise tam da budur. Bylece Materyalizmi, Tarihsel Maddecilikteki anlamyla, dnce ve varl da bunlarn en gelen yasalar ve ilikileri anlamnda ele alarak, aslnda btn allm Marksist eitim emalarn ters yz etmi, onlar reddetmi ve eletirmi oluyorduk. Yani Felse Materyalizm denen ey, somutta Tarihsel Materyalizmin inkrndan baka bir ey deildi. Materyalizme, Allah ve Din konusuna byle yaklammz, yllar sonra Dinin ne olduun anlamay salayacak tohumlar iinde barndryordu. Ama o zamanlar henz bunu bilmiyorduk.
98
Psikoloji
Buraya kadar Diyalektik Materyalizm veya Marksist Felsefe denen balamda ele alnan konular, dier Politik ve Tarihsel Maddecilie (Sosyolojik) ilikin almalarn yan sra, bir tr hobi gibi, bir tr yan ura gibi gtryordum. Tarihsel Maddecilik ve o almalarn motoru olan politik sorunlar konusundaki evrime gemeden nce, doa ve toplum arasnda gei karakteri tayan iki konu ayr birer balk altnda ele alnabilir. nk bunlar o zamanki almalarm ve kavraym iinde de byle bir yerde bulunuyorlard. Bu iki konu: Psikoloji ve Ekolojidir niversitede psikoloji ile ilk ilikim, Sosyolojide okuduum ilk ylda, J.L. Morenonun Sosyometrisi araclyla oldu. Moreno tedavi iin bir tr kolektif psikanaliz yntemi gelitirmiti. Bir de savata ya da i yerinde etkinlii ve verimlilii arttrmaya ynelik kk gruplar analiz etmeye yarayan teknikler zerinde younlamt. rnein, insanlarla anketler yaplyor, bir grup iindeki liderler ve gizli liderler belirleniyor; diyelim bir sava timi, bu ilk bakta grlmeyen gerek ilikilere gre ekillendiriliyor ve bylece tim iindeki kiisel srtmeler azaltlyor ve daha etkili sonu alnyordu, vb. Tbii burada bir teknik sz konusuydu. O aralarnda daha az atan pilotlar veya timler, rnein, daha iyi ve daha ok Vietnaml ldryorlard. Ya da bir fabrikada daha retken oluyorlar krll arttryorlard. Psikolojinin bu anlamda kullanlnn bizim iin hibir ilgi ekici yan yoktu. *** Politikada ise esas sorun, toplumu insan psikolojisiyle aklayanlardan kyordu. Bunlar, rnein, insanlarn bencillii gibi tarih ve toplum st bir insan znden hareketle tarihi ve toplumu aklamaya alyorlard. Toplumun insan psikolojisinden hareketle deil, insan psikolojisinin toplumdan hareketle anlalabileceini dnyordum. Psikoloji, toplumu aklama iddiasnda olmad srece bir bilim olarak grlebilirdi, ama toplumu aklamaya kalkt an, bir gerici ideoloji, Marksizme kar bir ideolojik mcadele arac haline dnyordu. Bu nedenle psikolojiden hareketle, toplumu aklama iddialarna kar daha iyi ideolojik mcadele verebilmek iin niversitede ikinci senede, zaman bulduka Genel Psikoloji Sertikasnn derslerine de katlyordum.
99
Demir Kkaydn
Bu balamda, Freud, Jung, Adler, vb., hakknda, daha ksa ifadeyle psikanaliz hakknda asgari bir bilgi ediniyordum. Bu derslerin sonucunda, konu zerinde ksmen de okumayla,35 ama daha ziyade, gzlemler ve i gzlemler dzeyinde younlaarak ve dnerek, Psikoloji ve Psikanaliz hakknda kendi kendime baz sonulara ulamtm. Bunlar yle zetlenebilirdi: Freudun bykl, Gdk Fiiller, (dil srmeleri, unutmalar, vb.) Ryalar ve Nevrozlarn ardnda bir neden aramasnda, bu nedenin insann bilinaltnda bulunduunu sylemesinde ve bu bilinaltnn olumasnda cinsel igdnn ve bastrlmasnn tayin edici nemini ileri srmesindeydi. Ama Freudun bunun tesinde sylediklerinin neredeyse hepsi yanlt ve nnde sonunda tarih ve toplum tesi bir insan z krine geliyordu. Bu tarih ve toplum st insan z de son durumada Viyanal veya orta Avrupal bir kk burjuva veya burjuvadan baka bir ey deildi. Sonra gelenler, ondaki devrimci, derinlemek gereken yan deil, yanl yan alp bir ur gibi gelitirmilerdi.36 rnein, Oedipus Kompleksi, en azndan, babann bilindii bir toplumu ve bir ekirdek aileyi var sayar. Hlbuki insann binlerce yllk tarihinde, bir belirli baba olduka yeni bir fenomendir. O insanlar, belirli bir baba kavram bile olmadan nasl Oedipus Kompleksi iinde olacaklard ki? Viyanal bir kk burjuvada bu kompleks olabilir, ama bu, kompleksin tarihsel ve toplumsal olarak ortaya kabileceini ve anlalabileceini gsterir. Yani toplumu insanlardan hareketle deil, insanlar toplumdan hareketle anlayabilirdik. Bunun yan sra daha nce Engelsin Ailenin Devletin ve zel Mlkiyetin Kkenini okuduumuzdan beri, cinsel yasaklarla akrabalk sistemlerinin biri olmadan dierinin olamayaca sonucuna ulamtk. Akrabalk sistemi ise evrenseldi ve toplumun rgtlenmesinin temelini oluturuyordu. Yani akrabalk sistemi demek, Soyu, Gensi, Komn, yani toplumu sembolize eden Totem demekti. Ve bir akrabalk sistemi, bir cinsel yasak olmadan var olamazd. Buradan da u sonuca ulayordum: Cinsel yasak hem insann toplumsal rgtlenmesinin temelinde vardr hem de insann bilinaltnn, ruhunun
35 rnein Freudun Totem ve Tabusunu Engelsin Kkenini okuduktan sonra acaba benzer sonular var m diye merakla okumu ve hi tutmamtm. 36 Niye byle olmutu bunun aklamas gerekirdi ama bu aklama Psikolojinin kendisinde deil, btn bilimlerin somut geliiminde olduu gibi, bizzat toplumsal koullarda aratrlmalyd. 100
temelinde. Aslnda bir bakma, eski toplumlar zerine aratrmalar, soruna byle yaklaldnda Freudun bu teorisinin dolayl bir dorulan olarak grlebilirdi. Bylece gerek Toplumun, gerek nsann kkenini, kn anlamak iin cinsel yasaklarn tayin edici olabileceini, bunu aratrmak gerektiini dnyordum. Burada Freudun teorisiyle, Marksizmin bir buluma noktasn bulduumu dnyordum. *** Psikolojiden hareketle toplumu aklamaya kalkanlarda hep yle bir yaklam, bir gizli varsaym grlmekteydi: Nasl madde atomlardan oluuyorsa, toplum da bireylerden olumaktadr. Nasl biz atomu anladmzda maddenin srrna varabilirsek, bireyin srrna vardmzda da toplumun srrna varrz. Bireyi anlamak ise her eyden nce onun psikolojisini anlamaktan geer. nsanlar dzeldiinde toplum da dzelir. nsanlar dzeltmek iin de psikoloji bilmek gerekir, vb. Bu grteki yanl seziyor, ama yanln nerede olduunu bir trl karamyordum. Sonra bunu yle zdm: Bu, benzetmeyi (analojiyi) sama kuruyordu. Bireyler, toplumun atomlar deildi. Toplum bambaka bir var olu ve hareket tarzyd. Tbir-i caiz ise, onun kendisi, ekirdeinde retici gler veya retim ilikileri bulunan bir tek atom gibiydi. Toplum bambaka hareket yasalarna dayanan, baka bir var olu tarzdr. Nasl atomlar canlnn en kk paralar deilse, bireyler de toplumun en kk paralar deildi. Bylece, en kabaday Marksistlerin bugn bile yapt temel metodolojik yanllara kar erbetlenmi oluyordum. *** Elbette insann tarih ve toplum st denebilecek sabit bir yan vardr. rnein, btn insanlar yaayabilmek iin yemek, imek, barnmak zorundadr. Btn insanlarn kalbi, midesi, beyni vardr. Ama bu sabit yan, tam da sabit olduu iin, btn insanlarda ayn olduu iin, toplumdaki deimeleri aklamaz. Her insanda, insan trnde, dier hayvanlardan ayr olarak bulunan bilinalt, eilimler, ruh vardr. Ama bu ruh, tpk konuma yetisi gibi her insanda var olan, toplumsal deiimleri aklayamayacak bir tarih ve toplum st deimez zelliktir. Btn insanlarda bir omurga olduu gibi bir bilinalt da vardr. Bu bir canl olarak insann zdr, toplumun deil. Psikolojinin konusu da bu ruhu incelemektir. Tam da bu nedenle psikoloji toplumu aklayamaz. Ama bu ruhun ortaya k ve evrimi, toplum olmadan aklanamaz.
101
Demir Kkaydn
Yani Psikoloji, bir tr olarak insann ve toplum denen eyin ortaya k ile ilgiliydi esas olarak. Nasl dnyann jeolojik evrimi hala devam etmekle birlikte, biz onu bugn sabit kabul edebilirsek, insan psikolojisini de sabit kabul edebilirdik. Psikolojinin esas konusu, bugn sabit kabul edilenin insann olu srecindeki ortaya kn ve evrimini ortaya karmak, bu zn nasl olutuunu bulmak olmalyd. Ama sorunu byle ele alarak, aslnda Psikolojinin konusunu, bir canl tr olarak insann, ruhunun, bilinaltnn olumas, yani insann insan olarak olumas dnemine, yani Homo Sapiens ile onun maymun benzeri atas arasndaki dneme; yani toplumun ortaya k srecine tayorduk. Bu anlamda Psikoloji, sosyoloji ve biyoloji arasnda bir gei bilimi zellii tayordu. Nasl her insan, rnein, memeli bir canlysa; ayn ekilde, bilinalt da olan bir canldr. Biyoloji nasl bu memelerin ortaya k ve geliimini incelerse, psikoloji de ruhun, bilinaltnn ortaya k ve evrimini incelemelidir. Bu anlamda, Ruh ya da Bilinalt bir sabit, deimez insan z gibi kabul edilebilir, tpk bir omurgann, omurgallarn z olmas gibi. Bir tr olarak insann bir z de bir ruhnun, bilinaltnn varldr. Bu ise insann insan olu srecinde ortaya kmtr ve bugn iin sabit kabul edilebilir. Toplumun hareketini anlamak iin psikoloji bir ara olamaz, ama toplumun, dolaysyla insan trnn ortaya k psikolojisiz anlalamaz. Ama te yandan, Psikolojinin konusu olan ruhun, yani insan trnn ortaya k ve geliimi de toplum olmadan anlalamaz. Maymundan insana gei srecini anlamak bir iki milyon yl kaplyordu belki, ama bu dneme ilikin veriler, yz milyonlarca yl nce yaam trler kadar bile deildi. nk bilinaltnn fosilleri yoktu. Belki bunlar ok dolayl biimlerde, belli organik zelliklerin belli psikolojik zelliklerle ilikili olmas balamnda ok ilerde karlabilirdi.37 Canllarn ortaya k ve evrimi ile ruhun ve insan trnn ortaya k ve evrimi arasnda bir paralellik kurulabilirdi. Doada ontogenez ve logenez yasas vard. Canllar milyonlarca yllk organik evrimi, minyatr llerde, sadelemi bir biimde ana karnnda veya yumurtada yayorlard. Bu embriyonal evrim, tarihsel evrimin genel gidii hakknda bir
37 rnein kafatasnn geliiminin hangi ynlerde ve blgelerde olduunun haritas karlarak, bu gnk gelimi tekniklerle beynin hangi blgelerinde hangi ilevlerin younlat belirlenerek, bu ruhun oluumu ve evrimi hakknda baz n grlerde bulunulabilir diye dnyorduk. Benzeri sadece fosillerde deil, bizzat bebeklerin beyninde de incelenebilirdi mesela. Bu da bir kir verebilirdi. 102
lde karsama ve genellemelere olanak sunuyordu. nsan doduunda toplumun rahmine den bir embriyon olduundan, benzer biimde sadece dncenin deil, ruhun oluumu ve evrimini doumdan sonra minyatr llerde ve sadelemi bir biimde yaad dnlebilirdi. Bu bakmdan ocukluktan erikin insan olmaya gei, bir bakma bizlere bu evrimin izledii yol hakknda bir kir verebilirdi. Nasl bir ocuun iyi gda almamas onun organizmasnda zayklara, hastalklara yatknla ve arpklklara yol aarsa; toplumsal arpklklar, salksz bir toplumsal rahim anlamna geleceinden, bir ocuun ruhunun geliim srecini de etkileyerek; hastalkl ve zayf bir ruhun ortaya kmasna da yol aabilirdi. Bu bakmdan bizlere bilinaltnn evriminin fosillerini brakmam o alar hakknda bir kir sahibi olabilmek iin bebein geliimi nemli ipular salayabilir. Freudun aklamalar yanlt, ama ocukluun nemini fark etmesi nemliydi ve esas devrimci yann bu oluturuyordu. Ayrca nasl byk gerilimler fay hatlarnda, eski alarn birikimlerinin paralanm bir doku gibi kat kat grnmesine yol aarsa; insan zerindeki benzer gerilimler de ruhta ve bilinte derin fay hatlar yaratp, psikolojik hastalarda, nevrozlularda olduu gibi, o derin katlarn grlebilir olmasna yol aabilirdi. te psikanaliz bu ruhun derinliklerine sondajlar, faylardaki krlmalar aklamalar olmalyd. Ama bunlarn gerekten aklayc olmas iin Oedipus Kompleksi veya hadmlama korkusu gibi kavramlar bir yana atmas gerekiyordu. Jeoloji nasl, varolan yeryz ekillerini aklamak iin dnyann merkezindeki youn ve scak magma tabakas ve souyan kabuk arasndaki gerilimlere dayanan bir teori oluturmak zorunda kaldysa; psikanaliz de karlat bu fenomenleri aklayabilmek iin toplum, cinsel igdler ve bilinalt elikilerine dayanan bir teori oluturmak zorunda kalmt. Bu anlamda Psikanalizin yapt, bir jeologun yerin derinliklerine sondaj salp dipte neler olduuna veya byk krlmalarda, da veya faylarda (rnein, ruhsal krlmalarda, nevrozlarda, vb.) aka grlen ekillere ve zelliklere bakarak, yeryzn evrimi anlamaya almasna benzetilebilirdi. Ktalarn hareketleri ,vb., dorudan zik yasalarn sonucuydu. Dnyann kabuunun altndaki scak ekirdek ve sv magma tabakas kta hareketlerini, yanarda patlamalarn, zelzeleleri, vb., yaratyordu. Btn bunlar bir bakma insann biyolojisi, igdler gibiydi.
103
Demir Kkaydn
Tpk memelilerin psikolojisinin biyolojik evrim yasasyla aklanabilmesi gibi hayatn olmad kat gezegenlerdeki btn ekiller bu zik yasalarla aklanabilirdi. Ama dnya gibi canl hayatn olduu bir gezegende, yeryznn ekillerini aklamakta, bu zik aklama yetersiz kalr. Orada canllar, atmosferi deitirir. O deiik atmosfer baka bileikler kullanan canllarn ortaya kmasna yol aar. Bu da rnein, kimi canllarn daha baarl olmak iin kabuklar veya kemikler gelitirmesine, sonra bu len canllarn keltilerine yol aar. Keza deien atmosfer karalarda bir hayata, bitkilere, bunlarn fosillerine, petrollere, kmrlere, gazlara, kalkerlere, mermerlere; bu keltilerin kta plakalarnn birleme yerlerinde eriyip sonradan pskrmesiyle bambaka yapda lavlara, vb., sebep olur. Pratik olarak neredeyse bugn yeryzndeki btn karalar, bu canl hayatn sonucu olarak ekillenmilerdir. Yanardalarn pskrd lavlar bile bir anlamda erimi keltilerdir. Yani yeryznn jeolojisini, dalar, kayalar anlamak iin biyoloji ve canllarn evrim tarihini bilmek gerekir. Bu tarih bilinmeden yeryznn yaps kavranamaz. Canl hayatn olduu gezegenlerde, biyoloji olmadan jeoloji olamaz. te yandan, jeolojinin verileri olmadan da canllarn nasl ortaya kt ve evrimi anlalamaz. Bugn bu sre devam etmekle birlikte, biz jeolojiyi sabit kabul edebiliriz. nk jeolojik zamanlar, bizim hareketimizin zaman llerine gre ok uzundur. Benzer ekilde, hayat olmayan baka kat gezegenlerde srf zik yasalara dayanan jeolojik hareketler gibi, elbette baka ve zellikle yksek memelilerde de biyolojik yasalara dayanan ve insanda grlene benzer kimi psikolojik zellikler bulunur. Ama nasl zerinde hayat olan dnyann jeolojisini aklamak iin zik yasalar yetmez, biyolojik evrimin yasalarn bilmek gerekirse ve bu biyolojik evrim ve ziksel evrim birbirini karlkl olarak belirleyip etkiledilerse ve jeoloji tam da bu kesime noktasn inceliyorsa; benzer ekilde, insann psikolojisini aklamak iin, biyolojik yasalar ve evrim yetmez. Toplumsal evrim bilinmeden, psikolojik evrim, psikolojik evrim bilinmeden de toplumsal evrim anlalamaz. *** Bu evrimin mekanizmalar hakknda da aa yukar yle bir teori gelitirmitim. nsann btn tanmlarn gz nne getirelim: Alet yapan hayvan, konuan hayvan, sosyal hayvan, dnen hayvan, vb. Btn bu tanmlar insann sosyal yanyla ilgilidir. Ama insann bir de hayvan temeli vardr. Nasl olmutur da bu ayrc zelliklere sahip olmutur? Nasl
104
olmutur da bir Sr, giderek bir Toplum, bir Gens, bir Komn haline gelebilmitir? nsann en doru tanmlarndan biri elbette dnen, yani akll hayvan olmasdr. Ama insan akll veya dnen hayvandr nermesinin ztt olan, insan ldran hayvandr nermesi de en azndan onun kadar dorudur.38 Yani insann ldrmas ile akll olmas arasnda diyalektik bir iliki, bir birliktelik vardr. nsan ldran hayvan olmasayd, akll bir hayvan da olamazd ya da tam da akll ve dnen bir hayvan olduu iin ldrmaktadr. Yani bilinalt olmadan, bilin de olamazd ya da tersinden, tam da bilinli, akll bir yaratk olduumuz iin bilinaltmz vardr. O bilin ile bilin alt arasnda bu insan ldran-dnen hayvan yapan korelasyon, diyalektik birlik olduuna gre insann srrna ermek, toplumun nasl ortaya ktn, srnn nasl toplum olduunu anlamak, tam da bu bilinaltn ve onun varln ve ortaya kn anlamakla olabilir. Srden k ve toplum olu ile insan olu, yani bilinalt ve toplum arasnda cinsel yasaklarla ilgili bir balant bulunmaktadr. Bunu sadece psikanaliz deil, ilkel toplumlara, komne ilikin bilgiler ve aratrmalar da gstermektedir. Morgann ya da Bachofenun ele ald toplumlar, akrabalk sistemlerinin toplumsal rgtlenmeye ve bu toplumsal rgtlenmenin de cinsel yasaklara bal olduunu gsteriyordu.[*] Yani cinsel yasaklar hem toplumun rgtlenmesini yaratmaktadr; hem de bilinaltn, yani bastrmay. Peki, neden cinsel igddr bastrlan ve toplumsal rgtlenmede temel olan? Buna da kendime gre yle bir aklama getiriyordum: Elbet her canl, yaam kavgasnda ona stnlk salayacak bir takm igdler, yani sonradan renilmeyen yetenekler gelitirmitir. rnein, tehlikeleri grp onlardan kama, ac duyma, lm tehlikesini grp kama, vb. Ya da a kalnca saldrganlk gibi. te yandan her canl, canl olarak varoluunu srdrmek iin yemek, imek, soluk almak ve nihayet tr olarak oalmak zorundadr. Doa cinsleri kefettiinden beri oalmann, geni aktarmann, tr olarak devam salayan en temel gds cinsel igddr. Cinsel igd olmadan canl oalamaz ve genini aktaramaz.
38 Hegelin Btn insanlar iyi doarlar onlarn bazlarn toplum kt yapar nermesinde ifadesini bulan gizli tarih ve toplum st insan z anlaynn bayaln gstermek iin yapt itirazda btn insanlar kt doarlar onlarn bazlarn toplum iyi yapar demesi gibi, insan ldran hayvandr nermesi de akll veya dnen hayvandr nermesi kadar dorudur. 105
Demir Kkaydn
Ne var ki, cinsel igd ayn zamanda bir elikiyi iinde barndrr. Yaratlan yeni canl ayn zamanda rakiptir. Hayvanlar lemi srekli ktlk iinde yaar. Ne engelleyecektir yavruyu ana ya da babasnn a kaldnda yemesini? Doa buna diilerdeki analk igdsyle cevap vermitir. ocuklarn yiyenler dllerini aktaramadklar iin yok olmu, yemeyenler, bakanlar koruyanlar yaayabilmitir. Ama bu rnekte, farkl igdler arasndaki elikiler yine igdler araclyla zlmektedir. rnein, yksek memelilerde, cinsel igdnn yan sra yeni domu yavruyu, bamsz bir hayvan oluncaya kadar kollamak, beslemek ynnde bir analk igds de gelimitir ve bu yaam savanda onlara trn devam bakmndan bir avantaj salamtr. Keza sr halinde yaama da yledir. Her canl ncelikle kendini korumak igdsne sahipken, dier hemcinsleri onun rakibi iken, nasl olur da sr halinde yaar? Doa sr halinde yaamay mmkn klan ve sr yaamna zt olan igdleri dengeleyen igdler ortaya karmtr. Bunlar muhtemelen ileride insann ortaya kmasn salayacak temelleri salamtr. Ama btn bu zmler henz igdseldir, biyolojiktir, trlerin oluum ve geliimini belirleyen Darvinin bulduu yasalara tbi dirler dolaysyla da bunlar srdrler toplum deil. Bir sr, basit bir aritmetik toplama gibidir. Bir toplum ise cebirsel bir toplama benzer. Hibir srde, srnn bir ferdi, sr iin bilerek kendini feda etmez. Para hibir zaman btne tbi deildir. Srde bir arada bulunmak btn bireylerin karnadr. (Paray btne tbi klmaya en yakn igd analarn yavrularn korumasnda grlr. Toplumun ortaya knda kadnn bu igds ilk katalizr olabilir.) Ama insan toplumunda, parann btne tbi olmas temeldir. Sry toplumdan ayran, srnn basit aritmetik toplam gibi olmasdr. Toplum bir cebirsel toplum gibidir. Onda eksilerin eksilerle arpm art sonu verir. Srde ortak kar vardr; ama Toplumda genelin kar iin paray feda vardr. Yani lmden kama, acdan kama, yiyecei nce kendi yeme ve aln giderme igdlerini bask altna alp, bir tr Sper ego, btn uruna, toplum uruna lmek veya ac duymak veya a kalmaya katlanmaktr insan olmak. Dier bir ifadeyle dncenin, toplumun igdlere stnlk kurmasdr. Bu da igdsel deil, renilen bir zellik olabilir. Bu yaam savanda bir stnlk salyorsa, bu canl varln srdrebilir. Ama bu nasl bir mekanizmayla ortaya kabilir? Akl demek igdleri bask altna almak demektir. Nasl oldu da bir canl bu eii aabildi? Bu nasl bir mekanizmayla oluabildi?
106
Kullanlmamas ve bask altna alnmas, canlnn varln tehlikeye atmayacak tek igd cinsel igddr. Bir tehlike karsnda kamayan, aln gidermeyen, susuzluunu gidermeyen, bu igdlerine uymayan canl lr ve genlerini sonraki kuaa aktaramaz. Ama cinsel igdsn bastran canl lmez, sadece erteler. Yksek memelilerde, srnn en gls erkek tm tohumu verir, dierleri len bir cinsel perhiz yaarlar. Ama bu henz toplum deildir. Ama bu bir ipucudur. Peki, nasl oldu da, bu igdy toplum adna bastrmak noktasna gelinebildi? Elleri kavramaya uygun ve ayaa kalkabilen maymun benzeri canl, srekli olarak bir ta veya bir sopa kullanmaya baladnda, kendini besleyen bir sre yaratr. Ellerinde alet olduu iin ellerini harekette deil, aleti kullanmak ve tamakta kullanmak, yani dik durmak zorundadr. Dik durduka da aleti daha iyi kullanacak, yaam iin ona bamll artacaktr. Hele o alet talar birbirine srtlerek retildiinde, bu artk bu aleti retmek ve kullanmak igdlerle olamayacandan, onu renmek ve retmek gerekir. Bu ise balangta taklitle bile olsa daha uzun bir ocukluk ve bakm dnemini gerektirir. Ama aletin esas at yol, insann alet araclyla atei kontrol altna alabilmesidir. Bugnk insan, tmyle atein ocuudur. Ama atein kendisini yakmak, korumak da ekstradan bir eitim ve bilgi gerektirir. Keza ate, dik durmann yan sra, pimi yiyecekler, vb., araclyla daha kk bir ene ve ene kaslarna olanak salayarak, dik durmann yan sra beynin gelimesi iin ek bir olanak daha sunar. Ama btn bunlar ocukluun ve gebeliin uzamasn getirmi olmaldr. Bu ise srdeki dii-erkek ilikilerinde kkl dnmleri mmkn ve gerekli klm olmaldr. rnein, diiler daha uzun bir dnem hamile kalp ocuk baktklar iin muhtemelen en gl deil, kendilerine daha ok yiyecek getirebilen erkekleri semeye balam olabilirler. Yani insan olu, sonular bizzat birbirini ve kendini besleyen bir sre olmaldr. Btn bu gelimeler sonucunda bir noktada, muhtemelen renilen eylerin artmas ve bunun hamilelik ve ocukluu uzatmas nedeniyle her hangi bir yasak gelmi olmaldr. Bir yasak, bir kavrama dayanmasa, dorudan bir gzleme dayansa bile ortaya kt an otomatik olarak toplum da ortaya kar. rnein, ayn anadan doan kardeler uzun beraber ocukluk nedeniyle birbirlerini tansalar bile, bunlar arasnda bir yasak ortaya ktnda otomatikman o kardeleri dierlerinden ayrr. Bu toplumsal bir rgtlenme demektir. te yandan, birbirine yasakl olanlar ayn zamanda en yakn, birbirine ykml olanlardr.
107
Demir Kkaydn
Yasak ve ykmllk, yani parann btne tbi olmas birbiriyle ilikili grlmektedir. Bu otomatikman bir akrabalk sistemi demektir. rnein, bir anadan doan kardeler birbirileriyle iliki kuramayacaklardr, baka analardan doanlarla kurabilirler. Kardeler kendi soylarn koruyacaklardr. Ama bu mekanizmann alabilmesi iin, mthi bir bask gerekir cinsel igdye kar. Ama bu sadece burada da kalmaz, bir kere bastrma olana ortaya knca, bu lm ve acdan kama gdlerinin bile bask altna alnmasn da hem mmkn hem gerekli klar. Kardeleriyle cinsel ilikide bulunamayacak, ama onlar iin a kalacak, lecektir. Yani cinsel bask ile birlikte, toplum, yani parann btne tbi olmas, bununla birlikte de bu bastrlan cinsel enerjiyi sblime etme, rnein, aclara, lme, ala dayanma da mmkn ve gerekli hale gelir. lm ve aln olmad noktada bu sblimasyon bir sanat olarak ortaya kar. Cinsel igd, dnyann orta scak ekirdei gibidir. Onun bastrlmas muazzam bir enerji birikimine yol aar. Bastrma, yldzlarn ortaya kndaki termonkleer reaksiyonlarn balamas gibidir. Bu sre, tpk bir yldzn kendi arl altnda merkezinin ok snmas ve bunun termonkleer reaksiyonlara yol amas gibidir. Bastrlmas, bir tr snma ve nkleer reaksiyonlar yaratr. Hem toplumsal olan (parann btne tbi olmas, alk lm igdlerini bastrmak); hem toplumsal rgtlenmeyi (akrabalk sistemleri), hem dini (totem), hem ruhu (bilinaltn), hem bilinci (akl), hem sanat (sblimasyon-yceltim) mmkn ve gerekli klar. Toplum gibi doa da hibir eyi karlksz vermez, btn bunlarn bir karl vardr. Bu, insann ldran hayvan olmasdr. te bu, bastrmann ortaya kard bilinaltdr; nevrozlar, ryalar, gdk illeri mmkn klan, insan Ruhu olan bir varlk yapan, onu ldran hayvan yapan. nsann ruhu olduu iin akl vardr. Ruh olmadan akl da olamazd. Metaziin birbirine kar olarak koyduu akl ve ruh; akl ve eilimler, aslnda diyalektik olarak birbirinden ayrlmaz bir btn olutururlar. Bu anlamda insan ruhun yaratt bile sylenebilir.39 te aa yukar byle dnyordum ve psikoloji konusu ve insann insan oluuyla ilgili; psikolojinin konusunun ortaya kn ve evrimini
39 Felsefede Ruh akln karl olarak kullanlr. rnein Hegelin Ruhu gibi. Ya da Felsefedeki Ruh mu nce gelir Madde mi tartmasnda olduu gibi. Bu akl karl Ruh ile, Psikolojinin konusu olan, eilimler, bilinalt, nes anlamndaki ruh farkldrlar. Almancada Akl anlamnda Ruh iin Geist; Eilimler, Nes anlamnda ruh iin Seele kavram vardr. Trkede Ruh daha ziyade Seele karl olarak kullanlmaktadr. Geist karl olarak ise Akl kullanm yaygndr. 108
aklayan byle bir teori gelitirmi bulunuyordum. Kendime gre bir aydnla kavutuumu dnyordum. 12 Mart dneminde Kvlcmlnn eski kitaplarn ktphanelerde okurken, onun kitaplarndan birinde, Diyalektik Psikoloji, Psikanalizin Tenkidi Gelitirimi adl bir kitabnn yaynlanacak kitaplar listesinde adn grmtm. Kendisini ayn zamanda ruh doktoru da olduunu da biliyordum.40 Kitabnn adnn verdii izlenime gre demek ki o da psikanalizi reddetmiyor, ama eletirel bir ekilde gelitirmek gerektiini sylyor diye dnyordum. Demek ki pek yanl yolda deilim diye dnyor ve Kvlcmlnn kitabnn ieriini ok merak ediyordum (Hl da ediyorum).41 Bu kitap hibir zaman yaynlanmad ve bunu bilmedim. Ama 1974 ylnda tam hapse girdiim sralarda, TSPi kuracak olanlar, ellerinde kalan malzemelerden birini, Kvlcmlnn Tarih ncesi, Tarih, Devrim, Sosyalizm adl eserinin Kvlcmlnn yaynlayamad Tarih ncesi blmn, baka bir iki yazyla birlikte Tarih Tezi adyla yaynladlar. 42 Bu kitapta ok daha net olarak Kvlcmlnn psikolojiye ilikin deinmeleri bulunuyordu. Kvlcml da, cinsel yasaklarn nemini vurguluyordu. Totem ve tabu konusuyla ilgileniyor ve insann insan olu srecinde totemin nemini aklyordu. Ve ite her ey yerli yerine de oturuyordu. Totem bir tr Sper Ego, toplum ve toplumsal rgtlenmeydi. nk kandalar o totemden geldiklerinden bu ayn zamanda akrabalk sistemi, din ve toplumsal rgtlenmenin kendisi anlamna geliyordu. Kvlcml ayrca insann bilinli olduu kadar ayn zamanda bilinsiz varlk oluuna bu diyalektie de dikkati ekiyordu. Bu harika bir bulumayd. Byle Kvlcmldaki gibi mkemmel biimde deil, ama ocuksu ve ilkel de olsa, aa yukar benzer sonulara ulam onlar sezmitim. Kvlcmlnn u satrlarnda adeta kendimi buluyordum:
40 Sanrm bu Trbenin oralardaki Fahrettin Kerim Gkay ktphanesinde bir kitaptayd ve kitap galiba el yazsyla Kvlcml tarafndan F. K. Gkaya ithaf edilmiti. F. K. Gnin daha sonra Kvlcmlnn bir almasn alp kendi adyla yaynladn Kvlcml anlarnda bir yerde anlatr. 41 2000 yllarn banda Kvlcmlnn Komn Gc adl bir kitab yaynland. Kitabn orijinal metinlere dayanp dayanmad belli deil. Kitab yaynlayan srarla orijinalleri sunmaktan kanyor. Ama kitabn Kvlcmlnn bir kitap hazrl olduu dnlebilir. O daha ziyade serbest notlar tarznda bir kitap. Orada Kvlcml tam da bu topumun ve insann ortaya kyla ilgileniyor ve bu balamda birka kez Freudu ele alp eletiriyor. 42 Dr. Hikmet Kvlcml, Tarih Tezi, 1974, Tarih ve Devrim Yaynlar: 1. 109
Demir Kkaydn
[D]iyebiliriz ki, ilk toplumcul dzen: nsan insan, topluluunu toplum (cemiyet) yapan g Cinsel Yasakla balad. let nasl hi bir hayvanda grlmeyen sonsuz geliimli uzuv olduysa insan bir anda btn teki uzuvlu hayvanlarn stne kardysa, tpk yle, cinsel yasak da insan hibir hayvanda grlmeyen sonsuz geliimli ruha kavuturdu. Sry toplum yapan madde letse, ruh da cinsel yasaktr. Cinsel yasan toplum iindeki etkisi, Totem tekilt; kii iindeki etkisi, btn toplumcul heyecanlarn gergin yay olarak pusuda yatan UUR-ALTUUR tezaddr. nsanda kiiyi haberi olmakszn iteleyen o yaman dinamitli ve inanlmaz patlangl Alt uur (inconscient), her hayvanda kii lsnde israf edilen nevi yaran (dl yetitirme) igdsn toplum yararna yneltti. Cinsel yasak yznden, Totem tekilt su szdrmaz elik bir kap, alt uur o kabn iine hapsedilmi barut oldu. Bylece hem hayvan cinsel igdsnden, toplumcul TEKLT ve LK sentezleri dodu. lk insanda, bugn toplumcul psikoz sanlacak kesinlikte arca etkili bulunan TOTEM NANLARI ancak cinsel yasakla izah edilebilir. (Dr. H. Kvlcml, Tarih Tezi) Benzer birok satr bulunuyordu Kvlcmlda: Aa Vahet konanda ilksel lobut ve kaba akmak tandan letler insann bedenini (iki ayak stne dikleip, iki el sahibi: Aygt kullanc organ sahibi olmak zere) maymundan ayrrken, ilk cinsel yasaklarn yaratt Ts (TOTEM) ayrd insan beyninde RUH denen ENKONSYAN (insann iinde ikinci kiilii), ve insanla insan arasnda LSAN dediimiz soyut dilleme = Langage abstraityi gelitirir. Klsik bilim Totemin hangi toplum konanda ktn belirtmez. Yerinde greceiz. Toplum varlnn geliiminde Totem, insann hayvanlar leminden ayrlnda, insan oluunda en az aygt kullan kadar nemli rol oynar. Bugn maymunlardan ve baka hayvanlardan gelii gzel sopa, ta vb., cansz nesne kullananlar grlyor, Totem grlmyor. Totem cinsel yasaa dayanan ilk sosyal dzen kuraldr. Totemin temsil ettii yasaklar, toplum iinde blnmeleri ve rgtlenmeyi yaratt gibi, kii iinde de birbirinden habersizmice iki ayr dnya kurar; Cinsel arzularn ie pskrtm ile doan bilinmez enkonsiyon dnyamzla, yzeyde grnen bilinir ve bildirir uur (konsiyan) dnyamz...
110
Hi bir hayvanda bulunmayan bu ikilik tezadd: nsan kadar aydn uurlu bir varlkta uursuzluun (enkonsiyann) rgtlemesi, insan davranlarnda uur d, elde olmayan glerin rol oynadn insana sezdirmekte gecikmedi. lk insanda bedenden ayr bir ruh dncesi bu mekanizmann yaratdr. Klsik bilimin ikilik gibi grd ve bu vzden binyllardr iinden kamad, muamma sayd problem, insan varlnn i dinamizmindeki o tezatl birliin metazie smayndan ileri gelir. Onun iin bedenle ruh tezaddn lm veya rya ile izaha kalkmak, netice ile sebebin karlkl bantlarn unutmak olur. Dpedz lm olay, hibir hayvanda bedenden ayr bir ruh sezii yaratamaz: Tersine insan, hayvanlar leminden uzaklatka, lm olayna daha byk nem verir. lm, bedenden ayr ruh sezisi vermemi; tersine,daha nce insann: kendi iinde ve toplum iinde bilinirle bilinmezin, konsiyanla enkonsiyann rgtlendiinin grmesi, lmn de baka bir yaantya dirili olabilecei kavramn ortaya karmtr. Rya ise, psikanalizin belirttii gibi, enkonsiyann sembol ve iidir. nsanda lm gibi ryann da sosyal llerde nem kazanmas, ancak enkonsiyann rgtlenmesiyle uura kabilir. Ancak insanda enkonsiyan, Freudun yapt gibi, mutlak ve bamsz bir zat, bir tek bana Entite saymak yanltr. Enkonsiyan bir tabii cevher deil, tarihi olaydr. Dorudan doruya tabiattan deil, toplumdan gelir. Toplumda ilk cinsel yasaklarla birlikte, kiinin kafas, uurun eremiyecei bir enkonsiyan dnyasnn etkileri altna girer. nsann iinde uura zt ama onsuz olunmaz bir enkonsiyann, insanlar arasnda kiiye zt ama onsuz olunmaz bir toplumun domalar, birer szckle: nsan RUHunun ve insan TOPLUMunun rgtleri TOTEMin rnleridir. nsann dnen varlk oluu da byle balar. Dnce: Yanla kar sava demektir. nsann btn hayvanlardan farkl olan bu sava, dncenin zek (intellekt) ve akl (raison) ile ilemesinden ileri gelir. Zek, Tezatlar kuran, akl o tezatlardan ister istemez kacak sentezi, gerek sonucu bulan bir abadr. nsann kendi iinde uurEnkonsiyan rgtlenmemi olsa, tezatlar kurma grevi, yni zek bulunmaz ve bu grevin gerek sonucunu karan akln sentezleri imknsz kalr. Onun iin ilk insann o sapsalam zeks, drst akl, binlerce yl boyu totemden kopuamaz.
111
Demir Kkaydn
nsann konuan varlk oluu daha baka trl mekanizmaya dayanmaz. Freud, Soyut dil sayesinde insann i proseterini verbal tasavvurlarn kalntlarna balamaya msteit (F. TT) bulunduunu yazar. imizde geenleri szck biimine sokup kendimizden darya, bamsz varlklar gibi fkrtmamz, ilksel yasaklarn (cinsel elemanla enerji kazanp elektriklemi sosyal yasaklar btnnn; yoksa, Freudizmin metafzike soyutlatrd mutlak cinsel yasaklarn deil) iimizde yaratt (Konsiyan - Enkonsiyan) tezatl olularn kiileerek d dnyaya kmalardr. Demek konuma (Dil=Lisan) zekmzn kurduu Bilinir-Bilinmez (Konsiyan Enkonsiyan) ztlarn, aklmzn ulatrd dnce sentez sonularna verilmi sezilir totem biimleridir. Sz, Duygu, dnce, dileklerimizin bir eit totemlemesidir. Sosyal yasaklar kii iinde (Konsiyan-Enkonsiyan) ztlklarn, toplum iinde Kan=Gens ztlklarn yaratt gibi, o tezatl RUH ve TOPLUM rgtleri iindeki insanla insan arasnda da kii ruhunun totemlemesi, biimleip, kiilemesi demek olan DL (lisan) yaratm olur. O zaman, srden ayr rgtl-toplum, btn teki hayvanlardan bambaka davranl - insan ortaya kar. Sonraki yllarda Kvlcmlnn bu harika satrlarnn hi dikkati ekmemesi ve tartlmamas beni ok dndrd. Bunun elbette metazik sosyolojilerle, burjuvaziyle, snfsal karlarla ilikisi olduunu dnyor ve seziyordum. Bu elbette, bilimlerin tarihi, dncenin tarihi balamndaki almalarmn da konusuydu. Ama bu somut tarihle ilgiliydi. Yani gerilemelerle, arplmalarla gerek tarih, kavramlarn hareketi olarak soyut tarih deil. Psikoloji ve psikanalizin tarihine de bu balamda bir lde ynelmitim. Eric Frommda bu konuda ipucu olacak, ilham verici satrlar bulunuyordu zellikle psikanalizin ABDdeki durumuyla ilgili olarak. Ama bizzat kendisi de ayn mutlak insan z yanln yapyor grnyordu. Psikanaliz ve Marksizmi birletirmeye ynelik btn giriimler, eninde sonunda bu temel yanl yapyor grnyorlard. Bunun kar ucunda da psikanalizi tmden bir reddedi bulunuyordu. Psikolojik sreler tmyle zyolojik srelere indirgeniyordu. Bu sreci de incelemeliydi. *** Bir bilim olarak Psikolojinin evrimi balamnda, Psikolojinin ortaya k da kafam epey megul ediyordu.
112
Psikolojinin ortaya k biraz bulutsuz gkte akan bir imek gibiydi. Btn bilimler bamsz bir bilim olmadan nce, felsefe biiminde bir ekilde var oluyorlar, ocukluklarn yayorlard. Tarih ve toplum felsefeleri bir bakma sosyolojinin atalaryd. Ama psikolojide byle bir durum grlmyordu. Psikolojinin atas olacak bir ruh felsefesi yoktu. Felsefede Ruh, eilimler deil, akl anlamna sahipti. Okuduum gemie ait orijinal metinlerde, yani edebi eserlerde de bugn bizim psikoloji dediimiz anlamda pek bir eyler bulunmuyordu. Modern roman bir bakma, bireyin psikolojisini anlatyordu. Ama eski destanlarda, lirik iirlerde insanlarn bugnk gibi psikolojileri yoktu. Onlarda gerekten bu olmad iin mi yoktu, yoksa vard da bunu grecek bak tarz m yoktu? Niye byleydi? Bunun cevabn daha sonra roman kuram ve sanat, estetik zerine, vb., okunanlarmda bulduumu dnyordum. Bu son durumada Marksn Kapitaldeki zmlemesi ile ilgiliydi; zgr, her trl feodal badan zgr, igcnn varlndayd, bireyin ortaya kndayd bu sr. Roman denen tr, birey ile birlikte ortaya kmt. Ama birey de, feodal balarn zlmesiyle. Roman sanat bir bakma Psikolojinin atas gibi grnyordu. Paralellikleri en kr gze bile batacak kadard. Bu da ortak kkenleriyle ilgiliydi zaten. Nasl kapitalizm ncesinde birey olmad iin roman yoktuysa, ayn ekilde Psikoloji de yoktu. nsan, ancak tm toplumsal balarndan koptuu, bir birey olarak varolabildii iin psikoloji ortaya kyordu. Bu anlamda en salkl grnen modern birey bile ruhsal bakmdan patalojik bir vakayd muhtemelen. Ama kapitalizmle birlikte btn insanlar patalojik bir vaka olduundan, kapitalizm ncesinin insanlarn kendimiz gibi sanyorduk muhtemelen. Kapitalizm ncesinde, roman yoktu, nk romann konusu yoktu: Birey yoktu, dolaysyla onun dram yoktu. Psikoloji de muhtemelen tam bu nedenle yoktu. Bu nokta derinliine incelenmeliydi. Bugn de epik sanat, lirik sanat yoktur, nk kapitalizm ncesinin insan yoktur. Buradan giderek tarihi roman olamayaca, nk tarihte romann konusu olacak insanlar olmad, tarihi romann aslnda bugnn insanlarn tarihe tamak, bir tr onlar baka bir dekor iinde yaatmak olduu sonucuna ulayordum. Btn bu akl yrtmelerden yle bir sonu da kyordu: Bugnn insan muhtemelen eski alarn insanndan ok daha fazla psikolojik olarak hastayd. nsann, insan olu srecinin, yani bilincin ve bilinaltnn oluum srecinin ocuklukta embriyonal boyutlarda tekrarlanmas iin kapitalizm hi de elverili bir rahim oluturmuyordu muhtemelen. Bu ne113
Demir Kkaydn
denle ruhlar kapitalizm ncesi olduundan daha arpk oluyordu byk olaslkla. Psikanalizin orta knn bir nedeni bireyin varl ise dier nedeni de modern toplumun insan olan bireyin ruhunun ocukluktaki ekillenmesinin salkl bir ruhsal oluuma olanak vermeyen bir ortamda gereklemesi olmalyd. Soruna byle baknca, toplumun birey atomlarndan meydana geldii eklindeki anlayn da, ancak kapitalizmde var olabilecek bir anlay olduu; bunun aslnda kapitalist toplumun rgtlenmesinin, kapitalist toplumdaki bireyin zihinde bir yansmas olduu grlyordu. Dolaysyla, hep bu anlaya dayanan psikanalizin ayn zamanda, dorudan savunmasa bile, hep bireye ynelerek, onu anlamaya alarak, ondan hareketle toplumu anlamaya alarak (tpk romann kapitalist toplumun sanat olmas, en antikapitalist gibi grnen ekillerinde bile varlyla, bireyi ele alarak kapitalizmin ideolojisini yeniden retmesi gibi)43 ideolojik bir ilevi bulunuyor ve bireyin olmad bir tarih ve toplumu kavray dnda tutuyordu. Bu konular zerine younlamay dnyordum ilerde, ama hibir zaman buna frsat olmad. Ne var ki zellikle romanlar okurken hep kafamn bir kenarnda bu sorular olarak okudum. Bu birikimler ilerde, dinin tmyle styap olduu; dinin dnda hibir styap kurumu bulunmadn grmeyi kolaylatrd muhtemelen. *** Daha sonra Troki ile karlap onu renmeye altm dnemlerde psikoloji ve psikanaliz ile ilgili deinmelere Trokide rastladm. Trokinin Freud ve Pawlowun yntemleriyle ilgili olarak yapt kuyunun azndan bakma ve onun dibinde aratrma benzetmeleri tpk benim jeologlarn sondaj benzetmesine benziyordu ve o da psikolojinin konusunu stte, altnda toplumun organik ve zyolojik srelerinin bulunduu bir gei alan olarak gryordu. yle yazyordu: dealistler Ruhu bir dipsiz kuyuya benzetirler. Hem Freud hem de Pawlow kuyunun dibinde zyolojinin olduuna inanrlar. Pawlow dalg misali daha derinlere dalar ve kuyuyu dipten yukar doru titizce tarar ve aratrr. Freud ise yukarda kenarda durur ve sular
43 Yani Medyum Mesajdr. Yani romann savunduu ideoloji ne olursa olsun, o var oluuyla kapitalist toplumun ideolojisini yeniden retir. 114
delercesine bir bakla dipteki olaylar ve objeleri aratrmaya alr.44 Trokinin Kvlcml gibi psikanalize olumlu yaklamas ve onu biyoloji ve sosyoloji arasnda bir gei bilimi olarak grmesi hi de rastlant olamazd: Bu onlarn birbirilerinden bamszca benzer yaklam ve sonulara sahip olduu eklindeki dncemin yeni bir desteini oluturuyordu. Stalinizmin Psikanalizi reddederken Troki, Kvlcml gibilerin onu eletirel olarak sahiplenmesi ve gelitirmeye almas veya gelitirilmesi gereinden sz etmesi bir rastlant olamazd. Daha sonra Bat Marksizmi ile zellikle Frankfurt Okulu veya Eletirel Teori ile tantktan, onlarn Freud ve Marks bir teorik senteze kavuturma abalarnn varln ve Reich ve Fromm gibilerinin bile bu gelenekle balar olduunu rendikten sonra Kvlcml, Troki ve Eletirel Teori arasndaki bu ortakln hi de rastlantsal olmayaca sonucuna ulatm. Ne var ki, kimi sonular okuduka Troki ve Kvlcmldaki doygunluu bulamadm. Onlarda eksik ve yanl olan bir yan vard. ster istemez, modern toplumun bireyini evrensel bir insan gibi anlama hatasna dtklerini dnyordum. *** Uluslarn ruhsal durumlar zerine, zellikle Avrupada yaayp farkl uluslarn ortak ve farkl zelliklerini gzledikten sonra daha fazla dnmeye
44 Keza u satrlar da bu balamda ele alnabilir: Antropoloji, biyoloji, zyoloji ve psikoloji, tm kapsamyla vcut ve ruhu gelitirmek ve mkemmelletirmek grevini insanolunun nne koymak iin dalarca materyal biriktirdi. Psikanaliz, Sigmund Freudun ilham veren eliyle, iirsel olarak ruh diye adlandrlan kuyunun kapan kaldrd. Ve ortaya ne kt? Bizim bilinli dncemiz, karanlk psiik glerin iinin yalnzca kk bir parasym. Bilgin dalglar okyanusun derinliklerine indiler ve orada esrarengiz balklarn fotoraarn ektiler. Kendi psiik kaynaklarnn derinliklerine inerek, insan dncesi ruhun esrarengiz itici glerini aydnlatmal ve onlar akl ve iradeye tbi klmaldr. Bir zamanlar kendi toplumunun anarik gleri iin yapt gibi, insan bir kimyagerin havan ve imbiinde kendi zerinde almaya koyulacaktr. lk defa insanolu kendisine bir hammadde veya en iyisi yar bitmi bir ziksel ve psiik rn olarak bakacaktr. Sosyalizm, zorunluluk aleminden zgrlk alemine bu anlamda da bir srama anlamna gelecek, tm elikileri ve uyumsuzluuyla birlikte bugnn insan yeni ve daha mutlu bir rkn yolunu aacaktr. 115
Demir Kkaydn
baladm. Burada kastedilen gelenekler, tarihsel geliimin yaratt farklar, mantalite farklar deildir. rnein, ngilizlerin ve Franszlarn rkl ile Almanlarn rkl olduka farkldr. Onlar byk smrge imparatorluklar olduu iin ok rane bir rklktr, ama Alman byk smrge imparatorluklarna sahip olmadndan ve hep bunun iin savalara girdiinden ok kaba rkdr. Kastedilen byle farklar deildir burada. Bu farklar yaratan sreler, ayn zamanda baka mekanizmalar araclyla muhtemelen koca bir ulusu psikolojik olarak da hastalkl bir hale getiriyordu, kapitalizmin zaten yarattna ek olarak. zellikle Almanyada kapitalizme ge girme, bu nedenle sermayenin ihtiyalarna uygun insan yetitirmek iin yeni kuaklara korkun bir yklenme, bunun ocuklarn ruhunda yapt tahribat, sonra bu ruhsal bakmdan sakat braklm kuaklarn ayn sakatl kendi ocuklarna devretmeleri tarznda bir fenomenin varln sezdiriyordu. Bir ulusal devlette yaayanlar, ayn tarzda eitim gryorlard. Bu eitim, ocuun ruhsal ekillenme dneminde, ocuun ruhunda byk tahribatlar yapyordu. Bylece koca bir ulus, hastalkl ruhlardan insanlardan oluuyor ve bunlar da ocuklarn kendileri gibi hastalkl eitiyorlard byk lde. Benzeri Trk ulusunda da grlyordu. Trkler, hafza kaybna uram bir ulus grnm arz ediyorlard. Kltrel ve genetik olarak byk lde Ermeni, Rum, Krt, Kafkasl ve Balkanl olmalarna ramen, kendilerini tanmlamalar btn bu gerei unutma ve reddetmeye dayanyordu. Bu da koca bir ulusun tpk bir insanda olduu gibi, ruhsal bakmdan sakat olmasna yol aabiliyor; bu sakatlk da byk lde en kanl gericilie uygun bir bitek toprak oluturuyordu. Bu Uluslar psikolojisi denilebilecek alan gerekten incelemeye deer bir alan oluturuyordu. Bunu mmkn klan ulusal devletlerin standartlam eitimi ve insan tipleri yaratmasyd. Bu kapitalizmin sakatlamasna ek bir sakatlamayd. Diyelim ki, demokratik bir ulusulua dayanan lkelerin insanlarnda byle ek bir sakatlama bulunmayabilirdi. Bu ayn zamanda, kapitalizmin de insan oluum srecinde psikolojik olarak sakatlad gereiyle birlikte, akl almaz gibi grnen birok fenomeni aklyor olabilirdi. Eer bu toplum hala tmyle hastalardan olumuyorsa, bunu byk lde hala kapitalizm ncesinin kalnts olan, ailelerdeki geleneklere, yeterince kapitalizme geememi ky topluluklarna, eskinin kalnts baka geleneklere borluydu. Btn bunlarda sorun, yle anlalabilirdi. rnein, ana karnndaki embiryon yeterli gda alamamas gibi durumlarda nasl hastalkl ve g116
sz hatta sakat bir organizmaya sahip olursa; benzer ekilde toplumun rahmindeki ocuk da yeterince sevgi, ilgi grmemise onun ruhu de hastalkl, gsz, hatta sakat olur. te kapitalizmin ruhun byle salkl bir geliiminin koullarn ortadan kaldrd noktasndayd sorun. Buna ayrca kapitalizme ge girilerde; gerici ulusuluun ekstradan bu sakatlklar etkilemesi sz konusuydu. Sonra da bu ruhsal olarak sakatlanm nesillerin kendi ocuklarna da bu sakatl aktarmalar sz konusu oluyordu. Psikoloji ve Marksizmin bu anlamda bir sentezinden sz edilebilirdi. Yani sadece insann deil, modern insann ruhunu anlayacak anahtar bize yine Marksizm verebilirdi. nk modern insann arpk ruhunu yaratan bireyi ve uluslar aklayacak kavramlar Marksizm verebilirdi. Bylece psikoloji de, her zaman kendisini batan karm, psikolojik srelerle toplumu aklama tuzandan kurtulup, toplum araclyla psikolojiyi anlama olanana kavuabilirdi. *** Elbette btn burada anlatlan psikoloji hakkndaki grler her zaman speklatif ve daha ziyade aratrmalara yol gsterecek teorik nermeler olarak kald ve hibir zaman almalarmda pratik sonular olmad.
Ekoloji
Canl ve cansz doann hareket yasalarn kavramak iin doa bilimlerindeki okumalarn bir yan rn, enerji ve ekoloji sorunlarna younlamam oldu. Yetmili yllarn ortalarnda bu konularda henz ne bir sosyal hareket vard, ne de gelimi bir literatr. Hele Trkiyede faistlere kar mcadelenin insanlarn gndemindeki esas sorun olduu bir dnemde bunlara kar en kk bir ilgi bile bulunmadndan, bu konudaki dncelerim tamamen kiisel bir erevede oluuyordu. Ekoloji sorunlarna ilk ilgim ocukluumun getii Somada balamt. Somada linyitlerin enerjisini arttrmak ve klasiye etmek iin, bizzat kendimin de alt Lavuarda (Linyiti ykayarak kalorisini ykseltme ve ayrtrma tesisleri) Bakraynn suyunun kullanlmas nedeniyle, bu ayn nasl siyah aktn grm ve bunun aslnda doay tahrip etmek anlamna geldiini ocuk yamda sezmitim. Yine ayn yllarda, yannda raklk yaptm fotorafda, ttn ekimi iin belge kartmak iin gelen kyllerin, Bu ilalar kt kal hastalklar
117
Demir Kkaydn
da artt gzlemlerini duymutum. O yllarda, Mavi Kf diye bir hastalk ttnleri mahvediyordu. Buna kar da ok iddetli zehir olan Folidol diye bir ila kullanlyordu ve her yl ya nasl kullanlacan bilmedii iin ya da yanllkla baka yerde kulland iin lmler olurdu. Birbirine kavuamayan klar Folidol ierek intihar ederler, pazar yerlerinde Homerosun soyundan kr destanclar onlarn hikyelerini anlatrlard. Kyllerin bu deerlendirmelerine, kasabann okumu yazm takmnn deer vermediini, onlarn gerici olduklarn sylediklerini, yenilikleri kabul etmek istemediklerini duyardm. Ama beni bunca kylnn ayn sonucu karm olmas dndryordu. Bylece, pek bilmeden, ilerlemecilik ile ekoloji sorunlaryla ok eski bir dnemde, ta ocukluumda karlam oluyordum. Daha sonraki hapisliimde Nide imento Fabrikasnn yan banda Nide Cezaevinde yattmdan ve rzgr bize doru estiinde kouun 15x15 metre boyutlarndaki bahesinde her gn bacadan zerimize yam bir teneke imento tozu sprdmzden, evre kirlenmesinin bir kurbanydk ve hata devletin bizleri oraya koyarak imento tozlar araclyla salmz tahrip ederek bizlere bir tr suikast yaptn bile dnyorduk. Biraz da bu evre felaketinin bir kurban olma nedeniyle, ekoloji her zaman ciddi biimde ilgimi ekiyordu. Ama sorunla daha bilimsel dzeyde ilgilenmem, doa bilimlerindeki, varln hareket yasalarn bilme balamnda doa bilimlerinde okumalarla da ilgiliydi. Bu da yle iki ayr koldan ortaya kyordu. Birincisi modern biyolojideki anlaya gre, hayat birlikleri (imdi ekosistemler deniyor) tpk yaayan bir canl, canl bir organizma gibi; tmyle dnya bile yaayan bir organizma gibi kabul edilebileceine gre, retim ve yeniden retim bu makro ve mikro ekosistemleri ykmamal, onlarn tbi olduu yasalara tbi olmalyd. Aksi takdirde insan trnn varl tehlikeye girerdi. Doay itaat altna almak, ancak ona itaat etmekle mmkn olabilirdi. Hlbuki modern kapitalist toplumda, rasyonalitenin ls krd. Tek tek her iletme kendi kr amac asndan rasyonel olsa bile, bu tmlk sz konusu olduunda irrasyonel oluyor ve var oluu tehdit ediyordu. Kra dayanan bir ekonomi ile insan ihtiyalar ve doa arasnda optimum bir denge arayan bir ekonomi bir arada bulunamazd. O halde, sosyalizm iin, kapitalizme kar, onun insann var olu koullarn ortadan kaldrmas nedeniyle de insanlar mcadeleye arlabilirdi. in dorusu bunun niye yaplmadn, bu sorunun niye ilgi ekmediini hi anlayamyordum.
118
Bir dier sorun da uydu: Kapitalizm bir geni yeniden retim yordam olduuna gre, srekli bymek zorundayd. Durmayalm deriz onun yasasyd. Ama bu byme bir gn dnyann ziksel snrlarna toslamayacak myd? O halde, retimin doann sunduu olanaklar ve insanlarn ihtiyalar arasnda bir dengeyi gderek yaplmas gerekiyordu. Gelecek kuaklarn var olu koullarn yok eden bir byme kabul edilebilir deildi. Kapitalizmde ise bu mmkn olamazd. Demek ki, sadece kalknma iin deil, gereinde kalknmama iin de sosyalizm gerekiyordu. Sermaye var ise bymemek mmkn deildir, insanlar ancak kullanm deerleri retimine dayanan bir ekonomide buna kendileri karar verebilirler. O halde, bu sorundan dolay da insanlar sosyalizm iin mcadeleye arlabilirlerdi. Bu sorunlar belki Trkiye gibi geri ve gericiliin egemen olduu lkelerde bir yank bulamasa bile, gelimi lkelerde bir yank bulabilirdi. Daha henz ortada ekoloji hareketi yokken, bir bakma byle bir harekete ihtiya olduunu ve bunun muazzam bir antikapitalist potansiyel tadn dnyordum. Elbet o zamanlar birka on yl iinde dnyaya sosyalizm geleceini dndmden, bunun bir yan rn olarak planl bir ekonomiyle hallolacan varsayyordum. Ama kr yasas ve srekli byme, retimin ve tketimin planl bir dzenleniine olanak salamad, bu dnyay tahrip ettii iin de insanlar sosyalizme arlabilirdi. Sosyalistler ise bunu hi ciddiye almyorlard. O sralar, Ankarada klar hava kirlenmesi ok korkun boyutlara varmt. Bu can alc soruna dayanarak, buna kar bir hareket rgtlenebilecei trnden neriler yapyordum dardaki arkadalara. Ama tabii kimse byle eylere ilgi duymad gibi, biraz da alayla karlanyordu. Ayrca tarih almalar iinde de ekolojik sorunlarla kar karya gelmeye balamtm.45 Yucatan Yarmadasndaki Maya kalntlar, btn dier tarihi kalntlardan farkl olarak, sanki terk edilmi madenci kasabalar gibiydiler. Yani istilaclar ykmamt ya da bunlar sonra gelen uygarlklarn eserlerinin altnda kalmamlar ve topraa gmlmemilerdi. Onlar ykan ve yok eden, Aztek ve nka uygarlklarnda olduu gibi spanyollar deildi. ok nceden, birden bire terk edilmiler gibi bir durum vard. Bu muhtemelen
45 Keza, Kvlcmlda da medeniyetlerde topran verimliliinin azalmas konusuna ilikin deinmeler bulunuyordu. Keza Girit adasnda keilerin yapt tahribat ve sonular gibi ta eski Yunanllara kadar gider bu gzlemler. 119
Demir Kkaydn
bir ekolojik felaketin hi de yle bir uzak olaslk ve fantezi olmadn gsteriyordu. Bunun nedeni de muhtemelen tropik ormanlarn ok kritik, hemen krlabilir dengeleri olabilirdi. Yucatan Yarmadasndaki Maya uygarlnn neden yok olduu konusunda, o zamanlar sorunu Ekoloji balamnda, topran gcn yitirmesi ve bu nedenle ehirlerin terk edildii eklinde aklayan teoriler okumutum.46 *** Doa bilimleri ve Tarihin ortaya kard bu ekoloji ile yzlemelerin yan sra Tarihsel Maddeciliin bir kategorisi olan retici glerin ve emek retkenliinin, doa bilimlerindeki kavramlara gre tam ne olduunu dnrken de enerji sorunu ve dolaysyla ekoloji sorunu ile karlayordum. Bu karlama syle bir akl yrtmenin sonucu olarak ortaya kyordu: Marksn retisine gre, retici glerdeki gelime toplum biimlerindeki deiimin motorudur ve retici glerdeki gelime, son durumada emek retkenliinde art demektir. Peki, ama nasl olmaktadr da teknik gelimeye bal olarak emek retkenlii artmaktadr? nsann emei hep ayn emektir. Nicel olarak deimiyor kabul edilebilir. Enerjinin korunumu yasasna, yoktan hibir ey var olmayacana gre kaybolan nedir ki bu ayn emekle daha ok rn elde edilmektedir? Baka bir yerde kayp olmas gerekir. Dier bir ifadeyle, emek nasl olmaktadr da kendisinin yeniden retimi iin gerekenden daha fazla bir rn yaratabilmektedir? Yani art rn yaratan nedir? Bunun nasl bir ziksel temeli ve aklamas bulunmaktadr? Ekonomi politik bunu veri kabul etmektedir. Teknik gelimeyle emek retkenlii artyor demektedir, ama ziksel olarak bu nasl olmaktadr? Soruna ziksel olarak bakldnda, enerjinin korunumu yasas geerliliini srdrdne gre, diyalektik olarak bu her artn kendi zddyla bir arada bulunmas gerektiinden, eksilen nedir? Emein kullanmnn, ancak kendisinin yeniden retimi kadar bir rn rettii bir emek retkenlii dzeyinde bulunduu bir durum dnlebilir. Byle bir toplumda ne snar, ne kapitalizm mmkn olamaz. nk art rn, (dolaysyla art deer) dolaysyla smr mmkn deildir. Peki,
46 Bugn konuyu aklayan baka teoriler var. Bunlardan biri de, okyanustaki akntlarn ynnn deimesi nedeniyle uzun sren kuraklk dnemidir. Aslnda bu da ekolojik bir teoridir ama insan eyleminin sonucu deildir. Sanrm en gl teori durumunda olan bu. 120
nasl olmaktadr da igc kendisinin tketiminden daha fazla bir enerjiyi retmektedir? Bunun kayna nedir? Bunun zerine dnnce yle bir sonuca ulayordum: Emek retkenliinin artmas, retim srecine farkl enerji kaynaklarnn sokulmas ve bunlarn kullanlabilmesi demekti. Emek retkenliinin, dolaysyla kendisinin tketiminden daha fazla retebilmesinin, yani art rnn srr, birikmi enerjinin kullanm ve bu enerjinin yine bizzat enerji elde edilmesi iin kullanm durumunda, tketilenden daha fazla retilebilmesindeydi. Eer bu ziksel zellik olmasayd, rnein, enerjiyi elde etmek iin harcanan enerji elde edilen enerjiye eit olsayd, emek retkenliinde bir art olamazd. Yani aslnda emek retkenliinde art olarak grlen enerji retmekte kullanlan enerjinin, kendisinin tketiminden daha fazla enerji ortaya karmasndayd. Bu da son durumada depo edilmi enerjiydi. Ayn emein giderek daha fazla enerji (rn) elde etmesinin kkeninde bu vard. Buradan da u sonu kyordu: Emek retkenliindeki art son durumada, kullanlan enerji kaynaklarndaki arttr. Yani eer retici gleri teknik olarak ele alrsak, tekniin de z, son durumada o tekniin dayand enerji idi. Yani retici gler de, enerji kayna ve bu kayna retimde kullanmay salayan makineler, aralar, yntemler olarak analiz edilebilirdi. Tpk retim gleri ve retim ilikileri gibi bir iliki sz konusuydu enerji ile aletler ve aralar arasnda. Verili bir enerji kayna erevesinde belirli teknikler varolabiliyordu. Ve bu da emek retkenlii enerji kaynana bal olduundan, emek retkenliini snrlyordu. Yani verili bir enerji kayna erevesinde emek retkenlii, ancak belli bir snra kadar arttrlabilirdi. Enerji kaynann deimesi ise yepyeni teknikleri gerekli ve mmkn klyordu. retici gler nasl toplumun ekirdei ise btn retim ilikileri ve styap nasl onun zerinde veya etrafnda ekilleniyorsa ve son durumada retim ilikilerini retici gler belirliyorsa, retici glerin de, tekniin de ekirdei enerji ve onun kayna; styaps, Elektron Sferi; Sitoplzmas da o enerjiyi kullanan ve reten aletlerdi. Enerji kayna toplumun ekirdeinin de ekirdei idi. retici glerin gelime seviyesi nasl toplumu belirliyorsa, teknoloji ve aletler de son durumada enerji kaynana bal olduundan, retimde kullanlan enerji, toplum biimini belirliyor sonucu karlabiliyordu. Bu sonu gerekten tam tamna uyuyordu gerek tarihsel srece de.
121
Demir Kkaydn
Bylece insanlk tarihinin komn, antika uygarlk, modern kapitalizm eklinde; el deirmeni, yel, su veya hayvan gcne dayanan deirmen, buharl deirmen tarznda teknoloji dzeyiyle tanmlanan bu emasn, enerji kaynaklarna gre de tanmlayabiliyordu: Kol gc: komn; hayvan, su ve rzgr gc: Tarm Uygarlklar (Antik Uygarlklar); Fosil yaktlarn gc: Modern Kapitalizm. Kol veya insann kas gcnn tek retim faktr olduu dnemde emek retkenliinin snrlarn bu g belirler. Ne kadar isabetli oklar, ne kadar keskin baltalar, ne kadar uzaa giden mzraklar, ne kadar keskin kl veya baklar olursa olsun, kanolarn krekleri veya biimleri ne kadar gelimi olursa olsun emek retkenliinin belli snrlar vard. Zaten teknikteki gelimeler bu enerji kaynan daha efektif kullanmaktan ibarettir. Benzer ekilde ehlilemi hayvanlarn gc, rzgr ve su gc de esas olarak toprak temelinde retime dayanr. Btn teknik gelimeler bu glerin daha efektif kullanm erevesindedir ve enerji kayna bu olduu srece emek retkenliindeki gelimeler kk gelimeler olarak kalrlar. Be bin yl boyunca tekniin gelimesi tmyle bu kk gelimelerden ibarettir. Aslnda ou kez farkl kavimlerin gelitirdii tekniklerin yaygnlamasdr bu, yani farkl corafyalarn olanaklardr. Ayn ekilde, bugnk emek retkenlii ykselii de btnyle kmr ve petrol gcnn (ki bunlar da son durumada aslnda, depolanm gne enerjileriydiler) retimde kullanlyor olmasna balyd. Tbii buradan u sonuca ulayordum. Emek retkenlii enerji kaynana bal olduuna gre emek retkenliindeki artn bugnk fosil ve nkleer yaktlar erevesinde belli snrlara taklmas gerekir. nk bunlar snrl kaynaklardr. Ayrca bu snrllk sadece onlarn rezervlerinin snrllndan deil, ayn zamanda kullanlmalar durumunda dnyada toplumun varlnn doal koullarn ortadan kaldrmalarndan gelir. Bu snrlar daha da daraltr. Kmr ve petrol son durumada hidrokarbon bileikleridir. Bunlarn yaklmas, bata karbondioksit, baka karbon bileiklerinin retilmesi demektir. Milyonlarca ylda atmosferden alnm karbonun tekrar serbest kalmas, hayatn var olu koullarn ortadan kaldrr. (O zamanlar nkleer artklarn atlmas diye ciddi bir sorun olduunu bilmiyordum ve bunun zerine dnmyordum). Dnyaya gelen gne enerjisinin kullanldn varsayalm. Ama bu da snrl bir enerjidir ve bunun kullanlabilir blm daha da snrldr. Bu snrl enerji kaynaklaryla emek retkenliini arttrmann belli snrlar vardr. Hlbuki komnist toplum emek retkenliinin ok yksek bir dzeyini var sayar. Enerji kayna ve emek retkenlii arasnda doru122
dan bir iliki olduuna gre, snrl bir enerji kaynayla snrsz bir retim art (Ham maddelerin snrl olmad var saylsa bile) olamayacandan, fosil yaktlara dayanarak komnist topluma geilemez. Buradan da yle bir sonu karyordum: Snrszlyla, ancak termonkleer enerji komnizmin enerji kayna olabilir. Yani dnyada yaratlacak suni gneler ile ancak komnist topluma geilebilecei sonucunu karyordum. Gne enerjisi ve fosil yaktlar olsa olsa buna bir gei arac olabilirler. Eer fosil yaktlar olmasayd emek retkenlii bir noktada taklabilirdi. Veya teknik olarak belki termonkleer enerjiyi kullanmak hibir zaman mmkn olmayacaktr. Bu durumda zenginlikler grl grl akmayacandan toplumun evrimi rnein, herkesten emeine gre, herkese emei kadar ilkesinde taklabilirdi. Bylece farkna varmadan zenginliklerin veya emek retkenliinin snrl veya dk olmas veya bizzat buna toplumun zorunlu olmas durumunda ne olaca, yani retici glerin geliiminin nndeki engelleri kaldrmak hedenin geerli olmayaca sorunuyla potansiyel olarak karlama noktasna geliyordum. Ama verili teknik dzeye bakarak dncemin ak bu noktaya deil, ar olgunlamlk sorununa kayyordu. Yani retici glerin geliim dzeyinin, artk gerek elektronik otomasyon, gerek nkleer enerjinin kullanma balanm olmas nedeniyle, brakalm sosyalizmi neredeyse komnizm iin bile olgunlam olduunu; bir bakma dnyann sorunlarnn bu ar olgunlamadan dolay ortaya ktn, ortada adeta olgunlamay am bir rme olduunu dnyordum. (Tbii o zamanlar nkleer enerjinin kullanmnn sorunlarndan habersizdim ve termonkleere gei iin onu bir ara aama gibi gryordum. Teorik bir olaslk olarak n grdm pratik bir sorun olarak grmyordum.) Buradan da yle bir sonuca ulayordum: Sosyalistlerin ve sosyalist hareketin sorunu, bu ar olgunlamla uygun bir biime ulamaktr. Yani retici glerin geliememesi deil, varolan ilikilere gre ar gelimilii sorundur. O halde sosyalizm dnya lsnde uzak veya yakn bir gelecein deil, gnmzn ok acil bir sorunudur. Bylece ekoloji ve enerji sorunlar beni farkna varmadan ar olgunlamlk tespitiyle, Trokizmin problematiinin; teorik bir olaslk olarak grdm enerji kaynaklarnn ve emek retkenliinin snrll tespitiyle daha sonra karlaacam ekoloji hareketinin problematiinin kenarna getirmi oluyordu. Ama byle olduundan bihaberdim. O zamanlar ne ekoloji hareketi vard ne de Trokizm hakknda bir ey biliyordum.
123
Demir Kkaydn
*** Enerji konusu, baka bir problemi daha nme koyuyordu. Marksn nermesine gre retici glerin gelimesinin belli bir seviyesinde, varolan retim ilikileri o glerle elikiye dyordu. Yani retici glerin belli bir seviyesi belli retim ilikilerine denk dyordu. Ve yeni retici glerin, eski retim ilikilerinin iinde ortaya kmas gerekiyordu. Devrim teorisi btnyle retici glerin gelitii kabulne dayanyordu. Eer byle ise bu nermeye gre nce el, yel ve hayvan gcne dayanan klasik uygarlk (Bat feodalizmi) iinde fosil yakta dayanan sanayinin ortaya kmas, yani retici glerin gelimi olmas; sonra bu retici glerin gelimilik dzeyine uygun bir retim ilikileri ve styap iin burjuva devrimlerin olmas ve kapitalist topluma geilmi olmas gerekirdi. Ama gerek tarihte durum byle deildi, kapitalizme gei, dier antika uygarlklardan hi de farkl olmayan retici gler seviyesinde mmkn olmutu. rnein, kapitalizmin ilk doduu ngiltere ile Hindistann ya da Kuzey veya Gney Amerikaya giden Gney ve Kuzey Avrupallarn retici gler seviyeleri hi de farkl bir retim ilikisini gerektirecek kadar farkl deildi. spanyollar da ngilizler de rzgr gcne dayanan gemiler kullanyorlard. Hatta rnein, Hindistan birok bakmlardan, daha bile ileri saylabilirdi. ngiliz sanayi yllarca Hindistan mallarna kar korumaclk yaparak ve Hindistan sanayisini tahrip ederek dnyann atlyesi olabilmiti Bu ciddi bir sorun oluturuyordu. retici glerin gelimesi nermesi ok genel hatlaryla tarihsel gidi hakknda bir kir veriyordu, bir eilimi ifade ediyordu, ama birinden dierine geii aklamyordu. Burada durum tam tersine grlyordu, yani belli ilikiler, retici glerdeki sramay mmkn klyordu. Enerji sorunundan hareketle tekrar Kvcmlnn lkel Sosyalizmden Kapitalizme lk Geite ele ald sorunla kar karya geliyorduk. Bu sorunla daha nce de tarihsel maddecilik balamnda kapitalizme nasl geilebildii sorusunda karlamtm. imdi enerji kayna ve emek retkenlii balamnda bir enerji kaynandan dierine geii aratrrken tekrar karlayordum. *** Bir baka sorun klecilik ile ilgili olarak ortaya kyordu. Aslnda klecilik diye tanmlanan retim biimi, klasik uygarlktan baka bir ey deildi ve tarihte klecilik diye bir retim biimi yoktu. nk klecilik kavram, bizim insan kavraymz varsayar. O ada yaayanlar iin o kleler insan deildiler, biraz daha zeki, daha rgtlenebilir hayvanlard. Onlarn retim iindeki ilevi snarn deil, hayvanlarn ilevi gibiydi.
124
yle grlyordu ki, ekonomi politik bakmndan deeri yaratan igc, son durumada hep kol ve kafa gcyd. Kol veya kafa gc dndaki hibir enerji kayna deer yaratr kabul edilmiyordu ekonomi politik olarak. Dierleri hep emek gc araclyla rne katlanlar olarak grlyordu. rnein, bir teknik araclyla bir inein ya da kzn gcnn retkenlii arttrldnda, bu kzn retkenliinin art olarak deil, o kzleri kullanann veya sahibinin emek gcnn retkenliinin art olarak grlyordu. Yani Emek btnyle sosyolojik, ekonomi politik bir kategoriydi. Ama bu ekonomi politik, bir insan kavramn gerekli klyordu. Ekonomi politik bir kategori olarak insan ile biyolojik olarak insan ayn deildi ve bunlar akmayabilirdi. Ancak ekonomi politik bir kategori olarak insanlarn emek retkenlii artar. nsan, biyolojik bir varlk olarak, ayn zamanda bir hayvandr. Hem de olduka gl, konuma, syleneni anlama, bir araya gelerek bir eyler yapma yetenekleri olan bir hayvandr. Antik uygarlklarda klelerin insan olduu dnlmyordu. Onlar daha yetenekli hayvanlard. Onlarn toplumdaki ilevleri ve o toplumdaki ilevlerinin kavranlar bakmndan kzlerden, atlardan, eeklerden bir fark yoktu. Kleler bir retim aracyd, tpk bir kz gibi, otomatik bir mekanizma veya makine gibi ama toplumsal bir snf deildiler. Dolaysyla klecilik diye bir retim biimi yoktu. Bu farkl kavray Aristonun veya Platonun yazlarnda, vb., ok akt. Bizlerin bugn anladmz anlamda insan kavram yoktu o tarihte. Antik adaki klecilik, modern adaki, rnein, Amerikann gney eyaletlerindeki klecilikten farkldr. Modern ada bir insan kavram ortaya ktktan sonra, o insanlarn bir ksmnn insan olmad teorisini gelitirmek bakadr; kendi kabilesi dndakini insan grmeyen, ama rnein, kendi totemi olan hayvan insan olarak (kardei veya atas) gren ve insan kavram ou kez kendi soyuyla zde olan bir toplumda kleleri insan olarak grmemek bakadr. Kleci retim tarz kavram, btnyle aydnlanmann insan kavramyla ilgiliydi. Klelerin insan deil, hayvan olduklar, ama zel yetenekleri olan bir hayvan olduklar gereini grmezden geliyordu. Bu sonu, yani klecilik diye bir retim biimi olmad, insanlk tarihinin aslnda komn, uygarlk ve kapitalizm eklindeki temel emasna da uyuyordu. *** nsann, biyolojik olarak insan olmas ile ekonomi politik ya da sosyolojik olarak insan olmas arasndaki fark, tpk antik klelerin insan deil re125
Demir Kkaydn
tim arac olmalar gibi, gelecee ilikin baka sorunlar ortaya karyordu. Daha lisedeyken Huxleyin Yeni Dnyasn okumu ve ok sarslmtm. yle dnyordum: Varsayalm ki, kapitalizm daha uzun yllar yaad. nsan kontrol altna almaya ynelik teknikler geliti ve rnein, Yeni Dnyadaki gibi zeki, her eyi bilen, ama mutlak itaate programlanm insanlar retiliyor ve bunlar dier insanlarn hizmetinde kullanlyor. Bunlar da tpk antik an kleleri gibi, aslnda biyolojik robotlar gibi, bir ilev grecekler demektir. O zaman bunlar insan kavramna dahil edilmeyeceklerdir. nk bunlarn ekonomi politik bakmndan ilevi bir retim arac olacaktr. Yani insanlk kapitalizm srd takdirde ikinci bir klecilii yaayabilir diye sonu kyordu. Bu klecilik de tpk eski Yunan ve Roma gibi aslnda klecilik olmayan bir klecilik olabilirdi.47 Tabii bundan da yle bir soru ortaya kyordu: retimdeki bir insan, bir snfn yesi ya da retim arac yapan ey neydi? Onun biyolojik zellikleri deildi, toplumun onu nasl kabul ettiiydi. Kle emeinin, bir kzn emeinden fark olmuyordu. Klenin emei, emek deil g idi. Tpk kzn gc gibi; kzn emeinden sz edilemeyecei gibi. Tr olarak ayn olan iki varln, retimde gcn harcamasnn birini emek dierini emein kulland g olarak; birini retkenlii artan, dierini retkenlii arttran olarak tanmlama farkn yaratan neydi? Bu o toplumun insan kavramyla ilgili grnyordu. Ama insan topluma gre deitiinden, emek kavram da topluma gre deiiyor demekti. Ama bu da, ekonomi politiin, brakalm kendisini, bizzat konusunun, yani ekonominin ideolojik, nesnel olmayan bir karakteri olduunu gsterirdi. nk ekonomi politiin konusu, deiimin balad yerde, deiim deerinin ortaya kt noktada kyordu ve deeri younlam emek olarak tanmlyordu. Ama o maln retimindeki her hangi bir gcn emek olmas, yani deer yaratmas iin bir insana ait olmas gerekiyordu. kzn gc hibir zaman bir deer yaratmyordu. Klenin gc de yleydi. O emein katt deer olarak grlyordu. kisi de ayn trden varla ait olmasna ramen, kleyi altrannki deer yaratyor, kleninki kendi tketilen kadar deerini ona katyor. Biimsel olarak birbirinde hi bir fark olmayan iki eylemde birinde emek deeri yaratyor, dierinde tketildii kadar deeri ona katyor. Demek ki, emek kategorisi (ki deeri yaratand) hi de nesnel bir kategori deildi. Ekonomi politiin emek ve deer gibi
47 Yllar sonra klasiklemi bilim kurgu lmi Blade Runnerin de bu sorunlar tarttn grecektim. 126
en temel kategorileri bile nesnel deil, topluma gre deien bir karaktere sahipti. Yani bilimsellii zikteki, biyolojideki gibi deildi. Bu noktada kimi snrlara dayandmz hissediyorduk. Buradan daha ileri gidemiyor, nmz gremiyorduk. Bu sorunlarla yllar sonra din teorisi balamnda tekrar yzleecektik. O zamanki birikim daha ileri gitmeye el vermiyordu. *** Bir baka sorun, her biri bir baka retim biimine karlk den kol (komn), hayvan-su-rzgr (Antik Uygarlk) ve fosil yaktlar (Kapitalizm) g kaynaklarnn karlkl etkilerinin toplumsal karmakl yaratmasyd. Bu tarihi daha iyi ve kolay anlamay salyordu. Verili bir kaynann her birinin kullanm, sonraki gelimelerle tekrar nem kazanp retkenlik artlarna yol aabilir ve bu da toplumsal geliimi iyice karmaklatrr. rnein, kol gc mzrak, balta, ok, yay, kl, krek, kano gibi aralarla retim yapar. Ne var ki, bunlarn her biri zaman iinde, baka yerlerde yaplm gelimelerden etkilenerek kendileri de deiirler. rnein, kol gcne dayanan ta baltay ele alalm. Bu bir bakma, neolitik ncesi ve balar dneminin bir retim aracdr. Ama daha sonra bir yerlerde tun, baka bir yerlerde demir kefedilmi ve bunlar sadece kefedilen yerlerle snrl kalmam yaygnlamtr da. Yani ta balta kullanan komnler, tun balta, daha sonra da demir balta kullanmaya balamlardr. Ama bu onlarn, tunca dayanan bir uygarla, sonra demire dayanan bir uyarla getii anlamna gelmez. Yani onlar hep komn olarak kalrlar, ama artk tun ve demir kullanan komnlerdir. Ta baltann yerini tun ve demir baltalarn almas ile komn, komn olarak bir evrim geirir. Ta balta dneminin styaps ile tun ve demir balta dneminin styaps ayn kalmaz. Ayn nitelik iinde, yani komn styaps iinde bir evrim yaanr. Ayrca burada da kalmaz. Belli bir noktada bu komn uygarla da geebilir. Ama ta baltaya dayanan komnn uygarla geii ile tun baltaya veya demir baltaya dayanan bir komnn uygarla geii ok farkl uygarlk biimleri yaratacaktr. rnein, Smerde obsidyen tayla uygarla geilir; ta baltaya dayanan bir uygarla gei olarak grlebilir. Yunanllar tun balta ile geerler; Araplar demir balta ile. Yani komnlerin kendileri gibi uygarlklara geileri de bir evrim geirir. Benzeri uygarlklar iin de geerlidir. Diyelim ki ta veya tun dneminde uygarla gemi bir toplum, tpk ta veya tun baltann yerine demir baltay almas gibi; demir dneminde uygarla gemi bir toplumdan
127
Demir Kkaydn
demir kullanmn alabilir, ama styaps, tpk komnn styapsnn hep ayn kalmas ve o erevede bir evrim geirmesi gibi; tunca dayanan styapsn koruyup, o styap erevesinde demire uygun deiimler yapabilir. Benzeri kapitalizmde de olmaktadr. Hatta Amerikan yerlilerinde olduu gibi, ok ve yayn yerini tfek de alabilir. Burada bizonlar okla deil, tfekle avlayan bir komn yaam oluur. Bizonlar tfekle avlayan yerliler kapitalizme geecek diye bir kural yoktur. Hatta tfek ayn zamanda komnn glenip serpilmesine de yol aabilir. Eer yerliler yok edilmeseydi, bunlar gzlemek mmkn olabilirdi. Ama en azndan antik tarihte, uygarlktan alnan aralarn ou durumda komn yaamnn glenip serpilmesine yol at grlmektedir. Bunlar ou durumda daha ok emek retkenlii, dolaysyla daha ok art rn ve bo vakit anlamna geldiinden, komn yaam srd srece, styapda bir zenginleme ve eitlenme ortayla kmaktadr. Tarihe enerji sorunundan hareketle bu tarz bakn kkleri zaten dncenin tarihini aklama noktasnda kafamzda yer etmiti. Yani skolstik de, metazik de diyalektik de kendi iinde bir evrim geirir sonucuna ulatmzda bu metodolojik yaklam zaten kullanm oluyorduk. imdi yaptmz bunu toplumun tarihine uygulamak ve onu aklamada kullanmak oluyordu. Bu yaklam gerekten de toplumun tarihini daha anlalr klyor ve yepyeni olanaklar sunuyordu. Klasik el kitaplar anlay, rnein, komn rnein, doduu yerde yok olmu, tarihe karm sayyordu. Hlbuki bu yntemle bakldnda, komn var olamaya devam eder ve kendi iinde evrilir. Ve sadece komn de evirilmez, yani o sadece uygarlktan demiri ve kimi manevi aralar, vb., almaz. Kendisi de uygarla, onu fetih ettiinde, ona nfuz ettiinde, kendi eitliki sisteminden bir eyler aktarr. Baka bir corafyadan geliyorsa, uygarla daha deiik aralar da getirir. Toplumlarn sonsuz eitlilii byle ortaya kar. Bylece tarihi ve toplumlar bambaka bir k altnda grmeye balyorduk. Tarih sadece komn, uygarlk, kapitalizm tarznda bir evrim iinde deildi, uygarlklarn ve komnlerin de kendi evrimleri vard temel nitelikleri deimeden. Tpk manifaktr, sanayi kapitalizmi veya suyollarna, demiryollarna ve otomobillere dayanan kapitalizm gibiydi. Bunlarn her biri de kapitalizmdi, ayn retim ilikilerine balydlar, ama ayn zamanda teknik bakmdan farkl enerji kaynaklar baatt. Kapitalizmdeki bu farklar, kapitalizmin kendi iindeki bu evrim, gemite komnn ve uygarl128
n, komn ve uygarlk olarak evrimi hakknda bir kir verebilirdi. Bu bak ok daha verimliydi ve tarihi daha anlalr klyordu.
Toplum - Yap
Buraya kadar ele alnan konular esas olarak varlk ve dncenin genel hareket yasalar hakknda genel bir kir sahibi olmaya ynelikti. Bu genel yasalar kavranr, daha derin bir anlaya ulalrsa bunun Toplumun Hareket Yasalarn daha iyi kavramak iin bir mantk ve metot temeli veya yatknlk salayaca, bylece daha derin ve daha dakik olarak kavranm toplumsal gereklik ve hareket sayesinde sosyalizm mcadelesinde daha az yanl yaplaca varsaymndan hareket ediliyordu. Yani nceki blmdeki almalarn hepsi toplumu daha derin ve doru kavramaya hizmet edecei iin yaplyordu. Ama bu yetmezdi. Bir devrimci olarak toplumu deitirme mcadelesinin daha doru ve baarl yapabilmesi iin de ncelikle toplumun Hareket Yasalar ve Yapsnn daha derin ve doru kavranmas gerekiyordu. En azndan byle bir varsaymdan yola klyordu. Varlk ve Dncenin genel yasalarndan kan mantk ve metot, toplumu kavramakta bir uygunluk, bir yatknlk salayabilirdi ama bu yetmezdi. Toplumun kendi zgl yaps ve hareket yasalar vard, esas bunlar bilmek; yani esas Tarihsel Maddecilii iyi ve doru kavramak gerekiyordu. Tarihsel Maddecilii iyi kavramak iin de, tpk dncenin hareket yasalarn bilmek iin dncenin tarihini ve evrimini; varln hareket yasalarn kavramak iin varln tarihini ve evrimini bilmek gerektii gibi, toplumun hareket yasalarn daha iyi kavramak iin ncelikle toplumun tarihini bilmek gerekiyordu. Bu nedenle tarih okumalar ve almalar bir yandan sryordu, daha dorusu esas okumalar bu alandayd. Ama toplumun hareket yasalarn anlamak iin, onun Yapsn da bilmek gerekiyordu. Toplumun yaps, eer onu bir organizmaya, bir canlya benzetirsek, onun anatomisiydi, Marksn da kulland bir eretilemeyle. Ne var ki toplumun anatomisi hakknda pek az yol kat edilmi grlyordu. Daha nce bilimlerin evrimi zerine almalar gstermiti ki bilimler de eitsiz geliiyordu ve Tarihsel Maddecilik tam da bu eitsizlik nedeniyle daha doarken evrim krine dayanarak domutu. Ama bu, toplumun Yaps sz konusu olduunda ciddi bir eksiklie de yol ayor grnyordu. Onun evrim kriyle domu olmas, yap konusundaki, toplumun anatomisi konusundaki geriliinin grlmesini de engelliyor gibiydi.
129
Demir Kkaydn
rnein, bir biyoloji, bir evrim krine ulamadan nce, binlerce hayvann ve bitkinin yapsn, anatomisini; organlarnn zyolojisini analiz etmi; onlar birbiriyle ilgisiz, ayr varlklar olarak incelemiti. Ancak bilgilerin birikiminin belli bir noktasnda, bu birbirinden ayr gibi grnen canllarn, aslnda ayn evrim srecinin farkl momentlerinin, farkl aamalarnn karl olduu grlmt. Benzeri cansz doay inceleyen bilimler iin de geerliydi. nce tek tek elementler bulunmu, sonra bunlar belli bir balant iinde, periyodik sistemde ifadesini bulduu gibi, snanm, ancak yirminci yzylda, bu farkl elementlerin, varln evriminin belli aamalarnn karl olduu; onun evriminin belli aamalarna karlk dt grlmt. Hidrojen ve helyum, Big Bang sonrasnda olduka ge bir noktada oluuyordu. Ancak yldzlar olutuktan sonra, Demire kadar olan elementler o yldzlarn iindeki termonkleer reaksiyonlarla oluuyordu. Daha ar elementler ise o yldzlarn patlamalarnda.48 Yani atomlar ya da elementler evrenini evriminin farkl momentlerinin ifadesiydiler. Tarihsel maddecilik ise, farkl toplumlarn yaplarn ayr ayr inceleyip, geni bir bilgi birikiminden sonra bunlarn ayn tarihsel gidiin, ayn evrimin farkl aamalarnn karl olduunu bulma eklinde bir yol izlememiti. Onun hareket noktas, doa bilimlerinin sonradan vardklar yerdi. Tarihsel Maddecilik, daha doarken evrim kriyle domutu. Bu evrim kriyle dou, bir bakma u hipotezi ortaya koymu oluyordu: Farkl toplumlarn yaplar incelendiinde, onlarn farkllklarnn aslnda ayn evrimin farkl aamalarnn, momentlerinin karl olduu grlr. Tarihsel Maddeciliin evrim kriyle domu olmas, bu doumun toplumlarn yaplarna ilikin gelikin analiz aralar; zengin bir bilgi ve veri yn birikimi zerinde gerekletii anlamna gelmiyordu. Aslnda dier bilimlerin henz evrim krine ulamadan kat ettii yolu, Tarihsel maddecilik, evrim krinden hareketle tersine kat etmeliydi. Yani farkl toplumlarn yaps incelenmeliydi. Bu yaplar incelemek iin kavramsal aralarn gelitirmeli ve derinletirmeliydi. Ama ortada bunun yapldna veya epey bir yol kat edildiine dair bir iaret grlmyordu. Sonra gelen Marksistler bu eksiklii giderecek, somut
48 Sadece elementler veya atomlar iin de geerli deildi bu, btn paracklar aslnda evrimin belli anna karlk dyorlard. Keza teleskoplarla grlen yldzlar, galaksiler, atarcalar, beyaz cceler, kara delikler, vb. 130
toplumlarn yaplarn analiz edecek, inceleyecek yerde, Marksn dediklerinden skolstik karsamalarla toplumlarn yapsn anlamaya alyorlard.49 O toplumu kavramak iin, tarihin yan sra, tpk bir biyologun canllarn anatomisini (yapsn) incelemek iin gelitirdii kavramsal aralar gibi (rnein, anatomi, zyoloji; organlar, dokular; sinir, sindirim, solunum, hareket, dolam, boaltm, reyim sistemleri, vb.) toplumun yapsn, bu yapnn elerini, bunlarn karlkl ilikilerini, buna ilikin kavramlar iyi anlamak iin daha gelikin ve dakik kavramsal aralar gelitirmek gerekiyordu. Sonra bu kavramsal aralara dayanarak hem genel olarak toplumun, hem de tek tek somut toplumlarn yapsnn ve ileyiinin nasl olduuna bakmak, sonra bunun sonularna gre tekrar kavramsal aralar dakikletirmek ve derinletirmek gerekiyordu. Bu almaya girilince, tpk diyalektik metot ve mantkta karlald gibi, retinin kurucular tarafndan bu teorinin byk harerle kurulmad; bu yapnn elerinin yeterince dakik tanmlanmad grlyordu. Sonra gelenlerin, el kitaplarnn ise yine Diyalektik Mantk ve Metotta olduu gibi her eyi iyice kartrp anlalmaz kld grlyordu. rnein, altyapnn zerinde bir styap ykselir deniyor ve styapnn da Din, Dil, Ahlak, Hukuk, Politika, Devlet, deoloji, Bilin biimlerinden, vb., olutuu syleniyordu. Ama o ve benzerlerinin ne olduuna dair hibir yerde bir aklama bulunmuyordu. Kimisi Aile ve Ulusu bunun iine koyuyor, kimisi nereye koyacan bilemiyordu. Bu durumda ncelikle syle bir sorun ortaya kyordu, bu styap tam nelerden oluuyordu. yle grlyordu ki, ok farkl kategorilerden kurumlar veya eyler bu styap iinde saylyordu; rnein, politika ve devlet deniyordu. Politika, devlet iktidarn ele geirme veya onu ynetme sanatyd. Devlet ise bir sanat deil, polisi, ordusuyla bir organizma, bir arat. Bir sanat ve bir organizma, styapnn eleri olarak ayn kategoriden eylermi gibi, hi dnmeden yan yana kullanlabiliyordu. Ya da rnein, din, ideoloji, bilin biimi ou kez birbiri yerine kullanlyordu. Din eer bir ideoloji veya bilin biimiyse niye ayrca belirtiliyordu?
49 Bu en ak biimde rnein Asyatik, Germanik, Slavik gibi retim biimleri zerine tartmalarda grlyordu. Bunlarn hi birisinin yaps incelenmemiti. Markstan alyorlar ve oradan ne olduklar anlalmaya allyordu. Bunlarn Markstaki isimleri bile, onlarn birer yer veya kavim adyla anlmalar bile, onlarn henz tarihsel evrimin farkl momentleri olarak tanmlanmadn gsteriyordu. Bunlarn tarihsel srecin farkl anlar ve aamalar olduunu syleyen ve bunu onlarn yapsndan hareketle belirten tek Marksist neredeyse Kvlcmlyd. 131
Demir Kkaydn
Kimileri aileyi rnein, styap arasnda sayyordu. Peki, ailenin olmad toplumlar bu styapdan yoksun mu oluyordu? Btn bunlar ortada styapnn neleri kapsad ve nelerden olutuu konusunda ciddi ve dakik tanmlama bulunmadn gsteriyordu. Marks, Engels bizlere, nasl byk harerle bir Mantk brakmayp Kapitalin mantn braktlarsa, ayn ekilde byk harerle, doru drst bir Toplumsal Yap ve styaplar Teorisi de brakmamlard. Bunu onlarn deinmeleri, eserleri iinden karmak gerekiyordu. Bu gizil teori ortaya karlmay bekliyordu. O halde Marksizmin kurucularnn, Kvlcml ve Lenin gibi otantik uygulayclarnn eserlerini okurken, bu teorinin unsurlarn karmak zere de okumal ve sonradan gelen Marksistlerden bu alanlarda katklar varsa onlar renilmeliydi. Yani sadece genel bir styaplar teorisi deil, sanat, din, devlet, ahlak, hukuk, ideoloji teorilerinin, bunlarn spesik sosyolojilerinin ne olduu da biraz olsun anlalmaya allmalyd. Dolaysyla toplumsal yapnn unsurlar, bunlarn neler olduu, karlkl ilikileri hakknda en azndan genel bir kavraya ulamak iin bir yandan bizzat olgulardan, yani verili toplumlardan yola kmak onun yapsn anlamaya alma; dier yandan ustalarn eserlerindeki byk harerle pek ifade edilmemi ili uygulamay anlama ve sistemletirme; son olarak da sonra gelen Marksistlerin, ou kez bir sr yanllarla da bir arada bulunan katklarn renmek, bu almalarn ana kulvarn oluturuyordu. Daha bata sorunu byle koymak ve bu yola girmek bile Trkiyedeki sosyalistlerin ortalama ekillenmesinden sapmak ve onlardan bambaka bir anlayla ie koyulmak anlamna da geliyordu. Onlara gre btn bu alanlarda teori zaten en mkemmel ekilde tanmlanm bulunuyordu. te yandan onlar, o en mkemmel ekilde tanmlandn dndkleri teoriyi de kurucularn yazlarndan ve il uygulamalarndan deil, Stalin ve Maolardan, ou kez ikinci el kitaplardan, stne stlk, toplumlar ve tarihleri hakknda lise yurttalk bilgisi veya tarih kitaplarndaki kadar bile olsun bilgileri olmadan reniyorlard. Sonra da Marksizmle hi ilgisi olamayan bu skolstik her kapy aan anahtarlar haline gelmi sonulara dayananlar u veya bu toplumsal akmn ykseliinin zerine oturarak, binlerce insan etkileyebilir hale geliyorlar ve kendi grlerini de Marksizm diye yayyorlard. Bylece Marksizmle ilgisi olmayan politikalar ve dnce akmlar Marksizm diye yaylyordu. Bunlar ou kez byk hareketler olduklarndan, geici ksmi baarlarnn, grlerinin Marksizme uygunluundan deil, ok baka nedenlerden olduunu bunlara anlatma olana da kalmyor ve bunlarn bildik132
lerinin Marksizm olmadn anlama anslar kalmyordu. Zaten bir sre sonra bunlar kendi iine kapanp kendi yarattklar dnyada yaamaya balyorlard. Kvlcmlnn antik uygarlklara ilikin syledii talama balyordu. Bir bakma tm tarlay yaban otlar saryordu. *** Btn belirsizliklere ve eksiklere ramen yine de, Tarihsel Maddecilik ilk orijinal ifadelerinde, Yap ile Hareketi (evrimi) harika bir biimde bir tek kavram sistemi iinde toplam bulunuyordu. Toplumsal veya tarihsel hareket, bu yapnn iindeki elikiler ve bunlarn zlmesi biiminde sramalar ve birikimlerle gerekleiyordu. Katkya nszdeki satrlarda bu ok akt. O zamana kadar bu yap hakknda rendiklerimize gre, en temelde retici Gler bulunuyordu, bunun zerinde retim likileri, bu ilikilerin zerinde ise buna denk den bir styap. Bu styap da din, ideoloji, sanat, hukuk, ahlak, gelenekler ve benzerlerinden oluuyordu. Sn toplumlarda bunlar ayrca snfsal konum ve karlarn ifade eden farkl ideolojiler biiminde bulunuyorlard. Keza sn toplumla birlikte, ayrca devlet gibi yeni unsurlar ortaya kyordu. Nasl styap bir kere ortaya knca altyap zerinde bir kar etkide de bulunuyorduysa; styapnn elemanlarnn her birisi de birbiri ve temel zerinde bir karlkl etki tepki ilikisi iindeydiler. Bu ilikiyi tm karmakl ve gidii iinde anlamann olana yoktu. Bunun iin ister istemez, her somut toplumda, her birini soyutlamak, dondurmak, ldrmek ve anatomisini incelemek de gerekiyordu. Ancak ondan sonra bu karmak yap ve gidi kafada yeniden kurulabilirdi. Buradan da tarihsel gidi daha dakik olarak yeniden tanmlanabilirdi. O halde tarihsel maddecilii anlamak, sadece onun kendisinden kt toplumun tarihsel gidiini bilmeyi deil; onun yan sra, bu toplumsal yapy oluturan her bir kavramn alann; bunlarn karlkl ilikilerini, bunlarn her birinin bamsz kendine has yasalaryla evrimini de bilmeyi gerektirirdi. Devlet, Sanat, Partiler, deoloji, Kltr, Hukuk, Din, Ahlak, vb., gibi styap kurumlar; Snar; ekonomi temeli; ekonomi temeli iinde Meta ve onun yasalar (Ekonomi Politik) ve en temeldeki retici Gler, hem tek tek, hem karlkl ilikileri iinde ve hem de evrimleriyle aratrmalarmn konusu oluyordu. 19741978 arasn kapsayan bu almalar, tpk bundan nceki blmdeki gibi, o zamanki okumalarn ve aratrmalarn tm karmakl iinde
133
Demir Kkaydn
ele alp anlatmaya imkn yok. Bunun nasl bir karmak yol izledii hatrlanmyor bile. Ama bu almalar ayr balklar altnda, en nemli deiim noktalar ve sonularyla bir lde olsun anlatlabilir. Anlatlacaklar ne mantki izgiyi izlemektedir ne de tarihsel. Paralel ve karlkl ilikileri iindeki gerek hareketin lm, dondurulmu, birbirinden soyutlanm bir anlatm olacaktr bu ister istemez. Geri o dnem yazlm yazlarda kullanlan kavramlar, tartlan sorunlarn izi srlerek, bir arkeolojik kazyla, bu gidiin nasl gerekletii hakknda belli bir kir de edinilebilir. Ama tarih ve olaylarca alm bu sre iin bir kaz yapmaya demeyecei aktr. Bundan sonraki blmlerde, toplumsal yapnn tek tek eleri ve bunlarn karlkl ilikileri hakknda o sralar oluturulan grler, sorular ve verilen cevaplar ksaca zetlenmeye allacaktr.
Ahlak
Daha kk bir ocukken bile eitli ansiklopedilerde okuduum dnyadaki eitli toplumlar hakkndaki bilgilerime dayanarak her toplumda farkl ahlak ilkeler olduunu, evrensel bir ahlak olmadn, bir a veya toplumda ahlaki olarak yceltilenin dier toplumda reddedildiini grmtm. rnein, insan ldrmek birok toplumca olumsuzlanyordu. Ama ya insan tanmnn farkll nedeniyle ya da belli amalarla bu ldrmenin meru, hatta ahlakl olduu sylenebiliyordu. Yalan sylemek veya hrszlk da yleydi. erkezlerde at hrszl; eski Yunanllarda yakalanmamak kouluyla hrszlk eref vericiydi. Yalan reddediliyor, ama dmana yalan sylemek zekice bir sava hilesi olarak vlyordu. Bu verilerden hareket ederek, tarih ve toplum st hibir ahlaki ilke olmad sonucuna kolayca ulamtm. Bunun yan sra ocukluktan beri gzlediim bir eliki vard. Kimler en ok ahlaktan sz ederlerse, ahlaki ilkelerin bekisi olmaya kalkarlarsa, genellikle onlar o savunduklarn syledikleri ahlaki ilkeleri ilk ve en fazla ihlal edenler oluyordu. Bu nedenle kklkten beri ahlaki vaazlara ve bu vaazlar verenlere kar daima batan bir gvensizlik besliyordum. Zaten sosyalizme ynelmemin kkeninde de ahlaki vaazlarla hibir eyin deimeyecei, hakszlk ve adaletsizliklerin toplumsal nedenlerini ortaya kararak onlarla mcadele edilebilecei anlay yatyordu. Yani bir bakma, Sosyolojiye ve Marksizme yneliimin kendisi, genel geer
134
bir ahlak ve ahlaki ilkeler anlaynn geersizliine ve sylenen ilkeler ve pratikler arasndaki elikilere verilmi bir cevapt. Bir bakma ahlakmn hareket noktas: genel geer ahlaki ilkeler olmadn ve kimi ahlaki ilkeleri savunmakla, toplumdaki hakszlk ve eitsizliklerin son bulamayacan kabul etmekti. Ahlaklar en ahlakszlard, nk nedenlerle deil sonularla uraarak ve bylelikle bir eylerin dzelecei yanlsamasn yaratarak, ilen bask ve smrnn devamna hizmet ediyorlard. Hatta Marksizmi kavradka bu i tutarlln, sadece ahlaki bir i tutarllk deil, ayn zamanda, Klasik yunan lozoarnda grlen, ahlaki (etik) olann ayn zamanda gzel (estetik) ve doru (bilimsel) olduu veya olmas gerektii ilkesinin bile bir gereklemesi olduunu dnyordum. Sosyalizm, hem yeryznden smr ve basky kaldraca ve buna ynelik olduu iin ahlakiydi, iyiydi; hem bilimsel bir retiydi, doruydu ve tam da bu harika uyumu nedeniyle ayn zamanda estetikti, gzeldi de. Marksizm, Bilgi, Etik ve Estetii bylesine kaynatrarak, eski Yunan lozoarnn arad birlii de salam, Bilgeliin yolunu am oluyordu, kendisinin dorudan amac bu olmasa da. Bu yukarda aklanan yaklamlarm nedeniyle, ahlak esas olarak benim iin hibir zaman nemli bir sorun oluturmad. Hareket noktamn bizzat kendisi, yani ahlaki ilkelerle yeryznden smr, bask ve adaletsizliin kalkmayaca, bunlarn nedenlerini bilmek ve onlarla mcadele etmenin bizzat en temel ahlaki ilke olduu, hem hayatma ve davranlarma anlam veren bir cevap hem de davranlarma yn veren bir ahlaki ilke olarak ortaya kyor ve ona bir i tutarllk veriyordu. *** Ahlakn toplumdan topluma deitiini, ahlaki ilkelerle toplumun deimeyeceini, ahlaki vaazlar ve gerek davranlar arasndaki elikilerin nedeninin son durumada iktisadi ilikiler ve karlarla ilgili olduunu bilmek; kendi davranlarmza yn verecek bir ahlaki ilkeye sahip olmak; toplumun styapsnda bir kurum olarak ahlak, bu ahlakn dier styap kurumlaryla ve temelle ilikisini ve bunlarn sorunlarn aklam olmuyordu tbii. Toplumda srekli inenmesine ramen niye bir ahlak vard? Niin byle ahlaki ilkler vard? Niin u ilke bir ahlaki ilkeydi de bu deildi? Ahlaki ilkelerin deiimini belirleyen yasalar var myd? Varsa bunlar nelerdi? Ahlak felsefesi niye vard? Ahlak felsefesinin kendi tanmlad anlam ve
135
Demir Kkaydn
ilevi deil; nesnel toplumsal anlam ve ilevi neydi? Bu sorular sosyolojik sorular olarak aklanmay bekliyordu. te yandan savunulan ahlak ve ili ahlak arasnda bir ayrm olduu da grlyordu. Bir davran ahlakszlk olarak tanmlansa ve bir kii yle ahlakszca davransa bile ona ahlaksz bir insan olarak davranlmayabiliyordu. rnein, en basitinden ok laf yalansz, ok mal haramsz olmaz denmesine ve gerekten yle olmasna ve zenginlerin genellikle servetlerinin kaynanda bakalarnn haksz el koyulmu mallar bulunmasna; herkesin de bunun byle olduunu bilmesine ramen, pekl toplumun en ahlakl ve itibarl insanlar olarak muamele grebiliyorlard. Demek ki, iliyatta biricik ahlaki ilkenin egemenlii vard: Para. Paran varsa ahlakl da olursun. Para, hibir zaman aka ahlaki bir ilke olarak koyulmamakla birlikte, ili durum buydu. Ve bu da insanlar, parann biricik ahlaki ilke olarak ilan edilmi olaca bir toplumdan bile daha kt duruma dryor, insanlar srekli izofren bir hayata mahkm ediyor; onlar srekli bir eyleri grmezden gelmek, kendilerine sayglarn yitirmek zorunda brakyordu. Ahlakn gerek ilkesi, sn toplumda g ve kapitalist toplumda da zellikle parayd. Para ve g birbirlerini besliyorlar, bazen g parann, bazen da para gcn kaynanda bulunuyordu. Ama soru uydu, gerek durum bu olmasna ve aslnda herkes bunu bilmesine ramen niye insanlar yine de bir takm ahlaki ilkeler ortaya koyuyor ve onlara uygun davranmay vazediyorlard? Bunun bir aklamas olmalyd. *** Benim iin ahlak konusunda en nemli teorik sorunu bu soru oluturdu her zaman. Niye bir ahlak var? Ve niye bu ahlak gerek toplumsal ilikileri ve ilen geerli olan ahlak yanstmyor? te yandan toplumda her zaman iki ahlak bulunuyordu: Biri ili uygulanan, ama savunulmayan ahlak; dieri savunulan, ama ilen uygulanmayan ahlak. Bu iki ahlak arasndaki ilikiler neydi? Fiili ahlak, aslnda gerek retim ilikilerinin zorlad ve gerektirdii ilikileri yanstyordu. Kabul edilen ahlak ise ona uymayan. Ama bu uymay, bu eliki, imdiki ili ahlakn ilerde vazedilen ve kabul edilen bir ahlak olaca anlamna da gelmiyordu. Fiili ahlak ile vaaz edilen ahlak arasndaki iliki, rnein, bir retim gleri ile retim ilikileri arasndaki bir iliki gibi deildi her zaman. O ilikide, bir sre sonra retim ilikileri retici glerin var olan dzeyine uygun biim alyordu, ama ahlakta bu
136
byle almyordu. Hatta aksine, ili ahlak vazedilene ne kadar uzaksa, vazedilen o kadar gleniyor ve gl savunuluyor olabiliyordu. Niye byleydi? Tarihe ve toplumlarla ilgili verilere baknca, komnde, bir snfsz toplumda, yani ekonomik ilikilerin de adaletsizlie ve baskya fazla bir olanak tanmad toplumlarda, ilkelerdeki ahlak ile ili ahlak arasnda ciddi bir aklk, nemli bir eliki bulunmuyordu. Bu aklk zellikle sn toplumla birlikte artmaya balyor ve zellikle de kapitalist toplumda samala varyordu. Hatta komnde ahlak bilgi ve sanattan ayr da deildi. Dnya ve toplum hakknda var olan bilgi ayn zamanda tm ahlakn ilkelerini de ieriyordu. Ve tm bu bilgi de bir sanat olarak, mzik, dans, iir, renkler, motier araclyla yaatlyor ve aktarlyordu. Bunlarn birbirinden ayrlmas bir bakma, sn toplumla birlikte balam oluyordu. Ve bu ayrlma ayn zamanda lli ve vazedilen ahlakn ayrlmasyla atba gidiyordu. Bu durumda, aslnda ili ahlak ile geerli ahlak arasndaki elikinin sn toplumda snf mcadelesinin bir arac olduu seziliyordu. Biraz dikkatli baknca, Ahlaki ilkelerin aslnda byk lde ezilen ve yoksul snarn, ezen, st ve zengin snarn hareket alann biraz olsun snrlamann aralar olduu hissediliyordu. Fiili ve savunulan ahlak iliki ve elikisi, bir bakma bugn modern toplumda, insan haklar ile bu haklarn ili uygulamas ve bu haklarn yasalarla srekli kstlanmas arasndaki eliki gibiydi. yle grlyordu ki ahlak klasik uyarlklarda, egemen snarn bask ve smrsn snrlamann, onun hareket alann daraltmann bir aracyd, zetle snf mcadelesinde ezilen snarn bir silahyd. Modern toplumda reformist kazanlarn, insan haklarnn, zgrlklerin grdne benzer bir ilev gryordu ahlaki ilkeler. Klasik uygarlklarda ezilenler, smr ve basky nasl ortadan kaldracan bilemedii ve buna gleri yetmediinden, en azndan onu belli lde kstlamak iin ahlaki ilkeleri ne karm ve zellikle dinler araclyla, bunlar dini ve hukuki ilkeler haline getirmi bulunuyorlar gibi grnyordu. Bu nedenle ahlakl davranmak, ezilenler iin bir sava stratejiydi ayn zamanda. Zaten yoksul olduklarndan ahlakla ciddi bir elikiye dmeleri gerekmiyordu. Ama bylece hem bir moral stnlk elde ediyorlar hem de ezenlerin hareket alann daraltyorlard. Kendileri tutarl iken kar taraf tutarsz duruma dryorlard.
137
Demir Kkaydn
Bunlar binlerce yllk denemelerle ortaya kp yerletikleri, klasik uygarlklarn ekonomi ve snf temellerine dayandklar ve dolaysyla benzer snarn mcadelesinin aralar olduu iin ok farkl uygarlk ve kltrlerde bile benzer ilkeler ve eilimler olarak ortaya kyorlard. Hemen her uygarlkta nefsine egemen olmak, bakalarn dnmek, zenginliin deil doruluun, eli akln, sadeliin, paylamcln deerli olduu ve birer ahlaki ilke durumuna getirildii grlyordu. Bu da ister istemez evrensel ahlaki ilkelerin varl gibi yanl bir izlenimi besliyordu. Bu ortakl yaratan, klasik uygarlklarn retim ve snar temelinin birbirine benzemesiydi son durumada. Modern kapitalist uygarlkta bu kadar bile yoktu artk. Eski uygarlklarda ahlaki ilkler bir ekilde dinin, dolaysyla toplumun ilkeleriydi. Yani bir hukuki yaptrm karakteri de vard; genellikle insanlarn kendilerini kontrole dayanmalaryla birlikte byleydi. Ama modern kapitalist toplumda, hukuk ve ahlak birbirinden ayrlm bulunuyordu ve ahlak byk lde kiisel bir sorun olarak grlyordu. Kiisel olarak ise eski toplumsal gelenekler yaad lde varln srdrecek bir kuytu ke, bir alan bulabiliyordu. Kapitalizm, eski toplumun kalnts ilikileri bile datp zdke ahlakn son sna da yok oluyordu. Bu toplumda ahlak yoktu. Sadece hukuk vard. Hukuk ise son durumada sadece kr ilkesine hizmet ediyordu. Bylece ahlakn varl ve ilikileri Komn, Klasik Uygarlk ve Kapitalizm erevesi iinde belli bir yere oturuyordu. Komnde snf ve g farklar olmadndan ahlak ile pratik arasnda bir eliki yoktu. Ayrca ahlaktan ayr bir hukuk, bir bilim, bir sanat, vb., de yoktu. Uygarlkla birlikte ahlak byk lde hukuktan ayrlyor, ama sonra dinler araclyla hukuk haline geliyordu. Savunulan ve ili ahlak arasnda eliki ortaya kyordu. Ahlak ezilenlerin basky ve smry snrlamasnn bir aracyd. elikiyi yaratan buydu. Kapitalist toplumda ise ahlak gereksizdi. Btnyle kiisel bir sorun haline geliyordu. Komnde tamamen, Klasik Uygarlkta ksmen ahlakn grd ilevi hukuk alyordu. Klasik uygarlkta vazedilen ahlak ve uygulanan ahlak arasndaki elikinin benzeri, hukukun dayand ilkeler ile geerli hukuk ve onun uygulamalar arasnda grlyordu. Bir styap kurumu olan ahlak ile temel ve ahlakn dier styap ile ilikisine ilikin yukarda ksaca zetlenen yaklam gelitirmitim. Materyalist ve diyalektik karakterdeydi. Ahlak genellikle metazik sosyolojilerde ya tam bir rlativizm iinde ya da felsefe veya sosyalistlerin ve
138
sosyalizmin ahlaknn ne olaca balamnda tartlyordu. Yaklamm bunlardan byk lde ayrlyor, ahlak tarihsel maddeci yntemle ele alp aklamaya alyordu. *** Ahlak konusu ayn zamanda srekli bir ideolojik mcadele konusu, bir yntem konusu olarak da ortaya kyordu. Ahlakn amalar ve aralar ilikisini konu ettii ve tanmlad noktasndan hareket ediliyordu. Ama bu tanmn ve snrlamann kendisi sosyolojik deil felse karakterdeydi. Dolaysyla ahlak zerine bu tartmalar sosyolojik olmaktan, yani Tarihsel Maddeciliin konusunu oluturmaktan ziyade felse bir karakter tayordu ve ideolojik mcadelenin alanna giriyordu. Sosyalistler ve devrimciler arasnda srekli olarak, daha sosyalizme ilk admlarm atarken zdm, mutlak ahlaki ilkeler sorunuyla tekrar tekrar karlayordum. Daima birileri kyor ya baz ilkeleri tarih ve toplum st mutlak ilkeler olarak ilan ediyor veya baz mutlak ahlaki ilkelere sosyalizm ahlaknn ilkeleri elbisesi giydiriyordu. Byle mutlak ya da sosyalist olarak adlandrdklar ilkeler de aslnda ou kez burjuva toplumunun dayand ilkelerdi. Bunlar, Kantta olduu gibi, karsnda akl ve insan her eyin merkezi yaparken zamannda az ok ilerici bir ilev grmlerdi dinin. Ama bu zorunlu ya da mutlak kategoriler, bugn Marksizmin olduu bir dnyada, hele Marksizm biiminde ortaya knca, gerici bir ideolojiye dnyor, Marksizm cilas srlm bir tr yeni Kantlk oluyordu. Bunlarda grlen bir dier zellik de sosyalistlerin ahlakn (nerdikleri ahlak ou kez kendi feodal ahlaklarndan veya idealize edimle bir burjuva ahlakndan baka bir ey de deildi) sosyalist bir toplumun ahlak ile zdeletirmeleriydi. Yani sadece mutlak ahlaki kategoriler deil, topizm de sz konusuydu. Bu toplumun barnda sosyalist toplum adacklar kurulabileceine dair, binlerce kere denenmi ve her zaman ias etmi bir anlay tekrar yepyeni bir hakikat gibi savunuyorlard. Buradan giderek, rnein, bir sosyalist partinin de gelecein sosyalist toplumunun ilikilerini yanstan bir minyatr sosyalist toplum tohumu olduunu dnyorlard. Ben ise bunlara hep u itirazlar yapyordum: Sosyalist bir toplumun ahlaknn ne olacan biz bilemezdik ve bizlerin ahlak onun bugnk tohumu deildi ve olamazd. Bu, bir binay yapmaya yarayan aralarda, iskelelerde, o binann zelliklerini aramak gibi bir eydi. Bizler o toplum
139
Demir Kkaydn
iin mcadele ediyorduk. Bizim tm dnce ve davranmz belirleyen bu mcadele, yani snf mcadelesinin gerekleriydi. Sosyalist toplum ise ad stnde snfsz bir toplumdu. Bizlerde her eye yn veren politik mcadele iken, o toplumda snar, onlarn mcadelesi, yani politika olmayacakt. Snarn olmad bir toplumu, snf mcadelesinin gereklerine gre kurulmu bir rgtn yasalar ile rgtlemeye kalkmak veya bunun tersi, samalktan baka bir ey olamazd ve bir zamanlar kapdan kovulmu topizmi bacadan almaktan baka bir anlama gelmezdi. *** Peki, biz bu mcadeledeki sosyalistlerin bir ahlaki ilkesi olmayacak myd? Elbette vard. Lenin, komnizm davasna hizmet eden dnce ve davranlar ahlaki olarak tanmlyordu. Tbii Leninin bu sz hemen yanl anlalyor ve yle itirazlar yaplyordu: Diyelim ki komnizm davasna hizmet edeceini dnyorsunuz. kence yapacak msnz? te Stalin yz binleri ldrd. O da bunu yaparken Komnizm davasna hizmet ettiini dnyordu. O zaman bunlar savunmak gerekir. Bu itiraz da ister istemez, kapdan kovulmu olan tekrar bacadan almak, yani bir takm tarih ve toplum st evrensel ilkeler ileri srmek zorundayd. kence yapmak, insan ldrmek kabul edilemez gibi. Tarihsel maddeciliin en temel metodolojik ilkesi, tarih ve toplum st bir insan z olmad; tarih ve toplum st hibir ilke olmad ilkesi ilen reddedilmi oluyordu bu itiraz yaplrken. Peki, sorunun zm neredeydi? Mutlak ilke karmaya alanlar, aralarn kendisini tartmann merkezine koyanlar ok temel bir yanl yapyorlar ve amacn kendisinin ne olduunu tartmadan, amalar ve aralar ikisi olarak, her hangi bir ama ile onun aralar arasndaki iliki olarak tanmlyorlard ahlak ve ilkeleri bu koyutan karmaya alyorlard. Hlbuki her hangi bir amacn aralarla ilikisi deildi sz konusu olan, ahlaki olann n koulu bizzat amacn kendisiydi. Yani, komnist toplum urana mcadele ve buna azami katk. Bir insann amac bu deil ise daha ilk admda, balangta, amalar yanl olduundan ahlakl olma ans yoktur. Varolan toplumda geerli ahlaki ilkelere ne kadar uygun olursa olsun, daha batan ahlakszlktr yaptklar.
140
nsann, sosyalizm hede olmadan, yeryznden bask ve smry kaldrma hede olmadan, ahlakl bir insan olma ans yoktur. Ama bu, sadece bu olana yaratr, ahlakl olmay garantilemez. Ahlakl olmak iin yaplanlarn o amaca hizmet etmesi gerekir. O ii yapann, ona hizmet ettiini dnmesi, onun nesnel olarak ona hizmet ettii, dolaysyla ahlakl olduu anlamna gelmez. Ahlakl veya ahlaki olmak sbjektif deil, nesnel politik bir konum olabilir. Nesnel olarak o davran buna hizmet etmelidir. Ancak byle olduu zaman, o paradokstan klabilir. nk sosyalizm adna, savunma amacyla insanlar ldrlemez, ikence yaplamaz gibi tarih ve toplum st ilkeler koymak yerine (somutta her zaman bu ilkeleri bizzat byle tarih ve toplum st ilkeler olarak savunanlar ilga ederler hem de bizzat bu ilkeleri savunma adna. Yani insanlarn insanlar ldrlmemesi ilkesini savunma adna bu ilkeyi savunmayanlar ldrrler rnein.) bu aralarnn kullanlmasnn bu amaca nesnel olarak hizmet etmeyeceini gstermek de mmkndr. Ama onlar kolaya saparak Marksizmi her durum iin geerli reeteler haline dntrp, Marksizmin, gerekliin somut olduu; kendisinin bir yntem olduunu ilen reddetmekteydiler. rnein, ikenceye kar byle transandantal ilkeler yerine, kar argman Marksist metodoloji iinde yle de getirilebilir: kence, ezilenler arasnda sosyalizme ve sosyalistlere olan gveni sarsaca, onlar sosyalizm mcadelesinden uzaklatraca; byle bir aracn ounluun iktidarnda ve ona ulamakta kullanlamayaca; kullanlmas halinde, zararnn getirdiinden fazla olaca bakmndan da reddedilebilir. Yani mutlak ilkeler koymak yerine, somut olarak bu aracn sosyalizm davasna hizmet etmeyecei de gsterilebilir. te yandan, sosyalizm davasna hizmet ediyor olmak elikisiz ve mutlak da deildir. Ksa ve uzun vadeli yararllklar ou kez birbiriyle eliirler. Bir davran pekl ksa vadede kazandrabilir, ama uzun vadede kaybettirebilir. Biz sosyalistlerin burada gtmesi gereken uzun vadeli kar ve genel kar gzetmek olabilir Komnist Manifestoda belirtildii gibi. Elbette soyut olarak uzun vadeli kar sama bir ekilde savunmann kendisi de bizzat zddna dnp uzun vadeli kara kar hale gelebilir. Bu nedenle uzun ve ksa vadeli karlar arasnda optimum bir ilikiyi, srekli olarak dnmleri gz nne almak da gerekir. Prensip olarak hi bir tarih ve toplum st arac ve yolu reddetmemek, her yolu ve arac somut koullar iinde, komnizm davasna hizmet edip etmedii bakmndan lmek. Yani ahlak da aslnda tpk taktikler ve mcadele biimleri alannda olduu gibiydi. Neyin ahlaki ve ahlaksz olabi141
Demir Kkaydn
leceinin her an kendi zddna dnebilmesi sz konusuydu. Ancak verili durumun doru bir analizi bizi nesnel olarak ahlaksz bir duruma dmekten kurtarabilirdi. Ahlakl olmak her eyden nce politik bir durutu. Politik duru doruysa ahlaki de oluyordu. Neyin ahlaki olduu, verili durumda nasl bir davrann sosyalizm idealine yararl olduu sorusu balamnda anlalabilirdi. Bu ise znde toplumdaki gler, deiimleri, ilikileri zerine, bir tartma idi ve son durumada, Tarihsel Maddeciliin kavranlmasn gerektiriyordu. Yani biz Marksizmi ne kadar kavrar, toplumsal ilikileri ne kadar doru deerlendirirsek, o kadar ahlakl olma ansmz olabilirdi. Aksi takdirde tm iyi niyetimize ve ahlakl olma abamza ramen nesnel olarak son derece ahlaksz da olabilirdik. Bylece doru ve iyi arasndaki iliki tekrar ortaya km ve gerek yerine oturmu oluyordu. Yani ancak bilimsel olduumuz lde ahlakl olma ansmz ortaya kyordu. *** Bu bile mutlak deildi. Doru nasl hibir zaman mutlak deilse, ona bal olarak da ahlaki olan da mutlak deildi. Verili bir bilgi durumunda doru olan baka bir bilgi dzeyinde bizlere yanl gelebilir ve dolaysyla nesnel olarak daha az ahlaki olabilirdi. Tarih ve toplum hakkndaki bilgimiz, hibir zaman mutlak derinlie sahip olamayacandan, verili bir durum asndan bile mutlak olarak ahlaki olmak sz konusu olamazd. Ahlakilik, bilginin dzeyi gibiydi ve ona bal olarak deiiyordu. Verili bilgi dzeyinde, bir durumda son derece ahlaki olan bir davran, ok daha farkl bir bak asndan ok sonra ahlak d da grlebilirdi. Bu nedenle davranlar belirlerken hep bu iza niteliini de gz nnde bulundurmak gerekiyordu. Bu da bir lde, verili durumda son derece ahlaki ve net grlen bir davrann ilerde baka bir k altnda ahlak dna dmesini bir lde olsun engelleyebilirdi. *** Ahlak konusunda bu sonulara kendi kendime ulamtm. Benim iin ahlak btnyle politik mcadelenin ta kendisiydi. Ve tpk doru bir strateji, taktik gibi nesnel bir eydi. Nasl tm iyi niyetime ramen yanl hareket eder, yanl strateji ve taktikler uyguladmda davaya zarar verirsem, ayn ekilde tm iyi niyetime ramen ahlaksz olabilirdim. Ahlaki olmak nesneldi, ama bu nesnelliin kendisi de izaydi. Bilgi dzeyine bal olarak doruluk gibi ahlakilik de deiirdi.
142
rnein, bizzat Marksizmi renmek iin yaptm almalarn kendisi en ahlaki davranlard. nk ancak Marksizmi renerek daha az hata yapabilir ve verili durumda hangi davrann daha byk bir katk olduunu anlayabilirdim. Ama Marksizmi renme abam belli bir bilgi dzeyine gre yryordu ve bu yarn bana ok sama gelebilirdi. Ve bu abamn ahlakilii de doruluu gibi deerinden yitirirdi. Ahlak konusunda zetle byle grlere sahip olmutum o dnemdeki almalarm sonucunda. Daha sonra Trokinin Onlarn ve Bizim Moralimiz kitab hakknda Deutscherden okuduklarm, hi de yanl bir noktada olmadm gsterdi. Burada zetlenen yaklamlar daha sonra 12 Eyll rejiminin ikence ve idamlarn protesto etmemiz ve bunun zerine mahkemeye verilmemiz dolaysyla, bir savunma erevesinde de ifade etmeye altm. Davadaki arkadalarn neredeyse hepsi, ikence ve idam insanlk ddr diyerek itiraz ediyorlar ve savunmalarn bu tarih ve toplum st duruma ykselttikleri ilkelere dayandryorlard. Ben ise burada zetlemeye altm anlaylar aklamak ve 12 Eyll rejimini, snfsal ve politik ieriinden hareketle mahkm etmek yolunu semitim. Bylece arkadalara kar ayn zamanda ideolojik bir eletiri de yapm oluyordum. zetle, toplumsal styapnn ahlak balna hapisteki yllarmda byle bakyordum ve bunlar Kenan Evrene hakaretten yarglandm mahkemede byle savunuyordum.
Sanat ve Estetik
Tm styap iinde sanatn ok zel bir yeri vard ve ayn zamanda sanat en karmak, en soyut ve anlalmas en zor oland. Devlet, ahlak, hukuk, politika, ideoloji, vb., btn bunlarda belli bir saydamlk bulunuyordu. Bir kanunun, bir devlet biiminin, bir hukukun, bir ahlakn niye yle olduunu, hangi snfn karlarn yansttn, ekonomi temeliyle iliki ve elikilerini anlamak ve ortaya karmak nispeten kolayd. Ama sanat sz konusu olduunda, hele mzikte btn bu balantlar anlamann zorluu ortadayd. Sanatn toplumsal yapyla ilikileri anlalabilirse dierleri ok daha kolay anlalabilirdi.
143
Demir Kkaydn
Sanat sanat yapan neydi?50 Bilim ile sanat arasndaki fark neydi? Bir sanat eserini iyi sanat eseri yapan neydi? Bunun bir ls var myd? Sanat ve altyap ve styapnn dier eleri arasndaki ilikileri nasl ele almak gerekirdi? Btn bu ve benzeri sorularla dolu olarak sanat ve marksizm konusunda ne karsa okuyordum. Sanatn, gereklii insan duygu ve dncelerini kavramlarla deil, imgelerle verdii nermesi sanatn srrna giden yolu ayordu. Bundan baka Romann ve Bireyin ortaya k arasndaki iliki de birok sorunu zebilmek iin bir anahtar sunar grnyordu. zellikle Lukacsn kitaplar ve yazlar ok etkiliydi. lk kez allmlarn dnda, baka kalibrede bir Marksist karsnda olunduu hissediliyordu. Belli ki baz yanllar vard. rnein, Kafka veya Becketti yanl yorumluyordu. Ama buna ramen, hatalar bile reticiydi ve belli bir derinlie sahipti. rnein, Gramciden daha fazla ilgimi ekiyordu. *** O zamanlar ok yaygn bir tartma olan sanat, toplum (veya devrim) iin mi sanat iin mi gibi tartmalar hibir zaman ilgimi ekmedi. Daha balangta bu konuda yle dnyordum: Bu tartmalara sosyolojik tartmalar deil, sosyolojinin konusu olan tartmalardr. Sosyolojinin konusu, niin birilerinin bunu ya da unu savunduklardr. Bu tartmalarn ardndaki farkl snf kar ve pozisyonlar ortaya karlmaldr. Bu konum ve karlar ile savunulan pozisyon arasndaki ilikiler incelenmelidir. lle de ilerici ve devrimcilerin, alt snarn, sanat toplum iindir; gericilerin ve egemen snarn sanat, sanat iindir gibi grleri savundu50 niversitede smail Tunalnn, Sanat Felsefesi derslerini de izlemi, zellikle Alman metazikilerinin (rnein Hartmann) sanat ve estetik zerine syledikleri hakknda bir kir sahibi olmu ve bunlar hibir ekilde ilgimi ekmemi, dnyam aydnlatmamt. Derslerde sorduum sorular ve getirdiim yaklamlar Profesr Tunal iin bir provokasyon oluyordu. O zamanlar politik grleri itibariyle de son derece tutucu birisiydi. Marksizmi sanat ve estetik alannda da derslere sokmaya almam profesrle aramda ok sert tartmalarla sonulanyordu. Bir derste sert bir tartmadan sonra bir daha beni derslerinde grmek istemediini sylemiti, ben de bunun bouna zaman kayb olduunu grp dersleri brakmtm. smail Tunalnn daha sonra solcu olduunu hatta Marksist Estetik diye bir kitap da yazdn duyunca armadm deil. Kitab grmedim ve okumadm, n yargl da davranm olmak istemem ama Marksist estetik ile bir ilgisi olduunu pek sanmyorum. Muhtemelen 70lerdeki solun ykseliinden etkilenerek, eski grlerine biraz Marksizm cilas srm olabilir. 144
unu sanmak da yanl bir yaklamdr. Burada ok daha karmak ilikiler vardr. Sorunu byle koymak, rnein, felsefede ezilenler materyalizmi, egemenler idealizmi savundu trnden bir deli gmleini olaylara giydirmek gibi olur. rnein, sanat kendi egemenliin arac olarak kullanmak isteyen bir diktatrlkte ona direni veya ezilen snarn muhalefeti pekl sanat, sanat iindir parolasnn ardna gizlenebilir. Sosyoloji, sanatn ne iin olacayla deil, niin insanlarn sanat u veya bu iin grdkleriyle ve bizzat bu tartmann nesnel sosyolojik anlamyla ilgilenir ve bunu aklamaya almaldr. *** Devrimci bir insann kendi mcadelesinde sanat nasl kullanaca sorununda, devrimci mcadele ile sanat arasnda tersine bir iliki vardr. nsan enerjisini, zamann, ilgisini bir yerden almadan dier yere veremez. Her kazan bir kayptr. Bir devrimci enerjisini ezilenlerin ideolojik, politik ve rgtsel mcadelesine ayracandan ister istemez iyi bir sanat olma ans azalr. yi bir devrimciden iyi bir sanat olmaz. Tersi de dorudur: yi bir sanatnn da iyi bir devrimci olmas beklenmemelidir. te yandan, kt bir devrimci olmaktansa, iyi bir sanat olmak evldr. nk politik ve devrimci mcadelenin etkisi ksa vadelidir; uzun kalc etkiler yapmaz. Ama iyi bir sanatn etkisi daha uzun solukludur ve daha kalc etkiler yapabilir. Kald ki politika ve sanat ilikisi sadece g, enerji ve dikkatin birinden almadan dierine verilemeyecei nedeniyle ters orant iinde deildir. Sanatsal faaliyetin kendi mahiyetinden gelen bir snrlama da vardr. nk bir devrimci, her eyden nce toplumsal olaylarn ardndaki nedenlerle ilgilenmelidir. Yani iyi bir bilim adam da olmaldr. Ama bilim ile sanat arasnda da belli bir eliki vardr. En azndan, bilim bize bir eyin nedenlerini akladnda, onu imgelerle anlatma olasl da snrlanr ve azalr. Ge baktnda siyah bir kadife zerine ldayan yakamozlar deil, galaksiler, termonkleer reaksiyonlar gren bir insann onlardan bylenme ans daha azdr. Kafka, kapitalizm hakknda, iblmnn, meta retiminin, brokrasinin ortaya kard yabanclamalar hakknda Marksist grlere sahip olsayd, ne lde yle imgeler ve yepyeni bir roman tarz yaratabilirdi? Bilimin sanat snrlamasnn en ilgin ve gzel rneklerinden biri, bizzat Marks, Engels, Kvlcml gibilerin eserleridir. Onlarn eserleri gerekten byk lde sanatsaldr da. En azndan kendim onlarn eserlerini okurken bir sanatsal tat da alrm. Bu hem onlarn mantklarnn i tutarll145
Demir Kkaydn
ndan, uyumdan,51 yani kavramlardan kaynakland gibi, bu kavramlarla ifade ettikleri kirleri, aklamakta, vurgulamakta kullandklar gl imgelerden de alr. Marks, Engels, Kvlcml gibilerin arpc ve baarl imgelerinin ardnda, tm doa, toplum ve dncenin ortak yanlarnn daha derin olarak grlyor olmas da vardr. Yani bilim bir yandan genel dzeyde imgeleri snrlarken, baka bir dzeyde, daha derin ilikilere denk den imgelerin olanaklarn da sunar. Ancak byle derin ilikileri gren bir bak, bir devrimi bir douma veya bir kabuklunun kabuunu deitirmesine; bir Kenti ipek bceinin kelebee dnt bir kozaya benzetebilir Bu bakmdan, iyi bir devrimci, belki byk bir sanat olmaz ama sanat onun almalarnda baaryla kullanlan iyi bir silah olabilir. Btn byk ustalarn eserlerinin sadece bilimsel deil ayn zamanda edebi bakmdan gl eserler olmalar bunun gerekli ve mmkn olduunu gstermektedir. *** Byk sanatnn ideolojisi veya politik duruu ile sanat arasnda da dorudan bir ilgi yoktur. Bir sanaty byk sanat yapan, yanstt dncelerin ve duygularn derinlii; imgelerinin zenginlii, yaratcl, orijinallii, etkileyici gc ve zellikle modern sanatta henz dou halindeki, tmyle gelimemi olan eilimleri sezii ve bunlar sanatnda yanstmas olabilirdi. Byk sanatlar, henz gelimemi yeni eilimleri, duygular, gerekleri ifade edebilmek iin yepyeni aralar, imgeler ve imge teknikleri gelitirmek zorunda kalrlar. Bir bakma sanatn ierii ile yanstt duygu ve dnceler ile kulland imgeler arasnda, tpk toplumdaki ekonomi temeli ve styap arasnda olduu gibi bir iliki vard. Birok durumda eski teknikler, yeni duygu ve dnceleri aktarmak iin imgeleri oluturmakta yetersiz kalmakta, bu da sanatta kkl dnmlere, yeni biimlerin ortaya kmasna, yeni imge tekniklerinin gelitirilmesine yol amaktadr. Ama te yandan, bizzat sanatn dile getirdii duygu ve dnceler de son durumada maddi retim hayatndaki deimeler tarafndan belirlenmektedir. Keza bu maddi retim hayat, sanatsal yaratnn ihtiyalarndan bamsz olarak da belli teknikleri de mmkn ve gerekli klmaktadr. rnein, yaznn olmad ya da ok kk bir aznlk tarafndan bilindii bir toplumda, ritimsiz, melodisiz ve kayesiz bir iir olamazd. Ama
51 Mzikteki notalarn oranlar, resimdeki altn oran, iirdeki vezinler, kayeler, alliterasyonlar vb., gz nne getirilirse, sanatn, matematiksel bir uyum ile ilgisi aktr. Kavramlarn i tutarll ve uyumu, bu matematiksel uyum gibidir. 146
yaznn yaygnlat bir toplumda ritim, melodi ve kaye iirin bir koulu olmaktan kar. Ama bu ayn zamanda sanatn bir olanann da yitirilmesi demektir. Ama ayn zamanda artk iirin yazlyor olmas iire rnein, gze hitap eden yeni olanaklar da sunar. te yandan, yaznn yayld kapitalist bir toplum insannn anlataca duygu ve dnceler ile yazy bilmeyen bir ky ekonomisinin insannn anlataca duygu ve dnceler de kkten farkldr. Bu ieriksel farkllk, serbest vezinden bambaka imge kurulularna kadar btn iirin yapsn deiime zorlar. Yani retim ilikilerindeki deimeler sanat iin sadece yeni aralar sunmaz ve bazlarn yok etmez; insanlarn yaam koullarn; dnyay alglaylarn, duygularn da deitirir. Bu ikisi ou kez bir arada ortaya kmakla birlikte birbirinden farkldrlar. O halde, byk sanatlar; zellikle yeni teknikler getiren, yepyeni biimler ve imgeler kullanan yeni sanat akmlar; byk bestekr, air, ressam, romanc, mimarlar, vb., ou kez, toplumdaki deieni bilimden nce sezip en iyi yanstanlar ve bu yanstmann problemleriyle karlaanlardr da. *** Bu noktada bilim ve sanatn baka bir paradoksal bir ilikisi daha ortaya kyordu. Sanat toplumdaki zsel deimeleri bilimden ok daha nce sezme ve yanstma yeteneine sahipti. Bilimi temsil eden Minerva, Hegelin dedii gibi akamn alaca karanlnda ter; byk sanatn kuu ise henz gn aarrken akr. Bir bakma byk sanat ve sanatlar, yeryznn derinliklerindeki hareketleri nceden sezen; zelzeleleri, yanarda patlamalarn belirtilerini nceden tespit eden sismograar gibidirler. O halde toplumda ortaya kan ve istatistiklerle, aratrmalarla, bilimsel analizlerle hemen tespit edilemeyecek eilimleri, snarn ruh durumunda, konumlarnda ortaya kan deiiklikleri sanat eserleri araclyla nceden grmek ve anlamak mmkn olabilir. Ama bu sonuca ulanca, dnceler, btn soldan apayr bir mecraya akyordu. Neredeyse btn sol, gazetelerin ekonomi sayfalarndan ve ekonomi haberlerinden mekanik karsamalar araclyla politik gelimelerin izledii yolu karmaya alrken, ben toplumun ekonomi ve snf temelindeki eilimleri anlamak iin sanatn ok daha derinlikli bilgiler verebileceini dnyordum. Byk sanatn gelimeleri erken grmesinde ve yanstmasnda burnun zamanla pis kokulara almas ve kokunun duyulmamas benzeri bir yasann da izleri rlyordu. zellikle, gei dneminin insanlar yeni ortaya kann kt kokusunu hissedebilirlerdi. O kokunun iine doanlarn artk
147
Demir Kkaydn
o kokuyu hissetme, baka bir dnyann aynasnda var olan anlama baka bir dnyay hayal etme yetenekleri de kaybolurdu. Byk sanatn, zellikle yeni olann ortaya k dneminde, bilimin sonradan kefedip aklayacan kmasnn nedeni budur. Sanatta daima baka bir dnya hayali de vardr. Baka bir dnyay hayal edemeyenlerin iyi bir sanat ans da kaybolur. yle grlyordu ki, Lukacs bunu anlamt, ama kendisi tam da bir sanat olmad iin Kafkann eserinde yeni olarak ortaya kmakta olan, korkun brokratik yabanclamay, daha dou halinde, sabahn alaca karanlnda yansttn gremiyordu. *** Byk sanat ve sanatnn ideolojisi konusunda daha da ileri gidip, sanatnn snf ve ideolojisi ile sanatnn bykl arasnda bir tersine iliki de olabileceini dnyordum. Sanatnn snf, politik eilimleri ve ideolojisi ile sanatn kendisi arasndaki iliki muhakkak ki ok karmak bir yol izliyordu. Birok durumda zengin bir imge iin, yanl bir ideoloji ve gerici bir snf tavr bile zorunlu bir koul olarak ortaya kabilirdi. rnein, Balzacn asalet hayran olmas, eski topluma duyduu zlem, onun kapitalist Fransann ilikilerinin o insana yabanc niteliini grebilmesini salyordu. rnein, kinci Enternasyonal izgisindeki bir sanat, bu ufunetin kokusunu bir Balzac gibi hissedemez ve dolaysyla yanstamazd. Ama ayn zamanda, yanl bir ideoloji veya gerici bir snfsal konum, sanatnn gerekliin daha derinden kavramasn da engeller ve ayn zamanda onun daha derin bir gerei, daha derin duygular daha zengin imgelerle anlatmasn da snrlar. Btn bunlar tm karmakl iinde incelenmelidir. Bunlar her durumda ayrca ele alnmas gereken mekanizmalardr. Bunlar ou kez bir arada bulunurlar. Her sanatnn bir alandaki gc ayn zamanda baka bir alanda bir gszlkle bir arada olabilir. Sanat da hibir eyi karlksz vermez. *** Sanatn politika, devrimci mcadele, bilim, ideoloji ve ekonomi temeliyle ilikisi zerine byle bir sr aykr ve allmam grlere ulamtm. Hele sanatn, zellikle mziin, snarla ilikisi konusunda neredeyse istisnai saylabilecek grlerim vard. Bu grleri zellikle Trkiyeye ilikin gzlemlerle, ama bizzat Kvlcmldan edindiim, tarihin gidiine karmak bak sayesinde gelitirmitim.
148
Bir kere Kvlcmlnn tarihi ilkel, kleci, feodal deli gmleinden kurtarp, komn, uygarlk ve kapitalizm olarak ve uygarlklar da komn ve uygarlk arasnda bir mcadele olarak grmesi, sonra uygarlklarn ve komnlerin de kendi iinde evrim geirdikleri ve son olarak da bunlarn hepsinin farkl biimlerde kapitalizme gemekte olular, bu metodolojik yaklam sanata ilikin bir ok sorunun da kolayca aklanabilmesini salyordu. ok kaba biimde komnn mzii Folklor da denen Halk Mzii; klasik uygarln mzii Klasik Trk Mzii denen Makam Mzii; (elbet in, Hint uygarlklarnn da kendi Makam Mzikleri vard) kapitalizmin ve modern insann mzii de Klasik Bat Mzii idi. Ne var ki, hem uygarlklar halk mziini, hem de halk mzii uygarlklarn mziini etkilemiti. Ama bu etkiye ramen bunlar iki ayr damar, iki ayr retim biiminin karl olmaya devam etmiti. rnein, komnn mzii uygarlk iinde tarikat mzii biiminde etkisini srdrm grnyordu. Ama esas sorun kapitalizme gei ile ilgili olarak kyordu. Esas olarak milyonlarca kyl kapitalizme geiyor, modern insan, birey oluyor, ehirde yaamaya balyordu. Bu insanlar kapal ky ekonomisinin insan olmaktan kp bir ehir insan olduklarnda duygu ve dnceleri de deiiyordu. Ama ellerindeki eskiden kalma olanaklar ne ise bununla balamak ve onu deitirmek ve gelitirmekle bunu yapabilirlerdi. Bunlarn eski an burjuvalar gibi klasik mzik dinlemeye balamalar, nk bu mziin kapitalizmle birlikte ortaya kt sylemezdi. te ABDdeki siyahlar, Afrikadan getirdikleri mzikle, kapitalizme gemiler bu geilerine uygar kendi mziklerini yaratmlard. Caz ve Bluesin kkeninde Afrika olsa da onlar siyah modern toplum insannn duygu ve dncelerini anlatmann aracydlar. Yani sadece Bat Avrupa gibi bir geliim yoktu dnyada. Baka geiler baka mzik trleri de yaratabilirdi. te Arabesk de byle bir eydi. Kyden ehre gelen insanlarn duygular deiiyordu. Eski mzik ve onun aralar bu yeni hayatn insannn duygu ve dncelerini anlatmaya yetmiyordu, ama ie elinde ne varsa onunla balamak zorundayd. Belki modern insann dnyasn anlatmak iin ok sesli mzik daha elverili bir ara olabilir ama eer o zamana kadar rendii ve bildii mzik buna uygun deilse ne yapacakt bu insanlar. Var olan deitirerek bunun yolunu arayacaklard. rnein, saz elektro yapacaklar, saz alma tekniini deitirecekler, alglar arasna yepyeni, allmam alglar katacaklard, vb. Marks demiyor muydu eski kuaklarn gelenei yaayanlarn zerine bir kbus gibi ker?
149
Demir Kkaydn
Bu sanat ille de Batdakine benzemiyor, konular devrimci deil kaderci diye hor grp aalamak anlamszd. Milyonlarca insann duygu ve dncelerini yanstyordu o sanat. Elbet o sanatn da kendi byk sanats da ikinci kalite sanats da olurdu. Onu onun kendi lleri iinde deerlendirmeliydi. Bizzat 12 Mart dneminde fabrikalarda alrken, ii snfnn Ecevite ynelii ile Arabeskin zellikle Orhan Gencebayn zellikle gen iiler arasnda bir saman yangn gibi yayln yaamtm. Mzik zevkim bakmndan beni hi tatmin etmemekle birlikte, bu mzik karnda klasik soldan tamamen farkl bir duru iindeydim. Keza solun mzikte beendikleri ve ne kardklar karsnda da tam tersi bir tutum iindeydim. Trkiye klasik kapitalizmi yaamadndan, rnein, Batda bir zamanlar ilerici ve ezilenlerden yana olan mzik Trkiyede bir lm perendesi atp egemen snarn ve gericiliin mzii oluyordu. Tangonun ve Cazn tpk Arabesk gibi olduunu dnyordum. Onlar da stanbulun gecekondular gibi ortamlarda domulard. Onlar da doduklar yerlerde Arabesk gibi aalanm, hor grlm, hatta yasaklanmlard. O mzikler ezilen ehirli emeki insanlarn dnyasn yanstan mziktiler. Ama Trk burjuvazisi Bat hayranl ile bu mzii alp kendisi taklit ediyordu. Arjantinin batakhanelerin mzii, Cumhuriyet balolarnn frak smokinle yaplan mzii ve dans oluyordu. Bunlar Arabeski yasaklyorlard. Ezilen snar ise bu mziin kendilerinin mziini yasaklayanlarca dinlendiini grnce, bunun egemen snara ait bir mzik olduun dnp, ona iyice kapanyorlard. Ayn durum Klasik Bat Mzii iin de geerliydi. Burjuva devrim ve ideallerinin bu mzii, halk tarafndan Trkiye egemenlerinin mzii olarak grlyor ve alglanyor ve ona kar tam bir kapanma yaratyordu. Yani Kvlcmlnn anlatt Trkiyenin snf ilikilerinin orijinallii ve alt st olmuluu aynen, sanat ve mzik alannda da grlyordu. Trkiyede her ey kendi ztt biiminde grlyordu. Arabeski kaderci mzik olarak grp lanetleyen ve Ruhi Su dinleyenlerin durumu da aynyd. Egemen snarn anlaynn sol versiyonuydu. Bu da zaten solun aslnda byk lde egemen snarla ayn kkten beslenmesi ile ilgiliydi. Bu tarih ve topluma ematik bir bakla birleince ortaya bu sonu kyordu. Ruhi Su, ezilenlerin ve halkn deil, ezilenlere ve halka uzaktan platonik ak duyan, onlar gerekte olduklar gibi deil, kendi hayalindeki gibi gren solcu aydnn mziini yapyordu. Ruhi Sunun mzii, halkn d150
ndan halka bir gzellemeydi. Ama gerekle ilgisi olmayan, devrimci romanlarda devrimci kahramanlarn hep mkemmel olmas gibi bir gzellemeydi. Aslnda kendi hayaline akt aydnlar. Yani kendi halk ve emeki snar anlaylarna bir gzelleme ve ilan akt bu mzik. Son durumada nesnel olarak narsistti, kendine hayrand. O ilan ak ettiinin gereini grdnde ona duyaca duygular, zaten Arabeske duyduu nefret ve aalamada yansyordu. Sorun buralarda da bitmiyordu. Radyo araclyla ok karmak bir nitelik kazanyordu. rnein, radyolar araclyla dinlenen halk mzii halk mzii deildi, klasik Trk mzii de klasik Osmanl mzii deildi. Tekke mzii zaten ilen tam bir imhaya uramt. Bu mziklerin otantik biimlerinden bir gei de deildi bu modern insann dnyasna. Radyo araclyla bu mzik, en azndan transistorlu radyolarn kndan beri kulaklar dolduruyordu. Bylece artk halk mziiyle ilikisi kalmam bir resmi halk mziinin aralarn ve kulak alkanlklarn kullanarak ortaya kyordu ehre gelen insanlarn duygu ve dncelerini anlatan mzikler. Bu anlamda Arabesk halkn artk byk lde unuttuu kendi mziinden deil, bir lde Trkiyenin egemen snarnn halk mzii dediinden kan bir mzikti. *** Bylece hem Lukacs gibi Marksistlerin sanatn toplumsal yapnn dier eleriyle karmak ilikilerine ilikin metodolojik katklar; hem de Kvlcmlnn toplumlarn evrimine ve Trkiyenin tarihine ilikin getirdii metodolojik katklar araclyla, Trkiyedeki sanatn kendine zg sorunlarn ve karmak yapsn daha iyi anlamak mmkn oluyordu. Sanat zerine okumalarmzdan ulatmz ilk sonular aa yukar bunlard. Ne var ki, sanatn kendisiyle ilikimiz, politik almalarla ters bir orant iindeydi. Samalk derecesinde geri sol literatr okumaktan dolay, sanatn kendisiyle ilgilenmeye giderek daha az zaman ayrabiliyordum. u amazla kar karyaydm: Bir devrimci militan olarak, devrimciler ortamndaki yanl kir, nyarg ve ngrlerle mcadele etmek grevi vard. Ama bunlar bilmek ve mcadele etmek, ayn zamanda rnein, sanattaki son gelimeleri, en son kan roman, iir, mzikleri okumak veya dinlemekten feragat ile mmkn olabiliyordu. Bunlara ynelmek ise devrimci ortamdan giderek uzaklamay ve bir yabanclamay getiriyordu. te yandan sanat beni alt st ettiinden dolay kendimi toparlayp ideolojik ve politik mcadeleye ayracak gcm ve enerjim kalmyordu. Bu
151
Demir Kkaydn
nedenle, sanat eserleri adeta beni bir mknats gibi ekmesine ramen, kendimi sanata kar bir tr perhize zorladm. Sanat sirenlerinin seslerine kar kendimi diree baladm. Sadece hastalandm zamanlar perhizi brakp, birikmi iir ve romanlar okuyarak, gz ucuyla da olsa gelimeleri izlemeye almakla yetindim. Ama bu da ok yetersiz olduundan bir sre sonra bu balant iyice zayaynca artk daha yeni imgeleri anlayamaz hale geldim. Sanata tekrar zaman ayrabilmem, zellikle mzik ve sinema araclyla Duvar ykldktan sonra politikann tamamen durduu, her eyin dibe vurduu zamanlarda olabildi. *** Elbette sanatn da tpk dnce, bilgi gibi bir somut tarihsel hareketi vard, bir de tpk mantk gibi soyut, somut tarihteki arplmalarndan arnm olarak bir hareketi vard. Birincisi sosyolojinin konusuyken, ikincisi sosyolojiden bamsz estetiin konusuydu. Tpk mantk ve bilgi sosyolojisi veya bilimlerin ve bilginin gerek tarihi gibi bu ikisini ayrmak gerektiini dnyordum,. Mantk, nasl dncenin, bilginin hareket yasalarn inceliyorsa, estetik de sanatn hareket yasalarn incelemeliydi. Bu hareket, gerek tarihsel hareketin arplmalarndan, geri gidilerinden, kmaz sokaklara saplarndan arnm biimi olmal ve yle incelenmeliydi. Tpk ekonomi politik veya mantkta olduu gibi Estetik, sanatn aralarnn, onu o yapan eylerin kendi geliimini ele almalyd. Peki, diye soruyordum o zaman, ekonomi politiin hcresi metadr, Mantn hcresi kavramdr, Estetiin hcresi nedir? Bilim gereklii kavramlarla, sanat imgelerle, metaforlarla yansttna gre, estetiin hcresi mge (Metafor) olmalyd. Metaforun nasl doduu ve gelitii; metaforlarla anlatlan duygu ve dnce arasndaki iliki; benzetmelerin sanatsal metaforlar olarak kullanm koullar, bunlar balang noktalar olabilirdi. Yani estetik bir bakma, tm farkl kltrlerde, tm farkl sanatlarda, tm farkl toplumlarda ortak olan, o ortak olann hareketini, douunu incelemeliydi ncelikle. Herhangi bir imgenin sanatsal olabilmesi iin ncelikle onu duyann, okuyann, bakann da sanat ile ayn kodlara sahip olmas gerekir. rnein, in mzii benim iin sadece egzotik baz sesler olmaktan te bir anlam tamayabilir. O seslerin aktard duygular anlayabilecek, deifre edebilecek kodlardan yoksunumdur. Ya da bir metafor baka bir kltrde
152
pekl duygular uyandrabilirken bana hibir ey ifade etmeyebilir, hatta sama grnebilir. Tpk her rnn meta olmamas, ortada bir deiim olduunda metann ortaya kmas gibi her hangi bir imge ya da benzetme hibir estetik deere sahip olmayabilir. Ancak bir toplumsal iliki iinde bir benzetme bir imge haline gelebilir. Yani tarih ve toplum st bir gzel yoktur, bir imge yoktur. mgenin benzetmeyle ilikisi tpk bir aletin kendi bana sradan bir nesne olmas, ancak belli ilikiler iinde bir retim arac olmas gibidir. Bir bakma benzetmeler kullanm deerleri, nesneler gibidir. Kullanm deerlerinin ancak dier kullanm deerleriyle alveri iinde bir meta olmalar gibi benzetmeler de, imgeler de ancak sosyal bir iliki iinde bir sanatsal imge zellii kazanrlar. Estetiin balang noktasnn bunlar olmas gerektiini dnyordum. Bu arada Lukacsn Estetik ad kitab yaynlanmt. Kitap zengin bilgisiyle, soyutlama dzeyleriyle gerekten ok etkileyiciydi, ama ok da farklyd dndmden. Bir bakma modern toplumdaki sanat ve estetiin kategorilerini sanki tm tarihin ve toplumlarn kategorileri haline getiriyor gibi grnyordu Bir estetik yazlabilmesi iin henz birikimin ok yetersiz olduunu, byle bir estetiin Avrupa merkezli olmas tehlikesinin ok gl olduunu dnyordum. Avrupadaki sanatn evriminin kategorilerini estetik kategoriler haline ykseltme tehlikesi bulunuyordu. Muhtemelen Lukacs da bu hataya dmt. Sanat insann insan olma sreciyle birlikte ortaya ktna gre sanatn kkleri bastrma ve bilinaltnda, yceltmede aranmalyd. Bunun yan sra dnyadaki tm toplumlarn sanatlar kendi yasallklar iinde incelenmeli, geni bir bilgi birikimi yapmalyd. Ancak ondan sonra estetiin taslaklatrlmasna balanabilirdi. Hele elimizde daha bir mantk bile yokken ve mantn bile yazldn gremeyeceimiz kesinken estetii hayal bile edemezdik. 1974-78 aras aa yukar bu sonulara ulam ve bu sorunlara kafa yormutuk.
deoloji
Marksizmde bir ideoloji teorisi de yoktu. styapdan sz edilirken bir de ideolojiden sz ediliyordu, ama bir byk harerle ideoloji teorisi de grlmyordu. deoloji kavram aslnda Marksizmde bilimin kart bir anlama sahipti. Marksizm kendini bir bilim olarak gryor ve ideolojiyi kendi kartlar
153
Demir Kkaydn
iin kullanyordu. Ama Lenin ile birlikte, elikili olarak, bilimsel bir ideoloji anlamnda, sosyalist ideolojiden, proletaryann ideolojisinden sz edilir olmutu. Bunu, lugat mehur, galat fasihten evladr eklinde anlamak ve kullanmak gerekiyordu. Yani proletaryann karlarn savunmann, bir snf karn savunmak anlamnda bir ideoloji olduu, ama ancak bilimsel olduunda, gerei arptmadnda bu karlar savunulabilecei iin yanlln hatrdan karmamak kouluyla, yaygn ve anlalr bir sz anlamnda, proletaryann ideolojisinden sz edilebilirdi. Yetmili yllarda ideoloji kavram Batdaki birok tartmann merkezinde bulunuyordu. zellikle Birikimin aktard bu tartmalar Grasmciye kadar uzanyor, Althusser, Laclau ve benzerleri tarafndan yrtlyor ve entelekteller arasnda epey ilgi uyandryordu. Bu tartmalar bana hibir ekilde ac grnmyordu. Bunlar altml yllardaki Asya Tipi retim Tarz tartmalarna benzetiyordum. Ayn skolstik karaktere sahiptiler. Olaylardan ve toplumdan deil, Marksn metinlerinden hareket ediyorlard ve onlarn yorumlar, yorumlarnn yorumlarydlar. Ama 60larn tartmalarndan daha ktydler, o tartmalar en azndan sosyolojik kavramlar tartyorlard ve ister istemez tarih ve toplum zerine bir ynelie de yol ayorlard. Ama 70lerin ideoloji tartmalar yle grnyordu ki, tamamen felse tartmalar olarak kalyorlard. Hatta sosyoloji ve tarihten sz ettikleri yerde bile felse bir tartma olarak kalyorlard. Bu skolstik ve felse tartmalar hibir zaman ilgimi ekmedi, sadece bir kir sahibi olmak iin izledim. Bu ideoloji zerine tartmalarn bizzat kendisi bir ideolojiydi ve Marksn dedii gibi, onlar kendileri hakknda syledikleriyle anlalamazd. Onlarn anlam bizzat toplumun temelindeki deimelerden hareketle, yani sosyolojik analizlerle anlalabilirlerdi.52
52 Bu gibi altst olularn incelenmesinde, daima, iktisadi retim koullarnn maddi altst oluu ile ki bu, bilimsel bakmdan kesin olarak saptanabilir hukuki, siyasal, dinsel, artistik ya da felse biimleri, ksaca, insanlarn bu atmann bilincine vardklar ve onu sonuna kadar gtrdkleri ideolojik ekilleri ayrt etmek gerekir. Nasl ki, bir kimse hakknda, kendisi iin tad kre dayanlarak bir hkm verilmezse, byle bir altst olu dnemi hakknda da, bu dnemin kendi kendini deerlendirmesi gz nnde tutularak, bir hkme varlamaz; tam tersine, bu deerlendirmeleri maddi hayatn elikileriyle, toplumsal retici gler ile retim ilikileri arasndaki atmayla aklamak gerekir. 154
Dier bir ifadeyle onlar ideoloji kavramn sosyolojik bir kavram olarak, styapnn bir bileeni olarak deil, daha ziyade felse bir kavram olarak tartyorlard. Onlarda ideoloji kavramnn bizzat kendisi ideolojikti. *** Benim iin ideoloji, arpk bilin; gerein, belli snf konum ve karlarn, vb., savunmak iin arptlmas anlamna geliyordu. Dolaysyla benim iin ideolojinin sosyolojik aratrmas, bu arptmann mekanizmalarnn, sorunlarnn aratrlmas demek oluyordu. O dnemde sorunlar ortaya koyuum ve ngrdm zmler yle zetlenebilir: deoloji gerein zn vermez, arptr. Ama bizim varlk hakkndaki bilgimiz de iza olduundan eni sonu bu da bir lde gerei arptmakta deil midir? Evet, o da bir arptmadr. Ama bilginin verili dzeyinden gelen, snfsal kar koruma gibi bir kaygs olmayan, aksine gerein anlalmas ynnde bir adm olan arptma ile belli bir kar ifade etmek ve korumak iin yaplan arptma arasnda bir ayrm yapmak gerekiyordu. rnein, ilkel komnde bir insann her eyin ruhunun olduundan sz etmesi bir ideoloji deildir. O dnyann bugnk llerinize gre ocuksu bir kavrandr. Ona karakterini veren gerei arptmak deil, aksine onu doru olarak aklama abasdr. Ama sn bir toplumda, insanlar korkutmak veya belli bir kar korumak iin ruhlardan sz etmek bir ideolojidir. Bu fark yle bir rnekle somutlanabilir: Bir kk ocuk radyonun iinde kk insanlar olduunu, onlarn konutuunu dnebilir. Bu karlat olguyu aklamak iin verili bilgi dzeyinde yaplm bir aklama bir teoridir. Bu ideoloji deildir, burada belli bir kar korumak iin gerein arptlmas yoktur. Ama ocuunun radyoyu kurcalayarak bozacandan ve yeni masraf kaps aacandan korkan bir anne ocuunu radyoyla oynamaktan vazgeirmek iin, Bak, radyonun iinde kk adamlar var, sen oynarsan onlar kzacaklar, imdi uyumak istiyorlar! derse bu ideolojidir. Burada gerein, belli bir kar korumak iin bilerek yaplm arptlmas vardr. Elbette bu arptma toplumda bylesine kaba ve basit biimler iinde gereklemez, ama n sonu hep bu mekanizmaya uyarlar. rnein, eski Yunanllar, gkteki tanrlardan bahsederken gerei arptmyorlard, evreni tpk radyonun iinde insanlar olduunu dnen ocuklar gibi ocuksu bir ekilde kavryorlard. deoloji, orada baka yerdeydi, tanrlarn hik155
Demir Kkaydn
yelerinin iindeydi; rnein, kadnlarn bask altna alnmasnda ve kadn tanrlarn arka plana itilmesindeydi. Dolaysyla, buradan yle bir sonuca ulayorduk. En eski metinler, zellikle efsaneler, mitler ne kadar otantik iseler o kadar sama grnrler, ama aslnda ifreleri zld takdirde samalklar lsnde de gerekidirler, gerei arptmaktan uzaktrlar. nk onlar insanln snfsz toplumunun izlerini tarlar.53 *** Bu bilgi ile ideoloji arasndaki, gerei verili durumda az bilmekten gelen arptma ile belli bir kar korumak iin yalan arptma arasndaki fark aynen Marksizm ncesi toplum ve tarih felsefeleri ile Marksizm sonras tarih ve toplum felsefeleri (Ya da daha dorusu sosyolojiler) arasnda da grlebilir (Keza klasik ekonomi politik ile vlger ekonomi politik arasnda da). rnein, klasik ekonomi politik veya tarih ve toplum felsefeleri de gerei belli bir lde arptm oluyorlard, ama aslnda bunlar belli bir kar savunma adna yaplan bir arptma deildi ve ncekilere gre gerein zne, daha derinine nfuz etme anlam tayorlard. Ama Marksizmin douundan sonra bunlar kullanmaya kalkmak onlar bir ideoloji yapard. Bu nedenle gerek ekonomi politikte, gerek sosyoloji ve tarihte, hatta btn toplumsal bilimlerde, Marksizmin douundan nceki, bizzat Marksizmin de kendilerine dayand ve zerinde ykseldii bilgi ve dnceler ile sonradan onlarn Marksizme kar kullanllaryla, Marksizme kar gelitirilmileri ayrmak gerekiyordu. Bu nedenle btn sosyolojiler aslnda bir ideolojiydiler. nk sosyolojinin kendisi Marksizme kar kurulmutu. *** Ama farkl karlar, farkl dnce sistemleri iinde ifade edilir diye bir kural da yoktur. Snar, onlarn konumlar ve karlar tamamen nesneldirler. Onlar bizlerin iradesi ve istemi dnda vardrlar, dolaysyla kendilerini ifade edecek bir kanal bir ekilde bulurlar. Yani burjuva ideolojisi ille de kendini liberal bir ideoloji eklinde ifade etmez. Ya da feodal ideolojinin ille de dinsel bir biim iinde olmas gerekmez.
53 Bu gnk bilimsel aratrmalar da bizim o zamanlar karsamayla bulduumuz bu kri kantlamaktadr. Benzeri grleri zaten daha nce Kvlcmlda da grmtm. Ama o zamanlar henz Kvlcmlnn Cennet nedir? Nerededir? gibi yazlarndan haberim yoktu ve okumamtm. 156
Snf kar, en bilimsel bilinen grler iinde bile kendini ifade edecek bir yol bulur. Keza bu nedenle bizzat Marksizm iinde de kendini ifade edecek yollar bulur. deolojiyi yaratan snf mcadelesinin ok zel bir niteliidir. Snf mcadelesinde ezenler kk, ezilenler byk saydadr. Ezenlerin bunu srdrebilmesi iin kendi karn toplumun ve ounluun karna gibi gstermesi gerekir; bunu yapamad srece egemenliini koruma ans yoktur. Dolaysyla, ezilenler arasnda ezenlere kar bir kir, bir anlay gelitiinde ezenler ona kar direk olarak kar kmazlar. Bu onlarn tecridine yol aabilir. Bu karlarn ezilen ounluun kabulleri iinde yeniden tanmlamamn yollarn ararlar. Bu nedenle, Marksizm ezilenler arasnda itibarl bir kir akm olduu srece ezenler de, (yle hi de planl ve kt niyetli olarak deil, dorudan snfsal eilimleriyle) elbette kar ve eilimlerini onun iinde ifade etmeyi denerler ve hatta onlarn yorumlar bizzat egemen hale gelebilir. Ama bunu yaparlarken, ister istemez, onun mantk ve metodunda arplmalar yapacaklardr. nk gerein her arptlmas son durumada mantksal veya metodik bir yanla dayanr. Metodolojinin bu bakmdan byk nemi vardr. i snfnn karna olmayan, gerei arptan veya ideoloji olan, metodolojik yanllar ve arptmalardan hareketle bulunabilir. Teorisyenin ve deolojik mcadelenin esas grevi budur. Bylece rnein, Marksizm iinde baka bir snfn karn savunmann zorunlu olarak mantk ve metotta tahrifat yapmak zorunda olmas, buradan giderek, grnte bizi aldatabilen, ama onun anatomisinin (mantk ve metodunun) ok farkl olan grebilmemize yarar. Yani bizler mantk ve metottan giderek bir arptma olduunu, bir balk gibi grnenin balk olmadn, baka bir anatomisi olduunu, tespit edebiler ve buradan da bura baka snarn karnn gizlendiini aa karabiliriz. Bu nedenle diyalektik mantk ve metot eitimi baka snarn kandrmalarna kar uyankln ve direniin temelini oluturur. *** Sadece ezenler, ezilenlerin arasnda egemen grler iinde kendi eilimlerini ifade etmezler; ezenlerin yerleik grleri iinde, ezilenlerin eilimleri de kendini ifade edecek kanallar bulur. Yani ister milliyetilik, ister din, ister sosyalizm maskesi takm bir reformizm olsun, bunlarn iinde de bizzat kk burjuvazinin ve iilerin eilimleri kendini ifade edecek kanallar bulur. Ama bu kanallar var olan
157
Demir Kkaydn
ideolojinin kabulleri erevesinde onlar baka yorumlayarak, farkl varsaymlara gre karsamalar yaparak kendilerini ifade ederler. En faist partilerde bile avam eilimleri yer alr. Ama bunlar ideolojik olarak arplm bulunduklarndan, pleb radikalizmi o ideolojinin en ar ve sert biimlerinin ifadesi de olabilir. Yani belli bir ideoloji iindeki ezilenlerin eilimlerini ifade eden hareket ve ideolojiler ille de ilerici olacak diye bir ey de yoktur. Hatta aksine bu son derece gerici bir karakter de kazanabilir. Hatta ounlukla yledir de. Ama bunun da belli snrlar vardr. rnein, ii zmreleri deil, ama btn olarak ii snf, baka ideolojiler iinde kendi eilimlerini ifade edemez. i snf btnyle ideolojiyi eletirerek kendini ifade edebilir. ilerin eilimlerini (ii snf ile iiler ayn deildir) ifade eden akmlar, gerei arpttklar iin son durumada baka snarn deirmenine su tar. Farkl snarn, kar snarn egemen ideolojileri iinde kendi karlarn ifade edebilmelerinde ii snfnn aleyhine eitsiz bir iliki vardr. Dier snf ve zmreler ii snfnn karlarn ifade eden Marksizm erevesinde, onu arptarak, kendi eilimlerini ifade edebilirlerken; ii snf dierlerinin kabul ettikleri ideolojiler iinde bunu yapamaz. Bunu yapabilmelerinin tek yolu, o verili ideolojinin eletirisinden tekrar Marksizmi bulmak ve yaratmak olabilir. *** te bu anlamda bir eilim de vardr tarihte ve toplumda. Yani insan dncesi Marksizmi birok kereler, birbirini bilmeden ve bamszca kefetmek zorunda kalabilir. nk toplumda ok farkl bilgi dzeyleri vardr. Bat Avrupa bakmndan bir ideoloji durumunda olan bir bak, ok baka yerde kapitalizme yeni girmi baka bir halk bakmndan hi de arptma anlam tamayabilir. Bu durumda, o lkenin devrimcileri veya ii snf, dnya tarihi bakmndan bir ideoloji savunur grnrlerken, kendi dayandklar kir sistemi bakmndan, daha henz Avrupann Marksizm ncesi yollarn kat ediyor olabilirler. Onlarn buradaki yanllar, elbette Marksizm doduktan sonra ortaya kar ideolojilere ve sosyolojilere deil, Marksizmin dayand, henz ilerici karakterdeki bilimsel ilerlemelere benzer. Yani ideolojiyi toplumsal ve tarihsel somutluu iinde ele aldmzda, ideoloji, ideoloji olmayana, tersinden ideoloji olmayan da ideolojiye dnebilir. Her kri kendi somut balam iinde deerlendirmeyi ve analiz etmeyi gerektirir.
158
rnein, MDDcilik, dnya tarihi bakmndan baktmzda kesin olarak bir arptma, bir ideolojidir. Ama Trkiyede 1960 sonras doan hareketin kendi i gelmiimi bakmndan, gerein daha st bir kavranna, Marksizme ulama anlamna sahiptir. Bu anlamda somutluu iinde nasl ideolojik olan bilimsel olana dnebiliyor veya byle bir somut anlam olabiliyorsa, bunun tersine, bilimsel olan da ideolojik olana dnebilir. Bizlerin bilgileri srekli gelimektedir. Verili bir bilgi dzeyinde bilimsel olan, belli bir sre sonra, o dzeyin almasyla birlikte bir ideoloji haline gelir. rnein, Newton ya da Galilenin dayand mekanik dnya kavray, belli bir dnemde bilimseldi. Ama bugnn dnyasnda ideolojiktirler. Bugnk bilgi dzeyimiz de yarn yle olacaktr. Bylece ideoloji ve bilimi, sosyolojik olarak sadece ztlk iinde donmu olarak deil, ayn zamanda srekli kendi ztlarna dnmleri olarak ele alyordum. Ve bu ele al, ayn zamanda, daha nce deindiim, bilimlerin hareket yasalarna ilikin sonularla da tam bir uyum iinde bulunuyordu. *** Kk burjuva ve burjuva ideolojisi temel baz karakteristikleriyle birbirinden ayrlabiliyordu. Yani baz farkl metodolojik zellikler gsteriyordu. Burjuva eilimleri, rnein, kendini sosyalizm iinde burjuva sosyalimi biiminde ifade ediyordu. Burjuva sosyalizminin tayin edici metodolojik zellilii, diyalektik olmamas; mekanik, kaba bir materyalizme dayanmasyd. Buna karlk kk burjuva sosyalizminin metodolojik zellii, onun daha ziyade skolstik bir karakter tamasyd. Olaylardan deil, daha nce tanmlanm kavramlardan yola kmalar, onlara farkl anlamlar vererek onlardan hareketle gerei anlamaya almalar esas karakteristikleriydi. Kk burjuva sosyalizminin bir dier zellii de idealizmdi. Dncenin varl belirledii gizli varsaym btn kk burjuva ideolojilerinin ortak zellii olarak grlyordu. zetle burjuva sosyalizmi metazik ve kaba maddeci, kaba evrimci ve nesnelci; kk burjuva sosyalizmi skolstik, idealist ve iradeci bir zellik gsteriyordu. Peki, niye byleydi? Bunu da yle aklyordum. Kk burjuvazinin bu zellii, onun aslnda, kapitalizmin kendi has rn olmamasndan gemi retimin ve ilikilerin yadigr olmasndan veya modern retim ilikileriyle dolayl ilikisinden dolay onu aacak kapasitede bulunmamasndan geliyordu.
159
Demir Kkaydn
O burjuvazinin ufkunun tesine gidemedii iin burjuvazinin varsaymlarn farkna varmadan kabul ediyor; ondan farkn ortaya koyabilmek iin ise o varsaymlardan bambaka karsamalar yapmann yollarn aryordu. Kk burjuvazinin muhalefeti o nedenle hibir zaman programatik deil, esas olarak taktiklere, mcadele ve rgt biimlerine ynelik oluyordu. Onun metodolojik olarak skolstik karakteri de bu snfsal konumla ilgiliydi. Burjuvazinin sonular ve varglar, daha geri bir retim ve dnce sistemine dayanan bu snfa, kendisinden gerein karlaca sonular olarak grnyordu. Kk burjuva sosyalizminin mcadele biimleri, taktikler ve rgt biimleri ile ilgili sorunlarla kendini aa vuran bu zellii, ayn zamanda hem burjuva sosyalizmini, hem kendini karlkl olarak besleyen bir dinamii de hareket geiriyordu. nsanlar burjuva sosyalizminin reformist programlar ile kk burjuva sosyalizminin devrimci mcadele ve rgt biimleri, taktikleri arasnda kalyorlard. Her biri dierine kar kendini hakl klyor, ama ikisi birlikte de gerek Marksizm karsnda tam bir suskunluk iinde bulunuyorlard. Ama sadece bu kadar da deil, bunlar tam da bu skolstik ve metazik zellikleri nedeniyle ideolojinin bu karmak mekanizmalarn da kavramaktan uzak olduklar iin, ayn zamanda ideolojik formlar ve ayrlklar snfsal ayrlklarn yerini alyor grnyordu. *** Bylece Trkiye sosyalist hareketinde grlen onlarca eilimin varln aklamak da kolayca mmkn olabiliyordu. Hareketin geliimin her bir aamasnda, o aamann varsaymlar erevesinde burjuva ve kk burjuva sosyalizmleri kendilerini ifade ediyorlard. Bylece ayn snfsal eilimler, farkl aamalarn ifadesi olarak farkl rgt ve akmlar biiminde varln srdryordu. Bu gidite eski aamalar zamanla yok olmuyor ve varln srdrmeye devam ediyordu. rnein, Aybar, Aren, Boran, TSP, TP, TKP, vb., hepsi burjuva sosyalist partilerdi. Hepsi ayn mekanik maddeci, metazik ve kaba evrimci metodolojik zelliklere sahiptiler. Yine hepsi programlaryla reformisttiler. Ama niye ayr olarak varlard? Bunun cevab bunlarn hareketin farkl aamalarna karlk den varsaymlar erevesindeki ifadeleri olmalyd. Ve eski aamalar ortadan kalmyordu. Ve tbii rnein, bunlarn her birinin kendi iinde de kk burjuva radikalizminin ifadesi olan eimler bulunuyordu.
160
te yandan bu aamalarn her birinde o aamann varsaymlar erevesinde ayrca kk burjuva hareketler de vard: Ama bu kk burjuva hareketlerin iinde de burjuvazinin eilimlerini ifade eden eilimler bulunuyordu. Bylece, toplumdaki sosyal parti ve eilimlerin eitliliini, temel snarn ille de o temel snarn says kadar parti ve harekette ifadesini bulmamasn, ideoloji ve bilgi dzeylerinin birbirine dnmeleri; snfsal eilimlerin kendini her biim iinde ifade edebilmeleri; nceki biimlerin yok olmamas ve sonra gelenlerle iliki ve eliki iinde varln srdrmesi gibi metodolojik katklar araclyla tmyle snfsal konumlar ve karakterlerle balant iinde aklamak mmkn oluyordu. Bu aralar ve sonular birok yazmda eletirdiim ve ele aldm eilimleri ve partileri aklamakta kullanyordum. O zamanlar farknda deildim ama daha sonra bu yaklamlarmn, snf kavramna tarihsel bir boyut getirdiini fark edecektim.
Din, Politika, Devlet, Partiler

Buraya kadar styapnn ideoloji, ahlak ve sanat gibi en soyut, snf ve ekonomi temeli ve dier styap kurumlaryla iliki ve elikileri daha karmak olan elerine ilikin o zaman ulatmz sonular ksaca zetlemeye altk. Tbii bunlar da aslnda tpk mantk ve metot almalar gibi ilgimizin merkezinde olmadan yaplan almalard. lgimizin esas merkezinde politika, partiler, devlet, din gibi konular bulunuyordu. Bunlar burada ksaca ele alacaz, nk ilerde bunlara tekrar tekrar dnlecektir. Din, beni her zaman korkun bylemiti ve bir bilmece olarak kalmt. Bu sama sapan gibi grnen kitaplar, sylenceler nasl oluyordu da binlerce yldr, kuaklar boyu milyonlarca insann hayatna yn veriyordu. Bunun bir aklamas olmalyd. Bunun tam bir aklamas bir yana, bu soruyu sorup aratran pek bir almaya da rastlamamtm. Bu muazzam etki en azndan unu gsteriyordu: Bize sama grnen din, toplum hayatnn ve insanlarn ok temel ve derindeki baz ihtiyalarn karlyor olmalyd. Bunun srrna erebilmek iin toplumsal hayatn derin, temel ilikilerini kavramak gerekiyordu. Bunun cevabnn hemen bulunamayacan seziyordum. Bu nedenle, dier btn almalarm uzun vadede bu sorunun cevabn aratrma abasn da oluturuyordu. Elbette her durumda olduu gibi, Marks, Engels, Lenin ve Kvlcml yine de bu cevab ararken dayanlabilecek birka kerteriz noktas sunuyordu.
161
Demir Kkaydn
Somut politika bakmndan, elbette Leninin en ak biimde ifade ettii gibi dinin zel bir sorun olmas idi bizim programmz. Bu balamda Trkiyenin hi de laik olmad, bir tr resmi devlet Mslmanlnn geerli olduu, Alevilerin ve Hristiyanlarn (ve de dinsizlerin) Trkiyede ezilen aznlklar olduklar daha batan hareket noktasn oluturuyorlard. Keza, bir sosyalist olarak burjuva liberallerinden farkl olarak dini srekli tartmaktan yana deildim. Din ezilenlerin arlarn gideren bir ilat. Bunun yerine onlar somut sorunlardan hareketle rgtlemeye ve mcadeleye ekmeye almak gerekirdi. Onlar bu mcadele iinde zaten kendiliinden bu eski grleriyle hesaplarlard. Keza bir komnist veya devrimci partiye ye olmak iin dinsiz olmak da gerekmezdi. Programdaki somut hedeeri benimseyen ve tze uymay kabul eden herkes ye olabilirdi. Eer ortada bir eliki vars bu kiinin kendi i elikisi olurdu. Din ve tarikatlar kapitalizm ncesi toplumlarda, bizzat Engelsin de birok kereler deindii gibi siyasi partiler ve hareketlerin ifadeleri olmulard. Dinin modern toplumdaki ilevi ise en iyi Marks tarafndan diyalektik olarak aklanmt. O hem kalpsiz dnyann kalbi, hem de aclar azaltan bir ilat. Btn bu klasik yaklamlar aynen Kvlcmlda da vard. Ama Kvlcml ayn zamanda dn retisini gelitiriyordu. rnein, bugnk toplum yapsn anlamak iin, Osmanl toplumunu, ama onu anlamak iin de slam dinini bilmek gerektiini sylyordu. Bylece din, hatta styap, klasik antik uygarlklarn, dolaysyla bugnk Trkiyeyi ve dier lkelerin zelliklerini anlamak iin temel bir hareket noktas anlam kazanyordu. Bylece devrimci strateji bakmndan byk nem tayordu. te yandan taktik ve rgtsel bakmdan da byk neme sahipti. Ezilenler ve emekiler umutsuzluk iinde dine sarldklar iin bizim kitlelerle iliki kurabilmemiz iin de dini iyi bilmemiz gerekiyordu. Ayrca Trkiyede bu baka bir zellie de sahipti. Trkiyenin Batdaki aydnlanmadan temel bir fark vard. Batda, Ortaada, kilise zengin ve geni topraklara sahip olduundan, burjuva devrimi ayn zamanda kiliseye ve dine kar ezilenler arasnda yerlemi gl bir temele sahipti. Trkiyede ise durum neredeyse tam tersineydi: Egemen snar, Batl, aydnlanmac gibi grndklerinden, Fransz Devriminin kyl ve pleblerinin dine karl gibi Trkiyedeki yoksullar da bu egemen snfa tepkilerini onlarn aksine giderek dine sarlarak ifade ediyorlard. Yani dine ynelme Trkiyede ayn zamanda yoksullarn muhalefetinin kendini
162
ifade biimiydi. Bu yaklamm nedeniyle randaki devrimin bir slam Devrimine dnmesi beni hi artmamt. Sosyalistler genellikle, Kvlcml hari, dini feodal ideoloji olarak tanmlayarak, Trkiyenin egemenleri gibi yaklam oluyorlard dine ve o nedenle ezilenlerle de buluamyorlard. Gerek bir devrimci hareketin ykselmesi ve ezilenleri kapsamas aslnda, ancak dine sarlan kitlelerle birlemekle mmkn olabilirdi. Bu nedenle Kemalistlerin tavrndan ve yaklamlarndan zellikle uzak durmak gerekiyordu. Bunun nasl bir tavr olacan bizzat bize Kvlcml Eyp Sultan Konumas ile gstermiti. Ayrca ideoloji bahsinde deinildii gibi snf eilimlerinin farkl ideoloji iinde de ifade edilecei sonucuna ulatmdan, slam iindeki farkl tarikat ve hareketlerin farkl snarn eilimlerinin ifadesi olarak incelenmesi gerektiini dnyordum. Bu balamda rnein, Refah ve Saadet gibi partileri klasik tefeci bezirgn partilerden veya kimilerinin sand gibi klasik bat Avrupa emasna gre gerici ve feodal partilerden ziyade, Anadoluda palazlanmaya balayan burjuvazinin; burjuvalaan Tefeci-Bezirgnln partileri olarak gryordum. Yani aa yukar bugnn dnyasn ve Trkiyesini anlayacak kavramsal aralar daha o zamandan tohum olarak edinmi bulunuyordum. Tarihte baz ilgin balantlar da dikkatimi ekiyordu. Bunlardan biri, Aleviliin kyl partisi olmas, ama ayn zamanda komnal geleneklerin gl olduu yerlerde yaygn olmasyd. Yani kapitalizm ncesinde emeki snarn partisi olmak ile komnal gelenekler arasnda sk bir iliki grlyordu. Bunu aslnda ok nceleri, daha 12 Mart ncesi dnemindeki tarih okumalarnda grmtm. Daha sonra tarih bilgim geniledike bu ilikinin sadece Alevilik deil, tm heretik (Batni, sapkn) mezhepler ile dinler arasnda olduu da grmtm. Bizzat Engels, Almanyada Kyl Savalarnda dalk blgelerdeki Batni Hristiyan tarikatlardan sz ediyordu. Da demek uygarla uzak olmak, komne yakn olmak demekti. Bir dnya haritasna baklsa, uygarla sonradan giren blgelerin Protestan olduu grlyordu. Yani Avrupann kuzeyi de Alevi idi. Benzer bir iliki, Asyada da grlyordu. Hindistann Hinduizmine ve inin Konyslne kar, Budizm benzer bir pozisyonda grlyordu. Budizm de Protestanlk gibi Asyann medeniyete daha ge giren, uygarln daha az etkisinde kalm, daha komnal ilikilerin etkilerinin devam ettii blgelerde grlyordu. Keza bunun ezilenlerin muhalefetiyle ilgisi de zellikle sava sporlar veya kendine egemenlik ve ilecilik biimlerinde hissediliyordu.
163
Demir Kkaydn
Bu iliki zerinde durulmalyd ve bu birok sorunu aklayabiliyor grnyordu. Bir de, Trkiyede ve geri lkelerde pek rastlanmayan, ABD gibi zengin lkelerde grlen, modern toplumda dine ve tarikatlara bir ynelme vard. Bunlar da aslnda kapitalizmin yaratt yabanclamaya bir tepki olmalyd ve aslnda bu insanlarn pekl sosyalist ve devrimci olabileceini gsteriyordu. Din hakkndaki grlerim aa yukar bunlard. Kvlcmlnn bu alandaki katklarn ok nemsiyor ve bunlarn bir gn nemlerinin anlalacan dnyordum. *** Politikaya gelince. Politika ve ekonomi ilikisinde Leninin politika younlam ekonomidir anlamndaki sz beni ok etkilemiti. Dolaysyla ekonomi ve snf temelindeki deime eilimlerini doru tespit edebilmek iin tpk sanattan hareket etmek gerektiini dndm gibi politikadan hareket etmek gerektiini dnyordum. Elbette bunun ncesinde verili ekonomi ve snar temeli zerinde belli politikalarn ve partilerin hangi snarn eilim ve karlarn yansttn doru olarak analiz edilip, belirledikten sonra. Bu tahlil bir kere yapldktan sonra, snf eilimlerindeki ve ilikilerindeki deimeler, bizzat politikadaki temel deimelerden hareketle sezilebilirdi. Bylece ekonomi ve politika ilikileri balamnda metodolojik olarak Trk solunda yaygn mekanik veya ekonomik materyalist yaklamlarn tam karsnda yer alm oluyordum. Onlar salam bir analizle, toplumun tm karmakl iinde temel snar, eilimleri ve ilikileri hakknda bir grten yoksundular. Ve genellikle snfsal eilimler ve ilikilerdeki deimeleri politikadan hareketle deil; u veya bu kapitalistin veya grubun karlarndan, yatrmlarndan veya konjonktrel ekonomik gelimelerden hareketle politik gelimeleri aklamaya alyorlard. Yani gazetelerin ekonomi sayfasndan hareketle politika belirlemeye, analiz yapmaya alyorlard. *** Sadece snar ve ekonominin politikayla ilikisi deil; snarla, zmreler ve tabakalarla partiler ilikisi de sanldndan ok karmak bir zellie sahipti. Genellikle partilerin snf karlarnn birebir savunucusu olduklar ve her snfn bir partisi olduu ve olmas gerektii gibi anlaylar neredeyse btn solda grlyordu.
164
Bir snfn farkl ideolojik dzeylere veya n kabullere bal olarak birok farkl parti iinde eilimlerini ifade edebileceini ve ettiini dnyordum. Hatta bu yntemi, Trkiyedeki sosyalist partilerin okluunu aklamakta bir metodolojik ilke olarak kullanyordum. Ayrca buna ek olarak bir snf hibir zaman yekpare bir btn de deildi. Snarn iinde de blnmeler vard ve bu zmrelerin de partileri olurdu. Ayrca bunlar da kendilerini, farkl ideolojik sistemler ve n kabuller iinde ifade edebilirlerdi. Btn bunlar partilerin analizine dhil edilmeliydi. Ama partilerle snar ilikisi baka bakmlardan da karmakt. Bir parti pekl kendi programnn ve ideolojisinin prangalarndan kurtulamayp, snfn karlarn savunmann ve eilimlerini yanstmann bir arac olmaktan kabilir, hatta bunun nnde bir engel haline gelebilir. Yani snfsal karlar ve eilimler ile partiler arasnda da elikili ve atmal bir sre iler. Bu ideolojiler araclyla, hatta liderlik kadrosunun kiisel kaliteleri, vb., araclyla da dolayml olarak iler. Bu noktada bir kiinin ihtiraslar bile bu ilikiyi karmaklatran bir etki yaratr. Ayrca lkenin politik gelenekleri, partilerin iinde mcadele ettikleri hukuki sistem iin de bunlar geerlidir. Dolaysyla, gnlk politikann gelimeleri btn bu karmaklk gz nne alnarak, ayr ayr analiz edilerek ve sonra bunlar tekrar birletirilerek anlalabilir. te yandan bir snfn uzun vadeli kar ile ksa vadeli kar veya bir zmresinin kar ile genelinin kar her zaman uyumayabilir ve hatta birbirine zt konumlarda olabilir. Bylece partiler ve snf ilikisi, biraz altyap styap ilikisi gibi sramal bir hareket izler sonucu da kyordu. Yani bir parti pekl bir dnem boyunca bir snfn karlarn savunabilir, ama snftaki deimeler karsnda partiler pekl tutucu, kendini yaatma ve savunma eilimlerine de sahip olabilirler. Bylece snf (zmre veya tabaka) yeni konum veya karlarna uygun bir parti ortaya kncaya veya o parti deiinceye ki bu deiim genellikle byk i mcadeleler demektir, bir tr devrimci bunalm dnemi yaar. *** Devlet konusunda elbette Marksn zellikle Fransada Sava ve Leninin Devlet ve Devrimi ile Louis Bonaparten 18. Brumairei, vb., temeldi. Marksist styap teorisinin en gelimi, ksmen Lenin sayesinde Devlet ve Devrimde byk harerle ifade edilmi blm Devlet Teorisi olarak grlyordu.
165
Demir Kkaydn
Ama bunun bile tam belirli olmayan noktalar olduu seziliyordu. Bu balamda zellikle iki kavram benim ok ilgimi ekiyordu. ktidar, bir snfn iktidarn, Sosyal ktidar ve Politik ktidar olarak ayryordum. Yani politik iktidara sahip olan ille de ekonomiye egemen olan snf olmayabilir diye dnyordum. Sosyal iktidara sahip olan ille de politik iktidara sahip olacak diye bir koul yoktur. Sosyal ktidardan politik iktidara kim gelirse gelsin, son durumada o ekonomik sistemin srmesi halinde ondan karl olacak snf anlyordum. Yani bir lke kapitalist lkede, ister askerler, ister junkerler, ister ar iktidarda olsun, yapacaklar iler hi bir ekilde burjuvazinin ekonomik gcn ortadan kaldrmaz, aksine ona hizmet eder. rnein, Trkiyede gerek iktidar ordunun elinde olduunda bu burjuvazinin sosyal iktidara sahip olmad anlamna gelmez. Ya da tersinden, bir ii partisi bile iktidara gelse, kapitalist ilikilere ve burjuva devlete dokunmad srece, politik olarak iktidar iilerde olur, ama sosyal iktidar kapitalistlerde olur ve politik iktidar son durumada sosyal iktidara hizmet eder. Sosyal ktidar ve Politik iktidar kavramlarna zellikle Bismark Almanyas ve Bonapart Fransas balamnda Marksn ve Engelsin dediklerine, Leninin Stolipin dnemine ilikin analizlerine, Kvlcmlnn yazdklarna dayanarak ulamtm. *** Bir dier kavramsal ara da yine bu sosyal ve politik iktidar kavramyla balantl olan, sosyolojik olarak diktatrlk ile politik olarak diktatrl ayrtrmakt. Marks, Engels, Lenin, vb., Proletarya Diktatrl derken bundan diktatrce bir ynetim anlamyorlard. Burada kastettikleri tam tamna burjuva demokrasisinden bile daha geni bir demokrasiydi. Ama bu ayn zamanda tpk sosyal iktidar ve politik iktidar fark gibi sosyolojik olarak diktatrlkt. Trkiyede ayn szcklerle ifade edildii iin en ok kartrlan buydu ve bu kartrma her eyden nce burjuvazinin iine geliyordu. Btn yurttalar kanun nnde eittir dediiniz zaman bu demokrasidir, ama ayn zamanda rnein, kral ve asilleri kanun nnde eit grmeyen, imtiyazl olduunu syleyen anlay ve snar zerinde bir diktatrlktr. Bu anlamda proletarya diktatrl, sosyolojik olarak diktatrlktr, ama politik olarak diktatrlk olmayacaktr diyordum. Bu iki anlay arasnda birinin dierinin yerini al ve onun zerinde uygulad bask esnasndaki diktatrlk anlamnda Marks ve Engels diktatrlkten sz etmilerdir.
166
Kald ki, sistem bir kere oturduktan, yani onlarn imtiyazlar bir kere ortadan kaldrlp, onlar da dierleri gibi eit hakl yurttalara indirgendikten sonra, eit hakl yurttalar olarak, krala ve asillere imtiyazlarn geri vermek isteyen partiler kurmalar bile sorun oluturmaz. Bu diktatrln diktatrlk olduunu ortadan kaldrmaz. Bu demokrasi, diktatrlk olmaya devam eder. Ve buradan sosyal ve politik iktidar kavramna geri dnerek, eer bu imtiyazlar geri getirecek bir kar devrim olmad takdirde, pekl bir kralc partinin hkmet olmas, politik iktidar ele almas, burjuvazinin iktidar kaybettii anlamna gelmez. Burjuvazi sosyal iktidar korumaya devam eder. Ancak tm yurttalarn eitlii ilkesinin ortadan kalk noktada, sosyal iktidar burjuvaziden gider. Proletarya diktatrl de byledir. zel mlkiyet tpk asillerin imtiyazlar gibidir. retim aralar zerinde zel mlkiyetin reddi bizzat burjuvazi zerinde diktatrlktr. zel mlkiyet olmad srece, politik iktidarda kim olursa olsun, (Paris Komn tipi, ounluu bask altna almayacak, baskc, brokratik, militer olmayan bir devlet de zaten veri olduundan) sosyal iktidar ii snfnda olmaya, burjuva partileri iktidara gelse bile sistem sosyolojik olarak bu burjuvazi zerinde bir diktatrlk olmaya devam eder. Burjuvazi, ancak tekrar zel mlkiyeti tekrar dokunulmaz klabilirse, yani bir kar devrimi yaratacak ounluu salayabilirse, bu tekrar burjuvazinin diktatrl olur. Eer zaten iler buraya geliyorsa, o sistem ezilenleri mutlu etmemise, onu iddetle savunmann bir anlam da yoktur. Gerip gelebilir, ama ben o zamanlar sosyalist lkelerde her trl partinin kurulabilecei ve seimlere katlabilecei, ama snar ortadan kalktndan bunun olmadn sanyordum. *** Tbii bu balamda, Trkiye solunda programlarn devleti paralamaya ynelik olmamas ve baka bir devlet biimini nermemesini son derece yanl buluyordum. Parti programlarn bu balamda inceliyor ve hepsinde, var olan devlet cihazn paralamaya ve ezilenlerin zerinde ykselmeyecek bir cihaz kurmaya ynelik bir talepler olmadn gryordum. Bence bir devrimci parti esas propaganda ve ajitasyonunu bu noktaya younlatrmalyd. Bunun rneini Kvlcml veriyordu. rnein, Eyp Sultan Konumasnda, slam biimi altnda Paris Komn tipi devleti anlatyordu.
167
Demir Kkaydn
Proletarya, nasl burjuva devlet cihazn snfsz topluma gidite kullanamaz ise, burjuvazi de proletaryann cihazn geri gidi iin kullanamaz ve onu paralamak, ounluun zerinde onu bask altna alacak bir ara kurmak zorundadr. Bizler de devrim ve programmzla burjuvazinin kullanamayaca byle bir devlet cihazn ortaya koymal bunun kitlelerin bilincine yerlemesini salamalydk. Solun ise tam da yapmad buydu. Bylece ben politik ve ideolojik mcadelenin esas devlet biimi, bunun nasl rgtlenmesi zerinden yaplmas gerektiini dnyordum. Hatta ekonomik mcadele de tam buradan yrtlmeliydi ve yrtlebilirdi. nk ounluun zerinde bask oluturamayacak devlet, ezilenlerin rgtlenmesi, daha zgr olmas dolaysyla daha az smrlmesi demekti. Ama sadece bu da deil. Baskc, brokratik ve militer bir devlet ayn zamanda pahal bir devlettir. Devlet harcamalar ise retici olmayan tketimdir. Devlete yaplan harcamalar retim ve sosyal hayata harcanrsa refah gelir, hem isizlik hem de enasyon ortadan kalkar. Bu nedenle demokrasi iktisadi mcadele iin de temel bir hedef olarak ortaya kyordu. *** styap blmn burada bitiriyoruz. Bu blmde ifade edilen sorunlar ve yaklamlar bundan sonraki evrimimizin motoru olacakt.
Snar
Daha sosyoloji blmnde okurken, iki farkl tartmadan hareketle snf tanm sorunuyla karlamtm. Sosyolojide anket ve rnekleme teknikleri zerine derslerde, alt, orta ve st gelir dzeyinden snar gibi ayrmlara itiraz etmi ve bunlarn snflara deil, gelir dzeylerine tekabl ettiini, snarn ekonomik ilikiler iindeki yere gre belirleneceini savunmutum. Okuldaki, iportaclar arasnda hemerilik balaryla etkili olan Konyal birinin, Trkiyede iilerin devrimci olmad, Anadoludaki kylden daha iyi yaad, en kt durumda olan kyllerin daha devrimci olduu trnden grleriyle tartrken de benzer bir sorunla karlamtm. Bizzat gzlemlerimden hareket ederek yoksullukla devrimcilik arasnda dorudan bir iliki yoktur, hatta ar yoksulluk insan tm teslimiyete de gtrebilir; ii snfnn devrimcilii yoksulluundan deil, onun modernliinden ve ekonomideki yerinden gelir diye dnyordum.
168
Bunlar elbette salam hareket noktalaryd, ama Marksist snar teorisini sistemli olarak incelememitim. ncelemeye baladmda hayretle unu grdm: Marks bizlere tpk bir styaplar, bir mantk, bir estetik, bir politika teorisi brakmad gibi, byk harerle bir snar teorisi de brakmamt. Bu da onun eserlerinde rtk olarak bulunuyordu. Geri Leninin genel bir snar tanm vard, ama bu snardan ziyade, snf, zmre ve tabaka gibi tm toplumsal blnmeleri kapsayan ok genel bir tanm olmaktan teye gitmiyordu. Marksizm snf mcadelesi retisi olarak biliniyordu. (Ki byle deildi, snf mcadelesini kabulnn Marksist olmak anlamna gelmeyeceini de bizzat Markstan renmitik) Komnist Manifesto, imdiye kadar btn toplumlarn tarihi snf mcadelelerinin tarihidir diyerek tarihi alt st eden satrlarla balyordu, ama snfn ne olduu hakknda ortada derli toplu bir tanm ve teori bulunmuyordu. Her zaman olduu gibi yine Kvlcml bize bu konuda da yol gsteriyordu. Nasl Lenin Devlet ve Devrimde, Marksn eserlerinde dank ve rtk olarak bulunan devlet teorisini byk harerle yeniden yazm ise Kvlcmlda bize snf teorisini derli toplu brakmt. Genel Olarak Sosyal Snar, Trkiyede Snar ve Politika gibi eserleri, Marksist snf teorisini sistematize etmekle kalmyor, ayrca onu gelitiriyordu da. Kvlcml, nce metodolojik olarak Tanmn metodolojik snrllklaryla balyor ve tanmn dar kapsaml bir bilim erevesi olduunu belirttikten sonra snar bir prose (olu, gidi) olarak ele almaya alyordu. Snar modern retimle ve dorudan ilikili insan kmeleri olarak tanmlyordu. Onlarn konum ve karlarnn farkl snar oluturduunu belirtiyordu. Ama bir adm daha atyor, modern olmayan veya modern retimle dorudan ilikili olmayan kmeleri snf kavramndan ayryor ve onlara Tabakalar diyordu. Ama burada da kalmyor, bir adm daha atyor ve snarn kendi iinde de blnmeler olduundan hareketle, bu blnmeleri ifade eden Zmre kavramn gelitiriyordu. Bylece Snf, Zmre ve Tabaka kavramlarn netlie kavuturuyor, byk harerle bir snf teorisinin temellerini atm bulunuyordu. Ama Kvlcml burada da kalmyordu. Snar olu halinde ve karlkl ilikileri iinde deerlendiriyordu. rnein, gemiin kalnts Tefeci Bezirgnln, Trkiyede somut arl bakmndan bir snf karakteri tadn sylyordu. Keza, aslnda tabakalar olarak deerlendirilebilecek
169
Demir Kkaydn
olan Devlet snarnn da neredeyse bir snf gibi hareket ettiini sylyordu. Bunlar aslnda Marksist teoriye yaplm muazzam katklar oluturuyordu. Ama ne yazk ki kimse bunlar bilmiyor, bu kavramsal aralar kullanmyordu. Kvlcmlnn katklar burada da kalmyordu ve ok daha derinlere gidiyordu. Sorun uydu: Marksn formlasyonuna gre, retici Gler ve ona bal olarak retim likileri deiimleri sonucu varolan styap veya onun hukuki ifadesi olan Mlkiyet likileri ile elitiinde, toplum bir devrim dnemine giriyordu. Ama bunlar yapsal kavramlard. Dolaysyla burada yle bir sorun vard: Bu yapsal kavramlar nasl oluyordu da tarihsel deimelerin zneleri haline geliyordu? retici Gler tfei, krei ele alp kendine uygun Mlkiyet iliiklerini kurmak iin styapy ykmyordu. Bunlar toplumun yapsn analiz eden kavramlard. Ama tarih somut insanlarn, somut glerin eylemiyle gerekleiyordu. Bu yap ile zne arasndaki iliki nasl kurulabilirdi? retici Gler ve retim likilerinin (yani ekonomi temelinin) styapy deitirmesi somut snarn eylemiyle gerekleiyordu. Yani snf mcadelesi bu elikinin znelerle ifadesiydi. Bir bakma snar, bu ekonomi ve styap arsndaki sava yrtyorlard onlar namna. Bu durumda, ekonomi temeli, devrimci snarn eyleminde; mlkiyet ilikileri veya styap da gerici snarn eyleminde ifadesini buluyordu. Bu yaklam modern tarihi aklarken pek bir teorik sorun oluturmuyordu. i snf hem modern ekonomi temelinin rnyd, hem de bizzat kendisi en byk retici gt. Peki, snfsz toplumlarda da bu temel ve styap arasndaki eliki olduuna gre orada devrimler olmu muydu? Elbette olmutu. Ama bunlar bugnk anlamda bir devrime, yani bir iktidar deiikliine yol amyorlard, nk iktidar yoktu. Deiim bir alt stlk ve snf atmalar olmadan oluyordu. Snfsz ve devletsiz toplumdaki evrimler bir bakma omurgal hayvanlarn evrimi gibiydi: Onlarn hayatlar da belli evrelerden geer, ama bu byk krlmalar gerektirmez. Ergenlik sivilceleri karlr, vb. Sn toplumlarn evrimi ise kabuklu hayvanlar ya da bceklerin evrimine benziyordu. Kabuklu hayvanlar veya bceklerde, bir aamadan dierine gei sancl olur, her aama yklmas, paralanmas gereken belli bir biim iinde yaanr. Istakoz bydke, eski kabuunu atmak zorundadr. Kurtlar kozada kelebek olup, kozann kabuunu delmek zorundadr. Egemen sn170
fn karnn devlet denen bir koza, bir kabuk oluturmas nedeniyle sn toplumda devrim, bir iddet o kabuu krma unsuru ierir. Mlkiyet veya styap ilikilerini korumak egemen snf ve onun devletinin karna olduundan, styap devlet denen ziki bir kabuk biiminde sabitlenir. Ekonomi temeli ve retici gler de devrimci snf ve onun eyleminde, o kabuu krmak zorunda olan zneyi ve gc oluturur. Bu modern toplumda aklaycdr. Ama sn toplum sadece kapitalizm deildir. Kapitalizm ncesi uygarlklarda da sn toplumlar vardr. Ama orada birka sorun birden ortaya kar. Antik tarihte devrimci snf yoktu ve retici gler neredeyse hi gelimiyordu. Tarihteki kleler veya serer veya kk kyller hibir zaman bir devrim yapamamlard ve bir iki istisnada iktidara geldiklerinde (inde Taiping, Irakta Karamtalar) yktklarndan daha farkl bir dzen kuramamlard. Ama daha da nemlisi, tarih boyunca retici Gler neredeyse hi gelimemiti. Marksn nermesinde ise, retici glerin gelimesi, her zaman olan ve kendiliinden gerekleen bir gidi olarak ele alnyordu. Bu ise en azndan Antik Tarihe pek uymuyordu. retici glerin hzl geliimi unun uras bir iki yzyllk, kapitalizmle birlikte ortaya km istisnai ve yeni bir olguydu. Bu olgular ve tarihsel gidi, Marksn, o retici gler gelimelerinin belli bir aamasnda var olan retim ilikileriyle elikiye derler nermesi ile nasl uyuacakt? te yandan yine Marks ve Engels, Komnist Manifestonun daha ilk satrlarnda, snf mcadelesinin her zaman devrimle deil, atan snflarn kyle de sonulanabileceini sylemilerdi. Kapitalizm ncesi tarihte olan da byle bir eydi. Antik tarih bunu bir yandan doruluyor, bir yandan da yalanlyordu. Evet, antik tarih boyunca istisnasz olarak, uygarlklardaki snf atmalar bir devrim ile deil, bir k ile sonulanmlard. Buraya kadar dorulanm grnyordu. Ama o k kendiliinden olmuyor, barbarlar (komn) eliyle oluyordu ve medeniyeti ykan barbarlar, ayn zamanda yeni bir medeniyeti veya imparatorluu kuranlar oluyordu. Yani kn kendisi ayn zamanda bir devrim idi ve bu devrimi yapan da ezilen snar deil, barbar kavimler oluyordu. Buna daha doru ifadeyle Komn de denebilir. Yani kapitalizm ncesi uygarlklarn yedi bin yllk tarihinde barbarlar, modern tarihte devrimci snfn, burjuvazi ve proletaryann yapt ii yapm oluyordu bir bakma.
171
Demir Kkaydn
Bu olgudan da ok daha ciddi ve temel bir teorik sorun kyordu. Gerek burjuvazi, gerek proletarya varolan retim ilikilerinin ortaya kard, ama ayn zamanda o ilikilerle atmal glerdi ve onlarn devrimciliklerinin nedeni znde buradan kaynaklanyordu. Yani proletarya kapitalizmin ortaya kard bir g, burjuvazi feodalizmin ortaya kard bir g olduu, yani iinde gelitii sistemden daha ileri olduu iin iinde gelitii retim biimini ykacak potansiyellere sahipti ve bu eilimi tayordu. Ama antik tarihte devrimi yapan barbar kavimler, brakalm var olan retim ilikilerinin ortaya kard bir snamay bir yana, aslnda ok daha geri bir retim ilikisini ve retici glerin daha geri bir aamasn temsil ediyordu. Nasl oluyordu da daha geri retici gleri ve ilikileri temsil eden barbarlar kapitalizm ncesi tarihteki devrimleri yapyorlar; ncekinden daha karmak bir uygarlk kuruyorlar veya ona bir taze kan veriyorlard? Eer Marksn nermeleri doruysa (ki bunlar Tarihsel Maddeciliin temel nermeleriydi) bu olguyu o kavram ve nermelerin iine sdrma olana yoktu. Ama Marks o nermeleri btn tarih iin ifade ettiinden, en azndan antik tarihte geerli deildiler ve dolaysyla tm tarihi ve toplumu aklayan bir teorinin nermeleri olarak yanltlar. Bu sorunlar bir bakma yirminci yzyln banda zikilerin karlat a ilikin gzlemlerden kan sorunlar gibi sorunlard Tarihsel Maddeciliin tarihi bakmndan. Ama dnyadaki Marksistlerin hi birisinin ne tarihle ne de tarihsel gidi ile ilgisi; ne de bu gidiin yasalar hakknda tezler gelitirmi Kvlcml ile ilgili bilgisi olmadndan dnyada, galiba bizim dmzda hi kimse bu sorunun farknda bile deildi. (Bu nedenle dnyadaki Marksistlerin hi birisi bu sorunlara kafa yormak bir yana, bu sorunlarn varlndan bile haberdar olmadndan bir literatr yoktur. Bizim bu konularda yazdklarmz ise bir kk grubun yaynlarnda kalm, orada bile anlalmam ve kimileri anlamadklar o deinmelere dayanarak kendilerine kk mahller kurmaya kalkmlardr.) te Kvlcml, Tarih, Devrim, Sosyalizmin daha ilk satrlarnda bu sorunlarla yzleiyordu. Marksn satrlar, modern tarih ve tm insanlk tarihinin genel eilimi gz nne alndnda aklayc grnyordu: Ama yedi bin yllk uygarlklar, sn toplumlar tarihi gz nne alndnda kavramlar yetersiz kalyor ve olgular karlamyordu. Bu bakmdan, kavramlarn ve teorinin yle formle edilmesi gerekiyordu ki, hem Marksn formlasyonunu dorulasn, hem de kavramsal i tutarlln yitirmeden yedi bin yllk tarihin hareketini aklasn.
172
Kvlcml bu soruna retici gler kavramn allmtan daha farkl yorumlayarak bir zm getiriyordu. Hareket noktas Engelsin bir mektubuydu. Bu zm aa yukar yle zetlenebilir: Marksn yukarda sz edilen satrlarnda, retici gler ile kastedilen esas olarak tekniktir. Ama Engels bir mektubunda, Corafya, Teknik, nsan ve Gelenekleri retici gler olarak sayar. Devrimci snfn kendisinin en byk retici g olduu ynnde ifadeler zaten vardr. Bunlardan hareketle Kvlcml, retici gler kavramnn alann teknikle snrlamyor ve tarih, teknik, corafya, insandan oluur diye tanmlyordu. Bunlar da kendi iinde aktif ve pasif; canl ve cansz olarak snyordu. retici gleri oluturan bu drt unsur bir bakma, hcre ekirdeindeki DNA molekllerinin olutuu drt harf gibiydi veya atomun ekirdeindeki proton ve ntronlar gibi. Bunlarn her birinin farkl kombinasyonlar nasl elementlerin veya canllarn sonsuz eitliliini aklayabiliyorsa bu drt retici gcn farkl kombinasyonlar toplumlarn sonsuz eitliliini aklayabiliyordu. Ama bu ayn zamanda antik tarihte retici glerin gelimemesi ve devrimci snf olmamas sorununa da bir cevap oluturuyordu. Evet, teknik gelimemiti, ama tek retici g teknik deildi ki. Keza devrimci snf yoktu, ama barbarn (komn) geleneinden gelen kollekif aksiyon da tpk modern toplumda ii snfnn en devrimci g olmas gibi bir retici gt. Bylece retici gler kavramnn ierii Engelse dayanarak yeniden tanmlanarak hem tarihte tekniin gelimemesi hem devrimler olmas, ama bu devrimlerin ezilen snar eliyle deil, barbarlar eliyle yaplmas; hem barbarlarn daha geri bir retim ilikisi ve teknik dzeyi temsil etmelerine ramen devrim yaplar; hem de Marksn btn bu olgularla eliir grnen nszdeki yaklam; bir tek kavram sistemi iinde birletirilmi ve Tarihsel Maddeciliin en temelindeki nermeler kurtarlm bulunuyordu. Yani snf sorunu, antik tarihte devrimleri snarn deil, barbarlarn yapmas, Kvlcmly retici gler kavramn gelitirmeye gtrmt. *** Ama Kvlcmlnn snf teorisine katks burada da bitmiyordu. Daha nce farkl retim ilikilerinin birbiriyle ilikisinde Kvlcmlnn, allmn ok dnda bir yntem gelitirdiini aklamtk. Yani sonra gelen retim biimi, ncekini yok etmiyor, hatta onu glendirebiliyor, onunla bir sembiyoz yaama geebiliyordu.
173
Demir Kkaydn
Yani rnein, Trkiye nans kapital egemenliinde olduu iin tefeci bezirgnln tasye olmad ve nerdeyse bir snf gc kazand, dolaysyla allmtan farkl olarak, tam da nans kapitalistler zmresi iktidarda bulunduu iin demokratik devrim yapmak gerekiyordu. Tarihe birbirini izleyen farkl retim biimleri ve snarnn ayn zamanda bir arada ve ortak yaamn ve bunlarn karlkl etkileri iinde bir sistem oluturmas tarzndaki metodolojik yaklamn daha da gelitiriyordu. zellikle Kadn Sosyal Snfmz adl eserinde. Bu eserinde, daha dnyada feminist literatr bile ortaya kmamken, kadnlar bir snf olarak da tanmlyordu. Tarihe birbirini izleyen komn, antik uygarlk ve modern kapitalizm, Trkiyenin toplumsal yaps ve snf ilikilerini analiz iin ayn zamanda ve birbiri ile ilikileri iinde ele alnyorlard. Kyler komn, kasabalar tefeci bezirgn sermaye egemenliinde klasik uygarlklar, byk ehirler kapitalizm gibiydi. Ky ve kasaba ehrin; kyler kasabann bir i smrgesiydi. Bunlarn her birinin ve kyn i smrgesi de kadn olarak ortaya kyordu. Kadnn bu durumunun, dier ezilenlerin davranlarn nasl etkiledii ve bunun yol at zorluklar, komplikasyonlar ve olanaklar gsteriliyordu. rnein, bu hem btn gericiliin neden hep kadn sorunun ardna gizlendiini; niye namus elden gidiyor bayrana sarldn; Namusun da ezilenlerin klesi olduunu; onlarn bu kleyi kaybetmemek iin dierlerinin klesi olmay kabullendiini aklyordu. Ama ayn zamanda kadnn nasl btn devrimlerin patlatc gc olduunu da aklyordu. Ve burada, snf yine tarihsel somutluu iinde bir anlama sahip oluyordu. *** Ben de Kvlcmlnn bu katksn mantk ve ideoloji balamnda ulatm baz sonularla birletirip, snarn varlna tarihsel bir boyut ekliyordum. Bu iki ynlyd. Birincisi, Dncede skolstik, metazik ve diyalektiin kendi iinde de bir evrim geirdii; toplum biimlerinde komn uygarlk ve kapitalizmin bir de kendi iinde evrim geirdii sonularna ulamtm. Bunu olduu gibi snara da aktarabiliyordum. Snar da kendi iinde belli bir evrim geiriyorlard. Yani snf deiken bir eydi. i snf ekonomik ilikiler bakmndan hep ayn idi, ama somutta, manfaktr dneminin veya ar sanayi dneminin veya patlarl motorlar dneminin (o zamanlar Fordizm
174
kavramndan haberim yoktu) iileri farklyd. Bunlarn rgtleri ve partileri farkl karakterler tayordu. Sadece iiler deil, kyller de deiiyordu. Ekonomik bakmdan ayn ilikiler iinde olsalar da, tarlasn kzle sren kyl ile traktrle sren kyl; okula gitmi kyl ile hi okula gitmemi kyl ayn deildi. Bizlerin analizleri hep Marksn, Leninin bu snara ilikin dediklerine dayanyordu. O zamandan beri onlar hi deimemi gibi ele alyorduk. Snarn bu yeni zelliklerini analiz mcadele bakmndan ok nemliydi. Ama tarihsel boyut sadece snarn deiiminden ibaret de deildi. Temel snar ayn zamanda bir arada bulunan farkl retim biimleri ve tarihsel aamalar gibiydiler. Dolaysyla bu onlarn mantk ve metotlarn; stillerin de belirliyordu. Yani snf kavramna bir de tarihten kaynaklanan kltrel boyut getiriyordum. Bu boyut da onlarn karlarn deil, ama karakterlerini belirliyordu. Bir snfn kar ile karakteri ya da ideolojisi arasnda daha karmak bir iliki vard. Baz snarn karakteri, karnn nerede olduunu bilememek olabilirdi. Bu yaklama gre, kk burjuvazi, bir bakma kapitalizm ncesi retim biiminin yadigr olduundan, burjuvazi karsnda, medeniyet karsndaki barbar gibiydi. Yani iktisadi ilikiler asndan proletarya ve burjuvazi arasnda yer alan ve proletaryann mtteki olan kk burjuvazi, tarihsel, mantksal ve ideolojik olarak proletaryaya burjuvaziden daha uzak bulunuyordu. Buna karlk, proletaryann karsndaki burjuvazi, tarihsel, mantksal ve ideolojik olarak proletaryaya kk burjuvaziden daha yakn bulunuyordu. Bylece snarn sadece bir ekonomik konumlanla deil, ayn zamanda bu tarihsel ve kltrel konumlanla ilgili bir boyutu olduu sonucu ortaya kyordu. Bu da zellikle modern ii snf ve kk burjuvazi arasndaki ilikilerin o ok karmak yapsn aklamakta ok ac oluyordu. rnein, kk burjuvazinin siyasi rgt ve hareketlerinin neden skolstik olduu; ideolojik olarak neden sekter olduu; kolayca blnd; niye programatik bir alm koyamad; sosyalizme kk burjuva sosyalizminden bir tek bile teorisyen gelmedii; gelenlerin niye hep sapttklar; niye byk teorisyenlerin burjuva kltrnden ve bununla ciddi i hesaplamalardan kt, vb., hemen bir kolay anlalabilirlik kazanyordu. Snar balamnda tarttm sorunlar ve ulatm sonular zetle bunlard.
175
Demir Kkaydn
Ekonomi Temeli ve Ekonomi Politik

Toplumun ekonomi temeli, daha lise son snfta TP Karyaka lesine gitmeye baladmda bile temel ilgi alanm oluturuyordu. O zamanlar Hindistanda alk vard ve alk Hintlilerin inekleri kutsal sayp yememeleriyle aklanyordu. in ilginci bu genel, yaygn bir grt. Daha o zamanlar bu tr aklamalara kar aln temelinde inekleri kutsal grp dokunmama deil, Hindistanda yaygn olan tefecilikle ve toprak aal olduunu sylyor ve yle bir argman getiriyordum: Bu aklama yarn, br gn Trkiye veya halknn ou Mslman olan bir lkede alk olursa, bunu domuz yememekle aklamak gibidir. Ayrca domuz ok daha hzl reyebilen ve her eyle beslenebilen bir tr olduundan, bu aklama ok daha ikna edici olabilirdi. Daha hapse girmeden ekonomi ile ilgili olarak ne kmsa okumutum. niversitede ilk senemde, Adam Smithin Milletlerin Zenginliini dev olarak alm ve okumutum. Ayrca elbette ekonomi politik ile ilgili dier kitaplar, Jean Baby, C. Bettelheim, P.M. Sweezy, P.A. Baran, Oscar Lange gibilerini ve tbii Marks, Engels, Lenin, Kvlcmldan ne kmsa okumutum. Genel olarak sosyalistlerde hep iki eilim gryordum ve bunlarn ikisini de yanl buluyordum. Elbet btn sosyalistler ekonomik temelin belirleyiciliini sylyorlar ve neminden bahsediyorlard ama iliyatta yle davranyorlard: Bir tarafta neredeyse somut ekonomik ilikiler ve onun zerinde ykselen snar zerine hi aratrma yapmayan, kafa yormayan, hep speklatif ve felse alanlarla uraanlar. Bunlar altml yllarda Mao ve elikiler zerine tartmalarnda grlyorlard. Yetmili yllarda da bu gelenek daha rane ve ince bir biimde devam ediyordu. Bunun Trkiyedeki en etkili kayna Birikim dergisi idi. Tipik rnei Althusser ve evresinde grlen bu yaklam, ekonomi ile hi ilgili olmad gibi, sosyolojik olmaktan ziyade felse idi. (Yani Tarihsel maddeci deil speklatif) Esas olarak hep skolstik bir karakter tayordu. Bunun ztt gibi grnen dier eilim ise neredeyse gazetelerin ekonomi sayfalarndaki haberlerden veya daha sostike olarak sermayenin yeni rgtlenme biimlerinden hareketle politik gelimeleri anlamaya kalkan ekonomik materyalist veya mekanik materyalist denebilecek bir eilimdi. 12 Mart dneminde bir ara hapishanelerde toplu halde cinnet geirenler veya o dnem yaynlanan Erol Toyun mparatoru gibi romanlar bu eilimin en
176
tipik rnei idiler. zellikle TP, TSP, TKP gibi reformist ve burjuva sosyalist partilerde bu eilimin ok gl olduu grlyordu. Bu iki eilimde aslnda her zaman birbirini besliyor ve birbirine de hzla dnebiliyordu. Politika ve ideolojinin nispi zerklii kavray bunlarda hi bulunmuyordu neredeyse. rnein, OYAKn ekonomide artan neminden hareketle 12 Mart ve onun karakterini aklamaya alyorlard. Bunlar neredeyse her zaman yanl, sama ve mekanik bulduum aklamalard. Bence toplum denen organizma ok karmakt. Bir insan vcudunda bile organlarn ilikisi korkun karmaklk arz ederken, toplum gibi ok daha karmak bir organizmada bu tr aklamalara ancak glnebilirdi. Hatta ben, bunlarn tam tersine, genel olarak, styapdaki gelimelerden hareketle ekonomi temelindeki deimelerin daha iyi anlalabileceini dnyordum. Hem bilimin baykuunun akamn alaca karanlnda tmesine karlk, sanatn blbl sabahn alaca karanlnda tt iin; hem de siyaset, Leninin deyimiyle younlam ekonomi olduu iin. Dolaysyla ekonomi ile snar ve styap ilikisinde esas olarak neredeyse yaygn olan btn yaklamlardan farkl ve tam ters bir durumdaydm. *** Ama ekonomi temeli alannda u iki teorik problem kafam ok kurcalyordu. kisi de yine tarih ve azgelimilik ile yani son durumada strateji ve snf ilikileriyle ilgiliydi. Trkiyede prekapitalizm, yani kapitalizm ncesi toplumsal ilikiler hep toprak mlkiyeti balamnda ele alnyordu. Yani byk topraklar ve bunun altrlma biimleri. Buradan da kapitalist iftlikler mi yoksa prekapitalist feodal beylikler mi? Tartmasna varlyordu. Bu sonular da devrim stratejisini belirlemekte kullanlyordu. 1970lerin bandaki blnmelerde bu yntemden hareketle Trkiyenin yar-feodal olduu sonucu karlyor oradan da ehirlerden krlarn kuatlmas ve gerilla stratejisine ulalyordu. Ne var ki, yetmilerde bu eilim tersine dnmt, bu hareketlerin hemen hepsi Trkiyede kapitalizmin yaygnlna vurgu yapmaya balamlard ve buna bal olarak gerillacl terk etmilerdi. Ama bunlarn unuttuu prekapitalist bir sermaye biimi ve onun gc ve egemenliiydi. Soldaki bu genel eilimin karsnda, Kvlcml hep Tefeci Bezirgn sermaye ve snftan sz ediyordu esas olarak. Gerekten de Trkiyede byk toprak sahiplii olduka az grlyordu. Elbette Batda byk kapitalist iftlikler vard, Douda da kapitalizm ncesi ilikilere dayanan bir yn kyleri olan aalar. Ama bunlar genel tablo iinde ayrks duruyorlard.
177
Demir Kkaydn
Esas egemen olan kk reticilerdi. Kylleri rgtlemek iin bunlardan yola klmas gerekiyordu. Bunlarn taleplerine ii snf bir cevap vermeliydi. Bu kyl tabakasnn esas sorunu da tefeci bezirgnlard. Gerekten de Trkiyenin neresine gidilirse gidilsin, daha TP zamanndaki faaliyetlerde bile grmtm ki, esas gericilik bu tabakadan geliyordu. Altn dili, kasabaya gelen kylnn genellikle borlu olduu; ayn zamanda bir benzin, motor, zirai ila rmasn acentesi olan bir eraf tabakasyd bu. Somut olarak gzle de grlyordu. Egemen partiler, bu tabaka araclyla emekileri kendi egemenlikleri altnda tutuyorlard. Bunlar burjuvazi ile kartrmamak gerekiyordu. Tefeci Bezirgnlk bunlard. Ama ortada ok garip bir durum da vard. Marks-Engels esas olarak kapitalizmle ve douuyla urat iin ve o zamanlar kapitalizm gittii yerlerde prekapitalist sermayeyi tasye ettii veya dntrd iin, onlarn eserlerinde bu sorun yoktu. Ama dier Marksistlerin eserlerinde de bu tabakadan bahsedildii hi grlmyordu. Ayrca bu sermaye modern ticari sermaye gibi kavranyordu, yani tefeci bezirgnlk ticaret burjuvazisi gibi anlalyordu. in kts Trkiyedeki sosyalistlerin nerdeyse tamam da tefeci bezirgn sermayeyi, modern kapitalizmde gelirlerinin kayna iinin rettii art deer olan faiz getiren sermaye ve ticari sermaye ile kartryorlard. Tefeci bezirgn sermaye binlerce yldr vard, ama bunda art deerin kayna retim deil, deiimdi, dolaysyla deerin altnda alp, stnde satmakt. Btn antik tarih de buradan kmaza saplanyordu. Bu sermayenin geliimi, retimle ilgisiz olduundan hem tekniin geliimiyle ilgili deildi, hem de retenlerin yoksullamas ve retimin gerilemesi sonucunu douruyordu. Modern sermayeden farkl olarak bu sermayenin gelitii yerde retim geriliyordu. Tefeci bezirgn sermaye sorunun daha iyi anlamak iin Kapitali bir de bu adan okumutum. Ama hemen u grlyordu ki, Marks Kapitalde bunun Nuh zamanndan kaldn, modern kapitalist sermaye ile zt karakterini, hrszlk, korsanlk, sava ve dolandrclkla ilikisini ak ak belirtmesine ramen konusu bu olmadndan, bunun tarihin gidiine etkisini ele almamt. Ayrca o dnemde az gelimilik ve emperyalizm gibi sorunlar olmadndan, Marks kapitalist ilikiler gelitike bu sermayenin yok olacan var saymt. Ne var ki, emperyalizm aamasnda bizzat modern sermayenin kendisi gericileince, bu kadim gerici sermayede bir mttek bulmutu. Bunlar eski elikili uzlamaz karakterlerini deitirmiler ve sembiyoz bir yaama balamlard.
178
Bylece Trkiyede kapitalizmin nans-kapitalizm olmas, hatta gelimi lkelerde savatan sonra gelien tekelci devlet kapitalizmi olarak domas ile ayn zamanda geri bir lke olmas paradoksu da bylece kolayca aklanabiliyordu. Ama garip olan bu aklamann neredeyse sadece Kvlcml ile snrl olmas, baka kimsenin neredeyse bunu hi sorun etmemesiydi. yle grlyordu ki Marksn bu sermaye ile zel olarak ilgilenmemesi ve sermayenin ortaya k ve geliiminin soyut tarihsel hareketini incelemesi, bu ok zgl ilikinin dolaysyla da Trkiye ve onun gibi geri lkeler sorununun anlalmamasna yol ayordu. Tpk az gelimilik gibi bu sorun da Marksta bulunmuyordu. Marks kapitalizmin niye urada doup da burada doduunu, niye u ada deil de bu ada doduunu sorun etmiyor ve bunu aratrmyordu. Ama Trkiyedeki sosyalist hareketin sorunu tam da buydu. Marks, kapitalizmin ortaya kmas iin soyut bir tarihsel n koul aratryordu. Bunun iin iki koul gerekiyordu. zgr igc, yani topraktan kopmu, i gcn satmaya hazr insann varl. Bir de Sermayenin birikmi olmas. Bu sermaye birikiminin nasl korsanlkla olutuunu gsteriyordu. Keza kyllerin nasl topraklarndan da srldn gsteriyordu. Ama bu, kapitalizmin soyut olarak doumunu aklamakla birlikte neden ngilterede ve o ada olduunu aklamyordu. nk rnein, Celali Ayaklanmalar devrinin Osmanlsnda tefeci bezirgn sermaye de vard, Celali olmu, topraksz kalp isyanc olmu zgr igc de. Hatta eski Romann cretli askerlerine benzeyen Yenierilikte olduu ve Marksn dikkati ektii gibi crete dayanan ilikiler bile vard. Ama Osmanlda kapitalizme geilememiti. Eer sorun retici glerin gelime dzeyi ise, Osmanl ile o dnemin ngilteresi arasnda bu bakmdan pek byk bir fark da yoktu. Keza ngilteredeki sermaye birikimi de dier kapitalizm ncesi birikimlerden bir farkllk gstermiyordu. Kartacallar, Fenikeliler, Mekke eraf, Venedikli tccarlar bunlarn hepsi de servetlerini korsanlkla, yamayla, savala ele geirmilerdi. Uzak d ticaret iin Dou Hint Kumpanyas gibi kendilerine gre byk kumpanyalar kurmulard. Muhakkak ki o zamanlar da ias etmi kyller vard. Ama btn bunlar modern kapitalist sermayeye dnmemi ve dnememiti. Sorun nasl olup da dnt idi. Marksn soyut analizinde bu dnme bir zorunluluk gibi grlyordu. Genel olarak tarihe baklnca meta ilikilerinin srekli bir yaygnlamas grlyor ve bunun da bir noktada nitel bir sramaya vard dnlebiliyordu. Ama sorun, somut olarak kapitalizme niye baka yerde deil de
179
Demir Kkaydn
ngilterede veya niye baka zamanda deil de orada geilebildii olarak koyulunca, daha nce retici gler bahsinde de grld gibi ekonomi politiin kendi yasalar asndan bunu aklama olana bulunmuyordu. Burada muhakkak ki ekonomi d bir unsur nemliydi. Kvlcml bunun lkel Sosyalizm olduun sylyordu. Gerekten de bu aklayc oluyordu. En azndan balanty gsteriyordu. te Japonya ve ngiltere ve medeniyete daha az bulam Kuzey Avrupa kapitalizme gemiti. Buna karlk medeniyetlere bulam dnya kapitalizme geememi, az gelimi olarak kalmt. Keza bu Gney ve Kuzey Amerika zt geliimlerin de aklar grnyordu. Tarih yle bir paradoks ortaya koyuyordu: Prekapitalist tefeci bezirgn sermaye, modern sermayeye zt karakterde ise ve onun gelitii yerde dieri geliemiyorsa, nasl oldu da kapitalizme geildi? ok gl olduu yerde geilemez, nk zt karakterdedir; az gelitii yerlerde ise yine geilemez, nk gerekli sermaye birikimi yoktur. Bu nasl mmkn oldu? Bu soru tpk modern ziin veya biyolojinin karlat temel sorulara benziyordu. rnein, eer evren her yerde ayn karakterde, yani homojen ise byk patlamada madde kadar anti madde olmas ve bunlarn da birbirini yok etmesi gerekir ki, bu da bildiimiz evrenin olmamas ve bizlerin bu soruyu soramamas demektir. Sorabildiimize gre kurald bir durum olmas, simetri ilkesinin krlm olmas gerekir. Benzer bir duruma biyolojiden de rnek verilebilir. Her DNA srekli tpksn yarattna gre, nasl olmaktadr da milyonlarca farkl canl bulunmaktadr? Demek ki, bu simetri ilkesi bir yerlerde krlmakta ve bizzat bu krlmann kendisi (mutasyon) canllarn evrimini olanakl klmaktadr. te ngilterede olan byle bir durumdu. Nasl canllarn eitlii veya evrenin varl temel bir ilkenin ihlali ile mmkn oluyordu ise toplumda da yleydi. Ekonomi politiin kendi yasalarndan hareketle kapitalizme niye urada u zamanda geildii veya baka yer ve zamanda gelimedii aklanamazd. Bu gei, belli koullar da gerektirirdi. Bunu da yle bir benzetmeyle aklyordum: Canllar hetotrof ve ototrof olarak, besinini dier canllardan salayan ve besinini kendi reten olmak zere iki blme ayrlmaktadr. Hetotroar dier canllar yediinden, hayatn douunda ilk canlnn yiyecei ototrof canllar olmad iin ilk canlnn yiyeceini kendi reten, bir canl olmas (ototrof) gerektii dnlmtr ilk nceleri. Ama biraz dnlnce ilk canlnn hetotrof olmas gerektii, yani enerjisini dardan almas gerektii ortaya kar. nk aksinin devri daim makinesi yapmaya kalkmaktan bir fark da yoktur. Bugnk teori
180
de byledir zaten. lkel atmosferdeki yldrmlar, vb., bir organik molekllerden oluan orba yaratmtr. lk kendini reten molekl bu hazr daha nceden kullanlm ve yksek molekllerde rgtlenmi enerjiyi hazrlop alm ve canlya srama byle salanabilmitir. Toprak ekonomisine dayanan bezirgn uygarlklar meta ilikilerini gelitirerek ve bir dnya pazar yaratarak, meta ilikilerinin yaygnlamasn salayarak, bu dnya pazarna en son girenin sanayi kapitalizmine geebilmesinin koullarn yaratr. Bir bakma dnya, bezirgn uygarlklar araclyla, organik orba haline gelmitir. Ama bu sadece bir kouldur. ngiltereden nce spanya ve Portekiz de uzak d ticaret yapmlard. Ama bunlar modern kapitalizme geemediler. Soygun ve smrden gelenler belki birer servete dnt, ama modern sermayeye dnmedi. ngilterenin fark, orada tefeci bezirgn sermayenin gelimemilii, devletin gszl, yani komnn yaayan gelenei ve gcyd. Bylece komn, sadece tarihsel devrimlerin deil, kapitalizme geiin de anahtar olarak ortaya kyordu. te yandan bu yaklam, o klasik mekanik materyalist yaklamlar bir kenara atyor, eer o mekanik Marksistlerin szleriyle ifade edersek, styap altyapy belirliyordu. lkel sosyalizmin geleneklerinin gc oluyordu kapitalizme geii salayan. Bylece, bu yaklam sadece tarihe birbirini izleyen emalar olarak bak deil; allm mekanik altyap styap yaklamlarn da havaya uuruyordu. Geri lkeler olan eski uygarlk beiklerinde kapitalizme geilememiti, nk oralarda tefeci bezirgn sermaye ve devlet ok gl idi. ngilterede ise, korsanlkla ilk sermaye birikimi (Drake) ve uzak d ticaret kanalndan (Dou Hint kumpanyas) klasik uygarlklarda olduu gibi toplumun kann iliini smrme olana bulamadan ve devlet arktaki gibi her eye kadir olma frsat bulamadan kapitalizme geilebilmiti. Yani gerek retici gler kavramnn, gerek ilkel sermaye birikimi, zgr igc ve uzak d ticaret gibi soyut koullarn kapitalizme geii aklayamamas ve bu aklamann ancak ilkel sosyalizm ile yaplabilmesi hem Kvlcmlya olan gvenimi pekitiriyor, hem de allmn ok dnda, o ematik ve mekanik Marksizmlerden ok farkl bir Marksizm anlayn yerletiriyordu.
181
Demir Kkaydn
Politikaya Yneli ve Trokizm

Buraya kadar zetlenen Diyalektik ve Tarihsel Maddecilik zerine, yani metodolojik sorunlar zerine bu younlama, aslnda biraz zorunlu olarak ortaya kmt. 1965lerden 70lere kadar canl ve ykselen bir hareket ve onun rgtsel biimlerinin iinde hatta tam merkezlerindeydik. nce o ilk ykseli yllarnda Trkiye i Partisi (TP); daha sonra Devrimci renci Birlii (DB), Fikir Kulpleri Federasyonu (FKF) ve Trkiye Devrimci Genlik Federasyonu (Dev-Gen); bunlarn yan sra ve daha sonra Yap ileri Sendikas (YS) ve dier ii rgtlenme giriimlerinde hep, canl, genliini yaayan bir hareketin dinamizmini soluyan bir militan ve ou kez de bir ilk saatin iisi olarak yer almtk. Bu dnemde teorik ve politik evrimimiz ok ksa zamanda byk mesafeler kat ediyordu. Ayrca bu evrim yle yapayalnz gereklemiyordu, adeta bir kuan hep birlikte evrimi gibiydi. Ortak tartmalar vard. Biri okuduu bir kitaptaki yeni bir kri, biri bir deneyi, baka biri bir gzlemden kan bir sonucu dierleriyle paylar, bunlar zerine tartlr ve bu tartmalarn verdii yeni ilhamlarla yeni sonulara ulalrd. Bilimlerin ve bilginin gelimesi iin ayn konuya ilgi duyan ve tartan bir evrenin varlna bilim tarihi zerine alm birok aratrmac dikkati ekmitir. Canl bir hareket ve henz bu hareketin paralanmam ve paralansa bile henz her parann kendi iine kapal olmamas; byle bir ortama, dolaysyla hzl ve birlikte bir teorik evrime olanak salyordu. Koca bir kuak adeta hep birlikte reniyordu. Ama 12 Mart darbesiyle birlikte hem kitle hareketi durmutu, hem entelektel ve teorik tartma ortam. Buna ek olarak, eletirilerim nedeniyle rgtl bir evreden de tecrit edilmi bir yalnzla mahkm edilmitim btn 12 Mart dnemi boyunca.54 Bu dnemde bir para canl bir tartma ortam bulup, yine eski ortak dinamizmi yakaladm biricik yer ve zaman belki de Dev-Gen davasndan Davutpaa Klasnda be aylk tutukluluk dnemiydi. Ancak 12 Mart dneminin sonlarna doru bizi tecrit ve fel edenlerle ilikimizi koparp, tekrar kendi bildiimizce yola dzldkten sonra ki bu ayn zamanda 12 Mart sonrasndaki yeni bir ykseliin balangcna da denk dyordu tekrar teori pratik ilikisini bir para olsun yakalar gibi
54 Bu konuda TKP-B ve TSPin Tarihncesinin Tarihine Katk - (Olgular zerine Bir Arkeolojik Kaz balkl yazya baklabilir 182
olmutuk. Ama bu bile canl bir hareketten yoksundu henz. Bu yoksunluun bir nedeni de bu tartmalar yapabilecek ortak birikim ve tecrbelere sahip arkadalarn ounun lm veya hapiste olmasyd. Bu snrl canllk bile birka ay amayan ok ksa bir dnemi kapsar hayatmda. Tutuklanmamla birlikte, politik ve rgtl mcadeleden zorunlu bir uzaklama ortaya kar. Elbette darda olan arkadalarla belli bir ilikim sryor ve zaman zaman oradaki gelimelere mdahale etme denemelerim oluyordu, ama bana srekli olarak, sen ierdesin, darnn koullarn bilmezsin, pratik politikay bize brak, sen teoriyle ura anlamnda szler ediliyordu. Ben de her halde dardaki arkadalardan daha iyi bilemem, haddimi bilmeliyim diye dnp azm kapatyor ve gerekten yukarda ok ematik olarak zetlenmeye allan Diyalektik ve Tarihsel Maddecilik zerine younlayordum. Bana kar getirilen bu argman ister istemez ben de bir lde benimsediimden, kendimi dmann eline esir dm bir sava olarak gryor ve grevimin, Marksizmi daha iyi kavramak iin hapishaneyi bir okul ve imkan olarak grmem gerektiini dnyordum. Verili koullarda, ruha ve bedence salam ve gelimi olarak, mcadeleye daha fazla katk yapabilecek durumda darya kendimi hazrlamann esas grevim olduunu dnyordum. Biraz da bu nedenle, yukarda ele alnan felse ve tarihsel maddecilie ilikin son derece teorik sorunlarda younlaabiliyordum. Ama bu younlama, hareketin ykseldii dnemlerde, hareketin iinde yer aldm dnemlerde olduu gibi bir younlama deildi. Yapayalnz, tartmadan yoksun, el yordamyla, olduka taral ve otodidaktayd zorunlu olarak. Nidede eski altm sekizlilerin kl artklar bulunmasna ramen, artk diller birbirinden ayrlm, ortak tartma ve tecrbe ortam yok olmutu. Her grup kendi iine kapanmt. Byle bir younlama iin Nidenin ortam uygundu. 197478 arasnda Trkiye tarihinin en byk radikalleme ve politikleme dalgasnda, bizler Nidede adeta sakin bir vahada yayor gibiydik. Bu nedenle ben rnein, byle bir dnem yaandnn farknda bile deildim. Tbii 60larn ykseliini yaadmdan ve yaadm ana gemiin nda baktmdan, gerek ykseliin daha ilerde geleceini dnyordum. Spor, yemek ve temizlik nbeti, dergi ve gazeteleri okuma, kitap okuma, biraz televizyon ve tekrar okuma... Nide Cezaevindeki hayatn ak
183
Demir Kkaydn
benim iin douundaki deli ve alayanl dnemleri geride brakm bir nehrin dz bir ovada sakin ak gibiydi. Bu nedenle ok byk emeklerle ok uzun zamanda ok az yol kat edilebiliyor ve bunlarn genellikle somut politik tartmalarla pek bir balants bulunmuyordu. Ve yine bu nedenlerle, dikkat edildiyse bu son anlatlan blmlerde, u politik sorundan hareketle syle bir soruya cevap ararken uradan giderek u sonuca ulatm trnden pek az satr bulunmaktadr. Bu dnemde politikadan uzak mydm? Hayr. Ama yle dnyordum. Kvlcml bize gl bir teori vermi, program, strateji de sunmu. Bunlar en azndan birka on yl boyunca bizlere yolumuzu gsterebilir. Bizim yapmamz doru ve yaratc taktikler, rgtler ve mcadele biimleriyle bunu dvtrmek ve yaymak. Eh, bunlar da pratikle ilgili olduundan elbette dardaki arkadalar daha iyi yapar ve bilir. Kvlcmlnn grleri dou olduuna gre, en azndan var olanlarn en iyisi olduuna ve Marksizmi okuduka, rendike bu kanm pekitiine, okumalarn daima da bunu kantladna gre, er veya ge onun grleri stn gelecekti. Bu karsama ve kany besleyen bir dier neden de, 12 Martn biti dneminde Kvlcmlya genel bir ilgi olmasyd. Ben bu ilginin darda devam ettiini ve edeceini dnyordum. Bu nedenle neredeyse 78e kadar politik gelime ve sorunlardan uzaktm. Dardakiler halleder; insanlar tpk bizlerin yetmilerde kefetmesi gibi Kvlcmly yeniden mendi deneyleriyle kefeder diye dnyordum. Darda alt say kabilen Kvlcm gazetesi araclyla olumu bir evreden ziyarete gelenler de zaten hep iyi eyler anlatyorlard. Darda yaplanlar beni tatmin etmiyor, bir eksiklik hissediyordum, ama bunun zerine gitmiyordum. Dzeltirler kendileri diye dnyordum. Baz kritik durumlarda yazl bir eyler yolluyordum Ama onlar da anlalmyor, yanksz kalyordu. Sonra ekmecelerde unutulduunu renmitim. Ama 1978lere doru, ortaya kan birbiriyle de ilikili iki gelime benim bu somut politik ve rgtsel sorunlardan uzaklm ortadan kaldrd. Birincisi, Ecevitin iktidara geliiyle hapishaneye baka cezaevlerinden 70 sonras devrimcilerin gelmesi; ikincisi, toplumdaki muazzam politikleme ve radikallemeye ramen Vatan Partisinin bymemesi ve krizden krize yuvarlanmasyd. ***
184
1978e doru yava yava dardaki frtnann dalgalar Nideye de gelmeye balad. Baka cezaevlerinden bir sr politik mahkm Nideye geldi. Siyasi ksmn kaplar da ald, dier mahkmlarla i ie yaanmaya baland. Birden bire Nidenin de dardan pek bir fark kalmad. Hala cezaevindeydik, ama cezaevi tam da dars gibi olmutu. Ancak o zaman, dorudan yaant ve gzlemlerle, yava yava ayaklarm suya ermeye, Trkiyede ok derinde bir eyler olduunu anlamaya ve ok nemli bir zamann yitirildiini hissetmeye baladm. Bir anlamda doruydu arkadalarn dedii ve benim de kabullendiim, ben ierde olduumdan dary bilemezdim. Ve gerekten de durumu kavrayamamtm. Ama onlarn anlad ve benim de kabullendiim anlamda deil; pratik politika ve taktikler anlamnda deil, genel olarak, sosyolojik olarak olan bitenin ne olduun anlama anlamnda. Onlar iinde yaadklar halde bunu hibir ekilde gremiyorlard. Kendimi affedemiyordum. Trkiye, tarihinin en ciddi politikleme ve radikalleme dalgasn yaarken ben btnyle bu yllar bouna yitirmi, yukarda aklanan nedenlerle, olan kavramam ve hi bir mdahalede bulunamamtm. *** Buna paralel olarak, dardakilerin bulunduu rgt olan Vatan Partisi bunalmdan bunalma girmeye balamt. Bir trl byyemiyor, aksine klyordu. Bir bakma yllar, alt say km Kvlcmn o ksa zamanda salad birikimi tketmek ve harcamakla geiyor gibiydi. Bu bunalmlar ve bir k bulunamamas istemez bir kurtarc arayna ve zaman zaman yazdm ve yazdm sralar ciddiye bile alnmam eletirilerimin de hakllnn ortaya kmasyla yava yava dediklerime bir ynelie yol am ve bu da beni tekrar politik sorunlara ve aktel politikaya ynelmeye motive edici olmutu. *** Keif ve ilerlemelerin ou, yanl varsaymlara dayanrlar ve onlar sayesinde mmkn olurlar. Kolomb, batya giderse Hindistana ulaaca gibi yanl bir varsaym zerinden yola kmt ve tam da bu yanl sayesinde kefettii yeni bir ktayd. Benzer ekilde Kvlcml, Uluslararas Komnist Hareket (Bunu yazd dnemde nc Enternasyonal) zaten dnya plannda bize yolumuzu gsteriyor, bunu onlardan daha iyi yapacak halimiz yok yanl varsaym185
Demir Kkaydn
na dayanarak grevlerini yle bir uslamlamayla belirlemiti: Biz kendi sava alanmzda baarl olmak iin o sava alann, yani iinde yaadmz ve mcadele ettiimiz lkenin toplumsal yapsn, snf ilikilerini daha iyi tanmalyz. Onu tanyabilmek iin de tarihe ynelmi ve antik tarihin kilidini am; Marks nasl modern toplumun yzndeki peeyi kaldrmsa, o da kapitalizm ncesi toplumlarn yzndeki peeyi kaldrmt. Tbii yapt keier bunlarla da snrl deildi ve modern tarihi, zellikle az gelimilii anlayabilmek iin harika ipular sunmutu. Ama btn bu keier,Uluslararas Komnist Hareket (Bunu yazd dnemde nc Enternasyonal) zaten dnya plannda bize yolumuzu gsteriyor, bunu onlardan daha iyi yapacak halimiz yok yanl varsayma dayanmaktayd. rnein, Sovyetlerdeki yozlamay grm olsa, bir brokrasinin ortaya kp iktidar eline aldn grse ve onunla mcadeleye ynelseydi, muhtemelen bu keierin hi birini yapamazd. Benzer bir yanl varsaym veya varsaymlar dizisi de bizim gerek bu yetmili yllardaki teoriye yneliimizi gerek de sonra bunalmdaki partinin sorunlarna yneliimizin temelinde bulunuyordu. Neydi bu yanl varsaymlar? Bunlar biraz aklamak gerekir. Bizim 70li yllar boyunca younlatmz bu teorik almalarn bir tek hede vard: Marksizmi, dolaysyla Kvlcmly daha iyi tanmak ve renmek. Onlar ne kadar iyi tanr ve renirsek snf mcadelesinde o kadar doru davranabilir ve baarl olabilirdik. Yani grevimizi belirlerken aslnda yanl bir varsayma dayanyorduk. Burada yanl olan, doru kirlerin er veya ge baarl olmann garantisi olduu yolundaki varsaymd. Bu varsaym da aslnda bir yanl anlamadan, pratiin bir teorinin doru olup olmadnn en kesin ls olduu anlaynn, baya ve mekanik bir ekilde toplumsal mcadeleler alanna aktarlmasndan ortaya kyordu. Bu gizli varsaym, ayn zamanda insanlarn davranlarn toplumsal konum ve karlarn deil, kirlerin belirledii gibi bir varsaymn, yani idealizmin dayand temel krin, yedi bal bir ejderha gibi kafasn karmasyd. Bu varsaym ayn zamanda, insanlarn doru kirleri duyunca, onlar kabul edecekleri gibi ocuksu bir varsayma dayanyordu veya burjuva rasyonalizminin bir ifadesiydi. Hlbuki insan karlarna aykr ise matematik aksiyomlar bile tartma konusu olurdu. Ama o zamanlar bunun farknda deildik ve bilmiyorduk, daha dorusu bunun zerine hi kafa yormamtk. Bir krin doruluunun ou kez onun baar ve yaygnlamasnn deil, tam da gzden dme ve itibarsz186
lamasnn nedeni olabileceini (Marks ve Engelste gericilik dnemini anlattklar Almanya balamnda, rnein, Hegele deer verilmemesi balamnda byle birok paragraf da olmasna ramen) tasavvur bile edecek durumda deildik. Okuduumuz kitaplar bize anlatyordu ki, Puddingin tad onu yemekle anlalabilir. Pratik bir teorinin doruluunun lsdr. Bir bilimsel teori doru ise pratikte deneyle kantlanr. Dayandmz teori doru ise uygulamadaki hatalar nedeniyle bir sre iin baarsz bile olsa bu hatalardan arndnda baarl olur ve doruluu kantlanm olur. Burada baar, verili durumda, o grleri savunan hareket veya partinin bymesi, etkisinin artmas, devrimi yapmaya yaklamas anlamna geliyordu tabii ki. Dolaysyla bu balamda yle bir karsama kendiliinden oluuyordu: Kvlcmldan daha derin bir Marksist grmemitik. Keza devrimci hayat da rnekti. O halde onun grlerinin yaylmas, glenmesi ve dolaysyla devrimi yapmaya yaklamas gerekirdi. Ama byle bir olgu grlmyordu Bu durumda o teoriden daha iyisine rastlanmadna ve (dnyada bilmediimiz bir yerlerde daha iyisi olsa bile) Trkiyede gerekten daha iyisi olmadna gre, ortada bir sorun vard. Buradan hareketle Partideki krizin sorunlarna yneliyorduk. Dolaysyla ilk nce, Kvlcmlnn doru kavranlmad, iyi uygulanamad gibi bir varsaymdan hareketle zmler aryorduk. Ama esas sorunun, bir teorinin doruluunun onun baarl olmasn beklemekte olduunu aklmza bile getirmiyorduk. Bu sonuca yllar sonra, bizzat bu yanl varsaymdan hareketle uzun bir yolculuktan sonra varabilecektik. Bylece doru teorinin yaylmas, etkili ve baarl olmas gerektii, onun doruluunun en byk kantnn bu olduu gibi yanl bir varsaymdan hareketle niye baarsz, niye etkisiz, niye yaylmyor ve devrimi yapacak bir duruma gelmiyor sorusu kafamza taklyordu. Tbii her bunalmda olduu gibi bu sorunun cevab ilk nce bir takm taktik ya da rgtsel yanllarda aranyordu. Sonra biraz daha derinleince, bu sefer o teorik temeli savunmak zere km olanlarn aslnda onu metodolojik, programatik, stratejik bakmlardan tahrif ettii grlyordu. O zaman da hedef ve grevler nce ideolojik mcadeleyle bu tahrieri tespit ve tehir etmek, dolaysyla da etkisiz klmak, eklinde ortaya kyordu. Byle bir yanl varsaym ve uslamlamalar zinciriyle Vatan Partisi iindeki tartmalara katlyorduk, bu tartmalar balamnda partiye o zamana
187
Demir Kkaydn
kadar egemen olan izginin aslnda Kvlcmlnn grlerinin basit bir bayalamasndan baka bir ey olmadn gsteriyorduk. Elbette o varsaym erevesinde yazdklarmz yanl deildi. Bu Vatan Partisine ynelik eletirilerde taktik ve rgt sorunlarndan programatik sorunlara doru giden evrim, o partinin kendi i tartma metinlerinde ve daha sonra son biimi Komisyon Raporu adyla Parti Kongresine bir platform olarak sunulmu ve Kvlcm adl Vatan Partisinin teorik dergisinde yaynlanm uzun yazda grlebilir. *** Bu vesileyle bu metnin arkasndaki program, strateji ve rgt sorunlarna ilikin yine 1974-78 arasndaki almalardan ksaca sz edilebilir. Yukarda anlatlan teorik almalar yaptm dnemde, bir de btn sosyalist partilerin ve hareketlerin programlarn ele alp incelemeye ve eletirmeye balamtm. nk teori en somut ifadesini programda bulur; strateji, taktikler, rg biimlerine ynelik eletiriler ancak bundan sonra anlam kazanrlar diye dnyordum. Bu program eletirilerini genellikle Vatan Partisi program ile kyaslama iinde yapyor ve bu partilerin programlarnn nerelerde yanl olduklarn grmeye ve gstermeye alyordum. Btn bu program eletirileri gerekten de Kvlcmlnn hazrlad Vatan Partisi Programnn dierleriyle kyaslanmayacak kadar stn, iyi ve doru olduunu gsteriyordu. Btn sosyalist partilerin program eletirilerini (TSP, TP, TKP, Dev Yol Bildirgesi, vb.) yazp yazp darya yolluyordum. Bunlar bugn elde yok, ama Emeki ve Birikim Eletirileri adl kitapta yaynlanan Mihri Belliye cevap ve Vatan Partisi Program savunusu ve aklamas ile Kvlcm dergisinde yaynlanan TKP Programnn Eletirisi bu eletirilerin kalntlar olarak bu eletiriler hakknda bir kir verebilir. Bu program almalarnda bir sonuca ulamtm. Btn burjuva sosyalist partiler devrimci bir programn nne bir acil talepler program koyuyorlard. Kk burjuva devrimci parti ve hareketlerde ise bir program nosyonu bile yoktu ve onlar burjuva sosyalizmi ve reformizmle farklarn mcadele biimleri ve sloganlar dzeyinde ifade ediyorlar programatik bir ayrlk koyamyorlard. Btn bu teorik almalar sonucu u kesin olarak ortaya kyordu: Teoriyi gelitiren bir tek Marksist kalmt tutunabilecek: Dr. Hikmet Kvlcml ve bir tek program vard gerekten devrimci: Vatan Partisi Program.
188
Teori ve program doru olduuna gre parti niye krizdeydi ve bymyordu? Demek ki arkadalar bu teoriyi iyi kavramamlard ve onu iyi uygulayamyorlard. O nedenle byle bir bunalm olumutu. Bu karsamayla balangta btn eletirilerim taktik ve rgt sorunlarna ynelik kalyordu. Ama biraz yabancl atnca birden bire ortada ciddi bir biimde teorik ve programatik bir sapma olduunu, buradan da mcadele biimleri, taktik ve rgtsel sorunlara ilikin yanllarn birbirini izlediini gryordum. Dier burjuva sosyalist partiler nasl Pazar Vaaz gibi bir ilkeler bildirimi eklinde devrimci hedeeri sayp dktkten sonra programn pratik ksmnda bir sr reformist talebi sralyorlard ise, ayn ekilde Vatan Partisi de, Kvlcmlnn otoritesi nedeniyle programa dokunamyordu, ama bir seri kongre kararlar biiminde aslnda o program ve mantyla elien pratik talepleri o programn nne geiriyor ve dier burjuva sosyalist partilerden hibir fark bulunmuyordu. Bu da dolaysyla btnyle burjuvaziyi iknaya ynelik bir strateji anlamna geliyordu. Bu nedenle gazetenin btn bayazlar hep CHP veya dier sosyalist partileri iknaya ynelik oluyordu. Bunun stratejik ifadesi de kyll kazanmak deil, burjuvaziyi ikna idi; burjuvaziyi ikna etmeye alan ise daha batan ii snfnn bamsz izgisini reddetmi olduundan kyll kazanamyordu. Btn bu grleri Komisyon Raporu denen metinde ifade ettim. Bu rapor ile bir bakma, farkna varmadan ve bilmeden Trokinin grlerine ulayordum. Bu raporda nce retici glerin gelimilii ve proletaryann znel yetersizlii elikisini koyuyordum. Bu yaklam bile daha batan klasik komnist hareketle kesin bir ayrm anlamna geliyordu. Daha sonra buradan tam mesiyanist bir anlayla insanln kaderinin Trkiye ile ilikili gryor ve oradan Trkiyenin grevlerine geiyordum. Burada henz para btn ilikisinden ziyade lkedeki grevler dnya apndaki grevlerden hareketle karlr. Burada mesiyanizm bu ban kurulmasn salyordu. Trkiyede devrim iin ise devrimci bir parti gerekiyordu. Parti iindeki kar taraf ise ayrln genel ve temel sorunlarda olmadn sylyordu. Yani genel ve temel sorunlarn nemine vurgu, yani teorik sorunlar pratik bir sorun haline gelmi bulunuyordu. Bundan sonra teorik bir tutamak noktas olarak Kvlcml araclyla btn dnya sosyalist hareketiyle snr izileri izilmeye allr.
189
Demir Kkaydn
Bu teorik temelden hareketle bir tr Doktorcu Hareket Tarihi yazlr. TSPe giri, orada TSPe yaplan eletiriler, sonra ayrl ve dier gelimeler tek tek burjuva sosyalist ve reformist karakteriyle tanmlanr. Buradan Vatan Partisinin eletirisine geilir. Onun program yanl; devrim ve reform programlarn kartrmasnda dier burjuva sosyalist partiler gibi davrand gsterilir. Buradan enternasyonalizm ilkesinin terk edildii sonucuna da ulalr. Sonra demokrasi konusu ele alnr. zellikle ulusal sorun bu balamda tartlr. Bundan sonra ii snfnn acil talepleri olarak sralananlarn reformist ve sendikalist karakteri anlatlr. Bu ayrca Sosyalist gazetesindeki makalelerin analizleriyle de verilir. Bundan sonra strateji ve taktik ilikileri ele alnr. Burada bunlarn srekli birbirilerine dntkleri gsterilir. Sonra partinin ittifaklar politikas ve bu ittifaklar politikasna yaptmz eski eletirinin bizzat kendisi eletirilir. Aslnda btn bunlar Vatan Partisine egemen olan izginin eletirisi biiminde yaplmasna ramen, dnyadaki btn sosyalist partilerin ortak zelliklerinin eletirisiydi, ama henz bunun farknda deildim. Vatan Partisi gibi kk bir partinin tartmalar iinde farkna varmadan Stalinizmle kopumaya balam, onun btn dayand program, strateji ve rgt anlaylarn eletirmeye balamtm. Ama henz bunun farknda deildim. Fakat o drt yllk teorik almalarn salad birikimle ve tekrar rgtsel ve politik hayatla balant kurmann salad motivasyon ve etkilenmelerle mthi bir teorik ve politik evrim dnemine girmitim. Bu evrim birka koldan hzla gerekleti ve o dnemde kan ve neredeyse btn yazlarn benim yazdm Sosyalist Gazetesinin son on saysnda ve parti iindeki metinlerde adm adm izlenebilir. Burada bu evrimi Sovyetlerin snf karakteri, faizm ve enternasyonalizm balklar altnda ksaca ve kabaca zetleyelim. Btn bu balklarn her biri bizi tekrar tekrar Troki ile kar karya getiriyordu. *** Filistindeyken oradaki gzlemlere dayanarak Sovyetler hakkndaki grlerimizin deimesini daha nce aktarmtk. Yetmilerin ilk yarsndaki btn gelimeler bu grlerin parlak birer dorulan gibiydi. Vietnam, ABDyi yenmiti. Eskiden in ve Sovyet ayrmnda taraf tutmama Vietnam izgisi diye tanmlanrd. Ama ite, ABDyi yenen lkenin partisi, dnyann en baarl gerilla savan yrtm parti de Sovyet izgisini semiti. Sovyetlerin veya o izginin gerilla savalarn veya dev190
rimci mcadeleyi desteklemedii gibi yarglarn yanl olduu kantlanm oluyordu. Koca Amerikay dize getirmi Vietnam i Partisinden daha m iyi bilecektik? Bu arada Portekiz Devrimi olmutu. Portekiz Komnist Partisi bu devrim sonrasnda en gl parti olarak ortaya kmt ve Sovyet izgisindeydi. Yllarca gizlilikte mcadele etmiti. Keza Kba da Sovyetlere daha yaknd ve Sovyetler Kba araclyla Portekiz smrgelerindeki bamszlk savalarna muazzam yardm ediyordu. Sovyetlerin inden daha devrimci ve doru olduu yolunda Filistindeki gzlemlerden kardmz sonucun parlak birer dorulanmasyd btn bu gelimeler. Keza indeki gelimeler de yine orada in hakknda ulatmz yargy doruluyordu. in artk her zaman sol sapmann sa sapmay izlemesi gibi, imdi de ABD ile balantlar kuruyor, Vietnama saldryor, Dnya Teorisi ile de Sovyetleri ba dman ilan ediyordu. Btn bunlar inin hi de grnd gibi devrimci olmadn, Kltr Devriminin sol sekterliinden imdi de ar saa savrulduunu gsteriyordu. Ayrca ite Sovyet ve Dou Alman sporcularn gsterdikleri baarlar, Batnn Souk Sava terk edip Detant politikasna gelmesi, bizzat Sovyetlerin ktisadi baarlarnn da bir gstergesi olarak gryorduk. Gerekten, btn veriler Sovyetler hakknda, onun sosyalistlii zerine bir pheyi adeta olanaksz klyordu. Bu nedenle Sovyetler Birlii konusu kafamzda bir sorun olmaktan ok uzakt. Ulatmz sonular sadece parlak olarak dorulanmt. Hatta bu grleri savunduumuzda Dev-Gen iinde bizimle alay edenler imdi bizzat kendileri Sovyetlere olumlu bakmaya balamlard. Biz kimsenin Sovyetleri savunmad zamanlarda Sovyetleri savunmutuk. imdi savunmak ve Sovyetik olmak kolayd. te yandan, eski gerillay savunan arkadalar; o zamanlar Sovyetleri gerilla savalarna destek vermiyor diye onu revizyonist grrlerken, imdi olgular en kr gze batacak ekilde tam tersini gsterdiinde, bu karsamalarnn yanlln grecek ve gereken sonucu karacak yerde, Sovyetlerin gerilla savalarna verdii destei bu sefer emperyalist yaylmaclnn bir kant olarak gryorlard. Burada ak ki, bir oynamam yerim dar sorunu vard. Bunlar, Sovyetler azyla ku tutsa, yine ona kar bir tutum almay kafalarna koymulard. Bunun nedeni de Trkiyedeki Osmanl Rus atmas dneminden kalma Moskof Dmanlnn sosyalist bir form iinde ifade edilmesinden baka
191
Demir Kkaydn
bir ey olamazd. Bu olsa olsa NATOnun ve Trk devletinin iine gelen bir sonu olurdu. te yandan, Vietnam, Portekiz, Batnn Detant politikas, Portekiz smrgelerindeki baarlar, Sovyetlere yakn duran Kbann enternasyonalist dayanmas Sovyet izgisine muazzam bir itibar kazandrmt ve bu itibarn meyvesini de o zamana kadar kimsenin hakl olarak ciddiye almad TKP yiyordu. Elbette Sovyetler konusunda belli eletiri noktalarmz ve rezervlerimiz vard. Sovyetlerin de tam doru olduu sylenemezdi, ama bunun aklamasn, Kvlcmlnn veya Fidelin ekoslovakya igali srasndaki tavrlar gibi bir tavrla ifade ediyorduk. O zamanlar Kvlcml bu tavrn aklamak iin Boccacionun Dekameronundan bir hikyeye bavurmutu. Elbette Gulaglar duymutuk, ama onlarn varl ve sonra Kruofun Raporu pekl byle bir yaklam iinde bir aklama buluyordu. Sovyetlerin itibarnn rantn toplayan TKPnin izledii politikalar ve izgi ile Sovyetlerin dnya apndaki izgisi arasnda bir eliki olduunu dnyorduk. Sovyetlerin daha devrimci veya solda olduu, ama TKPnin sa ve reformist bir parti olduu grndeydik. Bir Portekiz veya Vietnam Komnist Partisi ile bir TKP kyaslanamazd bile. Dolaysyla, bu ikisi arasnda bir uyumsuzluk olduunu dnyorduk. Sovyetlere bu anlatlsa veya bir gn elbette Sovyetler bunlarn ne olduklarn grecekler ve onlar desteklemekten muhtemelen vazgeecekler diye de dnyorduk. Btn bu nedenlerle Sovyetler hakknda kafamzda bir kuku bulunmuyordu. Kuku yava yava bizzat Sovyetleri tandka ve Sovyetlerin teorik yaynlar araclyla olumaya balad daha sonra. Bu dnemde, SosyalizmTeori ve Pratik (STP), Bar ve Sosyalizm Sorunlar gibi teorik dergiler; dier Bilim ilerinin kitaplarnn youn bir evirisi de balamt. Bunlar okuyorduk. Bunlar ne de olsa orijinal Sovyet kaynaklaryd. Orada emperyalist basnn bizden gizledii ve stn rtt, son altm ylda kat edilen teorik ilerlemeler elbette yer alyor olmalyd. Ama bu literatr yakndan okuduka giderek artan bir hayal krkl ortaya kyordu. Devrimci, yaratc hibir ey yoktu. Uzay fetheden, emperyalizmi Souk Sava terk etmek zorunda brakan koca Ekim Devriminin lkesi Sosyal bilimler alannda neredeyse sfrd. Nasl olabilirdi byle bir ey? Bylece Sovyet kaynaklarndaki teorik ksrlktan hareketle, Sovyetlerin doruluu hakknda, ortada sadece uygulamaya ilikin deil, daha derin192
den bir takm yanllar olduu ynnde soru iaretleri olumaya balad kafamzda. Polonyadaki iilerin ayaklanmas ve Solidarnos, Afganistann igali de (bu igali, tpk ikinci Dnya Savanda, Stalinin Finlandiya ve ran igalini Trokinin savunmas gibi ayn mantkla, yani savan zorunluluklar balamnda savunmutuk, ama bu igalin yaplmak zorunda olmas ortada ciddi yanllar olduunu da gsteriyordu.) giderek Vietnam ve Portekiz Devrimleri dneminde kafamzda oluan Sovyetler Birlii imgesiyle elimeye balyordu. Eer Polonya sosyalist bir lke ise iiler niye ayaklansnd? Btn bunlar Sovyetler konusunda bizi ciddi olarak dndrmeye balamt. Bu arada Kvlcmlnn anlarnda Sovyetlerin brokratik olabileceinden sz etmesi; daha nceleri altml yllarda Kba Felee Meydan Okuyor ve Kzl Bekiler gibi yazlarnda, sonra byk lde uzaklat belli olan, ama yine de Sovyetlere ok eletirel yaklaan yazlar da bu kukularmz giderek daha fazla besliyordu. Tbii Sovyetlerin otantik yaynlarnda Marksizmi gelitiren hibir ey gremedike, dnyada yaratc olarak Marksizmi gelitirmi tek kiinin Kvlcml olduu eklinde, ayn zamanda ok moral bozucu ve umutsuzluk verici bir sonuca ulayorduk. Sovyetlere de egemen olan teorik kabzlkla, diyalektikten uzak olu ile aramza snr ekebilmek iin de Kvlcmlnn grlerini devrimci marksist olmann ayrc bir lt olarak koyuyorduk. Ama Sovyetlerdeki bu teorik kabzl aklamak gerekiyordu; sadece alkanlklarn gcyle (Lenin) veya gnlk hayatta metazik mantn yetmesiyle (Kvlcml, Troki) aklanamazd sosyalist teorinin bu kaderi. te o zaman, Tarihsel Maddeciliin Tarihi zerine bu sefer daha derine giden ve yine Kvlcmlnn katklarna dayanan bir aklama gelitirdik. Marksizm, tpk Yunan ve Roma uygarlnn, Smerden beri gelen birikimine dayanmas gibi Rnesanstan beri gelen ve bizzat kendisi Roma ve Yunan uygarlnn birikimi zerinde ykselen burjuva Aydnlanmasnn felsefesinin miras zerinde ykselmiti. Dnya tarihinde olan ise devrim bulutlarnn Douya doru, geri lkelere doru kaymasyd. Ama bu lkelerdeki geni ezilen kitleler ve aydnlar bu tarihsel birikimden yoksundular. Bu tpk, Romay ykan Cermen kabilelerinin, klasik uygarlklarn birikiminden yoksun olmalar gibiydi. Dolaysyla onlarn, onu gelitirmesi bir yana, anlamas ve hazmetmesi bile mmkn olamazd. O nedenle metazik ve skolstik btn sosyalist harekete damgasn vurmutu.
193
Demir Kkaydn
Bu btnlk iinde Kvlcmlnn yeri ise bir bakma Eski Yunan ve Romann mirasn btn Ortaa boyunca yaatan ve bir lde de gelitiren slam dnr ve uygarlklarna benzetiliyordu. Tarihsel maddeciliin tarihsel kaderi zerine bu aklama ilkine gre muhakkak ki daha derin ve ileri bir anlay yanstyordu. Gerekken de o zamanki verilere gre tarihsel maddeciliin kaderi yine tarihsel maddecilie Kvlcmlnn yapt katklar nda tarihsel maddeci bir biimde aklanm oluyordu. Ama bu aklama doyuruculuu lsnde Sovyetlerin gerek karakteri zerine derinlemeyi engelliyordu da. *** Kvlcmlnn Yolunun yaynlanmas bizim aslnda enternasyonalizmi hi bilmediimizi grmemizi salamt. Bizler enternasyonalizmi hep iilerin dayanmas, uluslararas dayanma, yani basit bir toplam gibi ele alyorduk. Hlbuki Yolu yazan Kvlcml, bu dnya partisinin bir militan olarak yazyordu. Keza htiyat Kuvveti yaynlanmtk Krt Sorunu zerine ve Kvlcml orada, bu mantk erevesinde, Krdistan Komnist Partisinin kuruluuna aabeylik yapmaktan sz ediyordu rnein. Keza son yaz ve mektuplarnda enternasyonalin kaldrlmasn bir yanl olarak tanmlyordu. lrken son mektubunu Brejneve yazyordu. Btn bunlar nda enternasyonalizm sorunuyla yzlemitik. Gerekten de Marks ve Engels, ii snfn dnya tarihsel bir snf olarak tanmlyorlard. iler dnya apnda bir snf olduuna gre, partisi de ancak dnya apnda olabilirdi. Sosyalist bir parti bir tek lkede kurulamazd. Fiilen bir lkede kurulsa bile bir dnya partisi olarak veya o amala kurulmalyd. Her hangi bir lkenin iilerinin karlarn savunmak bir ii snf zmresinin karlarn savunmak olabilirdi. Komnistler ise bu snfn dnya apndaki ve tarihsel karlarn savunmalydlar. Bunu ise ancak bir dnya partisi yapabilirdi. Zaten bunun iindir ki enternasyonaller vard. Ama durum byle ise, niye Enternasyonal lavedilmiti? Bu ilen Marksizmin en alfabetik ilkelerinin reddi anlamna gelmiyor muydu? Lenin de enternasyonalizmi bir dayanma olarak deil, parann btne azami katks olarak kavryordu ve yle tanmlyordu. Bu durumda, Kvlcmlnn grlerine dayanan bir dnya partisi kurmak gerektii kendiliinden ortaya kyordu. Partinin Krdistan ve Almanyadaki yeleri ve taraftarlarnn grevi ancak o lkelerde eit dzeyde partiler kurmak olabilirdi. Politikay da hepsinin st, ortak merkez
194
belirleyebilirdi. Enternasyonalizm bunu gerektirirdi. Bylece ileriye doru muazzam bir adm atm oluyordum. Ama bu ileriye adm gerideki sorunlarla yz yze getiriyordu beni. Bu sonulara ulanca u soru ortaya daha net olarak kyordu: nc Enternasyonal niye yoktu? Bylece Stalinizm, tek lkede sosyalizm, Sovyet devletinin snf karakteri gibi sorunlarla karlamak kanlmaz hale geliyordu. Ve iin ilginci eer biz yeni bir enternasyonal kurmakla kendimizi grevli gryorsak, bir de Drdnc Enternasyonal diye bir ey vard. Onunla da hesaplamal ve eletirmeliydik. Bylece tekrar Trokist gelenekle karlamak zorunda kalyorduk. Bu aratrmalara yneldike, korkun bir tarihle de karlayorduk. Stalin bir emirle kaldrmt rnein, Enternasyonali. Yllarca Enter nasyonalin bir kongresi bile olmamt. Gerekeler ise samann samasyd. Nasl bunca yldr bunlar bilmeden, grmeden yaamtk? Ayamzn altndaki toprak hzla kayyordu. *** Ama Troki ile esas karlamamz faizm sorunundan hareketle oldu. 70li yllarda Trkiyede dnyann en hzl byyen, en kitlesel faist hareketlerinden biri vard. Elbette bizler de bunlara kar z savunma yapyorduk. Ama faizme ilikin btn bildiklerimiz, Dimitrovun mehur tanmndan baka bir ey deildi. Bu yetmiyordu ve ilen yaptmz i ile o tanm ve ondan kan sonular arasnda hibir iliki bulunmuyordu. Ortada yanl bir eyler vard. Bir gn, Kvlcmlnn faist saldrlara kar z savunma rgtlemekten, Halk Uyan Gleri rgtlemekten sz ettiini grmtm. Demek ilen tam da Kvlcmlnn nerdii gibi teorik olarak da doru bir i yapyorduk z savunmayla, ama bu o zamana kadar dikkatimizi ekmemiti ve o zamana kadar ilen yaptmzn faizme ilikin grlerimizde bir yeri bulunmuyordu. Bunun zerine, bu faizm konusunu iyi incelemek gerekiyor diye dnmeye baladk. Ancak onun ne olduunu anladmz takdirde ona kar mcadele edebilirdik: Bu niyetle faizm zerine btn literatr ve kitaplar getirtmek iin bir liste yaparken, Orhan Savaya nerecei bir kitap olup olmadn sorduumda, Bir de Trokinin kitab varm, onu da getirt, bakalm o ne demi dedi. Troki ve Trokizm hakknda ylesine n yarglydm ki, byle bir kitabn olduunu bile bilmiyordum.
195
Demir Kkaydn
Kitap da dier kitaplarla birlikte geldi ve gnlerce kitabn yzne bile bakmadm. Bu arada kendi kendime bu faizmin yle Dimitrovun tanmyla anlalamayaca, ortada kitlesel bir sorun olduu, z savunmann ayn zamanda ikili iktidar olanan ortaya karabilecei gibi sorunlar zerine kafa yormaya ve sonular karmaya balamtm gzlem ve dncede derinleerek. Yani yeni bir faizm teorisi gelitirmeye balamtm yava yava. Bir gn Trokinin kitabn ap gz gezdirirken kitabn nszn yazan Ernest Mandelin satrlarn okumaya baladmda gzlerime inanamadm. Marks, Engels, Lenin, Kvlcmlda grlen o berrak dil, muazzam birikim, ufuk ac grler, yllardr hasretle aradklarm karmdayd. O Sovyet yaynlarnda bir trl bulup gremediimi devrimci ve yaratc Marksizm karmdayd ve ben bunlarn imdiye kadar faizmin ajan olduklarn dnm hibir kitabn bile okumamtm. Faizm zerine yazlanlar ulatm sonular dorulamakla kalmyor, ok ilerlere gidiyordu. Tbii ilk tepkim, kendimden, kendi ulatm sonulardan kukulanmak oldu. Acaba ben yeni grlere ulatm, tkankl aacak grler gelitirdiimi sanrken, nesnel olarak bir ajan, bir kar devrimci haline mi gelmitim? Troki ve Trokizm hakkndaki n yarglar ylesine glyd ki aksini dnmek aklma bile gelmiyordu. Demek btn abalarm koca bir yanlla sonulanmt. Ama her ey ortadayd yanl da olamazd. Kendi kendimi yiyip bitirdiim, kendimle mcadele ettiim, bunalm iinde uykusuz gnler ve geceler birbirini izledi. Korkun bir i hesaplama yaadm. Troki ve Marndelin kitaplarn, Deutscherin mehur biyogralerini okudum. Her ey korkun bir berraklkla ortaya kyordu. Rusya geri bir lke olduu ve bu geri lkede burjuvazi korkak, ii snf da ok gelimi olduu iin demokratik devrime iiler nclk etmiti. Bunun byle olacan da bizzat nceden gren Trokiydi. Ve bu devrim, sosyalizm iin nesnel koullarn olmad bir yerde ii iktidar olduundan ya tecrit olup yok olmak ya da yaylmak zorundayd. Yaylamaynca da yoksulluk temelinde sosyalizm olamayacandan, brokrasi egemen olmutu. Ama brokrasi bir kere egemen olunca da bu sefer bizzat ideolojisi ve elindeki aparatn gcyle sama politikalaryla devrimin baka lkelerdeki yaylmasn da engellemi, gericiliin bu art yine bizzat brokrasinin gcn pekitirmiti. Btn bu hayal krklklar ortamnda da krize ii snf yant veremedii iin ezilenlerin memnuniyetsizlii faizmin zaferine olanak salamt.
196
Bizzat bu brokrasi ve teori kendisini aklayan ve kendisine kar mcadele eden devrimci Marksizmi Trokizm diye lanetlemiti. Korkun bir sonutu bu. Troki hem Sovyetleri, hem kendi kaderini, hem dnyann kaderini aklyordu. Son derece i tutarll olan bir kavram erevesinde yapyordu bunu. Bylece Enternasyonalin lavndan, o Sovyetlerin kavrayamadmz politikalarna, faizmin zaferinden, teori alemini metazik ve evrimci emalarn doldurmu olmasna kadar her ey apak bir ekilde anlalr oluyordu. *** Bylece Kvlcmlnn sarsl balamt. Kvlcmly eletirmenlere ve Doktorculara kar savunduka ve Yol ve Anlarnn yaynlanyla daha ak diliyle onu tandka hem bulunduumuz radikal ve yeni pozisyonlara Kvlcmlda bir destek buluyor hem de yava yava onun snrlarna da toslamaya balyorduk. Aslnda Kvlcmlnn metodolojik yaklamlar ile politik pozisyonlar arasnda bir eliki bulunuyordu. Tpk Hegelin Sistemi ile Metodu arasndaki eliki gibi bir elikiydi bu. Sistem tutucuydu, metot devrimci. Marks ve Engels, onun yntemini alp gelitirmilerdi. Dier Hegelciler ise sistemini almlard. Biz de bir bakma Kvlcmlnn yntemini alp, sistemini atyorduk. Kvlcmlnn metodu, o Stalinist pozisyonlarn ve politikalarn kabuuna smyordu. Bizim yaptmz bir bakma bu kabuu krmak oldu. Trokist olduumuzda eski metodolojik yaklamlarmzda bir deiiklik yapma gerei grmedik. Zaten bugn bile una inanyorum: Kvlcmlnn yaasayd on yl nce yapmak zorunda olaca eyi, yani Stalinizm ve Sovyetler eletirisini, onun lmnden on yl sonra ok daha elverisiz ve birikimsiz olarak yapmak zorunda kaldm. Gerekten de Kvlcml yaasayd, bizim karlatmz elikilerle kendisi karlaacakt ve bu elikileri zmeye kalkt takdirde Troki ile karlamaktan baka bir yol grnmyordu ya da Trokizmii muhtemelen yeniden kendisi kefetmek zorunda kalacakt. Bu Kvlcmlnn anlarnda ok aktr. Kvlcmlnn bu elikiyle daha nce yzleememesi ve tam lmnn arifesinde kysna gelmesi, btnyle, ar Trkiyeye odaklanml ve dnya boyutunda ileri byk lde Sovyetlere havale etmilii, yani hareket noktasndaki varsa-
197
Demir Kkaydn
ym ile o alanda konumaya yetkili olmad eklinde kendini yetersiz grme ve tevazu ile de ilgilidir. Bunun en byk delili anlardr. lk darya ktnda neredeyse bylenir. Hi kt bir ey grmez. Hep hayal ettiiyle karlam gibidir. Suriyede sosyalizm, Bulgaristanda ise neredeyse devletin yok oluunu ve komnizm grr. Ama daha iyi tandka, bu yarglarn adm adm tersine dnd grlr. lmne yakn, tpk Trokinin lmne yakn sorduu sorulara benzer sorular sormaya balar: Lenini de Stalin mi ldrmt acaba diye sorar. Oralarda, henz ekoloji hareketinin bile olmad zamanlarda, otomobillere olan dknlk ve onlarn okluunu sorgular. Tpk Sovyetlerin snf karakteri zerine Trokinin tezlerine benzer grler formle etmeye balar; orada bir brokrasinin egemen olduunu yazar ve yine Troki gibi, bu brokrasinin bir snf olmad; Osmanlnn devlet snar gibi olduu yolunda akl yrtr. Zaten biz onun bu ve benzer satrlar okuduka grdmz, sezdiimiz, ama tpk Kvlcml gibi, biz kimiz, apmz ne ki, henz dnyay bilmiyoruz diye karmaya ekindiimiz sonular karmak iin gerekli cesareti bulduk. *** Trokist denen, aslnda klasik Marksizmin pozisyonlarn otantik biimiyle savunmu ve bu otantik kavram ve yaklamlarla yine yirminci yzyln en nemli olaylarna cevap vermi gelenein varglarna onlardan bamszca, onlar hakknda bir ey bilmeden ulatmzn farknda deildik. Nasl Filistindeyken, Kvlcmly okumadan Kvlcmlnn grlerine ulatysam, imdi de Trokiyi ve o gelenei bilmeden benzer grlere ulam bulunuyordum. Bunlarn Trokist gelenek tarafndan yllardr ve ok daha mkemmel ve gelimi olarak savunulduunu bilmiyordum. Grdmde de nasl yllar nce Doktorcu olmakta en kk bir tereddt etmediysem, o gelenee katlmakta Trokist olmakta, bir an iin bile tereddt etmedim. Bu Doktorculuktan Trokistlie evrim, Tarihsel Maddeciliin kavramlar bakmndan bir sramay veya deiimi gerektirmiyordu. Kvlcmldan rendiimiz otantik ve gelitirilmi kavramlarn hepsini korumak gerekiyordu. Bu durum, Trokizmi bir formller ve reeteler btn olarak deil, bir yntem olarak kavramamz mmkn klyordu. Trokistlerin ou asndan Trokizm, tpk Doktorcularn Doktor kavray gibi, Trokinin urad hakszla bir tepkiden kyor veya
198
bir formller ve reeteler btn olarak kavranyordu. Dolaysyla Doktorculuumuzun, Doktorcularn Doktorculuuna benzememesi gibi Trokistliimiz de Trokistlerin Trokistliine benzemiyordu. Bizim iin Trokistlik, srekli devrim veya Sovyetlerin brokratik bir lke olmasnn, vb., kabul deildi; bu sonuca ulamay salayan yntemin kendisiydi. Tam da bu sayede Trokist olmadan, Trokist olabilmitik. Tbii bunun sonucu olarak, sadece genel sol btn iinde bilinmeme ve yanl yarglar yn nedeniyle, Doktorcu veya Trokist gibi etkisiz ve marjinal akmlarla birlikte tecrit olmuyordum; bu tecrit, akmlar iinde de; Doktorcular iinde olduu gibi Trokistler iinde de ayrks ve tecrit kalacaktm. Yani cehennem iinde cehennem. Zaten ikisi de birer marjinal ve genel soldan tecrit akm iinde de tam bir tecrit ve dlanma, doku uyumazl ve yalnzlk. Ve bu yalnzlk, sadece politik ve ideolojik bir yalnzlk da deildi. Politik ve teorik mcadele dnda bir hayatmz olmad iin, korkun bir kiisel yalnzlk da, btn hayatmza bundan sonra damgasn vuracakt. *** Aslnda Kvlcmlnn Tarih Tezi ve dier metodolojik katklar ile Trokinin aklamalar arasnda bir eliki bulunmuyor; aksine bunlar birbirini tamamlyorlar ve Trokinin Sovyetlerin kaderini, Kvlcmlnn antik tarihi aklarken kullandklar metotlar ve kavramlar birbirinden habersizce birbirini tamamlyor ve uyum iinde bulunuyordu. Trokiyi aka benimseyince ilikide olduum Partinin (Vatan Partisi) son zamanlarda nderi ve teorisyeni pozisyonunda olmama ramen yapayalnz kaldm. Troki adn duyunca herkes durdu. Ayrca insanlar yorulmu ve tkenmilerdi. Ben ise yeni yeni hzm alyor, yeni yeni snyordum. Ama birden yine yapayalnz ortada kalmtm. Son umudum, kazdmz tnelin baarya ulamasyd. O zaman dar karsam, politik olarak bir eyler yapabilirim belki diyordum. O da baarsz oldu. Tnel yakaland. Bu tecrit ve politikadan tekrar zorunlu uzaklama ortamnda 12 Eyll geldi.
199
Demir Kkaydn
200
nsz (Tarihsel Maddeciliin Tarihine Katk)

Biz, Marksn teorisini tamamlanm ve dokunulmaz bir ey olarak grmyoruz; tersine biz onun, eer yaama ayak uydurmak istiyorlarsa, sosyalistlerin her dorultuda gelitirmek zorunda olduklar bilimin sadece bir temel tan koyduuna inanyoruz. (V. I. U. Lenin, Programmz, 1899) Diyalektik Sosyolojiye, Marksistler Tarihsel Maddecilik55 derler. Marksizm ise Tarihsel Maddeciliin kod addr.56 Elinizdeki kitapta Tarihsel Maddecilii (Marksizmi) yeniden ina ya da daha dorusu onu Aydnlanmann kalntlarndan arndrma yolunda, son iki ylda yazlm yazlarn en nemli grlenlerinden bir derleme yer almaktadr. Bu grler eitli yaz ve makalelerde dank olarak gelitirildi ve esas olarak nternette yaynlanabildi.57
55 Dr. Hikmet Kvlcml, Metazik Sosyolojiler: Sosyal bilim anlamna gelen gerek sosyolojiyi, yani tarihsel maddecilii burjuva sosyolog uydurmalarndan ayrmak gerekir. Marksizm, balca alma aygt olan diyalektik yntemden g alr. Onun iin, tarihsel maddecilie diyalektik sosyoloji ad da verilebilir.. 56 Marksizmin gerek ad tarihi maddecilik ise, onun ncelikle bir tarih teorisi olmas gerekir. (Perry Anderson, Batda Sol Dnce, s. 165) 57 nternette nce Demirden Kaplar isimli kiisel sitemizde, sonra da Kxz <www.koxuz.org> sitesinde yaynlandlar. Demirden Kaplarda yaynlananlarn bir arivi (<f22.parsimony.net/forum41888>) adresinde bulunmaktadr. 201
Demir Kkaydn
Basl olarak yaynlanabilen blmler ise, politik konularla ilgili olarak yaynlanabilmi iki kitabn58 iinde kayboldu ve kitaplarda tartlan politik sorunlarn glgesinde kald. Bu nedenlerle, okuyucular iin bu makalelerde gelitirilen grlerin i balantlar ve anlamlarnn kavranmas zor oluyordu. Gelitirilen grleri danklktan, sanal uzaya hapsolmaktan ve glgede kalmaktan kurtaracak derli toplu bir yaynn yaplmas iin artan bir talep grlyordu. Elinizdeki derleme bu talebe geici ve acil bir cevaptr. Bu derlemede yer alan ve para para yazlm yazlarda gelitirilen grlerin, derli toplu ve sistematik bir sunumu grevi elbette ortada durmaktadr. Ne var ki bu grevin yaplmas uzun bir zaman gerektirir. te yandan pratik ve politik sorunlarn srekli olarak daha byk bir g ve zaman kendilerine ekmesi nedeniyle bu zaman iyice uzayabilir. Bu nedenle, elinizdeki derleme bu gecikmenin yol aaca sorunlar asgari bir dzeyde tutma abas olarak grlmelidir. Marksizmin Marksist bir eletirisi olarak da tanmlanabilecek, bu grlerin nasl bir evrimle ekillendii bu nszde ana izgileriyle zetlenecektir. Bylece bu acil ve geici zmn eksik ve zayf kalan noktalar, bu nsz araclyla bir lde olsun tamamlanmaya allacaktr. *** Marksizm yirminci yzylda, nce kinci Enternasyonalin yozlamas; sonra da Sovyetlerin ve nc Enternasyonalin brokratlamas sonucu, neredeyse btn ii hareketine ve sosyalist harekete egemen olan Sosyal Demokrat ve Komnist partilerde rgtsel ifadesini bulan yaygn ve resmi biimiyle, tm eletirel ve devrimci ruhunu yitirdi. Ana hatlaryla, devrimci kylle dayanan bir hareketin resmi gr olduu yerlerde skolstik; brokratik devlet aygtlarna ya da ii rgtlerine dayand yerlerde de metazik (pozitivist) bir karakter alp Marksizm olmaktan kt. Bugn dnyadaki Marksistler ve Marksizm diye bilinenler bu Marksist olmayan Marksistler ve Marksizm olmayan Marksizmdir. Ama bu suyun grnen yznn altnda, derin dip akntlarnda Marksizmin devrimci ve eletirel ruhu; bu heretik (zndk) karakteri, tpk klasik alarn sapkn (Batni) mezheplerinin ku umaz kervan gemez sapa blgelerde, uygarln bulamad dalarda yaamalar gibi,
58 Bu iki kitap: Tersinden Kemalizm smail Beiki Eletirisi, Araf Yaynlar, Kasm 2004, Ankara; ile Byk Ortadou Projesi ve Sosyalist Strateji, Araf Yaynlar, Eyll 2005, Ankara. 202
yaamaya devam etti ve onlar gibi yaygn ve resmi Marksizmler tarafndan da bir sapknlk olarak grlp aforoz edildi. Marksizmin bu eletirel ve devrimci ruhu, bu zndk ve sapkn Marksizm, birbirinden ayr, birbirinden habersiz ayr kanalda varln ve evrimini srdrmeye devam etti. Bunlardan birincisi, Klasik Marksizmin kavramlarn savunan ve bunlara dayanarak ada olaylar aklayan Trokinin adna bal gelenektir. Bu damar esas olarak Ekonomi ve Politika alannda eserler verdi.59 kincisi, Gramsci, Lukacs, Benjamin, Adorno, Lefebvre, Sartrelarn Marksizmidir. Perry Andersonun Bat Marksizmi dedii bu gelenek, zellikle, Felsefe, Metodoloji60 ve styaplar (Sanat, Edebiyat, deoloji) alanlarnda61 younlat ve eserler verdi. Bir ncs da, Trkiyede Hikmet Kvlcmlnn tek bana temsil ettii damardr. Bu gelenek de zelikle Kapitalizm ncesi Tarih ve Az Gelimilik62 zerinde younlat. *** 1984 ylnda hapisten ktmda bu gelenein ikisini asgari lde olsun tanm saylabilirdim.
59 P. Anderson, Batda Sol Dnce, s. 154: Bu adan, Trokiye bal gelenek, birok temel noktalarda Bat Marksizmi geleneinin kutupsal kart oldu. Felsefeye deil, politika ve ekonomiye arlk verdi. 60 P. Anderson, Age., s. 84: Bu kural tam anlamn u eserlerdeki yntem saplantsnda bulacakt: Mantk ve Devrim (Marcuse), Akln Ykl (Lukacs), Bir Pozitif Bilim Olarak Mantk (Della Volpe), Yntem Sorunu ve Diyalektik Akln Eletirisi (Sartre), Olumsuz Diyalektik (Adorno), Kapitali Okumak (Althusser). 61 P. Anderson, Age., s. 118. Sonuta, btn Bat Marksizmi yntemle ilgili sorunlardan daha hayati sorunlara geerken, almalarnn arln styaplar zerinde toplamaya balad. (...) Yaplan aratrmalarn tipik konular devlet ya da hukuk deildi. Kltrd bu ilginin odak noktas. () Kltr dnyas iinde de Bat Marksizminin dnce gcn ve yeteneini en ok ynelttii alan ncelikle sanatt. 62 Kvlcmlnn balca eserlerinin isimleri bile bu Tarihte younlamay gsterir. Tarih Devrim Sosyalizm, Osmanl Tarihinin Maddesi, lkel Sosyalizmden Kapitalizme lk Gei, Allah Peygamber Kitap. 203
Demir Kkaydn
Marksizmi, Kvlcml araclyla tanm, 197080 yllar arasn bir doktorcu olarak yaam ve Kvlcmlnn zellikle Tarih ve Metodoloji alanndaki gr ve katklar zerinde younlamtm.63 1980lere gelirken, Faizm, Enternasyonalizm, Sovyet Devletinin Snf Karakteri gibi sorunlardan hareketle, nce bilmeden Trokist gelenein savunduuna benzer sonulara ulam64 ve daha sonra da bunlarn o gelenek tarafndan uzun zamandan beri ok daha mkemmel olarak savunulduunu grnce bu gelenee katlmtm.65 Hapiste geirdiim srede, zellikle 197478 yllar arasnda, Diyalektik Mantk ve Metot zerine younlam, resmi ve yaygn Marksizmle bu alanda bir hesaplama yaamtm. Hapisten ktmda, Perry Andersonun Trkiyede Batda Sol Dnce adyla yaynlanan ve Tarihsel Maddeciliin Tarihi zerine bir deneme olan Bat Marksizmini okuduumda hayretle unu grmtm. Yetmili yllar boyunca hapiste, diyalektik Mantk ve Metodu sistemli bir ekilde ve kaynandan renme abalarm, bir bakma Bat Marksizmi geleneinin yaadklarn ve kat ettii yollar, bir taral otodidaktlyla, Amerikay yeniden kefederce ve bilinsizce kat etmek gibiydi. Frankfurt Okulu ya da Eletirel Teori hele Walter Benjamin hakknda geri bir ey bilmiyordum66 ama Gramsciden Lukacsa, Bat Marksizmi geleneinden Trkede km neredeyse btn kitaplar okumutum. Perry Andersonun kitab, Bat Marksizmi gelenei iinde, bilmediim eksik halkay gstermi onun hakknda belli bir kir sahibi olmam salamt. Kitap dier iki gelenei anlatyor ama nc gelenei, Kvlcmly
63 Mihri Belli ve Murat Belgenin Kvlcml eletirilerine cevaplarm zellikle tarih ve Metodoloji alannda younlamt. Daha sonra yazdm yazlarn balklar da bu younlamay gsterir: Marksist Leninist retinin Geliimi ve Hikmet Kvlcml, Tarihin Maddeci Kavrannn Geliimi inde Kvlcmlnn Yeri 64 Bu evrim 1978 ve 79 yllarnda yaynlanan Kvlcm dergisi ve Sosyalist gazetesinin son on saysndaki yazlarda adm adm izlenebilir. 65 Bu gelenee katldktan sonra yazdklarmdan darya karlabilenler ise esas olarak 80den sonra Almanyada yaynlanan Der Weg Yol adl dergide kt. 66 Aslnda 60l yllarda Ant dergisinde kan Herbert Marcusenin CIA (OSS) ajan olduuna dair yazlar nedeniyle Frankfurt Okulunun CIA ya da emperyalizmin bir beslemesi olduu ynnde bir nyargm vard. 204
bilmiyordu. Ama Kvlcmly bilmedii iin de doru bir tespitle, zellikle tarih alanndaki eksiklie deiniyordu son szlerinde.67 *** Daha hapisteyken Troki ve Kvlcml arasnda bir uygunluk, birbirini tamamlama olduunu seziyordum ve onlarn bir btn iinde birletirilebileceini dnyordum.68 Perry Andersonun kitabn okuyunca, Bat Marksizmi geleneinin de Kvlcml ve Troki ile belli bir uyum gsterdiini fark etmitim. Hem de bu uyum ve birbirini tamamlama bizzat onlarn farkl alanlarda younlamalarnda, uyumsuzluk gibi grlende ortaya kyordu. Bu sezgi ve gzlemden de kolaylkla, gelecein Marksizminin, tpk klasik Marksizmin Fransz Sosyalizmi, ngiliz Ekonomi Politii, Alman Felsefesinin birikimlerinin eletirel bir sentezi olmas gibi, bu Marksizm iinde eletirel ve devrimci gelenei korumu ve belli gelimeler salam, gelenein eletirel bir sentezi olmas gerektii sonucunu karyordum. lk bakta gze arpan, ok ak birbirini tamamlama vard. Bu dip akntsnn her biri dierlerinin zayf olduu alanlarda glyd. Kvlcml, Tarih ve Sosyoloji alannda devasa katklar yapmt, ama Politika sz konusu olduunda bir Stalinist olarak kalmt; Felsefe, Metodoloji, Sanat gibi alanlarda pek bir ey brakmamt.
67 P. Anderson, Age., s. 167: Gelgelelim, tarihi maddeciliin iinde tarihin yeri her nedense bugne kadar hibir zaman yeterince tartlmamtr. (...) Bu anlamyla Marksizmin bir tarih bilimi olmak iddiasn gerekli btn ciddiyetiyle ele almak zorunda olduu dnlebilir. Marksizm alannda modern politik ve ekonomik teori yazm iin elde bulunan ya da gerekli olan tarihi birikim zerinde pek az dnlmtr. Gerekte Marksist tarih yazmndaki ilerlemelerin salad imkanlarn, Marksist teorinin gelimesi ynnden can alc bir nem tad aktr. (...) Marksist tarihin bulgular, Marksist politikayla ya da Marksist ekonomiyle, bugne kadar, olmas gerekenden ok az btnleebilmitir. (s. 168) 68 70li yllardaki Sosyalist gazetesinin son saysnda yaynlanm Bilimsel Sosyalizmin Tarihsel Kaderi adl yaz bu ynde ilk giriim olarak grlebilir. Bu yazda Kvlcmlnn Antik tarihteki Barbar aknlar ile Modern tarihte devrimin merkezinin kyl lkelere kaymasnn benzer sonulara yol amasyla Kvlcml ve Trokinin, yan Marksizmin kaderini aklyordum. Bu yaz maalesef elimde yok. Bu yaz daha sonra Almancaya evrilmi ve Der WegYol adl dergide Almanca olarak da yaynlanmt. 205
Demir Kkaydn
Troki ve onun adna bal gelenek (Roman Rosdolky, Ernest Mandel) Politika ve Ekonomide glyd ve nemli katklar yapmt ama Tarih, Felsefe, deoloji ve Sanat gibi alanlarda tam bir boluk vard. Bat Marksizminin katklar, Felsefe, Metodoloji, deoloji, Sanat gibi styap alanlarnda younlayor ama Kvlcml ve Troki adna bal gelenein katklarnn younlat Tarih, Ekonomi ve Politika sz konusu olduunda benzer ekilde korkun bir boluk ortaya kyordu. Bu farklar onlarn konu olarak veya bilgi alanlar olarak birbirlerinin eksiklerini, bo braktklarn tamamladnn bir kant olarak grlebilirdi. Buna ek olarak, bu kanal, sadece birbirlerinin eksiklerini tamamlamyorlard, aktklar alanlarda, birok benzer ya da ortak sonulara ulayorlard, hem de birbirlerinden habersizce. rnein Psikanaliz karsnda resmi Marksizmlerden ok farkl, birbirine yakn tavrlar iindeydiler. Freud ve Psikanaliz resmi Marksizmlerce lanetlenirken, Troki henz erken dnemlerinde onu insan ruhunun derinliklerini anlamak iin farkl bir yntem olarak selamlamt.69 Frankfurt Okulu ya da Eletirel Teori Freud ile Marks sentezletirme giriimlerinde bulunmutu. Kendisi de bir ruh doktoru olan Kvlcml daha otuzlu yllarda, Psikanalizin Tenkidi Gelitirimi: Diyalektik Psikoloji70 adl kitap hazrlam ve Psikanalizin dayand teorileri gelitirerek, bunlar Homo Sapiensin oluum srecini aklamakta kullanmt.71
69 rnein yle yazyordu Troki: dealistler, ruhu bir dipsiz kuyuya benzetirler. Hem Freud hem de Pawlow kuyunun dibinde zyolojinin olduuna inanrlar. Pawlow dalg misali daha derinlere dalar ve kuyuyu dipten yukar doru titizce tarar ve aratrr. Freud ise yukarda kenarda durur ve sular delercesine bir bakla dipteki olaylar ve objeleri aratrmaya alr. 70 rnein Kvlcml yle yazar: Ancak insanda enkonsiyan, Freudun yapt gibi, mutlak ve bamsz bir zat, bir tek bana Entite saymak yanltr. Enkonsiyan bir tabii cevher deil, tarihi olaydr. Dorudan doruya tabiattan deil, toplumdan gelir. Toplumda ilk cinsel yasaklarla birlikte, kiinin kafas, uurun eremeyecei bir enkonsiyan dnyasnn etkileri altna girer. nsann iinde uura zt ama onsuz olunmaz bir enkonsiyann, insanlar arasnda kiiye zt ama onsuz olunmaz bir toplumun domalar, birer szckle: nsan RUHunun ve insan TOPLUMunun rgtleri TOTEMin rnleridir. (Dr. H. Kvlcml, Tarih Tezi) 71 Bu aklamann ksa bir zeti: Diyebiliriz ki, ilk toplumcul dzen: nsan insan, topluluunu toplum (cemiyet) yapan g cinsel yasakla balad. let nasl hi bir hayvanda grlmeyen 206
Sanat ve edebiyat karsndaki yaklamlarnda da byle paralellikler ve benzerlikler sz konusuydu. Trokinin Edebiyat ve Devrimi, Lukacstan Sartrea neredeyse btn bu Bat Marksistleri kuann sanat ve edebiyat zerine eserleri; hatta bu alanda en zayf olan Kvlcmlnn Edebiyat Cedidenin Otopsisi adl eserindeki yaklamlar, bu yaknlklarn bir kant olarak grlebilirdi. Hatta rnein Snf Tanmlar, Devletin Nispi zerklii gibi konular sz konusu olduunda Troki veya Kvlcmlnn birbirinden habersizce benzer kavramlar gelitirdikleri aka grlebiliyordu.72 Sonu olarak bu akm, ortaklklar, stnlkleri ve zaaar ile bir puzzlen hemen ve kolaylkla bir araya getirilebilecek birbiriyle uyumlu paralar gibi grnyorlard. ***
sonsuz geliimli uzuv olduysa, insan bir anda btn teki uzuvlu hayvanlarn stne kardysa, tpk yle, cinsel yasak da insan hibir hayvanda grlmeyen sonsuz geliimli ruha kavuturdu. Sry toplum yapan madde letse, ruh da cinsel yasaktr. Cinsel yasan toplum iindeki etkisi, Totem tekilt; kii iindeki etkisi, btn toplumcul heyecanlarn gergin yay olarak pusuda yatan UUR-ALTUUR tezaddr. nsanda kiiyi haberi olmakszn iteleyen o yaman dinamitli ve inanlmaz patlangl Alt uur (inconsieent), her hayvanda kii lsnde israf edilen nevi yaran (dl yetitirme) igdsn toplum yararna yneltti. Cinsel yasak yznden, Totem tekilt su szdrmaz elik bir kap, alt uur o kabn iine hapsedilmi barut oldu. Bylece hem hayvan cinsel igdsnden, toplumcul TEKLT ve LK sentezleri dodu. lk insanda, bugn toplumcul psikoz sanlacak kesinlikte arca etkili bulunan TOTEM NANLARI ancak cinsel yasakla izah edilebilir (Dr. H. Kvlcml, Tarih Tezi) 72 Bilindii gibi Troki brokrasinin bir snf olmadn syler, klasik Marksist snf kavramna uygun olarak, onu bir ura benzetir. Kvlcml da lmne yakn Sovyetlerdeki egemen brokrasiyi Troki gibi tanmlar bir snf olmadn vurgular. rnein yle yazar: Onun yerine Bay Cilasn pek tedirgin olduu bir Yeni Snf m gemi? Bunun Snf olmas iin en nemli sosyal retim aralarn kii mlkiyetinde ve tekelinde tutmas gerek. Gdclerin ev, bahe gibi aile tketimi tesinde kii mlkiyetleri yoksa onlara Snf denemez. (...) Onlara, istenirse, Osmanlcadaki Snf Devlet ad verilebilir. Adn nemi yok. Olay, Devlet snar balca sosyal retim aralar mlkiyetini kii tekellerine geirmedike orada kalr. (Dr. H. Kvlcml, Gnlk Anlar, 27.08.71 tarihli notlar.) 207
Demir Kkaydn
Ne var ki bu farkl younlamalar sadece birbirini tamamlayc bir zellik tamyordu. ayn zamanda aralarnda bir uyumsuzluk da vard. nk ayn problematik, ayn paradigma (deerler dizisi) erevesinde farkl younlamalar deildiler. Bu farkl younlamalarn ardnda farkl problemler koyular dolaysyla baka dzeyde bir uyumsuzluk olduu da seziliyordu. O zamanlar, bu sorunu, zikteki Rlativite ve Kuantum teorileri arasndaki uyum ve uyumsuzlua benzetiyor ve ihtiyacn, zikteki bu iki teorik sistemi bir tek kavram sisteminde birletirecek bir Evren Forml veya Birleik Alanlar Kuram benzeri, bir teorik sentez olduunu sylyordum. Bilindii gibi Genel Rlativite, byk leklerde ok etkili bir teoridir. Kuantum Teorisi de zellikle atom alt paracklar alann kavramak iin ok etkili kavramsal aralar sunar. Sanki ayn gerekliin iki farkl alannda ve zmni bir i blm iinde alyor gibidirler. (Hatta klasik Newton Fizii de byle bir i blm iinde gibi grnr. O da bizlerin dorudan yaadmz ve algladmz byklkler alann inceleyen bir zik gibi grlebilir.) Ne var ki bu i blm gibi grn ayn zamanda farkl paradigmalar ya da ziin evreni kavray bakmndan farkl aamalar anlamna gelirler ve bu anlamda aralarnda bir uyumsuzluk vardr. Newton ve Einstein Fizii, evreni bir sreklilik olarak kavrarken; Kuantum Fizii, paketler (Kuantlar) olarak kavrar; birinde dorudan sebep-sonu ilikileri dierinde olaslklar geerlidir. Ama bu ayrlklar sadece basit ayrlklar deildir, ayn zamanda evren kavraynn farkl aamalarna da karlk derler. Newton kuram Rlativitenin aklad olaylar aklayamaz ama Rlativite, Newtonun akladklarn da aklar. Keza, zel Rlativite, rnein E = mc2 formlne ulaabilir ama bunun ne zaman geerli olduunu Kuantum kuram aklar, bu bakmdan Kuantum daha kapsaycdr, daha temeldir. Yani Kapsayclk bakmndan en altta en snrl ve yzeysel Newton, en stte en kapsayc ve derin Kuantum Kuramnn olduu sylenebilir. Bu uyum ve uyumsuzluk sorunu, Marksizmin kayna olarak saylan Alman Felsefesi, Fransz Sosyalizmi, ngiliz Ekonomi Politii arasndaki iliki gz nne alnarak daha kolay anlalabilir. Bunlar ayn zamanda farkl alan olmakla ve sanki zmni bir i blmym gibi grnmekle birlikte, her biri ayr bir paradigmaya da dayanyordu ve bunlar Marksizmin evriminde farkl aamalara denk dyorlard, kapsayclklar da farklyd.
208
Ekonomi Politiin alan Meta ilikileriyle birlikte ortaya kyordu ve tm toplumu ve tarihi bile kapsamyordu; sosyalizm ya da sosyoloji tm toplumu kapsyordu ve Felsefe onu da kapsayan, daha genel oland. Marksn evrimi bu genelden zele doru bir evrimdi. Felsefeden Ekonomi Politie doru bir yol izliyordu, dolaysyla bu kaynak ayn zamanda Marksizmin evrimi bakmndan, farkl aama ve paradigmalara karlk dyordu. Marksn hayatndaki Almanya, Fransa (Belika) ve ngiltere dnemleri bir bakma Marksizmin evriminin farkl aamalarna da karlk gelir. Benzer bir iliki bu heretik gelenekte de grlyordu. Marksn izledii yolun tersine kat ediliinin farkl aamalar gibiydiler. Marksn vard nokta, Ekonomi Politik ve Politika (ngiltere) Trokinin adna bal gelenee, Tarihsel Maddecilii ke ve Tarih (Fransa) Kvlcmlya ve hareket noktas olan Felsefe de (Almanya) Bat Marksizmine karlk dyordu.73 Marks da bu gelenei bir puzzlen paralar gibi bir araya getirmemi, onlar eletirip aarak ok byk ve baka bir sistem iinde sentezlemiti. Yaplmas gereken benzeri bir eydi: yani uyumsuzluun daha byk bir uyumla almas. Gelecein Marksizmi de bu kanaln eletirilip almas ve yepyeni bir senteze ulalmasyla ortaya kabilirdi. Byle bir sentez iin, Marksn kat ettii yolu, bu gelenein tersine kat ettii yolun birikimine dayanarak, yeni batan kat etmek gerekiyordu belki de. Tarihsel analojiler ve seziler, Marksizme yeniden bir canllk kazandrabilmek iin byle bir yol izlenmesi gerektiini gsteriyordu. Ama bu nasl olacakt? *** Tarihsel Maddecilik ya da Diyalektik Sosyoloji, toplumun evriminin,74 yani hareketinin, deiiminin, gidiinin, tarihsel srecin yasalarnn bilimi olarak tanmlanabilir.
73 P. Anderson, Age., s. 83: Bylece, Bat Marksizmi bir btn olarak, Marksn kendi gelime yolunu da eliik bir biimde tersine evirmitir. Tarihi maddeciliin kurucusu, zamanla felsefeden uzaklaarak nce politikaya, sonra da dncesinin merkezi olarak ekonomiye ynelmi, genliinde urat dank konular olgunluk dneminde ikinci plana itmiti; gelenein 1920den sonra ortaya kan temsilcileri ise, olgun Marksn en ok ilgilendii sorunlar hemen hemen ayn biimde ikinci planda brakp ekonomiye ve politikaya srt evirmiler, felsefeye ynelmilerdir. Burada bir daire izilmi, sre balang noktasyla bulumu gibidir. 74 ok sk birbirlerinin yerlerine kullanlmalarna ramen, evrim kavramnn ilerleme kavramyla kartrlmas yanltr. lerleme bir deer yargs ierir, bilimsel deil ideolojik bir kavramdr. Evrim ise, olu, gidi, sre, deiim demektir. 209
Demir Kkaydn
Ama bu gidiin yasalar hakkndaki bilginin ya da kavrayn kendisi de bir gidi, bir olu, bir evrim iindedir. Dolaysyla Tarihsel Maddeciliin Tarihi ya da Evrimi en iyi toplumsal evrime ilikin kavrayn ve aklamann evriminde izlenebilir. Bu dip aknts ve gelenek arasndaki uyum kadar uyumsuzluu, paradigma farkn aklamak iin, bu gelenekte evrim kavramna ve mekanizmalarna ilikin kavraylarn farklar kavratc olabilir. Bu ayn zamanda evrim kavramnn geirdii evrimi, yani Tarihsel Maddeciliin Tarihini de ana hatlar ve dorultusuyla izleme olana salayabilir. Toplumsal evrimi de, ok farkl toplumlar da aklayan temel kavram, retici Glerin Deiimi75 ve farklldr. retici Gler Deitii iin toplum deimektedir; retici Gler Farkl olduu iin toplumlar birbirinden farkldr. Bu, evrim kavramnn evrimi ile retici gler kavramnn evriminin birbirine dorudan bal olduunu gsterir. Evrim kavramna bal olarak retici Gler kavramnda; retici gler kavramndaki deimelere bal olarak evrim kavraynda da deimeler ortaya kar. Marksn mehur satrlarn burada bir kere daha hatrlayalm. Gelimelerinin belli bir aamasnda, toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine ya da bunlarn hukuki ifadesinden baka bir ey olmayan mlkiyet ilikilerine ters derler. retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline gelirler.(K. Marks, Ekonomi Politiin Eletirisine Katkya nsz) Dikkat edilirse Marksn Tarihsel Maddeciliin temelini atan bu cmlelerinde baz gizli varsaymlar bulunmaktadr. Bir gizli varsaym, retici Glerin gelimesidir. retici glerin gelimesi bir veridir. Bu gelimenin niin ve nasl olduu, srekli olup olmad gibi bir sorun yoktur. Srekli olarak gelien bir zdr retici gler. Toplumsal biimlerin, ekonomik ilikilerin ve styapnn evrimini retici glerin evrimi belirlemektedir. Bir baka gizli varsaym, retici glerin gelimesinin, daha nceki retim ilikilerinin tasyesini getirmesidir. Yani retici Glerin Geliimi ile retim likileri arasnda bir uyum vardr. Ama bu uyum otomatik olarak olumamaktadr, birikimli ve sramal bir karakteri vardr.
75 Marksizm, retici glerin gelimesinin toplumsal tarihsel sreci belirlediini retir. (Lev Trotskiy, Sonular ve Olaslklar, s. 19) 210
Bunlardan kan bir baka gizli varsaym da retici glerin gelimesinin sosyalizme yaklatrddr. Bu gelimenin nndeki engelleri kaldrmak toplumu sosyalizme yaklatrmak anlamna gelmektedir. Toplumsal evrim kavramnn evriminin tarihi, bir bakma retici glerin evrimine ilikin bu varsaymlarnn sorgulanmasnn tarihi gibidir. Teorinin bu saf formlasyonundan ve dayand varsaymlardan kacak sonu ok aktr. Sosyalist Devrim ancak, retici glerin en ok gelitii yerde; kapitalist retim ilikileriyle retici glerin en byk eliki iinde olduu yerlerde, yani en gelimi lkelerde olabilir, nk: erebildii btn retici gler gelimeden nce, bir toplumsal oluum asla yok olmaz; yeni ve daha yksek retim ilikileri, bu ilikilerin maddi varlk koullar, eski toplumun barnda iek amadan, asla gelip yerlerini almazlar. Onun iindir ki, insanlk kendi nne, ancak zme balayabilecei sorunlar koyar. nk yakndan bakldnda, her zaman grlecektir ki, sorunun kendisi, ancak onu zme balayacak olan maddi koullarn mevcut olduu ya da gelimekte bulunduu yerde ortaya kar. nk Toplum ancak zmleyebilecei problemleri nne koyar ve yakndan baklnca aslnda bu problemlerin kendini zecek unsurlarla birlikte ortaya kt grlr.(K. Marks, nsz) *** Tarihsel Maddeciliin Evrim kavram ve kavray ile Program ve Strateji arasnda dorudan bir iliki bulunmaktadr. Program ve strateji, hem evrim kavrayna hem de o evrimin neresinde bulunulduuna ilikin bir saptamaya gre deiir. Bir bakma Evrim kavram ile Program ve Stratejinin ya da daha da kategorik olarak ifade etmek gerekirse metodoloji ile politikann ilikisi tpk nszde ifade edilen retici Gler ve retim likileri ile styapnn ilikisi gibidir. Tarihsel Maddeciliin evriminde Evrim kavram veya Metodoloji toplumsal evrimdeki retici Gler gibidir. Program ve Strateji ya da Politika ise retim likileri veya styap gibidir. Tarihsel Maddeciliin Tarihi, son durumada, toplumunkinden hi de daha az karmak olmayan bu evrim ve ilikilerin tarihidir. Bu isel balant nedeniyle Marksizmin tarihine bakldnda, tm nemli programatik ve stratejik deiikliklerin, evrim kavraynn evrimindeki nemli deiikliklere bal olarak ortaya kt ya da bu tr deiikliklere yol at grlr.
211
Demir Kkaydn
Program, dolaysyla siyasi mcadele ve strateji sorunu dorudan evrim kavrayna bal olduundan, evrimin nszde aktarlan kavray erevesinde devrimci bir partinin, hareketin veya snfn program kategorik olarak yle ifade edilir: retici glerin gelimesine engel olan retim ilikilerini ve st yapy, zellikle devleti ykmak ve uygun retim ilikileri ve styapy kurmaktr. Bu evrim kavray ve varsaymlar erevesinde, program veya stratejiyi belirlemek, lkede bulunulan retim ilikilerinin ne olduunu tespit etmek ve ona gre bir program oluturmak eklinde kavranr.76 rnein, bir lkede feodal veya yar feodal ilikiler egemense, retici glerin geliiminin nnde engel olan bu ilikiler tasye etmek, yani Demokratik Devrim; yok eer lke kapitalist ise ve burjuva demokrasisi varsa, Sosyalist Devrim program ve strateji olarak belirlenir. Bugn var olan btn sol gruplarn ekillendii, 1960lardaki btn strateji tartmalar ve blnmeleri, bu tr bir evrim kri erevesinde gereklemiti. Taraar aamalarn birbirini izledii ve st aamalarn alt aamalar tasye ettii eklindeki ayn evrim kavrayn paylayorlard. Aralarndaki tartma yntemsel, evrimin kavranna ilikin deildi ve bu bakmndan aralarnda bir ayrlk yoktu. Ve tam bu nedenle de strateji tartmas, olgulara ve onlardan yaplan karsamalara ilikin bir tartmayd. rnein Trkiye yar feodal diyenler bundan demokratik devrim, kapitalist diyenler bundan sosyalist devrim sonucunu karyorlard. Veya teori politikann arac olarak kullanlp Sosyalist Devrim demek iin Kapitalist; Demokratik Devrim demek iin Yar Feodal veya Feodal olarak tanmlanyordu. Ama bu tartmalarda kimsenin aklna lkenin yar feodal olduu iin devrimin sosyalist bir karakter tayabilecei veya tam da kapitalist olduu iin devrimin demokratik karakterde olabilecei gibi karsama ve olaslklar gelmiyordu. Bunun nedeni bu tr karsamalarn ardnda yatan karmak evrim kavraylarna ok uzak olunmasyd.
76 rnein Troki, Srekli Devrim Teorisini ilk kez formle ettii Sonular ve Olaslklarn ilk satrlarnda bu Marksistlerin bu ortak yaklamn yle zetler: Marksizm, Rus Devriminin kanlmazln, kapitalist gelime ile fosillemi mutlakyetin gleri arasndaki elikinin sonucu patlak vermek zorunda olduunu, ok nceleri haber vermiti. Onu bir burjuva devrimi olarak nitelendirirken, Marksizm, devrimin dolaysz nesnel grevlerinin bir btn olarak burjuva toplumunun gelimesi iin normal koullarn yaratlmas olduuna iaret ediyordu. (Lev Trotskiy, Sonular ve Olaslklar, Kardelen, 1990) 212
Tartmalar evrimin ok basit bir kavrayna dayanyordu. Toplumlar u veya bu biimde benzer aamalardan geerler: lkel Toplum, Kleci toplum, Feodal Toplum, Kapitalist Toplum. lkel ve Kleci toplumlar ok gerilerde kaldna gre, program ve strateji iin sorun, lkenin ne lde feodal veya kapitalist olduunu belirlemekte toplanyordu. Aamal ve dzgn bir evrim kavrayyd bu. *** Tarihsel Maddecilik (Marksizm) orijinalinde hibir zaman byle sradan ve baya olmamakla birlikte, Sosyal Demokrat ve Komnist hareketin tarih ve toplumsal gidi kavray hep bu dzeyde olmutur. Hatta daha ileri giden bir basitletirmeyle, Sosyal Demokrat ve Komnist partiler arasdaki esas farkn bu evrimin, Sosyal Demokrat partilerce dz, sramasz bir evrim sreci; Komnist partilerce sramal ve aamal bir evrim sreci olarak kavranmasnda olduu sylenebilir. Ama her iki taraf da evrimi, aamalarn birbirini izledii ileri olann geri olan tasye ettii, her toplumun da bu aamalardan gemek zorunda olduu srekli bir ilerleme olarak grr.77 Tarih ve Toplum hakkndaki bilginin Yunan ve Romadan daha eskilere gidemedii, bu bilginin de olduka yzeysel olduu; mekn olarak Avrupa ve Akdenizle snrl bulunduu bir erevede, byle bir tarih ve evrim kavray elbette zamanna gre byk bir ilerleme anlamna gelebilir ve bilinen tarihi iyi kt aklayabilirdi. Sosyalist hareket Avrupa ile snrl kal77 Lev Troki, Tek lkede Sosyalizm?, <www.marxists.org/turkce/trocki/1930/ tus.htm>: Snai olarak daha gelimi olan lke, daha az gelimi olann gelecekteki halini gsterir yalnzca. Yntemsel kalk noktas bir btn olarak dnya ekonomisi deil, bir tip olarak tek bir kapitalist lke olan Marxn bu ifadesi, gemi kaderlerine ve snai seviyelerine aldrmakszn tm lkeler kapitalist evrim tarafndan kucaklandklar lde, daha az uygulanabilir hale geldi. Zamannda ngiltere, Fransann ve daha az lde de Almanyann geleceini gsteriyordu, ama kesinlikle Rusyannkini veya Hindistannkini deil. Ne var ki, Rus Menevikleri Marxn bu koullu nermesini kaytsz artsz kabul ettiler. Geri kalm Rusya, diyorlard, ileri atlmamal, nceden hazrlanm modeli kuzu kuzu takip etmeli. Marksizmin bylesine liberaller de katlyordu. Marksn en az bunun kadar nl bir dier forml ise hibir toplumsal formasyon, iinde barndrd tm retici gler gelimeden yok olmaz kalk noktas olarak tek bir lkeyi deil, bir evrensel toplumsal yaplar silsilesini (klecilik, ortaa, kapitalizm) alr. Ama bu ifadeyi tek bir devlet asndan ele alan Menevikler, Rusya kapitalizminin Avrupa ve Amerika seviyesine ulamak iin daha ok mesafe katetmesi gerektii sonucunu kardlar. 213
Demir Kkaydn
d, modern tarihin ve snf mcadelesinin baka sorunlarna younlat srece, bu bayalatrlm bir Marksizme karlk den evrim kavray, en azndan Avrupa iin, yine de iyi kt tatmin edici saylabilecek aklamalar sunuyor saylabilirdi. Ama dikkatli baklnca bu evrim kavray, bilinen Avrupa tarihini bile aklamakta yetersiz olurdu. Eer retici glerin gelimesi yeni retim biimlerinin ortaya kmasna yol ayor ve ncekini tasye ediyorsa, rnein klecilikten feodalizme geii retici glerin gelimesiyle aklamak gerekiyordu. Ama gerek tarihte, klecilikten feodalizme geite, retici glerde byle bir gelimeden ziyade bir gerileme vard. Olaylara gzler kapanp bir gelime varm gibi grldnde de zellikle bu evrimin sramalarla gerekletii anlay bakmndan bir sorun ortaya kyordu. Klecilikten feodalizme gei salayan devrimler yoktu. Bunlar kimler, nerede, nasl yapmt? Bilimlerin ilerlemesine ihtiyalar yz niversiteden daha fazla etki yaparlar. Avrupadaki ii snfnn mcadelesi bu sorunlar gndeme getirme ihtiyacyla karlamyordu. Bu nedenle bu paradokslar kimse tarafndan tartlmyordu bile. Ama Tarih konusu ve bu tr sorunlar daha ii ve sosyalist hareketin gndemine pratik bir ihtiya olarak gelmeden nce, Evrim kavrayndabir ilerleme, Rus ii ve devrimci hareketinin karlat kimi sorunlar zebilmek ve gelimeleri ngrebilmek iin Troki tarafndan saland. *** Trokinin akl yrtmesi de retici glerin ilerlemesine dayanyordu. Keza onun kavraynn da sonraki retim biimlerinin eski retim ilikilerini tasyesi, retici gler ve retim ilikileri arasndaki denklik gibi varsaymlarla bir sorunu yoktu. O sadece bu ilerlemenin karmak karakteri zerinde younlayor ve bunun sonularn tartyordu. Olaylara baknca grlyordu ki retici gler her yerde ayn aamalardan geerek gelimiyordu. Kapitalist ilikilere sonra giren bir lke, retici glerin ok daha gelimi olduu bir dzeyden ie balyordu. Bylece retici glerin epey gelimi bir dzeyi, son derece geri bir styapyla bir arada bulunabiliyordu.78 Bu durumda neler olacan tartyordu Troki, bir tr zihinsel deney yapyordu.
78 Lev Troki, Rus Devriminin Tarihi, 1. Cilt, s. 1415: Geri bir lke ileri lkelerin maddi ve ideolojik kazanmlarn sahiplenir. Ama bu demek deildir ki,onlarn gemite getikleri tm aamalar bir bir geerek bu lkeleri klece izler. Tarihin evrimsel olarak tekerrr kuram Vico ve 214
Bu daha karmak ve arkadan gelenin ne getii; nceki aamalar tek tek gemedii, minyatr llerle aarak veya zerinden atlayarak getii evrim kavrayna bal olarak Rusyadaki devrimin izlemesi muhtemel seyir analiz edilince garip bir sonu ortaya kyordu.79 Son derece geri retim ilikileri ve siyasi bir sistemin olduu bir lkede, kapitalizmin dorudan sanayi kapitalizmi olarak domas ve bu nedenle,
bilahare tilmizlerince savunulan eski, kapitalizm ncesi kltrlerin ksmen kapitalist gelimenin ilk tecrbelerine dair yaptklar evrimsel tasvir gzlemine dayanr. Tm bu gelime srecinin biraz kyda kede kalm, biraz tali nitelii gerekten kltrel evrelerin yepyeni alanlardaki kimi tekrarlarn da ierir. Bununla beraber, kapitalizm bu koullarn aldnn bir gstergesidir. O insanln gelimesinin evrenselliini ve srekliliini hazrlam ve bir anlamda gerekletirmitir. Bu nedenle dier uluslarn gelime biimlerinin tekerrr ihtimal ddr. leri lkelerin ekicisinin peine taklmak zorundaki geri bir lke sraya uymaz: tarihsel olarak geri bir durumun sunduu imtiyaz byle bir imtiyaz varittir bir halka, bir dizi ara aamay atlayarak, daha zaman gelmeden nce, yaratlan her eye ulama imkan tanr ya da daha dorusu onu buna zorlar. Yabanllar, gemite o silahlar birbirinden ayrt eden mesafeyi katetmeksizin, ok ve yay brakp tfee geerler. Amerikay smrgeletiren Avrupallar tarihe yeniden balamadlar. Almanya ya da ABD iktisadi bakmdan ngilterenin nne gemilerse, bu kapitalist evrimlerindeki gelime yzndendir. (...) Tarihsel bakmdan geri bir ulusun gelimesi, zorunlu olarak, tarihsel srecin farkl evrelerinin zgn bir kombinasyonuna yol aar. Betimlenen bu yrnge btnsel olarak dzensiz, karmak ve bileik bir nitelie brnr. 79 Troki, Sonular ve Olaslklarn 1919da Moskovada Yaymlanan Yeni Basksna nsz: Dolaysz grevleri bakmndan bir burjuva devrimi olarak balayan Devrim, ksa bir sre iinde gl snf atmalarna yol aacak ve ancak, iktidar ezilen kitlelerin banda durabilecek tek snfa, yani proletaryaya devritmekle en son zafere ulaabilecektir. Proletarya ise bir kez iktidara getikten sonra sadece kendini burjuva demokratik programla snrlamak istememekle kalmayacak, bunu yapmak elinden de gelmeyecektir. Ancak ve ancak Rus Devriminin Avrupa proleter devrimine dnmesi halinde Devrimi sonuna kadar gtrebilecektir. O zaman, Devrimin ulusal snrllklaryla birlikte burjuva demokratik program da alacak ve Rus ii snfnn geici politik egemenlii uzun sreli bir sosyalist diktatrle dnecektir. Ama Avrupann hareketsiz kalmas halinde, burjuva kar devrimi Rusyada emeki kitlelere boyun emeyecek ve lkeyi gerilere frlatacaktr, hem de bir demokratik ii ve kyl hkmetinden ok gerilere. 215
Demir Kkaydn
ii snfnn daha doarkenki gc ve de burjuvazinin korkakl nedeniyle, demokratik devrimde ii snf kylln desteini salayarak iktidar alabilir ve o da kendini demokratik grevlerle snrlamayp sosyalist karakterde tedbirlere ynelebilirdi. Yani eski akl yrtmesine hi de uymayan bir sonu ortaya kyordu evrimin bu bileik ve eitsiz karakterinden: Yar feodal bir lkede sosyalist bir devrim olabilir ve ii snf iktidara gelebilirdi. Hlbuki birbirini izleyen aamal evrim kavrayna gre, sosyalist devrimin, retici Glerin kapitalist ilikilerle en ok elitii kapitalist ve en gelimi lkelerde olmas gerekiyordu. Bu sonu bir tr zndklk, yoldan kma gibiydi; o zamana kadar bilinenleri alt st ediyordu. Ama bunun ardnda, metodolojik olarak evrimin daha karmak bir kavray, Trokinin adlandrmasyla, eitsiz ve bileik bir evrim kavray bulunuyordu. Mehur Bolevik ve Menevik; nc ve kinci Enternasyonal, Trokizm ve Stalinizm ayrmlar, son durumada metodolojik dzeyde bu iki farkl evrim (aamal ve eitsiz-bileik) kavramn yanstyorlard. Tekrar vurgulayalm ki, Trokinin evrim kavray retici glerin geliimini tartmyordu, sadece bu geliimin karmak, eitsiz ve bileik karakterine dikkati ekiyor ve karsamasn bundan yapyordu. Ayn ekilde retim ilikileri ile retici glerin gelime derecesi arasndaki uyum dncesiyle de sorunu bulunmuyordu. Zaten ilerde tam da bu uyumdan hareketle, Sovyet devletinin snf karakteri sorununa bir cevap getirebiliyordu.80 Evrimin eitsiz ve bileik geliimine ilikin ngrnn
80 Trokinin bu uyuma dayanan aklamas en zl biimde u satrlarda ifade edilir: Komnist Manifestodan iki yl nce gen Marks yle yazyordu: retim glerinin gelimesi (komnizmin) kesinlikle zorunlu pratik temelidir nk onsuz, yokluk genelleecek ve yoklukla birlikte gereksinmeler iin giriilen kavga yeniden balayacaktr ki bunun anlam tm eski pisliklerin yeniden su yzne kmas zorunluluudur. Bu dncesini Marks hibir zaman gelitirmedi ve nedeni hi de rastlantsal deildi: Geri bir lkede proleter devrimin gerekleebileceini hibir zaman tahmin etmedi. Lenin de bunun zerinde durmad ve bu da rastlantsal deildi: O da Sovyet devletinin bu kadar uzun bir sre tecrit edilmi kalacan tahmin etmedi. Gene de alnt, Markstan bir soyutlamaya varma ve kartndan karsama yoluyla, Sovyet rejiminin tamamen somut skntlarna ve hastalklarna vazgeilmez bir anahtar sunmaktadr. Emperyalist ve i sava ykntlaryla krklenen yoksulluun tarihsel temeli zerinde, bireysel varolu kavgas, burjuvazinin devrilmesinden hemen sonraki gn orta216
gereklemi olmas sonucu geri bir lkede sosyalist devrim olmutu. Ama bu devrim tecrit olunca, yine bizzat Marksn dedii gibi, geri retici gler dzeyinde, sosyalizm olmayacandan, btn pislikler geri dnyordu.81 Rusyada olan son durumada buydu. retici gler kendi geri gelime dzeylerine uygun ilikilere neden oluyorlard. Yani eitsiz gelime ile geri bir lkede sosyalist devrim ve tam da bu nedenle, retici glerin gerilii nedeniyle, uygunluk yasas ile de brokratik kar devrim aklanabiliyordu. Dikkat edilirse bu yaklamlar, klasik eletirel ve devrimci Marksist yaklamlarla tam bir uyum iindedir. Stalinizmin yayd, gc yaygnlndan gelen kannn aksine, Trokizm, klasik Marksizmin kavramsal aralar ve problematiklerini kinci ve nc Enternasyonalin (ilk drt Kongre sonras) bayalatrmalarna kar koruma ve savunmay temsil eder. Bu eitsiz ve bileik evrim kavrayyla Troki, yirminci yzyln tarihinin genel gidiini; sosyalist devrimin nce geri bir lkede olmasn; Sovyetlerdeki brokratik kar devrimi ve bunlara bal olarak ii hareketinin krizi ve faizmi; sava sonras Dou Avrupadaki dnmleri ve nihayet bizzat Dou Avrupann kn ve kapitalizme dnn aklayan kavramsal aralar sunar. Trokinin gelitirip netletirdii bu eitsiz ve bileik gelime eklinde zetlenebilecek evrim kavray olmadan, yirminci yzyl tarihini, dolaysyla da bugn anlamak olanakszdr. Trokinin eitsiz ve bileik evrim teorisi, tpk Einsteinn zel ve Genel Rlativite teorisinin, Kuantum Teorisine gre hl klasik ziin alannda bulunmas gibi, Klasik Marksizmin evrim kavray erevesinde kalr. retici glerin gelimesi, sonra gelen aamalarn ncekileri tasye
dan kalkmamak bir yana, bu olay izleyen yllarda da azalmam, tam tersine zaman zaman duyulmadk canavarlklara brnmtr. lkenin belli kesimlerinde iki kez yamyamlk noktasna varldn hatrlatmamza bilmem gerek var mdr (Lev Troki, hanete Urayan Devrim, s. 77, stanbul, 1998) 81 Troki, tam da retici glerin gelimi ile retim ilikileri arasndaki uyumdan hareket ederek ve Marksn aadaki szlerine dayanarak Sovyet Devriminin yozlamasn ve bir brokrasinin iktidar almasnn aklyordu: te yandan retici glerin bu gelimesi (daha imdiden insanlarn gncel ampirik yaantsnn, yerel dzeyde deil de dnya apnda tarihsel olarak cereyan etmesini ieren gelimesi) kesinlikle vazgeilemez, nce yerine gelmesi gereken bir pratik kouldur, nk, bu koul olmadan, ktlk, genel bir durum alr, ve gereksinmeyle birlikte zorunlu olan iin savam yeniden balar ve gene kanlmaz olarak ayn eski irken iine dlr. (Marks-Engels, Alman deolojisi, <www.kurtuluscephesi.org/marks/almanideoloji.html>. 217
Demir Kkaydn
etmesi ve retici glerin gelime dzeyi ile retim ilikileri arasndaki uygunluk gibi tm varsaymlar paylar. Tpk Einstein teorisinin astronomik boyutlardaki olaylar byk bir baaryla aklamas gibi, yirminci yzyln tarihini byk bir baaryla aklar. Ama tpk klasik ziin kavramlarnn atom alt paracklar leminde yetersiz olmas gibi, Kapitalizm ncesi Tarih ve Az Gelimiliin Gelimesi sz konusu olduunda, artk bu evrim kavray yetersiz hale gelir. Orada Kuantum Fizii benzeri yeni bir Tarihsel Maddecilie ihtiya vardr. Kvlcmlnn evrim teorisine katklar ite tam burada ortaya kar. *** Kvlcml, geri kalm bir lkenin sosyalisti olarak, azgelimilik sorunuyla ve ayn zamanda kapitalizm ncesinin byk uygarlk beikleri az gelimi lkeler olduundan, kapitalizm ncesi Tarih ve Toplumlar sorunuyla karlar.82 Bu farkl toplumlarda karlat sorunlar aklayabilmek ve zebilmek iin; Azgelimiliin gelimesi olgusunu ve kapitalizm ncesi binlerce yllk uygarlklar tarihini aklamak iin, evrim kavrayn ve retici gler kavramn batan aa deitirmek zorunda kalr. Kvlcml 1960lardan nce, iki sava aras dnemde, 1960lardan sonra Az gelimiliin Gelimesi sorunuyla megul olan ve bunu kapitalist ekonominin kendi i mantyla Merkez evre ikilemiyle aklamaya alanlardan (Drtl ete Arrighi, Frank, Wallerstein, Amin, vb.) veya Bat Marksizmi geleneinin devam olarak, sorunu Toplumsal Formasyon kavram erevesinde (Balibar, Laclau, vb.) ve daha ziyade de skolastik ve me82 Hikmet Kvlcml, Tarih Devrim Sosyalizm, s. 5: Byle bir aratrma neden nemli oldu? Bugnk Trkiyeyi anlamak iin, onun, dn iinden kt (daha dorusu bir trl iinden kamad) Osmanl Tarihine inmek gerekti. Osmanl Tarihinin maddesine girince, onun slam medeniyetinde bir Rnesans olduu belirdi. slam medeniyeti: tpk Grek ve Roma Medeniyetleri gibi, Kentten (ileden) km Antika (kadim) medeniyetlerden biriydi. lk Smer ncesinden (Protosmerterden) slam medeniyetine gelinceye dein sralanan antika medeniyetlerin hepsi de hem birbirinin ayni, hem birbirinin gayri olarak birbirlerinden kagelirlerken, hep ayn gidii (proseyi) gsteriyorlar ve bir tek kanuna uyuyorlard. Gnmze dein uzanm btn poblemlerin sebep-netice zincirlemesiyle nasl ta Protosmerlere dek dayanp kt dupduru anlalmadka, hibir somut (konkret) Tarih olay gerei gibi aydnlanamyordu. 218
todolojik dzeyde tartanlardan83 ok nce, sorunu Tarihsel Maddeciliin kavramlar ile tartr ve zgn bir teori gelitirip katklarn yapar.84 Kvlcml bu almalar sonucunda, Marks ve Trokinin dayand ve sorgulamay akllarndan bile geirmedikleri, retici glerin srekli gelimesi varsaym sorgular. Gelimi retim ilikilerinin geri retim ilikilerini tasye edecei varsaymn sorgular. Dolaysyla da retici glerin gelime dzeyi ile retim ilikileri arasndaki uyum varsaymn sorgular. Marksta retici glerin gelimesi veri olduundan, o ileri bir lke geri olana geleceini gsterir diyor ve o zamann Almanyasna Aldrmyorsun ama anlattm bu senin hikyendir diye bitiriyordu szlerini. Trokinin bu karsamayla sorunu yoktu, Troki sadece bu gelecee giden farkl yollar olduunu gsteriyordu. Klasik Marksizmin veya Trokinin ufkunda ve paradigmasnda, ileri bir lkenin geri bir lkeye geleceini gstermemesi, yani az gelimiliin gelimesi gibi bir problem bulunmuyordu. Ne var ki, smrge ve yar smrge lkeler iin; daha dorusu yirminci yzylla birlikte kapitalizme giren lkeler iin, artk ileri bir lke geri bir lkeye geleceini gstermiyordu. Yani geri lkelerin evrimi ileri lkelerin izinden gitmiyordu; retici gler gelimiyordu, geliemiyordu; greli olarak ileri lkelerle aralarndaki fark daha da byyordu. Yirminci Yzyla kadar Avrupada ve Japonyada grld trden, geriden gelenin ne ge83 Bu konudaki tartmalarn geni bir zeti u kitapta bulunabilir: retim Tarzlarnn Eklemlenmesi zerine, Foster-Carter, Wolpe, Laclau, Taylor, Mouzelis, Ersoy, Ankara, 1984. Kitapta geni lde zetlendii gibi, bu konuyla bat Marksizmi gelenei, retim Tarz ve Toplumsal Formasyon kavram balamnda daha ziyade skolastik, yani Marksizmde kavramn anlam zerine, bir tartma yrtt. Bunlarda, Merkez-evre ekolnn tersine, somut ekonomi ve snf analizleri pek bulunmaz, tartma felsedir, yntembilimseldir. ayn az gelimilik olgusunu ele alan iki ayr paradigma sz konusudur. 84 Merkez-evre ekol de Ekonomi Politikten Tarihe ve Tarihsel Maddeciliin konusuna doru bir arlk noktas kaymas yaamtr. rnein Samir Amin, Dnya apnda birikim kuramn kurmak iin toplumsal formasyonlarn teorik bir tarihine ihtiya olduunu dnyordum (S. Amin, Entelektel Yolculuum, s. 58) diyor. Wallerstein giderek tarihe ynelir ve bu onun tarihi Annales Okuluyla sk ilikilerine yansr. Frank da son zamanlarda kapitalizmi ta Smerlerden balatma eilimine girer. Yani bu arlk noktas kay onlar Kvlcml ile ayn alana yaklatrr. Ama kapitalizmi bir retim deil bir deiim ilikisi olarak anladklarndan, her sermayeye dayanan sistemi kapitalizm olarak kavrarlar, (S. Amin daha farkldr) prekapitalist ve modern kapitalist sermaye ve toplum arasndaki ztl ve fark gremezler. Onlarn aksine Kvlcml da otantik bir Marksist olarak analizini tam bu fark ve ztla oturtur. 219
Demir Kkaydn
mesi deil, geridekinin giderek daha da geride kalmas; ileridekinin giderek daha da aray amasyd ortada grlen. Eer yeni olgunun eski kavrama smayn gze batrmak iin bir formlasyon yapmak gerekirse, ortada grlen eitsiz ve bileik bir geliim deil, geliememedir; az gelimiliin gelimesidir Bu geri kalmln yan sra, snf ilikilerinde ise genellikle, retici glerin gelime dzeyinin tam tersi ultra modern bir snf egemenlii ilikisi grlyordu. Bu terslik en iyi Rusya ve Trkiye rneklerinde grlebilir. Rusyada politikaya, arlk ve Aristokrasi egemendi; ama ekonomide son derece younlam ve modern teknik kullanan bir sanayi vard. Trkiyede ise tam tersine, politikada egemen g, Finans Kapitaldi; ekonomide ise son derece geri bir teknik ve az gelimi bir ii snf egemen olmaya devam ediyordu.85 Balangta Kvlcml da tpk Troki gibi, Trkiyedeki gidiin, Rusya benzeri bir yol izleyeceini, hatta benzer aamalar Rusyadan daha ksa srede ve hzl aacan dnr. rnein 1930larn banda yazd Yolda, tpk 1905deki Troki gibi karsamalar yapar.86
85 Zaten tam da bu grngdr, Merkez-evre ekoln, az gelimilii kapitalizmin kendi mantyla aklamaya iten. Onlar geri lkelerdeki ilikilerin dnya kapitalist ekonomisiyle olan sk ilikisine ve oradaki egemen snarn hi de klasik Feodal snar olmamalarna vurgu yapmlardr. Bylece geni bir olgular ynn tanmlamlar ama tam da aklanmas gereken olguyu aklama gibi sunmulardr. Temel yanlglar, az gelimiliin, sermayenin saf hareketinin deil, gerek tarihsel hareketinin rn olduunu anlamamalar ve bu ayrm yapamamalardr. 86 Kvlcmlnn 1930larn banda tam bir Stalinist olarak yazd ve ancak baz blmleri 70lerde yaynlanabilen Yol adl almas aslnda bilinsiz bir Trokizmi yanstr. Kitabn Ge Gelme blm Ge gelmenin faziletleri gibi ifadeleri, Trokinin tarihsel olarak geri bir durumun sunduu imtiyaz dedii, ayn eitsiz ve bileik gelimeyi anlatr. Almanya ve Rusya ile Osmanl ve Trkiyeyi karlatrr ve ayn aamalarn daha hzl geildii ve atland tespitini yapar. rnein yle yazar: II. Nikola, Rusyada Deli Petro dneminden beri balam ve olduka gelimi bir merkezilemi sanayi bulmutu. Mustafa Kemal Trkiyesi, Rusyada Deli Petro dneminden beri olan sreci hzla tamamlamak ve modern sanayi sermayesini birdenbire kurmak zorunda kalmtr. (s. 176) Birok rnek verdikten sonra u sonucu karr: Ve Rusyada 50 yl boyunca yrnen yol Trkiyede 510 ylda alacak hale gelebilir. (s. 177) Trkiyede kapitalizmin aamalar byle hzl at, sosyalizmin de dorudan Leninizmden ilham alarak doduundan hareketle be on yla kadar Trkiyede sosyalist devrim olabilecei sonucunu karmay okuyucuya brakr. 220
Ne var ki, balangta yle gidecek gibi grnmesine ramen, Trkiyede ne teknik, ne snf ilikileri ne de proletarya Rusyada olduu gibi bir geliim gstermez. Sosyal iktidara Burjuvazi bir yana, Finans Kapital egemendir ama lke son derece geri bir teknik dzeyindedir. Finans kapital egemen olmasna ramen, kapitalizm ncesinin gerici sermayesi ve ilikileri gcn ve varln korur ve tasye olmazlar. Gelecein ve gemiin kamburu st ste binmitir. Bu sefer, niye Rusyadaki gibi bir evrim olmadn aklamak bal bana bir sorun olur. Yani az gelimiliin gelimesinin aklanmas, yani retici glerin geri kalmas. (Tabii daima bu nispi olarak anlalmaldr.) Olgun Kvlcmlnn sonraki btn teorik abas ve katks bu tam tersi gidii anlamakta toplanr. Kvlcml, bu sorunu zebilmek iin, evrimin daha karmak bu grngleri zerinde younlar. O zaman da daha st retim ilikilerinin ve bunun rn snarn, nceki retim ilikilerini ve snar tasye ettii ve onlarn yerini ald varsaymn sorgular. Bunun yerine bunlarn bir tr sembiyoz ilikiye girerek birbirlerinin varln glendirdiklerine dikkati eker. Yani Trkiyede kapitalizm, tam da eitsiz ve bileik geliim sonucu Finans-Kapitalizm, hatta Tekelci Devlet Kapitalizmi denebilecek ve sava sonrasnda dnyada yaygnlaacak biimde doduu iin, bu sper modern Finans-Kapital, prekapitalist snf ve ilikileri tasye etmez, aksine onlarla ittifaka girip, onlar glendirir.87
87 Dr. H. Kvlcml, Genel Olarak Sosyal Snar, Aydnlk, Say: 2, Aralk 1968, s. 119133: O zaman ne oldu? Geri lkelerde Antika Tarihin sk sk yazd cilvelerden biri oldu. Bu bir eit TERSNE RNESANS idi. Kapitalizm, Batda TEFECBEZRGAN snf kknden kazmadka, normal olarak domamt. Fakat geri lkelerde, kapitalizmin son a olan Emperyalizm dneminde TefeciBezirgan snf kknden kaznmak yle dursun, btn dileri ve trnaklaryla kapitalizme ortak olmaya ve kapitalist iktidar ayakta tutmaya kendini verdi. Bu bir Tarihin tersine ak myd? Evet. Byle tersine akntlar lm ana gelmi dzenlerin byk anaforlar iinde grlebilirdi. Kapitalizmin inkr edecei Tefeci-Bezirgan snf, 20nci yzylda sanki kapitalizmi inkara kalkmi gibiydi. Ancak bu grnt. Dizginler grnmeyen rmcek alar gibi uluslararas Finans-Kapital mekanizmasnn ve en byk emperyalist iktidarlarn elinde idi. Modern Finans-Kapital nasl Tarihin arklarn geri evirmekte ve gericilik yapmakta esiz ise, tpk yle, Antika Tefeci-Bezirgan snf da insan kazanlarn inkar etmekte ve gericilik yapmakta Emperyalizmden aa kalmyordu. 221
Demir Kkaydn
Bu Trokinin eitsiz ve bileik geliim yaklamn da ieren ama onu da aan bir kavraytr. Eitsiz ve bileik geliim sonucu, Trkiyede kapitalizm Finans-Kapitalizm, hatta Tekelci Devlet Kapitalizmi olarak domutur. Ama buna ramen ve tam da byle olduu iin, feodal kalntlar ya da kapitalizm ncesi Tefeci-Bezirgan sermaye gcn ve egemenliini sadece srdrmez pekitirir. Yani sper modern Finans-Kapitalizm, pre-kapitalizmi tasye etmez, onunla Etle trnak gibi olur,88 bir sembiyoz yaama geer veya kimilerinin dedii gibi eklemlenir.89 *** Bu evrim kavraynn Marks ve Trokidekinden farkn gsterebilmek iin, biyoloji ve paleontolojideki evrim kavramnn evrimi bir kir verebilir.
Bylelikle tencere yuvarland kapan buldu. Ortaalardan hatta ilk Antika alardan kald bilinen Kadim Tefeci-Bezirgan snf: Modern an dnya ihtilalleri ve sosyalizm dneminde Finans-Kapitale YEDEK UYDU ve HTYAT GC olarak geri lkelerde iktidar mevkiini paylat. Bu yzden Tefeci-Bezirgan snf, sanki bir modern sosyal snf imi gibi geri lkelerin ekonomisinde, toplum ilikilerinde, politikasnda, kltrnde, ahlaknda ar basan sz sahibi bir snf kesildi. Bugn geri lkelerin SOSYAL YAPISI denince, yukarda saydmz SINIF LKLER gzmz nnden ayrlmamaldr. 88 Dr. H. Kvlcml, retim Nedir?, s. 77: Bat kapitalizmi genlik anda iken Trkiyenin yatalak Tefeci-Bezirgn dzeni Kapitalizme kar hi bir rezonans gstermedi. lerici serbest rekabet kapitalizminin dalgas Trkiyeyi hi ilgilendirmedi. 20. yzyla geldik. Kapitalizm: irat, monopolcu Finans-Kapital egemenlii biimine girdi. Bu, kapitalizmin lm deine yat a oldu. O zaman bizim yatalak Tefeci-Bezirgn dzenimiz: Finans-Kapital adl tekelci yatalak sermaye ile tam rezonans hline girdi. Birbirlerine denk dtler. Halkmzn bir deyimi vardr: Hac hacy Arafatta, it iti kalafatta bulur! der. 20. yzylda kapitalizmin derebeilemesi demek olan Finans-Kapital ile Tefeci-Bezirgnln derebeilemesi demek olan Osmanl toplumu hemen can cana, ba baa kuzu sarmas oldular. 89 Bu kavramn kullanmlar veya bu kavram kullanlmadan ayn fenomenin ele aln vs. hakknda yine bu kitapta geni bilgi bulunmaktadr: FosterCarter, Wolpe, Laclau, Taylor, Mouzelis, Ersoy, retim Tarzlarnn Eklemlenmesi zerine, Ankara, 1984. 222
Klasik biyolojik evrim kavram, tpk ilkel, kleci, feodal, kapitalist sralamas gibi tek hcreliler, sngerler, yumuakalar, omurgallar, balklar, srngenler, memeliler, primatlar gibi bir sra izler ve daha sonra gelenin dierlerinin yerini ald ve onlardan stn olduu var saylr. Ama modern biyoloji, bu evrim kavrayyla yetinemez ve bununla var olan gereklii aklayamaz. Evet, rnein insanlarla tek hcreliler evrimin adeta iki ayr ucu gibidirler ama insan barsandaki tek hcreliler ile sembiyoz bir yaam iindedir. Onlar yiyecekleri paralamasa insann yediklerini hazmetmesi olanaksz olur. Elbette bu ekstrem bir rnektir ama biyolojik alem byle binlerce rnekle doludur. rnein iekli bitkilerin ve bceklerin evrimi ancak bu mekanizmayla aklanabilir. Evrimin sonra gelen aamalar sadece ncekilerin yerini almaz, onlar var olmaya devam ederler ve daha da teye gidip karlkl olarak birbirlerinin var oluunu etkilerler. Evrim ve onun karmak yaps byle daha derin ve doru olarak aklanabilir. te Kvlcmlnn yapt aa yukar Toplum ve Tarih kavrayna byle bir evrim kavramn getirmesidir. Sonra ortaya kan aamalar ncekileri sadece tasye etmez ve onun yerini almaz, ayn zamanda onu glendirir, yaatr ve onunla sembiyoz bir ilikiye girerler ve bu iliki iinde onlarn kendileri de deiirler. Bu kavrayn politik sonularnn nasl alt st edici olduu, en iyi Marks ve Trokinin evrim kavraylarnn programatik sonularyla bir kyaslama iinde grlebilir. Klasik anlaya gre bir lke kapitalistse nndeki devrim sosyalist, feodal veya yar feodal ise nnde demokratik devrim grevleri olur. Troki, eitsiz ve bileik evrim kavrayyla, feodalizmin egemenliindeki bir lkede sosyalist devrim olabilecei sonucunu karr. Ama Kvlcml, nans kapitalizmin egemenlii altnda, kapitalist ilikilerin yaygn ve egemen olduu bir lkede demokratik karakterli bir devrim gerektii sonucunu karr. nk nans kapitalizm pre-kapitalizmi tasye etmemekte, glendirmekte, onunla kader ortaklna girmektedir. Egemen snf sper modern olmasna ramen ve tam da o nedenle, devrim demokratik grevleri zmeyi nne koymaldr. (Elbette bu devrimin kendi dinamiiyle bir sosyalist devrime dnmesini, yani Srekli Devrimi, dlamamaktadr.) Bu paradigma farkn kavrayamayan birok Trokist, kolaylkla Kvlcmly kendi eski paradigmalar iinde deerlendirip, demokratik grevlere yapt vurgu nedeniyle klasik Stalinist bir aamal devrim kuramcs olarak grebilir ve grmtr. Ne var ki bu yanltcdr. Kvlcml ok
223
Demir Kkaydn
ilerde, Trokiden de tede baka bir paradigmaya aittir.90 Kvlcmlnn yaklam Trokininkini reddetmez, onu da kapsar, ama ayn zamanda onu aar. Trokininki ise Kvlcmlnnkini kapsamaz, daha snrldr. Marksn formle ettii biimiyle Tarihsel Maddecilikte farkl retim biimleri zaman iinde birbirlerini izlerler ve birbirlerinin yerini alrlar. Kvlcmlda, o zaman iinde birbirini izleyenler, ayn mekn ve zaman iinde, karlkl iliki iinde birbirini deitirileri iinde ele alnr. Bu yntem, gerekliin ok daha derin bir kavrayn vermekle kalmaz, az gelimiliin gelimesi gibi, ileri bir lkenin geri bir lkeye geleceini gstermemesi gibi, sanki ilk bakta Tarihsel Maddeciliin ilk formlasyonlaryla eliiyor grnen fenomenleri de daha gelimi bir Tarihsel Maddecilikle aklar. Burada, evrimi ve farklar daha net gsterebilmek iin, Kvlcml ve Trokinin farkl evrim kavraylarndan sz ediyoruz. Elbette Marksta, Kvlcml ve Trokinin; Trokide Kvlcmlnn evrim kavraylarn tohumlar vardr ve nceki formlasyonlar sonraki formlasyonlar dlamaz. Ama bu tohumlar sonra gelende gelimi veya politik, programatik ve stratejik sonulara ulamtr. Trokinin veya Marksn paradigmasnda az gelimenin gelimesi ngrlmez ya da o paradigmadan byle bir sonu kmaz; dolaysyla klasik paradigmayla az gelimiliin gelimesini aklamak mmkn deildir.91
90 rnein birok Trokist nc dnya da egemen dnya pazaryla btnlemitir diyerekten sosyalist devrim nerdii ve Stalinist partilerin milli burjuvaziyle ittifak siyasetine kar argman sunduu iin, A. G. Frankn yaklamn desteklerler, ama bunun aslnda metodolojik olarak Trokiden daha geri bir karsamaya, likiler kapitalisttir, o nedenle devrim sosyalist karakterli olmaldr. karsamasna, geri dn olduunu gremez ve anlamazlar. 91 Trokinin bu konuya en ok yaklat ve eskinin sonularn kard yerde bile az gelimiliin gelimesi sorunu yoktur. Onlarn birer zne olarak tannmas vardr. O znenin bak asndan tarihe bak, dolaysyla yle bir bakn ortaya karaca teorik sorunlar yoktur. rnek: Manifesto, kapitalizmin geri ve barbar lkeleri nasl kendi girdabna aldn aklarken, smrge ve yar-smrge lkelerin bamszlk iin verdikleri mcadelelere hi gnderme yapmaz. Marx ve Engels, toplumsal devrimi en azndan nde gelen uygar lkelerde gelecek birka yln sorunu olarak dndkleri lde, smrge sorununun da, ezilen uluslarn bamsz hareketinin sonucu olarak deil, kapitalizmin metropol merkezlerinde proletaryann kazanaca zaferin sonucu olarak otomatikman zleceini dnyorlard. Smrge ve yar-smrge lkelerde devrimci strateji sorunlarna bu nedenle 224
Ama toplumda byle bir olgu (Fenomen) vardr. Az gelimilik gelimektedir; ileri lkeler artk geri lkelere geleceklerini gstermemektedir. Bu durumda yle bir kavram sistemine ihtiya vardr ki, hem gelimeyi, hem eitsiz ve bileik gelimeyi, hem de az gelimenin gelimesini aklayabilsin. Daha gelimi bir teori, sadece gelimeyi ve eitsiz gelimeyi de deil, geliememeyi ve gelimemeyi de aklayabilmelidir. Hem de bunu tutarl bir kavram sistemi iinde baarabilmelidir. te Kvlcmlnn yapt veya en azndan yapmaya alt budur. Bu sorunu zebilmek iin, Finans Kapital ve Tefeci Bezirgan kaynamas kavramn veya Kadn Sosyal Snfmz92 gibi yazlarnda ifadesini bulan, farkl retim ilikileri ve bunlarla ilikili snarn kaynamas kavrayn gelitirir. rnein, Komn, Bezirgan Uygarlk ve Modern Kapitalizm, sadece tarihte birbirini izleyen toplum biimleri deildir, onlar bugn bir arada93 ve karlkl iliki iinde bir toplumsal sistem yaratrlar.94 Kyler komn, kasabalar antik uygarlk, ehirler kapitalizmdir. Kyde erkek, kasabada teManifestoda hi dokunulmaz. Bugn bu sorunlar bamsz zmler gerektirmektedir. rnein, ulusal anavatan sznn ileri kapitalist lkelerde en zararl tarihsel fren haline geldii ok ak olduu halde, bamsz bir varolu iin mcadeleye zorlanan geri lkelerde bu hl grece ilerici bir faktr olarak nmzde durmaktadr. Komnistler diyor Manifesto, her yerde, varolan toplumsal ve politik dzene kar olan her devrimci hareketi desteklerler. Renkli rklarn kendilerini ezen emperyalistlere kar hareketi, varolan dzene kar olan en nemli ve gl hareketlerden birisidir ve bu nedenle beyaz rk proletaryas saarndan eksiksiz, koulsuz ve snrsz bir destek beklemektedir. Ezilen uluslar iin devrimci strateji gelitirme onuru balca Lenine aittir. (Troki, Komnist Manifestonun Doksannc Yldnm) 92 Dr. Hikmet Kvlcml, Kadn Sosyal Snfmz, Kvlcm, Say 1, TemmuzAustos 1978, s. 120. 93 rnein Lenin, devrimden sonra Rusyadaki toplumsal ilikilere ilikin bir deerlendirmesinde Rusyada be retim biiminin bir arada bulunduunu syler ama bunlar basite yan yana bulunmaktadrlar, karlkl ilikileri iinde, birbirileri zerinde yaptklar etkilerle bir sre olarak ele alnmazlar. 94 Bu yntem u satrlarda dupduru aklanmakta ve uygulanmaktadr: Bizde sosyal ehram balca katl bir Bbil Kulesidir. Sosyal katlardan herbiri tekilerini soysuzlatrp berbatlatrr. O katmerli ve sonturlu kattaki snarn eliki ve atklar btn azgnlklaryla ayakta durur. kat yle sralayabiliriz: 225
Demir Kkaydn
feci bezirgan, ehirde nans kapital egemendir. Ky ve kasaba (komn ve antik uygarlk) ehrin (nans kapitalizmin); Ky (komn) kasabann (Antik
1) st kat: Byk ehirler, ayr bir dnyadr. Ona Modern Kapitalizm dnyas diyebiliriz. 2) Orta kat: Kasabalar Trkiyesidir. Orta dnyamz Antika Tefeci-Bezirgan dnyas olarak adlandrlabilir. 3) Alt kat: Kyler Trkiyesidir. Oras artk ne Modern, ne Antika toplum deil, sz yerinde ise Tarihncesi dnyas saylabilir. Tekrar edelim: bu ayr dnya, ayr Toplum Tarihi kona birbirlerinden hem binlerce yl ayrdrlar, hem birbirleriyle ayn yerde bulunurlar. Bu sosyal katn stste yl lanetlenmi yomsuz ehram gznnde tutulmadka ve ehram iindeki her katn tekilerle olan ilikileri ve elikileri dupduru kavranlmadka Trkiyenin Sosyal Snar problemi aydnla kavuamaz. SOSYAL 3 KATIN KARAKTERST Her katn ayr ayr: 1) zel Ekonomi temeli, 2) zel st ve Alt snar, 3) zel birer Smrge halk, vardr. Bu zellikleri, biraz soyutlatrma pahasna da olsa, ayr ayr deerlerdrmedike, evremizin somut krdvn iyz ile anlayamayz. EN ALTTA: Kyllk katnn ekonomi temeli, Barbarlk an bir trl aamam toprak ekonomisidir. Bu ekonomi yaps iinde, hi amakszn gereklii kendi adyla armaktan ekinmeyelim. Kyn ilkel ntarih ekonomisinde egemen st snf: Babahanln btn olumlu yanlarn yitirmi Kyl erkekleridir; alt snf ne denli yumuatlrsa yumuatlsn, bir sosyal kast kadar donmu ve sertlemi olduu iin snf adn alabilecek ayrlkta Ky Kadnlar Snfdr. Bu bakmdan, kylln, sz yerinde ise Smrge halk, btnyle Ky Kadndr. Trkiyede azck yaadn dnebilen hikimse, bu sylediimiz karakteristik zelliin anlamna yabanc kalamaz. ORTADA: Taramzn Kasabalk katnda ekonomi temeli, t Bbil andan kalma Tefeci-Bezirgan ekonomidir. Bu ekonomi sistemi iinde, egemen snf karakterini btn yamanl ile yaatan st snf: Tefeci Hacaalar ile Vurguncu Bezirganlar ve onlarn derebeilemi Ayan, Eraf, Agavat, Hanedan adl elemanlardr. Kasabaln en keskin anlam ile ieride Smrge Halk: genellikle Trkiyemizin btn Tara Halk, zellikle tm kadn-erkek Kyllktr. 226
uygarlk); kadn da hepsinin ve ky erkeinin i smrgesidir. Bylece gericilik ve gerilik ile kadn sorunu arasndaki ba; btn gericiliin namus (= kadn kle) elden gidiyor bayrayla ezilen snar peine taknn mekanizmalar nes bir biimde aklanr.95 *** Ama retici Gler ve Evrim Teorisi bakmndan daha byk sorun, kapitalizm ncesi tarihte ortaya kyordu. stisnasz olarak, btn eski uygarlk beikleri kapitalizme geememilerdi ve bugnn az gelimi lkeleriydi. Kategorik ve soyut olarak, klasik kavramsal aralarla, Kapitalizme Geiin niye uygarla en ge giren ngilterede olduunu, Eitsiz ve Bileik geliim ile aklamak mmkndr ve bir zorluk oluturmaz.96
EN STTE: Modern merkezlemen ehirlilik katnda ekonomi temeli genellikle Modern ad verilebilecek olan Kapitalizmdir. Ancak bu kapitalizm Merutiyet anda Komprador Kapitalizm, Cumhuriyet anda Finans-kapitalizm biimiyle ar basar. (Dr. H. Kvlcml, Kadn Sosyal Snfmz, s. 120121) 95 Dr. H. Kvlcml, Age., s. 133: Her ky erkei, stteki Kasaba Tefeci-Bezirgannn toprak esiridir. Ama, tarlasnda ve evinde boaz tokluuna Avrat-Kleler altrp ezer. O yzden, Tefeci-Bezirgan politika ufunetine btn sapklyla oy vermeyi boynunun borcu bilir. Kadna hak ve hrriyet mi? Ya arksz kyl, kimi kendi yerine nbete karp kle olarak altracak? Trkiye kyl memlekettir. Ne phe? ehir adn tayan bucaklarda ky retimi ve kyl psikolojisi arln bastrmtr. Nereden gelirse gelsin, her ileri admn karsna gericilik: Namus meselesi yapt kadn avcl ile kar ve halkn oylarn srf o demagojiyle dahi atr atr koparp alr. Hacaann emeki halka bilir bilmez kabul ettirdii Namus szc: Kadnn ev klesi, toprakbent, tarla paryas durumundan ebediyyen kurtulamay kuralna taklm bir ukur etiketidir. 96 Gl Devlet olmamas yani uygarla bulamamlk ile kapitalizme gei ilikisi ok aktr. Buna Mandel de deinir: Avrupa dndaki kapitalizm ncesi medeniyetlerde mutlak devletin stnl bir tesadfn sonucu deil, sosyal art rnn kesin bir ekilde temerkzn gerektiren sulu tarmn tabi olduu artlarn sonucudur. [lk bakta aykr gibi grnse de] bu medeniyetlerin, gelimelerinin yar yolunda kalmalarna sebep, topran son derece bereketli olmas ve nfusun gittike artmasdr.(...) Bat Avrupadaki (ve bir dereceye kadar Japonyadaki) ekonomik gelimenin bu zellikleri, (yani sermayelere el koyacak bir gl devlet olmamas, ki bu da bizzat komnlerin yaayan gcyle ve uygarla ge girile ilgilidir) snai 227
Demir Kkaydn
Ama bu eski uygarlk beiklerinin niye kapitalizme geemediini retici Glerin gelime dzeyiyle aklamak ciddi bir sorundur. nk bu lkeler kapitalizme gei dneminde, ngiltereden daha geri bir retici gler dzeyinde deildiler. Sanayi devrimine kadar Klasik Uygarlklar ve Bat Avrupa arasnda retici glerin gelime dzeyi bakmndan neredeyse hi bir fark bulunmuyordu. Bu sorun en ak Gney ve Kuzey Amerikann farkl evrimlerinde grlebilir. Kuzeye de Gneye de gidenler aa yukar ayn retici gler seviyesindeki toplumlarn insanlarydlar. rnein ikisi de okyanusu aabilecek gemiler yapabiliyorlard. Niye kuzey kapitalizme gemiti de gney geememiti? Ama yle bir iliki ok ak grlyordu: Gneye gidenler, ta Fenikeliler zamannda uygarlk pisliine bulam, klasik Akdeniz Uygarlnn insanlarydlar, dolaysyla Gney de aslnda Klasik Uygarlklar kategorisinde dhildi ve Klasik uygarlklar kapitalizme geemiyorlard. Niye? Bu balant Kvlcmly bu uygarlklarn Tarihine yneltmiti. Orada grlen ise btn bilinenleri alt st ediyor, ek teorik zorluklar ortaya karyordu. nk Antik Tarihte, retici Gler gelimiyordu97 ve stne stlk buna ramen devrimler oluyordu. Ve bu devrimler, retici glerin geliimi eski styapya artk smad iin deil, retici Gler geriledii
devrimin ancak bu blgelerde mmkn olduunu gstermiyor, sadece, kapitalist retim tarznn niin nce Avrupada meydana geldiini gsteriyor. (E. Mandel, Marksist Ekonomi Elkitab, Cilt.1, s. 203204.) Kvlcml bu geii ilkel sosyalizmden kapitalizme ilk ve son gei (ngiltere ve Japonya) rneklerinde iler. 97 Kvlcml ba eserinin Medeniyetin Yaratclk Efsanesi blmnde unlar yazyor. imdi tarihin en ibret verici ilginliine gelmi bulunuyoruz. nsanolunu efendi ve kle diye iki mthi kutba ayran medeniyet moral ykllar bir yana brakalm teknik ilerleme bakmndan hangi orijinal yaratlara kavutu? (Dr. H. Kvlcml, Tarih Devrim Sosyalizm, stanbul, 1965, s. 118) Ksaca rnekler verdikten sonra devam ediyor: Son otuz yllk zellikle arkeoloji bulular, antika medeniyete imdiye dek atfedilen stn teknik yaratclk gcnn bir efsane deilse, mutlaka grne aldan olduunu her gn biraz daha ispat etmektedir. (s. 120) Benzer deerlendirmeler Mandelde de vardr: Binlerce yl boyunca sadece iki enerji kaynandan: insan enerjisi ile evcil hayvanlarn enerjisinden yararlanld (Age, s. 194) 228
iin oluyordu ve devrimleri yapanlar da devrimci snar deildi. stne stlk bu devrimleri daha geri retici gler dzeyini temsil eden toplumlar yapyordu. Eldeki kavramlar ve onlarn bu eldeki biimiyle bu iin iinden kma olana bulunmuyordu. ok genel olarak insanlk tarihine baknca bir eilim olarak, retici glerin bir gelimesi grlr. Kol gc komn, havyan, rzgar ve su gc klasik uygarlk, buhar gc kapitalizm. Bu farkl retim biimlerini retici glerin gelimesinden daha iyi ve tutarl aklamak mmkn deildi. Zaten bu nedenle Marks, Felsefenin sefaletinde yle yazar: Toplumsal ilikiler, retici glere sk skya baldrlar. Yeni retici gler salamak iin, insanlar, kendi retim biimlerini deitirirler; kendi retim biimlerini deitirmek, yaamlarn kazanma yollarn deitirmek iin de, btn toplumsal ilikilerini deitirirler. Yel deirmeni size feodal beyli toplumu verir; buharl deirmen ise, snai kapitalistli toplumu. Bu ema, tm tarihin genel gidi eilimini aklaycyd. Keza kapitalizmin ortaya kndan sonra da retici glerin hzl bir gelimesi grlyordu. Genel gidii iinde bir btn olarak insanlk tarihi ve kapitalizmin douundan sonraki yakn tarih retici glerin srekli gelitiinin en byk kant olarak grnyordu. Zaten bu nedenle Marksn formle ettii Tarihsel Maddecilik retisi, retici Glerin srekli gelitii var saymna dayanyordu. Marksn formle ettii biimiyle teori, insanlk tarihinin ok genel bir gidi eiliminden ve Kapitalizmden kyordu. Ne var ki Tarihe daha yakndan baklnca, gerek antik tarihte binlerce yl boyunca ve gerek neolitikten nceki Homo Sapiensin ortaya kndan sonraki on binlerce yl boyunca retici glerin neredeyse hi gelimedii olgusuyla karlalyordu. retici gler belli dnemlerde adeta patlarcasna gelimilerdi ama arada ok yava neredeyse durgunluk denebilecek bir gidi grlyordu. Antik tarihte retici gler neredeyse hi gelimemiti. Btn temel teknoloji, neolitik devrimde Verimli Hilalde ve aa Mezopotamyada Smerlerde (yuvarlak hesap M 10.000 ve 5.000 yllar aras) bulunmutu. Bundan sonra 7.000 yl boyunca, kapitalizm douncaya kadar, sadece bunlarn nicel bir yaylmas, farkl corafyalarla eitlenmesi ve biraz mkemmelletirilmesi sz konusuydu. Ama bu yle kk ve yava bir deiimdi ki, Antik Tarihin deiimlerini retici glerdeki bu deiimle aklamak mmkn olmuyordu.
229
Demir Kkaydn
Ama sorunun karmakl burada da bitmiyordu. Klasik tarihsel maddecilie gre, Devrimler,98 retici glerin geliimi ve onun nndeki engeller ile aklanrken, antik tarihte bu geliim olmamasna ramen devrimler vard ve sorunu daha da iinden klmaz klan, bu devrimleri retici glerin daha geri bir aamasna karlk den barbar kavimlerin yapmasyd. Btn uygarlklar onlardan daha geri retici gler ve retim ilikileri dzeyindeki barbarlar ykyorlar ve yeni uygarlklar kuruyorlard. Bu ykl ve yeni uygarlklarn kurulular da birer devrim olarak ortaya kyordu.99
98 Marks yle yazyor sn toplumlarda devrimlerin mekanizmalarn ele alrken: Genel Olarak Devrim nedir? Prensip olarak: Snar ztlamas zerine kurulu her toplum iin ezilen bir snf hayati bir zarurettir. Ezilen snfn kurtuluu iin: daha nce edinilmi retici glerle, varolan sosyal mnasebetlerin artk birlikte var olamaz bulunmalar gerektir. Btn retim aletleri iinde en byk retici iktidar (g), devrimci snfn ta kendisidir. Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesi: eski toplum iinde meydana gelebilecek olan btn retici glerin varolduunu farz ve kabul ettirir. (K. Marks, Felsefenin Sefaleti) 99 Kvlcml bu sorunu Marksn ifadesini ve kavramlarn kullanarak yle aklyor: imdi burada genellikle deyimlendirilen Devrim artlarn, Tarihsel Devrim problemi ile karlatralm: l) Antika Medeniyetler snar ztlamas zerine kurulu bir Toplumdur. Orada ezilen snf: klelerdir. 2) Klelerin kurtuluu iin antika retici glerle, antika retim mnasebetleri arasnda birlikte varolmazlk yetmi midir? Hayr. Bu moda deyimiyle coeksiztans: birlikte varolu imkanszl, ne kleleri, ne antika medeniyetleri kurtarabilmitir. Tersine btnyle Toplumu batrmtr. Neden? Tarihsel maddeciliin nc artna geliyoruz. 3) nk, Antika medeniyetlerde En byk retici g olan devrimci snf yoktur. O neden? 4) nk: Antika medeniyetlerde Devrimci elemanlarn snf olarak rgtlenmesini gerektiren btn retici gler Eski toplumun iinde meydana gelememitir. Ve o yzden medeniyet batmtr. Tek bana her kadim medeniyet iin doru olan bu kural, bir antika medeniyet battktan sonra, baka bir antika medeniyetin douunu aydnlatmakta yetersiz kalr. Bir medeniyet batmtr, ama medeniyetler hibir vakit yeryznde sona ermemilerdir. Antika Tarihin hibir anda insanlk btn ile medeniyetten 230
Yani teori, sadece retici glerin gelimesini ve bunun yol at deiimleri deil, sadece az gelimiliin gelimesini aklamakla yetinemezdi. O ayn zamanda, tarihte retici glerin gelimemesini; retici gler gelimemesine ramen retim ilikilerinin deimesini ve bu deiimlere tekabl eden tarihsel devrimleri ve bu devrimlerin daha geri retici gler ve ilikileri temsil edenlerce yaplmasn, yani birbiriyle eliiyor grnen bu olgular ve sreleri bir tek tutarl kavram sistemi iinde aklamalyd. te Kvlcmlnn Tarih Tezi bu birbiriyle zt grnen btn olaylar, bir tek tutarl kavram sistemi iinde aklama abasyd. Kvlcml bu sorunu, Engelsin bir aklamasna dayanarak,100 retici gler kavramn,
uzaklap, ebediyyen barbarla dnememitir. Tersine, her batan medeniyetin yanbana yeni bir medeniyet, (Hatta kendi zerinde bir Rnesans) daima douvermitir. Antika medeniyetleri deviren g, toplumun kendi iinde doma, amac belirli bir sosyal snf olmamsa da, Toplumun dndan baka bir toplumun vurucu gc gelmi, eski medeniyeti basknla ykp yerle bir etmitir. Bu dardan gelen gce, Greklerin Yabanc: Ecnebi anlamna kullandklar BARBAR ad veriliyor. (Osmanl atalardan dirliki olmayan teki yurttalara ecnebi derdi.) Tarihsel maddecilie gre: G (zor, ac, kuvvet): yeni bir topluma gebe olan her eski toplumun ebesidir. Gcn kendisi de bir ekonomik kudrettir. Antika Tarihte g barbar klna girip medeniyet toplumunu ykyordu. Bu en grmek istemeyecek bir gze batan olayd. Yk sebebi: eski medeniyetin Gebe olmayndan ileri geliyordu. Eski medeniyet ykldktan sonra, doan yeni medeniyetin hangi retici g, nasl ebesi oluyordu. Problem bu idi. Yalnz bu noktann aydnlatm Tarihsel Devrimlerin en kr dmn zebilirdi. Ne are ki, Tarihsel maddeciliin kefedildii gnden beri, resmi Tarihsel bilimler (Franszcann akar deyimiyle cen etait fait: ii bitik) duruma gelmilerdi. (Dr. H. Kvlcml, Tarih Devrim Sosyalizm, s: 24) 100 Engels 1894de, lmnden az nce, Marksizmin bayalatrlmasna kar H. Starkenburga yazd mektupta unlar der ve H. Kvlcml, retici Gleri yeniden tanmlarken bu mektuba dayanr: Tarihin belirlendirici temeli olarak baktmz ekonomik ilikiler deyince bu ad altnda unu anlyoruz: Belirli bir TOPLUM NSANLARININ geimlerini retmelerini ve (iblm bulunduu lde) rnlerini aralarnda deitirmelerini anlyoruz. Demek btn retim ve ulam TEKN bunun iindedir. Kavraymza gre, bu teknik, ayn zamanda rnlerin deiim yordam gibi, rn leimini de, ve dolaysyla, kanda toplum sona erdikten sonra, snflara bln de, dolaysyla, Devleti, Siyaseti, Hukuk, vs.yi de belirlendi231
Demir Kkaydn
sadece Teknikle deil, Corafya, Tarih ve nsanla tanmlayarak zmeyi denedi. Bylece Komn (lkel Sosyalizm, Barbarlk) ve onun Kolektif Aksiyon yetenei, retici glerdeki bir stnlk olarak ortaya kyor ve barbarlarn Tarihsel Devrimleri yap aklanabiliyordu. zetle, Kvlcml Tarihsel Maddeciliin kavram sistemi iinde retici Gler kavramnn yeniden tanmlanmasndan,101 farkl retim biimleri
rir. Ekonomik ilikiler srasna, ayrca, o mnasebetlerin zerinde getikleri CORAFYA temeli de girer, ve ok kez GELENEKLE veya atalet hassasyla alkonularak daha nceki geliim konaklarndan beriye gerekten aktarlm KALINTILAR da, ve tabii gene bir sosyal biimi dardan evreleyen ortam da girer. 101 Dr. Hikmet Kvlcml, Tarih Devrim Sosyalizm, s. 78: Diyalektik metotlu klasik Tarihsel maddecilik: hangi ada olursa olsun, insan Toplumunun, genel olarak ve son durumada, RETC GLERle hareket ettiini gstermitir. Ama, zellikle her ada ve hele bir adan tekine gei kona iinde, o yere ve zamana gre somut olarak hangi retici Glerin ayr ayr nasl rol oynadklarn aratrma ve bulma yetkisini, artk Felsefe yerine yalnz ve ancak olaylara dayanan srf Bilime smarlamtr. retici Gleri balca drt blme ayrabiliriz: l) TEKNK: Toplumun tabiatle greinde kulland cansz aralar ve kullanmlar. Aygtlar, avadanlklar (Aletler, cihazlar) ve metotlar (usuller), 2) CORAFYA: Toplumu dorudan doruya dardan, daha dorusu mekan iinde evreleyen maddi ortam, klim, Tabiat vs. 3) TARH: Toplumu dorudan doruya ieriden, daha dorusu zaman iinde evreleyen manevi ortam. Gelenek, grenek kalntlar vs. 4) NSAN: Toplumun gerek d maddi ortamn, gerek i manevi ortamn teknik arala ileyen Kolektif Aksiyon (Topluca Eylem), Zor ve iddet anlaml G, vs. Sosyoloji bakmndan yukardaki drt RETC G dalndan yalnz birisini, TEKNK retici gc ele almak mmkndr; soyutlatrlms (tecrit edilmi) sosyal olaylar hi deilse bir kerteye dek teknikle aydnlatlabilir. Hele modern ada Teknik olaanst gelikin olduundan, teki grup retici g belirli sre iin deimez saylrsa, yalnz bana Teknik retici gler, sosyal olaylarn gidiinde jalon (yol gsterici srk) roln oynayabilir. Tarih bakmndan Teknikle birlikte, (Corafya-Tarih-nsan) szckleriyle zetlediimiz teki retici g de ele alnmadka yeterli aydnla kavuulamaz. nk, Tarih son derece somut bir konudur. Robenson masalndaki gibi tek bana kalm uyduruk insann deil, gerek insann eylemidir. Gerek insan: hem TOPLUM YARATIIDIR, hem TOPLUM YARATICIdr. Tarih, o 232
ve snarn sembiyoz ilikilerine (eklemlenmelerine, etle trnak gibi olmalarna, kaynamalarna) kadar bir yn devrimci deiiklikler yapar. Baa dnersek, ilk bakta, Trokinin ve Kvlcmlnn insanlk tarihi bakmndan birbirini tamamlad, aralarnda zmni bir i blm olduu kabul edilebilir. Birisi kapitalizm ncesi tarihte ve yirminci yzyldaki az gelimiliin gelimesinde younlar ve onu aklar; dieri zellikle yirminci yzyl Avrupa tarihinde younlar ve onu aklar. Bu tarih iindeki zmni i blm, ayn zamanda Politika, Ekonomi (Trokist Gelenek) ve Tarih (Kvlcml) alanlarnda bir i blm gibi de grlr. Ayrca snar gibi ayn konular ele aldklar yerlerde neredeyse birbirlerinden habersizce benzer yaklamlar gsterirler. Ne var ki, buraya kadar grdk ki, bu sadece bir ilgi alan ve tarihsel dnem fakll, ayn paradigma erevesinde bir farkllk deildir. Aralagerek insann: belirli gemiinden kalma gelenek greneklerle, iinde yaad belirli Corafya ve iklim artlarna gre, belirli bir teknie ve metoda dayanarak yapt yaama greinde, gene belirli bir seviyeye ulam Kolektif aksiyonundan doar ve geliir. Tarihte her eye can veren bu kolektif aksiyondur. Onun iin, aratrmamz SOMUT TARH olduu lde, insan aksiyonunu, manivela gcyle on kat, yz kat, ve ilh. byten retici teknii elbet bata tutacaktr. Ama hele Antika Tarih Toplumunda yalnz bana teknik, insan umutsuzlua drecek kadar yava gelimitir. Buna karlk her toplumun iinden kt Tarih gelenek grenekleri, iine girdii Corafya etki-tepkileri altnda gsterilmi, insanca kolektif aksiyon teknikten hzl davranmtr, denebilir. Onun iin, zellikle antika Tarihte, drt kme retici glerin drdn birden hesaba katmak gerekir. Yalnz teknik, olaylarn tmyle aydnlanmasn deil, emalatrlmasn bile yapmaya yetemez. Modern Toplumda Teknik: maddi corafya ve Manevi Tarih retici glerini ylesine kkten ve kolaylkla havaya uurabiliyor ki, toplum hareketinde yalnz teknikle, kolektif aksiyon kar karya kalm gibidir. Gene de, hangi toplum biiminde olursa olsun insan: l) Kendinden nce gelmi, gemi kuaklardan arta kalan gelenek-greneklere gre, 2) inde bulunduu corafya ortamna gre, 3) Elinde tuttuu Teknie gre bir kolektif aksiyon baarr. Tmyle insanla, drt bal retici gler iinde Teknik: en son durumada ar basmtr. Ama, Antika Tarihte her belirli Medeniyet iin: Kolektif aksiyon retici gc azald zaman, corafya retici gc durmu, grenek ve gelenein retici gc dalm, Teknik gerilemitir. Byle bir Medeniyet karsnda: teknii daha gl olmasa bile, yeni bir corafya retici gc temsil eden gelenekgrenek ve Kolektif aksiyon gleri daha stn olan geri bir barbar toptum, kolayca zafer kazanmtr. 233
Demir Kkaydn
rnda paradigma farkllklar da vardr. Bunun ardnda evrimin farkl sorunlarna ynelme, farkl varsaymlara dayanma ve onlar sorgulama vardr. Bu farkllk da eit derinlikte, eit konumda iki paradigmann fark deildir, biri dierini iermektedir. Kvlcml evrimin ok daha karmak sorunlarn da ele alr bu nedenle Trokiden daha kapsaml ve derindir. Dier bir ifadeyle Troki ve Kvlcml Evrim Teorisinin evriminin iki farkl aamasna karlk derler. *** Yukarda Marksizmin kaynandan sz ettik, ama son yllardaki almalarn ortaya kard gibi, Marksizmin bir de drdnc bir kayna daha bulunmaktadr. Bu kkleri Rousseauya kadar giden Kapitalizmin Romantik Eletirisidir. Marksizmin ruhuna sinmi102 olan bu kayna, ikinci ve nc Enternasyonal dneminin ilerlemeci ve iyimser tarih yaklam bakmndan bastrlm ve unutturulmutur. Bat Marksizmi ama zellikle Frankfurt Okulu sadece Alman Felsefesini deil, ama ayn zamanda bu Marksizmin unutulmu bu drdnc kaynann, kapitalizme Romantik tepki veya Eletirinin bir devam olarak da grlebilir. Ayn ekilde Kvlcml da zellikle antik uygarlklar karsnda komn ne kar ve tarihi aklamada bu unutulmu manevilaya dayanyla Marksizmin bu unutulmu derin dip akntsnn gnyzne kdr. Bu ayn zamanda Bat Marksizmi ve Kvlcmlnn bir ortakl ve paralelliinin de grnmdr. Bu gelenek insan doa ilikisi balamnda yzyln sonunda ortaya kacak evre ve bar hareketlerinin bir habercisi gibi olmakla kalmaz,103
102 Kkleri ta Rousseauya kadar giden, lkel Komnizm karsnda Marks ve Engelsin gsterdikleri ilgi ve cokunluktan, Sismondiden yaplan alntlara veya Balzacn eserlerinin deerlendirilmesine kadar her yerde vardr bu kaynak. Marksizmin bu kaynann, bu eksik halkasnn tekrar ortaya karlmasnda Mihael Lwynin almalarn zellikle belirtmek gerekir. u derlemede bu konuda birok yaz bulunmaktadr: Michael Lwy, Dnyay Deitirmek zerine, 1999, Ayrnt Yaynlar. 103 P. Anderson, Batda Sol Dnce, s. 125126: nsan ile Doa arasndaki iliki konusunda Frankfurt okulunca gelitirilen gr, bu trn en kapsaml ve artc teorisiydi. 234
tekniin dier bir ifadeyle retici glerin tarafszl varsaymn sorulamaya balar.104 Bu gelenein ksmen younlat, insan doa ilikisinde doann egemenlik altna alnmas yaklamnn sorgulanmas ister istemez retici glerin tarafszl, retim koullarnn yok edilmesi gibi sorunlar gndeme getirme potansiyeli tar ama bu sorunun daha olgunlam biimde gndeme gelmesi iin yzyln sonuna doru bar ve ekoloji hareketlerinin ortaya kmas gerekecektir. Ama Bat Marksizmi geleneinin esas katks, evrimin bir ilerleme olarak kavranlmasna kar, Aydnlanmann Marksizme szm bu etkisine kar ok uyarc yaklamnda ve tm tarihe baka bir k altnda bakmasndadr.105 *** Devrim denen olay son durumada, retici gler ile o zamana kadar retici glerin gelimesine ortam olmu retim ilikilerinin bu glerin gelimesinin nnde bir engel olmas ve bu engelin yklmasdr. Devrim, evrimin sn toplumlardaki ihtilal karakterinin somut grnmdr. Elbette snarn ve devletin olmad toplumlarda da evrim belli birikimler ve sramalarla gerekleir, ama bunlar zik bir zoru gerektirmezler. Bunlarn geliimi tpk omurgal hayvanlarn geliimi gibidir. Bir
104 M. Lwy, Dnyay Deitirmek zerine, s. 234: Bu, modern endstriyel-teknolojik yapnn ister kapitalist ister sosyalist tarzda kullanlabilecek tarafsz bir ara olduu anlamna m gelir? Yoksa imdiki teknolojik sistemin doas onun kapitalist kkeninden mi etkilenmektedir? Bu ve pek ok benzer soru Marks tarafndan yantsz brakld. Ancak makineleme zerine yazdklarnn diyalektik niteliinin byk ksm onun geliiminin elikin karakterini kavrama abas kendinden sonraki teknolojik ilerlemenin bysne kaplan ve kazanmlarn takdis ederek ycelten Marksist literatrde kaybolmutur. Walter Benjamin modern teknoloji sorunlaryla sistematik biimde asla ilgilenmedi. Ancak yazlarnda, bu sorunlara eletirel dnceyle yaklaan ilk Marksist dnrlerden biri olarak onu ayr bir yere koyan dikkat ekici bir igr bulabiliriz. 105 Kapitalizme kar romantik eletirinin toplumsal kkleri elbette Komndedir. Avrupa bir bakma Komnden kapitalizme getii iin Romatik eletiri Batda ortaya kabilmitir. Douda ise Romantik eletiri Din kitaplarndaki cennet olarak, genel olarak uygarlk karsnda bir eletiri olarak yaar. Bu bakmdan Kvlcmlnn eseri de, kapitalizm karsnda ok iyimser bir bak iinde olmasna ramen, uygarlk karsnda, bu romantik gelenekle tam bir uyum iindedir. 235
Demir Kkaydn
insann ocukluktan ergenlie geii de bir devrimdir rnein. Ama bu devrim haf baz sivilcelerle ve ergenlik bunalmlaryla atlatlr. Ama bir kabuklunun veya bcein ise ocukluktan Ergenlie gemesi, bir kurdun bir kelebek veya kanatl olmas, sn toplumdaki devrimlere benzer, eski kabuun atlmas iin g kullanmn gerektirir. Memelilerdeki doum, bir bakma, kurtuklarn kelebek veya kanatl bir bcek gibi kozalarn paralamalarna, yani sn toplumlardaki devrime benzetilebilir. Ve aslnda bu, toplumdaki devrimin biyolojik lemdeki karldr. Yavrunun o gne kadar iinde gelitii biim onun geliimi nnde bir engel haline gelir ve bir tr devrim olur. Bu nedenle Marks, Engels, Kvlcml Devrimi bir douma benzetirler her zaman. Bu benzetme sadece didaktik ve biimsel bir benzetme deil, zsel bir zdeliin ifadesidir. Fakat her doum baarl bir doum olacak diye bir kural da yoktur. Birok doum gereklemez ve ana ile ocuk birlikte lrler. Bu nedenle Marks ve Engels, daha Komnist Manifestoda devrimin yan sra, baarsz doum olaslndan, savaan snarn toptan knden de sz ederler.106 Daha sonra Engels de bu ak ululua bir teorik olaslk olarak AntiDuhringte deinir.107
106 Marks-Engels, Komnist Parti Manifestosu: imdiye kadarki btn toplumlarn tarihi, snf savamlar tarihidir. zgr insan ile kle, patrisyen ile pleb, bey ile serf, lonca ustas ile kalfa, tek szckle, ezen ile ezilen birbirleriyle srekli kar-karya gelmiler; kesintisiz, kimi zaman st rtl, kimi zaman ak bir sava, her keresinde ya toplumun tmyle devrimci bir yeniden kuruluuyla ya da atan snarn birlikte mahvolmalaryla sonulanan bir sava srdrmlerdir. Benzer ekilde Lenin: Ne ezilen snara uygulanan basklar, ne de ezen snarn bunalmlar, bal bana devrim yaratabilir; lkede, pasif baskya katlanma durumunu aktif ayaklanma durumuna dntrecek bir devrimci snf olmad takdirde, bunlar sadece knt yaratr. 107 F. Engels, Anti-Duhring, zikreden: M. Lwy, Dnyay Deitirmek zerine, s. 132: Gerek modern kapitalist retim tarznn yaratt retici gler ve gerekse bu gler tarafndan oluturulan mal datm sistemi, bizzat bu retim tarzyla yakc biimde elitii iin ve aslnda elitii ldedir ki, eer modern toplumun tamam yok olmayacaksa, retim tarznda ve datmnda bir devrimin, btn snf ayrlklarn sona erdirecek bir devrimin gereklemesi gerekir. 236
Ne var ki, balangtaki var olan bu ak ulu tarih anlayna dayanan metodoloji, Marks ve Engels dneminin tarihsel iyimserlii iinde giderek unutulur ve doumun her halkarda gerekleecei gibi bir anlay, metodolojik bir zorunluluk olmamasna ve yanllna ramen, Tarihsel Maddecilie iyice yerleir. Hatta giderek Evrim kavram lerleme kavram ile karmaya ve o anlam yklenmeye balar. Bu iyimser tarih yaklam, Marksn Devrimleri ayn zamanda Tarihin lokomotieri olarak tanmlamasnda en veciz ifadesini bulur. kinci Enternasyonal bir pozitivizme ve reformlar politikasna saplandka ve kapitalizm emperyalizm ile birlikte rme ana girdike devrimin acilliini ve gncelliini vurgulamak ve kinci Enternasyonal ile snrlar netletirmek iin, Marksizmin unutulmu ak ulu, k olasln da devrim olasl kadar ieren tarih anlayna tekrar vurgu yaplmaya baland. rnein Rosa Luxemburg, Ya Barbarlk ya Sosyalizm iaryla tam da bunu yapyordu. Bu iarla sylenen doum (Devrim) iin koullarn ar olgunlam olduu, devrim olmad takdirde, bir k yani barbarln iine dlecei idi. Bizzat sava bu barbarln bir ifadesi olarak ortaya kyordu.108 Bylece devrimlerin tarihin lokomoti olduu, ilerleyen bir tarih imgesinden, tekrar doum imgesine, ak ulu tarih imgesine, yani kaynaa bir dn oluyordu. Ne var ki, Luxemburg, Lenin, Troki gibi Devrimci Marksistler bu vurguyu yaparken, Tarihsel Maddeciliin metodolojik bir ilkesini ele almak ve ilerleyen bir tarih anlayyla hesaplamaktan ziyade, Devrimin acilliini ve gncelliini, koullarn olgunlamln vurgulaAyrca yine ayn kitapta: Onun kendi retici gleri denetiminin tesinde gelimitir ve bir doa yasasnn zorlamas gibi burjuva toplumunun btnn ya ykm ya da devrime doru srklemektedir. 108 Rosa Luxemburg, Junius Risalesi, Zikreden, M. Lwy, Dnyay Deitirmek zerine, s. 131132: Friedrich Engels bir keresinde yle demiti: Kapitalist toplum, ya sosyalizme doru ilerlemek ya da barbarla geri dnmek gibi bir ikilemle yz yzedir... Bugn, Engelsin yaklak bir kuak nceki kehanetindeki gibi dehet verici bir nermenin nnde duruyoruz: Ya emperyalizmin zaferi, btn kltrn ykm ve Antik Romadaki gibi nfusun boalmas, harap olma, yozlama, byk bir mezarlk; ya da sosyalizmin zaferi, yani uluslararas proletaryann emperyalizme kar, onun yntemlerine kar, savaa kar bilinli mcadelesi. Dnya tarihinin ikilemi, hassas bir dengede proletaryann kararn bekleyen kanlmaz seenei budur. 237
Demir Kkaydn
mak iin; sosyalist bir devrim iin koullarn olgunlatn hatta rmeye yz tuttuunu vurgulamak iin Ya Barbalk diyorlard. Bu nedenle devrimin acilliine ve gncelliine yaplan bu vurgu, ilerleyen bir tarih anlayyla bilinli bir hesaplamay ve kopuu getirmiyordu ve metodolojik olmaktan ziyade politik bir anlama sahipti. Ya barbarlk ya Sosyalizmin ak ululuu, daha ziyade programatik ve stratejik bir sorunla ilgiliydi.109 *** Bu programatik ve stratejik sorun yle zetlenebilir: Marks ve Engels, 1848 devrimleri dneminde dnyann sosyalizm iin olgunlat varsaymndan hareketle Manifestoyu yazmlard. Daha sonraki gelimelere bakarak, bu tespitlerinde yanldklarn sylemiler, henz sosyalist bir devrim iin koullarn olgunlamadn, kapitalizm henz olanaklarn tketmediini gelimeler gsterdi soncuna ulamlard.110 Bunun mantki sonucu olarak da,111 Partilerin acil programlar, Almanya gibi lkelerde,
109 Bunu tersinden Lwy de ifade etmektedir. Engelsin ve Rosann satrlarn kyaslarken unlar yazar: Rosa Luxemburgun metni ile Engelsinki arasndaki farkllk aktr: (a) Engels sorunu tamamen ekonomik terimlerle, Rosa ise siyasal terimlerle ortaya koyar. (b) Engels, u ya da bu zm belirleyebilecek toplumsal gler sorununu ortaya atmaz: Btn metin sadece retim gleri ve retim ilikilerine yer verir. te yandan Rosa, u ya da bu ynde dengeyi bozacak olann proletaryann bilinli mdahalesi olduunu vurgular. (c) Engelsin ortaya koyduu seenein daha ok retoriksel olduuna, sosyalizm ile modern toplumun yok olmas arasnda gerek bir seimden ok sosyalizmin zorunluluunu ad absurdum (anlamszlaana kadar) kantlama sorunu olduuna dair ak bir izlenim edinmek mmkndr. (M. Lwy, Dnyay Deitirmek zerine, s. 133) 110 F. Engels, Fransada Snf Savalarna Giri: Tarih bizi ve benzer dncede olanlarn hepsini haksz kard. Tarih gsterdi ki, kta zerinde iktisadi gelime durumu, o zaman kapitalist retimin kaldrlmas iin henz yeterince olgunlamamtr. Ve Tarih, bunu, 1848den bu yana btn Ktay kaplam olan ve Fransada, Avusturyada, Macaristanda, Polonyada ve son olarak da Rusyada byk sanayiye ancak imdi gerekten sz hakk veren ve Almanyay birinci snf bir sanayi lkesi durumuna getiren btn bunlar kapitalist bir temel zerinde, yani 1848de pekala genilemeye elverili bir temel zerinde olmak zere iktisadi devrim ile kantland. 111 karsama u varsayma dayanmaktadr: erebildii btn retici gler gelimeden nce, bir toplumsal oluum asla yok olmaz; yeni ve daha yksek retim ilikileri, bu ilikilerin maddi varlk ko238
kapitalizm erevesinde iilere sosyalizm mcadelesi iin en ileri koullar sunacak olan bir Demokratik Cumhuriyet talebinde ifadesini buluyordu. Bunun ili sonucu Gotha ve Ergfurt Programlarnda da grld gibi, sosyalist devrim mcadelesinin ya da sosyalist Programn, demokratik devrim veya reformlar sonrasna ertelenmesiydi. Rosa, Lenin, Trokinin buna itiraz ilkesel deil, olguya ilikindi, yani artk emperyalizm aamasna gelindiini, savalarn da gsterdii gibi, koullarn olgunlam olduunu, dolaysyla sosyalist devrimin gnn sorunu olduunu sylyorlard. Dikkat edilirse bu tartma evrim teorisi bakmndan bir derinlemeyi gerektirmez. Kvlcml ve Trokinin evrim kavrayna yapt katklara ihtiya yoktur bu tartma ve sonu iin. Btnyle nszde ifade edilen sorunlar alannda bulunulmaktadr. Sorun verili durumun ne olduudur; olgunlam mdr, olgunlamam mdr? Cevap olarak retici glerin gelimesinin artk olgunlat noktasndan hareket edilmektedir ve devrim olmad takdirde barbalk olaca sylenmektedir. Bu nedenle, bu tartma evrim teorisinin evrimi bakmndan bir yenilik ve derinleme iermez. Sadece programatik olarak sosyalist devrimi acil bir sorun olarak gndeme koyar. Bylece, demokratik bir cumhuriyet ile ilerde koullar olgunlatnda, sosyalist devrim iin iilere en elverili koullara ulamaktan, verili koullardan sosyalist devrime nasl geilecei sorununa geilir. Bunun programatik ifadesi ise, Spartakistler Ne stiyorlar? (Luxemburg), Yaklaan Felaket (Lenin) ve Gei Program (Troki) gibi metinlerde somut ifadelerini bulan Geisel Talepler oluyordu.112
ullar, eski toplumun barnda iek amadan, asla gelip yerlerini almazlar. (Karl Marks, nsz) 112 Leon Troki, Komnist Manifestonun Doksannc Yl Dnm: Manifesto, devrimci bir dnem iin formle edilmi kapitalizmden sosyalizme dorudan gei dnemine karlk gelen on talebi (II. Blmn sonu) ieriyor. 1872 basksnn nsznde Marx ve Engels bu taleplerin ksmen eskidiini ve ne olursa olsun bunlarn ikincil nemde olduunu iln ettiler. Reformistler bu deerlendirmenin hemen stne atlayp bunu, devrimci gei taleplerinin yerlerini, sonsuza dein ok iyi bilindii gibi burjuva demokrasisinin snrlarn amayan sosyal demokrat asgari programa brakt eklinde yorumladlar. Aslnda Manifestonun yazarlar kendi gei programlar zerinde yaptklar ana dzeltmeyi, tam bir kesinlikle gstermilerdi: i snf sadece hazr devlet makinesini ele geirip onu kendi amalar iin kullanamaz. Dier bir deyile, dzeltme burjuva demokrasisi fetiizmine kar yneltilmiti. Marx daha sonra kapitalist devlete kar komn tipi devleti savundu. Bu tip devlet 239
Demir Kkaydn
Yani geni ynlarn acil ihtiyalarna yle talepler formle edilmektedir ki, bu talepler hem o acil sorunlara bir somut cevaptr, hem de aslnda dorudan kapitalizmi tasye anlam tamamalarna ramen gereklemeleri ilen kapitalizmin tasyesini ve tasye iin geni ynlarn mcadele iinde siyasi olgunlama ve rgtlenmesini getirir. Bylece gelimi lkeler iin, henz koullarn olgunlamad tespitinden kaynaklanan AsgariAzami Program ayrm anlaynn yerini, koullarn ar olgunlaml tespitinden kaynaklanan Geisel Talepler denen, devrimin ve sosyalizmin gncellii ve acilliinden yola kan yeni bir program anlay alr. Komnist Enternasyonalin ilk drt kongresinde sistemletirilmeye allan bu anlay daha sonra terk edilmi ve unutulmutur. Bu anlay Komnist Enternasyonalin ilk drt kongresini geleneini devam ettiren Trokinin adna bal gelenek yaatmaya almtr.113 Stalinizmin ykselii ayn zamanda koullarn ar olgunlaml ve devrimin acillii ve gncellii perspekti yerine yine kinci Enter nasyonalin demokratik reform taleplerine geri dn yapmtr ii hareketinde. Ne var ki, evrim teorisinin evrimi konumuz olmadndan bu bahsi burada kesiyoruz. *** Tam da gerek tarih ak ulu olduu iin ve devrim ilerleyen bir lokomotife deil, douma benzedii iin, koullar ar olgunlap da devrim olmaynca, barbarlk alternati faizmlerle ve korkun savalarla bir gereklik haline gelince ve devrim (doum) bir trl gerekleemeyince, tarih bir uuruma gidi olarak, devrimler de uuruma gidii engelleyen imdat frenleri (Walter Benjamin) olarak grlr. Bylece devrimci ve eletirel Marksizm iinde, Aydnlanma kalnts ilerleyen bir tarih anlaynn ciddi bir sorgulanmas ve bunun bilincine varlmas balar.
sonradan ok daha net bir biimde sovyetler eklini ald. Bugn sovyetler ve ii denetimi olmakszn devrimci bir program olamaz. Kald ki Manifestonun barl parlamenter etkinlik anda ilkel grnen on talebi, bugn gerek anlamlarn btnyle yeniden kazand. Dier yandan sosyal demokrat asgari program ise mitsiz bir ekilde antika haline geldi. 113 Trokist gelenek iinde bu anlayn urad arplma, yani hedeenen toplumu programlatrmay prensip olarak reddetme ve yntemin dogmatik bir reete haline dntrlmesi ayr bir konudur. Bu sorunlar M. Yenicenin (Orhan Koak) Devrimci Marksizmde Gei Program Anlay adl kitabnn eletirisinde daha Nide Cezaevindeyken ele almtk. 240
Benzer bir durum ile Kvlcml, Antik Tarihte karlar. Antik Tarihte aslnda sadece ezen ve ezilen snarn toptan kleri vardr, yani Marksn tanmlad anlamda devrimler yoktur. Ama bu kler ayn zamanda o medeniyeti ykan barbarlarn uygarla geii, dolaysyla o uygarl yeniden canlandrmas anlamna geldiinden, bir Tarihsel Devrim karakteri de tarlar. Yani Antik Tarihte devrimler ayn anda hem bir imdat freni hem de bir lokomotif olarak grlrler. Her uygarln iinden bakldnda, her uygarlk ke doru bir giditir. Devrimler birer imdat frenidir. Antik tarihin tm asndan bakldnda, srekli tekrarlanan bir kler tarihi vardr. Kapitalizme geiten sonra tarihsel olarak iyimser bir adan bakldnda, btn o kler ve tekrarlar, kapitalizmin, dolaysyla sosyalizm iin koullar hazrlayan sistemin, ortaya kabilmesi iin topran gbrelenmesi ve humuslanmas, canllarn (kapitalizmin ve sosyal devrimlerin) ortaya kmas iin organik orbann oluumu gibi grnr. te Kvlcml, tarihi tam byle grr.114 Tarihte hep kler yaanm ve bunlar tekrar etmitir, ama kapitalizmle birlikte sosyal devrim bulunmutur. Artk bir k olmayacaktr.115 Dolaysyla tarihte srekli tek114 Dr. H. Kvmcml, Tarih Devrim Sosyalizm, s. 3: Onun iin Tarihsel Devrim medeniyetlerin sonu deil, bir kkn medeniyetin sonu doacak bir medeniyetin de balangc olur. Modern a Tarihinin gei ve atlay kanunlar Sosyal devrimler kanunu olmutur. Modern ada, modern retici glerin hzn, hibir eskimi kkn retim mnasebeti sonuna dek ve antika medeniyette olduu kadar kesince engelleyememitir. Tersine yeni retici glerin dev geliimi, Toplum iinde yeni ve tarihsel misyonlarn, yarm yahut tam uurla sezip benimsemi ve kkn gerici snara dayatmay bilmi, yeni sosyal snar yaratmtr. (Age.) 115 Dr. H. Kvlcml, Tarih Devrim Sosyalizm, s. 3: En az 300 yldanberi Tarihsel Devrim (Bir medeniyetin kr krne ve toptan yklmas) gidii durmutur. Modern ngiliz devrimiyle birlikte, insanlk bir aama daha hayvanlktan kesince kurtulmu: SOSYAL DEVRMLER (Bir medeniyet yklacana, bir sosyal snf tehakkmnn yklp gitmesi) a almtr. Sosyal kollektif aksiyon gc bu ynde yarm veya tm RGTLENMEye ve BLNCE ulamtr. Gobineau kontlarnn yahut mister Toynbeelerin yeryznde tmesini bekledikleri baykular temeyeceklerdir. Emperyalizmin medeniyeti ykacak sanlan iki korkun Cihan Sava tersini ispatlamakla sonulanmtr. Modern Sosyal aksiyonun gidiini ve insan bilincini (Tarihsel Devrimler patlatarak), kadim kapal Hint ve in medeniyetlerinde grlen SOSYAL KASTLAMAlar biiminde 1000 YIL dondurabileceini 241
Demir Kkaydn
rarlanan kler ilerleme gibi ya da daha dorusu ilerleme iin topran hazrlanmas gibi grnr. Ama kapitalizmde sosyal bir devrimin olmamas ve olamamas sonucu, (bunun nedeninin ne olduu, yani iilerin eski tarihin ezilenleri gibi nesnel olarak yeteneksiz mi olduu yoksa znel nedenlerle mi yeteneksizlik gsterdii ayr bir konudur) modern uygarlk da klasik uygarlklar gibi, bir ke gidi olarak grlr. Bu durumda ke giden o uygarln iinden, devrimler birer lokomotif deil, birer imdat freni olarak grnrler. Modern uygarln bu gidii ve Antik uygarlklarla gsterdii bu paralellik, Bahro gibilerin rnein Roma ve kapitalist uygarlklar arasndaki benzerliklere younlamalarn paralellikler kurmalarn getirmitir. Ama btn bunlar aslnda bir tek eyi gsterir: tarihin veya evrimin ne ilerleme ne de gerileme olduunu; ilerlemenin ve gerilemenin, znel, deer ykl, an ruhuyla damgal kavramlar olduunu. Bu bakmdan soyut olarak ele alndnda ikisi de ayn derecede yanl ya da dorudur. Ama ktmser tarih bak, hem ilerlemeci bir anlayn evrim kavramnn yerini aldnn grlmesini salad iin, hem de verili duruma ve gerek tarihe daha uygun dt iin, somut tarihte, evrimin kavrannda bir derinleme anlamna da gelir. Tarih bir giditir sadece o kadar. Bu gidi, sn toplamlarda zellikle ok ihtilal bir giditir. Doum her zaman olmayabilir, o zaman bir k ortaya kar. Bir devrim sonrasnn ilk dnemlerinde elbette devrimler bir ilerlemenin motoru gibi grnrler, ama devrimin olamad, ana ve ocuun yok olu tehlikesinin giderek artt dnemlerde onlar ana ve ocuu lmden kurtaran bir mdahale, bir imdat freni gibi i grrler. Bylece devrimlerin birer doum olmas imgesi, sadece devrimi deil, devrimin niye ve hangi koullarda bir lokomotif veya imdat freni olarak grldn ya da tarihin bir ilerleme ya da ke gidi olarak grndn de aklar. Bu anlamda Bat Marksizmi geleneinin evrim kavrayna belli bir katk yapt; ktmser tarih kavrayyla, iyimseri dengeleyip bilince karuman faizm birka 10 yllk zorbalnn kefaretini, kendi kendisini fareler gibi bodrumlarda yakmakla demitir. 19 uncu yzylkri akaralmaz zrhl ve saval gsterilerle, yahut (namuslu insanlar nnde hapishane klhanbeyliiyle ikide bir sustal aksn drmesini andran) htill ve asker kartmalarla bir nc Cihan Sava da patlatlsa, ada uygarlk yklamyacaktr. Tarihsel Devrimler a en az 300 yldanberi kesince gmlmtr. 242
d sylenebilir.116 Hemen grlecei gibi, bu katk, hem Klasik Marksizm geleneini srdren Rosa, Lenin, Trokilerin ya Barbarlk ya Sosyalizm vurgusuyla, hem de Kvlcmlnn Tarihsel Devrimlerin birer k olduu katksyla tam bir uyum iindedir ve onu derinletirir. Bu, gelenek arasnda metodolojik bir uyum ve i tutarlln da bir grnmdr. *** Buraya kadar Marksn grlerini sadece nszde ifade ettii ekildeymi gibi kabul ettik ve Marks sonras dnemde toplumsal evrim kavrayndaki gelimeler ve bu gelimelere yol aan sorunlardan sz ettik. Ama aslnda Marksa hakszlk ettik. Bu hakszl sz konusu dip akntsnn zglln ve katklarn vurgulayabilmek amacyla yaptk. Ama bu hakszlmzn ek bir tehlikesi de bulunmaktadr: bu katklarn Marksn yntemiyle bir ilikisi bulunmad gibi sonular karmaya da yol aabilir. Bu nedenle, bu hakszl ve yanl yorumlamaya yatknl giderelim. Marksn bu blmn banda aktarlan nszn o klasik satrlar, dikkatli okunursa, Marksn nsz yazd andaki (1859daki) grlerini deil, nszde szn ettii tarihteki, yani 1840larn ortasnda Tarihsel Maddecilii kefettii andaki grlerini aktard grlr. Aynen yle yazar: Ben ekonomi politii incelemeye, Pariste balamtm ve bu incelemeye, Bay Guizotnun hakkmda verdii snr d edilme karar sonucu gmek zorunda kaldm Brkselde devam ettim. Ulam olduum ve bir kez ulaldktan sonra incelemelerime klavuzluk etmi olan genel sonu, ksaca yle formle edilebilir: O bizim de aktardmz klasiklemi satrlar bu aktarlan cmledeki st ste iki noktadan sonra gelir. Bunlar sonraki almalarna Klavuzluk etmitir, ama o satrlar yazd gndeki grleri deildir. Eer o gnk grleri kabul edilirse, en azndan sonraki almalarnda bu grlerinin hi deimediini, gelimediini kabul etmek gerekir. Bu da geree uymaz. Bundan sonra bizzat Marksn grleri de bir evrim geirir ve Marksn evrimi de gerekli deiiklikler yapldnda yukarda gelenein katk116 M. Lwy, Dnyay Deitirmek zerine, s. 211: Sosyal Demokrat ve vulgar Marksistlerin, ilerlemenin otomatik, kar konulmaz ve snrsz bir gelime olduu mitine kar Benjamin, devrimi, tarihin srekliliinde kurtarc bir kesinti, tarih treninde imdat frenine uzanma olarak anlad. 243
Demir Kkaydn
lar balamnda anlatlan evrimin bir benzeridir. Ne var ki, bu evrimin sonraki aamalar, rnein nszn yazld tarihteki veya daha sonraki bir tarihteki durumu, bu nszde akland gibi aklanmaz hibir zaman. Ama bu evrim uygulamalarda vardr ve baz mektup ve nszlerde de deinmeler olarak vardr. Bu byk harerle ifade edilmemi, yer yer ksaca deinilmi ve uygulanm biimiyle Markstaki evrim krinin evrimi, yukarda anlatlan Marks sonras evrimle tam bir uyum ve paralellik iindedir ve bu farkl kanaln aslnda birbirini tamamladnn ve Marksn retisiyle i tutarllk iinde bulunduunun, en esasl kantlarndan biridir. Bunlardan birine, yani Komnist Manifestonun ilk satrlarnda ortaya kan ak ulu tarih anlayna ksaca daha nce deinmitik. Ama Marksta Trokinin eitsiz ve bileik geliim dedii evrim anlay da aynen vardr. Bunun birok rnekleri verilebilir. Troki de Stalinizmle polemiklerinde, grlerinin Marksn grleriyle tam bir uyum iinde olduunu kantlamaya alrken bunlar sk sk zikretmitir. rnein Marks ve Engelsin, o zamanlar yirminci yzyl bann Rusyas gibi olan Almanyay kast ederek, Almanya balar, Fransa srdrr, ngiltere tamamlar tarznda bir sosyalist devrim beklentisi iinde olmalar zikredilebilir. Bu Lenin ve Trokinin yaklamlarndan hi de farkl deildir. Yine Marks-Engelsin Almanyada Kyller savann ikinci bir basksyla desteklenecek bir ii devrimi beklentisi117 de bizzat bu eitsiz ve bileik geliim kavrayna dayanr bizzat Trokinin de belirttii gibi. Keza, Marks ve Engelsin, Rus devrimcileriyle yazmalarnda, Bat Avrupada bir sosyalist devrim olmas durumunda, Rus Komnnn (Mir) kapitalist olmayan bir yoldan sosyalizme geebileceine ilikin syledikleri de eitsiz ve bileik bir evrim kavrayna dayanr ve bunun baka bir sonucunu ifade eder. Ama sadece bu kadar deildir. Marks, yirminci yzylda merkez-evre ekolnn ve Kvlcmlnn problematize ettii az gelimenin gelimesi ve sonra gelen biimlerin nce gelen biimleri ayn zamanda pekitirmesi ve onlarla bir tr sembiyoza girmesi sorunlaryla da karlar ve bunlar ayn biimde zer. Balangta Marks, tam da nszde ifade edilen biime uygun olarak geri lkelerin de ileri lkelerin yolundan gidecei varsaymna dayana117 Marks 1856da Engelse u satrlar yazyordu: Almanyada her ey proletarya devriminin bir Kyl Savann ikinci basks tarafndan desteklenmesine bal olacak. 244
rak, sadece eski ilikileri paralamay gz nne alarak, Hindistandaki ngiliz egemenliini bir anlamda onaylar. Benzer ekilde, ngiliz iilerinin rlanday kurtaraca beklentisi iindedir.118 Ne var ki konu zerine younlap, sadece tasye deil glendirme olduunu; rlandadaki toprak sahiplii ile ngiliz smrgecilii arasnda sembiyoz bir iliki olduunu grnce, bu sefer yine adn koymadan az gelimenin gelimesi sorunuyla karlar. Bu kaynama ve kapitalizm ncesi ilikileri tasye etmeme, yeni bir zneyi ortaya karr: rlanda Kurtulu Hareketi. Bunun sonucu olarak da, balangta ngiltere ii snfnn rlanday kurtaraca var saylrken, bu sefer rlandann kurtuluu ngiliz ii snfnn kurtuluunun n koulu olarak grlr.119 Ayn sorunla bir de, soyut dzeyde Kapitalist toplumun analizinde karlar. Marks, Kapitalde saf bir kapitalist toplum ile soyut dzeyde ilgilenir. rnekleri ngiltereden olmakla birlikte kapitalizmin niye ngilterede doduu veya baka yerde domad gibi sorularla ilgilenmez. Bu sorular ekonomi politiin deil, sosyolojinin konusudur. Ekonomi politik metann ortaya kt andan itibaren geerli olan ilikileri ele alr. Zaten Marksn eserinin tkenmez ve kapitalizm var olduka artacak tazeliinin nedeni budur. Kapitalizmin genel tarihsel eilimini ele alr, o yasalar aklar ama onun somut biimleri ile pek ilgilenmez. Marksn anlatm soyuttan somuta doru gider, onun somut biimleri zerinde sonra younlamaya balar. rnein toprak zerinde zel mlkiyetin olmad bir toplumda da kapitalizm mmkndr hem de bu ideal ve saf bir kapitalizme daha uygun, daha yakn bir kapitalizm olur. Ama somutta byk toprak sahipliinin olduu bir dnyada doar kapitalizm. Burada, sermayenin saf hareketi bakmndan hi de gerekli olmayan yeni bir faktr girer devreye. Bu faktr hem kapitalizmi hem de kendini dei118 Marks 1847de yle diyordu rnein: Polonya Polonyada deil, ngilterede kurtarlacaktr. Keza artistlere de unlar diyordu: Siz artistler uluslarn zgrl hakknda dindarca arzular ifade etme zorunda deilsiniz. dmanlarnz yenilgiye uratn, o zaman eski toplumun btnn yenilgiye uratm olmann bilinli gururunu yaayacaksnz. (Zikreden Horace B. Davis, i Hareketi Marksizm ve Ulusal Sorun, s. 29) 119 Marks, S. Meyer ve A. Vogta yazd bir mektupta yle der rnein: rlandann ulusal kurtuluu (ngiliz iileri iin) soyut adalet veya insani duygular meselesi deil, kendi toplumsal kurtulularnn ilk kouludur. (Horace, B. Davis, Age., s. 75) 245
Demir Kkaydn
tirir. Burjuvazi toprak sahiplerine rant der. Bu tarmn geri kalmasna yol aar, vb. Yani, sembiyoz bir iliki ortaya kar. Bu tpk tefeci bezirganlkla, yani prekapitalist sermaye ile nans kapitalin sembiyoz ilikisi gibidir. Bylece Marks, aslnda Azgelimiliin mekanizmalarn ele almak iin gerekli metodolojik ipucunu da verir: Sermayenin somut tarihteki hareketinin, arplmalarnn incelenmesi ve aklamas. Bu rneklerde grld gibi, Kvlcml ve Trokinin evrim kavramnn evrimine katks olarak sz edilenler Marksta da bulunmaktadr. Keza Komnist Manifestonun ilk satrlarndaki ak ulu tarih ve k olasl da hem Kvlcmlnn Tarih Tezi hem de Benjaminin ktmser ve devrimleri mdat freni gren yaklamnn kklerinin de Marksta bulunduu ok aktr. Bu olgu hem bu gelenein Marksn retisinin eletirel ve devrimci yntemini farkl kanallardan srdrdklerinin; hem de birbirlerini tamamladklarnn, her birinin dierlerinin aklamasn da iinde barndrdnn ek bir kantdr. *** Bu gelenei, birbirini tamamlayan bir kavram sistemi iinde birletirmek ve konularnn ve varlklarnn nedenini aklamak, tam da devrimlerin tpk bir doum gibi olduu ve bir ters geli ve olamayan doum imgesinden, mmkn gibi grlyordu. Bu ayrca, Marksizmin evrimini ve bizzat yanlglarn metodolojik nedenlerini de aklama olana sunuyordu. Bylece bu gelenein bir tek kavram sistemi iinde toparlanmas ve varlklarnn aklanmas bizzat yine bu geleneklerin kavramsal katklar araclyla mmkn oluyordu. Dier bir deyile Marksizmin kendi konusu (Toplum) kadar, kendini (Toplum Bilimini), kendi varln, evrimini ve kaderini de aklayan bir sistem olmas, bir st dzeyde tekrar gereklemi olabiliyordu. Bu sentez denemesini Troki ve Kvlcmly birletirmek iin daha nce hapishanede yapmtm, hatta 12 Eylln olanakszlklar iinde, UFO hikyelerini aklamak iin bu sentezden yola kan bir yaz yollamtm bir doa bilimleri dergisine. Daha sonra Bat Marksizmini ve Benjamini tanynca bunun onlar da kapsadn ve varlklarn akladn grdm. Bu sentez denemesi yle zetlenebilir: Evet devrimler bir doumdurlar. Ne var ki her hamilelik baarl bir doumla sonulanmaz. Bazen hafsala dardr, ocuk doamaz ana da ocuk da lr, bazen ocuk ayaklar nde, yani ters gelir, bu da komplikasyonlara dolaysyla da anann ve ocuun lmne yol aabilir.
246
Marksn yanlgs, kapitalizmle birlikte dnyann sosyalizm ocuuna hamile kaldn grmesinde deildi, normal bir doumun koullarna ilikin belirlemelerinde deildi, hamileliin normal bir doum ile sonulanacan var saymasndayd. Yani yanlgs olgulara ilikin bir yanlgyd, yntemsel deil. Dolaysyla gereklemediinde de tersinden dorulanan bir ngryd. Yani doum olmazsa, sosyalizm olmazsa insanlk yok olur. Marks, normal bir doum bekliyordu. nk Marksa ilhamn veren Fransz Devrimi normal bir doumdu. Fransa Avrupann en geri lkelerinden biri deildi. nceki Amerikan Devrimi de yleydi. Marksn yakndan tand devrimler birer normal doum saylabilirlerdi. Kald ki devrimler geri bir lkede balasa bile hzla yaylma zellii gsteriyorlard. 1848 devrimleri btn Avrupay batanbaa sarm ve yaylma eilimi gstermiti. Yani doum tersinden gelmeye balasa bile yaylma zellii nedeniyle hzla normal bir douma dnebiliyordu. Marks-Engels karsamalarn olaylardan, tarihten hareketle yapyorlard. Bu nedenle genelleme yaptklar olgular gz nne alndnda karsamalarnda bir yanl yoktu. Ama karsamalarn yaparken dayandklar tarih dilimi ok snrlyd ve bu ok snrl olgulardan hareket ederek bir genellemeye gidiyorlard ve bu da istisnay kural gibi grmelerine yol ayordu. Be bin yllk insanlk tarihi ve tarihsel devrimleri bilmiyorlard. Bu evrenin kk bir blmne bakarak tm evrenin yle olduu karsamasn yapmak gibiydi. Aslnda evrenin bilinen blm (rnein dnya ya da gne sistemi) evrenin iinde bir istisnayd. Eer sosyalist devrim Amerika, ngiltere, Fransa, Almanya gibi gelimi bir lkede gerekleseydi, bu gidi nszdeki karsamalara uygun olur ve normal bir douma karlk derdi. Sosyalizm ocuu normal bir doumun sanclar iinde dnyaya gelirdi. Marksn yakn devrimlerin gzleminden kan beklentisi de tam tamna buydu. Hlbuki sosyalizm ocuu dnyaya normal bir doumla gelmeye balamad. Tabiri caiz ise ayaklar nde, ters gelmeye balad. Hem de tam da Trokinin ifade ettii eitsiz ve bileik geliim yasas yznden. Sosyalist devrimin ilk nce geri bir lkede gereklemesi, sosyalizm ocuunun ayaklar nde gelmeye balamas gibiydi. 1848 devrimlerinin deneyi, bunun ciddi bir tehlike yaratmayaca, devrimin hzla yaylaca, ters geliin ksa zamanda normal bir doua dnecei beklentisini besliyordu. Ama tpk Marks-Engelsin ters gelmeyi hesaplamamas gibi; Lenin ve Trokiler de Ters geliin Normal geliin yolunu aaca, ona hz vereceini beklentisi iinde olmular ve bizzat ters
247
Demir Kkaydn
geliin normal bir doumu zorlatrp onun nnde bir engel haline gelen komplikasyonlara yol aabileceini hesaplamamlard. Troki ve Leninler ocuun ayaklar nde gelmeye devam etmesi durumunda, yani Bat Avrupada devrimi kkrtmamas ve oradan yardm gelmemesi durumunda, doum olamayacan, ocuun leceini ok iyi biliyorlard.120 Zaten tam da bu nedenle, Avrupada devrime itki vermek iin, Avrupann kendilerinin baladna devam edecei beklentisiyle cesaret etmilerdi devrime. Bu nedenle Troki, Devrim yaylmazsa yok olur diyordu. Yani ayaklar nde gelmeye balayan sosyalizm ocuu, ileri lkelerde devrim yoluyla, bir dn yapp ba nde gelmeye gemeliydi. Ayaklar nde olsa bile doumun balamasnn normal bir douma geii kolaylatracan (yani ileri lkelerde devrimi itekleyeceini) dnyorlard. Bu umutla ve beklentiyle ayaklar nde gelie ebelik etmilerdi. Ama ayaklar nde gelen devrim (yani geri bir lkede balayan devrim) ilk balarda beklendii trden etkiler yapar grnse de, ksa zamanda ba nde gelie dnemedi (yani rnein bir Alman devrimiyle desteklenmedi). Bu geli sresi uzaynca, ayaklar nde geliin yaratt komplikasyonlar, bizzat normal bir douma doru dnmn nnde bir engel oluturmaya balad, yani ayaklar nde geli, belli bir noktadan sonra, bizzat ba ne evirmenin nnde bir engel haline gelmeye balad. Geri bir lkede devrimin hapsolmas, retici glerin geri dzeyi nedeniyle brokratik bir diktatrle yol at. Bu da, bu diktatrln Ekim Devriminin prestiji araclyla, tm dnya ii hareketini fel etmesine ve bylece ileri lkelerde devrim olanaklarnn yitirilmesine yol ayordu. Bu olanaklarn yitirilmesi ve baarszlklar da yine bizzat devrimin yenilgisine dayanan sistemi, yani Stalinizmi, pekitirerek normal bir douma
120 Zikreden Troki, Tek lkede Sosyalizm: 1906 ubatnda Lenin yle yazar: Kyl hareketini sonuna kadar destekliyoruz, ama unutmamalyz ki bu, sosyalist devrimi getirebilecek ve getirecek snfn deil, baka bir snfn hareketidir. Rus devrimi diye aklar 1906 Nisannda, muzaffer olmak iin gerekli gce sahiptir. Ama zaferinin meyvelerini koruyacak gce sahip deildir ... zira kk lekli sanayinin ok gelitii lkelerde, kyller de aralarnda olmak zere kk lekli reticiler, zgrlkten sosyalizme giderken kanlmaz olarak proletaryann karsna geeceklerdir... Restorasyonu nlemek iin Rus devriminin ihtiya duyduu ey Rus yedek kuvvetleri deildir; onun dardan yardma ihtiyac vardr. Dnyada byle bir yedek kuvvet var m? Evet, var: Batnn sosyalist proletaryas. Yani devrim normal bir douma dnmezse brakalm sosyalisti bir yana, demokratik bir Rus devriminin bile yaama ans yoktur. 248
geiin yolunu tkyordu. Stalinizm pekitike ve kendi sonular nesnel koullar haline geldike, giderek devrimin yaylma olasl kayboluyordu. Btn komplikasyonlarda olduu gibi kendini besleyen bir sre ortaya kyordu. Devrimin ileri lkelere yaylamamas kapitalizmin varln srdrmesine bu da znde kyl hareketi olan ulusal kurtulu savalarna yol ayordu. Ama bu da bir kyl sosyalizminin yaylmasna ve sosyalist harekete ve dnceye damgasn vurmasna ve devrimin ileri lkelere yaylmasnn nnde bir engel oluturmasna ekstradan etkide bulunuyordu. Yani ayaklar nde geli, ayaklar nde gelilerin koullarn pekitiriyordu. leri bir lkede veya lkelerde sosyalist bir devrimden baka bu lme doru gidii durduracak hibir are yoktu, ama bizzat ters geliin sonular da ileri lkelerde sosyalist devrimi engelliyordu. 1929 Buhran, spanya Sava, hatta kinci Dnya Sava sonras Avrupa, Fransa ve talyada komnist partilerin gc gz nne alndnda, bir bakma normal bir douma gei iin bir olanaktlar ve tam da ters geliin sonular, yani Stalinizm, bu ans kullanmay engellemi bulunuyordu. Bunun sonucu, modern burjuva uygarl, tpk antik tarihteki uygarlklarn yoluna girmi bulunuyordu. Antik tarihte nesnel olarak devrimci snf olmad; kleler ve serer bir devrimci snf oluturmad iin, devrimler olmuyor ve kyametler kopuyordu; Modern Tarihte ise, Proletarya nesnel olarak bir devrimci snf olsa bile, ters geliin ortaya kard komplikasyon sonucu, znel nedenlerle, nesnel olarak tpk antik tarihin ezilen snflar gibi davranyordu. Bylece devrim olamad iin modern uygarlk da tpk antik uygarlklar gibi ke gidiyordu, faizm ve sava ii snfnn gnahlarnn cezas olarak ortaya kyordu. Bugnahlar ise tersinden geliin yol at komplikasyonlarn sonucuydu. Sosyalizm ocuu doamad iin anann da ocuun da (insanln da sosyalizmin de) lm tehlikesi ortaya kyordu. Zaten Ya Barbarlk Ya Sosyalizm l tam da bu tehlikeyi anlatyordu. *** Bylece yirminci yzyldaki tarihin ayaklar nde geli ve onun yol at komplikasyonlar olarak ele alnmas sadece modern tarihi daha derinden anlamay mmkn klmyor; bizzat Marksizmin, yukarda anlatlan heretik geleneklerde gerekleen evriminin de niye yle gerekletiini anlama ve aklama olana da sunuyordu.
249
Demir Kkaydn
Trokist gelenek bu tersine geliin mekanizmalarn (eitsiz ve bileik geliim) ve yol at komplikasyonlar (Brokratik kar devrim) aklyor ve bizzat bu komplikasyonlar Trokist gelenein konusunu oluturuyordu. Bu gidi sonucu, ii hareketine Stalinizmin egemen olmas, eletirel Marksizmin politik konularla ilgili olduu srece marjinal ve kk gruplar etkileyen glerin etkisi altnda kalmas (Trokist gelenek) veya radikalliini, tpk Alman Klasik Mzii ve Felsefesi gibi, ancak somut politik konulardan uzaklamas ile koruyabilmesi (Bat Marksizmindeki Felsefe, Metodoloji ve styapya ynelme, Kvlcmlda Tarihe ynelme) yani Marksizmin somut evriminin ynelileri kolaylkla aklanabiliyordu. Kapitalizmin yaamas bir yandan yok olu olasln ortaya kararak Bat Marksizminin var oluunu ve nesnel konusunu yaratyor; dier yandan yeni zneleri ve az gelimiliin gelimesini ortaya kararak Kvlcmlnn var oluunu ve problematiklerini yaratyordu. Yani tersine geli ve sonular olgusu, hem onun ortaya kard sorunlar (Yani toplumun evrimini, tarihsel gidii, Faizm, Sovyet Devleti, ulusal kurtulu hareketleri, Maoizm, vb., hasl yirminci yzyl tarihine damgasn vuran olaylar) hem de Marksizmin evrimini, bu evrime damgasn vuran heretik gelenein varln da aklyordu. Normal bir doum olmas halinde bu sorunlar ve dolaysyla Marksizmin bu heretik gelenei de olmazd. Normal bir doumun olduu veya tersine geliin hzla normal bir douma dnt bir dnyada, bizlerin btn hayatn ve teorik gndemini dolduran sorunlarn hi biri olmazd. Sovyet Devletinin Snf Karakteri, Faizm, Ulusal Kurtulu Savalar, Azgelimenin Gelimesi vb. gibi sorunlar ve olgular olmayacakt121 ve o zaman Marksizm de bambaka bir tarihin sorunlar iinde bambaka bir evrim geirirdi.
121 rnein Evrensel Tarih Balamnda Kurtulu Savalar balyla 1986 ylnda Krdistan Presse yolladmz bir yazda unlar yazyorduk: Ulusal Kurtulu Savalar, evrensel Tarih leinde, retici glerin ar olgunlamlna ramen, proletaryann Tarihsel grevlerini, yani yeryznde sosyalizmi kurma grevini, znel nedenlerle yapamamasnn bir sonucu olarak ortaya kmlardr. Dier bir ifadeyle, Ulusal Kurtulu Savalar, Tarihsel ak iinde var olmas zorunlu bir aama deildirler. (...) Yirminci yzyln banda ya da daha sonralar, emperyalist lkelerin proletaryas sosyalist devrimi baarabilseydi, smrge ve yar smrge lkeler, hi bir savaa girme gerei olmadan, iktidara gelmi ileri lkeler proletaryasnn yardmyla otomatikman, kendiliinden bamszlklarn kazanr ve kapitalist olmayan bir yoldan imdiye dek rahat rahat sosyalizme gemi olurlard. Sovyet 250
an bu zgl niteliini kavramamak sonu olarak sadece Marksizmin evrimini kavramamay deil, baka olas tarih ve Marksizm evrimlerini de yok saymay, yaanan tarihi olas biricik tarihmi ve bu Marksizmin evrimini olas biricik evrimmi gibi grmeyi getirmektedir. Bylece, ayaklar nde gelen (ters gelen) sosyalist devrim imgesi ile Srekli Devrim, Antik Tarihteki devrimler ve/veya ykllar ve Sosyalist devrimin girdii veya giremedii yol; Marks, Troki, Kvlcml, Benjamin; bir tek btnsel kavray iinde birleebiliyordu. Marks kapitalizm gebe demiti ama bir ters gelmeyi n grmemiti, Troki ayaklar nde doumu n grmt, ama Leninle birlikte, onun normal bir douma geii kolaylatracan varsaym, komplikasyonlar ve bizzat bir normal douma engel oluu grememiti. Marksizmin evrimini bizzat dnya tarihinin girdii yol, dnya tarihinin girdii yolu ise bizzat Marksizmin bu evrimiyle gelitirdii kavramsal aralar aklyordu. Daha sonra, bizim ayaklar nde veya ters gelme imgesiyle anlattmz, Sosyalist devrimin geri bir lkede balamasnn yol at komplikasyonlar aklamak iin, Trokinin de Tarihin yumann tersinden zlmeye balamas122 imgesini kullandn grdk. Ama Troki tersinden zln bir kr dme yol aabileceini pek n grmyordu. Bir yuma tersinden, yuman ortasndaki ucundan, zmeye kalknca, ortaya Gordiyon Dm kar. Olan tam da buydu. Gordiyon Dmn antik tarihte skenderin, yani Barbarlarn klc zer. Ama artk dnyada barbar kalmamtr.123 *** Buraya kadar ana hatlaryla anlatlmaya allan evrim kavramnn evrimi, 70li yllarn sonuna doru, kendi yaptm katk eklenmedii takdirOrta Asya cumhuriyetleri ve Moolistan rnei, daha sonraki yozlamann yol at sorunlar ve tkanklklar yok saylrsa, Rus Proletaryasnn yaptn Avrupa Proletaryasnn yapabilmi olmas halinde ya da yeryznn altda bir yeryz kadar olmas halinde, Tarihin nasl bir mecraya akm olacan kolaylatran bir rnek oluturabilir. 122 Maalesef bu benzetmeyi nerede yaptn hatrlayamyorum ve elimde kitaplarnn ou olmad iin aratrp bu kayna bulup gsterme olanam da bulunmamaktadr. 123 Bylece an bir fenomeni olan UFO hikyelerinin aslnda bu ters gelie son verecek, bu Gordiyon dmn zecek bir kurtarc beklentisi ile ilgili olduu sonucuna kolayca ulalabilir. O doa bilimleri dergisine yolladm yazda sorunu byle koymutum. 251
Demir Kkaydn
de eksik kalacaktr. Bu katk, trn kendi iindeki evrimi olarak adlandrlabilir. Yetmili yllarda, onlarca farkl sol akmn varln ve eitliliini sosyolojik olarak aklama gibi bir sorunla bouuyordum. Dncelerin ve siyasal hareketlerin anatomilerinin onlarn dayandklar gizli varsaymlara bal olduu ve bilginin ilerlemesinin son durumada, bu gizli varsaymlarn bilince karlmas ve gzden geirilmesi anlamna geldii sonucuna yllar nce ulamtm. Bundan hareketle Trkiyedeki sol hareketlerin grlerinin dayand varsaymlar incelemeye balamtm. Bu inceleme esnasnda, karsamalar ya da olgulara ilikin deerlendirmeleri deise bile birok hareketin var oluundaki temel varsaymlar hibir ekilde tartp gzden geirmedii, dolaysyla anatomilerinin esas olarak hep ayn kald olgusunu tespit etmitim. Ama bu onlarn da bir evrim yaamad anlamna gelmiyordu. Elbette onlar da bir evrim yayorlard ama o trn kendi iindeki bir evrimdi bu. Onlarn temel niteliklerinde bir deime grlmyordu.124
124 1980lerin banda Nide Cezaevinde yazdm Kvlcmlnn Eletirisine nszde rnein unlar yazyordum: Bu nszde anlatmaya alacamz kiisel evrimimiz, gerekli deiiklikler yapldnda, bir kuan ve 1960 sonras devrimci/sosyalist hareketin de evrimi saylabilir. Elbette herkes ayn yolu ayn hzla gemedi. Kimileri belli bir dnemin veya aamann problemlerine taklp kald ve o problemler erevesinde bir evrim yaad. Bylece devrimci/sosyalist hareketin geliiminin farkl aamalarna denk den hareketler ayn zamanda ve bir arada var oldular ve birbirleri zerinde karlkl etkiler yaptlar. Bir ksm yaayabilmek iin, yeni koullara uyabilmek iin grnmlerini, biimlerini deitirdi, ama anatomileri, yani onlarn var oluundaki temel problemler ve varsaymlar ayn kald. Bylece Devrimci Hareket dediimiz eyin zengin eitlilii ortaya kt. Bu soyut ifadeyi somutlayabilmek, daha iyi aklayabilmek iin karmakl toplumsal evrime en yakn olan biyolojik evrimden benzetmeler yaplabilir. Bilinir ki, canllar, tek hcrelilerden yumuakalara, omurgallara, memelilere ve sosyal hayvan nsana doru giden ve halen de devam eden bir evrim geirmitir. Ne var ki, bu evrimin alt konaklarn (aamalarn) oluturan canl varlklar yok olmamlardr, varlklarn srdrmektedirler. rnein, insann yan sra sngerler, yumuakalar, srngenler, kular, vs., var olmaya devam ediyorlar. Hatta onlar varlklaryla kendilerinden daha st konaklardaki canllarn var olabilmesinin temelini oluturduklar gibi, st konaktaki canllar da onlarn kendi trleri erevesinde bir evrim geirmelerinin ve var olularn 252
Byle bir yaklamla birok sol hareketin, modern ve evrimlemi grnmlerine ramen znde ne kadar arkaik varsaymlara dayandklar ok daha iyi grlyordu. Bu yaklamla ayn zamanda Trkiyedeki sol hareketin o muazzam blnmln ve eitliliini aklama olana da ortaya kyordu. Doada da bir yandan trlerin deiimi eklinde bir evrim yrrken, dier yandan trn kendi iinde bir evrim de sryordu. rnein balklardan sonra kurbaalar, srngenler eklinde bir evrim vard ama bu arada balklarn balk olarak evrimleri de srmekteydi. Bugnk balklar henz, kurbaalarn, kara hayvanlarnn ortaya kmad dnemin balklar deildi, onlarla ayn anatomik zellikleri tamalarna ramen. Yani balklarn balk olarak, temel anatomik zelliklerini deitirmeden bir evrimleri de sz konusuydu. Ya da baka bir rnek verelim. lkin tek hcreli canllardan ok hcreli canllara geilmi, sonra da bu ok hcrelilik erevesinde bir evrim gereklemitir. Ama tek hcreli canllar ne yok olmulardr ne de evrimleri durmutur. Hatta bu hcre olarak evrimi dier canl trlerin evrimi etkilemektedir. Onlar da evrilmeye devam etmilerdir tek hcreli canllar olarak. rnein terliksi gibi ok karmak tek hcreliler ortaya kmtr. Bu tek hcreliler birka milyar yl ncesinin ok hcrelilere geen tek hcrelilerinden ok bakadrlar. Ama ne kadar karmak olurlarsa olsunlar bu evrim tek hcreliliin snrlar iinde bir evrimdir, bu anlamda bir nitelik deiimi sz konusu deildir. Ve somut canllar tarihinde, bu trn kendi iindeki evrim, hem trlerin evriminden etkilenir, hem de bu trn kendi iindeki evrimi trlerin evrimini etkiler. rnein, eklembacakllarn kendi evrimleri scakkanl canllarn veya iekli bitkilerin evriminden ayr dnlemeyecei gibi bizzat bu evrimi de etkiler. Bu, trn kendi iindeki evrimi dediimiz trden bir evrim, toplumda ve onun tarihinde de geerliydi. Toplumlarn evrimi sadece komn, klasik uygarlk, kapitalizm gibi aamalardan gemiyordu. ayn zamanda o aamasrdrmelerinin temel koullarndan birini oluturmaktadrlar. rnein et yiyen memeli hayvanlar olmasayd, atn atas kpek benzeri hayvan hzl koabilen bugnk at haline dnmeyebilirdi. Ama atn bu evrimi, onun temel anatomik yaps bakmndan daha st bir aamaya gemesi anlamnda da bir evrim deildir. Ortada canllarn genel evriminin yan sra bir de atn at olarak evrimi vardr. At bugn de maymunlardan bile daha geri bir aamann ifadesi olarak varln srdrmektedir. 253
Demir Kkaydn
larn her biri de, rnein, komn, uygarlk ve kapitalizm de kendi iinde bir evrim geiriyordu. Uygarlk rnein demiri ilemeyi rendiinde, demiri ilemeyi renen veya demir elde eden komnler uygarla gemiyor, ama mzraklarn, oklarn, kllarn bu sefer demirden yapmaya balyorlard.125 Yani retim ilikileri komn olarak kalyor ama bu komn artk demiri kullanan bir komn, bir terliksinin ok karmak bir tek hcreli olmas gibi, ok karmak bir komn oluyordu. Ve komn uygarlktan sadece demir, tun gibi teknolojiyi deil, uygarln gelitirdii manevi aralar da alyordu. rnein, Muhammedin yapt devrimle totemlere (putlara) tapan Arap kabileleri (komnleri), sadece demiri deil, ayn zamanda uygarlklarn binlerce ylda gelitirdii tek ve soyut bir tanr dncesini de tanm komnler olarak uygarla geiyorlard. Dolaysyla o komn gibi, geilen uygarlk da klasik uygarlklardan farkl oluyordu. Tarihe byle baklnca, Tarih ayn zamanda komnden uygarlklara geilerin tarihi olarak grlyordu. Bu komnler ve uygarlklar da kendi iinde evrim geirdiklerinden, tarih farkl aamalardaki komnlerin farkl aamalardaki uygarlklara geileri olarak baka bir k altnda grlyordu. Bylece Smerde obsidyen ta ve tuna dayanarak uygarla geen komn ve ortaya kan uygarlk ile rnein Romada demire dayanan komn ve geilen uygarlk birbirinden ok farkl oluyordu. Bylece rnein feodalizm de, aslnda Bat Avrupada komnden uygarla gei olarak grlyor ve bu geiin nasl kapitalizme geile sonuland ok daha anlalabilir oluyordu. Evrimi sadece trden tre geiler olarak kavrayan, dolaysyla da komn ta antik uygarlklar ncesinde var olmu, sonra varl son bulmu bir toplum biimi olarak gren bir anlay iin lkel Sosyalizmden Kapitalizme Gei akl almaz bir samalk olarak grlyordu. nk kafadaki ilkel sosyalizm, ta devri ilkel sosyalizmiydi ve onun ta devriyle birlikte bittii ya da yeryznn cra kelerinde, hl ta devrini yaayan kabileler arasnda nemsiz bir ekilde yaad dnlmekteydi. nk trn kendi
125 Rus Devrim Tarihinin ilk satrlarnda Troki de bu olguya dikkati eker. r nein yle yazar: Yabanllar, gemite o silahlar birbirinden ayran mesafeyi kat etmeksizin, ok ve yay brakp tfee geerler. Ama zerinde durmaz bu olgunun. Ve o tfee geenlerin ayn zamanda uygarla getiklerini var sayar. r nein tfekle bizonlar avlayan bir komnn ne olabilecei, ta baltayla bizon avlayan komnden nasl farkl olaca zerinde hi durmaz. Gerek tarihte bu i tfekle olmad, ama tan yerini tuncun ya da demirin almasyla oldu. Bunun kavranamamas antik tarihin ve modern tarihin kavranamamasn beraberinde getir mektedir. 254
iinde bir evrim kavram bulunmuyordu. Bu nedenle de insanlk tarihi ve toplumlar anlalmaz kalyordu. Trn kendi iindeki evrimi kavraynn kkleri ta bni Halduna kadar gider. bni Haldun, rnein uygarlklar birinci, ikinci ve nc kuak uygarlklar olarak snarken, uygarln uygarlk olarak kendi iindeki evrimini ifade etmi oluyordu. Birinci kuak uygarlklar, nehir boylarnn tunca dayanan uygarlklaryd; ikinci kuak uygarlklar subtropikal nehir boylarndan kurtulmu, Anadolu, ran, Balkan vs dalarna ve yaylalarna yaylm, demire dayanan uygarlklard ve nc kuak uygarlk dnya ticaretine dayanan slam uygarlyd. Ama sadece bu kadar deil, bu birinci, ikinci ve nc kuak uygarlklar da trn kendi iinde evrim geiriyorlard. rnein, Hindistan birinci kuaktan bir uygarlk olarak, bu temel anatomik zelliklerine dayanarak, kendi iinde bir evrim geiriyordu. Hint Uygarl daha sonra demir de kullanr, ndus ve Ganjn alvyonlu ovalarndan Hint yarmadasnn platolarna yaylr, ama bir birinci kuak uygarln kurumlaryla; onun anatomik yaps iinde kalarak. Bu nedenle Hinduizm tm karmaklna ramen, ok tanrl bir styap olarak var olmaya devam eder. Hint uygarl, Mezopotamya ya da Msrn birinci kuak, nehir boyu uygarlklarnn kendi iinde evrim geirmi bir versiyonu olarak, bir tr yaayan fosil gibi varln srdrmeye devam eder.126 Bu onun kimi organlar bakmndan ok gelimi olmayaca anlamna gelmez. rnein, Ahtapotlar znde yumuakalardr, ama baz memeliler gibi gelimi bir zek ve ok iyi bir grme oran, bukalemunlar gibi hzla renk deitirme, balklar gibi suda hzla hareket edebilme zellikleri gelitirmilerdir ve yakn akrabalar midye ve istiridyelere gre ok karmak bir yap sunarlar. Bu trn kendi iinde evrimi yaklam, hem tm insanlk tarihinin gidiini hem de var olan ve olmu toplumlar; onlarn muazzam eitliliini anlamak iin olduka etkili bir kavramsal ara sunuyordu. Bylece birok sorun bir yan rn olarak bir rpda zyordu. rnein Aleviliin kendi iinde ok evrilmi bir komnn dini olduu ortaya kyordu.
126 Altml yllardaki Asya Tipi retim Tarz tartmalar, esas olarak dzgn ve aamal bir tarih anlayna sadece bir aama daha ekleyip eklememe sorunu etrafnda dnyordu. Dolaysyla evrim teorisinin evrimi bakmndan hibir ilerleme ve derinleme anlamna gelmiyordu. Tam da trn kendi iindeki evrimi kavrayndan yoksun olduundan, Hint ve inde deiim olmad gibi sonular karmaya eilimli olmulardr bu tartmalar yrtenler. 255
Demir Kkaydn
Protestanln da kapitalizmle deil komn ile ilgili olduu,127 ama komnden kapitalizme geildii iin bunun kapitalizme geile ilgili grnmesi gibi vb.. Ve yine bu trn kendi iindeki evrimi kavram olmasayd daha sonra dinin ne olduunu anlamak da mmkn olmazd. Ama bu konuya ilerde gelinecek. *** Buraya kadar zetlenen gelenein gelitirdii kavramsal aralar ve kendi katklarmla 1984 ylnda Avrupada srgn yaamma baladmda, bu kavramsal aralarla sosyalist ve ii hareketine daha byk katklar yaplabileceini dnyordum. Dnyadaki Marksistlere bu geleneklerin birbirini tamamladn gstermek; ama zellikle Kvlcmly Batl Marksistlere tantmak ve zaten kendilerinin de eksikliini belirttikleri noktada (Tarih) bilmedikleri bir Marksistin varln gstermekle sorunun hallolaca ve Marksizmin bu sentez zerinden tekrar teorik ve entelektel gcn kazanabilecei kansndaydm. Ama ortada bambaka sorunlarla megul bir dnya buldum. Yllarca hapiste ve Trkiyenin taral ve kendisiyle fazla megul kltrel ortamnda fark etmemitim, ama ideolojik iklim de kkten deimiti. Marksizme l kpek muamelesi yaplyordu ve Marksizmdeki bu kazanmlara ilgi gsterecek kimse kalmamt. stne stlk, bu kazanmlarn pek bir neminin olmad izlenimi veren baka sorunlar ve zneler kmt ortaya. Gelimi lkelerin iileri burjuvazileriyle uzlamtr. Geri lkelerdeki ulusal kurtulu savalar Vietnamn zaferiyle zirvesine ve ayn zamanda snrlarna varmtr. Ne Vietnamllara ne de insanla yeni bir perspektif sunamamaktadr. Sovyetlerde durgunluk ve rme iyice elle tutulur ol127 Kvlcmlnn lkel Sosyalizmden Kapitalizme Gei adl yaklam da trn kendi iindeki evrimi yaklam olmadan anlalamaz. Yani kapitalizme geiin ve geemeyiin srr da tam buradadr. Protestanln srr da Komndedir. Komnden kapitalizme geildii iin, Protestanlk kapitalizme geiin bir koulu gibi grlmektedir. 18. yzyla kadar sren cad yakmalar da (cad komnn anaerkil kalnts amandr ve Avrupada komnn ok ge bir tarihe kadar yaadnn bir kantdr.) romantik dncenin Avrupadaki varl da yine komnden geile, dolaysyla Komnn kendi iindeki evrimiyle ilgilidir. Bu trn kendi iindeki evrimi kavram olmadndan, Komn tarihin kayp halkas olarak kalmaktadr. Kvlcml Sempozyumuna sunduumuz Kayp Halka adl bildiride bu konular ele alyorduk. 256
mutur. Sovyetler, ellili ve altml yllarn uzaya Sputnikleri, Gagarinleri yollayan Sovyetleri deildir artk. leri lkelerde, 1968in dalgas geri ekilmektedir. Ama bu geri ekilie ayn zamanda Yeni Sosyal Hareketler denen Ekoloji, Bar ve Kadn hareketi gibi Hareketlerin ykselii elik etmektedir.128 Ksa bir Fransa tecrbesinden sonra srgn yaamma baladm Almanya, seksenli yllarn banda, kadn hareketinde nispeten daha geri ve taral kalsa da, ekoloji ve bar hareketlerinde milyonluk fze kart gsterileriyle ve aslnda bu hareketin bir sentezi olan Yeillerin parlamentoya girmesiyle bir tr kk devrim yaam gibiydi. Btn bu gelimeler soldaki politik ve teorik ortam ve sorunlar batan aa deitirmiti. Sisyphos gibi her eye yeniden balamak gerekiyordu. Bylece ayn zamanda somut politik mcadeleyle de dorudan ilikili olarak, Yeni Sosyal Hareketler ve onlarn gerek varlklaryla, gerek kendilerini var eden sorunlarla, gerek eletirileriyle ortaya koyduklar sorunlar teorik ilgimin merkezine geti ve doksanl yllara kadar da orada kald. Elimdeki gelimi kavramsal aralarla bu sorunlara da cevaplar bulmaya altm. *** Yeni Sosyal Hareketlerin Marksizmin iki byk stnlne ve tekeline son verdii grlyordu.129
128 Btn bu olgular birok Marksist tarafndan ifade edilmitir. Bir rnek: 1970lerden beri dnya kapitalizmi her zaman olduundan daha pekimi olduu halde, en grnrdeki muhalif g ve hareketler sivil haklar, feminizm, ekolojik yenilenme, bar, mdahale kartl, ecinsel haklar, topluluk eylemcilii ve genlik kltr vb. konular etrafnda ender olarak Marksizmde (ya da snf mcadelesinde) nemli hareketlenme ya da kimlik kaynaklar buluyorlar; biroklar ateli bir biimde anti/Marksist. leri kapitalist dnyada (belki talya hari) rk/etnisite, cinsiyet ve yreye bal kimlikler, sna ilgili kimliklerden daha nde gidiyor. (Carl Boggs, Marksizm Blnm Miras, Marksizm Tartmalar Manifestonun Gncellii, s. 142) 129 D. Kkaydn, Marksizm ve Gnmz Dnyas, Birlik mi Rekompozisyon mu?, s. 8889, stanbul, 1990: Son yllarda marksizmin entellektel cazibesini yitirmesinin ardnda Yeni San saldrs deil, Yeni Sosyal Hareketlerin varl bulunmaktadr. Yeni Sosyal Hareketler varlklaryla marksizmin iki tekeline son vermi grnyorlar. Marksizm douundan beri toplumdaki en radikal muhalefeti ve eletiriyi temsil ederdi, adeta bu alanda bir tekel kurmutu. Ama yeni toplum257
Demir Kkaydn
Marksizm radikallik tekelini yitirmiti. Bu hareketler Marksizmde ihtiya duyduklar radikallii ve onun teorik temellerini bulamyorlard. Anarizm, topik sosyalizm ve hatta Romantizmde ihtiya duyduklar teorik sorunlar ve gelenei daha kolay bulabiliyorlard. Bu Yeni Sosyal Hareketler, yepyeni paradigmalarla ortaya kmakta ve Tarihsel Maddeciliin en temel kavram ve varsaymlarn sorgulamaya balamaktaydlar. Bu Yeni Sosyal Hareketler Marksizmi klasik reformist parti, akm ve hareketler gibi, ar ya da radikal olmakla deil, yeterince ar ya da radikal olmamakla eletirmekteydiler.130 Marksizm sistemli ve kapsaml bir teori olma tekelini yitirmiti. Bu hareketleri yaratan sorunlar klasik Marksist sorunlarn dndaydlar. Bu zneler ne Marksizm tarafndan incelenmi, ne ngrlmt ve bilinen kavramsal aralarla bu hareketleri aklamak mmkn grlmyordu.
sal hareketlerin varlyla bu tekelini yitirdi. rnein kadn hareketi, feminizm varolan sistemin eletirisinde yaygn marksist anlaylardan ok daha radikal yaklamlar getirdi. Marksizm ayn zamanda global bir teoriydi. Toplumsal gerekliin tm yanlarn aklama ve tutarl bir kavram sistemi iinde toparlama yeteneindeydi. Bu tekelini de yitirdi. Feminist ve ekolojik paradigmalar daha byk bir sistem iinde zmleyebilmi deil. 130 P. Anderson, Tarihsel Maddeciliin zinde, s. 106107: Marksizm uzun sreden beri, sosyalist hareket iinde gerek anlamda nem tayan entelektel rakiplerle karlamad ya da dorusu, tarihte sosyalist hareket dnda kalan eit lde salam veya gvenilir byk iarlarn hareketleriyle hesaplamad. Ortaya kan sonu Marksizmin zayf noktalarnn kalc nitelie brnmesi olabilirdi ancak. Bilgi, uygun bir diren katsays olmakszn nadiren geliir. Marksizm, ou kez, gerekli dzeltmelerden ve denge salayc arlklardan yoksun olmas nedeniyle sahip olduu kendine zg baz atl ynleri ve kusurlar olgunlatrmak suretiyle, bizzat kendi avantajlarnn kurban olmutur. Ancak bugn sz edilen avantajlar yeni bir bask altna girmek durumundalar. Bu deiiklikten ancak memnunluk duyulabilir. Tarihsel materyalizmin geleneksel ayrcalklarndan her biri, imdi gerekten nemli bir meydan okumayla kar karya. En bata ve en belirgin biimde btnlkl bir toplum teorisi olarak Marksizmin sistematiklii, onun geleneksel kapsamnn byk bir blmnn tamamyla uzak kald aile ve cinsellie ilikin sylemi gelitiren kadn hareketinin ykselii tarafndan sorgulanmaktadr. 258
Bu hareketler, yaptklar eletiriler ve ortaya attklar sorunlar bir yana, varlklaryla bile Marksizmin karsna ciddi bir teorik sorun olarak ortaya kyorlard. Klasik paradigmada politik zneler, snar, zmreler ve tabakalar olarak, retim ilikileri iindeki konum ve karlarna gre var olurlar. Bildiimiz, ii snf, kyllk, kapitalistler, byk toprak sahipleri, vb. Klasik Marksizm bu zneler ve glerin ilikilerini ele almt ve eski sorunlar erervesinde ortada ciddi bir teorik sorun bulunmuyordu. Hatta Kvlcml ve Trokinin derinletirmeleriyle gelimi ve gl kavramsal aralar bulunuyordu. Ama bu Yeni Sosyal Hareketlerin hemen hepsinde ortak olan yan, bu znelerin iktisadi ilikiler iindeki konuma gre var olmaylaryd.131 Bu nasl aklanacakt? Nasl oluyor da byle iktisadi ilikilerle belirlenmeyen zneler ortaya kabiliyordu? Bir ekoloji hareketi iinde tm snardan insanlar oluyordu rnein. Kadn ya da bar hareketleri de farkl deildi. man btn Marksistler ya eklektik cevaplarla, ya iman tazeleyerek, ya onlar grmezden gelerek, ya onlar eski bilinen hareketlerin Prokrustes Yatana sokarak132 bir tepki gsteriyorlard. Daha ak ve pheci olanlar ise bir sre sonra Marksizmin radikal ve kapsayc olmadn teslim ederek Marksizmden uzaklayorlard.
131 Yeni sosyal hareketlerin bu zelliine birok Marksist dikkati ekmitir, ama bunun genel bir aklamasn sunamamlardr. Bir rnek: amzda geleneksel ii snf mcadelelerinin grece dne ve tarihin Marksgil hikayesine uymayan mcadelelerin ykseliine dikkat ekerek ie balamalyz. Feminizm, einsel haklar mcadelesi, bar ve evre hareketleri, rklk kart hareketler ve etnisite ve ulusallk etrafnda rgtlenen bazlar ilerici bazlar gerici hareketler gibi yeni toplumsal hareketleri kastediyorum. Bu hareketler, marksgil snf mcadeleleri anlayndan ayrlr; nk snftan baka kimlik eleri zerine odaklanr. Ayrca, Marksizmin retime odaklanmasyla ilgisi olmayan, hatta baz durumlarda bununla ters orantl olan ilgi ve esinlere sahipler. Eer bu hareketleri sahte bilinlilikin ya da yapay olumsuzlukun ifadeleri olarak bir kenara atmayacaksak, Marksist teori hakknda ciddi sorular sormamz gerekir. (Nancy Fraser, Marksizm in Bir Gelecek, Marksizm Tartmalar Manifestonun Gncellii, s. 89) 132 rnein Ekoloji Hareketini teknik kart kk burjuva romantizmiyle, Bar Hareketini klasik pasist hareketle, kadn hareketini yzyln balarndaki Feminist hareketle bir grmek, orada yeni bir hareket ve sorunlar olduunu grmek istememek. Ya da bu hareketleri Post-Fordist toplumdaki iilerin veya orta snarn bir hareketi olarak grmek gibi. 259
Demir Kkaydn
Ben ise bu hareketler ve ortaya att sorunlarla cepheden bir yzlemeye giriyor var olan ve bilinen biimiyle Marksizmin grnen zaaarn teslim ediyor ama Marksizmin btn bu sorunlar aacak, tekrar eski radikalliini, sistemliliini ve kapsaycln kazanmasn salayacak metodolojik ve teorik temellere sahip olduunu savunuyordum.133 Yaplmas gereken yine o zamana kadar yapmaya altm gibi Marksizmi gelitirmek, kavramlar dakikletirmekti. Marksizm benim iin formller toplam deil, her eyden nce bir yntemdi. Dayandm gelimi ve tutarl bir sistem oluturan kavramsal aralarn dnyada hibir Marksistte bulunmadnn ve bunun da srtma ok daha ar yk bindirdiinin, ekstradan bir sorumluluk yklediinin bilincindeydim. Ama kendi snrllklarmn bilincindeydim. Bu nedenle, elimdeki kavramsal aralar paylamam gerektiini dnyor ve bu ynde abalar iinde bulunuyordum. Fakat bu abalarm, zellikle Kvlcmlnn nemini tantmaya ynelik abalarm hibir sonu vermemiti ve vermiyordu.134
133 rnein yle yazyordum Kuruemenin balatt tartmalarda: zetlersek Marksizm ve Gnmz Dnyas bal altnda tartlmas gereken gerek sorun, Yeni Sosyal Hareketlerin varoluunun yaratt sorunlardr. Bu sorunlarla ciddi biimde yzlemek gerekmektedir. Bu yzlemeden iki sonu kabilir: birincisi, Tarihsel Maddeciliin artk btn bu sorunlar kapsayabilecek bir teori grevi gremeyecei, bunu baaracak baka bir teoriye ihtiya olduu. Biz bu kanda deiliz. Bizim de grmz olan ikinci sonu, bu alanlardaki zaafn tarihsel maddeciliin yapsal niteliklerinden kaynaklanmad, onun gerek tarihsel hareketinin bir rn olduudur. Btn bu hareketler ve onlar yaratan sorunlar ve metodolojik problemler ve bizzat teorinin bu alanlardaki gerilii kanmzca Tarihsel Maddeciliin kavram sistemi iinde aklanabilir. Biz bu aklamann sadece saf teorik bir sorun olduu kansnda da deiliz. Toplumdaki tm muhalif hareketleri kapsayacak radikal, devrimci bir program gelitirebilmek iin global bir teoriye ihtiya vardr. Bugn, hi bir zaman olmad lde radikallik, eletirellik ve btnsellik birbirinden ayrlamayacak ekilde birbirine baldr. Byle bir btnsel teoriye tarihsel maddeciliin kavram sistemi iinde Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi ve Eklemlenme ya da simbiyoz kavramlaryla ulalabilecei kansndayz (D. Kkaydn, Marksizm ve Gnmz Dnyas, Birlik mi Rekompozisyon mu?, s. 9192, stanbul, 1990) 134 Batl ya da Avrupal bir Marksiste azgelimi lkenin bir Marksisti olarak, hele snrl bir dil ile bir ey anlatmann olana yoktur. Zaten Tarih ufuklarnn 260
Kendimi elimde Kutsal emanetlerle ortada kalakalm gibi hissediyordum. baa dmt. Bylece doksanl yllarn bana kadar teorik almalarmn merkezinde yeni sosyal hareketler nedeniyle ortaya kan sorunlar Marksizmin kavram sistemi iinde, bu sistemini gelitirerek, tutarl bir biimde aklama abalar yer ald. Bilim birbirinden farkl grngler arasnda ortak olan bulmaktr. Daha nce nasl heretik gelenei bir btn iinde sentezlemeye altysam imdi de Yeni Sosyal Hareketleri, btn bu znelerin varln ve bu zneleri yaratan sorunlar, bir tek kavram sistemi iinde aklamaya alyordum.135 Bir ekoloji hareketi ile bir kadn hareketi ve bunlar yaratan sorunlar nasl ayn olgunun, ayn yasalln, ayn gidiin farkl grnmleri olarak aklanabilirdi? Ya da byle bir ortaklk var myd? Ama sorun sadece bunlardan ibaret de deildi. Marksizm daha nce bu zneleri grmemi ve bu zneleri ortaya karan sorunlarda adeta kr kalmt.136 Dolaysyla, sadece bu hareketlerin var oluunu ve karakterini deil, Marksizmin bunlar grmeyi ve kr kal nedenlerini de aklamak
dndadr ve Avrupa tarihi ile snrldr. O tarihin de yanl olduunu akllarna bile getirmezler. 135 rnein bu sorunu daha seksenlerin ikinci yarsnda yle ifade ediyorduk: Grld zere, ekirdek ziinde olduu gibi, iler iyice karm durumda. Ve bilimde nerede okluk varsa orada bokluk vardr. Bunlarn bir tek ortak paydaya indirgenmesi gerekiyor. Ve kanmzca Marksizm bu potansiyele sahip. Ama imdiye kadar, bir sistemletirme abas da pek ortada yok. Bu hareketler karsnda tek tek en doru ya da daha ihtiyatl sylersek, doruya en yakn tavr alabilen Drdnc Enternasyonal bile bu teorik, programatik, stratejik ve rgtsel sorunlarn farknda deil gibi. Bu farknda olmayn en esasl kant u: Kadnlar zerine karar alnd, evre ve bar hareketleri ve sorunlar imdi tartlyor, ama Yeni Sosyal Hareketler ve ii hareketi diye genel bir zmleme yaplmad. Byle bir sorun henz gndemde deil. Byle bir genelleme ise, hem bu hareketler karsndaki tavrlar bir sisteme sokar, hem de Kadn, Bar, evre hareketlerinde, nceden hazr olmamak nedeniyle kaybedilen ncl, belki domam baka bir harekette, rnein gmenler hareketinde ki gmen iiler, yerli iiler blnmesi ii hareketinin tarihinde grd en korkun tehlikeli blnme zelliini tayor ncln ele geirilmesini salayabilir. (D. Kkaydn, Sesli Dnmeler, Devrimci Marksist Tartma Defterleri, say: 5) 136 D. Kkaydn, Marksizm ve Gnmz Dnyas, Birlik mi Rekompozisyon mu?, s. 91: 261
Demir Kkaydn
gerekiyordu. Bu hareketleri yaratan sorunlarn ve bu znelerin var oluunun aklamas, ayn zamanda Marksizmin bu hareketleri niye gremediinin bir aklamasn da iermeliydi. Yani Marksizmin kendi evriminin aklamas ve sorunlar da son derece pratik ve politik bir anlama sahipti. Btn bunlar yaplmadka, Marksizmin yeniden radikal, eletirel ve kapsayc gcn kazanmas olas grnmyordu. Elbette tutarl ve sistemli bir cevap verme abasnn kendisi, o zamanlar yeni yeni ortaya kmaya balayan byk anlatlarn sonunu ilan eden,137 ve o zamanki ilkel biimlerinde global teoriler veya teki aklamalar totalitarizme yol aar trnden grlerde dile gelen a ruhuna da aktan bir kar koyu ve meydan okumayd.138
Marksizm bu hareketleri ngremedi. Bu hareketleri yaratan sorunlar ve bu hareketlerin esas teorik katklar yaptklar alanlar marksist retinin adeta kr noktalarn, az gelimi blgelerini oluturuyor. 137 Murray Bookchin 1991de yazd u satrlarda egemen anlay yle zetliyor: Tm yazlarmn amac, ekolojik krizin toplumsal kaynaklarna ilikin tutarl bir gr getirmek ve toplumu aklc izgilerde yeniden yaplandrmak iin eko-anarist bir proje sunmaktr. Burada kkrtc bir ekilde tutarl ve aklc szcklerini kullanyorum, nk bu terimler ortaya kmakta olan mistik ekolojilerin ounun lanetledii szcklerdir. Ayrca bu szckler, genel olarak Anglo-Amerikan dnyada ve bugn Avrupann birok yerinde tamamen insanlk durumunun bir paras haline gelmi olan ok daha genel bir ruh haline meydan okumak iin kullanldlar. zellikle en kaba biimleri iinde olmak zere, postmodernizm, tutarl ve aklc bir radikal politik dnceler btn ihtiyacna rahatszlk verici bir etkide bulundu.(zgrln Ekolojisi, s.26) 138 O zaman rnein yle yazyordum: Oya Baydar bu relativizme iten, Sovyet deneyinden kendince kard u sonutur: Teki gr diktatrle yol aar. Diktatrle giden yolu tkamak iin de sayn hocam bir Mevlana tekkesi aar. Tek bir doru olduu inancnn demokrasi ya da bilimin gelimesinin nnde bir engel olaca anlay, bu varsaym, hl sosyalist demokrasinin ne olduunun kavranamadn, kafalardaki sosyalizmin hl bir partinin egemenlii olarak varln srdrdn gsterir. Tek bir doru olduu inancnn demokrasiyle ilikisi yoktur. Demokrasi, tam da her grn taraftarlarnn kendi grlerinin en doru olduuna inandklar varsaymna dayanr. Demokrasi bir bakma her biri kendisinin en doru olduuna inananlarn ynlarn zgr olarak seilen ve geri alnabilen tem262
*** Bu hareketlerin hepsinde, bu hareketleri yaratan sorunlar karsnda, bilinen Marksizmin boluu, suskunluu ya da krl onun artk aklayc ve radikal bir teorik silah olmadnn kant olarak grlyordu. Bu durumda Marksizm ya bir kenara atlyor ya da eklektik teorilerle bu eksikler kapatlmaya allyordu. Ben ise bunun son derece yanl bir Marksizm kavrayna dayandn, Marksizmin zaaf ve yetersizlii olarak grlen krlnn, suskunluunun bizzat onun stnl olduunu, problemin baka yerde aranmas gerektiini dnyordum ve bu yaklammla btn hepsinden ayrlyordum. Btn bu eletirilerde esas sorun, Ekonomi Politiin ne olduunun, dolaysyla ynteminin ve Marksizm (yani Tarihsel Maddecilik veya Sosyoloji) ile Ekonomi Politiin ilikisinin anlalamamasnda toplanyordu. Klasik Marksizm, Ekonomi Politiin Eletirisinde, yani Kapitalde mallarn deiim deerleri zerinde younlamtr, kullanm deeri, yani mallarn nitelikleri ve yararllklar ekonomi politiin konusu olmadklarndan, bir rn mal yapan onun bir deiim deeri olmas olduundan, kullanm deeri Marksist literatrde pek sz konusu edilmez. Marksizm kullanm deeri kr olagelmitir. Yeni Sosyal Hareketler ise, zellikle Ekoloji hareketi, Kullanm Deerini, rnlerin ve mallarn niteliklerini, yararllklarn, ziksel zelliklerini gndeme getiriyordu. Bunun tam tersi bir durum da, aslnda Marksn en byk ke olan, art deerin kayna, igc denen metada ortaya kyordu. gcnn cinsi, rk, ulusu inanc vb. ile onun kullanm deeri (yani art deer retme zellii, kendisinin yeniden retimi iin gerekli olandan daha byk
silcilerinin ounluun oylarn alarak programlarn uygulamaya almalar demektir. Bilim alannda da herhangi bir teoriyi savunann onun tek doru olduuna inanmas ve bunu karki tarafa mantki nermeler ya da deneylerle kantlayarak iknaya almas baka, idari tedbirlerle dierini yok etmesi bakadr. Proletarya diktatrl ya da sosyalist demokrasi tehlikeyi bu inanta deil, birilerine dierlerini ezme, yok etme yetkileri veren mekanizmalarda ve onlar egemen klan glerde grr. Tehlike tekilikte deildir, tehlike tekilii tehlike gren, ama u veya bu grn eline dierlerini ezme olanaklar da veren mekanizmalar sorgulamaktan kanan ve iktidara gelirse teki grleri demokrasiye ya da bilimin gelimesine aykr grerek yasaklama potansiyeli tayan rlativist oku grlerdedir. (D. Kkaydn, Gnmz ve Marksizm Konusunda Tebliler ve Tartmalar zerine Bir Deerlendirme, Birlik mi Rekompozisyon mu?, s. 106) 263
Demir Kkaydn
deer retebilme zellii) arasnda hibir iliki yoktu. Sermaye ve ekonomi politik asndan bunlarn (rk, cins, ulus, inan vb.) hi birinin nemi olmadndan, Marksizm, igc denen meta sz konusu olduunda, sadece onun kullanm deeri (art deer retme zellii) analizinin konusunu oluturuyordu. Yani Marksist teori, mallarda kullanm deeri kr olurken, igc denen malda, onun kullanm deerinden baka her zelliine kr kalm; rk, cins, ulus ve din kr olagelmiti. Yeni sosyal hareketler ise (kadn, siyah, gmen hareketleri) tam da bu kr olunan noktada ortaya kyorlard ve Marksizmi bu krl nedeniyle eletiriyorlard. Buradan da Marksizmin Beyaz, Erkek ve Avrupal (Batl) olduu sonucuna ulayorlard. Tam bu noktada, krlk ile Yeni Sosyal Hareketler ve onlar yaratan sorunlar arasnda bir iliki olduu ortaya kyordu. Bu iliki, ayn zamanda btn bu Yeni Sosyal Hareketleri bir tek kavram sistemi iinde toparlamann mmkn ve gerekli olduunun ipucunu veriyordu. Krlk, yani Marksizmin zaaf olarak grlen nokta, ayn zamanda bu hareketlerde ortak olan da gstermi oluyordu. Krln nedeni bu hareketlerin var olu nedenini de aklayacak ipucunu verebilirdi. Btn bu Marksizmin krl ve zaaf olarak grlenler aslnda Ekonomi Politiin krlkleriydi.139 Peki ama Ekonomi Politik neydi ve Ekonomi Politiin krlkleri Marksizmin bir zaaf anlamna gelir miydi? *** Ekonomi Politikteki krl Marksizmin zaaf olarak grenler, Ekonomi Politii, ekonomiyi (toplumun altyapsn) inceleyen bir bilim sanyorlar, onu sosyolojinin (Tarihsel Maddeciliin) ekonomiyi (toplumun retim, blm, tketim ilikilerini) inceleyen bir alt blm gibi kavryorlard. Bu son derece yaygn ve el kitaplarnda bile yaylan bir yanllkt. Tam da bu nedenle, Ekonomi Politiin zaafn ve krln, Marksizmin zaaf ve krl olarak gryorlard. Ekonomi Politik ise sosyolojinin ekonomik olgular inceleyen bir alt blm deil; Metann ortaya kt noktada ortaya kan, toplumsal gidi
139 rnek: Marksist kategoriler, sermayenin kendisi gibi, cinsiyet krdr. (Heidi Hartmann, Marksizmle Feminizmin Mutsuz Evlilii, Kadnn Grnmeyen Emei Maddeci Bir Feminizm zerine, s. 137) Veya u satrlar: Marksist zmleme, tarihsel geliim yasalarna ve zellikle sermaye yasalarna ilikin temel bir igr salarken, Marksizmin kategorileri cinsiyet krdr. (s. 129) 264
zerinde sanki doa yasalar gibi bir etkide bulunan veya yle grnen bambaka bir var olu ve hareket tarzn inceleyen bir bilimdi. Ekonomi Politiin Sosyolojiyle ya da Tarihsel Maddecilikle ilikisi, r nein, Fiziin Termodinamik, Mekanik veya Hidrolik gibi bir alt blmyle ilikisi gibi deildi. Ekonomi Politiin Tarihsel Maddecilikle ilikisi, Biyolojinin Fizikle ilikisi gibiydi, ortada bambaka bir varolu ve bambaka yasalara bal bir hareket vard. Bu hareketi inceleyen bilimin alanna gir meyen konular bir krlk gibi grnyordu. Kavranlmayan tam da buydu. Ekonomi Politiin konusunun tarih ve toplumla ilikisi yoktur, onun konusu metalarn ortaya kt noktada kar. Meta retiminin olmad bir toplumda, ekonomi politiin konusu yoktur, tpk zerinde bir canl olmayan bir gezegende biyolojinin konusunun olmamas gibi. te yandan btn insanlar erselik olsa, rnlerin ziksel zellikleri canl yaam zerinde bir etkide bulunmasa veya yeryz denen gezegen sonsuz olsa; insanlarn hepsi klonlanm gibi birbirinin ayn olsa, byle bir dnyada veya toplumda da, eer meta retimi ve hele zellikle genellemi meta retimi varsa, ekonomi politiin konusu olan olgular ve onlardan kan yasalar aynen bugnk dnyadaki gibi varlklarn srdrrler. Bu fark anlamak iin zik ve biyoloji arasndaki ilikiden yle bir rnek aklayc olabilir. Dnyadaki karbona dayanan hayat olduu gibi, teorik olarak silisyuma dayanan bir hayat da mmkndr. Dnyadaki hayat silisyuma dayanan bir hayat olsayd, o silisyuma dayal hayatta da Darwin yasalar geerli olurlard. nk bu yasalar canl oluun kendisiyle, canlln tanmyla ilikilidir. Hayatn silisyuma m karbona m bal olarak olutuu biyolojinin konusunu oluturmaz. Biyoloji canllar oluturan ziksel zellikler karsnda, tpk ekonomi politiin kullanm deerleri veya igcnn maddi manevi zellikleri karsnda olduu gibi krdr ve kr olmaldr. Biyolojinin bu krln onun zaaf gibi almak biyolojinin konusunun ne olduunu anlamamaktr. Bu krlk onun zaaf deil, tam da stnldr. Ayn durum Tarihsel Maddecilik (Marksizm) ile Ekonomi Politik arasndaki iliki iin de geerlidir. Ekonomi politiin krlkleri onun stnlkleridir. Bu anlalmad iin, Das Kapitalin metodolojik stnl bir zaaf gibi grlyordu. Onun metodolojik stnlnn yaratt krlkler, sanki Marksn ve Marksizmin zaaar gibi sunuluyordu. Nesnel metodolojik bir sorun, znel psikolojik veya kltrel bir sorun olarak szde aklanm oluyordu. ncelikle Ekonomi ile Ekonomi Politii birbirinden ayrmak gerekiyordu. Toplumdaki retim, dolam, dalm, tketim ilikileri ekonominin ko265
Demir Kkaydn
nusudur. Bunlarn var olmas iin ille de ekonomi politiin konusunun var olmas, yani metann ortaya km olmas gerekmez. rnein meta retiminin olmad, kullanm deerleri retimine dayal bir sosyalist toplumda Ekonomi Politiin konusu olan olgular olmayacaktr ama Ekonominin konusu olan olgular, (retim, dalm, tketim) var olmaya devam edeceklerdir. Teorik olarak ancak retimin de ortadan kalkt noktada, yani zenginliklerin grl grl akt bir cennette, yani u komnist toplumun st aamasnda Ekonominin de konusu ortadan kalkar. Bu nedenle Das Kapitalin konusu ekonomi deildir. Kald ki, Marksn temel kitab olan Das Kapital, bir Ekonomi kitab olmad gibi bir Ekonomi Politik kitab da deildi. O alt balnda da ifade edildii gibi, Ekonomi Politiin Eletirisiydi.140
140 E. Mandel, Age., s. 436439: Marksn Kapitale Ekonomi Politiin Eletirilmesi alt baln koymas, kapital iin hazrlk almas olan eserine: Ekonomi Politiin Eletirilmesinin Ana Hatlar (Grundrisse der Kritik der politischen Eokonomie) demesi tesadf deildir. Marksa gre ekonomi politik z bakmndan ideolojidir. Marksist Felsefe olmad gibi, Marksist ekonomi politik de yoktur. Marksn eseri, devrinin bu iki byk ideolojisinin almasnn bir eseridir. (...) Bizzat Marks, ardndan da Rosa Luxemburg, Hilferding, Buharin ve Preeobrajenski bu konuda ok kesindirler. (...) phesiz emtia retimi varolduu mddete ekonomi bilimi, gerein bilinmesi arac olarak varolur. (...) Fakat kategorilerin bu sona erme sreci tamamland zaman, imdiki zamann bilimi olarak ekonomik bir doktrine yer yoktur artk. (...) Marksist iktisatlar kendi mesleklerini ortadan kaldrmak amacyla bilinli bir ekilde alacak ilk bilim adamlar kategorisi olmak ereni tayorlar. Mandelin bu satrlar hem acdr, yani ekonomi politiin konusunun meta retiminin ortaya kt yerde var olduunu sylemektedir, hem de kafa karkln yanstmaktadr, yani meta retiminin yasalar ile retim ve tketimin yasalarn zde ayn bilimin konusu gibi grme, hatasn ilemektedir. Sanki meta retimi dnda ekonomik kategoriler (retim, Datm, Tketim, Blm, rn, Art rn, Emek vs.) var olamazm gibi dnmektedir. Zaten bir bakma bu ayrmdaki belirsizlii, Ekonomi Politii (yle olmadn da sylemesine ramen) Ekonominin bilimi gibi sanmas, sermayenin gerek tarihsel hareketinde ortaya kan arplmalar, simbiyoz ilikileri kavrayamamasna, yle olmamak istemesine ramen derinden derine tpk Marks gibi Beyaz, Erkek ve Avrupal bir politik bak asna ve stratejik yaklama yol am gibi grnmektedir. 266
ki anlamda eletiridir, meta ilikilerini inceleyen bilimin (ideolojinin) Ekonomi Politiin (nk Ekonomi Politik bilim deil bir ideolojidir) eletirisidir. ayn zamanda bu bilimin konusunun, yani meta ilikilerinin eletirisidir. Yani hem kendi konusunu yok etmeye yneliktir hem de onun tarihsel ve geici niteliini gstermeye yneliktir. Tm bunlar u anlama gelir: Ekonomi Politiin Eletirisi, Tarihsel Maddeciliin ekonomiyi inceleyen bir alt blm deildir. O bambaka bir var oluun, bambaka bir hareket tarznn, bambaka yasalarn inceleyen bir bilimdir. Tarihsel Maddeciliin konusu olan Toplum ve onun hareketi, evrimi, bu bilimin konusunun n kouludur ama ekonomi politiin konusunun, yani meta ilikilerinin kendi yasalar vardr. Bu yasalar tm toplumsal hayat, tpk yeryzndeki canl hayatn tm corafyay (atmosferi, karalar, denizleri) belirlemesi gibi, tm tarihsel gidii kendi girdabna ekse bile, ayr bir hareket ve varolu biiminin yasalar olarak kalrlar. Marks Kapitalde kullanm deerlerini incelememekle veya igcnn zelliklerini konu etmemekle eletirmek, Darwini Termodinamik yasalar veya atomlarn periyodik sistemiyle ilgilenmemekle eletirmek gibidir. Ortada Erkek veya Beyaz veya Avrupal olmaktan deil, Ekonomi Politiin kendi konusundan ve metodundan doan nedenler vardr. Dolaysyla Das Kapitalde bunlarn olmamas bir zaaf deil bir stnlktr. Bu saf hareket bilinmeden somut biimler (Ya da Gerek Tarihsel Hareket) anlalamazd. Marksn dedii gibi insann anatomisi maymunun anatomisinin anahtardr. Onun iin genellemi meta retiminin analizi metann daha az yaygn olduu toplumlar veya onun gerek tarihsel hareketindeki arplmalar anlamann anahtaryd. Marks bu anahtar ortaya karmakla uramt.141
141 K. Marks, Almanca Birinci Baskya nsz, Kapital: Her balangcn gl, btn bilimler iin geerlidir. Bu yzden, birinci blmn, zellikle de metan tahlilini kapsayan kesimin anlalmas, daha zor olacaktr. zellikle deerin z ve deerin byklnn tahlili ile ilgili yerleri, elden geldiince herkesin anlayabilecei gibi yazdm. Tam gelimi hali parabiimi olan deer-biimi, son derece kolay ve yalndr. Bununla birlikte, insan akl, iki bin yldan fazla zamandan beri bo yere bunun srrn kavramaya alrken, te yandan, ok daha kark ve karmak biimlerin baarl tahliline, hi deilse bir yaklam salanmtr. Niin? nk, organik bir btn olarak bir cisim, bu cismin hcrelerinden daha kolay incelenir de ondan. Ayrca, ekonomi biimlerinin tahlilinde ne mikroskoptan yararlanlabilir, ne de kimyasal ayralardan. Her ikisinin de yerini, soyutlama gc almaldr. Ancak, burjuva toplumda emek rnnn meta-biimi ya da metan deer-biimi ekonomik 267
Demir Kkaydn
zetle yanl, yanl yerde aranyordu. Hem de Marksn nsznde yapt tm aklama ve uyarlara ramen. *** Elbette Marks sadece bir balang yapmt. Sonra gelenlerin bu anahtar kullanarak maymunun anatomisini de aratrmalar gerekiyordu. Kapitalizmin gerek tarihte urayaca arplmalar ve kapitalizm ncesi retim biimlerini anlamak iin gerekli anahtar salama abasyd Marksnki. Kald ki Marks, bunun nasl yaplabileceinin ipularn da vermiti, rnein Rant teorisini ele alrken. Yani Marksn Kapitali ok kk bir blm tamamlanabilmi bir plann, ondan da ok kk, yazlabilmi bir blmyd. Bu kk blmde bile gereken ipucunu ve metodolojik ilkeyi veriyordu. Sermayenin Soyut142 Hareketinden Gerek Tarihsel Hareketinin143 analizine giden bir yol izliyor ve orada bu soyut hareketin izledii arplmalar ele almaya balyordu.
hcre-biimidir. Bu biimlerin tahlili, s bir gzlemciye, kk ayrntlar gibi gelebilir. Aslnda da, kk ayrntlar zerinde durulmaktadr, ama tpk mikroskobik anatomide yapld gibi. Bu nedenle, deer-biimi zerine olan kesim dnda bu cilt, zor anlalyor diye sulanamaz. Ben, burada, elbette, yeni bir ey renmek isteyen, dolaysyla da kendi bana dnme abasnda olan okuru kastediyorum. 142 K. Marks, Almanca Birinci Baskya nsz, Kapital: Fiziki, ziksel olgular, ya en tipik biimde olduklar, bozucu etkilerden en uzak bulunduklar yerlerde gzlemler ya da olanaklysa, olayn en normal biimde gemesini salayacak koullar altnda deneyler yapar. Ben, bu yaptta, kapitalist retim tarzn ve bu tarza tekabl eden retim ve deiim koullarn inceleyeceim. Bugne kadar ngiltere, bunlarn klasik yurdu olmutur. Teorik dncelerimin gelimesi iinde, ngilterenin balca rnek olarak gsterilmesinin nedeni ite budur. 143 Ulusal Kurtulu Hareketleri ve Kadn Hareketini incelerken, Mandelde, Rosa Luxemburgun Marks Eletirisinin Eletirisi balamnda Sermayenin Gerek Hareketi kavramyla karlatm. Daha dorusu bu kavram zerinde tekrar younlatm. Mandel yle yazyordu: Rosa Luxemburgun sermaye birikiminin (artk-deerin gereklemesinin) prekapitalist bir evre dnda mmkn olmadn ispatlamak iin giritii teebbs bilinmektedir: Bu teebbsn boa gittiine inanyoruz. Fakat ayn zamanda Rosann, Sermayenin bilil kapitalist bir merkezden kapitalist olmayan bir evreye doru balayan gerek hareketini aklayp tahlil ettiine inanyoruz. (Ernest Mandel, Marksist Ekonomi Elitab, III, s. 449) 268
Toprakta zel mlkiyetin olmad toprak tekelinin olmad bir dnyada da kapitalizm olurdu ve bu soyut hareket ok daha yakn bir kapitalizm olurdu. Ama kapitalizm somut tarihte, toprakta zel mlkiyetin olduu, toprak zerinde bir teklen bulunduu bir dnyada domutu ve Marks, nc ciltte bu somut tarihsel harekette sermayenin urad arplmay ele alyordu. Ekonomi Politik elbette metann ortaya kyla birlikte ortaya kan yasalar inceliyordu. Ama bu geliimin somut biimleri ve izledii yollar sonraki bir aamadr. Yani Kapitalde ele alnan soyut hareket ile Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi ayrdr. Tahlil gerek tarihsel harekete doru gelimelidir. Soyut hareket bakmndan Toprak tekeli ve toprakta zel mlkiyet kapitalist retimin bir koulu deildir. Ama gerek tarihsel hareket toprakta zel mlkiyet tekelinin olduu koullarda domutur ve bu sermayenin gerek tarihsel hareketinin soyut hareketten farkl olmasna yol amtr. Bu, tpk laboratuvar koullarnda bir bolukta demir ile ayn hzla yere den bir kdn havada bu dnn arplmas ve yavalamas gibidir. Ayn ekilde, sermaye gerek tarihte, hareketini prekapitalist ilikilerin olduu bir dnyada ona doru yaylarak gerekletirmiti. ayn ekilde kadnlarn ezildii bir dnyada gerekletirmiti. Btn bu faktrlerle o hareketin nasl bir deiim geirdii ve geirecei incelenmeliydi. te bu gerek tarihsel hareket ve onun yaratt arplma tam da sembiyoz, eklemlenme, kaynama dediimiz, daha nce Kvlcmlnn katklar balamnda da ele aldmz mekanizmalarla iliyordu. Yani az gelimilii, dolaysyla ulusal hareketlerin varln aklamakta kullanlan mekanizma ve kavramlar ayn zamanda yeni sosyal hareketleri var eden mekanizmalar da aklyordu. Yzyln banda da Marksizm tpk bugn olduu gibi, geri lkeler ve ulusal kurtulu savalar kryd bir bakma.
Biz Mandelin Sermayenin Gerek Hareketi ifadesi yerine Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi dedik, onu soyut hareketinden farkl olarak tanmlamak iin. Ne var ki bu kavramdan bizim ve Mandelin kard sonular tamamen farkldr. Mandel bu kavram kullanarak, az gelimilii kapitalizmdeki sektrler, sanayi kollar, blgeler az gelimilii gibi ele almaktadr. Bu bakmdan, bizzat kendisinin de belirttii gibi A. G. Franka yakndr (Age. s. 450). Mandel orada bu tezinin tartlmam olmasndan yaknr: Bu konuda ortaya koymaya altmz genel problemin hibir eletirici tarafndan kavranmam olmas ve nerilen hal aresini kimsenin tartmamas (...) hayli ilgintir (Age. s. 457). Bizim yaklammz bir bakma bu tartmaya bir katk ve eletiri olarak da grlebilir. 269
Demir Kkaydn
Tabii bu Yeni Sosyal Hareketlerin, yeni olmadn ya da Ulusal Kurtulu Hareketlerinin de bir Yeni Sosyal Hareket olduunu, onlarn da ulusal hareketler gibi, ayn fenomenin, yani sermayenin gerek tarihsel hareketinde arplmas, baka bask ve smr biimleriyle kaynamas ve eklemlenmesi ve buna bal olarak yeni znelerin ortaya kmas genel olgusunun zgl bir biimi olduunu da gsteriyordu. Bylece tm Yeni Sosyal Hareketler ulusal kurtulu ve siyahlarn hareketleri de dhil olmak zere, Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi genel erevesi iinde ve zgl Eklemlenme (Sembiyoz, kaynama) biimleriyle bir tek kavramsal sistem iinde toparlanabiliyordu. *** Sermaye gerek tarihsel hareketinde, soyut hareketi hi de bunu gerektirmemesine ramen, bu zgl bask biimlerini ve dolaysyla bu zneleri yaratyordu. Bu zneleri yaratan mekanizma ise Eklemlenme veya sembiyoz ilikiydi. Engels rnein Ailenin devletin kkeni diye bir kitap yazm ve kadnn zerindeki bask ve smry uzun uzun anlatmt ama hibir zaman kadnlarn bir zne olacan dnmemi, byle bir ngrde bulunmamt. Kapitalizmin gelimesiyle birlikte ailenin dalacan ve ev iinin ortadan kalkacan ve kadn sorununun zleceini dnyordu. Gerekten de Ekonomi Politik asndan, yani sermayenin saf ve soyut hareketi bakmndan, igcnn cinsiyetinin onun kullanm deerini (art deer retme zelliini) hibir ekilde etkilememesi nedeniyle, kadn ve erkek eitlii, tpk topraklarn kamu mal olmas gibi, burjuvazinin ve kapitalizmin karlaryla uyum iindedir. Dolaysyla Kapitalist gelimenin zellikle kadn retime ekerek aileyi ve ev iindeki denmeyen emei kaldrma eiliminde olmas gerekir. Engelsin karsamas da buna uyundur. Bu metodolojik olarak, tpk Marksn balangta, kapitalizmin gelimesinin prekapitalist ilikileri tasye edeceini dnmesi ve dolaysyla az gelimiliin gelimesi gibi bir olguyu ve ulusal kurtulu savalar diye bir zneyi akla getirmemesi gibidir. Ama Marks, sadece tasye deil, sembiyoz bir iliki, bir eklemlenme olduunu grdnde, rnein rlanda konusunda olduu gibi, baka bir zneyi de tanm ve ngrm oluyordu. Kadnn ezilmesi konusunda olan tam da ayn mekanizmann bir baka grnmdr. Kapitalizm, Engelsin ngrsnn aksine, aileyi tasye etmiyor onunla sembiyoz bir ilikiye giriyor ve tpk ulusal kurtulu savalar gibi kadn hareketi diye bir zne ortaya kyordu. Yani sermayenin gerek tarihsel hareketinde, ailenin ve kadnn denmemi emeinin kapitalizmle
270
eklemlenmesi ve deiip pekimesi sz konusu oluyordu. Bu tpk kapitalizm ncesi ilikilerin ve snarn tasye edilmemesi onlarla sembiyoz bir ilikiye girilmesi gibiydi. Elbette tpk smrge sorununda olduu gibi bunun ardnda da kr ve daha ok kr vard. Aile ve kadnn denmemi emeiyle igcnn retimi ve yeniden retiminin masraar dolaysyla igcnn yat dk tutulabiliyor, bu art deer ve kr oranlarnda d engelleme veya bir ykseli salyordu. Ayrca, erkek iilere bir ev klesi vererek, onlarn tm hn ve memnuniyetsizliklerini zerine eken bir paratoner de salam oluyordu. Bylece gerek tarihsel harekette proletaryann yaps, bln ve zmrelerinin karlar da deiiyordu. Kadn hareketi byle bir aklama getiriyordu. Bu aklamalar, birok durumda Marksizmin eletirisi biiminde ifade edilse bile, aslnda tpk Kvlcml veya rlanda konusundaki Marks gibi, onlarla ayn yntemle Marksizmi gelitiriyordu. Marksizm bir bakma Marksizm eletirisi biiminde ve anti Marksist bir tonla Kadn Hareketi tarafndan gelitiriliyordu. Yaplan, sermayenin gerek tarihsel hareketinin ve bu hareket iinde sembiyoz veya eklemlenme ilikisinin ortaya kmasnn incelenmesinden baka bir ey deildi. Ve metodolojik olarak Marksn sonraki yaklamlaryla, Kvlcmlnn katklaryla tam bir uyum iindeydi. Marksizmin yapmas gereken bu kendiliinden Marksizme sahip kmak ve onu benimsemekten baka bir ey deildi. *** Nispeten daha farkl gibi grnen Ekoloji hareketi de Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi kavram araclyla dier yeni sosyal hareketlerle ayn zn bir grnm olarak aklanabiliyordu. Sonsuz byk bir gezegen veya rnlerin ve yaktlarn ziksel zelliklerinin var oluun koullarn yok etmedii bir dnyada da kapitalizm olabilir. Hatta soyut olarak ekolojik bir kapitalizm bile mmkndr. Tpk zik yasalar gibi, toplumsal hukuki yasalarla bu gibi maddelerin kullanm ve retimi yasaklanabilir ve snrlanabilir. Bu bile mmkndr teorik bir olaslk olarak. Bunlarn sermayenin kendi saf hareketiyle ilgisi yoktur ve dolaysyla ekonomi politiin konusunu oluturmazlar. Ama elbette sosyoloji ve tarihin konusudurlar. Ne var ki, sermayenin gerek tarihsel hareketi byle bir dnyada olmaktadr, bu nedenle retilen ve tketilen rnlerin ziksel zellikleri insanln var olu koullarn tehdit etmektedir. Ekoloji hareketi de bu somut
271
Demir Kkaydn
tarihsel hareketin sonucu olarak ortaya kmaktadr tpk bir kadn veya ulusal kurtulu hareketi gibi. Bylece hem Marksizmin bu hareketleri niye n grmedii, hem de tm yeni sosyal hareketleri yaratan sorunlar ve bu znelerin varl bir tek kavram sistemi iinde topluca aklanabiliyordu Marksist yntemle. *** Soruna byle yaklanca, Marksizme ynelik eletirilerin bir baka yanl daha yan rn olarak aa karlm oluyordu. Marks ve Engelsin cinsel, ulusal ve rksal basklar ve bunlara bal olarak kacak zneleri ngrmemesi genellikle Kadn konusunda birer Erkek; Irk bask konusunda Beyaz; Ulusal hareketler konusunda Avrupa Merkezci veya ilerlemeci olmalaryla aklanyordu. Bylece bu aklamann yanll kadar metodolojik kkleri de ortaya karlm oluyordu. Marks; Erkek, Beyaz ya da Avrupal olduu iin deil, Kapitalde sermayenin saf hareketini inceledii iin ve karsamalarn buradan yapt iin bu sorunlar ve hareketleri ne ngrm ne de bu sorunlar zerine younlamt. Dier bir ifadeyle, Yeni Sosyal Hareketlerin rnlerin kullanm deerlerini, igc denen metan ise cinsi, rk milliyeti gibi zelliklerini sorun etmesi ve bizzat bunlardan ortaya kmas ve Marksizmin bu alanlarda tam ters bir konumda bulunmas, erkeklik, beyazlk ya da Avrupallkla deil, bizzat Ekonomi politiin konusu ve metodu ile ilgiliydi. Ekonomi Politiin konusu ve metodunun dolaysyla Marksizmin ne olduunu bilmedikleri ve anlamadklar iin aklamalar kltrel ya da psikolojik veya znel aklamalar olarak kalyordu. Gerekte var olan ii hareketi ve resmi Marksizm elbette tam da erkek, beyaz ve Avrupa merkezciydi, hatta kii olarak Marks, Engels, Lenin ve dierlerinin de eni sonu ann insanlar olduundan onlarda bu eilimler de var olabilirdi ve vard. Ama bunlar, Marksist yntemin ve kavramsal aralarn, teorinin kendi znden gelen rk, seksist, Avrupa merkezci bir nitelii olduu anlamna gelmiyordu. Bunlar teorinin kendi znden deil, o zden uzaklamaktan veya o ze yeterince yaklaamamaktan ortaya kyordu. Gramscinin dedii gibi bir teoriyi en mkemmel, en hatasz biimiyle eletirmek, eer ylesi yoksa onu yaratp yle eletirmek gerekir. Marksizme ynelik eletiriler ise, onun arzalarn, bir paras olmayan urlarn, gemiin kalnts krbarsaklarn onu o yapan z gibi ele alp yle eletiriyorlard.
272
*** Ekonomi Politiin ve Tarihsel Maddeciliin konularnn farkll; Ser mayenin soyut ve gerek tarihsel hareketi; bu hareketteki arplmann eklemlenme, sembiyoz veya kaynama biiminde olmas, bu hareketleri yaratan sorunlar ve tarihsel var olu koullarn aklyordu. Ama bu koullarn olmas otomatikman bu hareketlerin var olaca anlamna da gelmiyordu. rnein bu hareketlerin ortaya kmas 70li yllara kadar beklemiti. i hareketinin veya sosyalist hareketin krizi ile bu hareketlerin ve znelerin ortaya k arasnda bir iliki de bulunuyordu. te yandan, Tarih normal bir doumun yoluna gitseydi de, bu zneler ortaya kmayabilir, bu sorunlar baka biimlerde zmlenebilirdi. Yeni Sosyal Hareketlerin ortaya kn, onlarn iinde var olduu tarih ile aklamay deniyordum ilk elde ve u sonucu karyordum: Tarih normal bir doumun yolunda gitseydi bu hareketler var olmazd. Sosyalist devrim ocuu dnyaya normal bir doumun sanclaryla gelseydi; Ekim Devrimi, rnein bir Alman devrimiyle desteklenseydi veya ilk sosyalist devrim Amerikada olsayd, o zaman bu Yeni Sosyal Hareketleri yaratan sorunlardan hi biri var olmayacandan, bu hareketler de var olmayacakt. O zaman brokrasinin iktidar olamad, reticilerin zgrce ve demokratik olarak kendilerini ynettikleri bir toplumda ve kullanm deerleri reten bir ekonomi iinde insanlar neleri ne kadar reteceklerine kendileri karar vereceklerdi. Cins, rk, ulus, inan ayrlklar bulunmayacandan, dnya bir tek eit yurttalarn dnyas olacandan yaadmz tarihte bu yeni sosyal hareketleri yaratan sorunlar olmayacakt ve zm iin ayr zneler ortaya kmayacakt. Onlarn varl ancak tarihin girdii bu yol balamnda anlalabilirdi. te yandan ii ve sosyalist hareketin krizi olmasayd, iiler bizzat bu zneleri yaratan sorunlar kendi sorunlar olarak ortaya koyacaklarndan, bu sorunlarn muhataplar ii ve sosyalist hareketin btn iinde kendilerini ifade edebilirlerdi. Evrimin karmak karakteri bu gidii ve ters doumu yaratmt ve tam da bu karmak karakteri anlayacak metodolojik aralar kullanlmad iin (Eitsiz ve bileik geliim, sembiyoz ilikiyle tasye yerine glenme) bu hareketleri var edecek tarihsel koullar (Tersinden gelme) ve bu hareketler n grlmemiti. Bylece sosyalizm bebeinin dnyaya ters gelmeye balamas, dolaysyla gelememesi; yani sosyalist devrimin geri bir lkede balayp ileri lkelere yaylamamasnn yol at komplikasyonlar ve tarihin girdii yol,
273
Demir Kkaydn
Bu hareketler, bu zneler niin var? Niin Marksizm bunlar ngrmedi? gibi sorulara cevap iin de tarihsel bir ereve sunar gibi grnyordu. Yani paradoksal bir formlasyonla, bu hareketlerin var olaca bir tarihte yaadmz iin (Tersinden bir geli ve onun sonular) Marksizm bunlar ngrmemiti veya tersinden bir ifadeyle Marksizm bunlar ngrmedii iin (sermayenin saf hareketi, normal bir doum) bu hareketler vard. Yeni Sosyal Hareketlerin ve yaanan tarihin anlalamamasnn ok nemli bir nedeni de yaanan tarihin biricik olas tarihmi gibi ele alnmasyd. Bu dar grllk o tarihin zgn niteliklerini kavramay engelliyordu. *** Bu yaklam, yani tarihin ve o tarih hakkndaki bilginin var olduu koullar ortaya koyup var olan tarihi olas tarihlerden biri olarak ele almak, tarih hakknda ok daha geni ufuklu bir yaklam gerekli ve mmkn klyordu.144 Tarihsel sreci kavrayta, ak ululuktan yola karak, tarihi, olas tarihlerden birisi olarak kavrama, onu baka olas tarihlere gre daha geni bir erevede deerlendirme kavrayna geiyordum. Bir bakma tarihsel evrimi bir cebirsel forml gibi ele alyordum. Bir cebirsel formlde nasl iaretlere verilen deerler deitirildiinde, ilikiler deimese de sonular deiirse, tarihsel sreci belirleyen glerin deerleri deitirildiinde pekl baka sonular ve tarihler ortaya kyordu. Bu olas tarihlerden biri olarak tarihi ele alma yaklam, klasik olsayd veya bulsayd gibi speklasyonlarla kartrlmamaldr. Burada evrimin yasalar gz nne alnarak var olan tarih olas tarihlerden biri olarak alnmakta ve onun z daha iyi kavranmaktadr. Aslnda bilginin ilerlemesi de son durumada, var olann olas var olulardan biri olduunu kavramaktan baka bir ey de deildir. Hatta
144 Bu sadece topluma ilikin bir yaklam deildir. Daha sonra bununla paleontoloji (canllarn evrimi) ve astronomide (evrenin evrimi) de karlatm. rnein Fizikte de benzer bir durum sz konusudur. Evren hakkndaki sorularmzn cevab, rnein evren niye byledir gibi sorularn cevab, bizzat sorunun kendisindedir. nk evrenin farkl olmas durumunda atomlarn, galaksilerin, yldzlarn dolaysyla dnen varlklarn ve byle sorularn var oluu mmkn deildir. Bu soru ile evrenin bu biimde oluu arasnda bir zorunlu ba bulunmaktadr. Bu tarihi olas tarihlerden biri olarak grebilme ayn zamanda doa ve toplum kavraynda muazzam bir derinleme anlamna da gelir. Ben Biyoloji ve Fizikte bunu bilmeden Toplum tarihinde uyguluyordum a daha derinden anlayabilmek iin. Tersine doum bunun bir kk apl rnei idi. 274
var olann ya da yaanann ou kez bir kural deil, bir istisna olduunu kavramaktr. Dier bir ifadeyle somut bir eitlikten o somutlukta yansyan ilikinin cebirsel ifadesine, daha genel kanunlarna doru giditir. O zamanlar farknda deildim ve bilmiyordum ama daha sonra Tarihi (evrimi) olas tarihlerden (evrimlerden) biri olarak alglamann Fizik (Astronomi) ve Biyolojide (Paleontoloji) oktan yerlemi bulunduunu grdm. Yapmaya altm onlardan bamszca ve onlar bilmeden Sosyoloji ve Tarihte onlarn yaptn yapmak gibiydi.145 Byle bir yaklamn sadece mmkn deil, ayn zamanda evrimin daha genel ve temel yasalarn bulabilmek iin gerekli de olduunu, izole blgelerin tarihi gstermekteydi. rnein Amerikada buday ve pirin gibi tahllar bulunmamas, keza at, sr gibi ehlileebilir hayvanlar olmamas eski dnyadakinden ok farkl bir tarihsel gidie yol amt. Bylece neyin genel bir yasa, neyin daha zgl bir duruma ilikin bir yasann sonucu olarak ortaya kt daha iyi anlalabilir oluyordu. Her hangi bir trn zelliini nasl daha geni bir btn ile ilikisi iinde daha iyi anlamak mmkn ise, var olan tarihi olas tarihlerden biri olarak ele almak, onu o yapan zellikleri daha iyi ve doru olarak kavrama olanan ortaya karyordu. rnein Amerikada Asyadan tamamen bamszca neolitik devrim de uygarla gei de (Orta ve Gney Amerikada iki kere ve muhtemelen bamszca) gereklemitir. Ama ehlileebilen hayvan ve bitkilerin farkll (Kvlcmlnn Corafya retici Gc dedii) oradaki evrimin ok farkl bir yola girmesine de yol amtr. Muhtemelen, ehlileecek bir yk hayvan olmamas nedeniyle tekerlek kefedilmemi ya da kullanlmamtr. Eski dnya tarihi de insanlarn hayvanlara binmeden nce onlar arabaya kotuklarn gstermektedir. Eski dnya karalar topluluunun mdahalesinden korunmu kalsayd veya dnya sadece Amerika ktalar kadar olsayd, orada muhtemelen kapitalizme hibir zaman geilemeyebilecekti. O zaman toplumlarn evrimi zerine var olabilecek bir tarihsel maddecilik bu evrimi, bu tarihsel gidii bir Amerikal bni Haldun gibi anlatacakt, Marks gibi deil.
145 1990l yllarda Stephan Jay Gouldu Bir Tesadf: nsan (Zufall Mensch) adyla Almancaya evrilen Wonderful Life adl kitabyla tandm. Olas tarihler yaklammn aynen onun tarafndan da biyolojik evrimde ve bu evrimi aklamak iin kullanldn grnce hem bir dorulanma buldum hem de nmde yepyeni ufuklar ald. Keza Harald Leschin Alfa Centauri programlarn izleyerek modern astronomi ve ziin de benzer bir kavraya ulatn grdm. 275
Demir Kkaydn
Baka bir rnek de Avustralya sunar. Asyada, Amerikada ve hatta Afrikada birbirinden bamszca neolitik devrimler olmasna ramen, Avustralyada hibir zaman neolitik devrim gerekleememitir. Muhtemelen Avustralyada var olan bitki ve hayvanlar ve iklim koullar hibir zaman byle bir devrim iin koullar sunmayacakt. Avustralya uygun hayvan ve bitki trleri sunmad veya cora koullar bulunmad iin, oradaki evrim ebediyen neolitik ncesinde kalabilirdi de. Avustralyann tarihine baklarak oluacak bir sosyolojide, ne art rn, ne snar, ne uygarlklar, ne deer bulunmayacakt. rnein Ekonomi Politiin konusu bulunmayacakt hibir zaman. Btn bunlar yaadmz tarihin olas tarihlerden biri olduunu, ancak byle baka olas tarihlerle bir kyaslama iinde yaanan tarihin, onu o yapan zgllklerin daha iyi kavranabileceini gsterir. Eer eski dnya karalar topluluunda, atlar, srlar, pirin ve buday gibi tahllar olmasa; subtropikal rmaklar bulunmasa, muhtemelen hibir zaman uygarla ya da kapitalizme geemeyen bir tarih de yaanyor olabilirdi. Bylece o lkel, Klece Feodal veya Komn Uygarlk Kapitalizm sralamalarnn tarihin genel bir evriminin ifadesi olmaktan ziyade, ok zel, hatta istisnai bir gidiinin ifadeleri olduu ortaya kyordu. Yeni Sosyal Hareketlerin varln aklama abalar beni tarihi olas tarihlerden biri olarak ele alma yaklamna getirmiti. *** Yeni bir dnce kolay ortaya kmaz, bilinmeyen bir ormanda el yordamyla yrdnden, en yakndaki bir yola bile, yaknnda olduu bilinmedii iin, uzun yollardan geerek varabilir. Bilginin ilerleyii biraz krebe oyununa benzer. Bir santim daha ileri gidildii takdirde aranan bulunabilecekken, birden geri dnp baka yn ve yerlerde araya koyulur insan. Bu olas tarihlerden biri olarak tarih ve var olan tarihi bir cebirsel formle verilmi deerlerin zgl bir sonucu olarak ele alma yaklamna ok baka bir sorundan hareketle, ok baka bir balamdan yola karak, ok uzun bir yoldan varmtm. Gerekliin ancak hayallerin aynasnda daha derin ve doru kavranabilecei sorunundan hareketle bu olas tarihler ve evrimler kavrayna ulamtm.
276
Hapisteyken, bir Trokistin yazd Devrimci Marksizmde Gei Program Anlay146 adndaki kitapla polemie giren bir yaz yazmtm. Kitapta, Marksistlerin uruna mcadele ettikleri toplumun bir programn yapmayacaklar, ilke olarak byle yapmann yanl olduu savunuluyordu. Bu tezi eletirmitim.147 Bu eletirim derinletike, sorunun hayal grmeyi reddetmekle ilgili daha derin bir metodolojik yanln ifadesi olduunu, ama bu konuda daha derinlemek ve dnmek gerektiini, fazla kaynaa ihtiyacm olduunu seziyordum. Daha sonra Almanyada gmenlere ynelik olarak Ne Yapmal adl dergiyi karrken, Ernest Blochun Umut lkesi kitab zerine yazlar aratrrken, Mandelin bir yazsnda tam da aradm bulmutum. Mandel Umut ve Antisipasyonu, Tarihsel Maddeciliin bir kategorisi olarak tanmlyordu.148
146 M. Yenice, Devrimci Marksizmde Gei Program Anlay, Eletiri Yaynevi, Nisan 1980. Yllar sonra kitab yazan M. Yenicenin Orhan Koak olduunu renmitim. 147 Drdnc Enternasyonale yazdm bir yazda unlar yazyordum rnein: Trkiyedeki Trokist gruplarn temel yanlglarndan biri, devrimden sonra kurulacak iktisadi ve politik dzenin bir modelinin yani bir program oluturulmasnn yanl ve gereksiz olduunu dnmeleridir. Onlar kendilerini, program anlaylarn, sadece geisel taleplerle snrlyorlar. (Bunlar skolastike deiik kombinasyonlarda tekrarlamalar da ayr konu.) Kanmca, bu noktada Trokiyi de anlam deildirler. Onlar program anlaylarn ifade ederken Gei Program sosyalist devrimden sonra kurulacak toplumun bir modelini sunmaz. diyorlar. Ancak, Troki, bizzat, Gei Programnn bir tlatma, ii snfn iktidarn eiine kadar getiren bir program olduunu, bu anlamda eksik ve tamamlanmam olduunu birka yerde belirtir. Kald ki, 4. Enternasyonalin son kongresinde karar altna alnan Proletarya Diktatrl ve Sosyalist Demokrasi adl metin, kurmak istediimiz toplumun bir modelindan baka nedir ki? Bu ayn zamanda, Trokinin szn ettii eksikliin bir giderilii deil midir? Bu anlamda Trkiyedeki Trokistler, Gei Programnn eksikliini, onun stnl imi gibi koymaktadrlar. ktidara gelindii zaman nasl bir dzen kurulaca zerine rya grmeyi reddediyorlar. Ben ise, Lenin ya da Pisarrev gibi Rya grmeliyiz. diyorum. (Demir Kkaydn, nsz, Gei Program zerine) 148 Ernest Mandel, Tarihsel Maddeciliin Kategorileri Olarak Umut ve Antisipasyon. 277
Demir Kkaydn
Mandel gelecein bir ufku olmadan gerekliin doru ve tam kavranamayacan sylyordu.149 Bu yaanan ann da baka olas tarihler olmadan kavranamayaca anlamna da gelirdi. Bylece yirminci yzyl tarihini ve bizzat Marksizmin evrimini, var olan evrimi olas evrimlerden, var olan tarihi olas tarihlerden biri olarak kavrayarak ok daha derin ve doru anlama olana ortaya kyordu. Evrim, ak ulu tarih, doum, hayal, tarihi olas tarihlerden biri olarak ele alma birbiriyle bal ve i ie konular ve kavraylar olarak dnceme yerleiyordu. Ama olas tarihlerden biri olarak tarih kavrayna kategorik olarak dorudan ters bir doum ve normal bir doum gibi sorunlardan hareketle deil, (nk bunlar farkl olas tarihlerdir de ayn zamanda,) gerein ancak hayallerin aynasnda daha doru ve derin olarak kavranabilecei bir program sorunundan hareketle yaklamtm. Tabii buradan kolayca doum ve tersine geliin aslnda olas baka tarihler anlamna geldiini de grebiliyordum. ***
149 Ernest Mandel, Sosyalizm Umutsuz, Umut Sosyalizmsiz Olmaz, Ne Yapmal, Say:1, Eyll 1985, sayfa: 20: Kt bir devrimci, sadece ayaklar artk yere basmayan deildir; sadece, devrimci projenin gerekletirilmesinin toplumsal objektif ve sbjektif nkoullaryla olan ban yitiren deildir. Ama kt bir devrimci, ayn zamanda, var olan gerekliklere, iinde yaanlan ana, gnlk rutinin ufak tefek eylerine saplanp kalan; Tarihin beklenmeyen ani ve keskin dnlerini nceden kestirebilme duygu ve dncesini kaybetmi olup, gelecee yneliklii bir kenara iten ve yanarda gibi patlaylar tarafndan geilendir de. Bu anlamda da, gelecein ufku olmakszn, gerekliin doru ve tam bir kavran olamaz. Stalinizmin tarihi felaketinden sonra, bugn Marksistler artk yle bir aklamayla kendilerini snrlayamazlar: nce kapitalizmin yklmas sz konusu, bu ykmla ortaya kacak olan sosyalizmin daha sonra nasl grneceini, somut tarihsel gelimelerin kendisine brakalm. Sosyalist antisipasyonun devrimci projeden bu ekilde uzaklatrlmas, bu devrimci projeye, bugn, geni proleter kitleleri ikna edememeye mahkum ediyor. Somut bir sosyalizm grnts, bugn iin Batda, pratik devrimci gnlk politikann n art oldu. Dou Bloku lkelerindeki hi bir zaman sosyalizm olmayan reel sosyalizmden temelden farkl ve ondan stn olan somut bir alternatin var oluu ikna gc kazanmadka, kapitalizm, endstri lkelerinin proletaryas tarafndan yklamayacaktr. 278
Bu yaklam elbette yava yava ekillendi ve daha ak bir ifadeye kavutu. lk balarda byle bir yaklama daha nce rastlamadm iin ifade edecek kavramlar bulmakta ok zorlanyordum. Bunu ilk kez gmenler hareketinin ve ulusal kurtulu hareketlerinin varln aklamakta kullanmtm.150 Hem de burada anlatlan sradan farkl olarak, daha henz sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi kavramna ulamadan ok nce. Daha sonra Ulusal Kurtulu Hareketlerinin varln aklamakta da baka mmkn tarihler yaklamn kullanmtm.151 Sonra, ulusal kurtulu hareketlerinin veya ABDdeki siyahlar hareketinin varlnn da yeni sosyal hareketlerle ayn tarihsel gidi iinde aklanabileceini grlnce, Yeni Sosyal Hareketlerin yeni olmadn grmtm. Sonra oradan da Ulusal Kurtulu Hareketlerini var eden mekanizmann (eklemlenme, sembiyoz) aklamasnn ve zellikle kadn hareketinin gelitirdii aklamalarn metodolojik zdeliini grerek, bu kavramn yeni sosyal hareketleri aklayabilecei varsaymna ulamtm.
150 1986 ylnn hemen banda Gmenler hareketinin olas varln da yine ayn ekilde aklyordum: Bamsz bir gmenler hareketi, ii hareketinin zerine bir kbus gibi km olan Stalinizmin ve Stalinizmin sonularnn nesnel koullar haline dnmesinin bir sonucu olarak mmkn ve gerekli olmutur. Eer Avrupann yerli proletaryas, reformist nderliklerce tm devrimci ama ve geleneklerinden koparlm olmasayd bu duruma ramen kapitalizmin devamn salayacak bir denge durumunun varsaylmas halinde bile gmen ii, yasal ya da gizli yollarla ilk getirildii zaman, gmen kardeinin de kendisinin sahip olduu tm haklara sahip olmas iin mcadele bayra aard. Tarihin byle bir yol izlemesi halinde kadn hareketi gibi bamsz bir gmenler hareketinin olumasna ne nesnel ne de znel olarak gerek ve olanak bulunmazd. (Celil Gmen, Henz Domam Bir Hareket zerine Taslak Tezler, Ne Yapmal, Say 34, Ocak-ubat 1986, s. 3) Bu satrlarda henz kadn hareketini de kavrayacak bir genellemeye gitmediimiz grlyor. 151 D. Kkaydn, Evrensel Tarih Balamnda Kurtulu Savalar, Krdistan Press, 1986: Ulusal Kurtulu Savalar, evrensel Tarih leinde, retici glerin ar olgunlamlna ramen, proletaryann Tarihsel grevlerini, yani yeryznde sosyalizmi kurma grevini, znel nedenlerle yapamamasnn bir sonucu olarak ortaya kmlardr. Dier bir ifadeyle, Ulusal Kurtulu Savalar, Tarihsel ak iinde var olmas zorunlu bir aama deildirler. 279
Demir Kkaydn
Oradan da yine Prekapitalist bir evreye yaylma balamnda Mandelin bunu zikretmesinden esinlenerek Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi Kavramna ulam ve oradan da Kapital ve Ekonomi Politiin konusu, yntemi ve sosyolojiyle ilikisi gibi konulara, yani Marksizme yaplan eletiri ve dzeltme denemelerinin temel metodolojik yanlglarna varmtm. Bir bakma gerekte burada anlatlan srann tam tersinden balayarak o yolu kat etmitim. *** Ama ortadaki teorik sorunlar, sadece krlk ve bu hareketlerin var oluunun yaratt sorunlar deildi. rnein Ekoloji ve Bar hareketi, buraya kadar ele alnan heretik damarda da, dip akntsnda da bulunmayan, bambaka bir paradigma deiiklii ile ortaya kyordu. Yukarda sz edilen her kanalda da (Klasik Marks-Lenin-Troki; Bat Marksizmi ve Kvlcml) retici ler ntr (tarafsz) olarak kabul edilirler. Onlarn kurtarc ya da yok edici gler olmalar, retim ilikilerine gre belirlenir. Ucu ak bir tarih anlay, retici glerin ntr olduu bir kavrayla elimez. Klasik Tarihsel Maddecilik retici Gleri ntr olarak kabul ettiinden tm ilgisini, retim ilikileri ve politik styapnn deitirilmesi konusunda younlatrmtr. retim likileri ve styapnn retici Glerin gelime dzeyine uygun olmadnda retici glerin ykc glere dnt kabul edilir. Zaten Doum imgesi de tam bu yaklam ifade eder. Bunun sonucu olarak da ilikiler ve siyasi biim deitirildiinde var olan retici glerin sosyalizme gidiin aralar olaca gizli varsaym vardr. rnein atom reaktrleri sonsuz bir enerji kayna olarak selamlanr. Ama ekoloji ve bar hareketi, retici glerin tarafszln (ntr olarak kavrann) sorgulamaya balar. Bu gerek bir teorik altstlk ortaya karr. Bu alt st olu u rnekte ok ak grlebilir. Klasik anlayta, burjuvaziyi yenebilmek iin silah kullanmay renmek gerekir. Silah tarafsz kabul edilen bir aratr. Bunu Egemen snar ezenleri bask altnda tutmak iin kullanabildii gibi, ezilenler de ezenlerin egemenliine son vermek iin kullanabilir. Ne var ki, atom bombas veya daha dorusu ABC silahlar sz konusu olduunda bu kabul geersizleir.152 Bu silahlar snar ayrmaz, burjuva152 E. Mandel, Bar inde Birlikte Yaama ve Dnya Devrimi, s. 40: Klasik bir devrimci eylem klavuzu kural vardr: Orduya katl, silahlarn kullanlmasn ren ve onlar ynetici snarna kar evir. Ancak tabii ki, nkleer silahlar birer i sava silahlar haline getirilemezler, zira bunlar iileri 280
ziye kar snf sava silah olarak kullanlamazlar. Atom bombas sosyalizm iin bir savan arac olamaz. Ayrca bu silahlarn kullanm tm insan trnn var olu koullarn ortadan kaldrabilir, insanlarn olmad yerde sosyalizm de olamaz. Benzer ekilde, nkleer reaktrler, ortaya kardklar binlerce yl boyunca ldrc nlar yayan artklaryla ve riskleriyle sosyalizme gidite bir enerji kayna olarak dnlemezler. Bu olgular, o zamana kadar kabul edilmi retici glerin tarafszl varsaymn sorgular. Marksizm ters taraftan, o zamana kadar zerinde hi dnmedii bir noktadan ar darbeler alr. Bu eletiri ve sorunlara kar yle bir yaklam benimsiyordum. Ekonomi Politiin konusunun ne olduunun aa kmas bir yan rn olarak retici glerin tarafszl veya taral gibi formle edilebilecek sorunu zecek aralar da sunmu oluyordu. Marksist teoride metodolojik olarak retici Glerin tarafszl diye zorunlu bir kavray yoktur. retici Glerin ntralliinin Tarihsel Maddeciliin kavram sisteminin zorunlu bir esiymi gibi kavran genellikle retici Gler ve retim Aralar kavramlarnn kartrlmasyla ilgilidir. retim Aralar kavram, her eyden nce bir Ekonomi Politik kavramdr, bir ilikiyi tanmlar, aracn ziksel zellikleriyle ilgili deildir. retici Gler ise sosyolojik bir kavramdr. Bir ekonomi politik veya mlkiyet ilikisi kavram olarak, retim aralarnn nitelii, tpk mallarn zellikleri veya igcnn dier zellikleri gibi ekonomi politiin konusu deildir. rnein bir traktr, ancak belli ilikiler iinde bir retim aracdr. Ekonomi politiin konusu bu ilikilerin kendisidir. Somut olarak bu traktrn neyle iledii veya hangi ite kullanlp hangi kullanm deerini rettii ekonomi politiin konusunu oluturmaz. Bu nedenle, retim aralarnn ziksel nitelikleri ekonomi politiin konusu olmadndan, ekonomi politik nesnesi olarak, tpk metalarn kullanm deerleri veya igcnn eitli zellikleri gibi tarafsz kabul edilirler ve edilmelidirler.
ve kapitalistleri birbirinden ayrt etmeden ve birlikte mahveder. Yalnzca bu rnek dahi, nkleer silahlanma yarnn dnyada gerekten bir eyler deitirdiini gstermeye yeter. Gerekten de, eer bilim adamlarnn uyarlarn dikkate alacak olursak, bir nkleer dnya savann nlenmesinin dnya devrimci hareketinin en nde gelen stratejik hedeerinden biri olduu sonucuna ularz. 281
Demir Kkaydn
Ama retim Aralarnn ziksel zellikleri, tpk mallarn kullanm deeri veya igcnn zellikleri gibi, sosyolojinin konusudur. Dolaysyla tpk retilen rnler gibi bu yanlaryla sosyolojinin konusunu olutururlar. Birok durumda retici Gler, teknolojinin veya retim Aralarnn karl olarak kullanldndan, bu anlamlaryla elbette, ziksel nitelikleri, yaplar ve ilevleriyle sosyolojinin konusudurlar. retici Gler sz konusu olduunda, retici Glerden sadece teknik anlalsa bile, sosyolojik bir kavram olarak bunlarn tarafszl gibi zorunlu bir koul yoktur. Kald ki, Kvlcmlnn retici Gler kavram ve kullan (Teknik, Corafya, nsan ve Tarih) retici Glerin tarafszl gibi bir anlay tamamen dlamaktadr da. Ne var ki, retinin kendisinde retici glerin tarafszl gibi bir koul olmad, bar ve ekoloji hareketinin ortaya k ve ondan sonra gelen eletirilere kadar, konu olmam ve bilince kmamtr. Yllar nce rgtlerin ilevleri ve rgtlenme ilke ve biimleri arasndaki ilikileri ele alm; buradan yap ve ilev kategorilerinin ilikisine gemi, bu genel ilikiden hareketle, rnein Marksn, Proletaryann burjuva devlet cihazn snfsz topluma gidite kullanamayaca nermesinin, bizzat bu genel ilikinin zgl bir ifadesi olduu sonucuna ulamtm. Aslnda Marksizmde yap ve ilev kategorilerinin diyalektik kavran, aralar, organizmalar ve rgtler ile onlarn ilevleri arasnda zorunlu bir iliki olduu kavrayna dayanr. Yap younlam ilevdir. Bu genel yap ve ilev kategorilerinin biyolojideki karl anatomi ve zyolojidir. Organlarn zyolojileri, yani ilevleri ile anatomileri yani yaplar arasnda zorunlu bir iliki vardr. Tarihsel Maddeciliin temel kavram olan retici Gler ve retim likileri kavramlar, ayn zamanda, Yap ve lev, Anatomi ve Fizyolojinin sosyolojideki karldr. Biyolojik lemde organlarn ilevlerinin deimesi yaplarnn deimesine dolaysyla farkl trlere; toplumda retici glerin deimesi retim ilikilerindeki deimelere dolaysyla farkl toplum biimlerine yol aar. Dolaysyla retici glerin tarafszl gibi bir kavrayn, organlarn zyolojileri ve anatomileri arasnda veya yap ile ilev arasnda bir iliki olmad kavrayna varmas gerekir. Marksizmin sorunu byle ele almad ise aikrdr. Marks retici glerin gelimesinden, soyut dzeyde emek retkenliinin ykseliini kast ettiinden, yani soyut olarak emek retkenlii ile toplumsal formasyonlar arasndaki ilikiyi sz konusu ettiinden, retici glerin tarafszlnn, kavramn iinde var olduu gibi bir kan olumaktadr.
282
Ancak sosyolojik olarak, somut tarihte emek retkenliinin artyla ne retildii ve bu emek retkenliinin kayna elbette sosyolojinin konusudur. Marksn, ii snfnn snfsz topluma giden yolda burjuva devlet cihazn kullanamayaca nermesi, son durumada yap ve ilev arasnda kopmaz bir iliki olduu, yaplarn tarafsz olmad varsaymna dayanr. Burjuva devlet cihaznn snfsz topluma gidite bir ara olarak kullanlamayaca, onun paralanp, bu ileve uygun, ounluun zerinde bask arac olamayacak ve bunun iin kullanlamayacak bir yap kurulmas gerektii nermesinin ardnda, yapnn tarafsz olamayaca metodolojik kavraya dayanan bir varsaym yatyordu. Marks sadece devletten, politik cihazdan sz etmiti. Burjuva toplumunun maddi aralarndan hi sz etmemi, bu konuyla daha ziyade emek retkenlii dzeyinde ilgilenmiti, ama bu, burjuva toplumunun maddi aralarnn ve rgtlenmelerinin de sn topluma gidite proletarya tarafndan kullanlamayaca ve onun aralar olamayaca nermesini dlamyordu. Ancak Marksizmi bir yntem deil bir hazr reeteler btn olarak anlayanlar dlad sonucu karabilirlerdi. Bylece proletaryann snfsz topluma gidite bu burjuva toplumunun devletini kullanamayaca gibi, bu toplumun maddi aralarn da kullanamayaca nermesi Marksizmin zyle elimedii gibi bu nermeyi gerektirir sonucuna ulayordum. Burada bir adm daha atyor ve sadece retici glerin (tekniin) ve devletin (politik cihazn) deil, tm toplumsal kurumlarn ve yaplarn, tm gnlk hayatn rgtlenmesinin, bu uygarln tm maddi aralarnn da snfsz topluma gidite aralar olarak kullanlamayaca sonucunu karyordum. nk onlarn bu kara ve baskya dayanan toplumdaki ilevleri onlarn yaplarnda ve rgtlenmelerinde younlam bulunuyordu. Bu noktada, rnein, Foucaultnun hapishaneler, hastaneler vb. zerine yazdklarnn, aslnda Marksizmin yapmas gereken bir ii yapmak olduunu ve bu gibi almalarn genellikle Marksizme kar bir bayrak altnda yaplmalarna ramen, Marksizmin kazanlar ve yapt ilerlemeler olarak Tarihsel Maddecilik tarafndan kolaylkla benimsenebilecei ve benimsenmesi gerektii sonucuna ulayordum. Btn bu almalar bugnk toplumun maddi ve rgtsel aralarnn tarafsz olmadn ve snfsz bir topluma gidiin aralar olarak kullanlamayacan kantlam oluyorlard. Ve bu sonu Marksizmle hibir ekilde elimiyor aksine onu doruluyordu. Aslnda bu noktaya Foucault gibi dnrleri ve eserlerini tanmadan ok nce kendi kendime varmtm. rnein, igcnn yeniden retimini
283
Demir Kkaydn
ucuza getirmek iin rgtlenmi bir aile yapsna gre planlanm evler, o evlere dayanan ehirler de snfsz topluma gidiin ve kadn zerindeki basknn ortadan kaldrlmasnn aralar olamazlar sonucunu karyordum daha Avrupaya ilk ktm ve kadn hareketi ile ilk tantm sralarda. Kadn zerindeki bask, evlerin mimarisinden, demesinden, amar makinesi denen aletin kendisine kadar btn bu aralar tarafndan yeniden retilir ve bunlara dayanarak kadnn zerinde basknn olmad bir topluma ulalamaz diyordum. Hatta bu sonucu eitsiz ve bileik geliim ile birletirerek, bugn burjuva uygarlnn gelimedii yerlerin, en geri blgelerin, sosyalist bir uygarla gei iin daha byk bir avantaj sunduu gibi sonular bile karyordum. Otobanlar, evleri, ehirleri, aletleriyle bu uygarln tm aralarn paralamak, bunlardan yoksun geri bir lkede bo bir beyaz kat zerinde bunlar yapmaktan ok daha zordu. Tabii bu yatknlkla kolayca rnein ocukluk, yallk, hastaneler, hapishaneler, zaman, serbest zaman, tatil, i, yaam ve i alanlarnn ve zamanlarnn ayrm vb. gibi tm modern toplumun gnlk hayatn dzenleyen rgtlenmelerin ve yaplarn da kapitalizm ile kopmaz bir ba iinde olduu sonucuna ulayordum. Ayn ekilde, iktidarn merkezi olmad, her alana dalm olduu; ya da bizzat medyumun mesaj olduu gibi sonular Marksizmin de benimseyebilecei sonucunu karyordum. Bu durumda kapitalizm ile sosyalizm arasndaki gei dnemi, sadece proletarya diktatrl denen siyasi biimi deil, maddi aralar ve rgtlenme biimlerini de kapsayan bir gei dnemi olmak zorundadr sonucuna ulayordum. Tpk devleti gibi, bu toplumun maddi aralar da snfsz topluma gidite kullanlamazlard ve tpk devleti gibi paralanmalar gerekiyordu. Ama bu devlet gibi bir anda yaplamazd ve bilinli bir biimde adm adm uzun bir gei dnemi iinde gerekletirilmesi gerekiyordu. *** Ama retici Glerin tarafsz olmad sorunundan hareketle ulalan, bu uygarln hibir eyinin tarafsz olmad ve snfsz topluma gidite kullanlamayaca sonucu, program anlaynda kkl bir devrim gerektiriyordu. Klasik programlar sadece mlkiyet ilikileri ve siyasi biimdeki deiiklikleri ieriyorlard. Ama bu uygarln maddi aralar ve rgtlendii biimler de snfsz topluma geite kullanlamayacandan programmz
284
sadece retim ilikileri ve siyasi biimi kapsamakla yetinemezdi, program artk baka bir uygarl taslaklatrmak zorundayd. Ama baka maddi aralar, baka rgtlenme biimleri, baka rnler demek ayn zamanda bir bir deer yargs da demektir. Bu durumda devrimci bir partinin, bugn var olan toplumun btn rgtlenmesinin, yapsnn dayand deer yarglarn karya alp baka bir deer yarglar sistemini savunmas gerektii sonucu ortaya kyordu. Bu da var olan btn klasik sosyalist ve ii hareketinin politikasn ve mcadelesini tmyle gzden geirmeyi gerektiriyordu. Bylece sosyalist hareketin rnein daha fazla tatil gn iin deil, tatili ve iteki yabanclamay hedefe almas gerektii; emeklilik iin deil, yallkta retimden kopuk yallar gettosuna tklmay hedefe almas gerektii gibi programnn da kkten deimesi gerektii ortaya kyordu. Bylece yeni sosyal hareketler ve sorunlarn zme abalar, retici glerin tarafszl gibi sorunlar ve eletirilerden hareketle beni baka bir uygarl programlatrma, program anlaynda, dolaysyla stratejide kkten deiiklikler gerektii sorunuyla karlayordu.153 Yeni bir uygarlk program sorunuyla Yeni Sosyal Hareketler balamnda karlatmdan, bu yeni bir uygarlk programnn yeni sosyal hareketlerin ortaya koyduu sorunlara bir cevap olmas gerektii gibi bir kanm vard. Dolaysyla yeni bir uygarln programlatrlmas sorusunun cevabn, Yeni Sosyal Hareketleri var eden sorunlarda arama eilimi gsteriyordum. zellikle gnlk hayat alannda younlaarak bir baka uygarl taslaklatrma yolunda ipular yakalayabileceimi dnyordum. Bylece seksenlerin sonuna doru Yeni Sosyal Hareketlerin ortaya koyduu sorunlar zme abalar sonunda, nme, eski program anlaylarndan farkl baka bir uygarln tasavvuruna dayanan bir uygarlk program hazrlama grevi km bulunuyordu. Doksanl yllar boyunca teorik ilgimin merkezinde bu baka bir uygarln programlatrlmas sorunu bulundu. Bu abalarn somut sonucu, doksanl yllarn sonunda, yirmi birinci yzyla girerken, Yirmi Birinci Yzyl
153 D. Kkaydn, Program Anlaylar, Birlik mi Rekompozisyon mu?, s. 83: Program artk sadece ekonomi ve devlet alanlarn kapsamakla yetinemez. Proletarya nasl snfsz topluma ulamak iin varolan burjuva devlet cihazn kullanamaz ise, ayn ekilde bugnk kapitalist uygarln maddi aralarn da kullanamaz. Program sadece bugnk toplum biiminden daha farkl bir toplum biimini deil, bambaka bir uygarl taslaklatrmaldr. 285
Demir Kkaydn
in Bir Manifesto gibi yazdm ve Marks-Engelsin yazd Manifestoya ykndm, Gelecei ve Gemii Kurtarmak adl metin oldu. Baka bir Uygarlk Program sorununun cevabnn ise Yeni Sosyal Hareketler veya Gnlk Hayat alannda deil, Ulus ve Din kavramlarnda olduunu ve cevab yanl yerde aradm, ancak on be yl sonra Ulus ve Dinin Marksist bir teorisini taslaklatrdmda grebilecektim. *** Toparlarsak: Kabaca seksenlerin ortasna kadar teorik ilgimin merkezinde heretik gelenein katklarnn uyumlu bir sistem iinde toparlanmas bulunuyordu. Bunu iyi kt baardm dnyordum. Doksanl yllara kadar ise teorik ilgimin merkezinde Yeni Sosyal Hareketlerin gerek varlnn, gerek onlar var eden nedenlerin, gerek onlarn ortaya attklar sorunlarn ve yaptklar katklarn uyumlu bir kavram sistemi iinde toparlanmas ve aklamas bulunuyordu. Bu sorunu da iyi kt zdm dnyordum. Ayrca bu abalarn sonular birbiriyle de uyumluydu ve birbirini tamamlyorlard. Doksanl yllardan itibaren ise, ulus, uluslar ve ulusuluk sorununu bu teorik kazanmlarla uyumlu bir sistem iinde toparlama ve aklama abas, bir uygarlk program sorunuyla birlikte teorik ilgimin merkezine geti. Ulus ve ulusuluk sorununun teorik ilgimin merkezine gemesinde Dou Avrupann kyle birlikte, tarihin sanki yirminci yzyln banda kald yere dner ve kald yerden devam eder gibi bir yol izlemesinin, yani ulusal hareketlerin ve uluslarn boazlamalarnn dnyann gndemini kaplamalarnn belli bir etkisi vard. Ama esas nedenler dorudan politik faaliyetimin ortaya kard sorunlardayd. Seksenli yllar boyunca Trkiyeye ynelik politik faaliyetim, o sralar Stalinizmi ve uluslararas sosyalist ve ii hareketinin tarihini bir ekilde gndeme alp tartmaya balam Trkiye soluna, Yeni Sosyal Hareketlerin ortaya kard teorik sorunlar ve bunlarn nemini anlatma abalarndan ibaretti.154
154 Avrupada kan Devrimci Marksist Tartma Defterlerine yazdm yazlar; Avrupada yaplan Sosyalist Forum tartmalarnda yaptm konumalar; Hamburgta bizzat kendi rgtlediim, Bilimsel, Felse, Politik Tartmalar in Forumda setiim konular, yaptm tartma ve konumalar; Kuruemenin Avrupadaki paralelinde yaptm konumalar ve sunduum bildiriler (Birlik mi Rekompozisyon mu? kitabnda bulunmaktadr) hep Yeni Sosyal Hareketlerin ortaya kard sorunlar tartma ve bunlara ilgiyi ekme giriimleri saylabilir. 286
Bu biraz Mslman mahallesinde salyangoz satmak gibiydi. Bu sorunlar ii snfn, komnist hareketin tarihini veya Stalinizmi yeni kefetmeye balam Trkiyeli sosyalistlerin ufku dnda kalyordu. Trokist denilenler ise, bu konular tartanlarn yaknda kitleler halinde imana gelip Trokist olacaklarn bekliyorlard. Onlarn namaz zaten klnm olduundan, bu gibi sorunlarla ilgilenmezlerdi. Bu nedenle bu abalar yanksz kalmaya mahkmdu ve yanksz kald. Duvarn kyle birlikte sol diye ne varsa bitince, Trkiyede az ok bir dinamizm ve ykselme eilimi gsteren hareket Krt hareketi kalmt. Bu durumda Trkiyeye ynelik politik almada yapabileceim tek ey, bu harekete destek vermek olabilirdi. Bu destein egemen ulusun iinden yaplmasnn ayrca bir rnek olarak da ok nemi vard. Bylece Trkiyedeki mcadeleye ilikin olarak, Krt Ulusal Hareketi ve sorunlar, bu politik destek nedeniyle Uluslar ve ulusuluk konusunun teorik ilgimin merkezine gemesinde kanallardan birini oluturuyordu.155 Ama ikinci bir kanal daha vard ve bu Avrupadaki gmen aznlklar veya siyah hareketi ve onun sorunlaryd. Avrupada yaayan bir yabanc olarak ayn zamanda Avrupadaki gmenler ve siyahlar hareketi iinde de yer alyor ve politik bir alma iinde bulunuyordum. Ve henz doma eilimi gsteren bu hareket de Yeni Sosyal Hareketler kategorisinden bir hareket olduundan, Yeni Sosyal Hareketler ile ilgili yukarda anlatlan teorik abalar, bu alandaki politik almalar ile karlkl bir iliki iinde geliiyordu. Yabanclar hareketi iinde sosyalist ve radikal bir kanat oluturmaya alyor ve byle bir izginin programatik, stratejik, taktik ve rgtsel sorunlarn akla kavuturulmasna alyorduk.156 Yeni Sosyal Hareketler ortak bir kavram sistemi iinde toparlanabildiinden, Siyahlar ya da Gmenler hareketi iinde yaanlan deneyler ve
155 Ayrca Gmenler hareketi iinde elde edilen deneylerin, yeni sosyal hareketler balamnda genelletirilmesi ve Krt hareketine aktarlarak kontrol de bu almann baka bir ynyd. Ben her hangi bir yeni sosyal hareket iinde devrimci ve Marksist bir kanadn, kendi deneyleriyle ii hareketi dhil tm sosyal hareketleri kapsayacak bir program gelitirmeye eilim duyacan dnyordum. Bu ngrm daha sonra ok elverisiz koullarda olsa bile gsterdii evrim eilimiyle de kanmca dorulanm bulunmaktadr. 156 Bu balamda Gmenlerin Bir Aznlk Olarak Talepleri Neler Olmaldr, ifte Vatandalk Parolasna ve Gndemine Reddiye, Kltrel zerklik Tartmalarna Katk, Hamburg Dersleri, Snnetle Balayan Kltr Tartmalarnn Analizi gibi yazlar zikredilebilir. 287
Demir Kkaydn
ulalan sonularn gerekli deiiklikler yapldnda dier Yeni Sosyal Hareketlere, rnein Kadn veya Ulusal Kurtulu Hareketlerine veya evre hareketine de kolayca aktarlabilecei grlyordu. Bu balamda, yabanclar hareketi iinde yle bir izgiyi savunuyorduk: Avrupadaki siyahlar veya yabanclar eit haklara sahip olmal, rk ayrmclna uramamaldrlar. Ama bunun iin, yalnz Trkiyelilerin mcadelesi yetmez, tm gmen ve siyahlarn mcadelesiyle birlemeleri gerekir. Sadece Trkiyeliler olarak yaplacak mcadele veya lobi almas baarszla mahkmdur ve son durumada Trk devletinin d politikasnn veya diplomasisinin basit bir arac olarak kalr ve manplasyonlara yatkndr. Ama sadece yabanclar ve siyahlar olarak mcadele de yetmez, nk yabanclar nfusun kk bir blmdr. Nfusun ounluunu kazanmalar veya en azndan tarafszlatrmalar veya hayrhah bir tutum almalarn salamalar gerekir. Ne var ki, yerli nfus dorudan karlar bakmndan yabanclarn eit hakl olmasndan dorudan karl deildir. Bu durumda onlarn kazanlmas baka bir yol izlemelidir. Yabanclar veya siyahlar, beyazlarn karsna baka bir deerler sistemiyle karlarsa onlarn desteini alabilirler. O halde yabanclar kendilerini yabanclarn talepleriyle snrlamamal, toplumun karsna btnsel bir alternatif programla kmaldrlar diyorduk ve somut bir politik stratejiden hareketle de tekrar baka bir uygarl taslaklatrma sorunuyla yz yze geliyorduk. Ne var ki esas hedef, yabanclarn Avrupada urad rk ayrmclna ya da eitsizlie son vermek olarak kalyor; program, strateji, taktikler ve rgt biimleri bu hedeften hareketle ekilleniyordu. Seksenli yllarn sonunda, Dou Almanlarn dnyann imtiyazllar arasna katlmak iin Duvar ykmalar, eitliki bir toplum uruna savamak istememeleri, Biz Halkzdan bir har tarif deiimiyle Biz bir Halkza gemeleri eski hedef ve problem koyularnn bugnk dnyaya uymad kansn dourdu. Hele Dou Almanlarla ayn eyi yapmak isteyen Arnavutlarn veya Dou Almanyada alan Vietnaml ve Mozambikli iilerin apar topar geri frlatlmalar gibi gzlemlerin sonular zerine dnnce tm grleri olmad batan gzden geirmek gerektii ortaya kt. Birden bire o ana kadar izlediimiz eit haklar mcadelesinin artk gerici bir karaktere brndn grdk. nk bu, Dou Almanlarn yaptn yapmak gibiydi. Avrupada dier Avrupallarla eit haklar iin mcadele etmek, yeryznden ayrcalklar kaldrmak deil, dnyann imtiyazllar arasna katlmak iin mcadele etmek anlamna gelirdi. Bir sosyalist ise bunun iin mcadele edemezdi. O halde yabanclar hareketi
288
iinde baka bir program ve strateji savunmak gerekirdi. Ayrcalkllar arasna girmek deil, ayrcalklar yok etmek. Avrupallarla ayn haklar iin deil, Avrupall yok etmek program olmalyd. Yani bu kendimizi Avrupann m yoksa dnyann siyahlarnn m bir paras olarak grdmz sorunuydu. Bizler dnyann siyahlarnn Avrupadaki paras olarak davranmal; program, strateji ve taktik ve rgtlerimizi byle oluturmalydk. Avrupallarn en kt haklara sahip blm olarak deil, dnyann siyahlarnn daha imtiyazl bir blm olarak grmeliydik. Kaderimizi beyaz deil siyahlarla birletirmeliydik.157 Soruna byle baknca, Irkln dnyada bir tehlike deil, bir realite158 olduu ortaya kyordu. Bunun grlmesini engelleyen, insanlarn ulusal devlet ve snrlar var oluun tek mmkn biimiymi gibi grmeleriydi. Artk ulusuluk ve ulusal snrlar, Avrupada olduu gibi, en demokratik biimlerinde bile, dnya apnda bir rk ayrmclnn, dnyann siyahlarn bir Bantustanda tutmann bir aracyd. Dolaysyla artk rkla kar mcadele uluslara ve ulusal snrlara kar olmalyd. Yabanclar (siyahlar) hareketinin stratejisi ve rkla kar mcadelenin sorunlar, ulusal snrlar yeni apartheit dzeninin, rkln snrlar olduundan, bizi dorudan uluslara ve ulusal snrlara kar mcadele sorunuyla, dolaysyla bir teorik sorun olarak uluslar ve ulusulukla ikinci bir kanaldan yz yze getiriyordu. Bylece Trkiyede Krt hareketini egemen ulusun iinden desteklemek; Avrupada bir siyah veya yabanc olarak dnyann siyahlarnn mcadelesini desteklemek, bizi iki kanaldan ulus ve ulusuluk sorunuyla kar karya getiriyordu. Ama bu iki kanal ve ortaya kard sorunlar sadece ulus ve ulusuluk sorunuyla deil, ayn zamanda devrimci mcadele ve hareketin birok stratejik ve programatik sorununu da gzden geirmeyi gerektiriyordu. Bu nedenle balangta dikkatim dorudan ulus ve ulusuluktan ziyade, bu sonularn gzden geirilmesine ynelik oluyordu. Ulus ve ulusuluk konusuna gemeden nce, bu sorunlar ksaca zetlenebilir.
157 Bu balamda zgr gndemde kan Gezegen apnda Apartheit, Eski Kavramlar ve Yeni Dnya Dzeni, Siyah Gzyle gibi yazlar zikredilebilir. 158 D. Kkaydn, Eski Kavramlar ve Yeni Dnya Dzeni: Mllnde Trkn yaklmasndan sonra Almanyada ve Avrupada faizm tehlikesinden ok sz edilir oldu. Bu faizm kavram da bugnk gereklii anlamak iin ie yaramaz, Avrupa merkezli, beyaz adam merkezli bir kavram haline gelmi bulunuyor. 289
Demir Kkaydn
*** Zengin ve fakir lkeler arasndaki farkn muazzam boyutlar dnya ii snfnn blnml anlamna geliyordu159 ve bunun sonular zerine dnlnce btn bilinenler alt st olduu grlyordu. Dnyada zengin ve yoksul lkeler arasndaki fark ylesine bykt ve yoksullar ylesine byk bir kitleydi ki, her eitliki devrimin hede olan, dnya apnda zenginlik ve yoksulluk farklarna son vermek veya bunlar asgariye indirmek, zengin lkelerin iilerinde bugnk konumlarndan bir geri gidi anlamna gelirdi.160
159 D. Kkaydn, Eski Kavramlar ve Yeni Dnya Dzeni: Yeni Dnya Dzeni, Ekim Devrimi ncesinin ikinci bir versiyonu deildir. Ekim Devrimi ncesinde dnya ii snf hemen hemen sadece ABD, Avrupa ve Japonya ile snrlyd. O dnemin sadece ileri lkelerde toplanm bu ii snf toplumsal konumu ve politikalaryla dnyadaki temel devrimci gc oluturuyordu. Bugn ise durum bambakadr. Dnya i Snfnn byk bir blm artk ABD, Avrupa ve Japonyann dndaki lkelerdedir. Ama asl nemli deiiklik dnya ii snf iindeki yeni blnmede yatmaktadr. Zengin lkelerin iilerinin artk dnyann ezilenleriyle ve ii snfnn kendileri dnda kalan byk ounluu ile ortak karlar yoktur. Tpk Gney Afrikann beyaz iileri gibi, biz bu blnmeyi Beyaz iler ve Siyah iler kavramlaryla ifade ediyoruz. 160 Ernest Mandelin bu konuyu tartt satrlar bu snrlar gayet ak olarak koymaktadr: Fakat ihtiyalara gre dalm zerine kurulmu bir ekonominin bylesine dorudan doruya girii (...) almaz iki engelle karlaacaktr. nce insanln ihmal edilemeyecek bir ksm iin, halen tatmin edilmekte olan ihtiyalar, bu basit ihtiyalar bol bol amaktadr. Sanayice ilerlemi lkelerdeki halklarn ounluu sadece yiyip imekle, iyi kt barnmakla, ocuklarna okuma yazmay retmekle ve salklarn korumaya almakla hi bir ekilde yetinmiyorlar. (...) Bu insanlar evlerini dekore etmek, eit eit elbiseler giymek, yorucu ev ilerinden kurtulmak snma, amar ykama gibi elenmek, seyahat etmek, okuyup renmek, hastalklara kar daha iyi korunmak, mrlerini uzatmak, ocuklarn daha iyi yetitirmek istiyorlar. Aslnda ok gerekli olan bu ihtiyalar (ki emtia sanayii, phesiz bunlara, suni ihtiyalar ya da suni bir ekilde arttrlm ihtiyalar da eklemitir) en ileri kapitalist lkelerde ksmen salanmtr. Basit olmayan bu ihtiyalarn tatmin edilmesini salayan sanayi kollarnn toptan kaldrlmas, sanayilemi lke halklarnn byk bir ksmnn hayat seviyesinde bir azalmaya yol aacaktr. 290
Bu durumda, dorudan ekonomik kar bakmndan, zengin lkelerin iilerinin dnya apndaki eitliki bir dzenden kar yoktu. Ama bu olgu o gne kadar zerine kafa yorulmam, olas grlmemi baka sonular ortaya karyordu. Marks, Engels, Lenin, Troki, vb., hi biri, ileri lkelerin iilerinin eitliki bir toplumdan karl olmayacaklar bir durumu var saymamlard. Onlar hep bu iilerin dnya apnda eitliki bir dzenden karl olaca var saymna dayanmlard. Sosyalizm de bu nedenle mmkn grlyordu. Avrupa ve Amerika iilerinin dnya apnda eitliki bir dzen iin mcadele edecekleri var saylyordu. Onlar istemedii takdirde sosyalizm olamazd. Klasik Marksistlerin akllarna bile getirmedikleri ise imdi bir gerekti. Dnyann siyahlar dnya apnda eitliki bir dzen isteyebilir, ama yapamazd. Beyazlar ise yapabilir, ama istemezdi. Eer Marks-Engels, Lenin, Trokiye bu durum sorulsayd bu umutsuz bir durum, byle bir durumda sosyalizme geilemez derlerdi. imdi olan tam da bu hi akla bile getirilmeyendi. Bu umutsuz durumda sosyalistler olarak umutsuz bir sava yrttmzn bilincinde olmalydk.161 Durumun umutsuzluunu gizlememeliyBu, adeta bir sefalet sosyalizmi olacak, para ile salanan ihtiyalarn yerini karne usul ve eit bakmndan snrl rnler alacaktr. Bylesine bir sosyalizm beeri imkanlarn genel bir gelimesini salamak yle dursun, bugnk ileri kapitalist lkelerde yaayan ortalama vatandatan daha basit ve az tatmin olmu bir insan yaratacaktr. te yandan, azgelimi lke halklar da, Duessenberynin gsterdii gibi, taklit ve gsteriin etkisi sayesinde, ada tekniin yaratt muazzam imkanlarn bilincine varmlardr. Onlar da ileri lke halklarnn medeniyet ve konfor seviyesine erimek iin can atyorlar. Tpk sanayice gelimi lkelerin halklar gibi, onlar da, bolluun yerini kt kanaat geinmenin ald bir kei sosyalizmini kabul etmeyeceklerdir. (E. Mandel, Marksist Ekonomi Elkitab, s.262, 263) 161 D. Kkaydn, Sosyalistlerin ve Sosyalizmin Sorunlar: Aslnda durumun umutsuzluunu grmeyen ya da grmek istemeyip yazarn umutsuzluu biiminde tepki gsterenler gizli bir varsaym paylayorlar: durum umutsuzsa mcadele etmenin anlam yoktur. Ya bu ii brakmak ya da intihar etmek gerekir. Umutsuz bir insan mcadele edebilir mi? Yazar bu varsaym paylamamaktadr. Her ne kadar bizler, Marksizmin evrimci, aydnlanmac yorumlaryla ar yorulduumuzdan, kavramakta glk eksek de umutsuz bir durumdan da en az umutlu bir durumdan olduu kadar mcadeleci gelenekler kar. 291
Demir Kkaydn
dik ve btn program ve politikamz bu umutsuzluktan hareketle tanmlamalydk. ncelikle, sosyalizm uruna mcadele durumun umutsuzluunu veri kabul ederek ie balamalyd. Bu nceki, umuda dayal sosyalizm anlaylarnn tam zddna gei anlamna geliyordu. Ama hibir ey yzde yz belirli olamayaca iin, tam da o belirsizlik nedeniyle, kk bir olaslk bulunuyordu sosyalizm iin. Dolaysyla sosyalizm iin mcadele, bu belirsizlie ve kk olasla dayanma durumundayd.162 Eskiden ise tarihin tekerleinin sosyalizmden yana dnd veya devrimin de barbarlk kadar gl ve eit dzeyde bir olaslk olduu var saylyordu. Artk sosyalizm, bilimsel deil, topik olmal ve bir ahlaki seime dayanmalyd. Bilimsel olarak pekl insanln hi de sosyalizme doru gitmedii, yok olua gittii kantlanabilirdi. Tarihin ve toplumun yasalar bizden yana deil, bize karyd. nsanlar, zellikle zengin lkelerin iileri ve halk, artk dorudan ekonomik karlaryla deil, bir ahlaki seim olarak sosyalizme arlmalyd.163 Eskiden sosyalistler esas olarak refahta eitlik neriyorlard, artk yoksullukta eitlik nermeliydik.
162 D. Kkaydn, Bilimsel Sosyalizmden topik Sosyalizme: Gerekesini insanln umutsuz durumundan ve ahlaki bir seimden alan byle bir sosyalizm tohumu; belki bir olaslk olarak sosyalist bir hareketin kristalizasyonunda bir maya rol grebilir. Unutmayalm, en son kaos teorilerinin kulland bir metaforla ifade etmek gerekirse, indeki bir kelebein kanat rp Amerikada bir kasrgaya yol aabilir. Aar deil, aabilir, bu kck de olsa bir olanaktr. O halde yaplacak i bellidir: indeki bir kelebein kanat rp olmak. Kim bilir belki Amerikada bir kasrga kopar! 163 D. Kkaydn, Bilimsel Sosyalizmden topik Sosyalizme: Ezilenlerin artk gerekesini ahlaki bir seimde bulan bir sosyalizme ihtiyalar var ve ancak byle bir sosyalizm onlarn mcadelelerine hizmet edebilir. Bundan sonra Bilimsel sosyalizm muhtemelen, sosyalizme kar glerin sosyalizmin olanakszln kantlamalarnn ve ezilenleri bu uurda mcadeleden vaz gemeye armalarnn arac olacaktr. Byle bir silah onlarn elinden alabilmek iin, bizler, onlardan nce, yine bilimsel sosyalizmle durumun umutsuzluunu aka sylemeli ve tam da bu umutsuz durum nedeniyle, mcadele etmekten baka yapacak hi bir ey olmad iin insanlar sosyalizm iin mcadeleye armalyz. Elbette bilimsel sosyalizmin teorik aralar, yntemleri, kavramlar bu uurdaki mcadelede durumu daha iyi kavrayabilmek; gleri daha iyi belirleyebilmek, 292
Bu ise yine baka bir uygarlk ve deerler sistemi sorununu gndeme getiriyordu. Bylece birbirinden ayr koldan baka bir uygarln programlatrlmas sorunu ortaya kyordu. (1) Bu uygarln maddi aralarnn, yapsnn ve organizasyonlarnn snfsz topluma gidiin aralar olamayaca; (2) siyahlarn dnyann beyazlarn kazanmas gerei; (3) Sosyalizmin artk zenginlikte ve refahta deil yoksullukta eitlik nerebilecei ve sosyalizmin bir ahlaki seim olmas gerektii. *** i snfnn dnya apnda siyah ve beyaz blnml, srekli devrim perspektini ve srekli devrimin iki ayanda da yok ediyordu. Geri lkedeki sosyalist devrim, dnya apnda sosyalist bir toplum idealiyle, dolaysyla ulusal devletlere ve snrlara kar harekete getii an, bu programyla bile ileri lkelerdeki beyaz iinin karlar iin bir tehdit anlamna gelecekti.164 Dolaysyla Lenin ve Trokilerin, geri bir lkede devrim yapp ileri lkelerin iilerine yardmc olma stratejisi anlamn yitirmi bulunuyordu. Geri lkedeki bir devrim sadece ileri lkelerdeki iilerin o eitliki devrimi boma arzularn harekete geirebilir veya onlar bu ynde hkmetlerini desteklerlerdi.
hatta bizzat ahlaki sosyalizmimize neden olan koullar aklayabilmek iin kullanlabilir ama artk gerekemiz bilimsel deil, ahlaki bir seimdir. Bunun iindir ki bu yaznn bal bilimsel sosyalizmden topik sosyalizme. 164 D. Kkaydn, Hariten Gazeller (4), Sreksiz Devrim, 1997: Geri bir lkede bir sosyalist devrim, her eyden nce, btn yeryz ezilenlerini birletirmek, imtiyazllar arasna katlmak iin deil de imtiyazl durumlar ortadan kaldrmak iin, ulus ilkesini reddetmek, ulusu, tpk din gibi kiinin kendi vicdan ve inan sorunu olarak ele almak, dolaysyla ulus ile devlet ve toprak arasndaki ilikiyi reddeden bir programdan yola kmak zorundadr. Bu ise, pratik olarak, btn dnya insanlarna ve iilerine ulusal snrlar tanmama, onlar ykma ars demektir. Byle bir ary, zengin lkelerin iileri kendi konumlarna kar bir tehdit olarak greceklerdir. Ulus ilkesine dayanan snrlarn ve devletin tannmamas, din gibi bir muameleye tabi tutulmas demek, yeryznde herkesin istedii yere gidebilmesi demektir. Ayrca bu toplum eitlii, yani zenginliklerin toplumun alan bireyleri arasnda emei lsnde eit olarak datlmasn bayrana da yazacandan zengin lke iisi buna btn gcyle kar duracaktr. Bu durumda, zengin lke iisi, ulus ilkesinin devamndan ve korunmasndan yana olacaktr. Duruma gre bu ulus Avrupa Topluluu da olabilir. Sonu deimez. 293
Demir Kkaydn
Ama bu durum, Srekli Devrimin br ayan da yok ediyordu. Yoksul lkelerin iileri her hangi bir ekilde iktidara geldiklerinde (bir an iin Dou Avrupann yklnn yaratt demoralizasyon ve ayn lmi bir kere daha grme kaygs bir kenara braklsa bile) ileri lkelerin iilerinin yardma gelmeyeceklerini hatta kendilerine kar duracaklarn bileceklerinden sosyalist dnmlere gemeyecekler, kendilerini sadece demokratik grevlerle snrlayacaklar demekti. Bu durumda devrimin gidii, adeta Sreksiz Devrim karakteri tayacakt. Dnya ii snfnn siyah beyaz blnmesinin ortaya kard bu Sonular ve Olaslklara, Trokiye atfen Sreksiz Devrim denilebilirdi. Gney Afrikann girdii evrim bu eilimi doruluyordu. Nikaraguada Sandinistlerin iktidardan uzaklatrlmas da bir anlamda bu karsamann dorulanmasyd. Hatta Dou Avrupadaki gelimeler bile bir anlamda bu kendini demokratik grevlerle snrlama olarak grlebilirdi. Daha sonra Brezilyada i Partisi ve Lula iktidar, Venezella gibi lkelerde de gerekleen ve imdi de 21 Yzyl Sosyalizmi denerek vaftiz edilen gelimeler de bu ngrlen eilimin bir gereklemesiydi. Bu ii ve emeki iktidarlarnn kendilerini demokratik grevlerle snrlamas, yzyln banda Parvusun ngrd, ksmen sve veya Avustralya gibi lkelerde gereklemi olan, i iktidar altnda kapitalizm ve demokratik dnmler yolunun yeni bir versiyonuna yol aard. Bu iktidarlar, kapitalizm altnda iiler iin belli haklar ve demokratik karakterde dnmler anlamna geleceinden, son durumada o lkedeki kapitalizmi ve burjuvaziyi glendirirlerdi. Hatta bu bir anlamda yar emperyalist glerin ortaya kmas anlamna gelirdi. *** Gerekten de bu Sreksiz Devrim eilimi, Trkiye gibi bir lkeye uygulandnda, Gney Afrikann da gsterdii gibi, kendini demokratik dnmlerle snrlayan bir ii veya halk iktidar, ilen bu lkenin politik, kltrel, askeri etkisinin nfus blgesinin genilemesi; yani barl yollarla emperyalist yaylmas anlamna gelecei grlyordu. Bu durumda, sosyalistler iin ortaya bir amaz, bir paradoks kyordu.
294
Demokratik devrim, rnein Krt halknn urad ulusal baskya kar mcadele ve Krt halknn mcadelesinin desteklenmesi ilen, o lkenin burjuvazisine hizmet eden bir anlam kazanyordu.165 Ama bu sonuca yol aar diye demokratik mcadeleyi desteklememek de olmazd. Tarafszlk, ilen gerici askeri brokratik kastn desteklemek anlamna gelirdi.166 Keza amaz dnya ve lke ltlerinde politika yapma veya sekt olarak kalma biimlerinde de ortaya kyordu. Bir lke apndaki demokratik mcadeleye verilen destein, ilen o lkede kapitalizme ve burjuvaziye yaramasndan, bir lke apnda artk sosyalist politika yaplamayaca, sosyalist politikann ancak dnya apnda yaplabilecei anlamna geliyordu.167 Ama politik mcadeleyi sosyalist bir hedefe ynelik olarak dnya apnda beyazl ortadan kaldrmak, ulusal snrlar ykmak talebine yneltmek ise, ilen lkeler apndaki politik mcadelelerin kalmak, bir propaganda mahlcii, bir sekt olarak kalmak demekti. Sekt olarak kalmamak iin, lke lsndeki demokratik mcadeleye katlmak ise, son durumada ilen kapitalizme ve burjuvaziye hizmet anlamna geliyordu. Bu amazdan nasl klabilirdi?
165 Krt halknn mcadelesinin baars da ilen Trkiyenin demokratiklemesi sonucunu douracandan son durumada, ilen Kapitalizme ve Burjuvaziye yaram olacakt. Bu nesnel sonucu en iyi gren caland ve tam da bu noktadan hareketle Trk burjuvazisini ve ezilenlerini ikna etmeye alyordu. Onun bu gerekilii sol ve sosyalistler tarafndan hi anlalmam ve amalardan vazgeme olarak grlmtr. Aslnda kendilerinin yapacaklarnn da nesnel neticesi farkl olmayacakt ama onlar bunu grecek ve aka ortaya koyacak drstlk ve cesarete sahip deildiler. 166 Trkiyede sosyalistlerin neredeyse hepsinin ulusalc olmas nceden grlm bu amazn sonucudur. Burjuvaziye veya Emperyalizme kar olma adna ilen Askeri brokratik oligarinin destei olmaktadrlar. 167 rnein 1997de info stanbulda bir tartmada yle yazyordum: En son sylenmesi gerekenleri en bata sylemek gerekirse: 1) Bugnn Trkiyesinde veya herhangi bir lkede, lke leinde sosyalist bir program ortaya koymak ve dolaysyla lke lekli sosyalist bir politika yapmak mmkn deildir. Sosyalist politika ancak evrensel lekte yaplabilir. 2) Ve bu sosyalist politika ancak bugnknden kkten farkl bir politika anlayyla yaplabilir. (D. Kkaydn, Hariten Gazeller) 295
Demir Kkaydn
Her eyden nce bu amazn aka koyulmas gerektiini savunuyordum.168 Kendi sosyalist hedeerimizi de aka koymann yan sra ve demokratik mcadeleye desteimizin sonularnn da aslnda son durumada kapitalizme ve burjuvaziye hizmet edeceini de aka koymann bu amaz nispeten ortadan kaldrabileceini dnyordum. nk her devrimde ve radikallemede bir de hesaplanamayacak bir moment vardr. Eer kkl bir demokratik devrime nclk edilebilse, sosyalist hedeer ve amazlar da batan aka sylenmi ve savunulmusa, pekl devrim bir lm parendesi daha atp, dnya apnda bir sosyalist programla ve baka bir uygarlk tasarsyla ortaya kabilirdi. Bu zayf da olsa bir olaslk olarak bulunuyordu. Ama btn bunlarn olabilmesi iin her eyden nce aka bu amazlar koymak gerekiyordu. Tabii bu demokratik hedeerin son durumada burjuvaziye ve kapitalizme hizmet etmesi ayn zamanda bu taleplerin burjuvazi ya da akll Trk milliyetileri tarafndan savunulabilecei anlamna da geliyordu. Yani sosyalist olarak savunulan btn demokratik talepler bir burjuvann, bir akll Trk milliyetisinin kar asndan da savunulabilirdi. Ve tam da byle olduu gsterilerek de bu amaz bir lde olsun alabilirdi. Bu dnceyle rnein Krt hareketini desteklemek iin zgr Politikaya yazdm yazlarda, sosyalistlerin savunduu btn demokratik taleplerin, bir Trk milliyetisi tarafndan da savunulabileceini gstermek iin, Bir Trk Milliyetisi Olarak alt balyla yazlar yazyor, sonra da
168 D. Kkaydn, Hariten Gazeller 1: Hamburga gelmi bir DP yneticisiyle konuuyordum bir defa. Ona da yukardaki sylediklerimi aa yukar ifade ettim. DPnin nesnel olarak zaln programn gerekletirmekten, ama bunu demokratik yollarla gerekletirmekten, dolaysyla gelimi emperyalist bir Trkiye yaratmaktan baka bir ey yapamayacan sylemitim. O ynetici de fazla zorlanmadan bir noktada bunu kabul etmiti. Bunun zerine, Niye DPliler hep sosyalizmi kurmaktan falan sz ediyorlar. Niye ezilenleri ve kendilerini kandryorlar. Byle sosyalist politika m olur? Sosyalist politikann z ezilenlere gerek durumu ve zorluklar anlatmak olmaldr; onlardaki yanl hayallerle mcadele etmek olmaldr. demitim. (...) Bunu sylediim arkada, Btn bunlar doru olabilir, ama halka byle eyler sylenir mi? Byle eyler sylenerek politika yaplabilir mi? demiti. 296
bir sosyalist olarak bizzat o yazlarda savunulan grleri eletiriyordum. Bylece amaz amann somut bir rneini vermeye alyordum.169 Bu aamada henz farkl ulusuluklarn; topraa dayanan ve tarihsiz, nispeten demokratik ulusuluklar ile bir dile, etniye, soya, tarihe dayanan gerici ulusuluklarn farkn gremiyordum. Demokratik bir devrimin ayn zamanda farkl bir ulusuluk tanm anlamna geleceini, yani ulusun tanmndan dili, dini, etniyi, tarihi karmak anlamna geleceini gremiyordum. Bunun nedeni ise, Marksizmin iindeki bir elikiydi. Demokratik bir cumhuriyet ile uluslarn Kaderini Tayin Hakknn farkl ulusuluk anlaylarna dayandn gremiyordum. Gremeyiimin nedeni MarksEngels-Lenin-Troki gibilerin bu elikiyi tamalar ve onlarda byle bir eliki olabileceini aklma bile getirmememdi. Onlarn zerimdeki muazzam manevi otoritesi nedeniyle bu elikiyi grmem ve zmem ok uzun zamanm alacakt. *** Marks-Engels, Lenin ve Trokinin denenmi manevi otoritesini tartma konusu yapmay aklmdan bile geirmediim iin elbette her sosyalist gibi Uluslarn Kendi Kaderini Tayin Hakkn savunuyor, somut olarak da Krt ulusunun kendi kaderini tayin hakk iin her trl destei sunuyordum. Ne var ki, bunu btn Trkiyedeki sosyalistlerden farkl olarak, tam da Marks, Engels, Leninin otantik kavrayna uygun olarak, bir ulus
169 Demir Kkaydn, lk Yaz: Schachnovelle: Evet, gereinde eletireceimiz grn en akll savunucusunu yaratmak gerekiyor. Bu biraz insann kendine kar satran oynamas gibi. Stefan Zweign Schachnovellediye bir roman vardr. (Sanrm Trkeye Bir Satran yksya da Satran adyla evrilmiti.) Bu romannda, Zweig, atld bir tecrit ortamnda kendine kar bir siyah bir de beyaz olarak satran oynayan, ama bu eliki altnda dayanlmaz ruhsal bir blnmeye urayan birini anlatr. Evet, biz de bir tr satran oynayacaz, bir siyah bir de beyaz olarak; bir Trk milliyetisi olarak ve bir sosyalist olarak. Baz yazlar bir Trk milliyetisinin baz yazlar bir sosyalistin bak asndan yazlacak. Bizi buna zorlayan tecrit koullar deil, elikinin varl bizi kendimize kar satran oynamaya zorluyor. O romanda sonu olan, bizde neden ve hareket noktas. Kendine kar satran, orada paralanmaya yol aarken, bizde bu paralanmay amann bir arac. Hareket noktasndaki bu paralanmay yaratan elikileri ise tarihin izledii yol dayatyor. nsanln kmazn pekitiren koullar Krtlere ve Trklere geici olanaklar sunuyor. 297
Demir Kkaydn
olup olmama balamnda deil, Demokratik bir cumhuriyette, devletin brokratik ve militer olmamas, demokratik bir rgtlenmeye dayanmas balamnda, zgr komnlerin birlii olarak rgtlenmenin kendiliinden bir sonucu olarak savunuyordum.170 Yani gerek bir demokratik cumhuriyet zgr komnlerin gnll birlii olacandan,171 ilen bir
170 Bu yaklama ilikin olarak Leninden iki rnek: Uluslarn Kaderini Tayin Hakk demokratik bir dzeni zorunlu klar, yle ki, bu dzende sadece genel olarak demokrasi ile yetinilemez, burada, zel olarak ayrlma sorununu demokratik olmayan yoldan zme balamak olanakl deildir. Proletarya, bir ulusun bir devlet snrlar iinde zorla tutulmasn olanaksz klan bir demokrasiden yanadr. Leninin ve uzun yllar benim anlamadm, byle bir demokrasinin, dile, dine, etniye, soya, kltre gre yaplm tanmna da dayanamayaca, dolaysyla uluslarn ayrlma hakkn savunmann, ulusu byle tanmlama hakk olduu anlamna geldiini grememekti. 171 rnein Engels, Erfurt Programnn Eletirisinde yle diyordu: Mutlak olarak kesin olan bir ey varsa, o da, partimizin ve ii snfnn, egemen duruma, ancak demokratik cumhuriyet ekli altnda gelebilecekleridir. Hatta, demokratik cumhuriyet, Byk Fransz Devrimi rneinin gsterdii gibi, proletarya diktatrlnn zgl biimidir de. (...) Demek ki, tek bir cumhuriyet. Ama, 1798de kurulmu olan imparatorluun imparatorsuz ekli olan bugnn Fransz Cumhuriyeti anlamnda deil. 1792den 1798e kadar her Fransz ili, her belediye, Amerikan modeline uygun olarak kendi tam zerk ynetimine sahip bulundu, bize de byle bir ey gerek. Byle bir zerklik nasl rgtlendirilebilir ve brokrasisiz nasl edilebilir, Amerika ve Birinci Fransz Cumhuriyeti, bunun nasl olacan bize gsterdi; Avustralya, Kanada ve teki ngiliz kolonileri de bugn bize bunu gstermektedirler. Byle bir eyalet ve belediye zerklii, rnein kantonun konfederasyona gre pek bamsz bulunduu, ama bu bamszln, ileye (Bezirk) ve belediyeye kar da olabildii svire federalizminden ok daha zgrdr. Kanton hkmetleri, ile mlki amirlerini (Bezirkesstatthalter) ve valileri tayin ederler; oysa ngilizce konuulan lkelerde byle bir ey yoktur, ve biz de, gelecekte, bunlardan, Prusyal il ve hkmet mavirlerinden olduu gibi (Landrat ve Regierungsrat) kendimizi kurtarmalyz. (...) Ama programa, her eye karn sokulmas mmkn olan ve hi deilse dolayl olarak syleme olanana sahip bulunmadmz eyin ifade edilmesine yarayabilen u istemdir: lin, ilenin ve belediyenin, halkn genel oyu ile seilmi grevliler tarafndan tam zerk olarak ynetimi. Devlet tarafndan tayin olunan btn yerel yk298
tek kyn bile ayrlma hakk olur, ayrlmak isteyen bir kyn bile ulus olduuna dair bir kant getirmesi gerekmez. Dolaysyla Demokratik bir Cumhuriyet ilen uluslarn kaderini tayin hakk anlamna da gelir.172 Bu yaklam, aslnda Erfurt program eletirisinde Engelsin yaklam veya Leninin yaklamnn173 ta kendisiydi ve Trkiyedeki ulusal sorun tartmalarnda, ulusal sorunun zmnn, hi ele alnmam ve anlal-
sek memurlarn ve il yksek memurlarnn (autorites) kaldrlmas. (F. Enfels, 1891 Sosyal Demokrat Program Tasarsnn Eletirisi,) Engelsin Lenin gibi elikisi, Almanyann ulusal birliinin gerekletirilmesinden sz etmesidir. Yani Almanlkla, dolaysyla dille veya soyla veya kltrle tanmlanan bir ulus varsaym vardr. Demokratik cumhuriyetin kendini byle tanmlamas bir eliki olur. Demokratik Cumhuriyet byle tanmlanmaya kar olmaldr. 172 Karl Marks, Fransada Sava: Komnn gelitirme zaman bulamad ksa bir ulusal rgtlenme taslanda, Komnn en kk krsal yerleme merkezlerinin bile siyasal biimi olaca (...) Her ilin krsal komnleri, ortak ilerini ilin ynetim merkezindeki bir delegeler meclisi aracyla ynetecek ve bu il meclisleri de Paristeki ulusal yetkililer kuruluna milletvekilleri gndereceklerdi; delegeler her an grevden geri alnabilir ve semenlerinin buyurucu yetki belgesi ile bal olacaklard. Bir merkezi hkmete gene de kalan, az sayda ama nemli grevler, geree aykrl biline biline sylendii gibi kaldrlmayacak, ama komnsel, baka bir deyile sk skya sorumlu grevliler tarafndan yrtleceklerdi. Ulusun birlii bozulmayacak, ama tersine, komnsel kurulu tarafndan rgtlenecekti. Lenin ve Engelste grlen yanl aynen Marksta da grlyor bu alntda olduu gibi. Ulusun birlii bozulmayacak diyor. Yani ulus Franszlarla veya Fransada yaayanlarla tanmlyor. Eer zgr komnlerin birlii ise, niye bir dili konuanlar ya da bir blgede yaayanlar ile snrlasn ki kendini bu cumhuriyet? Bu snrlamann kendisi, demokratik cumhuriyetin ulusu bir dil, etni, soy, tarih ile tanmlamamak gerektii ilkesiyle elimez mi? 173 rnek, Lenin, Devlet ve Devrim: Ama bu demokratik merkeziyetilii, Engels, hibir zaman, burjuva ve aralarnda anaristlerin de bulunduu kk-burjuva ideologlarn ona verdikleri brokratik anlamda anlamaz. Engels bakmndan, merkeziyetilik, komnler ve blgelerin devlet birliini tamamen kendi istekleriyle savunmalar kouluyla, her tr brokratizm ve her tr yukardan buyurmay sz gtrmez biimde ortadan kaldran geni bir yerel ynetsel zerklilii hi mi hi dlamaz. 299
Demir Kkaydn
mam bir boyutuydu. Bu bakmdan neredeyse btn Krt ve Trk solundan farkl ve otantik biimiyle klasik Marksist bir tutum iindeydim.174 Bu yaklama uygun olarak da, Krt Ulusal Hareketini bir yandan desteklerken, dier yandan da onlara bu yaklam bir strateji ve program olarak neriyordum. Bamszlk iin deil, Demokratik Bir Cumhuriyet iin mcadele ederseniz, Trkiyenin ezilenlerini de kazanabilir ve bylece ulusal baskya daha kolay son verebilirsiniz diyordum.175 Bu neri, Ulusal Kurtulu Hareketlerini de Yeni Sosyal Hareketler iinde grdm iin, Yeni Sosyal Hareketlerin potansiyelleri, snrlar, program ve stratejsine ilikin dersler ve karsamalar balamnda da bir anlama sahipti. Yeni sosyal hareketlerde devrimci ve sosyalist kanatlarn radikalleme ve hedeerini bytme eilimleri vard (rnein Amerikada siyahlar hareketi). Bu eilimlerde ifadesini bulan program ve stratejileri kendim de bizzat Gmenler hareketi iinde savunduum iin, Krt Hareketinin ii
174 D. Kkaydn, Krdistan Kurtuluunun Baz Sorunlar, Krdistan Pres, 18 `ubat 1987: Krt ve Trk solunda Kendi Kaderini Tayin Hakk, ancak ulus olunca sahip olunabilecek bir ey olarak anlalm ve Krtlerin bamsz devlet kurma hakkn savunmak iin hep Krtlerin bir ulus olduu kantlanmaya allmtr. (Burada kastl arptmalara imkan vermemek iin Krtlerin bir ulus olduunu aka belirtelim.) Ama sorunun bu ekilde koyuluu tersinden, ulus olmayan, tarihsel, cora, sosyolojik ya da psikolojik olarak kendine ulus olduuna dair bir sertika bulamayan bir topluluun ayrlma ve bamsz bir devlet kurma hakkndan sz edilemeyecei varsaymn ierir. Tartmay yeniden balatmak, ama bir st dzeyde balatmak ve ilerde ok gerici sonular douracak bu varsaymn yanlln gstermek iin, iddia ediyoruz ki: ayrlma hakk iin ulus, milliyet, vs. olmak gibi bir nkoul yoktur ve olmamaldr. Bu, Marks-Engels-Leninin Demokratik Cumhuriyeti ve Ayrlma Hakk anlaydr. Gerek demokratik cumhuriyette, isteyen ky, mahalle ya da blge halk, istedii takdirde derhal ayrlabilmeli ve bunu engelleyecek ne hukuki, ne idari bir mekanizma olmamaldr. 175 D. Kkaydn, Krdistan Pres, 1986: Krdistan sosyalistleri ve proletaryas, bamsz bir Krt devleti iin deil, ama Demokratik bir Cumhuriyet, bir tek kyn bile kendi kaderini tayin hakknn engellenemeyecei gerekten demokratik bir cumhuriyet iin savatklar takdirde, belki Krt burjuvazisini kaybedeceklerdir, ama ok daha byk gleri kazanacaklardr. Ulusal Kurtulu, bunun otomatik yan rn olacaktr. 300
ve yoksul kanadnn byle bir eilim iine gidebilme potansiyeli tad karsamas yaplabilirdi. Buradan da Krt Ulusal Hareketi iindeki bir proleter ve sosyalist kanadn byle bir program ve stratejiyi savunabileceini ve savunmas gerektiini dnyordum. Bu ayn zamanda egemen ulus sosyalist ve iilerinin de program ve stratejisi olmalyd. Dolaysyla bu nerilerim, Krt Ulusal Hareketi iinde bir sosyalist ve devrimci demokratik kanat oluturma ve onun program ve stratejisini oluturma abasnn bir paras olarak da grlebilirdi. Bu nedenle, calan yakalandnda, bir Demokratik Cumhuriyet projesi gelitirdiinde, calann ne yaptn herkesten daha iyi anlayacak durumdaydm. nk Demokratik Cumhuriyetin ulusal baskya son vermek anlamna geleceini zaten sylyordum. Bu deiimi, nerimin bilinsiz ve kendiliinden bir kabul ve yeni sosyal hareketlerin de daha radikal bir programa geebilecei ynndeki ngrmn ve nesnel eilimin bir gereklemesi olarak da gryordum. Ve bu projeyi, bu nedenle, bir ulusal hareketten bir sosyal harekete dn projesi olarak selamlyordum.176 Ne var ki, Marks, Engels, Leninin otantik hatasn da paylatmdan, yani demokratik cumhuriyetin dile, tarihe, kltre dayanan bir ulusuluk ve ulusla badaamayacan henz grmediimden, bunun bir ulusuluktan baka bir ulusulua gei olduunu ve bunlarn birbiriyle elitiini grmyordum.177 Ancak bir sre sonra, iki ulusuluu birbirinden ayrmaya baladm. O zaman calann dile getirdii eilimin bir ulusuluktan baka bir ulusulu176 D. Kkaydn, Abdullah calann yarglanmas ve Gelimeler: Belli uluslararas dengeler el vermedii srece, Krt ulusal hareketi sadece bamsz bir devlet iin savat takdirde baarya ulaamazd. Krt Ulusal hareketi, kendini ezen uluslarn ezilenleri iin de bir program gelitirdii, yani sadece Krtleri, kendini deil, kendini ezenlerin de ezilenlerini kurtarmaya kalkt takdirde; yani bir ulusal kurtulu hareketi olmaktan kp bir sosyal kurtulu hareketine dnt takdirde; yani bir salto mortale ile kendisi olmaktan kt takdirde baar kazanabilirdi. Krt hareketleri iinde, plebiyen yapsyla sadece PKK bugne kadar byle bir kendini ama potansiyeli ve emareleri gsterebiliyordu. 177 Elbette calann dile getirdii biimiyle Demokratik Cumhuriyetin bizim dediimizle tam bir akmas yoktu. Hem teorik kaynaklar yoktu, hem de bu talebi birok diplomatik ifade ve taktikler iinde ifade ediyordu. Ama bu ynde bir eilim tayordu. 301
Demir Kkaydn
a gei olarak formle edilebileceini de grdm.178 Bylece Demokratik Cumhuriyet ile Uluslarn Kaderlerini Tayin Hakknn aslnda farkl ulusuluk anlaylarnn ifadesi olduu, birbiriyle elitii ortaya kyordu. Bu da Marks, Engels, Lenin, Trokinin yani Marksizminin bu elikiyi tad anlamna geliyordu. Daha nce Demokratik Cumhuriyet ve Devletin rgtlenmesi balamnda ifade edilenleri, imdi aynen ulus paradigmas iinde, farkl ulusuluklar olarak da ifade etmek mmkn oluyordu.179 Ama bu ifadenin ne anlama geldii zerine daha derinliine dnlnce, bunun, daha nce Srekli Devrimin iki ayann da kopmas, dolaysyla Sreksiz Devrim biiminde ifade edilen eilimin, almas olduu da ortaya kyordu. Yani Srekli Devrim eilimi baka bir biimde tekrar ortaya kyordu. Bu da nce sz edilen amazlarn baka bir biimde almas anlamna geliyordu. *** ABDnin Orta Douyu igaliyle birlikte ortaya kan durumda, bir ulusuluktan (dile, dine, etniye, tarihe dayanan gerici ulusuluktan) dier ulusulua gei (Topraa dayanan ve gerici ulusuluun dayandklarna dayanmay reddeden nispeten daha demokratik ulusuluk) blge oligarilerine ve ABDye kar biricik strateji olarak ortaya kyordu.180 Zengin bir lkede, yeryz lsnde rk ayrmcl sisteminin devam anlamna gelecek byle bir Demokratik Ulusulua dayanan Demokratik Cumhuriyet, geri lkeler iin (Ortadou, Afrika, Gney Amerika) Emperyalist bl ve ynet politikasna kar blge halklarnn direniinin arac ilevi grebilirdi.
178 D. Kkaydn, Bir Deiimde Deiim, zgr Politika: kinci stratejik deiiklik, ulusun kltr, etni ve dile bal tanmndan hukuki bir tanmna geitir. Bu yazda bu ayrm yapmama ramen bu farkl ulusuluklar ayn ayarda ulusuluklar gibi ele alyordum hl, birincisinin ikincisine gre gerici karakterini tam ayrt edemiyordum. 179 rnein birok yaz arasnda ki Ulusuluk, ki Ulusuluk ve calann nerisi gibi balklar tayanlar zikredilebilir. 180 Ortadou in Demokrasi Manifesto bir anlamda bunu gstermek ve savunmak amacyla Komnist Manifestoya yknerek yazlm bir program ve strateji nerisidir. Bu manifesto, Byk Ortadou Projesi ve Sosyalist Strateji adl kitap iinde yer alyor ve aslnda ok nce bir dergi giriiminin k bildirgesi olarak yazlmt. 302
Bir demokratik karakterli devrim, kendini demokratik bir programla bile snrlasa, demokratik erevede, ulusu dil, din, etni, soy, tarih ile tanmlamay reddeden bir ulusuluk anlamna geleceinden, ABD ve blge lkelerinin gerici ulusuluuna kar, en azndan Ortadou lsnde bir yaylma ya da yok olma eilimi gsterirdi. Yani devrim kendini demokratik grevlerle snrlasa da, bir tr Srekli Devrim eilimi gstermesi demekti bu. Ne var ki bu Srekli Devrim, eskisi gibi, gerici ulusuluk erevesinde ulusu tanmlam bir lkede ekonomiye ynelik ve derinliine sosyalist dnmler biiminde deil; politikaya ynelik, yataylna demokratik bir ulusuluk ve cumhuriyet biiminde gerekleebilirdi. Bu aslnda Srekli Devrim dinamii ve perspektinin, gerici ulusuluun bumalarndan; sosyalist hareketin iine ilemi gerici milliyetilikten; Demokratik Cumhuriyet ve Uluslarn Kaderini Tayin Hakk elikisinden kurtulmas demekti. Ve bu kurtulu, yani Orta Dou gibi dnyann en stratejik enerji kaynaklarnn bulunduu bir yerde blge haklarn birletirip yaylma eilimi gsteren bir Demokratik Cumhuriyet, ayn zamanda emperyalist saldr ve mdahaleler karsnda kalr demekti. Bu durumda o da kendini savunmak iin, dnya apnda, tm snrlarn kaldrlmasn savunmaya yani uluslara ve ulusulua kar, tm dnyann siyahlarn birletirecek bir programa geebilirdi. Ve bu program ayn zamanda baka bir uygarlk tasarsyla birletirerek dnyann zengin uluslarnn geni kesimlerini de yanna ekebilirdi. Bylece Srekli Devrim perspekti, baka bir dzeyde ve biimde tekrar bir olaslk ve aktalite kazanyor; daha nce sz edilen dnya apnda ve lke apnda mcadelede ortaya kan, dorular vazeden bir sekt olarak kalma ve burjuvaziye ve kapitalizme hizmet etme amazlar, alabiliyordu. Yani Srekli Devrim perspekti ve olasl, ulus paradigmas iinde yeniden, gerici ulusulua kar demokratik ulusuluk ve demokratik ulusuluu da aarak, bir dnya cumhuriyeti biiminde ortaya kyordu. Bir Dnya Cumhuriyeti baka bir uygarlk deildi; aydnlanmann, burjuva uygarlnn, dnya proletaryas ve ezilenleri eliyle, tarihsel kazanmlarla ve ulusulukla mcadele iinde gelitirilmi ve derinletirilmi bir biimini savunmakt znde. Ve tam da bu karakteri nedeniyle btn Yeni Sosyal Hareketleri, yani ulusal, kltrel, dinsel, cinsel, rksal vb. ayrmclk ve basklara kar tm hareketleri birletirebilir ve ayn zamanda evre ve ABC sava felaketlerine kar bir dnya cumhuriyeti biiminde n koulu oluturabilirdi.
303
Demir Kkaydn
Eski anlayta, lkelerin sosyalist olmas, sonra bir dnya cumhuriyeti kurulabilecei gibi gizli bir varsaym varken, imdi, bir dnya cumhuriyetinin kurulmas ve uluslara kar mcadele sosyalist dnmlerin n koulu olarak ortaya kyordu. Yani Yeni Sosyal Hareketler, Baka bir Uygarlk Tasars, Srekli Devrim, Milliyetilik gibi sorunlarn hepsinin teorik ve kavramsal bir tutarllk iinde ve bir hamlede zld grlyordu. Gelecein sosyalist ve ii hareketinin program, strateji, rgt ve taktiklerinin teorik temeli de ortaya km oluyordu. Baka bir uygarlk, bu uygarln dayand zel ve politik ayrmnn ortadan kalkt noktada ortaya kabilirdi. zel politik ayrmnn ortadan kalkmas ise her eyden nce politik olann, yani devletin ortadan kalkmas, yani snfsz bir topluma gemek, bunun iin de meta retimine dayanan ekonomiden kullanm deerleri reten bir ekonomiye, herkese emei kadar diye bayraklarna yazm bir topluma gemek demekti. Ama bu sonuca ulamak ancak daha sonra o zamana kadar dayandm ulus teorilerinin eletirisi ve almas; btn bunlarn bir din ve styaplar teorisi iinde yeniden anlamlandrlmasyla mmkn olacakt. Bu da Marksizm iindeki aydnlanma kalntlarnn yataanla kaznmas, Tarihsel Maddeciliin bu kalntlardan arndrlarak yeniden formle edilmesinden baka bir ey deildi. Bu kalntlar ise ulus, din ve styaplar teorisinde (ya da teorisizliinde) younlam bulunuyordu. *** zellikle 80li yllardan sonra ngilterede yaplm ulus konusundaki nc aratrmalar olmasayd, hibir zaman bu sonular ortaya kmayabilirdi. Yaplan bu katklar eletirerek Tarihsel Maddeciliin kavram sistemi iine yerletirmek, yani bir Marksist styap, Din ve Ulus Teorisinin inas iin duvarc sicimleri ekmekti. Aydnlanmann Hmanist ve Ortadou dinlerinin insanlarn eitlii ve birbirine kar sorumluluu geleneklerine dayanan bir aile ortam ve evrede bydm ve egemen ulustan bir insan olup herhangi bir ulusal bask yaamadm iin, bir ulus krydm. Benim iin nemli olan insan olmakt, Trklk veya baka bir ulustan olmann hibir anlam yoktu. Ancak ok sonralar, kendimi bir ulustan hissetmesem de, kendi kabul ve hislerime ramen, Trk olduumu, Trkiyede egemen; Almanyada (veya Avrupada) ezilen ulustan (veya rktan) olduumu, Krtlerden ve Almanlardan rendim.
304
Daha batan, bilinsiz olarak ulusun znel bir kavranna dayanyordum. nsanlar kendilerini ne hissediyorlarsa odurlar diye dnyordum. Bu dnceme uygun olarak rnein Bir Krt arkada bana Krtlerin ezilen bir ulus olduunu kabul ediyor musun? diye sorduunda, Kendilerine Krt diyenler veya yle kabul edenler, Krtlerin ezilen bir ulus olduunu dnyorlarsa yledirler. diye cevap veriyordum. ayn ekilde Bir erkez ulusu olduunu kabul ediyor musun? diyen erkez arkadaa da Kendini erkez olarak kabul edenler erkezlerin bir ulus olduunu sylyorlarsa yledirler. diye cevap veriyordum. Ama cevaplarmn muhataplarm memnun etmediini de gryordum. Bir bakma memnundular, ezilen bir ulus veya ulus olduklarn hi sorunsuz kabul ediyordum. Bu tam da istedikleri cevapt. Ama dier yandan hi de memnun deillerdi. Ama neden? Ne ben ne de onlar bu uyumsuzluun ve memnuniyetsizliin nedenini anlayamyorduk. Memnuniyetsizliin nedeni aslnda farkl ulus ve ulusuluk tanmlarndayd. Ama bunu ok sonra anlayabilecektim. Zaten tam da burada farkl ulusuluklarn sz konusu olduunu grememem nedeniyle, bu bilinsizce dile gelmi znel ulusuluk anlaynn, Marksizme egemen ulusuluk kavrayndan da farkl olduumu da grememitim. Bu nedenle de Uluslarn Kaderini Tayin Hakknn Demokratik Cumhuriyet ile elitiini uzun yllar anlayamamtm. Bu znel ulus ve ulusuluk kavray, seksenlerin ikinci yarsnda modern ulus ve ulusuluk teorileriyle karlatmda, onlar kendiliinden ve cokuyla benimsememin de temelini oluturacakt. Ulus ve ulusuluk konusuyla teorik olarak ilk younlamaya balamam Krt hareketinden ve dnyann siyah ve beyaz blnml sorunlarndan da nce rklk balamnda olmutu. Hamburg, Berlinle birlikte, sadece Gmenler Hareketi iindeki radikallemenin iki merkezinden biri deildi. ayn zamanda seksenli yllarda, Amerika, ngiltere ve Fransann olduka gerisinden gelen Almanyadaki rklk zerine teorik aratrma ve tartmalarn en nemli merkezlerinden biriydi ve belki de birincisiydi.181 Ayrca Almanya apnda da gmenler arasnda canl bir tartma ortam bulunuyordu.
181 Bu dnemde Hamburgta dnyadaki rklk zerine yazm neredeyse btn dnr ve yazarlarn katld ok byk bir konferans yaplmt. Yine bu konferansn hazrl balamnda, Stuart Hall, Robert Miles, A. Sivanandan Hamburga gelmi ve konferanslar vermilerdi. 305
Demir Kkaydn
te bu rklk tartmalar balamnda, Almanyann tarihiyle de ok zel bir ilikisi olan rkln ok zgl bir biimi olan anti-semitizm ve rklkla yakn akraba olan milliyetilik de rklkla balar, ortaklklar ve ayrlklar balamnda srekli gndemde bulunuyordu. Ben de bu evre ve tartmalarla yakn iliki iindeydim. Dier yandan, yine bu ortam iinde, rklk, milliyetilik ve antisemitizm zerine literatr okuyup tartan bir grubun almalarna da katlyordum.182 Bu almalar balamnda daha seksenli yllarn ikinci yarsnda, seksenlerin balarnda ngilterede bir Kopernik devrimiyle adeta bir yeniden dou yaayan ulusuluk zerine literatrle, zellikle Benedict Andersonun Almancaya Ulusun cad diye evrilen Hayali Cemaatleri araclyla, tanma olana olmutu. Ayrca rklk balamnda, rklarn da hayali cemaatler olduu ynl grlerle karlamtm. B. Andersonun yaklam daha ilk anda beni kendisine ekmiti. Bunda kendiliinden var olan milliyetilik anlayma uygunluk kadar, Kvlcml ve Bat Marksizminin birbirini bilinsizce tamamlad tarzndaki grmn yeni bir deliliyle kar karya olduunu sezmemin de bir etkisi vard. Bylece daha nce uyumluluu ve birbirini tamamlad sonucuna ulatm Marksizmin heretik geleneklerinin yeni ulus ve ulusuluk teorileriyle de uyumlu olduu ve birbirini tamamlad gibi nes bir sonu ortaya kyordu. rnein, B. Anderson bizzat kendisi Walter Benjamine borcunu dile getiriyor183 ve bir bakma bu borcun bir nianesi olarak kitabnn iinde Tarih melei diye bir blm bulunuyordu. Ben de B. Andersonun Aydnlar ve Yaz ile ulusun hayal edilmesi arasndaki anlattklarnn, Kvlcmlnn Tarih Teziyle uyum iinde in, Hint uygarlklarnn neden ulusulua bak (erbetli) kaldn, hatta neden rann iilie dayanan bir ulus tanmna gittiini ve Klasik Ortadou Akdeniz uygarlk alannn neden para para olduunu aklamakta kullanlabileceini gryordum. ekillere dayanan bir yaz ve kast sistemi in ve Hinti erbetli klyordu. Kastlamaya olanak tanmayan barbar aknlar ve seslere dayanan alfabe182 Bu grupta Trkiyeli Taner Akam, Almanyal Michael Bttcher ve srailli Yaron Matras vard. Ben de sonra bu grubun almalarna katlmtm. 183 Benedict Andarson, Hayali Cemaatler: Okurlarn da kolayca grebilecei gibi, milliyetilik hakkndaki dncelerim Erich Auerbach, Walter Benjamin ve Victor Turnerin yazlarndan derinden etkilendi. 306
ler de Ortadou Akdeniz alannn ulusuluk tarafndan kurt dalm srye dnmesini kolayca aklyordu.184 Kvlcmlnn antik tarihin gidiine ilikin akladklar ve kavramlaryla B. Andersonun uluslarn oluumuna ilikin akladklar ve kavramlar, birbirlerinden habersizce gelitirilmi olmalarna ramen, ak bir uyum iindeydi. Ne var ki bu dnemde, yani seksenli yllarda, eitli vesilelerle dnsem de, milletler ve milliyetilik teorisi yine de teorik almalarmn merkezinde bulunmuyordu. Merkezde dnyann blnml, baka bir uygarlk gibi sorunlar bulunuyordu.185 Daha sonra doksanlarn ortalarna doru Sosyalizmin Sorunlar dergisini karmaya balayp da ikinci saysnn arlkl konusunu Irklk ve Milliyetilik olarak setiimizde, konuya tekrar youn olarak yneldim ve bu dnemde Ernest Gellnerin teorisiyle karlatm. Bu bir adm daha atmam ve milletlerin, sadece bir cemaat deil, politik bir cemaat olduunu daha iyi kavramam salyordu. Gellnerin milliyetilik iin sylediklerinin hepsinin aynen Enter nasyonalizm iin de geerli olduu grlyordu. Bylece Enternasyonalizmin de milliyetilik olduu dolaysyla Enternasyonalizmin knn milliyetiliin knn kendi ztt biiminde grn olduu da ortaya kyordu.186 Ama esas nemli olan, Gellnerin milliyetilik tanmndan hareketle, ulusal sorunla ilikili olarak, o zamana kadar sosyalistlerin bu konuda sylediklerinden ok farkl programatik bir sonuca ulamamd. Madem ki milliyetilik politik birim ile ulusal birimin akmas ilkesiydi, sosyalistlerin program da, ulusal olann da zel olmas, politik olmaktan karlmas olarak, otomatikman buradan ortaya kyordu. Bu da aslnda yeryz lsndeki apartheida kar hem somut bir program oluyor, hem de uluslarn kaderini tayin hakk programnn znde milliyeti ve yanl olduunu gsteriyordu.
184 Bu aklamay daha sonra zgr Politikaya yazdm ilk yazlarda kullandm. rnein, Byk Uygarlklar, Ortadou ve Milliyetilik, zgr Politika, Kasm 2000. 185 1990larn banda zgr Gndeme yazdm yazlarda bu ok aka grlebilir. Ke yazlarmdan biri ulusulukla (Milliyetiliin Sonu), ikisi siyah-beyaz blnmesiyle (Gezegen apnda Apartheit, Eski Kavramlar ve Yeni Dnya Dzeni), ikisi baka bir uygarlk sorunuyla (Hayat Hzl Gideni Cezalandracaktr, Turizme Kar) ilgilidir. 186 D. Kkaydn, Enternasyonalizmin Sonu Ulus, Ulusuluk, Enternasyonalizm zerine Aykr Dnceler, Sosyalizmin Sorunlar, Say. 2. 307
Demir Kkaydn
Ama burada, ulusal olan hl dille, dinle, tarihle tanmlanm bir ulusuluun tanm olarak anlyordum ve ulusuluklarn farkn gremiyordum. Daha sonra ABDnin Iraka girii ve oradaki projesine kar, somut politik program ve bir cevap ararken, bir tarihe, dile, dine, soya dayanmayan daha demokratik bir ulusulukla, bunlara dayanan bir ulusuluun gerici ve blge oligarileri ve ABDnin planlaryla uyumlu niteliini grecektim. Bunun amazlar ama yolundaki sonularna yukarda deinilmiti. *** Bu balamda, Krt hareketi iinde, calann Demokratik Ulusulua yatkn ve yakn ulusuluu karsnda ABDnin Iraka mdahalesiyle Trkiyedeki Krt hareketi iinde de giderek glenen gerici ulusulua kar mcadele etmek ve Krt hareketinin Demokratik kanadna destek verebilmek iin, . Beikinin grlerini eletiren bir yaz yazmaya baladm. Yaz, Beikinin Aleviler iin yazdklarndan hareketle onun grlerinin demokratik olmayan niteliini kantlyor ve ulusuluk anlaynn da aynen dine yaklam gibi gerici bir karakterde, ters yz olmu bir Kemalizm olduunu gsteriyordu. Buraya kadaryla eletiri aslnda demokratik yani burjuva adan bir eletiriydi. Ve eletirin esas konusu din idi. Peki, bu eletirinin sosyalist biimi ne olabilirdi? Bunun iin de Beikinin din tanmnn sosyolojik bir kavram olarak eletirisine girince, birden bire, btn din tanmlarnn burjuva toplumunun dayand tanmlar olduu, sosyolojik tanmlar olmad ortaya kyordu. Peki, din neydi? Tam da dini bir inan olarak tanmlamak bir din deil miydi? Dinin inan olarak tanmlamak ile bu politik ve zel ayrm bizzat bu toplumun dini, yani styapsyd. Bylece bir din teorisi olmad, styap teorisi olmamasnn bir din teorisi olmamasnn bir grnm olduu; ulus ve ulusuluk konusundaki teorik zayn kkeninde de bunun bulunduu; aslnda Gellnerin tanmnn da burjuva toplumunun dininin kavramlarna dayand gibi, alt st edici sonular birbiri pei sra ortaya kyordu. Ama bu alt st edici grlere ulamak ve sramay yapabilmek; Gellnerin kavramlarnn da son durumada, burjuva uygarlnn dayand ayrma (zel ve politik ayrm) dayandn grmek; Kltr ve Din kavramlarna ilikin olarak daha nce kat edilmi yollarla mmkn olabilmiti. ***
308
Elbette din konusunda en ok yazm bir Marksistin, Kvlcmlnn geleneinden geldiim iin, sosyalist harekette yaygn aydnlanmac din anlaylarna ok uzaktm. Ayrca Trokist gelenek (rnein, Michael Lwy) ve Bat Marksizmi gelenei (rnein, Ernest Bloch) de din konusunda Kvlcml gibi, dini afyon veya sama inanlar olarak gren burjuva ve vlger Marksist anlaylara ok uzaktlar. Ve zaten bu yaknlk, bu gelenein uyumunun ve klasik Marksist gelenein devrimci ve eletirel geleneinin srdrmelerinin bir kant ve somut bir grnmyd Dolaysyla gerek ileri kapitalist lkelerdeki tanrsz dinlere yneliler (Baghwan, Esoterik, Budizm, vb.); gerek kurtulu teolojisi, gerek politik slam ciddi bir teorik sorun oluturmuyor ve klasik Marksist din kavramlaryla (kalpsiz dnyann kalbi, tepki, siyasi parti, sosyal hareketin bayra, vb.) aklanabilir grlyordu. zellikle politik slam nce ran Devrimi ile daha sonra da AKP iktidar ve 11 Eyllde ifadesini bulan eitli biimlerde gndeme geliyordu. Ben bu hareketlerin hepsini modern ve modernist hareketler olarak gryordum. Bunlarn Bat ve Aydnlanmaya kar olmak adna ortaya kmalarna ramen, yle olmadklarn, politik slama kar ideolojik mcadelenin aslnda aydnlanmacla kar mcadeleden getiini yazyordum ve bu yaklamlarmla allm btn yaklamlardan farklydm.187 Dinin iki biimini birbirinden ayryordum. Bir yanda inan olarak bir yanda da politik ve sosyal hareket, bir ideoloji olarak din. Ama bunlarn modern toplumdaki iki farkl din kavramna dayandn grmyor; bilin187 D. Kkaydn, Din ve Milliyet, Kasm 2000, zgr Politika: Politik slam, modern ve modernist bir partidir. Onlara kar ideolojik mcadele, Aydnlanmann argmanlaryla deil, aksine, szde kar ktklar aydnlanma ve modernizm projesini (ki buna Hristiyanlk ya da Bat diyorlar) baka bir sylemle yeniden rettikleri asndan kar klabilir. Politik slam ile ideolojik mcadele Aydnlanmann argmanlaryla deil, aydnlanmann eletirisiyle yaplabilir. Bunu grmeyen ve yapmayan sosyalistler, ilen sorunu Kemalistler ve Genelkurmay gibi grm olurlar. Aydnlanmann eletirisi olmadan, modern politik slama kar ideolojik mcadele yrtlemez. Aydnlanmann eletirisi ise, gnn moda post modernizmi noktalarndan deil, onu iinde tayp aan Marksizm asndan, zellikle Frankfurt Okulu ya da Eletirel Teori olarak tanmlanan, aydnlanmann krbarsaklarndan kurtulmu Marksizm asndan yaplabilir. Politik slama kar aydnlanmann ufkunu aamam bir Marksizm, Kemalizmin kuyruuna taklmaktan baka bir yere varmaz. 309
Demir Kkaydn
sizce, kapitalizm ncesi toplumlarda da dinin bu iki biimde var olduunu varsaymna dayanyordum. Dolaysyla tpk ulus konusunda olduu gibi din konusunda da, yaygn Marksist anlaylardan ok farkl ve ileri bir noktada olmama ramen, burjuva uygarlnn din ve ulus tanmnn snrlar iinde dndn gremiyordum. *** Kltr kavram ile uygarlk ile ztlk iinde, insann doaya katt her ey anlamnda veya kltrsz bir toplum olamayaca nermesiyle Engels ve Kvlcml araclyla ok nceden karlam ve yle kabul etmitim. Ne var ki kltr ok baka anlamlarda da karmza kyordu sosyalist literatrde. rnein Lenin ve Trokide devrim sonrasndaki tartmalarda, proleter kltre kar Leninin hele nce Kltrl tccarlar olalm ifadelerinde yansyan, genel okur-yazarlk gibi modern toplumun gerektirdii nitelikler balamnda bir Kltr kavram vard. Daha nceki Kltrel zerklik tartmalarnda Lenin, Kltr kavramnn iinde ideolojik olann da bulunduu ve ayrlamayaca noktasndan, kltrel zerkliin ilen ideolojik zerklik gibi bir anlama gelecei ve egemen snfn karlarna hizmet edecei gerekesiyle Kltrel zerklie kar kmt. Burada rnein kltr kavram politik ve ideolojik olan da kapsyordu Seksenli yllardan itibaren ok kltrllk gibi bir program ve srekli olarak kimlik ve kltr zerine tartmalar grlyordu. Ama artk bu program ve tartmalarda kltr, ok zel bir anlamda, politik olmayan bir anlama sahipti. ok kltrllk slogan, kltr kategorisine giren eylerin politik olmamas gerektii veya politik olmayan eylerin kltr kavram iine girdii varsaymna dayanyordu. Kltr kavramnn bu ok zel kullanm ve anlamn ortaya kararak, aslnda ok kltrlln, belli bir kltr kavram ve tanmnn diktatrl anlamna geldii sonucuna ok nceleri ulamtm.188 Yani Kltr
188 D. Kkaydn, Gelecei ve Gemii Kurtarmak, Kasm 1998: ok kltrllk bir aldatmacadr, daha dorusu, Bat uygarlnn kendi kltr anlayn, tanmn, dier kltrlere dayatmasdr. Dier kltrlerin kltr anlaylarnn ve tanmlarnn bask altna alnmasdr. Kltrel olan bu tanmda, siyasi anlam olmayandr. Yemektir rnein, giyimdir, gnlk hayata ilikin kimi alkanlklardr, konutuunuz dildir. Ama biri kp, benim kltrmde devlet yok, benim kltrmde bir ulustan olmak diye bir kavram yok, benim kltrmde saniyeler dakikalar yok, benim kltrmde zel mlkiyet yok, 310
kavram, ok Kltrllk balamnda, sosyolojik deil, hukuki bir kavram olarak kullanlyordu. Kltr kavramnn bu zelliini grmek din kavramnn da ayn durumda olduunu grmeyi kolaylatryordu ve bunun iin sadece kk bir adm atmak yeterdi. Dinin de ayn muameleye uradn gryordum ama bu ayrmn kendisinin modern toplumun dini olduunu gremiyordum.189 Modern toplumun dinini, ulusal olann politik olana gre tanmlanmas olarak, yani ulusuluk olarak tanmlyordum.190 Kapitalizm ncesindeki dini de modern toplumdaki gibi bir inan olarak grdmden, modern toplumun dinini de politik olan ulusal olana gre tanmlamak olarak grdmden, yani hem modern toplumun hem de nceki toplumlarn dinini bu modern toplumun dininin kavramlaryla kavradmdan, kenarna kadar varm olmama ramen Dinin tmyle styap olduu sonucuna uzun yllar varamayacaktm. *** Ama btn bu ulus, kltr, din kavramlarnda yaplan ilerlemeler ve bunlarn da birbiriyle, klasik Marksizmle ve daha sonraki katklarla uyumlu olmas sonucu, aslnda meyve dalnda oktan olmu, dmek iin kk bir zek esintisi bekler durumdayd.
benim kltrmde polis yok, benim kltrmde mahkemeler yok diyemez. Bunlar dedii an, ok kltrllk efsanesi biter, syleyen soluu caza evinde ya da tmarhanede alr. ok kltrllk, ulus ilkesine dayanan devletleri kurtarmak iin karlm, Bat uygarlnn kltr anlaynn diktatrldr. 189 Age.: Avrupa uygarlnn kltr karsndaki tutumu, dinler karsndaki tutumuna benzer. Bu uygarlkta din, kiinin bir vicdan ve inan sorunu olarak tanmlanm ve en ideal biimlerinde tmyle politik alann dna itilmitir. Ama bu aslnda, dier dinlerin din anlaylar zerinde bir diktatrlktr. rnein sradan halk slam deil, politik slam ya da eriatn tanmlad slam, tpk ulusuluun, siyasal birimle ulusal birimin akmasn n grmesi gibi, siyasal birimle din biriminin akmasn n grr 190 Age.: Madem ki Bat uygarl, dini ve kltr yle tanmlyor ve politik alann dna itiyor, ona da bu uygarln dini olan ulus ilkesine ve ulusulua niye ayn ceza verilmesin? Bat uygarlnn ufkunun tesinde baka bir uygarln hayali, ie, bat uygarlnn dini olan ulus ilkesinden balamak zorunda deil mi? 311
Demir Kkaydn
te yandan, bu kavramlar ayn zamanda somut politik mcadelenin en can alc sorunlaryla da dorudan balantlyd. Yani pratik ve sosyal ihtiyalar da ortadayd ve srekli basksn hissettiriyordu. Bu birikim, olgunlamlk ve koullarn yaratt bask, zm adeta zorluyordu; ne var ki yine de zm ok karmak bir yoldan geldi. nk zihnin derin balantlar bulmas ve kurmas ok karmak bir sretir. En tipik rnek benzoln formlnn ryada bulunmasdr. Orhan Pamukun Benim Adm Krmz adl romannda, minyatr sanatnda perspektif bulunmamasn, Tanrnn bakyla; Rnesans sonras Bat resimdeki perspekti, insann bakyla aklamas, en din d grnen resmin ve en din d grnen konularn bile dinin iinde olduu ve anlalabileceine ilikin bir kri, bir anlay, bir sezii kafama yerletirmiti. Bu balant, roman ile bireyin ortaya k arasndaki iliki ile de uyum iinde olduundan, dinle en ilgisiz gibi grnen bir edebi formun, romann bile din erevesinde anlalabilecei gibi bir sonuca yol aabiliyordu. Sanrm bu gibi sorunlarn ve dncelerin katalizatrl ile de, Din nedir? diye sorup dinin sosyolojik bir tanmn aradmda, dinin tmyle styap olduu karsamas ortaya kabildi. *** Elbette yeni bir kir ortaya ktnda, henz iinden kt dnyann kalntlarn, gbek balarn zerinde tar. Bu gbek balarndan kurtulup ayaklar zerinde durmas iin belli bir zaman ve sre gerekir. te yandan, bir teorinin btn sonular ilk anda kavranamaz. rnein Genel Rlativite veya Kuantum teorileri ilk ortaya atldnda, bilinen ve aklanamayan, Merkrn gn berisi veya n dalga ve parack zellikleri gibi olaylara zm bulunmaya allyordu. Ama o teorinin o zamana kadar varl tasavvur bile edilemeyen grngleri tasavvur etmeyi ve var olabileceklerini ngrmeyi mmkn kld sonra ortaya kar. rnein kara delikler veya tnel etkileri veya virtel olarak ortaya kan ve kendini yok eden paracklar vb. bu teorilerden daha sonra ulalan; teorinin ilk ortaya koyuluunda akla bile gelmeyen sonulardr. Dinin tmyle styap olduu; styapnn analizinin dinin analizi olmak zorunda olduu nermeleri de byledir. Buna Alevilik balamnda bir tartma iinde varmtk. Ama bunun ayn zamanda ulus ve ulusuluk sorununu zdn de grmtk. Ama devrim, tarih, program, strateji gibi konularda o zamana kadar tasavvur bile edilemeyen sonulara yol at sonra grlebilecektir.
312
rnein, bu teori, bilginin ve toplumsal hayatn baka alanlarna uygulannca bugn bilgimizin dayand btn kavramlarn batan aa deimesi gerektii, hepsinin modern toplumun dininin kavramlar olduu ortaya kmaktadr. yle ki bizzat Tarihsel Maddecilii ifade ederken kullanlan kavramlarn bile (birey, insan, toplum gibi kavramlarda bunlar gstermeyi denedik rnein) byle olduu grlmektedir. Bunun felsefeden bilime; sanat trlerinden gnlk yaama kadar tm alanlar kapsayaca kesindir. rnein, din tmyle toplumun styaps olduundan, dinin dnda hibir ey olamayacana gre, felsefe ve bilim kavramnn kendisinin de bu dinin kavramlar olduu ortaya kmaktadr. Yani dinsel olmad iddiasndaki btn kavramlar dinseldir ve imdi bilginin grevi dinsel olmadn syleyen ve dine kar ekillenmi kavramlarn dinsel olduunu gstermektir. Ama sadece bu kadar deil, bu gsterme iinin kendisinin de baka bir dinin ifadesi olduunu da gstermektir. Ama bu da sosyalizmin bir din olmas gerektii ve aslnda sadece yle olabilecei anlamna gelmektedir. imdiye kadar sosyalizm diye bildiimiz hareket ve devrimlerin bu dinin iindeki muhalif hareketler olduu ortaya kmaktadr. Sonular gerekten alt st edicidir ve bilinen btn ereveleri paralamaktadr. Yine rnein, yllarm alm olan baka bir uygarln programlatrlmas ve taslaklatrlmas sorunu da dinin bu tanm balamnda kolayca zlmektedir. Modern toplumun dininin eletirisi, onun kavramlarnn eletirisidir. O kavramlarn bir dinin kavramlar olduunu gstermektir. Ama bizzat bu eylemin kendisi de baka bir dinin, yani styapnn, dolaysyla baka bir uygarln taslaklatrlmasndan ve adm adm kurulmasndan baka nedir ki? zetle dinin tmyle styap olduu; styapnn analizi veya eletirisinin dinin analizi veya eletirisi olaca nermesinin muazzam alt st edici sonular bulunmaktadr ve imdiye kadarki btn tarih, toplum, devrim, mcadele, politika anlaylarn, hasl bildiimiz her eyi yeniden gzden geirmeyi, yeniden kurmay gerektirmektedir. te bu kitaptaki yazlar bu yeni yaklamn ilk ortaya knn bir protokol olduu kadar bu nceden hi akla gelmeyen sonularn kimilerinin ilk kez ortaya koyuluuna bir balangtr. *** Bu nsz yazmaya baladmzda, din-styap-ulus teorisinin Tersinden Kemalizmde yaynlanm ilk formlasyonu ve sonra Kxzde yaplm
313
Demir Kkaydn
kimi ilk aklama ve gelitirme denemelerini toplu olarak okuyucuya sunmay hedeiyorduk. Ne var ki, nsz yazarken, baka yazarlarla birlikte yaplacak Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan balkl baka bir derleme iin, benden bir yaz istenmiti. Bunun zerine nsz yazmaya ara verip, din ve ulus teorisini ve sonularn basit ve anlalr biimde aklayan bir yaz yazmaya altm. Bunun sonucu Sosyalizmin Milliyetilikle mtihan Marksizm, Milletler ve Milliyetilik oldu. Ne var ki, bu yaznn eitli yazarlardan yaplacak o derlemeye uygun olmayaca grlnce, bu yazy, ortaya konan teorinin ve sonularnn derli toplu bir sunuu olarak, kk deiikliklerle bu derlemenin en bana aldk. Bylece kitap ilk planlanan biimine gre biraz daha geniledi ve geliti. Bu yaz, bu nszde nasl olutuu anlatlan din-styap ve ulus teorisinin, somut tarihsel sapmalardan arnm mantki bir sunumu olarak grlebilir. Bu anlamda bu nszn bir devamdr da. Bu kitap ciltlik Marksizmi Savunmak ve Gelitirmek balkl bir kitabn, birinci cildi olarak planland. Marksizmin Marksist Eletirisi balkl bu ilk ciltin esas konusu, Marksist din ve ulus teorileri ve bunlarn eletirel gelitirilmesini kapsamaktadr. Bu da esas olarak Sosyalizmin Milliyetilikle mtihanMarksizm, Milletler ve Milliyetilik balkl yazda yaplmaktadr. Bu yaznn ardnda yer alan, Tersinden Kemalizmde din ve ulus teorilerinin ilk kez formle edildii blmler ve sonra Kxzde yaynlanm teorinin kimi sonularnn aratrlmas ve aklanmas ile ilgili yazlar bir bakma Sosyalizmin Milliyetilikle mtihanMarksizm, Milletler ve Milliyetilik balkl yaznn dip notlar, kaynaklar ve belgeleri gibi de okunabilir. Dier iki cilt ise, Sosyalizmin ve Sosyalist Hareketin Sorunlar zerine Yazlar ve Trkiyenin Aydn ve Sosyalistleriyle Polemikler balklarn tayacaklardr. Onlar ise, bu nszde anlatlan evrimin dip notlar, kaynaklar ve belgeleri gibi okunabilir. Yani bu durumda, ciltlik tm kitap aslnda bu nszn, yani Tarihsel Maddeciliin evriminin belgeleri ve aklamalar olarak okunabilir. Ama te yandan bu Tarihsel Maddeciliin Tarihine Katk alt baln tayan nsz de, o evrimin, belgelerin ve aklamalarn nsz olarak da okunabilir. Kitabn konusu Marksizmi Savunmak ve Gelitirmektir. Bu cildin konusu, Marksizmin Marksist bir Eletirisidir.
314
Bu nszn konusu da bunlardan baka bir ey deildir. Bu uzun nsz balkl yazya ramen bu kitabn bir nsz yoktur. nsz kitabn kendisidir. Simurg, kendisini arayan kularn ta kendisiydi. 28 ubat 2007, aramba
315
Demir Kkaydn
316
WASP Olmak!
Sayn Teri, Size o ksa notta kendimden de WASP[*] olarak sz etmemi yanl anlamsnz. Ayrca onu ksa notta yazmamn nedeni gzden karmak deildir. Ortada sizin bir yanl anlamanz vard, ben Amerikadaki ile paralellik kurarak Trkiyedeki egemen bir grubu belirtmek iin WASP kullanmtm. Siz bunun paralellik olduunu deil de gerek anlamda kullandm sanmtnz. Bu basit yanl anlamay dzeltmek iin yle geer ayak ksa bir not yazmakla yetinmitim. Kendimden WASP olarak sz etmemin nedeni de, benim gibi WASP olanlarn WASPln varln inkar etmeleri ve gizlemeleridir. Ben bir WASP olarak, WASPlara ihanet ettiimi vurgulamak iin, ben de bir WASPm dedim. Trkiyede politika yapan biri iin, burjuvazinin bu rgtlenme mekanizmalarn bilmek nemlidir. Daha dorusu ben bir WASPm derken bir WASP kkenli olduumu belirtmek istemitim. Bu forumda yllar nce bu sorunlar tartld iin ayrca aklama gerei duymamtm. *** Size biraz bu WASP meselesinin benim kafamdaki hikayesini anlataym. Sanrm o zaman yanl anlama daha kolay giderilir.
WASP White, Anglo-Saxon, Protestant: Amerika Birleik Devletlerinde stn beyazlar tarif eden ksaltma: Beyaz, Anglo Sakson (Kuzey Avrupa kkenli) , Protestan.
[*]
317
Demir Kkaydn
Henz gen bir devrimciyken, eski komnistlerden biriyle konuuyordum. Bana Sen nerelisin dedi. Somalym dedim. Yok, onu kastetmedim, slalen nereden gelme dedi. Rumeliden dedim. Deniz (Gezmi) ile arkada olduumuzu biliyordu. Peki, Deniz nereden? diye sordu. Galiba Erzurumlu dedim. Sevinle, Tamam, bu i bu topraklarda tutmu. lk defa Rumelili olmayan biri bu ite ne km dedi. Sonra da bana uzun uzun, Trkiyede sada da solda da btn nde gelen insanlarn Rumelili olduunu ya da kklerinin oralara dayandn; Rumelinin Osmanlnn en gelimi blgesi olduu iin byle olduunu; ilk kez bu ilerin Anadoluda yaylmaya baladn falan anlatt. Ben o zamanlar buna yle fazla nem vermedim. Okuduum kitaplarn hemen hemen hi birinde byle eylerden sz edildiini duymamtm. nsanlarn kkenlerinin benim iin hibir nemi yoktu, benim iin nemli olan kirler ve snfsal konumdu. *** Daha sonra smet Demir ile ii rgtlenmelerine baladmzda, onun insanlara nereli olduklarn, kimlerden olduklarn sorup, o insanlar hakknda bir kitap yazacak kadar bilgi sahibi oluverdiini grdm. Kendisi de, eitli blgelerin insanlarna ne kadar gvenilebilecei hakknda, bu insanlarn genel eilimleri hakknda bana bir sr eyler anlatyordu. Bunlarn kitaplarda yazmadn da ekleyerek. *** Bu uyarlardan sonra bir kez de eyh Bedrettinin hayatn aratrrken, onun gittii Deli Ormanlara, yllar nce Karadeniz zerinden Sar Saltuklarn gelmi olduu gibi bir olguya rastlaynca, bunun bir rastlant olamayaca, Bedrettinin oraya bilinli olarak, daha nceden gbreli toprak olduu iin gitmi olduunu dndm ve bu dnce beni, Trkiyedeki insanlarn kkenleri ve toplumsal konumlar arasndaki ilikiler sorununu daha derinden dnmeye itti. Btn vekayinameleri (kronikler), anlar, etrafmda olup bitenleri, biraz da bu adan okuyup gzlemlemeye baladm. Ortaya ok ilgin bir manzara kyordu. rnein, Balkan ve Kafkas muhacirleri, Trkiyedeki devlet sisteminin rgtlenmesinde ok ilgin bir durumdayd. Tabiri caiz ise, devlet rgtlenmesinin banda Balkanl WASPlar daha altlarnda rnein erkezler etkiliydi. Tekilat Mahsusa ve MT her zaman bir bakma erkez tekilat olmulardr. erkezler bir yere ii olarak alndklarnda genellikle bedensel olmayan ilere alnrlar vb., vb.,.
318
Bu Kafkas ve Balkanlardan kovulmu, Osmanl tarafndan kendilerine yer, yurt verilmi insanlar, Devlet rgtlenmesinin sert ekirdei idiler. Bunlara, Ermeni Katliamlarnda ele geirilen mallar, Mbadeledeki yamalar falan da eklenince, Trkiyedeki sistemin rgtlenme mekanizmalar daha iyi anlalyordu. *** Trkiyede devlet adam olmak bir bakma, bu yazl olmayan kurallar bilmek de demekti. Bylece 1970lerin balarnda, zellikle 12 Mart dnemindeki okumalarm sonunda, bu konular benim iin artk ok akt. *** Bu genellemeler iinde, kendime de baktmda, kendimin de kken itibariyle bu Balkan muhacirleri kastndan geldiimi gryordum. Babamn babas, Resneli Niyazinin arkada, ttihat Terakkinin sivil kanadndanm sanrsam. Ama iktidara gelince onlardaki yozlamay grdnden uzaklam. Annemin babas da Kazm Karabekirlerin falan snf arkada, Kuvay Milliyeyi rgtleyen subay kadrosundan. O da Rumelili. Hatta iki taraf da komu kasabalardan. Balkan savanda katktan sonra, bu Rumeliden birbirini tanm, duymu insanlar, birbirini arayp buluyorlar. Zaten anamla babamn evlilii de byle oluuyor. Bu insanlar, tpk imdiki Almanclar gibi birbirlerini buluyorlar ortak kltrel kkleri nedeniyle. Dillerinde birok Rumca kelimeler olan, mzikleri, yemekleri ayr insanlar. Hepsi genellikle iyi eitilmiler. Genellikle bir devlet grevlisi. Ya da soyunda byleleri var. *** Evet, ben bir ii ocuuydum. nk ailem, bu gler sonucu, maln mlkn yitirmi ve proleterlemiti. Babam Cumhuriyetin ilk kuak kaliye iilerindendi. Annem ev kadnyd.(Geri annemin babas Ayvalk ve Somada giden Rumlarn mallarndan, Balkanlarda yitirilenlere kar epey alm zengin bir adamd, ama annem ksz olduundan fazla okutulmam ve ii olan babama kalmt.) Evet, toplumsal konumca ii bir ailedeydim, hem de babam TPin kasabadaki kurucularndan da olan snf bilinli bir iiydi. Ama arkadaki egemen ve eitilmi kasttan gelmenin etkileri vard. rnein, annem ev kadnyd, ama lise mezunu bir ev kadnyd. Babam ilkokul mezunu bir iiydi, ama her gn iki gazete, her hafta bir ka ciddi dergi alrd. Bizim evde trk dinlenmezdi. Ben niversiteye gittikten sonra Trk dinlemiimdir. Klasik Trk mzii ve bat mzii dinlenirdi.
319
Demir Kkaydn
Evimizde Milli Eitim Bakanl Klasikleri okunurdu. Annem ve babam Rus ve Fransz edebiyatnn nemli klasik romanlarn okumulard. Babam Allaha inanmazd. Onda Batnn ve Aydnlanmann mthi bir yceltilii vard. Biraz iince, Muhammet kimmi, bak gerek peygamber Edison, insanlara k getirmi diye bize konumalar yapard. Batda ocuklar 18ine gelince evden ayrlyorlar, siz de 18ine gelince evden ayrlmalsnz denirdi. Bu nedenle ben yedi yamdan beri hayata hazrlanmak iin srekli bir ilerde alrdm vb. Btn bunlar, hep tipik, aydnlanm ve aydnlanmac, Rumelili insan tipidir. Standart Trkiye iisi deildir. *** Btn komularmz ve arkadalarm ii ve ii ocuuydu. Soma Kk bir madenci kasabasyd o zamanlar. Adeta herkes iiydi. Ama arkadalarm iinde, bir tek ben okuyabildim. Maddi durumu ok daha iyi ve benden ok daha zeki birok arkadam okuyamad. Bunun zerine daha sonra dnnce, bu arkadalarmn okuyamamasnda arkalarnda benimki gibi bir kltrel miras olmamalarnn etkisi olduu sonucuna ulamtm. Bunun ardnda elbette o ocukluktan beri, farkna varlmadan alnm, ailenin kklerinden gelen st snftan olma konumunun miras vard. Evet aile maddi bakmdan yoksullam ve ias etmiti, ama manevi sermaye olduu gibi duruyor ve nc kuaa da aktarlyordu. *** Her gzelliin ardnda bir kanl smr ve soygun vardr. Bana kadar gelip benim yaamma bile etkide bulunan bu manevi miras (bir de maddi olanlar dnn) nasl birikmiti? Kim bilir hangi kuaklarn vergiyle, harala alnm aln terlerinin birikmesiydi bir ekilde. Btn bunlarn bilincine vardmda, kendimi ezilen insanlara kar daha borlu grdm. Benim yeteneim gibi grnen eylerin aslnda benim yeteneim olmadn, kuaklar boyunca srm bir smrnn manevi mirasndan baka bir ey olmadn grdm. Ve bu nedenle, sadece inanlarm bakmndan deil, kiisel olarak da, ezilenlere kar borlu olduumu dndm ve btn yeteneklerimi, enerjimi ezilen insanlarn kurtuluu davasna adayarak bir para olsun bu borcu demeye alabileceim kararna vardm. Buna bal olarak da, insanlarn dncesini varl belirler diyerekten, hi bir zaman, bir devlet memuru olmamaya, ii altrmamaya, geimimi daima i gcm satarak kazanmaya karar verdim.
320
Ve bu kararma uygun olarak da, parlak bir renci olduum halde, niversiteyi bitirmedim ve diploma almadm. Bugne kadar da bu kararm uyguladm. Geimimi bir cretli taksi ofr olarak salyorum. *** te, ben de bir WASPm derken, btn bu arka plan kafamda olarak diyordum. Yani bununla kendi eitimimi ya da yazdklarmn etkisini arttrmay vb., hi aklmdan bile geirmedim. Hele WASP olmann benim bak amdan bir itibar kazandrc olacan hi sanmyorum. Aksine, ben bu, dorudan sulu olmamakla birlikte utanlacak yanm ortaya koymaya altm. Hatta muarzlarma, sizin sandnzn tam aksine bir silah sundum. (Ya da kurnazca davranp, kimse sylemeden, kendim syleyip bu silah ellerinden aldm.) Trkiyede insanlarn soylarndaki servetleri aratrmadklar, bu tr sorulardan katklar bir atmosferde, ben, bir ekilde bana da gemi olan manevi servete (maddisi olsayd her halde o da geecekti) dayandm, byle utanlacak bir yanm olduunu, ama bunu gizlemediimi ifade etmek istedim ve herkesin de biraz byle davranmas gerektiini dolayl olarak ifade etmek istedim. rnein, slalesinde diyelim dedesi Rum ya da Ermeni katliamlaryla zengin olmu, bugnk tahsilini, toplumsal konumunu bu korkun olayn mirasna borlu olanlar, hi konumayp, bunun iin niye sululuk duyacakmm diye yazdklar ve kiisel olarak sululuk duymasalar bile, en azndan bunu vicdanen mahkum etmek veya sosyolojik olarak tartmaktan katklar bir ortamda, ben de bir WASPm diyerek, ortada maddi bir servet bile olmamasna ramen, srf bu manevi yanndan bana gemi olan, bor duygumu belirtmeye ve bakalarn da benzer ekilde davranmaya aryordum. Sanrm yanl anlamalarnza bir cevap vermiimdir. Kendimden ve ailemin gemiinden bahsettiim iin kusuruma bakmayn, ancak, bu nemli problemi kimse kendisinin ve ailesinin gemiini ortaya koymadan aka tartamayaca iin buna mecbur olduumun anlalmasn dilerim. *** Dier bir yanl anlamanza gelince. Vaner, demokratik cumhuriyeti savunuyor, ben savunmuyorum. Yani durum sizin iddia ettiinizin tam tersi. Benim yazlarn neyin ne olduunu anlamaya ynelik, bunlarn ounun bir eyi savunmak ya da savunmamakla ilgisi yok. Ben nce olan doru olarak anlamaya alyorum. Ama bu abam, sanki savunmakm gibi alglanyor.
321
Demir Kkaydn
Ben demokratik cumhuriyeti savunanlar, tpk iverene kar iileri desteklemek ve ii direniinin baars iin almak gibi destekliyor ve o ii hareketinin baaryla sonulanmas iin elimden geleni yapmaya alyorum. Ve nasl ii direnileri, patronlar sabit sermayeyi byltmeye, yani modern teknik ve makineler kullanmaya zorlar ve son durumada, patronun kapitalist pazarda glenmesine hizmet ederse Demokratik Cumhuriyet iin mcadele edenler de Trkiye iin benzer bir etkide bulunurlar. Nasl, iilerin grevini, bu nesnel soruca ramen desteklemek gerekirse, Krt hareketinin de mcadelesini, nesnel olarak daha iyi, daha modern, daha etkili bir kapitalist ve hatta yar emperyalist Trkiye yarataca nesnel sonucuna ramen destekliyorum. imdi bir ii liderinin kp, diyelim ki, patronun kampndaki bir strateji ayrln glendirmek iin, Yahu, bize yksek cret verir, i garantileri sunarsanz, biz daha iyi retimde bulunuruz. Btn dnya bunun rnekleriyle doludur. Gelin u u haklarmz verin, istenen atla deve de deildir. Aptallk etmeyin kendi karnzn nerede olduunu grn demesi, o objektif gerei deitirmeyecei ve onun ifadesi olduundan, benim o ii direniine kar tavrm deitirmeme neden olmaz. Aksine bylece benim iilere, Evet, dedii dorudur, ama bu yeryznden smry kaldrmayacak ve sizin banzdaki klc eksik etmeyecektir. En iyisi, u ie girmiken, gelin u patronluk denen eyi ortadan kaldrmay deneyelim dememi mmkn ve gerekli klar. Benim dediim ve yapmaya altm bu. Vaner bu umutsuz diyor. (Ki dorudur. Bunu ben de diyorum.) Ama ben bu ar yaplmazsa NSANLIK iin durumun gerekten umutsuz olacan sylyorum. Hani ne derler, umutsuz da olsa, bir ie bir kere giriilir gerisi sonra grlr. Ya da topal karnca hesab. Varamasak da yolunda lrz. Selamlar 23 Ekim 1999
322
Sosyalist ve Devrimci Hareketin Gemiine Dair Gemiten Yanklar

Sunu
12 Eyll darbesinden sonra, Nide Cezaevinde Dr. Hikmet Kvlcmlnn bir eletirisini hazrlamaya balamtk. Eletiri kafamzda hazrd ve bu eletirinin ekirdeindeki temel kirleri ieren ok ksa bir versiyonunu Almanyada kan Yol dergisinde yaynlanmak zere bir nc ahsn azndanm gibi kaleme almtm. (Bu metne imdi u adresten ulalabilir : http://www.comlink.de/demir/yazilar/kivilcim/yol.htm) Bu arada bu geni kapsaml eletiri iin bir de nsz kaleme almaya balamtm. Bu nsz de btn dier yazlar gibi, dorudan doruya tkenmez kalemle ve kck harerle kat mendillere yazyor ve ceketlerin omuz blgelerine dikerek darya karyorduk. Bu nszn de ilk yazlan ksmlarn bu yntemle darya karmtk. Ne var ki, bu nsze devam etmek mmkn olmad. Bir sre sonra Topluca Malatya zel E Tipi Cezaevine naklolduk. Her eyimize el koyuldu. Srekli terr altnda Mahade hcrelerinde aylar gemeye balad. Yazma olana ziki olarak yok olmutu. Darya ktktan sonra ise, olaylar baka sorunlar ne kardndan konuya bir daha dnmek ve kafamzdakileri yazya dkmek mmkn olmad.
323
Demir Kkaydn
Yllar sonra, Cezaevinden gizlice kardmz kat mendile yazlm bu nsz bulduk. O dnemde, fotokopi ile oaltp bir ka tandmza vermitik. Simdi bu nszn yazlm blmn elimizde kalan son fotokopi nshasndan dijitalize ediyoruz. Bu yazy dijitalize ettike ksm ksm yollayacaz. lgi uyandracan sanyoruz. Bu nsz muhtemelen 1981-82 yllar iinde yazm olmalym. Bu bakmdan tarihsel bir belge zellii de tayor. Trkiye sosyalist ve devrimci hareketinin tarihi zerine yine artk o tarihin bir paras olmu bir belge. Bugnn sorunlaryla ilgisiz olduu anlamna gelmiyor bu tabii. lgin bulunacan sanyorum. 26 Ocak 2001, Cuma
Kvlcmlnn Eletirisine nsz

Bu kitapta yer alan Kvlcmlnn eletirisi ayn zamanda bir zeletiridir de. zeletiridir, nk bu satrlarn yazar 1970-80 arasnda, tam on yl, Kvlcmlnn grlerini savunmu; daha dorusu anlad kadaryla savunmaya almtr. On yl boyunca savunduumuz ya da savunmaya altmz grler, en eksiksiz ve en sistematik anlatmn Kvlcmlnn eserlerinde bulduundan, zeletirimiz ayn zamanda, Kvlcmlnn bir eletirisi biimindedir. Bu eletiri/zeletiri bir reddiye deil, Kvlcmly eletirel bir ekilde ama abasdr. Albert Einstein bilimlerin ilerlemesini, eski teori ve kavramlarn yerine yenilerinin -daha dakik ve doru olanlarnn- geiini anlatrken, bu srecin bir binay ykp yerine bir baka bina yapmaya deil, daha ziyade bir tepeye trmanmaya benzediini syler. Hareket noktas hep ayndr, ama ykseldike daha geni bir alan grlr. Bu eletiri/zeletiri de byle, Hegelin iinde tayarak ama tarznda tanmlad trden bir diyalektik inkar olma abasdr. Dier bir deyile, bu eletiri, bir binay ykp yerine baka bir bina yapmamaktadr. Kendi hareket noktamz bakmndan, bilgisizlikten bilgiye giden srete, yeni ve daha st bir aamann ifadesidir. Bu bilgilenme sreci politik olarak da topizmden Devrimci Marksizme giden bir srece karlk dmtr. Bilgi sreci, ya da bilimlerin ilerlemesi bir daa trmanmaya benzetildi. Ne var ki, bilgi sreci ya da bilimlerin ilerlemesi dosdoru bir yol izlemez;
324
zaman zaman duraklar; almaz gibi grlen kimi problemler karsnda geriler; kimi zaman o problemlerin etrafndan dolar; kimi zaman da ileriye atlr. Dier bir deile, bu gidi de evrendeki tm sreler gibi diyalektik, karmak, elikili bir karakter tar. Kii olarak bizim evrimimiz de bu yasann dnda deildir, dmdz bir yol izlememitir. Trokist diye adlandrlan Devrimci Marksist grleri benimsedikten sonra, iinden geldiim Doktorcu gelenekten arkadalar tarafndan yalpalamakla sulandm. Aslnda onlara yalpalama gibi grnen ey, kiisel teorik-politik evrimimizin bu dorusal olmayan karakteriydi. Onlar bu evrime damgasn vuran temel eilimi kavrayamyorlard. Aslnda bu anlamda tm Doa, Toplum, Bilimler yalpalamaktadr. Bilimsel sosyalizmin kurucular, hakl olarak, sosyalist devrimi, retici glerin kapitalist retim ilikileriyle en derin eliki iinde olduu Batnn gelimi kapitalist lkelerinden bekliyorlard, ama devrim tuttu Avrupann en Asyai, en geri, en doulu lkesinde oldu. Toplumun evrimi yalpalad denilebilir mi? Balangta bu nsz erevesinde, Kvlcmlnn eletirisine temel olan grlere, nam dier Trokizme, hangi koullarda, hangi problemlerin zmn ararken, nasl vardmz; daha dorusu onu bilmeden nasl yeniden kefettiimizi anlatmay dnyorduk; ancak sz edilen yalpalama itham devam ettiinden, konuyu daha bir akla kavuturabilmek iin, on be yllk teorik ve pratik evrimimizi anlatmann daha doru olabilecei sonucuna ulatk. Ayrca byle yaparak bir yan rn de elde edilebileceini dnyoruz. 1974 sonrasnda savaa katlan binlerce devrimci, Trkiyedeki devrimci ve sosyalist hareketin tarihi ve ondan kan dersler hakknda hemen hemen hi bir ey bilmiyor. Bu bilgisizlik sadece karlacak dersler, teorik sonular bakmndan deil, olgular bakmndan da sz konusu. Bu nedenle gemiin tecrbeleri zmlenemediinden, alamamakta; yeni kuaklar eskileri arpan problemlere deiik grnmler altnda taklp kalmaktadrlar. Her kuak, olmad batan, Amerikay yeniden kefetmek zorundadr. Geleneksizlik Dounun geleneidir. Gereklik bu olduuna gre, bugn Devrimci Marksistlerin nndeki en nemli grevlerden biri, hi olmazsa son yirmi yllk mcadelenin derslerini sistematik olarak incelemek; o sonular nda kendimizi ve yeni kuaklar eitmek; bu fasit daireyi krmaktr. ti, bu nsz erevesinde, nispeten uzunca bir dnem ieren kendi evrimimizi; ne gibi problemlere bal olarak hangi aamalardan getiimizi
325
Demir Kkaydn
anlatarak, bir lde, tecrbelerin incelenmesi ve dersler karlmas grevinin taslaklatrlmasna da katkda bulunabileceimizi dnyoruz. *** Bu nszde anlatmaya alacamz kiisel evrimimiz, gerekli deiiklikler yapldnda, bir kuan ve 1960 sonras devrimci/sosyalist hareketin de evrimi saylabilir. Elbette herkes ayn yolu ayn hzla gemedi. Kimileri belli bir dnemin veya aamann problemlerine taklp kald ve o problemler erevesinde bir evrim yaad. Bylece devrimci/sosyalist hareketin geliiminin farkl aamalarna denk den hareketler ayn zamanda ve bir arada varoldular ve birbirleri zerinde karlkl etkiler yaptlar. Bir ksm yaayabilmek iin, yeni koullara uyabilmek iin grnmlerini, biimlerini deitirdi ama anatomileri, yani onlarn varoluundaki temel problemler ve varsaymlar ayn kald. Bylece Devrimci Hareket dediimiz eyin zengin eitlilii ortaya kt. Bu soyut ifadeyi somutlayabilmek, daha iyi aklayabilmek iin karmakl toplumsal evrime en yakn olan biyolojik evrimden benzetmeler yaplabilir. Bilinir ki, canllar, tek hcrelilerden yumuakalara, omurgallara, memelilere ve sosyal hayvan nsana doru giden -ve halen de devam edenbir evrim geirmitir. Ne var ki, bu evrimin alt konaklarn (aamalarn) oluturan canl varlklar yok olmamlardr, varlklarn srdrmektedirler. rnein, insann yan sra sngerler, yumuakalar, srngenler, kular vb., var olmaya devam ediyorlar. Hatta onlar varlklaryla kendilerinden daha st konaklardaki canllarn var olabilmesinin temelini oluturduklar gibi, st konaktaki canllar da onlarn kendi trleri erevesinde bir evrim geirmelerinin ve varolularn srdrmelerinin temel koullarndan birini oluturmaktadrlar. rnein et yiyen memeli hayvanlar olmasayd, atn atas kpek benzeri hayvan hzl koabilen bugnk at haline dnmeyebilirdi. Ama atn bu evrimi, onun temel anatomik yaps bakmndan daha st bir aamaya gemesi anlamnda da bir evrim deildir. Ortada canllarn genel evriminin yan sra bir de atn at olarak evrimi vardr. At bugn de maymunlardan bile daha geri bir aamann ifadesi olarak varln srdrmektedir. te, tabiri caizse, burada genel olarak canllarn evrimi sz konusu olacaktr, Atn At olarak kendi trne zg evrimi, yer yer rnek vermek iin deinilse bile, burada konumuz deildir. Ancak evrimlerden hangisinin gerek canllarn evrimine denk dt de olduka relatifdir. Canllarn evrimini eer atlar yazsa idi, gzmzn
326
nne bambaka bir tablo kard. Elbet onlarn esas konusu kendi evrimleri olurdu. Bu arada maymundan insana doru giden evrimi muhtemelen bir sapma olarak deerlendirecekler ya da nsan kendi kriterlerine vurup geri bir tr olduu sonucuna varacaklardr. Bu bakmdan anlatmaya alacamz evrim Atlar hi ilgilendirmeyebilir. Koullarn deiimiyle kimi trlerin grnmlerini deitirdiklerinden ama anatomilerinin ayn kaldndan sz edildi. Bunu aabilmek iin bir rnek daha verilebilir. Ylan bir srngendir. Srngenler ise balklara gre kurbaa ve semenderlerden sonraki bir st aamaya denk derler. Ne var ki, kimi ylan trleri, rnein su veya deniz ylanlar, tekrar sulara dnmlerdir. Vcutlarnda onlarn bu yeni koullara uyumunu salayan baz deiiklikler de olmutur. Ama bu deiiklikler onlarn temel anatomik zellikleri bakmndan bir deer tamazlar. rnein su ylanlarnn da cierleri vardr ve ancak havadaki oksijeni soluyabilirler. Dier yandan, kimi balk trleri de, rnein ylan balklar, grnmleriyle ylana benzerler. Fakat grne aldanmamak gerekir. Ne kadar ylanlara benzerlerse benzesinler, onlar temel anatomik zellikleri bakmndan balktrlar ve ylanlara gre iki basamak aadaki canllardr. Devrimci hareket iinde de benzer bir durum vardr. Kimi hareketler deien koullara bal olarak grnmlerini deitirmilerdir, varlklarn srdrmelerini salayan mthi bir uyum yetenei gstermilerdir. Ama devrimci hareket iinde herhangi bir hareketi ele alrken, onlarn grnmlerine bakp aldanmamal, ylan balklarn ylan, su ylanlarn da balk sanmamal. Trkiye devrimci hareketinde var olan hareketlerin hem okluunu hem de gerek niteliklerini anlayabilmek iin yukarda benzetmelerle anlatlmaya allan metodolojik yaklam bir zmleme arac olarak kullanmak gerekmektedir. Burada u sorun ortaya kmaktadr. Hangi zellikler bir hareketin gerek nitelii, anatomik zellikleri hakknda grne aldanmaktan kurtulmamz salayacak ltler olarak ele alnmaldr? Kanmzca bir hareketin teorik temelinde bulunan problemler ve teorik varsaymlar bize gerekli ltleri salayabilir. Bu kriterlere gre incelendiinde rnein Partizan hareketinin problemleri ve dayand temel varsaymlar bakmndan hemen hi bir deiim gstermedii, adeta yaayan bir fosil olduu hemen grlebilir. (Burada onlarn radikalizmlerini kastetmiyoruz. Kriterler teoriktir, politik deil.) Bu metodolojik yaklam olmadan ne gnmz dnyasn ne de Trkiye devrimci hareketinde var olan hareketleri, onlarn okluklarn ve ayrlk327
Demir Kkaydn
larn anlamak mmkn deildir. Aslnda Modern biyoloji artk gnmzde canllarn evriminin genel ve soyut emasyla yetinememektedir. Evrim ve canllar sistemi, eitli aamalardaki canllarn karmak, karlkl ilikileri iinde olarak, canllar tarihinin daha doru, daha somuta yakn bir kavranna doru bir eilim grlmektedir. Bu eilim bilginin kendi dinamiinden olduu kadar somut toplumsal ihtiyalardan da beslenmektedir (rnein ekoloji sorunlar). Vlger olmayan Marksizm de kkeninde toplum tarihine benzer bir yaklam iindeydi. Daha sonradan unutulan bu metodolojik yaklam yeniden canlandrmak gerekmektedir. Deiim geliim konaklarndaki toplumlarn birbirleri zerindeki karlkl etkilerini ele almadan ne eski tarihi ne de bugnk tarihi ve toplumsal sreleri anlamak olas deildir. *** Trkiye ve Dnyada sosyalist teori ve pratiin trajedisini anlamak iin aada baz analojilerle anlatmaya alacamz sreler nemli bir ipucu olabilirler. Gerek bilim, gerek sanat tarafndan zerinde en az durulmu olaylardan biri de bambaka hareket yasalarina bali olarak gelien ve birinin geliimi dierinin varolu koullarini ortadan kaldiran srelerin kesime noktasinda olanlardir. Ne demek istediimizi bir ka rnekle aklamaya alalm. Dnyamz, gne sistemimiz, galaksimiz ve evren srf zik yasalara bal kendi evrimini yayor. Ama bunun yan sra u kck yeryznde insan toplumu da, toplumsal yasalara bal kendi hareketini yayor. Brakalm toplumu bir yana, canl hayat bile Dnya gezegeninde, gne sistemi ve galaksimizin belli bir annda ortaya kan birok koulun bir arada bulunmasyla var olabilmektedir. rnein evrende mutlak sfrdan milyarlarca dereceye kadar deien bir scaklk yelpazesi vardr. Ama hayat sfrn altnda ve stnde onlar hanesini gemeyen ok dar bir aralkta mmkndr. Bu gibi koullar saymakla bitmez. Bir gn gne sisteminin veya Samanyolu galaksisinin zik yasalara bal hareketinin belli bir momentinde yeryznn koullar kk, kck bir deiiklie urayabilir. rnein havann scakl 100 santigrat derececik artabilir. Byle bir deiiklik tm yaam olanaksz klmaya yeter. Bu durumla kar karya kalan insanlarn hi bir abas kaderi deitirmeye yetmeyecektir. Tm abalar, bambaka yasalara bal bir hareket sonucu ortaya km yeni koullarn duvarna arpp paralanmaya mahkmdur. Bu kesime noktasn-
328
da canl varlklarn yok oluunu, canllarn evrimini belirleyen yasalarla aklamak mmkn deildir. Konumuz tarihsel maddecilik ve onun evrimi. Tarihsel maddeciliin dier bir deile sosyalist teori ve pratiin evrimini de, dncenin, bilgi srecinin evrimini de, hele son yarm yzyllk tarihi gz nne aldmzda onun kendi z dinamiiyle aklamak mmkn deildir. Tarihin en ilgin trajedileri, byle kesime noktalarnda yaayan insanlarn bandan geenlerdir. Bambaka yasalara bal olarak gelien bir sre, o insanlarn karsna her iradi abann duvarnda krld bir tr ilahi ceza gibi dikilir. Bilimsel Sosyalizm, dier adyla Diyalektik ve Tarihsel Materyalizm, genel olarak hareketin ve zel olarak ta dncenin ve toplumun hareketinin (deiiminin, evriminin) teorisidir. Ve bu Hareketin Teorisinin hareketi Teorinin Hareketini aklayan yasalarla, ama somut, yaanan tarihsel hareket olarak, aklanamamaktadr. nk sapmalardan ve geri dnlerden arndrlm, saf, mantki haliyle deil ama somut, tarihi haliyle teorinin hareketi, tpk hayatn varoluunun birok ziksel nkoulu gerektirmesi gibi, birok toplumsal nkoulu gerektirir. Dier bir deile, toplumsal evrimin bal olduu yasalar, tpk galaksimizin ve gne sistemimizin evriminin belli bir aamasnda canl hayatn varln olanaksz klan koullar ortaya karmas gibi bir etkiyi dncenin, teorinin evrimi zerinde gsterirler. Nasl hayat denilen yksek hareket biiminin var olabilmesi birok zik koulun bir araya gelmesiyle olanakl olabiliyorsa, ayn ekilde, bilim, teori ya da bilgi dediimiz yksek hareket biiminin var olabilmesi ve geliebilmesi de birok toplumsal koulun bir araya gelmesiyle olanakl olabilir. Byle bir olgunun en bilinen, en klasik rnei Bat Ortaanda grlebilir. Antik Yunan ve Romada bezirgan ticaretinin salad zenginleme uygarla yeni gemi bu kentlerde bilim ve sanatlarn geliebilmesi iin olaanst uygun koullar yaratmt. Daha sonraki Bat Ortaanda bilim ve sanatlarn dzeyini, gerilemesini, estetik ve mantk hareketi belirleyen yasalarla aklamak olanakszdr. Toplumsal yasalara, Kvlcmlnn kefettii Tarihsel Devrim yasasna bal olarak gerekleen barbar aknlar ve tanm gerei o barbar halklarn kltr dzeyi, o koullar ortadan kaldrmtr. Ancak Hal Seferlerinden sonra dou yolunun almas ve talyada zengin bezirgan kentlerin ieklenmesi sonucu antik uygarln dzeyiyle yeniden rezonans bulabilecek duruma gelindiinde, bilinen mehur Rnesans (yeniden dou) gereklemitir.
329
Demir Kkaydn
Benzer bir olay bilimsel sosyalizmin de bana gelmitir. Bu anlalmadka ne Trkiyenin ne de genel olarak Dnya Sosyalist hareketinin bana gelenleri anlamak olas deildir. Genel olarak amzn ve zel olarak ta Trkiye Devrimci ve Sosyalist hareketinin trajedisi burada yatmaktadr. Hareketin teorisi, toplumun hareketi tarafndan olmama evrilmitir. *** Trkiyede Sosyalist Hareket iki kez dodu. lki Ekim Devrimi rzgrlarnn etkisiyle oldu. Doumu gibi sonraki kaderini de ayn rzgrlar belirledi. 1960larda ise her ey yeniden balad, hem de ilk doumda ulalanlardan bile ok daha geri bir noktadan. Bu yeniden dou ve eski doula ilikileri aklayabilmek iin yine benzetmelere bavuralm. Bir an iin, bir kozmik nlar bombardmannn veya ani bir scaklk deiiminin yeryzndeki yaam yok ettiini dnelim. Ve yine var sayalm ki, bir sre sonra koullar deisin ve yeryznde ilkel hayat trleri ortaya ksn. Bu yeni ortaya kan ilkel hayat biimleri, daha nce var olmu, hayatn son derece yksek biimlerine gre geri bir aamay temsil ederler. Ama ayn samanda cansz bir le gre ileri bir aamaya karlk derler. te 1960tan sonra doan devrimci hareket gemie gre hem geri hem de ileri bir oluumun ifadesidir.1927, hatta 1930lara kadar, gerek Trkiyede gerek dnyada var olan devrimci teori ve pratiin yksek aamalarna gre geri, -rnein, Kvlcmlnn 1930larn banda yazd YOL ile Yn dergilerini ya da TPi karlatrmak bu gerilii arpc biimde gsterirama 1950lerin le dnm ortamna gre ileri. Bunun sonucu ne olmutur? Birok devrimcinin ya da sosyalistin anlayamad... Yine benzetmelerle anlatmay deneyelim. Bir an iin, bir nkleer sava sonucu, yeryzndeki tm uygar insanln yok olduunu, yalnz tropik ormanlarda yaayan baz ilkel kabilelerin sa kaldn var sayalm. Ve yine varsayalm ki, tm uygar insanlk yok olmutur ama o uygarln yaratt aralar (otomobiller, evler, fabrikalar, kitaplar vb.,) yok olmamtr. (Ntron Bombas ile btnyle byle bir sonu mmkn.) Sa kaldklar cra kovuklarnda oalp, yeniden dnyaya yaylan ilkel topluluklar iin, iinde bulunduklar ilkel kltr ve teknik geliim kona dolaysyla, yeryznn her yerinde karlaacaklar eski uygarln kalnts olan aralar onlara hi bir ey ifade etmeyecektir. O modern aralarn onlar iin hi bir kullanm deeri olmayacaktr. Ancak o ilkel topluluklar, eski yok olmu uygarln binlerce ylda yaad evrimi, baka bir yoldan
330
da olsa yaayp, belli bir geliim konana vardktan sonra, yok olmu eski uygarlktan kalan aralar onlar iin bir kullanm deerine sahip olabileceklerdir. te 1960 sonrasnda Trkiyede yaanan da byle bir sre olmutur. 1960larda yeniden doan sosyalist ve devrimci harekete, yerli ve uluslararas sosyalist hareketin bir zaman ulat doruklardan sunduu teorik aralar, henz toplayclk ya da gebelikle yaayan airetlere bir traktrn ya da bir buldozerin ifade edebileceinden daha fazla bir anlam ifade etmemitir. Tropik ormanlardaki kovuklarndan kp gelien toplumlar traktrleri, kitaplar vb., kullanabilecek bir dzeye geldikleri zaman, o insanlar iinden kan kimi tarihilerin bir ksmnn, daha nce yaam olan insanlarn ulatklar uygarl her ey, temel aklayc ilke, daha sonra olmad batan yaanan evrimi hi bir ey; dier ksmnn ise, tersine, sonraki evrimi her ey, nceki evrimi hi bir ey olarak deerlendirdiklerini dnelim. Her iki bak ta gerekliin yalnzca bir yanna arlk veriyor olacaktr. te, Trkiye sosyalist hareketinin tarihi ve geliimi karsndaki tavrlar da znde benzer bir yanlg iindedir. Her iki bakla da mcadele etmek gerekiyor. te yandan, benzetmelerle aklamaya altmz kavray araclyla, her iki yanlgnn varoluunun da bir aklamas yaplabiliyor. *** Bir yandan Stalinizmin uluslararas etkisi, dier yandan geri Trkiyenin Babil art kk-burjuva yaps ve burjuvazinin terr sonucu Trkiyenin entelektel hayat le dnm; sosyalist bir gelenek hi olmama dnmt. Fakat kapitalizm vard ve kapitalist ilikiler geliiyordu. Kapitalizm var ise snar da var demekti. Snar varsa ezilen ve smrlen insanlar var demekti. Bask ve smr ise, ona urayan insanlarn bilincinde var olan dzenin insanlk d, adaletsiz bir dzen olduu yargsn yeniden retir. Ve bir kere bu hareket noktas ortaya kp toplumsal bir muhalefet kendini eitli biimlerde ifade etmeye balad m, ister istemez kapitalizmin ahlaki eletirisinden bilimsel eletirisine giden yola da yeniden girilmi olur. Her eylere kadir Allah nasl bir topal eytan ile ba edemez ise, yle ezenler de ezilenlerin, smrlenlerin muhalefetini yok edemez; onun varoluunun nedenini olutururlar. 27 Mays sonrasnda, yllarn birikimiyle ortaya kan modern-kapitalist ilikiler ve biriken elikiler aydnlar ve iiler arasnda, lkede var olan dzenin akl, ahlak, adalet, insanlk d olduu dncesini yaratma-
331
Demir Kkaydn
dan edemiyordu. Ama tarihsel bakmdan doru olan bu muhalefet bilimsel bakmdan yanl da olabilirdi ve yleydi de. Engels Felsefenin Sefaletine yazd nszde bu probleme deinir: Burjuva ekonomisinin yasalarna gre, rnn en byk ksm, onu reten iilere ait deildir. imdi tutar da, bu hakszlktr, byle olmamaldr dersek, bu kez de bu szlerin ekonomi ile dorudan bir ilgisi kalmam olur. Byle sylemekle, bu ekonomik gerein ahlak duygularmzla elitiinden baka bir ey sylememi oluruz. Bundan tr Marx, kendi komnist istemlerini, hi bir zaman buna deil, kapitalist retim biiminin her gn gzlerimiz nnde yer alan ve gittike daha byk llere varan kanlmaz kne dayandrmtr. Onun syledii tek ey, art-deerin denmemi emekten ibaret olduudur ki, bu da basit bir gerektir. Ama biim ynnden ekonomik olarak yanl olan, dnya tarihi bak asndan doru olabilir. Eer kitlelerin ahlaki bilinci, klelik ya da toprak klelii durumlarnda olduu gibi, bir ekonomik olgunun hakszln ilan ederse, bu, o olgunun mrn doldurmu bulunduunun, bir ncekinin ekilmez ve savunulmaz duruma gelmi olmasndan tr ortaya baka ekonomik olgularn km bulunduunun kantdr. Demek ki, ok doru bir ekonomik ierik, biimsel ekonomik yanlln ardna gizlenmi olabilir... Trkiyeye gelince... O, yalnzca kapitalist bir lke deildir, ayn zamanda emperyalizmin bir yeni-smrgesidir. Onu belirleyen, kapitalist lke olmas kadar, geri ve gericiliin egemen olduu bir lke olmasdr. topik sosyalizme, Batdaki orijinal biimiyle, hareket noktas salayan olgu, retici glerin gelimiliine ramen, bu olanaklar iinde ezilenlerin sefaleti, bunun akl ve ahlak d grnmesiydi. Bylece sosyalist dncenin hareket noktas ezilen snar ve onlar bu durumdan kurtarmak oluyordu. Trkiyede ise bu hareket noktas tamamen bakadr. Trkiye geri bir yeni-smrge olduu iin, entelijansiyaya akl ve ahlak d grnen ey: retici glerin dnyadaki genel gelimilik dzeyi karsnda, Trkiyedeki gelimemilii idi. Batda insanlar sosyalizm idealine vardran sorun kalknma ya da ilerlemenin nasl olaca deil; zaten ileri ve kalknm bir toplumda adaletsizliin nasl giderilebilecei problemiydi...
332
Bunun sonucu olarak 1960 sonrasnda Trkiyede yeniden doan sosyalizm dncesinin, tpk ilk douta olduu gibi, yine doutan bir gnah vard: hareket noktas snfsal deil ulusald. Ceza suun cinsindendir. Bat kapitalizmi, maddi zenginlikleri, politikas, zik gc ve ideolojisiyle kendi normlarn geri lkelere dikte ettirmektedir. Ama bu normlar bir kere kabul ettirilince, geri lke halklarna bu normlara sahip olmam olmak akl ve ahlak d grnmeye balar. Geri lkelerdeki toplumsal hareketlerin gc ve gszl bir bakma tam da bu noktada bulunmaktadr. Kar klan Batnn normlar eletirilmemekte ama onlara ulalmaya allmaktadr. Bu hareket noktas farkll, 27 Mays sonrasnda doan yeni-topizm diyebileceimiz olgunun kard sonular da etkiler. Bu topizm, baat olarak snfn deil ulusun geriliini ahlak ve adalet d grdnden, kapitalizme deil ama daha ziyade emperyalizme kar k biimini alyordu. Aslnda u gerilikten kurtulma hareket noktas, Trk aydnnn sadece 27 Mays sonrasnda deil, hemen hemen 150 yldr balca problematiini oluturmutur. Osmanl Devleti kapitalist Bat karsnda yenildike ve geriledike, nasl onlar gibi olabiliriz sorunu Osmanl aydnlarnn temel sorusu olmutur. Programlar hep bu soruya verilen cevaplara gre olumutur. Bu soruya verilen Islahat, Merutiyet, Cumhuriyet, karma ekonomi, planl ekonomi; vb., gibi cevaplar nce muhalefetin sonra da iktidarlarn programlar olmulardr. 27 Mays sonrasnda bu soruya Sosyalizm cevab verilmitir. Ama bu sosyalizm cevab yanl bir sorunun cevab olduu kadar, arplm, sosyalizmi, kendisinden ok baka bir eyi, bir tr Stalinizmi ieren bir cevaptr da. Sovyetler Birlii, Stalin dneminde geri bir lke olmaktan kp bir sanayi lkesi olmann rneini sunduundan, bunun yol at yanlsama sonucu, sosyalizm bir kalknma yolunun ifadesi olmutur. Ama bu sosyalizm, Kemalist ve Osmanl gelenekleriyle de, tencere kapa misali denk den, brokratik, arplmaya uram bir sosyalizmdir. Sosyalizm kavram tanm gerei eitlikilii de ierir. Bu karakteri nedeniyle de, cevap kendini var eden soruyla daima gizli bir eliki tamtr ve bu eliki her frsatta kendini aa vurmutur. Sosyalizm bir bakma eitliki bir kalknma felsefesidir. Trkiyede Stalinizm bu nedenle ayn zamanda burjuva programlar karsnda ezilen snara ait bir programn ilk ocuksu, topik ifadesidir de. Bat proletaryasnn topizm ad altnda yaad aamay bizde, Stalinizm biiminde yaadk. Bu anlamda Stalinizmin savunusu ileri ve proleter bir
333
Demir Kkaydn
karakter tamtr. Geri topyalara kar daha ileri ve eitliki bir topyann ifadesidir. Bir yanlsamaya dayansa da, Stalinizmin bu somut anlamn ve ilevini kavramamak ve gerek 60 gerekse son 20 yln sosyalist gemiini Stalinizm diyerek bir kalemde izip atmak, somut gereklii hi kavramamann ifadesinden baka bir ey deildir. Trkiye proletaryas, bat proletaryasnn 150 yl nce at topizm aamasn, baka koullarda ve baka bir biimde yeniden yaamak zorundayd. Geliimin zorunlu aamalar iradenin bir vuruuyla yok edilemezdi. Son 20 yln sosyalist hareketinin tarihinin z budur. Elbette, Stalinizmin Marksizm diye savunulmas, Marksizmle ilikisi olmayan skolastik bir retinin savunulmasna yol am; Marksizmi burjuva kurtlar karsnda kuzuya dndrmtr. Ama bu ayr bir konudur. u an bizim konumuz, retilerin bilimsel ierii deil, somut tarihsel anlamdr. Bilimsel yanlglar deil, tarihsel hakllklardr. Sadece dorular deil, yanllar da bir gerekliktir ve gereklik somuttur. Somut gerekliin tarihsel anlam anlalmadan, bilimsel ieriin bir eletirisi de tam olmaktan uzak kalr. Aklanamayan ey, eletirilip alamaz. Marks ve Engels topik sosyalistlerin retilerinin ieriindeki yanlglar kadar, hatta daha fazla, onlarn tarihsel olarak hakl ve ileri yanlarna arlk vermilerdir. Ve bilimsel sosyalizm nasl topik sosyalizmin tarihsel mirassysa, biz devrimci Marksistler de, szn ettiimiz anlamyla Stalinizmin tarihsel mirassyz. Olmalyz deil, yleyiz zaten. Evet, Tek lkede Sosyalizm topyas, Dnya tarihi bakmndan, bilimsel sosyalist retinin saf ve soyut evrimi bakmndan gerici bir topyadr; bir imtiyazl kastn egemenlik aracdr; ama bizim koullarmzda, geri bir lkede, lden yeniden bir hayatn doduu koullarda, proletaryann snf eilimlerinin ifadesi olan ilerici bir topya da olmutur. Bu nokta nemlidir. Trokinin yazdklarndan bir adm teye gidemeyen, onun zn kavrayamayan birok devrimci Marksist, bizdeki Stalinizmin bu zgn anlamn kavrayamad iin tm gemii, Stalinizm diyerek, bir kalemde izmekte; bunun sonucunda da, devrimci ve sosyalist hareketin Stalinizm biimi altnda at birok sorunu kavrayamamakta ve farkna bile varmadan, izip att gemiin alm kimi problemlerine baka bir dzeyde de olsa taklp kalmaktadrlar. *** 1960 sonrasnda ilk olarak ortaya kan devrimci hareketin topizmi dorudan doruya Marksist bir grnm altnda ve Stalinizm biiminde kmad. Devrimci ve sosyalist hareket ve akmlar 1967 veya 1968e kadar,
334
bir Marksizme hazrlk ya da balang dnemi yaad. Bu aamaya karlk den iki byk hareket Yn ve TP olmutur. Bu iki hareket te her ne kadar Marksizmden etkiler tasa da znde ve biimde Marksizm dydlar. Ama onlar varlklaryla ve ortaya koyduklar problemlerle topra Marksizmin yeerecei bir duruma getirdiler. Bu iki hareketin Marksizm dnda yrttkleri tartmalarda ortaya koyulan problemler bugn bile Marksizm erevesinde tartlan temel problemler olmaya devam etmektedir. Jargon, varsaymlar ve karsamalar deimitir ama temel problemler ayn kalmtr. Bir problemi ortaya koymak bal bana bir aamadr. Onlarn yeni ve ileri olan yan buydu. 1960lara gelirken pe pee ulusal kurtulu savalar sryor; eski smrgelerde pe pee ulusal devletler kuruluyor; Nehru, Nasr, Sukarno, Nkrumah gibileri Trkiyenin geriliine, gericiliine ve emperyalist lkelerce soyuluuna tepki duyan aydnlarn zlemlerini dile getiriyordu. Msr, Hindistan, Endenozya, Cezayir, Gana kendi ulusal kurtulularn kinci Dnya Savandan sonra kazanmlard; bizim ise Birinci Dnya Savandan sonra verdiimiz bir ulusal kurtulu sava yok muydu? Mustafa Kemal, Nehru ve Nasr gibilerin ilk rnei deil miydi? O halde bugn verilmesi gereken kinci Kurtulu Sava birincisinin geleneklerini ve mirasn savunmalyd!.. Bylece 27 Mays sonrasnda ilk kan Yn dergisi ve hareketi Kemalizmi bayrak yapt. Programn Kemalizmin sylemi iinde ve onu deiik biimde yorumlayarak ortaya koydu. Bu durum gnmzde randa grld gibi zellikle antik ada ve kapitalizmin afanda halk muhalefetinin, laik bir biime brnmeden nceleri dini bayrak altnda ama o dini deiik bir biimde yorumlayarak ortaya kmasna benzer. Bu partilerin bayraklarnn dini olmasna bakp ta onlar feodalizmi ya da derebeylii savunuyor sanmak grne aldanmak olur. Ynn bayra Kemalizm idi, Kemalizm ise bir burjuva ideolojisidir. Ynclk ise radikal bir kk burjuva topyasyd. z ve grnm ayn deildir. Nasl ki, daha sonraki yllarda yine kk burjuva radikalizmlerinin ifadesi olan hareketler Marksizm ve Leninizmi bayrak yapmakla yle olmadlarsa, Yn de bu anlamda Kemalist deildi. Ynclk bir burjuva hareketi deil, bir kk burjuva radikalizminin ifadesiydi. Ancak bir ideoloji bir kere benimsendikten sonra kendisi nispi bir bamszlk kazanr ve metodolojiden taktiklere kadar o hareket zerinde snrlayc bir etkide bulunur. Kemalizmin Ynclk zerindeki bu kar etkisi onun toplumsal muhalefetin radikallemesine ayak uydurmasn en335
Demir Kkaydn
gellemi ve bir bakma bugn gerek neminin gzden kamasna da yol amtr. Mar,ks 18 Brumerde Fransz Devriminde kahramanlarn nceki olayn kahramanlarnn diliyle konutuklarna dikkati eker. kinci Kurtulu problemini nlerine koyan Yncler de Birinci Kurtulu kahramanlarnn diliyle konuuyorlard. Ve elbette birincisi biraz trajediyse ikincisi de biraz komediye benzedi. Biraz diyoruz, nk Trkiyede klasik burjuva geliimi gibi, o geliimin ortaya kard ya da yetkinletirdii Trajedi ve Komedi grlmez. Sanat gibi tarih de Melodram ve Vodvil ekseni etrafnda dner. Batnn Trajedi ya da Komedi kahramanlar her eye ramen zgn tarihsel tiplerdir. Bizdekiler ise kt kopyalar. Ynclk, daha sonraki yllarda Marksizmin giderek artan egemenlii ve yaygnl lsnde ortaya kan Marksist grnml kk burjuva radikalizmlerinden, ortaya kt tarihsel koullara ve bayrak yapt ideolojiye bal olarak zellikle dayanlacak gler (strateji) ve taktikler sorununda nemli farkllklar gsterir. Yncln hareket noktas Trkiyenin gerilii idi. Geriliin nedeni olarak emperyalizm, emperyalizmin ierdeki ibirlikisi komprador burjuvazi ya da mutlu aznlk ve derebeylik kalntlar grlyordu. Bu da Yncln programn belirliyordu. Trkiyeyi emperyalizmin yeni smrgesi olmaktan karmak, mutlu aznlk devletletirmelerle, derebeyi artklarn toprak reformuyla tasye etmek... Bylece Trkiyenin gerilikten kurtulaca dnlyordu. Bu demokratik karakterli program, bugn bile tm kk burjuva sosyalisti radikal hareketlerin program olmaya devam etmektedir. Yncler buna Milli Devrimci Kalknma Yolu diyorlard. Daha sonra bunun ad Milli Demokratik Devrim ya da Demokratik Halk Devrimi olacaktr. Peki bu program hangi toplumsal g gerekletirecekti? Ezilen snar ka ben kurtaraym diyen bezirgan partilerin oy davar durumundayd. 27 Maysn devirdii D.P. iktidarn oylaryla baa geirenler o ezilen ynlar deil miydi? (Bir 27 Maysnn deyimiyle onlar Vatanda deil Yatanta idiler). Demek hala aldatlyorlar ve uyuyorlard. O halde hangi g kurtarabilirdi Trkiyeyi Emperyalizmin smrsnden? Bunun cevab Trkiyenin gemiinde yatmyor muydu? te Islahat, ite Merutiyet, ite Kurtulu Sava ve ite son 27 Mays... Asker-Sivil Aydn Zmre tm ilerici dnmleri gerekletirmemi miydi? Ve btn bunlar Halka ramen halk iin olmam myd? Demek, Trkiyeyi gerilikten, emperyalizmin yeni-smrgesi olmaktan kurtaracak zne AskerSivil Aydn Zmre olabilirdi.
336
Bu yaklamla i Snf ve kyllk dnmlerin bir znesi deil, nesnesi olarak grlyordu. Bu yaklam toplum tarafndan da pek yadrganmyordu. Osmanl Devlet Snarnn gdc, halkn reaya olmas geleneine de denk dyordu. Hatta bir bakma bu tarihin bir yansmasyd. Rus Narodnikleri, geleneksel ky komnnden (Mir) hareketle dorudan sosyalizme gemeyi dnyorlard. Bundan dolay ajitasyon ve rgtlenme abalar kylye ynelik oldu. Yncler Asker-Sivil Aydn Zinde Gler yneticiliinde ulusal bamszlk ve kalknmaya ulamay umuyorlard, tm ajitasyon ve rgtlenme abalar kapkullarna ynelik oldu. Kapkullar demek uygun der nk en azndan 1970lere kadar aydn demek devlet kapsnda maal kapkulu demektir de. Ynclk bu erevede aydnlara ynelik ajitasyonuyla emperyalist smr mekanizmalarn, gerilie ilikin olgular, siyasi, iktisadi, askeri bamszln nasl ve ne lde yitirilmi olduunu sergiledi. Bugn Ynn savunduu ve yaygnlatrd bu grler gen kuaklara birer Lapalis Hakikati gibi grlebilirler. Ama onlar ilk sylendiklerinde, yazldklarnda muazzam bir bilin dnm yaratmlard. Aydnlarn bilinci kapallndan, duraanlndan, tarallndan, ksrlndan bir lde olsun syrld. Gl bir anti-emperyalist bilin ve hareket dalgas ykseldi. Bu hareket lde yeniden doan bir hayatn ilk biimleri gibiydi. Ynizm bir kk-burjuva topyasyd dedik. Peki, bu hareket iktidar ele geirseydi programn gerekletirebilir miydi? Hayr! ktidara gelseydi -ki bu muhtemelen bir askeri darbe biiminde olacakt- bir snfa dayanmak zorunda kalacakt. i snf rgtsz olduu lde, ister istemez nanskapitalin kucana decekti. i Snf rgtl olduu taktirde, olaylarn mant ii snfn sosyalist devrime doru zorladka Ynizm buna da kar durup yine ayn noktaya varacakt. Soyut bir varsaym olarak, ynclk bir bolukta iktidarn yrtseydi de hedeerine ulama (gerilikten kurtulma) yeteneinde deildi. Bir yandan emperyalizme, mutlu aznla ve derebeyi artklarna vurmak te yandan da kapitalizmi srdrmek gibi bir elikiyle maluld. Ynclk iktidara gelse ve bunu srdrebilseydi ortaya bir kk burjuva demokrasisi deil, en gerici trden bir bonapartist diktatrlk ve tekelci devlet kapitalizmi ortaya kard. Son bir noktaya daha deinelim. Ynclk Marksistlerce eletirildi. Sosyalizmin Trkiyedeki ilk doumunun kl art Eski Tfekler yayorlard. Bu ilk douun geliiminin doruu olan Dr. Hikmet Kvlcml Yn daha kar kmaz eletirmiti. Bu eletirilerin bir ksm daha sonra
337
Demir Kkaydn
kitap olarak da yaynlanmtr . Ne var ki, bu eletiriler hi bir yank bulmadan uzayn sar boluklarnda yitip gitmitir. Trkiyenin yeniden domu devrimci hareketi Kvlcmlnn yaynlarn alabilecek ve onlara bir rezonans gsterebilecek frekansa henz ulaamamt. Bir atomik felaket sonunda, tm uygar insanlk yok olduktan sonra, tropik ormanlarda kalabilen baz topluluklar kovuklarndan kp yeryzne yayldklarnda, yok olan uygarlktan kalan modern aralar onlara nasl bir ey ifade etmeyecekse, Kvlcmlnn eletirileri de, 27 Mays sonrasnda Amerikay yeniden kefetmeye balayan yeni kuaklara ayn ekilde hi bir ey ifade etmiyordu. Bu durum 1970lere kadar srer. Ancak 15-16 Haziran olaylarndan sonradr ki hareket Kvlcmlnn yaynlarn alabilecek frekansa ular. Yncler bir bakma Rus Devrimindeki Dekabristlere benzerler. Dekabristler, uyuyan Rusyann uyannn, Byk Fransz Devrimi ve Napolyon savalarndan etkilenmi ilk ncleriydiler. Yncler de bir uyann, kinci Dnya Savandan sonra ortaya kan Ulusal Kurtulu savalarndan, anti-emperyalizm rzgrndan etkilenmi ilk ncleriydiler. Dekabristler Kitlelerin gc ve inisiyati hakknda bir kavraytan yoksundular; Yncler de yle. Bu bakmdan Leninin de belirttii gibi, Dekabristler nasl kendi alar iinde ilerici bir rol oynadlarsa, Yncler de kendi koullar iinde benzer bir rol oynad ve 21 Mays olaylarndan sonra adm adm dnemini kapatt. Yn esas dnemini kapatrken hareket noktas ve kkeni bambaka, yeni bir aamann da ifadesi olan bir hareket ykseliyordu: TP *** Kapitalist geliime daha sonradan giren bir lkenin ii snf, o yola nce girenlerin yolundan ve deneylerinden aynen gemek zorunda deildir. Rusya Proletaryas Avrupann en ge doan proletaryas oldu, fakat tam da bu nedenle Bat Avrupa proletaryasnn birka yz ylda ald yolu bir rpda geti. rnein Bat Proletaryas onlarca yl manifaktrlerde alt, Rusya proletaryas ise bir bakma dorudan byk fabrika proletaryas olarak dodu ve manifaktr aamasn ok kk, minyatr llerle at. Rusya proletaryasnn bir ikinci ans daha vard. Rusya Proletaryas, nasl daha doarken retimde tekniin en son szne dayanan aralar kullandysa, snf mcadelesinde de Bat Proletaryasnn onlarca ylda gelitirilmi, en ileri teori ve rgtlenme aralaryla ie balad. Rusya Proletaryas nasl daha doarken, retimde en son tekniin aralarn kullanmaya baladysa snf mcadelesinde de Bat Proletaryasnn
338
onlarca ylda gelitirilmi en yeni teori ve rgtlenme aralaryla ie balad. Trkiye Proletaryas iin de, benzer bir durum sz konusuydu. Bat Proletaryas iin Leninist parti anlay yzlerce ylda gelimiti, Trkiye Proletaryas ise daha doarken TKPyi kurdu. Trk burjuvazisi, henz Anadolu ve Rumeli Mdafa-i Hukuk Cemiyetlerinde oyalanrken, proletarya burjuvaziden bile nce, Parti biiminde rgtlenmeye balamt. Ne var ki, Rusyadakine benzerlikler gstererek balayan sre, oradaki gibi devam etmedi. retimde ve snf mcadelesinde Trkiye Proletar yasnn kaderi, ge gelmenin faziletlerinden yararlanmak deil, ge kalmann reziletlerinde bunalmak oldu. 19. yzyln sonuna kadar Amerikan ya da Prusya tipi gelimeler, kapitalist geliime ge giren lkelerin nndeki klasiklemi yollard. Ancak yirminci yzylla birlikte bu yol tkand. Artk gelimi bir lke geri bir lkeye geleceini gstermiyordu, gelien az gelimilik oluyordu. Aslnda yirminci yzyln gelimi, ileri lkeleri gemilerinde de bugnn geri ve az gelimi lkelerinde olduu trden geri ve azgelimi lkeler olmamlard. Bu yola Trkiye Yolu denebilir. kinci Dnya Savandan sonra evrensel boyutlar alacak geliimin ilk rnei saylabilir. Bunun sonucu olarak Trkiye i Snf iin retimde, byk fabrikalarda, tekniin en son szyle retim yapmann yolu tkanm oluyordu. Rusya ve Trkiyede sosyalizm ve ii hareketinin tarihsel geliim ztlklarnn temel nedenlerinden biri budur. ler snf mcadelesi alannda da pek iyi gitmedi ve ty dikti. 1920lerde yeni doan Trkiye Komnist Hareketi henz bu teoriyi renme ve kendi geleneini oluturmaya frsat bile bulamadan, Rus Komnist Partisindeki yozlama Sovyetler Birliinin muazzam prestijiyle desteklenerek, Trkiye sosyalist ve ii hareketine teori, politika ve rgtlenmenin en ileri deil; tm kazanmlar olmama eviren en geri teori, politika ve rgt anlaylarn dayatt. Geri ve kk-burjuva Trkiyenin toplumsal yaps da zaten bunlar almaya hazrd. Tencere yuvarlanp ve kapan buldu. En geri retim temeline, en geri ve gerici teori, politika ve rgtlenmeler denk dt. Bylece Trkiye sosyalist hareketinin trajedisi alnna yazld. Bu nedenle Rus ii snf ve devrim tarihiyle, Trkiye ii snf ve devrim tarihi ayr yollar izlemitir. Sanayisi ve ii snf geliemeyen Asyal, kk burjuva Trkiyede, yine kendisi de bir anlamda Asyalln bir rn olan Stalinizmin boy vermesi iin uygun koullar pekimi oluyordu. Stalinizm de bu ekonomi temeli zerinde, iileri silahszlandrarak daha da pekitirici bir etkide
339
Demir Kkaydn
bulunuyordu. Yani Stalinizm de, ii snfn teorik ve rgtsel olarak silahszlandrarak i snfnn Trkiyenin tarihsel geliimi zerinde siyasi bir zne olarak olumlu bir etki yapmasn engellemitir. Bu gelimelerin sonucu Trkiye proletaryasnn 1960lara kadar, kendi kendine bir snf olarak kalmas oldu. Eer Stalinizmin ykc etkileri olmasayd, Trkiye tarihi baka bir yol da isleyebilirdi dnya tarihi gibi. Gelimi bir ii hareketinin ve rgtlenmesinin olduu bir toplumda, srf devlet zoruyla iilerin bu savunma mevzilerini yok etmek ve uzunca bir dnem dank tutmak mmkn deildir. Bunu baarabilmenin burjuvazi tarafndan bulunup uygulanabilmi tek yolu, proletaryada devrimci umutlarn bulamam kk-burjuva ve isizler kitlesinin proletaryaya kar bir ordu gibi saldrtlmas ve proletaryann kendi i blnmeleri nedeniyle buna cevap verme yeteneini yitirmi durumda olmasdr. Bunun ad da faizmdir. Fakat henz geliememi, ayaklar zerinde dorulamam, bir sendikal rgtlenme gelenei bile olmayan bir ii snf, hele hele ulusal ve uluslararas bir nderlikten de yoksunsa, srf devlet zoruyla dank ve rgtsz tutulabilir. Trkiyede 1960lara kadar tutulabilmitir de. Clz Trk burjuvazisi bir yandan proletaryay en temel meru savunma olanaklarndan bile yoksun brakmak; dier yandan Devletilik deliinde palazlanabilmek iin Kemalist Bonapartizmin vesayeti altna girdi. En ufak bir savunma aracndan bile yoksun iiyi son derece dk cretle altrmak mmkn ve makine kullanmaktan ok daha karl oluyordu. Bu nedenle modern tekniin sanayiye girii 1960lara kadar adeta kaplumbaa hzyla olmutur. Sabit sermaye orannn bu dkl ve mutlak art deer smrsnn bu ykseklii, proletaryann tahta perdeciklerle ayrlm dank topografyasna yansmtr. Bu da rgtlenmeyi ek olarak gletirmitir. Ne var ki, her eye ramen bu onlarca yllk birikim sonunda, 1950lerde hzla gelien enerji, yol gibi, Trkiyeyi dnya pazarna amaya ynelik yatrmlarn da etkisiyle, 1960lara gelindiinde, artk ii snf eski kabuuna smaz olmu, kendi kendine snf olmaktan kp, kendisi iin snf olma noktasna gelmiti. Trkiye i Partisi, bu ykseli ve dnmn siyasi styapdaki yansmas olmutur. Ancak TPin douu ve ykselii sadece ii snfnn geliimiyle anlalamaz. Egemen snar cephesindeki deiimlere de bir gz atmak gerekir. Bu muazzam g, Trkiyenin snf ilikileri iinde, rekabeti liberal burjuva zmrelerin ilgisini ekmezlik edemezdi. ekti de. Peki bu burjuva zmreler, niin ii snfna ilgi duydular?
340
Trkiyede ekonomi ve politikaya snf olarak burjuvazi egemen deildir. Esas egemen olanlar burjuvazi iinden nans-kapitalistler zmresidir. Bu zmre ise kendi snfnn bir paras olan rekabeti zmrelerle deil, derebeyi art toprak aalar ve tefeci bezirganlarla ittifak yapar. Bu tabakalar araclyla da milyonlarca kylnn oyunu kendi partilerine aktp parlamentarizm oyunu oynayabilir. 19. yzyln liberal burjuvazisine benzeyen ve yirminci yzylda reformist olan rekabeti zmreleri tarafsz, Arafatta tutmaya alr. Rekabeti burjuva zmreler ise, siyasal, ekonomik, kltrel, ideolojik egemenlik tekelinden uzakta brakldklar iin bu egemen zmrelerin egemenliini kapitalizm erevesinde snrlamak ister. Bunun iin gerekli gc, ko ban ise henz sendikalizm bilincini aamam ii snfnda bulur. Bu durum bir bakma kapitalizmin gelime anda, Batda burjuvazinin iileri eski egemen snara kar kkrtmasna benzer. Yalnz burada Burjuvazi byk rantiyelere kar deil, burjuvazinin bir zmresi dier zmresine kar bu kumara giriir. Dier yandan en azndan 1848lere kadar burjuvazi sokaa dklmekten de pek ekinmezdi, bu ekinmezliin altnda tahrik ettii ezilen snarn bir alternatif olma gc gsteremeyileri olsa da. imdi ise, burjuvazi bir yandan iileri nans-kapital egemenliine kar oyuna srerken, dier yandan onun devrimci gcnden, bir kere sokaa dklnce dizginlenemeyeceinden korkar. Bu nedenle de kkrtmasn parlamento ve ekonomik mcadele alanyla snrlamaya alr. Bugn CHPnin temsil ettii politika ve snf temeli aa yukar budur. Bu politikann ad da burjuva reformizmidir. Buna karlk, ii snfnn ekonomik temel zerinde siyasi mcadelesi, yani kendiliinden mcadelesi de, znde burjuva bir bilince dayanr. Bu sendikalist, reformist ideoloji ve politika ii snf iindeki toplumsal temelini de zellikle sendikaclar zmresinde bulur. Bu politika ve ideolojinin ad da burjuva sosyalizmidir. TP, TSP, TKP gibi partiler de kabaca bu eilimin ve toplumsal gcn yansmalardr. Bylece 1960 sonrasnda Trkiye ii ve sosyalist hareketinin trajedisini belirleyen ikinci bir tencere kapak bulumas olur. Her ikisinin de programlar zde olan burjuva reformizmi ve burjuva sosyalizmi birbirini tamamlar. Ynden sonra TPin douu bu bulumann rndr. Reformist burjuvaziyi temsil eden kasaba avukatlar, aydnlar ve kendiliinden ii bilincini temsil eden sendikaclar TP ats altnda birleirler ve TP bir burjuva sosyalist parti olarak ekillenir. Ancak, her eye ramen TP, program ve ideolojisi ne olursa olsun, Trkiyedeki ii snfnn kendiliinden mcadelesinin bir kabarnn, sosya341
Demir Kkaydn
lizmin yeniden douunun bir ifadesi olarak, iiler arasnda en kk bir siyasal gelenein bulunmad; tmyle gerici partilerin etkisinde olduu; sosyalistlerin ve aydnlarn ise tamamen politikadan yaltlm olduklar koullarda muazzam bir atlmn ifadesiydi. Marksizmi bir eylem klavuzu olarak deil de dogmatik bir sistem olarak anlayanlara ters gelebilir bu yarg. Ama Marksistler, her lkenin ve snfn somut koullarnn zmlemesinden yola kmaldrlar. O gnn koullarnda TP ileri bir admd. Sosyalizmin ustalar, iilerin en ufak bir siyasal bamszlnn bulunmad koullarda, bir ii partisinin nemini daima belirtmilerdir. rnein Engels yle yazar: Harekete yeni giren her lke iin nem tayan ilk byk adm, her zaman, bu parti ayr bir ii partisi olduu srece, iilerin nasl olursa olsun bir siyasal parti halinde birlemeleridir. Marks ve Engelsin bu tavrlarn aklayan Lenin de unlar yazar: Engels, eksik bir programla da olsa. Bamsz bir ii partisinin nemini vurgulamtr, nk o daha nce iilerin siyasal bamszlnn sz bile edilmedii ve iilerin daha ok burjuvazinin arkasnda srklendii ve hala da yle olan lkelerden sz etmekteydi. Bylesine kantlardan karlan yarglar, proletaryann partisini, liberal burjuvazinin kendi partilerini kurmalarndan nce kurduu, burjuva politikaclarna oy verme geleneinin proletaryaca hi bilinmedii ve acil grevlerin, sosyalist deil de burjuva demokratik olduu lkelere ve tarihsel durumlara uygulamaya kalkmak, Marksn tarihsel yntemiyle alay etmek olurdu. Grlecei gibi, 1960larn banda Trkiye i Snfnn durumu, yzyln bandaki Rusya i Snfna deil, ngiliz veya Amerikan iilerine benziyordu. Tarihin garip paradoksu, yarm yzyl nce, 1920lerde ise durum balangc itibariyle daha ziyade Rusyaya benziyordu. Burjuvazi kendi partilerini kuramadan iiler partilerini kurmulard ve burjuva partilerinin peine taklmak gibi bir gelenekleri yoktu ve burjuva demokratik grevler daha byk bir arlkla gndemdeydi. Anlatlmak istenen hep budur. Bu kavranlmadan Tarih anlalmyor. Yukarda da deindiimiz gibi, 20. yzylla birlikte Amerikan ve Prusya yolundan geliin tkanmas; dnya tarihi asndan sbjektif bir e olan Stalinizmin sonularnn objektif koullar halinde ortaya kmas bu tr paradokslara ve belli bir geriye dne yol amaktadr. Evet TP bir bakma 1920lerin TKPsine
342
gre bile muazzam bir gerilemedir ama, 1950lerin Trkiyesine gre muazzam bir ilerlemedir. Geerken belirtelim ki, Dr. Hikmet Kvlcmlnn TP karsndaki tavr, tpk Marks Engelsin Amerika ve ngilterede, yanl bir programla da olsa, ii partisi kurma giriimleri veya yine benzer ekilde Leninin 1920lerde, ngilteredeki komnistlerin i Partesene girmeleri konusundaki tavr gibi olmutur ve dorudur. *** TPin hareket noktas Ynnkinden bakayd. Ynclere Bat karsnda lkenin gerilii, yeni-smrge oluu adalet ve akl d geliyordu baat olarak. TP iin ise, kapitalistlerin lks, zenginlii karsnda tm maddi deerleri yaratan emekilerin yoksulluu, toplumdaki alt konumu adalet ve akl dyd. Bu durumda Ynn ulusal hareket noktasna karlk, TP snfsal bir hareket noktasna sahipti. Bunun sonucu olarak da Yn bamszl, TP sosyalizmi vurguluyordu. Dayanlacak gler de, bu paradigmalarn zorunlu mantki sonucu olmamakla birlikte farklyd: Ynn aydn vurgulamas karsnda, TP kendisi de bir bakma ykselen ii hareketine dayandndan ve onun bir yansmas olduundan, programn gerekletirecek zne olarak iileri ve emekileri gryordu. Dolaysyla rgtlenme abalar ve ajitasyonu da bu snf ve tabakalara ynelik oluyordu. lk kez 1965 seimlerinde milyonlarca insan, TP konumaclarnn radyolardan iler, emekiler, rgatlar, marabalar... diye balayan ve bu yollar, binalar, vb., yapanlar sizlersiniz, ama o yollarda lks arabalaryla seyahat edenler ve o yaplarda yaayanlar bir avu kapitalist. Her eyi yaratanlar sizsiniz, ama aalanan, horlanan da sizsiniz... diye devam eden seslerini duydu, sarsld, uyand. Bu o gne kadar grlmemi bambaka bir eydi. Bu bak as ezilen snarn binlerce yldr ektii ama bir trl aklayp k yolunu bulamad temel soruyu soruyordu. te kii olarak bizim ocukluktan delikanlla geerken aktif politikaya ilgi duymamz ve nce sempatizan olarak kysndan, sonra da militan olarak boylu boyunca girmemiz bu yllara rastlar. *** ocukluumuzdan beri yoksulluklar, hakszlklar, basklar, keylikler daima isyan duygularmz kabartmt. Fakat bu, btn bilinsiz ezilen insanlarda olduu gibi, o kadarla kalyor, zaman zaman bireysel patlamalara ya da ie kapanmalara yol amaktan baka bir sonu vermiyordu. Btn
343
Demir Kkaydn
ktlkleri bir bakma insanlarn ahlakszlklarndan doan eyler olarak gryorduk. Ama zellikle o dnemde ad adeta sosyalizmle zdelemi olan etin Altann yazlarn okurken nmzde bambaka bir ufuk, yepyeni bir dnyann kaplar alyordu. nsanlar kendiliklerinden iyi ya da kt deildi. nsanlar kt yapan smryd, ekonomik koullard. Tm deerleri yaratan emeki insanlar, rgtsz ve bilinsiz olduklar iin bir avu smrc ve zenginin egemenlii altnda eziliyorlard. Emekiler u smrc snar bir balarndan atabilse, kendi egemenliklerini kurabilse, o zaman hangi zengin ya da memur bir emekiyi horlayabilirdi? Zenginlerin lks ve israfna giden paralarla yoksul insanlar daha insanca yaama koullarna kavumaz myd? Bu bak asndan o gne kadar iinden kamadmz, aklayamadmz ve dolaysyla da nasl mcadele edileceini bilmediimiz tm olumsuzluklar aydnlanyordu. Kafamzdn aydnl gzlerimize vuruyor, bizlere sonsuz bir mcadele azmi, heyecan, yaam sevinci ve fedakarlk arzusu veriyordu. Elbet o zaman bizler iin ok yeni olan bu bak ve dnceler bilimsel bir temele oturmu olmaktan uzakt. Burjuvaziden anladmz zenginler, emekiden anladmz fakirlerdi. Ekonomi politik, Tarihsel Maddecilik hakknda hi bir ey bilmiyorduk. Fakat tm bu platonik karakterine ramen ok salam bir hareket noktasyd bu. Aradan yllar gemi olmasna ramen, hayatmza anlam veren problemi bugn de farkl grmyoruz. Bugn de btn zenginlikleri yaratan ve birbirine harika bir biimde eklemlenmi, teknik ve kltrel baarlar emekleriyle ileterek herkese hem mamul hem de retim aletleri sunanlar, kendi almalarnn ve yaamlarnn rgtlenmesinde boyun emeli midir? sorusunu sorup buna ikirciksiz olarak Hayr! diyen (E. Mandel) bir bayrak altnda bulunuyoruz. Ne var ki, arada geen yllarda, problemin bu basitlii, ne kan baka problemlerin ardnda yitip gitmi gibi grnr. Evet, o temel problem sanki yitip gitmi, gze grnmez olmutur, ama bir st dzeyde ortaya yeniden kabilmek iin; ayrntlarn ormanndan kp, bilimsel bir temel zerinde sonsuz gelime potansiyelleri edinip, geindii badirelerin ateinde elikleip, tm yalnl ve sadeliiyle ortaya kabilmek iin. Yalnlk ve sadelik basitlikle kartrlmamaldr. inlilerin dedii gibi, yalnlk ya da sadelik geliimin ancak ok yksek bir aamasnda ortaya kabilen bir zelliktir.
344
Madem ki emekiler bilinsiz ve rgtsz olduu iin tm bu yoksulluklar, hakszlklar sryordu, o halde grev: emekileri bilinlendirmek, rgtlemek ve siyasi iktidar ele geirmekti. Grev bugn de ayndr. Ama bu tarihsel, ezilenlerin binlerce kuann bizlere brakt grevin nasl baarlabileceine ilikin o gnk kavraymzla bugnk kavraymz arasnda uzun yllarn yenilgilerle dolu ac dersleri yatar. *** Biz de, hemen hemen tm kuamz gibi, adeta ocuk yata bu grevi belleyip siyasi mcadeleye girdiimizden, politika d gndelik hayatn bile zamanla herkese retecei, en temel, biraz hayat tecrbesi olan insanlar iin adeta aksiyomatik bir nitelik gsteren bilgilerden bile yoksunduk. Bu durumda, herhangi bir insann olaan hayat kavgasnda renecei eyleri, tm faaliyetimizin eksenini oluturan siyasi ve rgtsel almalar iinde renme durumundaydk. Hayattan renilebilecek eyleri politik mcadele araclyla renmenin bir olumsuz sonucu, bu renilenlerin aslnda politik eyler olmadn kavrayamamz, politik mcadelenin bizzat kendisi sanmamz yanlsamalar oldu. Bugn bile devrimci hareketin balca militan rezervini, henz ocukluktan yeni kan renciler, gen ii ve isizler oluturduundan ayn problemler geerlidir. Bu vesileyle bu problemi biraz aalm, baz rneklerle somutlamaya alalm. Problem sadece kiilerin biyolojik ve kltrel evrimiyle de ilgili deildir, toplumsal yapyla da yakndan ilgilidir. Trkiye gibi yar antika, kk burjuva bir toplumda, her hangi bir ileri burjuva toplumunda, kiinin kendiliinden edinecei bilgilerin kendisi bile, sosyalizm biimi altnda renilir. Bu nedenle de, henz hi bir ey olan bu bilgiler, sosyalist olmann kendisi saylr. Leninin Sukanovun Notlar nedeniyle deindii sorunla yakndan ilgilidir bu. Orada Lenin, Menevikler bir eyi bellemiler: Sosyalizm iin bir kltr dzeyi gereklidir deyip duruyorlar ve sorar: Peki Tarih bize bir olanak salamsa, o kltr dzeyine, proletarya diktatrl yolundan niye ulamaya almayalm?. te bu tarz ulamann sorunlaryla ilgilidir. Sosyalist bir politik faaliyet iin gerekli kltre niye bizzat o faaliyet iinde ulamaya almayalm. Evet bu bir olanaktr ama, ayn zamanda tehlikeleri de olan ve bilincinde olunmazsa tehlikeli sonular douran. Burjuva toplumu ve kapitalist ilikiler, iilere kendiliinden, bir proleter devrimcinin tamas gereken kltr ki burada kltr kavramn en geni anlamyla anlyoruz, entelektellii kastetmiyoruz- salar. Ama Trkiye gibi, yar smrge, Babil art kk burjuva bir toplumda, bu
345
Demir Kkaydn
kltrn edinimi, bizatihi siyasi almann balca konularndan, hem de en ok zaman ve g alan konularndan birini oluturur. ok sk verdiim bir rnee bavuraym. Devrimci bir rgtte, hele illegalite koullarnda, bir randevuya saatinde gelmenin, rgt makinesinin tkr tkr ileyebilmesi iin hayati bir nemi vardr. Kapitalist toplum, kendi ileyii iinde, bu zaman kltrn kendiliinden yerletirir. rnein bir sveli daha yumurtadan kt gnden itibaren bu kltr edinir, bu kltr ortamnda byr, ekillenir. Bir randevuya, brakalm ciddi bir rgt almasn bir yana, en sradan bir arkada randevusuna bile zamannda gitmemek, bir sveli iin akln alabilecei bir ey deildir. Ama Trkiyedeki gibi, yar antika bir toplum, bu kltrden yoksundur. Ortalama bir devrimcinin, randevulara zamannda ve muhakkak gitme gibi disiplini, alkanl ve kltr edinebilmesi en azndan bir iki senelik bir eitimi, ar eletirileri vb., gerektirir. Yani kapitalizmin yaptn bizler baka yoldan yapmak zorundayzdr. Bu yaratlmadan da, gerekten devrimci bir rgtn yaratlmas olanakszdr. Toplumda bu kltr az ok edinmi militan ve sempatizanlarn says on binleri bulmadan ve byle bir alanla evrilmeden, orada gerek devrimci bir parti, boy atp yeeremez. Aksi takdirde, her admda, bu temel artn yokluuna taklp kalacaktr. Bir canl organizmann varln ve yaamn srdrebilmesi iin, hava, su nasl gerekli, olmazsa olmaz bir ortam ise, devrimci parti iin de bu kltr aa yukar ayn deerdedir. Bu eitimin bilinli bir abayla devrimci rgtler tarafndan yaplmas, hatta bir dereceye kadar o rgtlerin almalarnn asli fonksiyonu haline gelmesi, bir yanlgya da yol aar. rnein, randevuya zamannda gitme nitelii adeta devrimcilikle zdeleir; devrimciliin politik z ortadan kalkar, grnmez olur. Halbuki kii, pek ala randevularna zamannda giden bir faist, bir anarist, bir reformist de olabilir. Bu bir rnektir. Cesaret, diergamlk, szn saknmamak; insanlarla ak, drst, saygl ilikiler kurmak; okuma alkanl vb.,gibi daha niceleri de saylabilir. Sonuta, rnein, cesaretin, hangi politikaya hizmet eden bir cesaret olduu sorusu ortadan kaybolur, bizzat kendisi devrimcilik olarak grlr ve btn cesurlar devrimci, korkaklar kar devrimci olarak alglanmaya balanr. rnein, karakter direnci denilebilecek, bedenine igdlerine egemen olma, bedensel zorluklardan ylmama, alkanlk gibi nitelikleri ele alalm. yi kt, her emeki, hayat tarafndan bu niteliklerle donatlr. i, sabah erken kalkmad takdirde o gn gnlnden olur, hatta iini yiti346
rir. Bedeni ne kadar uyumak istese de, bedenine egemen olmay, sabahn krnde yar uykusuz kalkp iyerine gitmeyi renir. Bu her askere de retilir. Uykunun en tatl yerinde kalkp nbet tutacaktr. Bir sporcu, bir atlet bile, antremanlarnda, direnen ve aryan kaslarna ramen iradesini kullanp kouya devam etmeyi renir. Bir de devrimcilerimizi gz nne getirelim. ou henz ana baba sofrasna bakan rencidir ya da isiz yar-aydndr. (Devrimci hareketlerin temel militan kayna bu insanlar olagelmitir). Bu insan malzemesinin byk bir blm henz askerliini bile yapmamtr, hayat tarafndan zorluklara direnme alkanl kazanmak ynnde eitilmemilerdir. Ne var ki, bu insanlar zorluklara diren eitiminden belki gememilerdir ama daha yumurtadan ktklar gnden beri gerek niyet ve gerekeleri gizleme, ak olmama eitiminden gemitir. Ve bunu sonucu olarak rnein, bir grevi, zor geldii iin yapmayacan aka sylemez ama rnein o grevin yanl ve gereksiz olduu ynnde strateji ve teori dktrebilir. Herkes biraz bu ark kurnazln renmitir. Bu malzemeye, ortalama her emekide bulunan zelliklerin kazandrlabilmesi bile byk bir enerji ve g israfn gerektirir. Sonunda da devrimcilik, programatik, politik znden soyutlanp ahlaki bir kategoriye dnr. Bir baka rnek. Silah kullanmay bilmek, her devrimcinin grevidir. Aslnda burjuvazi bunu herkese zorunlu askerlik hizmeti yoluyla retir. Aslnda Trkiyede ve zellikle Krdistanda halkn da kendine gre bir silah kltr vardr. En azndan askerliini yapan herkes iin, silahn ancak dmana dorultulaca; dostlara akacktan da olsa dorultulmayaca; silahla oyun olmayaca bilinen ve alkanlk haline gelmi davran formlardr. Hatta eytan doldurur gibi, ilk bakta sama gibi gelen, ama binlerce deneyden karlm bir gelenei zetleyen ve davran kalplarn belirleyen szler de vardr. Fakat yzde doksan askerliini bile yapmam, silah Marksizmi ya da sosyalizmi azna ald gn eline alm binlerce gen devrimci, her emekinin sahip olduu bu silah kltrnden bile yoksundur. Silahla aka yaplmayacan bilmez, halkn kendiliinden, gndelik hayatta rendii bu alkanla sahip deildir. Ve bu kltrn edinilmesi, giderek kendi bana bir ama haline gelir rgtlerde. Bu kltre sahip olmak, devrimcilik olarak kavranr. Ve bu dnm bir kere olduktan sonra, onlarca yuvar, hareket tm fonksiyonlarn adeta srf bu ilere indirger. Bu gibi rgtler, Trkiye gibi geri lkelerde, bir bakma kapitalizmin yapt ii, politik bir alma iinde yaparlar. Yaptklar i gerek anlamda devrimci ve sosyalist deildir
347
Demir Kkaydn
ama, onlar kendilerine bitiklerinden ok baka bir fonksiyon grrler, bir bakma, gerekten devrimci bir rgtn var olup yeerebilmesinin artlarn olutururlar. Tpk bakterilerin topra yksek canllarn var olabilmesi iin ilemesi ve humuslandrmas gibi. Bu nedenle Trkiye gibi yar Asyal lkelerde, bu aamalar belli bir ilerici ilev grrler. Bu aamalardan geilmesi, gerek bir proleter ncnn yaratlmas iin zorunludur. Trkiye devrimci hareketi de, belki yirmi yldr bu aamalar gemekte, bir gelenek ve kltr oluturmaktadr. Gelecek devrimci kuaklar, bu gelenek tarafndan, rgtsel zel bir aba gerekmeden, kendiliinden ekillenecek, eitileceklerdir. Onlarca hareket, militanlara iyi kt byle bir eitim salarken, yani rnein bir rgtlenme iin temel olan kltr verirken, onlar, ahlaki ve topik bir teoriyle de donatr ou kez. Bylece, binlerce militan politik ve teorik olarak reformist, merkezci veya yar-anarist vb., grlerini edinirler. Toplum alt stlk dnemine girip, teori ve politikalar ias edip yenilgi olunca, ou kendilerini kmazdan kurtaracak teorik birikimden de yoksun olduu iin, inanlarn yitirirler. O zaman da, tm kazanlm niteliklerin temeli olan inan yitirilince tam anlamyla bir kokuma ve rme balar. Devrimci bir ncnn ve ideolojik mcadelenin nemi de tam bu noktada ortaya kar zaten. Devrimci bir nc, yenilginin yol at bunalm dnemlerinde, militanlarn ileriye sramasn salayacak bir nderlik sunamaz ise, byle bir ey yoksa, rme akl almaz boyutlara ular. Devrimci bir nc, ok yksek bir organizmadr ve yelerinde ok yksek nitelikler ister. Kerpiten yz katl bir gk delen yaplamaz. Onun iin, atete pimi tula, su verilmi elik, frndan km imento gereklidir. Bu malzeme ise limonluklarda yetimez. Elde ne varsa onunla ie balamak zorundasnzdr. Uzun yllar sren mcadele kerpileri frnlyor, tulaya dntryor. ler imdiye kadar, kerpileri frnlamak, tula frnlar kurmak aamasndayd. nsanlar, gkdelen yaptklarn dnerek aslnda tula frnlar kuruyorlar, orada frnlanyorlard, gkdelenler iin kullanlabilecek malzemeler oluyorlard. imdi epeyce tula birikti. tulalar dizmekte; onlar rgtleyip binay yapabilmekte. Malzeme ok kt olduundan tula ocaklarnn verimi ok dk. ou frnn ateine dayanamayp dalyor. Ama imdi seri halde tula reten frnlar var: Fabrikalar. Orada tm ihtiyalar karlayacak birinci snf tulalar var. Yaplacak i, sirenlerin seslerine kulaklarmz tkayarak, sanayi proletaryas arasnda younlamaktr.
348
(Burada Kvlcmlya da deinelim. Kvlcmlnn Komnternin oportunizmini grmesini engelleyen eylerden biri, bizim bu Babil art, kk burjuva ortamnn insan malzemesidir. O daima dier lkelerin devrimcilerinin niteliklerini bizimkilerle kyaslad. Onlarn yiitlii, ak szll vb., Kvlcmly byledi. Bu ise o yiitliklerin hizmet ettii siyaseti glgeledi. Trk mal komnistler, Enternasyonalizmi en hazr yiyici irenlik haline getirince, Kvlcml kendi toprann mal olmay yceltti. Bu onlara gre ileri bir aamayd ama, yukarda deindiimiz anlamda. Ayn yanlsama, Kvlcmlya baknca bizim iin de sz konusuydu. Kvlcml bataklkta yetimi bir orkide, cceler lkesinde bir Gulliverdi. Bizzat onun bu yce nitelikleri, bize devrimciliin ta kendisi gibi grnd. Ama insan o yce niteliklerle de pekala bir Stalinist olabilir. Bu noktada, problem, en saf politik, ideolojik zyle ortaya kar. Kvlcmlnn karsnda, kendi iinde tutarl, ciddi bir oportunizm hi olmad. Sadece dedikodu ve dzenbazlk vard. Budur onun daha ileri gitmesini engelleyen. Ama bizlere en azndan kendisi sunarak, kendisini ama olana da sunmu olmaktadr bylece.) *** Kaldmz yere dnelim. Sanrm siyasi mcadele araclyla en temel bilgilerin edinilmesinin bizde yol at yanlsamadan sz ederken, neyi anlatmak istediimiz anlalmtr. te daha ocukluktan karken, siyasal rgtsel almalar iinde rendiimiz en temel bilgileri, bizzat siyasi mcadelenin ta kendisi sanmamzdan sz ederken anlatmak istediimiz, rneklerdekine benzer olgulardr. Evet, emekilerin bilinlenmesi, rgtlenmesi ve siyasi iktidar ele geirmesini hayatmza da anlam veren grev olarak bellemitik. Ama bu grevin nasl yaplabileceine ilikin kavraymz yle s, yle ocukayd ki, bunu bir ka rnekle anlatmakta yarar var. nk bu grler bizim ocukluumuz kadar, devrimci hareketin ocukluundan da kaynaklanyordu. O zamanlar TP saarnda tandmz onlarca sosyalist de benzer dnceler iindeydi. rnein yle dnyorduk. Her sosyalist alt ayda bir kiiyi daha uyandrsa, alt ay sonra saymz iki kat olurdu. Ondan sonraki alt ayda da herkes bir kiiyi sosyalist yapsa, bir yl sonra drt kat olurduk. Tabii o zamanki saf iyimserlik iinde bunlar en kt olaslklara dayanan hesaplard. Bylece geometrik dizi biimindeki artla en ge drt yl sonra Sosyalist Trkiyeyi kurabileceimizi dnyorduk. Aybarn gelecek seimlerde
349
Demir Kkaydn
baa greeceiz demesi, tam da bizim hesaplarmza uygun dyordu ve o da aslnda siyasi ocukluunu yaayan TPlilerin geri yanlarna hitap ediyordu. Ama iler hi de bu teoriye uygun yrmyordu ve teorimiz pratikte ias ediyordu. Ne var ki o zaman da suu teoride aramyorduk. Neden ilerin dndmz gibi olmadn dnyor, ya sosyalistlerin yeterince sk almadklar sonucuna ulayor - ve bu durumda nasihati, ahlak tutuma bir st dzeyde farknda bile olmadan yeniden varyorduk ya da hatay kendimizde gryor; evremizdeki insanlar bilinlendirmede yetersiz olduumuzu, onlar etkileyemediimizi dnyor, Hazreti Alinin Cenk kitaplarn satan tara pazarclarnda en ba kede yer alan 100 Soruda Sz Syleme Sanat veya Bakalarn Etki Altna Alma Sanat gibi kitaplardan medet umuyor ve volantarizme yuvarlanyorduk. Yahut da, nedenini bir trl anlayamadmz sosyalistler aras ayrlklar yznden, herkesin birbiriyle uramas nedeniyle dta bulunanlarla uralamadn dnyor; tm ayrlklardan nefret ediyor; ayrlk noktalarn ne karanlarn dman oluyorduk. Onlar u ayrlklar icat etmeselerdi ne gzel halk hzla bilinlenecekti!.. lk rendiklerimiz ilerin bu kadar basit olmad oluyordu. Bu ilk tecrbelere ilikin baka bir rnek. O zamanlar etin Altann mehur bir sosyalizm ve komnizm tanm vard. Ona gre, sosyalistler emekilerin seim yoluyla iktidara gelmesini savunur; komnistler ise, ihtilal yoluyla proletarya diktatrl kurmak ister. O zamanlar bile bu ilerin seimle olamayacan dnyorduk ve gizliden gizliye sosyalizmin aslnda komnizmle ayn ey olduu yolundaki dncelerimizi birbirimize ayorduk. etin Altann da bizim gibi dndn, ama komnizmi yasaklayan kanunlardan korunmak iin, bir taktik olarak yle bir ayrm yaptna inanyorduk. Ama daha sonra bir de baktk ki, bu ayrma ve ilerin seimle olacana inananlar var ve bunu ciddi ciddi savunuyorlar. O zaman, byle taktiklerin yanlln; insanlarn politikada neyi sylerse onu sylemi olduunu; nk o sylenenlerin bakalarn o sylenen anlay ynnde biimlendirdiini kavradk. Tabii daha sonra, etin Altann da bunlar taktik icab deil, gerekten yle dnd iin yle yazdn; ona sylemedii eyleri atfettiimizi de anladk. Bu da ilk edindiimiz derslerden biriydi. Ve bu dersler yalnz bizim iin deil; TP saarnda tandmz, politik ocukluunu yaayan onlarca ii iin de geerliydi. Bu dnemde sosyalizm, tm tarihsel tecrbesinden ve bilimsel temellerinden yoksun platonik bir heyecan, bir topya idi. Hele bizler gibi ta350
ra sosyalistlerinin tek gdas etin Altann yazlaryd. Okuyabildiimiz kitaplar da gizliden gizliye bin bir zahmetle bulabildiimiz Bitmeyen Kavga ya da O. Haerliolunun Erdem Asndan Dnce Tarihi; Felsefe Szlnden teye gitmiyordu. Eytiimsel zdekilikin ne olduunu anlayabilmek, bir eyler renebilmek iin rpnrdk. Sonuta kafamz orbaya dnerdi. *** TP ve Ynn damgasn vurduu 1960-1968 aras dnem, bir bakma Marksizme Hazrlk dnemidir. Her iki hareketin de ortak noktalar, bilimsel sosyalizmle hi bir organik balar olmamasnda toplanr. TP sosyalist bilinmesine ramen, znde metazik burjuva sosyolojilerine dayanr. Bu Marksizm ncesi hazrlk konanda, 1920lerdeki ilk douun kalntlar olan Eski Tfeklerin tm ajitasyonu ve propaganda abalar bir hareket yaratmaktan uzak kalmtr. Dorudan doruya Marksist Leninist retiyi benimseyen ilk organ Dr. Hikmet Kvlcmlnn 1967de kard Sosyalist gazetesi olmutur. Ne var ki, bu organ yedi saydan fazla kamamtr. Hikmet Kvlcml, bu gazetenin yan sra, Tarihsel Maddecilik Yaynlar arasnda Karl Marksn zel Dnyas, Tarih Devrim Sosyalizm, Trkiyede Kapitalizm, Uyarmak in Uyanmal... vb., gibi ok nemli kitaplar da yaynlamtr. Ama Marks, Engels, Leninin en temel kitaplarnn bile henz evrilmi olmad bu ortamda, bu abalar yanksz kalmaya mahkumdu. Ancak 1968den sonradr ki, Marksizm platformunda bir hareket ortaya km; birikim meyvelerini vermi; Eskiler bir yank uyandrabilmitir. Bu nedenle 1960dan sonra, ikinci kez doan hareketin 1968e kadar geen dnemine Marksizm ncesi denilebilir. Bu durum yaynlanan klasiklerin saylarnda da gYl Yaynlanan rlebilir. Bu olguya daha nce yazdmz bir yazda da Eser Says dikkati ekmitik. Orada yle diyorduk:
1962 1
Bizim tespit edebildiimiz kadaryla, 19621969 arasnda Marks-Engels-Leninden toplam 24 eser yaynlanr. Bu 24 eserin yllara gre dalm yledir:
1963 1964 1965 1966
1 2 7 8 5 24
Grld gibi, 1966dan nceki yllarda yalnz1967 ca drt kitap yaynlanmtr. Marksizm gibi bir 1968 derya bu drt kitapa sar m? Demek, (eski Toplam kuaklar hari) 27 Mays sonrasnda, 1966lara
351
Demir Kkaydn
gelinceye dein, hareket Marksizmden bihaberdir. Buna karlk, 1965ten sonra ylda (1966-67-68) tam yirmi kitap yaynlanr. (...) Demek Trkiyeli ve 27 Mays sonras devrimci kuaklarn Marksizmle ilikiye gemesi ve hi olmazsa temel eserlerini okuyabilmesi 1965-68 yllar arasnda olmutur. Ancak 1968den sonra Marksizm Leninizm platformunda bir hareket gelimeye balar. Trk Solu ve Aydnlk dergilerinde ortaya kan MDD hareketi, Yn ve TPten nitelike ayrdr.. (Sosyalist, Say:78, 27 Mart 1979, Sayfa: 11) Bu ayrm, son yllarda horlanmas moda olan MDDciliin, zamanna gre nasl bir ileri aama olduunu kavramak ve onu diyalektik olarak aabilmek iin nem tar. Yn ve TP arasndaki tartmalar, bugn bile tartlan birok temel sorunu ortaya koymutur. Geri kii olarak biz bu tartmalarn ancak sonunu izleyebildik ama o tartmalarn yaratt birikim zerinde ekillendiimizden ve devrimci hareketin daha sonraki geliimini daha iyi kavrayabilmek iin tartlan sorunlar ve verilen cevaplarn dayand varsaymlar ksaca ele almakta yarar var. Yn ve TP arasndaki tartmalar ilk bakta bir program tartmas gibi grnr. ki hareketin de hareket noktalarnn ayr olmas da byle olmas gerektii kansn glendirir ama tartmalarn derinliine inilince hi de yle olmad grlr. TPin hareket noktas snfsal, Ynnki ise ulusald dedik. Bunun sonucu olarak, Yncler Ulusal Demokratik bir devrim, TP ise Sosyalist Devrimi savunuyordu. Ancak TPin sosyalizmden ne anladna baklnca, ad Sosyalizm olmakla birlikte, TP programnn milliletirmeler, emperyalist ittifaklardan kma, toprak reformu gibi Ulusal Demokratik taleplerden ibaret olduu, dolaysyla Ynn programndan nitelike farkl olmad grlr. Gerekten de tartma program zerine dnmyordu, devrimin objektif tarihsel grevlerine ilikin anlaylar pek farkl deildi. Tartma, znde, mcadele metodu ve dayanlacak gler sorunu zerindeydi. O zamann deyimiyle, tartma, aadan m, yukardan m tartmas biimindeydi. Tartma geniledike ekonomi, snar gibi alanlar kapsasa da, gerekte hep bu soruna bal olarak ele alnyordu. Zaten btn dnyada merkezciler (Kk burjuva devrimcileri, sosyalistleri) reformistler (Burjuva sosyalistleri) arasndaki tartmalarn balca alan, mcadele biimleri, taktik sorunlardr. Bu Yn ile TP arasnda aadan m, yukardan m biimini ald.
352
Yne gre kitleler uyuyordu, uyanmalar yllar alrd; TP gibi parlamenter yolla bu i uzard; o halde zinde kuvvetler bu ii yapmalyd. Bu da tabii ki bir askeri darbe biiminde olacakt. Yani yukardan. TP ise mantk silsilesini yle kuruyordu: Trkiye kapitalist bir lkeydi, o halde nndeki devrim sosyalist bir devrimdi. Sosyalist devrimi ki bu parlamenter yolla olacakt ii snf yapard. O halde aadan olacakt. Problem byle koyulunca Yn, n grd mcadele biimine kant olarak, Trkiyenin kapitalist bir lke olmadn, nndeki devrimin de sosyalist devrim olmadn kantlamaya alyordu; TP ise aksine kapitalist olduunu, demokratik devrimin tamamlanm olduunu... Gerekte her iki taraf da bu erevede sanki bir program tartmas iindeymi gibi grlrse de tm bu kapitalist mi deil mi tartmalar, aadan m, yukardan m sorusuna kant bulmak iin ortaya geliyordu. ki taraf da ayn varsaymlara dayanyordu. Yn, Trkiyenin kapitalist olmadn kantlamaya alrken, kapitalist olsa aadan devrimi kabul etmek gerektii varsaymna dayanyordu. Buna karlk TP ise, Trkiyenin kapitalist olduunu kantlamaya alrken, eer kapitalist olmayp da, nnde demokratik devrim olsa, yukardan devrimi kabul etmek gerektii varsaymna dayanyordu. Bu varsaymdan hareket ettii iindir ki, aadan devrimin gereinin kant olarak, kapitalizmi, demokratik devrimin tamamlanmln ne sryordu. Her iki taraf da ayn varsaymdan hareket ettii iin, ekonomi, snar, vb., alanlarna yaylan tm tartmalar, ne srlen taktie kant salama abasndan baka bir ey deildi. Mcadele aralar tartmas, bir program tartmasnn fonksiyonu deil, program tartmas, mcadele aralar tartmasnn bir fonksiyonuydu. Ne var ki, tartma Trkiyenin tarihi, ekonomisi, snar vb., gibi alanlara yaylarak bu sorunlarn bilimsel olarak incelenmesi gereini ortaya karm oluyordu. Objektif devrimci grevlerin ancak bu sorunlarn bilimsel bir tahlili zerinde belirlenebilecei kavray sosyalistlere yerleiyordu. Bu tahlil ise ancak Marksist metotla yaplabileceinden, Marksizmin renilmesi devrimci hareketin nne, objektif bir tarihsel grev olarak ortaya kyordu. Tartma iinde bu grevin ne kmasdr ki, klasiklerin yaynna ve okunmasna hz kazandrmtr. *** Bu mcadele biimleri zerindeki tartma deiik biimler altnda sonra da devam etmitir. Sonraki yllarda ii snf arln ortaya koyup, Marksizm de ilke olarak benimsenince, Ynn kavray deiik biimler ald. Sonrakiler artk yukardan demiyor, cuntacl ret ediyorlard,
353
Demir Kkaydn
ama aadan bile deseler; ii snf veya halkn gc devrim yapar da deseler, Marksizm platformunu benimsemi kk burjuva devrimcileri iin, proletarya, tpk Ynclerin kavrad gibi, tarihin bir nesnesi olmaktan teye gidememitir. Onlar silahl propaganda veya halk sava derken, hep o snf adna hareket edip, o pasif kitleyi adam etmeye almlardr. z ayn kalmtr ama biim deimitir. Gerekten de sonraki Silahl propagandaclarn Yne kar klar programatik deil, biimsel olmutur. Bu bile zleri ve yaklamlarnn ayn olduunu kantlar. Yn program cunta yoluyla yapmaya almakla eletirmilerdir ama o programn ieriini eletirmeyi akllarna bile getirmemilerdir. Getiremezlerdi de, nk hepsi milli demokratik kk burjuva topyasn vaaz etmekten baka bir ey yapmamlardr. Ynn yukardan devrime gereke olarak getirdii tm zmlemeler, kantlar, eli eline daha sonraki aamada halk savana kant olmulardr. Bir Devrimci Marksist iin, siyasi ittifak yapaca gler, nasl bir taktik veya yol izleyecei deil, ondan nce amac, program nem tar. Tavrn ve birlikte gidebilecei yolun snfn buna gre belirler. nemli olan vuruun birlikte olmasdr. Elbet herkes kendi merebince, kendi bayrayla, kendi yolundan yryecektir. Mtteklerin program ve taktiklerinin eletirisi ideolojik mcadele konusudur. Ama bunun yan sra, ortak hedeer varsa, o somut hedeere ulamada i birlii yapmak iin onlardan cuntacl veya Halk savaln brakmay istemek kadar sama bir ey olamaz. Marksist, ne olursa olsun, eer amalaryla uyuuyorsa, kimseyle ittifak reddetmez. Ama Marksizmin, problemi byle ze dein koymas, burjuva reformist sosyalistlere de, znde onlarla ayn program paylaan kk burjuva devrimcilere de sama ve anlamsz gelir. Onlar arasnda, mcadele biimleri ve taktikler zerine tartmalar tkenmez kayk dvdr ve birbirlerinin varlklarna hakllk kazandrr, daha dorusu byle bir grnm salar. Yn ile TP arasnda yukarda deindiimiz tartmalar biz ancak, ok sonra ve dndan izleyebiliyor ve hemen hemen hi bir ey de anlamyorduk. Hatta niye birlik yapmyor da tartyorlar diye kzyorduk. Bize gre elbet devrimi emekiler yapacakt, yani aadanc idik, ama te yandan, Ynclerin de kendi ilericilikleri erevesinde bir eyler yapmasn fazla mal gz karmaz diye reddetmiyorduk. Hele ilericiler, sosyalistler byle clzken, birlikte en azndan baz somut hedeer iin ibirlikleri yararl olmaz myd? Ve TPli olmamza ramen, TPin onlara niye ok saldrp, onlarla ittifak, birlikte hareketi reddettiini bir trl anlayamyorduk. te yandan, Ynn ezilenlerin sorunlarndan deil de, daha ziyade
354
milli petrolden falan sz etmesi nedeniyle onlardan hi holanmyorduk. Ksacas hem biyolojik hem de siyasi ocukluunu yaayan, siyasi mcadelenin, Marksizmin alfabetik bilgilerinden yoksun, tipik bir liseli tara sosyalisti idik. Bu dnem yava yava biterken de Trkiyenin kltr ve sanayi bakenti stanbula niversite tahsili iin gidiyorduk. Bilgisizliimizin ve grgszlmzn apn da ancak stanbulda grp kavrayabildik. 1967-68 yllarnda Trkiye sol hareketinde yeni bir aamann balad sylenebilir, buna Marksizme Balang Aamas da diyebiliriz. Bu aamada Yn ve TPin dayand varsaym almtr. Bu dnemin temel nermesi iki cmlede zetlenebilir: Devrimi iiler, kyllerle birlikte yapacaktr ama devrimin karakteri demokratik ulusal devrimdir. Yn ve TPin uzlamaz gibi koyduklar problem, onlarn varsaymlar reddedilerek almtr. Ve bu dnemdedir ki, devrim stratejisi bal altnda gerek anlamda bir program tartmas balamtr. Gerek Yn, gerek TP iinde eski Marksist kuaklarn hi bir belirleyici fonksiyonu yokken, bu yeni aamaya damgasn vuranlar Eski Tfek diye alaya alnan eski komnistlerdir. Geri eski komnistler de kendi aralarnda ayr ayrydlar ve sonra her yeni aamada bu ayrlklar billurlamtr, ama balangta onlar bir araya getiren Marksizm platformunu TP karsnda savunmalaryd. Bu dnemin habercisi ksa mrl Sosyalist gazetesi idiyse, dnemin Trk Solu ve Aydnlk dergileriyle balad sylenebilir. 1960 sonrasndaki devrimci harekette yle bir paradoksal grnm vardr: hareket geliip yeni aamalara vardka eskilerin etkisi artmtr. Bu elikiyi hareketin iki kez domuluu aklar. 1920lerdeki ilk doumun grece ileri aamalarn temsil eden eskiler, 1960dan sonra yeniden doan hareket, belli bir ilerleme kat ettikten sonra bir etki salayabilmiler ya da yeni doan hareketin yeni geliim aamasnn ortaya kard ihtiyalara, ortaya koyduu problemlere en zgn cevab eskiler vermitir. Biz bu Marksizmin Balangc dnemine, ok kullanlan adyla MDDcilik diyelim. 1968 yl byk olaylar oldu. Marksizm zerine ok canl bir tartma ortamnda ki bu ortamda Marksizmin en temel kavramlar reniliyordu Avrupadaki renci olaylar ve Fransadaki byk olaylarn dorudan etkisiyle niversite igalleri balad. Peinden Sovyetlerin ekoslovakyaya mdahalesi; anti-emperyalist gsterilerin hzl ykselii, bu yeni, Marksizm aamasnn ortaya kna elik etti. MDDcilik zellikle niversite genleri arasnda yank buldu. Bir hikayecinin 47liler dedii bu kuak, siyasete ilk kez TP saarnda girmi; igaller ve anti-emperyalist gsterilerin ban ekmi; ayn dnemde de MDDci olmutur. Daha sonra 1971de kuru355
Demir Kkaydn
lan 12 Mart rejiminin ldrdkleri hep bu kuaktandr ve eskiler bir yana, Marksist ve devrimci hareketlerin lider ve teorisyenlerinin ekirdeini bu kuak oluturmaktadr. Ne var ki, bu kuan hepsi ayn evrimi izlemedi. Kimileri evrimin belli aamalarnda taklp kald ve takld aama iinde ayr bir evrim geirdi. Balangta hepsi, bitiinin nerede olduu belirsiz bir yara ayn anda balayan yarlar gibiydiler. Bir ksm ilk yz metreyi en nde kotu, ama yol ok uzundu, ne kadar uzaa gidilmek isteniyorsa o kadar birikim yaplmalyd. TP genellikle burjuva aydnlarn, kasaba avukatlarnn, aristokrat iilerin sendikaclarn egemen olduu bir partiydi. Onlarn yaps tm partiye damgasn vuruyordu. TP saarndan km, niversitedeki militan eylemlere katlm her devrimci genci TPin bu havas bomaya balamt. Bu genler eskilerle karlanca, tam psikolojilerine uygun bir havay da onlarda buluyorlard. Eskiler de uzun bir mcadelenin imbiinden gemi dava adamlarydlar. Onlarn gl kiilikleri, sava nitelikleri, yalarndan beklenmeyecek devrimci cokunluklar, dnn TPte yetimi militanlar zerinde silinmez izler brakyordu. Bu etki TPin yanl tantmalar lsnde de artyordu. TP kendisinin Trkiyenin ilk ii partisi olduunu iddia ediyordu. Eski Tfekleri hor gryor, kapsndan ieri adm atmalarna bile msaade etmiyordu. Eskiler karsnda Bir zamanlar bu ile uramlar ama hi bir ey yapamamlar; ite biz bir ktk, pir ktk. Trkiyenin en cra kyne bile sosyalizmi duyurduk anlamndaki bbrlenmelerinden geilmiyordu. Bu yndeki propagandayla yetimi gen, eskilerle karlanca, TP kurucular kumda omak oynarken sosyalizm urana mcadele vermi, hapisler yatm, ikenceler grm eskilerin inanc ve heyecanyla; TPlilerle kyaslanamayacak stnlkteki Marksizm bilgisi, rgtlenme tecrbesi ile karlanca, en azndan, davay yllarca srtlam bu insanlarn grd muamele karsnda isyan etmekten kendini alamyordu. TPin silah geri tepiyordu; nefret yerini saygya brakyordu. Her ey, tarih nasl anlatlmt ve gerek nasld? Hele TPin eskileri kapsndan ieri uratmamasnn gerek sebebi olan, burjuva legalitesinden, hogrsnden yararlanma kaygs anlalnca, her devrimci gen, yerini ezilmi ve ezilen eskilerin yannda belliyordu. Bu dnemde ekoslovakya mdahalesi vesilesiyle balayan tartmalar da, eskilerin etkisinin artmasnda belirleyici olmutur. 1968 yaznda Sovyet tanklar ekoslovakyaya girince TP buna kar kt, gler yzl sosyalizm; insancl sosyalizmden yana olduunu aklad. Buna karlk Marksistler (eskiler) ekoslovak mdahalesine eletirmekle birlik356
te destek verdiler. Trk Solu dergisinin tavr aa yukar Fidelin tavrna benzemitir. Zaten Trk Solunda Fidelin ekoslovakya mdahalesiyle ilgili konumas aynen yaynlanmtr. Yine o sralarda, Trk Solunda Dr. Hikmet Kvlcmlnn, znde Fidelinkinden farkl olmayan bir tavr yanstan ek Meselesi mi, Dnya Meselesi mi? balkl yazs kmtr. Biz bugn eer olgulara ilikin bilgi hatas yoksa, yani ekoslovak bahar bir kar-devrim deildiyse her Devrimci Marksistin tpk bugn Polonya iin olduu gibi Sovyet mdahalesine kar kmas gerektii grndeyiz. Ama bu kar k ile TPin kar k kartrlmamaldr. Birbirine zt programatik kavraylarn sorucu olun, bambaka kar klardr bunlar. Politikada sk sk, ayr gerekelerden, ayr programlardan hareketle benzer tavrlar alabilir kiiler veya partiler. Bamszlk ya da zgrlk (zaruretler aleminin tesindeki Komnist toplumdaki zgrlk deil, Aybarn Hrriyeti Sosyalizmindeki hrriyet) bizler, Devrimci Marksistler iin kendi bana soyut bir ama deildir. Bizler, rnein bugn ii devletlerindeki brokrasinin egemenliine kar kyorsak, o egemenlik, soyut demokrasi, bamszlk, hrriyet ilkelerini ayaklar altna ald iin deil; o egemenlik dnya devrimini geciktirdii; ii devletlerini zayatt; proletaryay demoralize ettii iin kar kyoruz. Objektif toplum yasalaryla, brokrasinin egemenlii altnda komnizme varmann olanakszl kantland iin kar kyoruz. Yoksa sava kazanmak iin silahlanmak ve silah kullanmay bilmek nasl artsa, yle, dnya devrimi iin, proletaryann Komnist toplum ideali iin, brokrasinin egemenliinin objektif, kanlmaz bir zaruret olduu, komnizme giden tek yolun brokrasinin egemenliinden getii, objektif tarih ve toplum yasalaryla kantlanm olsa, hi kukusuz o egemenlikten yana olurduk. Biz bugn, ii devletlerinde gerek bir sosyalist demokrasinin uygulanmasn ve bunun iin de bir politik devrimi bugnk sistemi gayri insani ya da ahlak d, adaletsiz bir ey olarak grdmzden deil; ii devletleri ancak bir sosyalist demokrasi koullarnda, daha gl olaca, daha hzl kalknaca, dnya devrimine giden yol daha ksalaca iin istiyoruz. Tpk kapitalizme ve emperyalizme, insan zne aykr, ahlak d bir dzen olduu iin deil de, tarihsel olarak yklmaya mahkum olduu; insanln ilerlemesi nnde bir engel oluturduu iin kar ktmz gibi. Burjuva sosyalizmleri iin ise demokrasi, hrriyet vb., kendi bana soyut bir amatr. Aksi, insan zne, adalete, ahlaka aykr bir eydir. Onlar rnein brokrasiye, kapitalizme ve emperyalizme bu eit gerekelerle kar karlar. Bu kavray farkll, burjuva sosyalizmiyle proletarya sosyalizminin snrlarn oluturur.
357
Demir Kkaydn
Burjuva sosyalizmi, emperyalizmin ya da brokrasinin egemenliinin, onlar gayri insani ya da adaletsiz bulduu lde canl bir tasvirini yapabilir, olgular yar. Ama o yd olgularn nedenlerini ve sonularn aklamakta, dolaysyla politik grevlerin tespitinde, doru sonulara ulamada uvallar. Elbet, Engelsin de pek gzel belirttii gibi, tarihsel olarak mahkum olmu her dzen insanlara akl ve adalet d grnr. Herkes aa yukar byle bir noktadan hareket ederek, toplumsal muhalefette yerini alr ve Bilimsel Sosyalizme giden yolu aabilir. Ama iki nokta arasnda, gen Marks ile tarihsel maddecilii kefetmi Marks kadar uzun bir yol vardr. Pratik olarak bu yol, gnmzde, burjuva sosyalizminden proletarya sosyalizmine giden yola tekabl eder. te, TPin ekoslovakya igaline kar k, byle burjuva, humanist bir hareket noktasndan kaynaklanyordu. Yani TPin tavrnn grnne aldanmamal; gerici, burjuva, pasist bir tavr yanstyordu ve elikili gibi grnse de Trk Solu igali, tipik merkezci bir tavrla desteklerken, ok daha devrimci ve Marksist bir konumdayd. Kald ki bu tavr, olguya ilikin, ekoslovakyada burjuva kar devrim balad yolunda, bir yanlgya da dayanyordu. Trk Solu igali emperyalizm ve burjuvazinin anti-komnist yaygaralarna kar destekliyordu. Ama te yandan, tipik merkezci bir adan Sovyetleri de eletiriyordu. Devrim yaplal u kadar yl olmu, hala kar devrim bu kadar etkili olabiliyorsa iyi gitmeyen bir eyler var demektir diyordu. Bunun yan sra eskiler Marks, Engels, Lenin okuyun diyorlard. TPin devrimci genlik zerindeki etkisine son veren ikinci ama nem bakmndan ikinci deil olay niversite igalleri ve anti-emperyalist gsterilerdir. TP, aman kmldamayalm faizm gelir diyerek tipik reformist, burjuvaziyi rktmeme, onun hogrsne snma; klece boyun eerek, ayaklarn yalayarak varlma izgisi izliyor; sokaktan, kitle hareketlerinden korkuyor; devrimci genleri frenlemeye alyordu. Buna karlk eskiler, TPin tavrnn oportunist olduunu sylyor, devrimci genlik hareketini destekliyorlard. Sonunda bir Altnc Filoya kar gsteride, gsteriyi frenlemek iin barikat kuran TPlilerin barikatyla birlikte, TPin etkisi de ykld gitti. Bu olaylar iinde giderek biz de TPli kabuumuzu krdk ve MDDci olduk. TPte ilk kez, iilerin iktidar almas gerektiini, bunun iin de geri kalm, yoksul ynlar arasnda alma gereini renmitik. Yine TPdeki deneylerimiz sayesinde, bu iin zorlu, uzun bir yoldan getiini; bu iin ilmini kavramak gerektiini anlamtk. Bylece Marksizmi renmeye baladk. Artk toplumlarn geliim kanunlar, aamalar, ii
358
snfnn bilimsel bir kavram olduu; srf yoksulluun insan devrimci yapmayaca, iinin devrimciliinin retimdeki konumundan kaynakland gibi Marksizmin alfabetik konularnda iyi kt bir bilgi edinmitik. Bu bilgiler nda Sosyalist Trkiyeyi kurma amacna ve Trkiyenin koullarna baktmzda, Trkiyedeki derebeyi artklarnn, sosyalizme varmak iin, ii snfnn nne Demokratik Devrim grevlerini koyduunu gryorduk. Artk nmzde, TPteyken varln bile bilmediimiz snar, snarn karakterleri, eitli devrim aamalarndaki tavrlar; btn bu verilere gre sosyalizme ulamak iin nasl bir strateji, nasl bir ittifaklar sistemi gerektii gibi problemler bulunuyordu. Btn bunlar doru olarak tespit edebilmek iin de Trkiyenin Tarihini, ekonomi, snf, styap orijinalliklerini tahlil etmek gerektiini, bu tahlil iin gerekli aralarn ise Marksizmde bulunabileceini anlyorduk. Ve bu kukusuz bir ilerlemeydi. Ne var ki, MDDcilik TPe gre bir gerileme gibi grlr. TP Sosyalist Trkiye, MDD ise Tam Bamsz ve Demokratik Trkiye diyordu. Bu grnm bir ok kiiyi de yanltmtr. Gerekte ise TP, Sosyalist Trkiye derken, programyla demokratik dnmleri savunuyordu. Bu Rus Narodniklerinin, demokratik karakterdeki programlarna sosyalizm demelerine benziyordu. te yandan TP, Sosyalist Trkiye sloganyla, politik olarak ii snfn mtteklerinden tecrit ediyor ve sosyalizmi uzaklatryordu. Buna karlk MDD, 27 Mays sonras dnemde ilk kez sosyalizm amacn tabii tek lkede sosyalizm topyas erevesinde aka formle etmiti. MDDnin tartt, en azndan sz olarak, sosyalizm amac deil, ya da kitlelerin bir zne olup olmad deildi artk Yn gibi. MDD iin bunlar tartlmaz varsaymlard. Ama sosyalizmdi ve bunu ii snf ve dier ezilenler kurabilirdi. MDDnin TP karsnda ortaya koyduu sorun, bu amaca nasl bir stratejiyle varlaca idi. Verilen cevap ne olursa olsun, problemin bu tarz koyuluu muazzam bir ilerlemeydi. Yn, TPle tartmasnda, yeni smrge ve derebeyi ilikilerini ne srerken, kitlelerin devrimin nesnesi olmas grne bir kant bulma abasndayd. MDD ise, yine derebeyi ilikilerini ve emperyalizmi ne srerken, bambaka bir eyi, kitlelerin yapaca devrimin objektif tarihsel grevlerini tartyordu. TP ise bunu kavramyor, hala eski varsayma dayandndan, yani demokratik devrim grevlerinin yukardan devrimi hakl klaca varsaym, MDDyi Yn ile kartryor, cuntaclkla suluyordu. Elbet MDDciler iinde TPin dayand varsayma dayananlar yok deildi ama bu MDD iinde bir eilimdi. Ne var ki, bu eilim de TPin iddialarn glendiriyordu tabii.
359
Demir Kkaydn
MDDnin temel tarihsel nermesi, Trkiyede devrimin objektif tarihsel grevlerinin demokratik karakterde olduu nermesi, devrimci hareket iin muazzam bir ilerlemeydi ve bu nerme bugn bile geerliliini srdrmektedir. Ama bu nermeyi kabul etmek, ondan ayn sonularn karlaca anlamna gelmez. MDDciler de bu nermeden farkl sonular karyorlard. Bu nerme egemenliini saladktan sonra, karlacak sonular gndeme gelmi ve MDD iinde birok blnmeler olmutur. Bundan sonraki gelimelere ve MDDciliin kendi iindeki blnmelere gemeden evvel, bizim sonraki evrimimizde nemli bir rol oynayan bir konuya deinmemiz gerekiyor. MDDcilerle TP arasndaki Devrim Stratejisi tartmas, ister istemez Trkiyenin tarihi sorununu da gndeme getiriyordu. Gndemde demokratik ya da sosyalist devrim grevinin bulunup bulunmad, derebeyi kalntlarnn varl ile ilgiliydi. Bu da Marksizmin toplumlarn geliim aamalarna ilikin retisini gndeme getiriyordu. MDDcilik genellikle Dr. H. Kvlcml hari klasik Stalinist lkel, Kleci, Feodal, Kapitalist, sralamasna sadk kalarak bu tarihi aklamaya alyordu. Buna karlk TPlilerin bir ksm ve TP dndaki baz aydn evreleri, Trkiye tarihinin bu sralamayla aklanamayacan, Marksta daha baka toplum biimleri de olduunu sylyorlar ve Osmanl Toplumunu, Asya Tipi retim Tarz (ATT) kategorisine sokuyorlard. Bunlara o zamanki solcular arasnda ATTler denirdi. Elbette bu yana arlk verenler de yekpare bir blok oluturmuyordu. ATTler Osmanl Toplumunun klasik bat gelimesinden ayr orijinal yanlarn ne sryorlard ve gl kantlara tabii ATT olduu anlamnda deil; ilkel, kleci, feodal... sralamasnn yetersizlii anlamnda sahiptiler. Ne var ki, bu baylar ne srdkleri orijinalliklerden tmyle gerici sonular karyorlard. Bir ksm, diyorlard ki, Devlet bizim tarihimizde egemen snfn bask arac olmamtr, milleti korumutur. Kerim Devlet Teorisi denen bu teorinin, burjuva devletine her trl kpeklii salamann arac olduunu gryor, seziyorduk. Bugn bu teorinin taraftarlar faistlerle ibirlii iindedir. Yine kimi orijinalliklere deinen baka bir grup ta, Osmanllardan beri, bir brokrasi-halk atmasyla tarihi aklamaya kalkyor, aadan her hareketi rnein 1950de DPnin iktidara gelmesini brokrasiye kar halkn bir zaferi olarak koyuyordu. Bu tr sonular karlmas, Osmanllarn kimi orijinal yanlarn ne srenlerin; ilkel, kleci, feodal... sralamasnn yetersizliini ne srenlerin grlerini daima kukuyla karlamamza yol ayor ve MDDci olarak ilkel, kleci... sralamasn savnuyorduk. Ama yine de Osmanl tarihini bu
360
sralama iinde aklayamyor, iin iin kuku duyuyorduk. Hi bir k yolu da bulamyorduk. Elbette o dnemde Kvlcmlnn Trk Solu ve Aydnlkta kan yazlarn, hatta bir ka kitabn da okumutuk. Ama o okuduklarmz bize sentezi kavratmaktan ziyade, bilmediimiz baz olgular tantm oluyordu. Kvlcmlnn deiik bir eyler sylediini seziyor, hatta onun yeni bir tez olduunu iitiyor; sayg duyuyor, ama anlamyorduk. Anlayamazdk ta, nk gerek tarihi olaylar, gerek Marksizm hakkndaki bilgilerimiz, bu diyalektik tezi kavramamza el vermeyecek kadar snrlyd. Ne var ki, bu gibi konular ilgi alanmzn merkezinde olmaktan ok uzakt. renci hareketi hzl bir ykselie girmiti. Her gn boykotlar, forumlar, niversite igalleri, faistlerle atmalar, faist saldrlara kar nbet tutmalar iinde geiyordu. E. M. Remarquenin romanlarnda ok gzel anlatt, her an savan iinde, siperlerde, her trl konformizmden uzak yaayan erlerin psikolojisi iindeydik. Yaantmz da pek farkl deildi zaten. Gnlk hayatn yaayan insanlarn problemleri bize ylesine anlamsz ve sama geliyordu ki, anlatlamaz. Bu yaant her eye ramen bizleri konformizmden kurtararak; tehlikelerden korkmamay reterek; disipline ederek eitiyordu. Aramzda son derce gl bir dayanma duygusu geliiyordu. Kck bir devrimci militanlar grubu olmamza ramen, binlerce renciyi harekete geirebiliyor, ynetebiliyorduk. Kendi gcmz karsnda hayrete dyor, onun bysne kaplyorduk. Bu ortamda, niversitelerdeki hareketin gnlk taktik, teknik sorunlar ilgi alanmzn merkezindeydi. Faistlerle nasl dvlecei; sopa, bak, tabancann nasl kullanlaca; ses bombalarnn nasl yaplaca ve gnlk mcadeleye ilikin dier eyler. te bu hava iinde, bizlerde giderek bir teori dmanl geliiyordu. Teoriyi entellektel laf ebeliiyle kartrdmz iin hor gryorduk. Teorik tartmalarda bizi mat edenler, faistlerle, polislerle atmalar olurken hi grnmyorlard ama sonra da ortaya kp, u yanl, u doru diye ahkam kesiyorlard. Onlara duyduumuz tepki, otomatikman bizlerde teoriyi hor grmeye yol ayordu. Biz savaydk, herkes teorisyen olacak deildi ya, ite byklerimiz vard, onlar syler biz yapardk. Lazm olan i yapacak adamd... Fakat bizdeki bu eilimlerle eskiler daima mcadele ederler ve bizzat kendi somut varlklaryla teori ve pratiin birliini kantlarlard. Bu nedenle ister istemez okuyorduk ta. Ama okumu olmak iin. ***
361
Demir Kkaydn
Evet, sosyalizme varmak iin, ii snf nclnde anti-emperyalist demokratik devrimi yapmak gerekiyordu. Bu MDDciliin temel nermesiydi. Peki ama bu anti-emperyalist devrimi nasl yapacaktk? Bunun cevabn dnyaya bakarak karmaya alyorduk. te nmzde in, Kba ve Vietnam devrimleri duruyordu. Oralarda nasl olmutu? nce bir avu yiit sava dalara km; silahl propaganda ile sava balatm; sonra halk onlar desteklemi ve devrim baarlmt. Hep niversite olaylaryla uraacak deildik. Zaten hareket bir noktadan sonra tkanm ve kendi kendini tekrarlamaya balamt. niversite evresi bizi boan bir kabuk olmutu. Bu kabuu krmak ihtiyac gn getike de byyordu. lgi alanmzn merkezine de, devrimin nasl yaplaca sorunu yerleiyordu. Harl harl in, Kba, Vietnam devrimlerini anlatan kitaplar okumaya balamtk. Bolivyada ehit den Chenin ars ve rnei tm hayalimizi dolduruyordu. Biz buralarda oyalanrken, her gn Vietnamda onlarca devrimci can veriyordu. Yeni bir Vietnam yaratmalydk. Onlarn srtndaki yk de, biraz olsun haetmek iin Halk Savan balatmalydk. Sovyetler ne yapyordu? Sadece biraz silah yardm. Ama in yle miydi? Halk savalarn destekliyordu. Lin Piao dnyann krlarndan ehirleri kuatalm diyordu. Anlalan Sovyetler iyice yozlamt. in ise yle deildi. Hem yozlamay nlemek iin ite Kltr devrimini de yapyordu. Bu dnceler iinde, en ksa zamanda dalara kp Halk Savan balatmak iin sabrszlanyorduk. Elimizden Giapn Halk Sava, Halk Ordusu; Lin Piaonun Yaasn Halk Savann Zaferi; Chenin Sava Anlar, Gerilla Gnl; Bayonun Gerilla Nediri dmyordu artk. niversitelerdeki eylemlerimiz de, daa kacak ilk kadrolar devirmek ve eitmek iin bir arat yalnzca. Hepimizin hayali, halk savana ilk balayacak gerilla mfrezesinde yer almakt. Balca konularmz: daa karken yanmza neler alacamz; hangi silahnn menzilinin ve etkisinin ne olduu; gerilla eitimini nasl yapacamz; sava nce hangi blgeden balatmak gerektii, vb., idi. Bu ereve iinde planlar kuruyorduk. Genellikle hepimiz, gerillay Krdistann dalk blgelerinden balatmak gerektiini dnyorduk, nk oralarn hem arazisi gerilla savana uygundu, hem de halk daha byk bir devrimci potansiyel tayordu. Bu durumda daa kma hazrlklar iinde Dou kylleriyle kitle balar, ilikiler kurmalydk. Bizin devrimci renci derneimize yer vermi, yap ikolundaki bir sendika araclyla yap iilerini de tanma olana bulmu ve bu iilerin genellikle bizim daa kmay dndmz
362
blgenin insanlar olduunu grmtk. O halde bu iilerle ba kurarak, ham proletaryayla kaynam olurduk, hem de o iilerin akrabalar, hemehrileri olan yoksul kyllerle. Bu dncelerin sonucu olarak biz de yap iileri arasnda almaya balamtk. 10 Haziran 1969 olaylaryla renci hareketi zirvesine ulam, niversite kapatlm ve bir ok arkada polise aranmaya balamt. O yaz boyunca kimimiz Toroslarda eitim denemelerine; kimimiz o sra ykselmeye balayan Fedai hareketinin etkisiyle Filistinlilerin yanna; kimimiz ii ve kyllerin arasna gitti. ster iiler arasnda, ister da kylerinde, ister Filistin gerilla kamplarnda olalm, hepimizin amac, en ksa zamanda hazrlklar tamamlayp gerillay balatmakt. Ancak btn bu hazrlklar planl ve merkezi bir biimde rgtlenmekten ziyade, kendiliinden oluyordu. Bir bakma zmni bir anlama var gibiydi. Gittiimiz alma alanlar bizleri etkilemekten de geri kalmyordu. Bugn aradan yllar getikten sonra, bir bakma rastlantsal bir ey olan yap iileri arasndaki almamzn daha sonraki evrimimiz zerinde tayin edici bir etkide bulunduunu aka gryoruz. Engels, ngilterede tand ilk proleterlerin kendisi zerinde nasl bir etkide bulunduunu ok gzel anlatr. Bu proleterlerle gn 24 saat yan yana yaamaya balaynca, kitlelerin henz ne kadar geri ama bir ok bakmdan da bizden ok ileri ve kendilerine gre ok salam deer yarglar bulunduunu planlarmzda yanl bir eyler olduunu; onlarn sabrsz ve topik karakterlerini sezmeden edemiyorduk. Gya bu halkla devrim yapacaktk ama onu henz hi tanmyorduk. Bu proleterler hi de niversite rencilerine benzemiyorlard. Hi bir eye kolay kolay inanmyorlard, binlerce yldr kandrldklar iin. niversite rencileri kolayca keskin szlerle harekete geer ama biraz zoru grnce hemen trsard. Burada ise tam ztt oluyordu. Kolay kolay harekete gemiyorlard, hele laa hi. Ama bir kere de getiler mi sonuna kadar gidiyorlard. renciler parlak szlerin bysne hemen kaplyordu, ama bu insanlar parlak szlere sadece kukuyla bakyorlard. Bir tek kriterleri vard: laf deil i!.. Gerekte proleterlerin siyasal bilin ve tecrbe eksiklii vard yalnzca, geri kalan btn nitelikler onlarda kendiliinden vard. Bizde ise, belki biraz siyasal bilin ve tecrbe vard ama gerisi, onlarda olanlar yoktu. Zaten bu nedenledir ki, aydn da, proleter de kendi bana hitir. Ancak kaynap bir senteze ulaabildikleri zaman hep olabilirler. Doktorun ok gzel benzetmesiyle, aydn kalaya, ii bakra benzer, tek tek ikisi de yumuaktr. Ama ikisi kaynanca insanla dev bir adm attran sert tun ortaya kar. Eski komnistlerin lokal almalar bir yana,
363
Demir Kkaydn
Trkiye tarihinde ilk kez devrimci aydnlarla iilerin kaynamas da yava yava balyordu. Geri TPte birok aydn vard, ama o aydnlar hem devrimci deillerdi, hem de TP onlar kaynatrmad, eklemeye alt. Yap iileriyle olan sk ilikilerimiz sonucunda kafamzda doru yolda olup olmadmza dair kukular birikiyordu ama bu birden bilince kmyordu. Biriken yzlerce tecrbe, kafamza kuku tohumlar serpiyordu ama bu tohumlarn yeermesi iin zaman gerekiyordu. Daha sonraki geliimimiz dier arkadalardan ayr bir yol izlemise, bunun balca nedeni, proletarya ile yakn iliki iinde bulunmamz; onlar daha yakndan tanmamz olmutur. Bu tecrbelerdir ki, daha sonra bizim parti ve ii snfnn nemini reddeden; devrimin ok uzun bir yol olduunu kavramayan hareketlere kar baklk kazanmamz salamtr. Bu arada, bizim daha sonra tarihe ve toplumlarn geliimine ilikin aratrmalara ynelmemize ve dolaysyla Dr. Hikmet Kvlcmly derinliine incelememize yol aan bir gzlemden sz etmemiz gerekiyor. Yap iileri genellikle kynden yeni kopmu, kylln birok alkanlklarn zerinde tayan proleterlerdi. Maddi durumlaryla proleter, ruh durumlaryla yar kyl, yar proleterdiler. Ancak, yap iilerinin Dersim, Mara gibi henz airet ilikilerinin bile varln srdrd blgelerden gelenlerinin, kapitalist ilikilerin daha gelikin olduu yerlerden gelen nice proleterden daha yksek bir dayanma gelenei olduunu ve daha yksek bir rgtlenme yetenei gsterdiini gzlemlemitik. Bu ilkel komuna kalnts gelenekler, klecilikten bile geri bir toplum biiminden kaynaklanmasna ramen, nasl oluyordu da, bir sendikal rgtlenmede bile onlarn ba ekmelerini salyordu? Bu o zamana kadar, bize Marksizm diye retilen ematik bilgilerle eliiyordu. ilerin nasl daha iyi ve abuk tekilatlanaca balca problemimiz olduundan, yukardaki sorun kafamz epeyce kurcalyordu. O gne kadar okuduumuz hi bir kitapta, ne byle bir olgudan sz edildiini, ne de nedenlerini grmemitik. Derken Engelsin, Ailenin, Devletin... Kkenini okuduk. Engels bu olaya yllarca nce dikkati ekmi ve aklamt. stelik Engelsin kitabnda anlatlanlar, hi de el kitaplarndan (Politzer, Stalin, Kusinnen) rendiklerimize benzemiyordu. Buraya bir mim koymutuk. O yazn sonlarna doru herkes gittii yerlerden dnerken MDDcilik iinde yava yava olgunlaan bir ayrlk birdenbire patlak verdi, FKKnn DEV-GENe dnt kongrede. Hepimiz MDDciydik, ama ondan anladklarmz ok farklyd. Kimimiz iin sosyalizme varmak iin bir zorunlu aama, kimimiz iin kendi bana bir amat. i snf ncdr diyorduk. Ama bu kimimiz iin snfn
364
bilil ncl anlamna gelirken, kimimiz iin szde kalma eilimindeydi. Kimimiz iin Demokratik Devrim Kba, in, Vietnamda olduu gibi halk sava yoluyla olabilirdi, kimimiz iin asker-sivil-aydn zmrenin yapabilecei bir iti. Kimimiz bu zmreyi, kendi dmzda, ama demokratik aamada amalar ortak olduu lde ittifak yaplacak bir g olarak grrken, kimimiz MDD hareketini o zmreyle yaplacak pazarlklarda bir koz olarak gryordu. Balangta ne kmayan bu kavray farkllklar imdi artk n plana kyor ve giderek netleiyordu. Ne var ki, her ayrlk gibi bu ayrln da ilk belirtileri pratik sorunlardan kt. Faist saldrlara kar yaplan z savunma eylemleri genellikle bu hareketler iinde yer almayan unsurlarca hor grlyor ve bizlere anarist damgas vuruluyordu. Bu tavrlara iten ie kzyorduk. Yava yava iki tavr kristalize olmaya balamt. Bizlere anarist diyenler bol bol kitle izgisi laf ediyorlard, biz de onlar pasistlikle, mcadeleden kamakla suluyorduk. Evet, bizlerde anarizan bir yan vard ama bundan karlacak sonu, faistlere kar direnmenin reddi olamamalyd. Bu tr eylemler daima iinde bir anarizm esini besler; tpk parlamenter mcadelenin parlamentarizm; sandikal mcadelenin sendikalizm eilimlerini beslemesi gibi. Bundan karlacak sonu parlamenter veya sendikal mcadeleyi reddetmek olamaz ise, z savunmay da reddetmek olamazd. Bundan karlacak sonu, gerek bir proletarya partisinin ncl ve eitimiyle, bu mcadeleleri daha disiplinle ve bilinli klmaktr. Yoksa bir proletarya partisinin bu yndeki bilinli abalarndan yoksun her mcadele yozlama eilimi tar. Ancak burjuva sosyalistleri tpk Rusyada olduu gibi bu eilimlerden, bu mcadelelerin reddi sonucunu karabilirler. Elbet o zamanlar sorunu byle koymuyorduk ama bize kar kanlarda bir sakatlk, bir oportunizm olduunu da seziyorduk. nk deneyle gryorduk ki, o atmalar gerekten gerekliydi ve baarlar ortadayd. Gerekte bize kar kanlar mttekleri rktmemek iin kar da kyorlard. O rktlmeyecek mttekler ise faistlere direnii yanl buluyorlard. Pratie ilikin bu iki eilim billurlarken, birden bire Trk Solu ve Aydnlkta kan iki yazyla anlamazlk tm sorunlara yayld ve teorik ifadesini buldu. Bizi anaristlikle sulayanlar, imdi, Trkiyede i snfnn objektif artlar yok diyorlard, ki bunun anlam, ii snf yok, varsa da devrimi nclk edemez demekti. Bizler buna derhal kar ktk. Ancak bu tartmalarn somut anlamn daha iyi anlayabilmek iin, bu tartma
365
Demir Kkaydn
iinde nemli bir yeri olan Kapitalist Olmayan Yol konusuna deinmek ve bu kavramn o zamanki anlamn iyi anlamak gerekiyor. *** Kapitalist Olmayan Yol olgusu, btnyle evrimin karmak, birden ileriye sraylarla ve karlkl etkilerle gidiinin bir grnmnden baka bir ey deildir. Sadece emperyalizm ya da kapitalizm anda deil, Tarihte ve Tarih ncesinde tm toplumlar eitsiz bir geliim izlemilerdir. Varolan uygarla daha sonradan giren her toplum, uygarln birikimi zerinde, birok geliim konaklarn birden atlayarak, daha st bir ekillenmeye girer. Yani sadece sosyalizme gei iin kapitalist olmayan yoldan deil; kapitalizme geite feodal olmayan yoldan, ya da medeniyete geite kleci veya yukar barbar olmayan yoldan sz edilebilir. Zaten tarihteki ve bugnk toplumlarn sonsuz eitlilii de bir bakma bu geilerin eitliliinden kaynaklanr. Kent, yukar barbar kurdunun medeniyet kelebeine dnt kozadr. Medeniyet (sn toplum) yukar barbarlktan sonra gelinen aamadr. Ama rnein, bir medeniyet, orta barbarlk konandaki bir ulus tarafndan bir tarihsel devrimle yklabilir ve medeniyeti ykan orta barbarlar ksa srede medeniyet tarafndan fethedilirler. Bu anlamda, orta barbar kavim, yukar barbar (kent) aamasn yaamadan, yukar barbar olmayan yoldan medeniyete gemi olur. Baka bir rnek: Yunan ve Roma medeniyetlerinden sonra, onlarn birikimi zerinde pekala baka yukar barbar (kentsel) toplumlar medeniyete geebilir. (Mekke ve Medineden kan slam medeniyeti gibi.) Ama binlerce yln medeniyet birikimi klelii gereksiz ve olanaksz kldndan, doan medeniyet, Yunan ve Romada olduu gibi kleci olmaz. Buna da pekala kleci olmayan yoldan gei ad verilebilir. Keza, tefeci bezirgan medeniyetlerin bir ya lekesi gibi inden Magripe kadar yayl, henz ilkel komuna geleneklerinin ok gl olduu ngilterede, pre-kapitalist sermayenin modern kapitalist sermayeye dnmesine olanak salamtr. Bylece, ngiltere, antika medeniyetler konan atlayarak, lkel Sosyalizmden Kapitalizme gemitir. Toplumlarn bu eitsiz ve sramal geliimi, byk harerle ifade edilmemi olsa bile Marks-Engelsin sahip olduu bir kavraytr, yoksa, tek lkede sosyalizm teorisine gereke arayan Stalinin iddia ettii gibi, Lenin tarafndan bulunmu ya da srf kapitalizme has bir olgu deildir.
366
Kapitalist olmayan bir yoldan sosyalizme gei olanandan MarksEngels, Rus Narodniklerinin ky komnnden (Mirden) dorudan sosyalizme gei anlaylarn eletirirken sz eder. Mir zaten bir dalma srecine girmitir. Girmese bile, sosyalizm o geri retici gler dzeyinde kurulamaz deyip Narodnikleri eletirdikten sonra, ama derler, Rusyada ky komn, bat Avrupada devrimci bir proletaryann gelitii bir ada vardr. Bat proletaryas bir sosyalist devrimi baarnca Rus Miri kapitalizmin aclarn ekmeden sosyalizme bir gei yaayabilir. rnein Marks, Vera Zasulie mektubunun birinci versiyonunda yle der: te yandan, dnya pazarna hkmeden Bat (kapitalist) retimin adal, Rusyay kapitalist sistemin aalayc etkilerine uramadan, bu sistemin salam olduu, tm olumlu katklar komne kazandrma olana vermektedir. Engels de Rus Tarm Komn zerine Dncelerinde ayn kri yle ifade eder: Bu (yani modern sosyalizme gei), ancak komnal mlkiyetin kesin olarak dalp yok olmasndan nce, Rus kylsne, geiin gerekli koullarn salayacak olan, zellikle bu yzden tm tarm sisteminde gerekli alt st oluu gerekletirebilmek iin gereksindii maddi kaynaklar sunacak olan Bat Avrupada muzaffer bir proletarya devrimi baarld takdirde olabilir. Demek ki, kapitalist olmayan yol, ileri kapitalist lkelerde proletarya devriminin muzaffer olmas halinde, henz kapitalizme girmemi ya da henz kysndan bulam halklar iin sz konusu edilebilir. Eer birinci Dnya Sava sonrasnda, sosyal demokrasinin ihaneti yznden devrim baarszla uramasayd, Asya ve Afrikada bir ok toplum, ilkel komn veya derebeylik aamasndan, kapitalist olamayan bir yoldan sosyalizme geebilirdi. Ancak somut tarihte bu mmkn olmad ya da ok snrl olarak olabildi. Rus proletaryas, bir bakma, bat Avrupa proletaryasnn Rus kylleri karsndaki konumuna benzer bir konumu, en azndan arlk Rusyasnn egemenlii altndaki Orta Asya halklar karsnda ald. Bu erevede, arlk Rusyas snrlar iinde henz kapitalist ilikilere girmemi kimi halklar, kapitalist olmayan yoldan sosyalizme gei olana buldular. (Ne var ki, getikleri sosyalizm deildi.) Kapitalist olmayan yoldan, gereklemi bir ey olarak bu anlamda sz edilebilir. Ama bugn btn emperyalist
367
Demir Kkaydn
lkelerde proletarya muzaffer olsa bile belki tropik ormanlarda yaayan baz ilkel topluluklar haricinde en geri lkelere bile kapitalizm girdii, modern snar ortaya kt iin, kapitalist olmayan bir yoldan sz edilemez. Bundan ancak karlm bir olanak olarak sz edilebilir artk. Bugn Sovyet teorisyenleri bu kavram, tm tarihsel ve somut ieriinden soyutlanm olarak, politik ilikileri Marksizm lafz erevesinde rasyonalletirmeye yarayan bir kavram olarak kullanmaktadrlar. Sovyet teorisyenlerine gre, bir Cezayir, Suriye, Irak, Nasr dnemi Msr, Gana hatta Hindistan bile kapitalist olmayan yoldadr. Tabii bu kullanmda, clz burjuvazinin Bonapartist diktatrlkler ardna gizlendii ve Sovyetlerle tarafszlk erevesinde iyi ilikiler kuran btn lkeleri kapsamaktadr bu kavram. Ne var ki, 1969larda, ne ksaca yukarda zetlenen Marksist ierii ne de Sovyetlerin ona ykledii gerek anlam biliniyordu bu kavramn bizlerce. Hatta o zamanlar, Stalinci mekanik ilkel, kleci, feodal... deli gmlei iindeki bizler, bu kavram nereye koyacamz bile bilmiyorduk. Kavrama yklediimiz anlam bambakayd. O zamanlar bizlere gre, Brazeville Kongosu gibi, henz ii snfnn olumad lkelerde bu grevi aydnlar stlenip darbe yoluyla iktidara gelip lkeyi sosyalizme gtrebilirlerdi. Ve bu da kapitalist olmayan yol olurdu. Ve yine Sovyetlerin kapitalist olmayan yoldan yana olduunu ki bu da Irak, Suriye gibi cunta yoluyla devrim demekti buna karlk inin ise demokratik devrimden yana olduunu ki bu da halk sava yoluyla devrim demekti dnyorduk. Her iki taraf da meseleyi byle anlyordu. Hemen anlalaca gibi, gerekte, hi bir bilimsel deeri olmayan ve kantlanmaya muhta nermeler herkesin karsamalarnn dayand temeli oluturuyordu. Bu kavray iinde Beyaz Aydnlkn i Snfnn Objektif artlar Yoktur demesinin somut anlam, kapitalist olmayan yol geerlidir, bu da cuntaclarn (Ynclerin) grevidir bugnk devrimi yapmak, o halde bize den grev, Irak, Suriye KPleri gibi onlar ileriye itmektir anlamna geliyordu. Yani halk sava reddedilmi oluyordu. nk halk sava, yine ayn kavraya gre, ii snf nclnde olurdu. Demek ki, tartlan konu znde yine mcadele biimlerine ilikin bir sorundu. Biz Beyaz Aydnlkn i snfnn objektif artlar yoktur nermesine kar karken, halk sava yoluyla devrimi, gerilla savan savunmu oluyorduk. Keza kar taraf da, aksini savunmak iin bu nermeyi getiriyordu. Keza ittifak anlaylar da deiikti. Onlar bizi bir sol u muhalefet durumuna drmek isterken, biz devrimin ban ekmek istiyorduk. TP ve Yn arasndaki tartma, bambaka bir kavray ve kavramlar siste368
mi iinde bir bakma yeniden tekrarlanyordu. Yalnz roller bu sefer tersine dnmt. Burjuva sosyalizmi eilimin temsil eden TP aadanc iken, ayn eilimi tayan Beyaz Aydnlk yukardanc idi. Buna karlk, kk burjuva radikalizmini savunan Yn yukardanc iken, kk burjuva sosyalistleri olan bizler aadanc idik. Aydnlkn bugn vard yer kimseleri artmamaldr. Bu eilimler daha doarken vard onda. Ne var ki, hareketin hzl ykselii nedeniyle Maoculua ark etti ve bir ok kiinin onun gerek niteliini kavramas zorlat. Onun reformist zn grmeyen bir ok militan, balangta Ak Aydnlk saarnda kaldysa da, bu militanlar daha sonra kafalarndaki ile Aydnlkn politikasnn uymadn grnce, gecikmi bir blnme ile Beyaz aydnlk saarndan ayrlp, gerilla savan savunmaya baladlar ve in-Arnavutluk bozumasndan sonra, nc Enternasyonalin sol nc Dnem politikasn savunan Enver Hocacla kadar vardlar. Btn bu evrimleri, kkenlerindeki temel varsaymlara dayandndan, bunlar hala 1969-70lerin problematiini aamadndan, trn kendi iindeki evrimine, atlarn at olarak evrimine girer. *** Tam bu blnme olmu ve tartmalar alevlenmiken, birok militan arkadamz, pe pee vurulmaya ve tutuklanmaya balad. zellikle Taylan zgrn lm bizleri ok etkilemitir. te artk ehirlerde yaama hakk kalmamt, ehirleri krdan kuatmak iin gerillaya balamalydk. niversitelerdeki devrimci hareketin her militan, bir sre sonra, niversite hareketinin kabuuna samaz olur. Giderek kendini tekrarlamaya baladn sezer, kk-burjuva ortamn yozluu insan boar. Yeni retim yl balarken, bir yl daha o boucu ve yoz havay solumaya hi birimizin niyeti yoktu. Dalarn zgr havas bizleri bekliyordu. Sonra gericilerin, faistlerin etkinlii byk lde krlm, hemen hemen btn belli bal niversiteler devrimcilerin kontrolne gemiti. Yeniler de yetimiti. renci taifesi her zaman olduu gibi tabur tabur devrimci oluyor hem de keskinlikte zor gnlerde ii baaranlardan bile ileri gidiyordu. Artk devrimcilik kolayd. Giderek en yoz, en gce tapan unsurlar daha fazla devrimci oluyor, onlarn sama sapan hareketleri, gerekten iyi unsurlar devrimcilikten soutuyor uzak durmalarna neden oluyordu. Tersine seleksiyon balamt. Lenin Rus devriminden sonra Rusyada benzer eylerden sz eder. Namuslularn uzak durduundan, en kariyerist, en namussuz, korkak unsurlarn Parti ve Devlet cihazna yamandndan yaknr. niversitelerin
369
Demir Kkaydn
kk burjuva ortamnda devrimcilerin salad stnlk, bir bakma Boleviklerin Rusyada bana gelenlerin minyatrne yol ayordu. Bu gidii seziimiz bizleri daha da kamlyordu bir an nce gerillay balatmak iin. Yazn Filistine giden baz arkadalar araclyla, Fedai hareketiyle ilk balantlar kurulmu, yollar renilmiti. Halk savana bir an nce balamak gerektiine gre, yaplacak i, Filistine gitmek, silah kullanmay, sava sanatn, gerilla sava taktiklerini renmekti. Orada Partiyi de kurar, alacamz silahlarla Gneyden girer, Amerikan slerini vura vura ilerler ve halk savan balatrdk... Bylece devrimci militanlarn, Filistine doru byk g dalgas balad. Biz de bu gte yer alanlardandk. ou ilk siyasi tecrbelerini TPte edinmi; daha sonra niversite igalleri ve anti-emperyalist gsterilerde alm; bu arada MDDci olmu Dev-Genin ekirdeini oluturan devrimci militanlar hemen hemen ayn tecrbelerden getiler ama kardklar sonular ok farkl oldu. Filistin tecrbesinden kardmz sonular, nceki birikim nedeniyle dier birok arkadatan farkl oldu. Filistinde, hi de bizim gibi renci hareketi serlerinde bymemi; daha apl mcadelelerden, ikencelerden gemi; iyi kt bir parti disiplini, eitimi edinmi, rnek kiilikte ve yolda adna gerekten layk eitli Arap lkelerinden gelmi komnistler grdk. Onlarn rnek ve disiplinli tavrlar bizi ok etkiledi, hayranlmz kazand. Onlar bize bu mcadelenin uzun olduunu, sabr ve diren gerektirdiini; lkemizdeki gl proletaryay bolamamz gerektiini sylyorlard. Ve bu szler onlarn rnek davranlarnda daha byk bir arlk kazanyordu. Btn bunlar daha nce yap iileri arasndaki alma srasnda edindiimiz izlenimlerle birleince, yolumuzun doruluu konusunda kukularmzn artmasna yol ayordu. Hele orada bir ok klasii dne dne okuma olana bulduka Rus Narodniklerinden pek farkmz bulunmadn sezmeye balyorduk. Ne var ki, gerillaclk retisiyle kopumamz, bambaka bir yoldan oldu. O zamanki anlaymza gre, sovyetler revizyonistti. Ama bizler bu sonuca Sovyetlerin derin bir zmlemesiyle varmamtk. Sovyetler emperyalizme kar verilen halk savalarna yardm etmedii, buna karlk kapitalist olmayan yolu savunduu iin Revizyonistti. Ve Sovyetlerin devrimden yllar sonra byle revizyonist olmasnn nedeni yine o zamanki anlaymza gre kltr devrimini yapmam olmasyd... in ise hem Kltr devrimini yapyor, hem de halk savan savunuyordu... onun iin de devrimciydi.
370
Filistinde bu bilgilerimizle elien garip bir olguyla karlatk. Orada elimizdeki silahlarn ou Sovyet silahlaryd. Sovyetler Filistinlilere silah veriyordu. Buna karlk in, silah vermek iin Sovyetlere kar tavr alnmas koulunu ne sryor ve pek bir ey de vermiyordu. kinci sarsc gzlem u oldu: in kltr devrimine ilikin gazete haberlerini okurken Maonun tanrlatrlmas; Maonun szleri okununca inein fazla st vermesi; Beethovenin yaklmas gibi olaylar kafamzda soru iaretleri domasna sebep oluyordu. Ama bunlarn emperyalistlerin kar propagandas ve yalan olduunu; olabilecek baz arlklarn abartldn dnyorduk. Her zaman kraldan daha fazla kralc birileri kard... Orada bol miktardaki in propaganda yaynlarn okuyunca, iin hi de sandmz gibi olmadn grdk. nsanln tm kltr birikimi inkar ediliyordu. Biz ise kltr devrimi derken, kltr birikiminin diyalektik bir inkarn, almasn dnyorduk. nc gzlem de eski grlerimize lm vuruu oldu. Orada in ve Sovyet temsilciliklerine gitmitik, zellikle ustalarn eserlerini istemek iin. Bizin anlaymza gre, bir sosyalist lkenin temsilciliklerinde, ustalarn eserleri her isteyene ok ucuza ya da parasz verilmeli ve bolca bulunmalyd. in temsilciliinde Maonun semeleri, Lin Piaonun kitab ve Mao rozetlerinden baka bir ey yoktu. Sonra hayretle unu da grdk: daha nce gazetelerden inde rtbelerin kalktn falan okumu, herkesin ayn ekilde giyindii resimleri grmtk. Evet hepsi ayn tipte giyiniyorlard, ama kapc ile memurun elbiselerinin kaliteleri, hi de Trkiyedeki kapc ile memurun elbiselerinin kalitesinden farkl deildi. Hele memurlar tam brokrattlar. En kk bir devrimci heyecan grememitik. in temsilciliinde, daha nce Sovyet temsilciliine de uradmz sylediimizde, karmzdaki irkilmi ve dmanca, kukucu bir tavr almt. Buna karlk Sovyet temsilciliinde, in temsilciliine de gittiimizi syleyince, kendinden emin bir ekilde glm, herhangi bir olumsuz tepki gstermemilerdi. Btn bu gzlemler teorimizle eliiyordu ve imdi artk kafamzda yeni bir teori ekilleniyordu. Bu teori yle zetlenebilir: in 700 milyonluk bir kyl okyanusu. Mao da Marksizm-Leninizmi tam da kyllerin dar kafasna uygun hale getirmi. Mao bir usta deil, aksine Marksizmi basitletirip, bayalatrm. En iyi olaslkla poplarize etmi. Demek bizin Maoyu kendimize daha yakn hissetmemiz de kendi kk burjuvalmzdan kaynaklanyor. Maonun kyl kafas, bizim Narodnizme benzer kk burjuva sosyalizmimize tam da uygun dyor. Anlalan inin tezleri de kk burjuva karakterde. Bizim gerillaclk ile dnyann krlardan kuatlmas teorisi, ayn kk burjuva kyl ide371
Demir Kkaydn
olojisinden kaynaklanyor. Kltr devrimi de olsa olsa, kylln ve niversite aydnlarnn proletaryaya kar bir reaksiyonudur. Sovyetler hakknda sylenenlere ise inanmamak gerekirdi. Hem burjuvazi, hem de inde olduu gibi, kk burjuvazi, Sovyetleri olduundan baka gsteriyorlard. Kendi gzlemlerimizle grmtk ki, sylenenler doru deildi. Hem Sovyetlerde proletarya ve kltr dzeyi daha gelikin olduuna gre, gerek proletarya sosyalizminin Sovyetlerde olmas olaan deil miydi? Demek Sovyetler revizyonist deil. Sonra, Avrupa gibi, ii snfnn rgtl ve bilinli olduu lkelerdeki Komnist partileri niye hep Sovyetleri tutuyordu? Demek ki, gerek proletarya sosyalizmini in deil, Sovyetler temsil ediyordu. Evet, Sovyetler pek ihtilalci bir terminoloji kullanmyor. Ama bu neyi kantlar? Sovyetlerde laf yok ama keskin i var. Sonra Sovyetlerin sorumluluklar ok byk. lp bimeden davranmas sorumsuzluk olur. in bile bugn Sovyetlere atp tutabiliyorsa, bu, Sovyetlerin emperyalizmi dengeleyen gc sayesindedir. Sovyetler bizim gibi Narodnik genler silah istese de vermese haksz m? Bir kere bizim kendisini provakasyona getirmeyeceimizi ne bilsin? Sonra, sen devrimini Sovyetlerden alacan silahlara m balyorsun yoksa kendi ii snfnn gcne mi? Sen hele kendini ispatla, bak Sovyetler nasl yardm ediyor. te Vietnam, ite Filistin. Demek, Sovyetlerin Halk Savana kar olduu dncesi de yanl. O halde, biz de Narodnizm benzeri gerillaclk grlerini; kr-ehir gibi cora kavramlar snf kavramlarnn yerine geirmeyi brakmal, proletarya iinde uzun ve sabrl bir mcadeleye girmeliyiz. Sonra, devrim bir proletarya partisi olmadan olmaz. Devrimin nasl bir yol izleyeceine; gdlecek taktiklere, snf mcadelesinin ak iinde ancak parti karar verebilir. u halde ilk grev partiyi yaratmak. Peki, Parti nasl oluacak? Bizler ii snf iine girip iilerle kaynamalyz; bilinli iiler yetitirmeliyiz. Hem bylece kendi kk burjuva pisliklerimizden de arnrz. Rusyada ve her yerde sosyalist teori ve ii snf pratii ayr olduka bir ey olmad. kisi birleince o sentezden Parti dodu. Demek, hedef: Proletarya!.. Filistine gerilla hayalleriyle gitmitik, imdi bir an nce Proletarya arasna girme zlemiyle dnyorduk. Bu muhakkak ki, eski kavraymza gre muazzam bir ilerlemeydi. TPte adaletsizliklerin nedeni olan smry renmi, bir sosyalizm idealiyle donanm ve yerimizi ezilenlerin safnda belirlemitik. MDDde Marksizmi renmeye balam, sosyalizme ulamak iin demokratik devrim grevlerinin nemini kavramtk; imdi ise gerek sosyalizme ulamak, gerek demokratik devrimi baarmak iin
372
proletaryann ve proletarya partisinin nemini kavryorduk. Bu dnemde ulatmz nermeler, hemen hemen on yl boyunca tm grlerimizin ve almamzn eksenini oluturmutur. Bu eksen: proletaryayla kaynamak ve proletarya partisi oluturmaktr. Ama nasl balangta, sosyalizme ulamak iin eyleme girince ilerin hi de kolay olmadn; araya yepyeni sorunlar grevler girdiini ki proletarya ile kaynamak ve proletarya partisi yaratmak da bu sorun ve grevlerden biri idi grdysek, imdi bu ok daha mtevaz grev iin, eyleme girince yepyeni sorun ve grevler nmze dikilecektir. Ve bu sorunlar tam on ylmz alacaktr. *** Tabii Filistine giden veya gitmeyen devrimci arkadalarmzn ou bu grlere varmad. Gerilla anlayna taklp kaldlar ve o anlay erevesinde bir evrim geirdiler. rnek olarak THKO zikredilebilir. Dnerken Sovyetlerin revizyonist olmad sonucuna ulam bulunuyorduk. Ama bu sonutan, Kapitalist Olmayan Yolun doru olduu gibi bir sonuca da ulamyorduk. nk bize gre, devrimi ancak proletarya, kyll yanna alarak baarabilirdi. Dolaysyla da yle dnyorduk: daha nceden sandmz gibi, Sovyetlerin Kapitalist Olmayan Yol diye bir tezi yoktur, olsa olsa bunu Kongo gibi geri lkeler iin neriyor olabilirler. Bu noktada yle bir adm daha atyor ve yle bir sonuca da ulayorduk: devrimin nasl yaplaca konusunda nceden gr belirlemek samadr. Ne Marks, ne Engels, ne de Leninde devrimin nasl bir yol izlemesi gerektiine dair bir tek satr gremeyiz. Bu skolastik bir anlaytr. Esas sorun devrimin hangi snf gleriyle, hangi snara kar, hangi tarihsel grevleri ele alarak yaplacadr. Bu sorunlar belirlendikten sonra, hangi mcadele biiminin uygulanacana mcadelenin ak iinde parti karar verebilir... Yani artk kategorik olarak, devrim u ya da bu yoldan olabilir demeyi reddediyor, yanl buluyorduk. Dolaysyla Marksizme uygun olarak da, Sovyetlerin u veya bu yolu nermediini dnyorduk. Bu grmzde bugn de bir deime yoktur. nceden yaptmz gibi, mcadele biimlerine taklmak bizi devrimin temel sorunlarndan uzaklatrr. Bu sorun, mcadelenin ak iinde somut koullara gre ele alnabilecek taktik, ikincil bir sorundur. IV. Enternasyonalin 1978deki kongresine sunulmak zere E. Mandelin taslak metnindeki u nermeler dorudur ve Fidelist Akm kadar, Trkiyedeki devrimcilerin de evrimlerini aklar. Metinde Fidelist akm zerine unlar yazlyor:
373
Demir Kkaydn
Tarihsel olarak, imdi Latin Amerika devrimci hareketinde Fidelist akmn douunu, populizmden ilk, ksmi kopu olarak deerlendirmek mmkn olmakta. 1960larn ilk yllarnda Fidelist Akm Stalino-Populist iki aamal Latin Amerika devrim modelinden koptu ve zel olarak kinci Havana Deklarasyonu ve Chenin yazlarnda grld haliyle, doru olarak, Latin Amerika devriminin demokratik ve sosyalist grevlerinin i ieliini grd. Bylelikle, Fidelist akm, milli burjuvazinin emperyalizme ve oligariye kar tarihsel bloku Stalinist-Populist kavramna gl ama belirleyici olmayan bir darbe indirmi oldu. Fakat Fidelist Hareket/Akm gitgide artan bir ekilde bilahl mcadele, mcadelenin biimine/sorunlarna taklp ncelik verdike, snf mevzilenii ve devrimci glerin snf ierii sorunlarndan uzaklat; sonuta kapdan kovduunu bacadan ieri alm oldu: populist rgtlenmelerin (halk ordusu, halk partileri) mmknl, proletaryann zgl ihtiyalar ve sorunlarndan kopuk olarak ve burjuva ordusu da iinde olmak zere burjuvazinin ilerici kesimleri ile dnemsel ittifak stratejisine baml biimde ele alnd. (S.D.) te, biz, devrimin grevleri, snf mevzilenmeleri gibi temel sorunlar, nceden belirlenmi u veya bu mcadele biimine bal olarak ele almay kategorik olarak reddederek THKO, THKP-C ya da Fidelizm gibi akmlarn ya da merkezciliin kmazndan kurtulmu oluyorduk. Ve bu kurtulu, ayn zamanda, devrimci harekete egemen olan THKP-C, THKO gibi hareketlerin problematiinden kopu anlamna geldiinden, bu hareketlerin militanlaryla tartmada ortak bir dil bulmak olanaksz hale geldi. rnein, Sovyetlerin revizyonist olmadn sylediimizde, bize hemen eski anlayla - Sovyetleri revizyonist grmemek = Kapitalist olmayan yolu ngrmek = Cuntaclk = ii snfnn objektif artlar yoktur eklinde dnyoruz diye deerlendirilip cuntac olarak damgalanyorduk. Fakat aksine, ii snfnn ncln, devrimin ii kyl ittifakyla yaplabileceini savunduumuzu grnce, bu sefer de yine ayn mcadele biimi kabuu iinde Sovyetik Ayaklanmac olarak damgalyorlard. Biz bu anlay kategorik olarak reddettiimizi istediimiz kadar syleyelim, kar tarafn yargs o reddettiimiz kategorilerin dna kmadndan, sonu deimiyordu ve her tartma taraar iin bambaka anlam tayordu. Sz edilen anlam ayrln biraz aalm. 1970 Hazirannda bizler zerinde derin izler brakan ii olaylar olmutu. Biz bu olaylardan, devri374
min ancak proletaryann zgcyle yaplabilecei; bu muazzam direniin bir proletarya partisi nderliinin yokluu yznden ileri gidemedii ve bunun iin de sosyalistlerin iilerle kaynamas ve bir proletarya partisi yaratmas gerektii sonucunu karyor; daha dorusu nceden ulatmz bu sonularn, 15-16 Haziran olaylaryla doruluunun kantlandn gryorduk. Yani 15-16 Haziren olaylarndan kardmz sonular, mcadele biimlerine ilikin deil; devrimde snarn mevzilenii ve ii snfnn sbjektif koullarnn geliim dzeyinin ortaya koyduu grevlere ilikindi. Buna karlk Halk Savan savunan arkadalar, ayn olaylardan, mcadele biimi perspekti iinde bambaka sonular karyorlard. Bunlara gre, 15-16 Haziran olaylar, Emperyalizmin ehirlere egemen olduu; tek doru yolun krlardan ehirlerin kuatlmasndan getii eklindeki formllerini doruluyordu. Biz sovyetik ayaklanma gibi bir gr savunmadmz halde, bize sovyetik ayaklanma yolunun yanllnn kantlandn syleyerek kar kyorlard. Yani tam bir sarlar diyalogu. Biz ise, onlarn kardklar sonular, devrimde snarn mevzilenmesi bakmndan deerlendiriyor ve onlarn ii snfnn devrimin z gc olduunu reddettiklerini sylyorduk. Bu dnemin belirleyici tartmas proletaryann z veya temel g m, nc g m olaca noktasnda younlamt. Halk Savan savunanlar, ii snfnn nc, kylln temel g olduunu sylyorlard. i snfnn ncl de ideolojik nclk anlalyor ve ilen koskoca proletarya snf mevzilenmesinin dna karlyordu. Proletarya devrimin bir nesnesi olarak grlyordu. Buna karlk biz, nc Parti olabilir, temel g ii snfndr, kyllk yedek gtr diyorduk. Ama halk savan savunanlara gre tm bu uslamlamalar, u veya bu mcadele biimine teorik dayanak bulma abas olduundan, i snf temel, kyllk yedek gtr demek, Sovyetik Ayaklanmay savunmak anlamna geliyordu. THKP-Cnin teorik temelleri de bu tartmalar iinde ekillenmitir. THKP-Cnin ve ondan kaynaklanan hareketlerin sonraki evrimleri hep bu problematiin snrlar iindedir; mcadele biimleri kabuunu krp aamamtr. *** Biz grev olarak nmze proletarya partisinin yaratlmas ve ii snfyla kaynamay koyunca, tm pratik faaliyetimizin eksenini bu grevler oluturuyordu. Biim olarak ayn olsa bile faaliyetimizin ierii deimiti. rnein nceden, daa ktmzda yararl olacan dnerek iilerle
375
Demir Kkaydn
iliki kurarken, imdi iileri eitmek, siyasi bilin vermek, iilerle kaynamak amacyla iliki kuruyorduk. Ne var ki, iliki kurduumuz yap iilerinin son derece geri bilin ve rgtlenme dzeyi, ister istemez abalarmzn tmn ekonomik ajitasyon ve rgtlenmeye hasretmeyi gerektiriyor ve ancak byle davranarak baz somut baarlara ulalabiliyordu. Evet, bu gerekli bir grevdi ama bizde, bu grevin kendisini sosyalist faaliyetin kendisi olarak sanma eilimi, fazla boy vermese de, egemen oluyordu. Yani bir ekonomizm eilimi sz konusuydu. Bir eksiklik olduunu bilsek de, ilen almalarmzda politik ajitasyon ikincil duruma dyordu. Neyse ki bu durum fazla srmedi. 15-16 Haziran olaylarndan sonraki aylar iinde, Hikmet Kvlcmlnn raarda tozlanan kitaplar hzla okunmaya balad. Pe pee Oportunizm Nedir, Halk savann Planlar, Zortlama... gibi kitaplar yaynland. Ulatmz tm grlerin Kvlcml tarafndan ok daha mkemmel ve derin bir biimde ifade edildiini grnce, zaten kendiliinden varm olduumuz grleri benimsedik ve devrimciler arasndaki argoda dendii gibi doktorcu olduk. Kvlcml ne diyordu? Dedikleri ksaca yle zetlenebilir: (Metin burada bitiyor.)
Dijitalizasyon Dolaysyla Sonsz

1980lerin banda, Nide Cezaevinde Kvlcmlnn eletirisine nsz olarak yazlmaya balanm bu metin burada bitiyor. Bu metni bu kadaryla dar karabilmitik. Zaten gerisini yazmaya da frsat olmad. Baka politik gelimelerle ilgili acil olarak yazlmas gerekenler ve Nideden aniden toplu halde Malatya E-Tipi zel Cezaevine srgn, orada mahade hcrelerinde geen 15 aydan sonra tahliye; mevcutlu olarak askere gidi, rar ve Avrupaya k. Bu yaz kendi teorik evrimim zerinedir, ama ayn zamanda bu evrimimin belli bir ann yanstr. Bu dnem, Trokist, daha dorusu ve aslnda ayn ey olan klasik Marksist miras okuma ve renme, btn bildiklerimi bu yeni k altnda gzden geirme dnemimdir. Bir bakma, teorik bakmdan hayatmn ok verimli bir dneminin sonlarna ait bir yazdr. Bu vesileyle, bundan sonraki teorik evrimim zerinde ok ksa bir zet vermeyi deneyeyim.
376
Yuvarlak hesap, 1970 ile 80 arasnn Doktorcu dnemim olduu sylenebilir. Btn politik ve teorik faaliyetimde aslnda Kvlcmlnn elikileri vardr. Bunlar ok ak o dnemde yazdm yazlarda grlebilir. Kvlcmlnn elikisini bir benzetmeyle anlatmay deneyeyim. Hegelin sistemi ve metodu arasndaki eliki gibidir bu. Bir yandan devrimci bir metot, dier yandan tutucu bir sistem vardr. Devrimci olanlar, yani Marks ve Engels onun metoduna sahiplenmiler, sistemini eletirmilerdir. Tutucular ise tersine, sistemine sahiplenip metodunu idi etmilerdir. Kvlcmlnn da durumu byledir aa yukar. Tpk Hegelin Mantnn en soyut, en idealist gibi grnen blmlerinin, Leninin de dikkati ektii zere, en devrimci blmler olmas gibi; Kvlcmlnn da en devrimci yan onun Tarih Tezinde ortaya kar, amza ilikin politik sorunlarda ise Sovyet grlerinin dna kamaz. Bu elbette onlarn kaba bir tekrar deildir. zellikle, yaratcln ve diyalektik dnn byk nem kazand somut taktikler alannda bu tekrar ortaya kar. Tpk, Felsefe Defterleri ile Nisan Tezleri arasndaki ba gibi bir badr bu. (Ergun Aydnolunun Kvlcmlnn bu yann gzel anlatan Albatros yazsn burada zikretmek gerekiyor. Ben ise, daha ziyade, Kvlcmlnn metodolojik katklar zerinde yazlar yazdm. Bu anlamda, Ergun Aydnolunun ve benim Kvlcml hakknda yazdklarmzn birbirini tamamlayc bir nitelii vardr.) Ama ite bu ikisinin arasn resmi Sovyet tezleri doldurur. Kvlcml yle bir devdi ve bizim gerek Kvlcml ve gerek Marksizm ve sosyalist hareketin tarihi hakkndaki bilgimiz yle kstlyd ki, bu bizim Kvlcmlnn elikilerini grmemizi engelliyordu. Doktorcu olmaktan kmam ve Trokist olmam da bir bakma, Doktorcu olmama benzer. Doktorun o dnemde savunduu grlere kendi bama varmtm. te yandan, birinci elden in kaynaklarn vb., okuduktan veya grdkten sonra krehir paradigmalarn aabilmitim. Ayn ekilde, TKP izgisindekilerin yaynlad eviri Sovyet dergilerini okumak ve onlarda hep yaratc kirler arayp bulamama sonunda bir bakma Sovyetlere ilikin kafamda soru iaretleri olumaya balad. Daha sonra Kvlcmlnn anlar, anlarn banda neredeyse, Suriyede sosyalizm, Bulgaristanda komnizm grrken, sonuna doru, brokrasiden, ve lm ncesindeki Troki gibi Lenini Stalinin ldrm olabileceinden sz etmesi ve nihayet 1930larda yazd Yolun ksmen yaynlanmas, bizi Kvlcmlnn elikileri ve Sovyetlerde bir eylerin yanl olduu dncesine getiriyordu. Ancak, teorik evrimimiz, btnyle baka bir pratik sorundan hareketlendi.
377
Demir Kkaydn
Yetmili yllarda Trkiyede dnyann en gl ve hzl byyen faist hareketlerinden biri vard. Bu faistlere kar mcadelede elimizde Dimitrovun kitab ve nc Enternasyonalin Birleik Cephe stratejisinden baka bir ey bulunmuyordu. Fiilen yaptmz z savunmann ise bu teoride zerrece yeri yoktu. Bu sorunla yzlememiz, bizi nc Enternasyonalin tarihi ve niye datld, bu da Ekim devriminden sonra olanlar konusunu gndeme getiriyordu. Btn bu sorunlarda, yeni grlere ulatmz dnyorduk. Bu haliyle grlerimiz Vatan Partisi ile Sosyalist Vatan Partisinin blnd Kongreye sunulan Komisyon Raporu ve sonra hemen hemen btn yazlarn adeta bizim cezaevinden yazdmz Sosyalist gazetelerinde grlebilir. Fakat bir sre sonra, yeni bulduumuzu sandmz grlerin, yllarca Trokist denenler tarafndan savunulduunu, Trokinin birbirinden ayrlmaz olay, geri bir lkede sosyalist devrim, Sovyetlerin yozlamas ve faizmin zaferini, aklayan tek Marksist ve tutarl teoriyi ortaya koyduunu ve btn gelimeleri ve dolaysyla kendisinin ve Marksizmin kaderini adeta ngrdn grnce, Trokist gelenein, klasik Marksizmin tek tutarl ve yaratc savunusu olduunu anladka bana Trokist denmesinde bir mahzur grmedim ve bu gelenee katldm. Elbette ilk dnemde, Kvlcmly zellikle politik tavr allar bakmndan eletirmek benim iin ok nemliydi ve bu yaz da zaten byle bir almaya nsz olarak dnlmt. Ama hi bir zaman, Kvlcmlnn, ynteminden pheye dmediimi, aksine Trokist gelenekle Kvlcmlnn birbirini bilmeden tamamladn o zaman da dndm belirtmeliyim. Aslnda, Kvlcml yaasayd, onun yapabilecei veya yapmak zorunda kalaca kendi elikisini zmeyi aradan on yl gecikmeyle yapmakt yaptm. Kvlcmlnn anlar, bu elikiyle yzlemenin eiine geldiini ok ak olarak gsterir. Bizim on ylmz bir bakma Kvlcmly anlama ve renme abasyla geti, onun anladmz an, onun elikileriyle karlatk ve onu devrimci zn olarak atk. Dier doktorcularn hepsi onun sistemine takldlar. Bir ksm ise, onu iyice bir tarikat pirine dntrd. Bizim yaptmz, Gen Hegelciler iinde Marks ve Engelsin yaptklarna benzer, onun devrimci zn alp gelitirmek. Ve nasl Marks ve Engels, Hegele olan borlarn her zaman kranla anmlar ve onu cceler karsnda savunmularsa bizim de Kvlcmlya kar yaklammz yle olmutur. Malatyada okuma ve tartma olanaklar adeta yoktu. Dolaysyla o dnem l bir dnem saylabilir. knca tek yol Avrupaya kmakt. ki yl
378
askerlik, birka yl srgn cezalarm vard ve ayrca Kenan Evrene ve bir gardiyana hakaretten iki davam devam ediyordu. Ama en nemlisi, dnya sosyalist hareketini birinci el kaynaklardan renmek byk nem tayordu. Bizler hep taral ve Trkiyeli olmutuk. Ekim Devrimi sonrasnn mcadeleleri hakknda, bunlarn dersleri hakknda hi bir ey bilmiyorduk. Ulusal dar grllk belirliyordu dnyamz. zellikle Marks, Engels, Lenin, Lksemburglar dneminin enternasyonalist, kozmopolit (milliyetiler bunu bir hakaret olarak anlarlar, Mark ve Engels ise kozmopolit olmayla vnrlerdi) geleneini srdren Drdnc Enternasyonal (ki tek Enternasyonalin bu olmas da bir rastlant deildi) gelenei ile tantka, bunun bilincine daha fazla varyorduk. Bu nedenle, Avrupaya kp, uluslar aras standartlarla karlamak, onlar tanmak, bilmek de byk bir nem tayordu. Eh, Fransa hep devrimin lkesi olmam myd? knca da Fransay setik. Yine o tarallmz nedeniyle bilmiyorduk ki, Fransa artk dnya gericiliinin ideolojik kalesi olmutu. Bundan sonraki on yl da, 1990lara kadar Trokist olduum dnemdir diyebilirim. Bu dnemde, bulunduum lkelerde, o lkelerin politikasyla, daha ziyade Avrupa apndaki politikalarla ilgili olarak rk baskya kar, siyahlar (veya gmenler) hareketi iinde sosyalist ve ii bir kanatn olumas, bunun teorik, programatik, stratejik temelleri gibi sorunlar politik faaliyetimin merkezinde oldu. Tabii dil gibi mthi bir engel vard ve bu nedenle hi bir zaman yeterince etkili olduumu ve alnabilecekleri yeterince alabildiimi syleyemem. Ama buna ramen, nasl nceden hep ayrks bir Doktorcu idiysem, ayrks bir Trokist oldum. zellikle ilgi alanmn merkezinde, Yeni Sosyal Hareketler denen hareketlerin, yani siyah, kadn, ekoloji, bar hareketlerinin literatr vard ve bu hareketlerin niye var olduu balca teorik sorunum oldu. Bunlarn varln aklayan i tutarll olan bir teori, hem de Marksizmin niye bu hareketler karsnda kr kaldn da aklamalyd. Tabii bu hareketler ayrca, iyimser tarih anlayyla da bir yzlemeyi gerektiriyordu. Bu noktada Frankfurt Okulu ile karlamam, Kvlcml ve Trokiden sonra teorik evrimimdeki nc byk olaydr. Bu gelenein, birbirinden habersizce birbirini tamamladn grmemek elde deildir. Bir bakma, Fransz sosyalizmi, ngiliz Ekonomi Politii, Alman Felsefesi gibi, gelecein Marksizminin kayna bulunmaktadr bu geleneklerde. Bunlara yeni sosyal hareketlerin katklar da eklenebilir. Onlar da sanki, bu teorik inann dier yanlarn yapmtrlar.
379
Demir Kkaydn
Kendime, btn bu farkl teorileri, bir tek birleik alanlar kuram gibi bir btnsel sistem iinde toparlama, onlarn birbirini tamamladn gsterme gibi devasa bir teorik grev koydum. Ama bu muazzam grevi yapabilecek, kltrel arka planm yok. Bir ka dile iyice egemen olmadan byle bir grevin altndan kalklamaz. te yandan bu ynde motive edici bir entelektel ortam, teorik tartmalar ve toplumsal bir hareket de yok. Ve nihayet byle devasa bir grevi yapacak zamanm ve gcm de yok. Artk yalym. Bu nedenle, bir panik duygusu iinde, lmeden nce, giderayak, ulatm sonular, ilerde bu konuda alanlara bir ip ucu, bir ilham vermek iin alel acele yazmak, mezara gtrmemek kaygs belirler yazlarm. Hi bir zaman baaramayacam o birleik teoriyle ilgili olarak sadece sadece diyeceim, Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi kavramnn bu btnln ke tad olduudur. Bu gerek tarihsel hareketin incelenmesi hem bu teorik katklarn senteziyle mmkn olabilir hem de bizzat bunlarn birbirini tamamladn gsterebilir. Tutarl Marksist teoriler, sadece olaylar deil ayn zamanda daima kendilerini, doularn ve kaderlerini de aklaycdrlar. Yine yuvarlak hesap, on yl, 80-90 aras, Trokist dnemimdir diyebilirim. 90l yllarn bandan beri ise, kendimi Trokist olarak tanmlamyorum. Trokinin grlerinin yanl olduunu dndmden deil. Aksine, Trokinin teorik katks olmadan, Trokist gelenein teorik katklar bilinmeden yirminci yzyln tarihinin anlalamayacan, dolaysyla yaadmz ann anlalamayacan dnyorum. Bu gelenein, toplumsal hareketlerin deneylerinin sistemletirilmesi; eletirel ve devrimci Marksizmin geleneinin yaatlmas ve gelecek kuaklara aktarlmas bakmndan paha biilmez bir grev grd kansndaym. Ama Trokinin tartt sorunlarla bugnn sosyalistlerinin kendilerini tanmlayamayacan dnyorum. Gelecein sosyalisti iin, Trokinin, Srekli Devrim veya Brokrasi veya Sovyetlerdeki kar devrim konusundaki grleri kendiliinden kabul grecektir. Ama bununla kendini tanmlamayacaktr. rnein Tek lkede Sosyalizm olmadn ve olamayacan tarih ac biimde kantlad. Artk bu nermeyi kabul etmenin bir anlam olmayacaktr. Halbuki, bir zamanlar ve o zamann rn hala yaayan baz sosyalistler iin, bu problem hayati nemdeydi ve buna verilen cevaplar belirliyordu tm politik durular. Bu anlamda ne doktorcu ne trokist ne de baka bir eyim. Teorik ve politik faaliyetimin ekseninde, gelecek kuaklara sosyalizm iin baz
380
gelenekleri aktarma ve bir rnek oluturma abasndan baka bir ey yok diyebilirim. Son on ylda zellikle birbiriyle son derece bal ve ayn zamanda Kvlcml, Troki, Frankfurt Okulu ve Yeni Sosyal Hareketlerin teorik katklaryla da uyumlu baz programatik ve stratejik bakmdan nemli yeni grler gelitirmi bulunuyorum. Birincisi, umutsuzluktan hareket etme gerei. Btn veriler, insanln yaamayaca ynnde. Sadece imdiki deil, btn tarih de bu ynde kantlarla dolu. Bu durumda sosyalizm iin mcadele, kk bir olaslk uruna adeta umutsuz bir mcadeledir. Sosyalistlerin hareket noktas bu olmaldr. Ama tarih bir ok olaslklardan biri olduu iin, hi bir eyin garantisi olmad iin, tam da o kk olaslk nedeniyle bir umut vardr. Aslnda, son astronomi ve biyoloji tarihi verileri, insann bizzat bu varoluunun kk bir olaslk olduunu kantlyor. Dinazorlar yok eden gkta olmasayd (ki benzeri bir ka tane var canllarn evriminde) bugn insanlk olmayacakt. nsan bir tesadftr. Eski kuak sosyalistler eski alkanlklaryla, hep umuda vg dzmekle meguller. Gelecein sosyalistinin hareket noktas ancak umutsuzluk olabilir. O tam da umutsuz durum nedeniyle mcadele edecektir. Farkna varlmayan, bu yaklamn, nasl radikal ve devrimci bir potansiyel tad, her trl rk uzlamay ve geri dn adeta olanaksz klddr. Bir dier gr, insanln bugn bir Apartheit rejimi altnda yaad, faizmin bir tehlike deil gerek olduu. Sadece beyaz adamn bak ve Uluslar normal kabul edip onun dnda baka bir varoluu dnme yetenei yitirildii iin bunun grlemedii. Dolaysyla ulusuluun, en toleransl, esnek biimleriyle bile rkln arac olduu. Tabii buna bal olarak, seksenli yllarda Gellner, Hobsbawm, Anderson gibi aratrmaclarla temelleri atlm ulus teorisine dayanarak, bundan kardm programatik sonu. Gelecein sosyalist hareketi ancak bu sonuca dayanarak programn koyabilir: ulusal olanla politik olann ban koparmak. Bu masum cmlenin anlam ve devrimci, uzlamaz nitelii ou kez anlalmyor. Bu ayn zamanda, yeryz lsndeki Apartheite de bir cevaptr. Keza, dnya tarihsel yenilginin sonular, yeryz lsndeki ii snfnn blnml ile birleince, eitli lkelerde devrimci kabarlarda ii snfnn izleyecei yol ve oynayaca roln nitelii deiiyor. Burada, Trokinin teorisine antrma olarak ifade ettiim, Sreksiz Devrim diye isim verdiim teori gndeme geliyor. Yani, burjuvazinin korkakl ve devrimin dinamikleri ii snfn iktidara getirebilir. Ama ii snf, ya bir lm parendesi atmak, yani ulusal olanla politik olann ban ko381
Demir Kkaydn
parmak, btn uluslardan insanlara ulusal devletleri ykma ars yapmak zorundadr ya da kendini demokratik grevlerle snrlamak. Yani kapitalizm iin ideal artlar. Hatta ii iktidar altnda kapitalizm denebilir buna. Bir zamanlar sve ve Avustralyada olduu, Parvus Efendinin ngrd trden. Muhtemelen Trkiyedeki gelime de byle olacak. Bu ise Trkiyenin blgesel bir alt g olmas, Osmanl, Bizans uygarlk blgesinin tekrar toparlanmas, Fatihin yaptnn kapitalizm artlarnda yaplmas demektir. Yani demokrasi mcadelesini desteklemek, artk sosyalizme deil, en azndan Trkiye gibi lkelerde, bir alt emperyalist, gelimi, beyazlar arasna katlm bir lkeye hizmet etmek demektir. O halde ne yapmak gerekir? Byle diye demokrasi mcadelesi desteklenmeyecek mi? Bizim buna cevabmz, destekleyeceiz, ama yaptmzn buna hizmet edeceini de syleyeceiz ve insanlar bir adm daha atmaya aracazdr. Son bir iki yllk politik faaliyetimin z de bunu eitli biimlerde tekrar tekrar anlatmaktan ibarettir. Gelecek kuaklara bu politikann uygulanabilir tek sosyalist politika olduunu gstermek ve en azndan bir deney sunmaktr. Bylece, bu yirmi yl nce yazlm yazy bilgisayara geirdiimizde, arada geen yirmi ylda grlerimizin evrimi hakknda zetin zeti bir bilgi vermi oluyoruz. Yaznn banda da deinildii gibi, bu teorik evrimimiz, bir binay ykp yerine baka bir bina yapmamaktadr, bu bir tepeye trmanmaya benzemektedir. Hareket noktamz hep ayn: yeryznden smr ve eitsizlii yok etmek. alan ve hep altta aalanm kalan insanlarn, tm toplumu srtnda tayanlarn kaderlerini ellerine almas, bunun ne egemen snarn ne de kar ve pazarn egemenliinde olmamas. Hep sorun bunun nasl baarlacanda. Bu mcadeleye ilk baladmzda geometrik diziyle byyp bir ka ylda baaracamz sanyorduk, imdi ise ok uzak bir gelecekte kk bir olaslktan baka bir ey deil. Ama o ilk genlik gnlerimden daha az heyecanl olduumu syleyemem. 4 Nisan 2001, aramba
382
Krt Sorunu zerine Yazlar Derlemesi in Yarm Kalm nsz

ocukluumdan beri Krtlerden sz edildiini duymutum. Onlarn Trkiyenin dousunda yaadklar; ok cesur, yiit olduklar; namuslarna ok dkn ve keskin nianc olduklar; kan davas gttklerine dair bir imge vard kafamda. Dolaysyla Krt de, bu duyumlarla, evremizde her zaman grdmz; komumuz, arkadamz olan erkez, Arnavut, Pomak, Bonak, epni, Tahtac, Giritli, Adal, Tatar gibi bir anlam ve ierie sahipti. Bu kkenlerden hi bir arkadamn, ayr bir ulustan olduunu iddia ettiini grmemitim. Aksine bu arkadalarm benden ok daha Trk ve Trk milliyetisi idiler. Ben milliyeti hi nemli grmeyen; kendini insan, yeryzn vatan gren bir ocuksu denebilecek bir insancl eilim tarken, bu arkadalarmn ou hem bir yandan Pomak, erkez vb., olmalaryla vnen hem de Trk olmaktan ok gurur duyan insanlard. Dolaysyla Krdn de byle bir ey olduunu; nasl erkezlerin misarperverlii; genlerde kag olmamas; kendi aralarnda konutuklar kendi dilleri varsa; Krtlerin de farkl zellikleri olduunu dnyordum. Hatta bu konuda zel bir krim olduunu sylemem bile zor; bu konuyu dndm bile hatrlamyorum. Benim iin kendiliinden yleydi. Kald ki, o zamanlar birok insan iin, Trk, erkez, Krt vb., olmann bir anlam da yoktu. Birok kereler, sen nesin? diye sorulduunda, insanlarn Mslmanm diye cevaplarn duymutum.
383
Demir Kkaydn
Byle durumlarda, aslnda nemini ve anlamn yllar sonra anlayacam bu cevaplar karsnda adam dini ile milliyetini kartryor; hala Trk olduunu bilmiyor diye dndm bile hatrlyorum. Geri bana da ne olduum sorulsa, ben de nsanm derdim ve diyordum. Ama bu cevap, bilinli bir seimdi bana gre; ben bu dnyaya gelirken nasl cinsimi, dinimi semedimse, milliyetimi de sememitim. Bu cevabmla, bunlarn benim iin bir nemi olmadn belirttiimi dnyordum. O zamanki anlayma gre, Mslmanm diyen iin byle bilinli bir seim ve ret deildi; sz konusu olan bilgisizlikti. Bilgisizlik bile olsa, bu cevabn sosyolojik anlam ve nemi zerine ise ancak uzun yllar sonra kafa patlatmaya balayacaktm. *** Krt Sorunu ile ilk karlamam, Balkesir Lisesi ikinci snftayken, Askerlik dersi retmenlii yapan havac subayn ders saatleri dnda verdii ve biz rencilerin zorla gtrld konferanslardan birinde oldu. Bu subay Amerikada yapt eitimden yeni gelmiti ve bu konferanslarda, NATOnun savunma sistemleri hakknda (SACUR, Nike Ajax, Nike Herkles, Alaskada srekli uan B 52ler, zarfn iindeki hedef gibi szler kalm aklmda) gen Atatrk kuaklar eitiyordu. Yine bu konferanslardan birinde, Krtlerin da Trk olduuna dair teoriyi ilk kez duyduumu hatrlyorum. O zamana kadar hi Krt kimseyi de tanmadmdan ve Krt ve Trk szckleri ayn harerin farkl bileimlerinden oluup, ses olarak da birbirine benzediinden bu teori bana olduka akla yakn da gelmiti. Kald ki, Krt olmann erkez, Pomak vb., olmaktan farkl olmadn dndmden; ya da kendiliinden byle bir anlaym olduundan, Askerlik retmeninin konferansnda, bunlarn ayn zamanda Trk olduklarn da renmi olmak fazla bir ey ifade etmiyordu. erkez veya Pomaklar Trk deildi, ama ok Trk milliyetisiydiler. Krtler de herhalde onlar gibiydi; ek olarak aslen de Trktler. Bugn olduu gibi o zamanlar da Trk olmak benim iin bir anlam ifade etmediinden; nemli olan insanlk olduundan; bunlarn benim iin hi bir nemi ve anlam yoktu. Ne var ki, bayram deil, seyran deil, enitem beni niye pt gibilerden, Krtlerin aslnda Trk olduundan sz edilmesine de pek anlam veremediimi; kafamdan yle bir kuku bulutunun da getiini hatrlar gibiyim. Geri o yllar ayn zamanda Trkiye i Partisinin ykseli yllaryd ve ben bir etin Altan tiryakisiydim. 27 Maystan beri Dou Anadolunun
384
gerilii, insanlarn maaralarda yaad basnda srekli ilenen konulard. Fikret Otyamn rportajlarn biliyor ve merakla okuyordum, Dou Mitinglerini duyuyordum. Ama o Dou Sorununun Krtlerle bir ilgisi olduu, ki kafamda Krt sorunu diye bir sorun da yoktu, konusunda en ufak bir kir sahibi bile deildim. O zamanki idealim byynce, o geriliini ve yoksulluunu gazetelerden rendiim Dou Anadoluya gidip, yllar sonra okuduum ve ok etkilendiim Aytmatovun retmen Duyen hikyesindeki gibi, orann en geri, en cra kesinde doktor ya da retmen olarak almakt. Bunu birok yerde gururla sylediimi ve hatta arkadalarm arasnda byle idealleri olan tek kii olduumdan zaman zaman alayla karlandm hatrlyorum. *** u an, yllar sonra geriye baknca, yine bu askerlik dersi veren subayla ve dolaysyla Krt sorunu ile dolayl olarak ilgili, sembolik bir anlam olduunu dndm bir baka olaya deinmek de gerekiyor. O zamanlar, hemen hemen btn okullarda askerlik dersleri subaylara verdirilirdi. Onlar da, asker bir milletin Atatrk aydn nesillerini asker disipliniyle eitmek iin, klada btn rendiklerini o gen insanlar zerinde uygulamaya kalkarlard. Bu uygulamann ilk adm da, askerlik retmeni derse girerken, snf mmessilinin kapda grtlan patlatrcasna bir Dikkat! ekmesi, ieri giren retmenin dinamik ve gr bir sesle Merhaba arkadalar! demesi ve rencilerin hazrol durumunda, yine grtlaklarn yrtarcasna bir Saol! ekmeleriydi. Hocann merebine gre, buna bazen bir de Naslsnz? sorusu ve ikinci bir Saol! cevab da eklenebilirdi. Elbette o askerlik hocalarnn istedii trden, onlarn ok sevdikleri szlerle ak gibi, bir dikkat, hazrol ya da saol olmazd bu. Ama onlar da nihayet henz ocuk yata ki bu babozuk sivillerden bir askerin standartlarn tutturmalarn beklemezler ve oyun bir problem olmadan bylece srer giderdi. Aslnda genellikle renciler de bu oyunda kendilerine deni yapabilmek iin ellerinden geleni esirgemezlerdi. Zaten doduklar gnden beri, dnyann en zeki, en savakan, en cesur milletinin bir yesi olduu bilinciyle bytlen genellikle orta snarn ocuklarndan olan bu renciler de uluslarna layk bir fert olduklarn kantlamak iin seve seve kendilerinden istenenleri yaparlard. te yine bu askerlik derslerinden birinde, bu Amerikada eitilmi havac subay, lisenin son snarndan birinde derse girerken, mmessil onun
385
Demir Kkaydn
istedii kadar sert ve gr bir dikkat ekmemi; snftakilerden bir ka da, hazrollarnda yeterince dik durmam diye snfa defalarca dikkat ve saol ektirmi ve artan direnii krmak iin bir ka renciye tekme tokat girimi. Bunun zerine snftaki btn renciler, hakszla urayan arkadalaryla dayanmak zere ayaa kalkmam. Bu nedenle de snf toplu halde disiplin kuruluna verilmiti. Dier snarda da o sna dayanma iin benzer tavrlar grlmeye balad ve disiplin kuruluna verilen rencilerin ou ehrin yksek memurlarnn ve erafnn ocuklar olduundan bir sre sonra askerlik hocas deimi, artk sal nedeniyle uamayan ve hayatn sillesini yiyen herkes gibi, nispeten daha esnek, hatta askerliin birok zelliiyle inceden alay eden bir havac subay derslere gelmeye balamt. Bugnk Trkiyeyi anlamak iin Genelkurmay ve zel Harp Dairesi yerine bu askerlik retmeni subay; O gittikten sonra yerine gelen daha esnek subay yerine susurluu ortaya karan ve nispeten reformist zmlere yatkn olan gler; renciler yerine emeki halk; rencilerin velileri yerine Trkiyenin egemen snar koyulabilir. Bugn bunlara ek olarak, o zamanlar sahnede bulunmayan yeni bir unsur var. Snfn kapsnda, ieri girebilmek iin bekleyen Krtler. Bu glerin o minyatr olaydaki tavr ve konumlar ile bugnk tavr ve konumlarn karlatrarak bugnk Trkiyenin gelecei hakknda bir kir edinilebilir. Emeki halk (renciler) direnirse, rahatszln Boyner, Sabanc gibilerle zaten oktan ifade etmi burjuvazi (veliler) onlar destekleyebilir ve bugnk zel Harp Dairesi (Amerikada eitim grm Prusyal Kemalist askerlik hocas) yerine daha esnek bir politikann izleyicileri (sonra gelen askerlik hocas) ne geebilir. Ne var ki, bu gler artk farkl reeksler gsteriyorlar. zellikle kapda bekleyen Krtler ve sosyalizm idealinin diskredite olmas nedeniyle bu glerin konum ve tavrlar deitii iin, Askerlik hocas artk btn ehre egemen olmu durumda. Snftaki renciler kendilerinden isteneni evkle yapyorlar; Kapnn nnde bekleyen Krdn korkusundan, daha dik durup daha grtlaklarn paralarcasna hazrol ekiyorlar ve velileri de seslerini karmyor. O zamanlar dnyada baka rzgrlar esiyordu. nsanlar, zellikle de gen kuaklar, her eyi sorgulama eilimi gsteriyordu, baka bir dnya zlemi ve var olann katlanlmazl duygusu egemendi. Bugn ise hem bu baka bir dnya zlemi ve bugn aslnda ok daha katlanlmaz olan durumun katlanlmazl duygusu yitirilmi bulunuyor; durumu katlanlmaz olarak alglayabilenler sadece snfn dnda bekleyen Krtler. Eit hakl
386
bir partner olarak kabul grdkleri an, onlar iin de durumun katlanlmazl duygusunun yok olaca da ok ak. Bugnk dnyada baka trl olmas da beklenemez zaten. *** zel olarak Krt Sorunuyla deil, ama genel olarak ulusal sorunla dolayl olarak ilk karlamam, yine Balkesir Lisesine, bir yl sonra, son snfta oldu. O zamanlar Kompozisyon derslerinde genellikle bir atasz konu olarak verilir ve bunu aklamamz istenirdi. Yine bu derslerden birinde, Edebiyat ve Kompozisyon retmeni Ana dilinizi niin seversiniz? diye bir konu vermiti. Ben de, bu sorunun yanl olduunu; benim ana dilimi sevdiimi var saydn; insanlar ana dillerini sevmek zorundaym gibi kabul ettiini; ana dilimi sevmek zorunda olmadm ve sevmediimi; Farsa ve Franszcann kulama ok ho geldiini; dolaysyla bu dilleri sevdiimi yazmtm. Aslnda Farsa ve Franszcay da zel olarak sevdiim yoktu, sadece bazen radyoyu kartrrken dinlediimde, bu dillerin melodisi akustik olarak houma gidiyordu; Trkeyi de sevip sevmeme diye bir derdim de yoktu, hatta sevdiimi bile syleyebilirdim edebiyata merakl bir insan olarak; sevmediimi yazarak; sorunun kendisini kendi rneimde rtmek istiyor; yani ite ben sevmiyorum ve sorunuzun yanllnn kantym demi oluyordum. Amacm sorunun zorlayclna duyduum tepkiyi dile getirmekti. Benim iin nemli olan metodolojik yanlt, mantk yanlyd; nem vermediim ise ana dilim ya da herhangi bir baka dildi. Bunun benim iin hi bir nemi olmadndan kolaylkla sevmiyorum ya da seviyorum diyebiliyordum. Dolaysyla ulusal sorunla bu ilk karlamam, dorudan doruya ulusal sorunla bir karlama deildi; metodolojik bir sorunla karlamayd benim iin, rastlantsal olarak problem ana dil konusunda kmt. Eer soru ayn mantk yanlyla, renkler, kokular, milliyet, din vb., konularndan birinde sorulsayd cevabm yine ayn olurdu. Bana Trklnzle niin gurur duyuyorsunuz diye sorulsayd. Trklmle gurur duymuyorum, ondan utanyorum da derdim kolaylkla. Ya da Ana dilinizi niin sevmiyorsunuz diye sorulsayd, anadilimi ok seviyorum da derdim. Benim iin dilin, milliyetin, dinin vb., hi bir nemi yoktu, nemli olan sadece mantk ve metottu.
387
Demir Kkaydn
Ben cebirsel forml doru mu diye bakyordum. Dierleri ise, o formlde harerin yerine koyulan deerlere nem veriyorlard; neticeye bakyorlard; benim iin nemli olan gidi yoluydu; dierleri iin ise sonu; onlara gre yanl bir yoldan da; bir yn hesap hatasyla doru bir sonuca ulatysanz sorun yoktu. Ben bunu kabul edemiyordum. Bu izgimin bugne kadar deimeden srdn syleyebilirim. Bir tarihte, Zlf Livaneli ile bir rportaj okumutum, orada Livaneli, insan hep ayn trky sylyor diyordu. Bunun doru bir yan var. Aslnda daha sonra btn yazlarm ve yaptklarm bu kompozisyon dersinde yazdklarmn deiik tekrarlarndan baka bir ey deil galiba. Ben iyi bir not ve takdir beklerken, birden bire bu Kompozisyon nedeniyle okuldan atlmak zere disiplin kuruluna verileceimi duydum. Atlmamam, o gn tesadfen yatl okulun son taksitini demeye gelmi olan babama, ba muavinin - ki o da bir edebiyat retmeniydi ve aa vurmad solcu eilimleri olduunu sanyorum- benim okuldan atlacam, sabahleyin erkenden gelirse, disiplin kurulundan nce bana tasdiknamemi verebileceini sylemesi ve disiplin kurulu ilemlerini yavalatrken benim tasdiknameyi aceleyle vermesine borluydum. Her ey bir ka gn iinde yldrm hzyla olurken; tehlikeli kirler edebiyat ykselmeye balamt. Zaten tam o sralar, Trkiyenin baka bir yerinde de baka bir renci Lenin ve Atatrk kyaslad iin ar cezalara arptrlm ve btn Trkiyenin tartma gndemine oturmutu. Tam o srada benim byle bir Kompozisyon yazmam elbet Lise iin bir yz karasyd, bir vebayd. Bu tehlikeli kirler grld yerde yok edilmeliydi. Cad av balamak zereydi. Tehlikeli kirler szleri dolamaya balad andan itibaren dayanmalar ok bilinen yatl okul arkadalarmn bile benden bucak bucak katklarn gzlyordum. Etrafmda anlayamadm bir boluk olumutu. En ok bu gcme gidiyordu, idarenin ve retmenlerin tehdit ve basklar deil, en yakn arkadalarmn uzaklamalar ve souk davranlar. Srtndan hanerlenmilik duygusu yayordum. Sadece bir sosyalist ktphane memuru ve bir de yine benim gibi bir etin Altan okuyucusu olan bir baka sosyalist snf arkadam uzaktan parlayan gzlerle destek sunuyordu. Kim bilir, o yata byle bir ykleniin altnda ezilebilirdim de belki. Daha sonra duyduuma gre, Balkesirin mahalli gazetelerinde Lisede yaygnlaan tehlikeli kirler konusunda epey yaynlar yaplm. Bu yldrm hzyla yaanan ilk politik tecrbe sonunda, Ulusal sorunla yine de dorudan bir yzleme sz konusu deildi. Geri kar taraf bunu
388
milli deerlere kar bir saldr olarak anlyordu ama, benim milli deerler diye bir problemim dolaysyla onlara saldrmak gibi bir amacm da yoktu. Benim iin sorun, Trkiye egemenlerinin bilime ve humanizme kar kmalaryd. Sorunu bir etin Altan okuyucusu ve kendini sosyalist olarak tanmlayan bir insan olarak byle anlyordum. Bugnn btn dnyaya kltrler, etniler, uluslar problematikleriyle bakanlar iin o artk tasavvur bile edilemez bir dnyadr. *** Krtlerin ayr bir ulus olduklarn, garip bir rastlant sonucu ve daha hi Krt tanmadan, ilk kez Dr. Hikmet Kvlcmldan duydum. Balkesirden sonra Karyaka Erkek Lisesinde dnemi bitirmi, fabrikalarda iilik yaparak bir yl bekledikten sonra, yine sosyalizmle ilgili olduunu dndmden, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Gece blmne kaydolmu; i arayarak ve dier zamanlarda da Beyazt civarnda kahvelerde pinekleyerek niversitelerin almasn bekliyordum. O yllarda, Aksaraydaki Trkiye retmenler Sendikas (TS) lokalinin altndaki konferans salonunda, sk sk sosyalistlerin tertipledii ve katld konferanslar, ak oturumlar olurdu. Biz de taradan gelmi sosyalistler olarak bunlarn hi birini karmaz, her duyduumuzu, her grdmz byk bir alkla snger gibi iimize ekerdik. Yapacak iimiz olmadndan; ve eski tara sinemalarnda ocukluumuzda sinemaya ok erkenden gidip beklemenin alkanlyla, bir iki saat ncesinden toplantnn yaplaca salona gider ve beklerdik. Yine byle bir ak oturuma, toplant balamadan epey nce, daha salonda kimse yokken bir arkadamla birlikte gidip oturmu, akalaarak, herhalde sosyalizmden konuarak vakit geiriyorduk. Tek tk bizim gibi erkenciler dyor ve birbirlerinden aralkl olarak salonun farkl yerlerine oturuyorlard. Bu arada yal, ama olduka din grnl bir adam geldi tam arkamza oturdu. Bir sre sonra, ok saygl bir dille bizim konumamza katlmaya balad, daha sonra da bize Trkiyenin toplumsal yaps zerine anlatmaya balad; tam ne anlattklarn hatrlayamyorum, ama konumasnn bir yerinde Krtlerden ayr ve ezilen bir ulus olarak sz etmesi dikkatimi ekmi ve ona Krtler baka bir ulus mu? diye sormutum. O da yle olduklarn sylemiti. Geri buna zel bir nem de vermemitim, ama ilk kez byle bir ey duyuyordum. Daha sonra bu yal adam kalkp gitmi biz de kendi konumamza, devam etmitik. O yal adamn kim olduu hakknda hi bir krimiz yoktu.
389
Demir Kkaydn
Bir sre sonra o bizimle konuan yal adam konumaclar arasnda grnce ardk ve bundan gizli bir gurur bile duyduk. Daha sonra da, konumaclar tantlrken bu yal adamn Dr. Hikmet Kvlcml olduunu renecektik. Konumaclar tantlrken, dinleyiciler srayla onlar alklyordu, sadece Dr. Hikmet Kvlcml da herkesle birlikte alklamaya balamt. Bu benim ok garibime gitmi ve yanmdaki arkadaa, adam amma da kendini beenmi, kendi kendini alklyor demitim. Arkadam da, bunun bir komnist adeti olduunu, onun tam komnist gibi davrandn sylemiti. Bunun zerine cahilliimden bir kere daha utandm ve o yal insann dediklerini daha dikkatli dinlediimi hatrlyorum. in ilginci, Kvlcmlnn konumac olarak dedikleri bende ok byk bir rezonans da bulmutu. O, sabrdan, bu ilerin uzun srebileceinden bahsetmiti o konumasnda. Ben de bu sorun zerine o sralar yeni dnmeye balamtm ve yeni di karan bir ocuun eline geirdii her eyi dileriyle gevelemesi gibi olur olmaz yerde sabr zerine konuup duruyordum. Kvlcml da sabrdan bahsedince dndklerimin bir dorulanmasn bulmutum. Ayn telden alan, ayn dalga boyundan yayn yapan bir konumacyd bu. Kvlcml ile bu ilk karlama benim iin bir baka bakmdan da srprizdi. Taral bir sosyalist olarak, bulduumuz her eyi okur, btn isimleri aklmzda tutardk. Kemal Slkerin yazp yaynlad Nazm Hikmet Dosyas (sanrm kitabn ad byleydi) adl kitapta Dr. Hikmet Kvlcml ad geiyordu. Ben bu kitab okurken, bu Doktor Hikmetin hep bir kadn olduunu dnmtm. Hem doktorluk kadn mesleiydi ve Hikmet ayn zamanda kadn ve erkeklere de koyulabilen bir isimdi ve benim Hikmet isimli bir kadn bir hsmm vard. Bu nedenle Kafamda, Dr. Hikmet Kvlcmlnn kadn olduuna dair bir imge olumutu. imdi bunun bir erkek olduunu grm ve bir ok da byle yaamtm. *** lk kez kanl ve canl ve de Krt olduunu bilen ve syleyen Krtlerle, Vefada ne yurda ne de eve benzemeyen bir harabe benzeri bir binada kalrken karlap tantm. Evde sadece niversite rencileri kalyordu ve herkes bir oday birerli ikierli paylayordu. Benim bulunduum odada da iki kii aralarnda Krte konuuyorlar (ilk kez Krte duyuyordum) ve aklmda kald kadaryla Meryem Hann Krolu kasetini dinliyorlard sabah akam. Dil de, mzik de, dindarlklar da, dier adetleri de benim bildiklerimden ok
390
bakayd. Hi bir ey anlamyordum. Onlar aralarnda Krte konutuunda rahatsz oluyordum. ocukluumuzda da erkez ya da Pomak arkadalarmz aralarnda Pomaka ya da erkezce konutuklarnda onlara bunu doru olmadn, bir toplulukta bakalarnn anlamayaca ekilde fsltyla ya da baka dille konumann ayp olacan, dierlerine saygszlk, onlarn ardndan konumak gibi olacan sylerdik. Rahatszlm byle bir rahatszlkt, ayr bir dilden konumaya deil, sanki iki insann benim yanmda bana duyurmadan fsltyla bir eyler konumalarna duyacam trden bir rahatszlk duyuyordum ve bunu insanlara kar saygsz bir davran olarak gryordum. Bir keresinde bunu o arkadalara da sylemitim. Onlar da bir cevap vermemi, ama belli bir souk hava esmiti. Bu souk havaya bir anlam verememitim, nk sorunu bir nezaket sorunu olarak gryor, o arkadalarn Krte konumalarnn kendi bask altndaki dillerini konumalar olduunu, bunun demonstratif ve onlar iin bile pek bilincinde olmayan bir protesto olduunu gremiyordum. Btn ezen ulus, cins, rk, snf yelerinde olduu gibi, btn iyi niyetime ramen; o durumun birilerinin ezilmesi olduunu dnemiyor; ezilenin konumuna kar bir krlk iinde bulunuyordum btn bask ve ezilmeyi yeryznden yok etmek gibi bir amacm olmasna ramen. Elbette herhangi bir dilin bir bask altnda olmad bir toplumda, her dilin zgrce renilip, kullanlp geliebildii bir toplumda byle bir nezaket sorunu da sz konusudur. rnein bugn Almanyada, eer bulunduum Trke konuan bir toplulukta Trke bilmeyen bir Alman varsa, btn zorluuna ramen, o Almann kendini dlanm hissetmemesi iin Almanca konumaya ya da konuulanlar bir ekilde aktarmaya gayret eder; bu durumdan bir huzursuzluk duyarm. O zamanlar da, belki sorunun byle, anlaya ve nezakete ilikin bir yan da vard ama sanrm bugn geriye baknca, o arkadalarn Krte konumalarnn politik bir direniten kaynakland dncesi daha ar basyor. Ancak ben bunu o zamanlar anlayacak durumda deildim. Dediim gibi krlk iindeydim. Kald ki, bu sorunlarn ilikilerimizde, hayatmzda ve tartmalarmzda byk bir nemi yoktu. Bu Krt arkadalarla, Krtlk ya da Trklk zerine hi tarttmz hatrlamyorum. Esas tartma konumuz, Din ve Allah idi. Onlar ok inanl Mslman ve anti-komnist idiler ben ise sosyalist ve ateist. Sabah akam Allah var m, yok mu? Sosyalizm nedir ve nasl gelebilir? gibi konular zerine tartrdk.
391
Demir Kkaydn
Aslnda Allah zerine tartmay pek sevmezdim, ama onlarn beni yeniden Mslman yapmak iin gsterdii abalar karsnda ister istemez konu oraya kayyordu. Bu tartmalarda onlarn kafasndaki btn kutsal eylere teker teker saldryor farkna varmadan bir sr gedikler ayordum. Bunu bir ka ay sonra 1968in mehur niversite igalleri baladnda grmtm. Arada ben baka bir yere tandmdan o arkadalarla ilikim kopmutu. Bir gn niversitede nbet tutarken bu arkadalara rastlaynca armtm. Bir ka ay iinde o eski tandm insanlar gitmi, benden bile daha keskin sosyalist ve dinsiz insanlar gelmiti. *** 1968de stanbul niversitesi Merkez Binasn solcular, edebiyat ve fen fakltelerinin bulunduu binay ise solculardan nce de saclar igal etmi ve Sa sol yok boykot var gibi sac bir pankart asmlard. rencilerin ou solcu olmasna ramen ieriye giremiyorlard. niversiteyi igal eden saclar da, bunu sac olarak deil, niversite rencileri adna yaptklarn iddia ediyorlard ama o adna yaptklarnn ne niversiteye girmesine ne de igalde sz sahibi olmasna imkn vermiyorlar; ounluu sola sempati duyan renci kitlesini hile ve cebirle darda tutuyorlard. renciler, Ssiz kim oluyorsunuz, sizi kim seti? diye sorduunda da, Byle durumlarda liderler seilmez, hareketin iinden karlar diyerek yaptklar emri vakiyi merulatrmaya abalyorlard. Geni renci kitlesi, edebiyat ve fen fakltelerini, kendileri adna bu ii yaptn syleyerek igal eden krk yllk cemiyeti saclarn elinden almak iin kzgn bir boa gibi yerinde duramyor; fokur fokur kaynyor, kk bir Kvlcm ve nderlik bekliyordu. O zamanlar, stanbul Fikir Kulpleri Federasyonunun etkili isimleri, daha sonra TKPnin etkili isimleri olacak olan (Veysi Sarszen, Nabi Yac imdi bilinenler) ve aslnda ou da edebiyat fakltesinin blmlerinde okuyan kiilerdi. Bizler ilerinde tandklarmz olan ve bildiimiz tek rgtl g olan FKFye (Fikir Kulpleri Federasyonu) gidiyor bir eyler yapmalarn istiyorduk, ama hep yattrc nasihatlerle geri yollanyorduk. aresizlikten ne yapacamz bilemez durumdaydk. Bu noktada, merkez binaya egemen olan ve Devrimci Hukukular Birlii biimindeki kk ekirdein etrafndaki, daha sonra Devrimci renci Birlii (DB) adn alacak olan Deniz Gezmi ve arkadalarnn da iinde bulunduu kadro, saclarn igalindeki fen ve edebiyat fakltelerine saldrya gemi, zaten orada kk bir Kvlcm bekleyen rencilerin
392
kitlesel katlmyla da, adeta tpk Bastilin dmesi gibi, edebiyat ve fen faklteleri de solcularn eline gemiti. Kelimenin tam anlamyla, tablolardaki devrim gibi bir ortam vard. Ellerinde sopalar ve talarla binlerce renci binann iinde zaferinin ve gcnn tadna varyordu. Ama kimse ne yapacan bilmiyordu. Savunma ve organizasyon iin bir organ seilmesi gerekiyordu. Bir salona toplanld. Orada bir para tecrbesi olup, biraz yksee kp biraz akllca, rencilerin eilimlerine uygun laar edenler birden bire kontrol ellerine alabiliyorlard. Bu ii en iyi yapabilen tecrbeli kiiler ise, daha nceden dernekilik tecrbesi olanlard. Eski renci dernekleri ise blgecilik, devletle i birlii temelindeydi, renci kitlesi ise tamamen baka, sosyalizme sempati duyan, ne devletle ne de blgecilikle ba ho olmayan bir kesimdi. Ama buna ramen ilk anda, klasik dernekiler kontrol ele geirebilmilerdi. te yandan FKF tutumuyla ok itibar yitirmesine ramen, bu dernekiler karsnda tek rgtl g olduundan bir sre sonra igalde daha etkili bir rol oynamaya balamt. Bylece devrim dnemlerinde, kk de olsa rgtl ve ne yapacan bilen bir grubun veya rgtn ne kadar belirleyici olacan bu minyatr devrimde bizzat yaama olana buluyorduk. Edebiyat ve Fen fakltelerinin ele geirilmesinden sonra, imdi bu ele geirdiimiz binay, dardan gelecek mcahit ve komando saldrlarna kar savunma sorunu vard. Sopayla ve tala silahlanmtk. Ama dierlerinin ateli silahlarla saldracana dair duyumlar geliyordu. te bu sralarda, Diyarbakrllarn silahlarla savunmaya geldii szleri dolamaya balad. Bu szlerin biz gnll savunmaclara bir gven duygusu verdiini hatrlyorum. Hepimiz duymutuk Krtlerin silahlar vard ve nianclklar da dillere destand. Tabii onlarn Krt olmasnn benim iin ve benim gibi birok insan iin bir ulus anlam yoktu. Aslnda o zamanlar sosyalistlik vard. Krtlk bir takm zellikler olarak alglanyordu, en azndan benim gibi bir yn batl insan tarafndan. Kald ki, Krtlerin ou da bu iin iinde Krt olarak deil, sosyalist olarak bulunuyordu. Bu nedenle hala kafamda Krtlk ve milli mesele diye bir sorun yoktu. Ne var ki, Edebiyat Fen fakltelerini saclarn elinden kurtardmz o gece, nbet beklerken garip bir ekilde Stalinin milli mesele konusunda byk bir teorisyen olduunu da ilk defa duymutum. u an kim olduunu hatrlamadm bir ka kii bizim nbet grubunun yanna gelmi ve konumaya balamtk. Hazr niversite elimize gemiken, profesr ve doentlerin odalarna girip, evraklarn kontrol edip neler evirdiklerini bilmek
393
Demir Kkaydn
ve kamuoyuna duyurmak gerektiinden konuuyorduk. Gelenlerden biri, bunu yaptklarn, Zeki Velidi Togann odasna girdiklerini syledi. Ben de o da kim? diye sordum. O da Faistlerin teorisyeni, Stalinin milli mesele konusunda yazd kitapta bile ad geiyormu Zaki Validov diye, Bakrt Milliyetisi dedi. Sonra adamn odasnda hi bir ey bulamadklarn, adamn belli ki tecrbeli biri olduunu ve odasnda hi bir ey brakmadn syledi. Bu konumadan kafama iki ey takld. Biri Stalinin milli mesele konusunda okunmas gerektii, dieri Rusyada yenilgiye uram milliyetilerin ve kar devrimcilerin Trkiyedeki faistlerin rgtlenmesinde de nemli roller stlendii. Ama milli meselenin ne olduunu bilmediimden, Zeki Velidi de milliyeti olduundan, kafamda oluan izlenim, Stalinin milliyet sorunu zerine bir kitap yazd deil, milliyetilere kar bir kitap yazm olduu idi. Yani milliyetilik benim iin bir meseleydi, ama milli mesele diye bir kavram hala bulunmuyordu kafamda ve milli meseleden anladm, milliyetilik ve milliyetilikle nasl mcadele edilecei. Fakat bu milliyetilik bile tam milliyetilikten ziyade, biraz anti-komnistlik gibi bir anlama sahipti. nk btn anti-komnistler kendilerine milliyeti diyordu. Sadece Trkiyede deil btn dnyada. Dolaysyla milli mesele dendiinde milliyetilii anlyordum ama milliyetilikten anladm da aslnda antikomnist sac politikalard. Kelimenin gerek anlamnda bir sosyolojik olgu olarak milliyetilii anlamyordum, kafamda byle bir kavram bulunmuyordu, politikaya ilikin bir kavramd milliyetilik, antikomnist politikalarn kendini adlandrmasn ifade ediyordu. Tabii bunu byle olduunu da bilmiyordum. Her ey kendiliinden yleydi, bu ayrm ancak imdi yapabiliyorum. *** niversitede ilk yl boyunca hayatmda rastladm en verimli tartma ortamnn iindeydim. Solda etkisi olan btn grler ve akmlar arasndaki canl tartmalarn tam ortasna dmtm. Btn bu tartmalarda, alt yap st yap ilikilerinden, diyalektiin yasalarna, Osmanl toplum yapsndan, deer teorisine veya toplum biimlerine kadar her konu, hem de somut strateji tartmalar balamnda tartlyor, seminerler, ak oturumlar, dersler, sohbetler daima tutkulu ve yaratc tartmalarla dolu oluyordu. Ama btn bu canl tartma ortamnda, Krt sorunu ya da ulusal sorun diye bir sonunun tartldn hatrlamyorum. Tartld ise bile benim dikkatimi ekmemiti. Esas ilgi konusu Marksizm, Diyalektik idi. Bunlar
394
doru kavranrsa, doru bir devrimci strateji iin Trkiyenin toplumsal yapsn zmleyecek kavramsal aralara sahip olunaca var saym egemendi. Dolaysyla, Marksist klasiklerin evrilmesi ve Marksizm zerine yrtlen tartmalar ne kadar soyut grnrse grlsn, dorudan doruya bir strateji tartmas balamnda anlam tayordu. Ayn ekilde Osmanl Tarihi veya kylerdeki retim ilikileri zerine tartmalar da byleydi. Btn bu canlla ramen, ne Krt sorununun ne de genel olarak milli meselenin tartmalarda hemen hemen hi bir arl bulunmuyordu. Durum bugnknn tamamen tersiydi. Bugn insanlar ne Osmanlnn toplumsal yapsyla; ne emek deer teorisiyle, ne diyalektiin yasalaryla ilgilenmiyor. Soyunun nereden geldii, dilinin ne olduu, Ermeniler, Krtler, Lazlar, Sabetayclar, vb., bugnn konular. O zaman ise bu konularn ad bile anlmazd, imdi nasl o zamann temel tartma konularnn ad bile anlmyorsa. Dolaysyla, insan gnlk yaamnda, bugnn temel tartma konusu olan, uluslar, aznlklar, kltrler vb., gibi sorunlarla karlasa bile, bunlar alglay farkl oluyor ve bu olgular o zamann kavram sistemi iinde bir yere oturuyordu. lk kez, gayrimslim aznlklardan insanlarla da ilk kez yine hayatmn bu dneminde karlatm. Ama bu karlamadan kardm kimi sonularn veya sorularn ulusal sorun ya da aznlklar sorunuyla hi bir balants bulunmuyordu. Bu karlamann kafamda yol at sorular ve cevaplara da o dnemin egemen paradigmalar yn veriyordu. Sosyoloji gece blmnde okurken, gndzleri Beyaztta bir muhasebecinin yannda kelimenin tam anlamyla boaz tokluuna alrdm. Bu muhasebeci, sirkecideki oto yedek paras ithalatlarnn defterlerini tutard. Bu yedek paraclarn hemen hemen hepsi Yahudi idi ve o kck izbe gibi dkknlarn o zamann parasyla on milyonlarca liralk cirolar, milyonlarca liralk karlar vard. Benim aylk cretim ise 200 lirayd. etin Altann veya lhan Selukun yazlarnda okuduum, stanbul dkal veya acente ibirliki sermeye gibi kavramlara denk dyordu bu ithalat, acente Yahudilerin konumu. Ama bu ithalat ve acentelerin Yahudi olduunu, bugn, bir konuyu anlatabilmek iin belirtiyorum. O zamanlar, bunlarn byk blmnn Yahudi olduu gzleminde bulunmama ramen, Yahudi olmalar hi dikkatimi ekmiyordu. rnein Yahudi olmalaryla, ithalat olmalar arasnda bir ba kurmak veya byle bir ban var olup olmad zerine dnmek veya byle bir soru sormak aklma bile gelmiyordu. Burada belirleyici olan bu insanlarn egemen snf olmalaryd, egemen snf olduklar iin onlara karydm. Ve bu insanlarn
395
Demir Kkaydn
egemen snftan olmalarna ramen, bir Yahudi olduklar iin ayn zamanda eziliyor olabilecekleri ise kavray gcmn tesindeydi. Benim iin milliyetin neminin olmamas, onun dmdaki dnyadaki nemini grmemi engelliyordu. Tpk kimi toplumlarda belli nesne ve davranlarn karl olan kavramlarn bulunmamas gibi. nsan eer egemen bir ulustansa ve bir ulustan olmak o insan iin hi bir ey ifade etmiyorsa, ve ona aslnda egemen ulustan olduunu gsterecek ezilen ulusun bir toplumsal mcadelesi yoksa, insann bu durumun bilincine varmas veya byle bir sorunun varln grmesi adeta olanakszdr. Tpk belli dalga boylarnn tesini grememek, o dalga boyunda gelen nlar alglayamamak gibidir bu durum. Bu sadece egemen uluslarda byle deildir, egemen cinslerin, rklarn hatta snarn durumunda da byledir. lgintir, ben de kuamzn ou gibi, ezilen ulusun bir toplumsal hareketinden deil, ezen ulusun devletinin ayrcalkl muamelelerinden rendim ulusal sorunun nemini ve ezen ulustan olduumu. Muhtemelen birok ezilen ulustan sosyalistin de, ulusal sorunun nemini ve ezilen ulustan olduunu yine o devletin farkl muamelelerinden renmesi gibi. *** 1968-69 renim yl, hatta daha dakik olarak, 1968 Ekiminin son gnleriyle 1969 ylnn 10 Hazirannda zirveye ulaan renci olaylar arasndaki yedi ay, gerek teorik gerek pratik bakmdan hayatmn en youn dnemidir. Bu dnemde yaadklarm ve rendiklerim, ncesi ve sonrasyla hayatmn geri kalannn topunda yaadk ve rendiklerimi kat kat aar. Devrimci renci Birliinin bir yesi ve militanydm. Adeta bir hazr kuvvet ekibi gibi olduumuzdan, sadece stanbul niversitesindeki deil, stanbuldaki btn niversite ve Yksek okullardaki, sadece okullardaki deil, fabrikalardaki hemen her trl direni ve rgtlenme abasna bir ekilde katlyorduk. Ve sadece stanbuldaki deil, ou durumda, Ankara ve zmirdeki miting ve renci hareketlerine, hatta ii ve kyl hareketlerine katlyor veya bizzat rgtlenmelerinde bulunuyorduk. Bir gn stanbulda yaplan on binlerce kiinin katld bir mitingin ardndan akam otobse binip Egeye gidip ertesi gn orada kyleri dolap br gn de ttn reticileriyle mitingler yapmak, sonra yine gece yolculuklaryla, stanbula dnp mitinglere kald yerden devam etmek, Kanl Pazarlar gbeinde yaamak; btn bunlar yaparken ayn zamanda, rnein Vietnamdaki gerilla sava taktiklerinden, Bernsteinin revizyonizmine veya Osmanl toplum yapsndan, Marksn rant teorisine kadar akla gelebilecek her konuda
396
mthi bir alkla okuma ve tartmalar yapmak istisna deil, kurald. Bu nedenle bu yedi ay, yetmi yl yaanacak bir mre bedeldir. Bu dnemde ulusal sorun ve Krt sorunu, ilgi alanmn ok kenarlarnda bir yerdeydi. Bu dnemde ilk kez bu soruna ilikin Marksist Klasikleri okuduumu hatrlyorum. Yine bu dnemde, sorun zellikle Mihri Bellinin, stanbul Teknik niversitesi yemekhanesinde verdii ve daha sonra yanl hatrlamyorsam, Millet Gerei adyla yaynlanan konferansn, Krt Sorununu tartmalarn n planlarna ektiini hatrlyorum. Bu dnemde, ne zaman, nasl Krtlerin ayr bir ulus olduklarnn bilincine vardm konusunda hi bir ey hatrlamyorum. Bu muhtemelen, zaten Trk olmak benim iin bir anlam ifade etmediinden, okunan kitaplarn ve tartmalarn etkisiyle kendiliinden gereklemi olsa gerek. Nasl olursa olsun bu dnemde ben de btn sosyalistler ve devrimciler gibi Krtlerin ayr bir ulus olduunu ve uluslarn kendi kaderlerini tayin hakkn savunuyordum. Ancak unu tekrar belirteyim, bu kabul edi veya savunmann, gerek pratiimiz, gerek tartmalarmz bakmndan tayin edici ve merkezi bir rol yoktu; rnein Trkiyenin kapitalist mi yar feodal mi olduu veya kapitalist olmayan yolun ne olduu veya Osmanl toplumundaki Dirlik Dzeninde defferansiyel rant (fark irad) sorununun nasl zld gibi konular, hatta tabanca markalar ve kalibreleri bile ilgi alanmzn ok daha merkezindeydi. Bir Krt Hareketi yoktu zne olarak. Aksine ii, kyl, renci hareketleri dneme damgasn vuruyordu. evremizde hemen hemen herkes sosyalistti. Devrimci hareketlerin insan kayna byk lde Krtler ve Aleviler idi ama bunlar hi bir ekilde bu kimlikleriyle bu hareket iinde deildiler. nk sosyalistlik modernlemenin de bir aracyd ve geleneksel dedeler ve eyhler tarafndan temsil edilen Krtlk ve Alevilik gen kuaklara hi bir gelecek sunmuyordu, dolaysyla kimse kendisini byle tanmlamyordu. Evet kimse Alevilerin veya Krtlerin bask altnda olduun reddetmiyordu ama onlarla bir mcadele znesi olarak nasl iliki kurulaca gibi bir sorun yoktu ortada. Hem byle bir zne grnmyordu, dolaysyla bir sorun yoktu; hem de sosyalizm gelince zaten Alevi ve Krtlerin zerindeki bask kalkacakt. imdi olaya baknca, Krt ve Alevilerdeki sosyalizme yneliin ardnda yatann kapitalizme kar bir tepki ve mcadelenin deil, ulusal veya dinsel baskya kar sosyalizmin bir perspektif ve mcadele olana sunmas olduu daha iyi grlmekte.
397
Demir Kkaydn
Sosyalist hareket aslnda ulusal ve dinsel baskya kar demokratik zlemlerin ifadesi olduu iin gen kuaklar kendilerini sosyalist olarak tanmlyorlard. Yani sosyalist hareket aslnda sosyalist bir hareket deil, ulusal ve dinsel baskya kar bir demokratik hareketti, gen kuaklar ona iten nedenler bakmndan. Bu nedenle Krt ve Alevi oktu. Ama kimse bunun farknda deildi. Bu ortamda, Krt sorunundan dolay harekete geenler kendilerini Krt deil sosyalist olarak tanmladklarndan, Krt hareketi bir zne olarak grlmyordu. Ama derinden dnlnce, bugn, Krtleri zne olarak grmeyen Krtlerin bizzat bu zne olduu, sadece bu znenin kendini Krt olarak deil sosyalist olarak tanmlad ve bu nedenle kendini gremedii daha iyi grlmekte. Ayn durum Aleviler iin de geerlidir. Daha sonraki yllarda, insanlarn sosyalistlii brakp Krtlk veya Aleviliklerini kefettikleri grlmtr ve bu sosyalizmden bir geri dn olarak deerlendirilmitir. Durum tam tersinedir, Krtler ve Aleviler kendilerinin sosyalist olduklarn dnyorlard. Byle bir ortamda Krt sorunu daha ziyade, program veya prensip asndan nemli, teorik bir sorun olarak grlyordu. Sosyalizm, ii ve kyl hareketleri hzla ykseliyordu ve nihayet iiler ve kyller devrimi yapnca, zaten bu sorunlar da gerekli zgrlklerle birlikte zlecekti. Bu balam iinde, ulusal sorunun daha ziyade politik ve stratejik deil, programatik, iktidara geldikten sonra yaplacaklara ilikin bir anlam vard, iktidar mcadelesi esnasndaki strateji, yani glerin yer al balamnda, tartlmyordu, nk ortada Krtler diye bir politik g yoktu. Bu ortam ve balam iinde de grm aa yukar yleydi: devrimden sonra bir referandum yaplr ve herkese kendisini hangi milletten kabul ettii sorulur. Belli bir milletin ounluk olduu yerler o ulusun snrlar olur. O snrlarn iindekiler, kendi organlarn seerler ve dierleriyle ayn devlet ats altnda yaayp yaamayacaklarna karar verirler. te bu srada biz sosyalistlere den, birlikte yaamay savunmak olmalyd. Yani boanma hakkn salamak, bu zgr iradeye kavuunca da zgr iradeyle birlii savunmak. Bu yaklam okuduum Marksist klasiklerden gelmiti. Ne var ki, o zaman Klasikler arasnda kabul ettiimiz Stalinden belli bir ekilde, farkl dndm imdi fark ediyorum. Bu fark ulusu bilinsiz bir ekilde znel bir seime gre tanmlamamla ilgiliydi. Bunu biraz amak gerekiyor. ***
398
Bilindii gibi o zaman okunan klasiklerden biri de Stalinin Milli Mesele adl kitabyd. Ben de bu kitab okumutum, hatta yanl hatrlamyorsam, bir eski tfekten elimize, Mehur SBKP Tarihinin, ok eskiden baslm bir nshas, Leninizmin lkeleri ve Ulusal Sorun zerine daktiloya ekilmi kitap gemi ve gizlice okumutuk. Stalinin ulus tanmnn Yurttalk Bilgisi kitaplarnda retilenlerden pek farkl olmad o zaman da dikkatimi ekmiti ve zerinde fazla dnmeden, muhtemelen ben de bu tanm kabul ediyordum. Ancak farkna varmadan, ok kkten farkl bir dnm olduu sonucuna imdi varyorum o dnemde yaptm bir tartmada sorulan bir soruya verdiim cevaptan varyorum. Bir arkadala, hangi balamda bilmiyorum ama tartrken bana yle sorduunu hatrlyorum: Trkiyede bir Krt sorunu olduunu kabul ediyor musun?. Ben, elbette bir Krt ulusu diye ulusun varlnn farkna varm, bu ulusun zgr olmadn hi problemsiz kabul etmitim. Yukarda ifade ettiim tarzda, bu sorunu sosyalizmin zeceini dnyordum. Bu arkadaa kolayca, elbette diyebilecek yerde, yle bir cevap vermitim: eer kendilerine Krt diyenler, Krt sorunun diye bir sorun vardr diyorlarsa vardr. Tartmann gidiini tam hatrlamyorum ama muhtemelen bu cevabmla, tpk o lisedeki kompozisyon dersinde olduu gibi, sorunun koyuluuna bir itirazda bulunmu olduumu, metodolojik dzeyde bir tartmaya girdiimi dnyorum. Bu cevabm, tartmay bitirivermiti. Muhatabm hem cevaptan memnundu, hem de rahatsz olmutu. Daha sonra farkl uluslardan insanlarn ayn soruyu sorduklarn grdm ve hepsine ayn cevab verdiimde, ayn reaksiyonla karlatm. Bu yaklamda nemli olan ulusu tanmlayann insanlarn znel seimleri, kendilerini tanmlaylardr.. Bu yaklama gre, bir ulusun, ulus olduuna dair Stalin veya Yurttalk Bilgisi kitaplarnda getirilen kriterlerin getirilmesi gerekmez. Eer bir insan grubu kendilerinin ayr bir ulustan olduunu dnyorlarsa ayr bir ulusturlar, bunun iin kantlar getirmeleri gerekmez. Tabii bu ayn zamanda zmni bir Stalin eletirisidir. Ama bunun byle olduunun o zamanlar farknda olduumu syleyemem. Beni byle bir yaklama iten de bir yandan metodik dnmeye verdiim nem kadar, ocukluumda grdm, erkez, Pomak, Bonak, Laz vb.,nin kendilerini ayr bir ulus olarak grmemeleri ve ou kez ok gl Trk milliyetileri olmalar olsa gerektir.
399
Demir Kkaydn
Ama byle yaklama ynelten dier bir nokta, mehur 141 ve 142nin dayand mantkt. Orada, snarn alt ve st konumlar ve farkllklarnn olmadnn var saylmas bizzat bir snf tahakkm arac olarak ortaya kyordu, belli bir grup insan ben ayr snftanm derse, bunlara ayr bir snftan deilsin demenin anlamsz olduunu dnyordum. O insanlar niye kendilerinin ayr snftan olduunu sylyorlar? Demek ayr olan bir eyler var ki, onlar dierlerinden farkl olarak yle diyorlar tarznda yaklamak gerektiini dnyordum. Yani toplum yaamnda, bir olguyu iddet ve inkrla bastrmann anlamszl ve bizzat bunun o inkr edilen farklln veya basknn ta kendisi olduunu dnyordum. Dolaysyla bu mantm, yani birileri bask altnda olduklarn hissediyorlarsa yle bir bask olmadn sylemenin bizzat bir bask olduu yolundaki yaklamm, snf mcadelesine ilikin bu mantm, aynen ulusal soruna da aktaryordum. Bu mantn sonucu olarak, insanlara kendilerini hangi ulustan kabul ettiklerini sormak ve snrlar buna gre izmek gerektii trden bir sonuca ulayordum. Dolaysyla bir ulustan olmak btnyle kiilerin znel kabulne dayanyordu. Bu soruyu ilk kez bir Krtten duymu ve byle cevap vermitim. Daha sonra, 1984de hapisten kp, Avrupaya kamak iin gizlendiim bir evde karlatm bir erkez milliyetisi de sorduunda ayn cevab vermitim. O da Trkiyede erkez sorunu diye bir sorunun varln kabul ediyor musun? diye sormutu. Ona da: Kendilerini erkez olarak kabul edenler erkez Sorunu diye bir sorunun var olduunu dnyorsalar, vardr. Son yllarda Zazalardan da benzer sorular geliyor, Zazalarn bir ulus olup olmad eklinde ve ayn cevab veriyorum: Kendilerini Zaza olarak tanmlayanlar Zazalarn ayr bir ulus olduunu sylyorlarsa ayr bir ulusturlar. Ne var ki, bu cevaplar programatik ve siyasi olarak, bu basklara son verecek en ideal anlaya sahip olmasna ramen, (yani Zazalar ya da erkeslerin ounlukta olduu blgeler, kendisini yle kabul edenlerin oylaryla belirlenir ve kendi organlarn seerler.) muhataplarm hi bir zaman memnun edici bir cevap olmad. nk bu cevap siyasi olarak, programatik olarak sorunu zyordu ama ayn zamanda, bu soruyu soranlar milliyetiler olduundan, onlarn milliyeti olarak dayandklar var saymlar sorguya ekme potansiyeli tayordu. Bunu fark ediyorlar ama dier yandan son derece radikal zm karsnda da bir ey diyemiyorlard. Fark ettikleri bunun kendilerine kar da bir silaha dnebilecei idi. Krt bu soruyu sorduunda, Krtlerin, kendine Krdm diyenlerin ayrl400
ma hakkn otomatik olarak tanyordu cevabm, ama benim mantm kabul ettii takdirde, yarn ounluk olduklar yerde, Zazalarn, Sryanilerin veya bakalarnn, ayn argmana dayanabilerek ayn eyi isteyebileceklerini de fark ediyordu. kinci nokta, erkez rneinde olduu gibi, sbjektif kabule brakmak, erkez milliyetisinin iine gelmiyordu, bu takdirde, erkezlerin byk ounluunun, Trk olduklarn syleyeceklerini biliyordu. nc nokta, u sralar zellikle Zazalarda ok grld gibi, kendilerinin ayr bir ulus olduunu kantlamak iin tarihten, linguistikten binlerce argman getirmelerinin bu yaklam bakmndan anlamszl idi. Bu yndeki btn abalar bir bakma bouna krek sallamak gibi oluyordu. Zazaym diyorsan ve de ayrym diyorsan ylesindir. Ayr bir dilinin ya da soyunun olmas bile gerekmez. Dilin ya da soyunun yle ya da byle olmasnn bir anlam yok. Milliyetilerin btn enerjilerini yutan onlarn hayatlarna anlam veren abalar bu yaklamda birdenbire btn deer ve anlamlarn yitiriyordu. *** Ancak belirtildii gibi, bu yaklamn politik ve pratik bir anlam yoktu ve ben bu yaklamn resmi retiden farkl olduunun farknda da deildim. Buraya nereden, nasl geldiimi hatrlamyorum. Bu nedenle bu dneme ilikin anlatacaklarm, o dnemdeki dncelerimin evriminden ziyade, dncemde etki brakan olaylar zikretmek biiminde olacaktr. Ama bu etkinin nasl ve hangi mekanizmalarla gerekletii konusunda yazabileceklerim ok snrldr. te yandan o dnem ilikin yazacaklarm, o zamanki olaylarn, bugn bulunduum noktadan deiik bir k altnda grlmesidir. O zamanlar hi kimse olaylar byle grmyordu. 1968 sonbaharndan sonra Tam Bamsz Trkiye in Mustafa Kemal Yry isimli Samsun - Ankara yry ile birlikte Deniz Gezmiin nderi olduu gruba katlm, daha sonra da bu grubun kurduu Devrimci renci Birliinin bir yesi ve militan olmutum. O dnemde Sosyalist genlerin toparland rgt Fikir Kulpleri Federasyonu idi. Bu rgt TPin niversite genlii iindeki kolunu oluturuyordu. TPin burjuva sosyalizmine kar gelien Milli Demokratik Devrim sloganyla ykselen kk burjuva devrimcilii ve radikalizmi, zellikle niversite genlii arasnda etkili olmutu ve Ankara Fikir Kulpleri Federasyonu TPin kontrolnden karak, MDDcilerin eline gemiti. stanbulda ise FKF. TPin kontrolnde bulunuyordu ve radikal
401
Demir Kkaydn
devrimciler, FKF dnda Devrimci renci Birliinde rgtlenmilerdi. Yani, henz ortada Dev-Gen olmamasna ramen, DB stanbulun DevGeni saylabilirdi. Bu rgt, o dnemde stanbuldaki btn eylemlere damgasn vurmutur. Bu rgtn bir yesi olduumdan, bu rgtn kimi karakteristiklerinin konumuz bakmndan nemli baz ynlerine deinmekte yarar var. Bu rgt esas olarak ehirli genlere dayanyordu. Herkes kendini sosyalist olarak tanmlyor ve sosyalist bir Trkiyeye ulamak iin nce Demokratik Devrim yapmak gerektii anlayn savunuyordu. Ancak rgtte iki farkl eilim de vard, tabii bu eilim farkllklar bugn bulunduumuz yerden geriye baknca grlyor, o zamanlar kimse bunun farknda bile deildi. Bir yanda gemiinde Trkiye i Partisi deneyi yaayan veya o evrelerden gelenler, yani ii snf ve sosyalizmin ilk ekillenmede belirleyici olduu insanlar; dier yanda Yn hareketi ve TMTF olaylar gibi yerlerden gelenler yani daha ziyade Milli Kurtulu ve Anti Emperyalizm moti nde olanlar. Bu farkllk, bu rgtn iki karargahnda da grlrd. Bir yandan Tnelde 27 Maystan sonra, bir takm ilgisiz rgtler bir araya getirilerek kurulmu TMGT (Trkiye Milli Genlik Tekilat) kullanlrd. TMGTnin CHP, tabii senatrler (yani cuntalar), lhan Seluk, Doan Avcolu gibilerle balantlar vard. Caalolundaki Merkez ise, smet Demirin Yap ileri Sendikas (YS) idi. Mihri Bellinin kard Trk Solu da ayn binann yine bu sendika tarafndan verilmi alt katnda kyordu. YS ise daha ziyade Hikmet Kvlcmlnn damgasn tayordu. smet Demirin bize verdii st kattaki odada, Kvlcmlnn kenen kitaplarnn zerinde yatyorduk. Bir sene sonra, o byk ii olaylarnn ardndan o zerinde yatp yzne bile bakmadmz kitaplar hzla tkenecek, byk bir alkla okunacaktr. Devrimci renci Birlii, TMGTye egemen olan evrelerin houna gitmeyen iler yaptnda oralardan dlanr YSe snrd. Devrimci renci Birlii iinde, insanlar her iki tarafa da giderler iki taraf da kullanrlard ama, zamanla farkl mekanlarda younlamalar da vard. YSde daha ziyade TPli gemii olanlar ve i snfna gitmek, ezilen insanlarla balar kurmak gibi kaygs olanlar younlarken, TMGTde daha ziyade, dierleri younlayordu. Zaten daha sonra da, YSe taklanlardan THKOnun stanbullular ya da DBlleri ve Doktorcu olanlar kmtr; TMGTye taklanlar ise genellikle Mihri Bellinin etrafn oluturmulardr.
402
Tekrar belirteyim ki, bu yle kesin bir ayrm deildi, belli belirsizdi. Tpk bir bulutsudan ilerde farkl gezegenleri oluturacak ilk younlamalarn balamas gibidir. Yoksa her iki taraf ta dierine gidiyordu. Eer sembolik isimlerle konumak gerekirse, Deniz ve Cihan YS ekibinden, Mustafa Grkan (ki imdi ad unutulmu bu insan o zamanlar Deniz kadar ve hatta bazen Denizden de etkiliydi ve Denizin arkadayd ayn zamanda) TMGT ekibindendi. Tabii ben de ilk rgtl siyasi yaama TP Karyaka ilesinde balam bir insan olarak zaten YS takmndandm. Tahmin edilebilecei gibi Krt Sorunu veya Milli Mesele konusunda bu iki takmn o zaman net olmayan farklar vard. Bu fark daha ziyade bir vurgu fark gibi grlyordu. Bu manzarada Deniz Gezmiin ok zel bir durumu vard. Deniz hem Trkiye i Partisinden geliyordu, hem de TMTF olaylarndan ve dier evrelerden. Yani Deniz, bu iki farkl gelenei de ahsnda birletirmiti. Bunlar niin belirtiyorum? nk Devrimci renci Birlii, bugn genellikle, sadece Milli Kurtuluu ve MDDci olarak tanmlanmakta, onun rnein Krtlerle ve iilerle ilikilerinin zellikleri grmezden gelinmektedir. Buna bir yandan o zamanki FKFlilerin ihtiyac vardr, o zaman MDDcilerin ne kadar snftan uzak olduunu, dolaysyla kendi konumlarn hakllatrabilmek iin. Dier yandan, o gnn MDDcileri de bugn Bat alma Grubuyla alyorlar; 28 ubat destekliyorlar; hasl imdiki lhan Seluk veya Dou Perinek gibilerin konumunda bulunuyorlar. Bunlarn da ayn ekilde gemilerindeki Krtlkle ve sosyalizme ilgili eyleri unutma ve tarihi bugn bulunduklar yerden yazma ihtiyac vardr. Bylece o zamann blnmesindeki iki taraf da, farkl gerekelerle benzer bir resmi ilettiklerinden, yeni kuaklarn kafasnda o dneme ilikin gerekle ilgisi olmayan bir tablo olumaktadr. ki taraf da, gerein ayn tek yanna vurgu yapmaktadr farkl gerekelerle, burada bu unutulmu yana arlk vermek gerekiyor. Zaten bu unutulmak istenen halka olmad takdirde kendi dnsel evrimimi de aklayamam. unu belirteyim, bugn geriye baktmda, Devrimci renci Birlii gibi, antiemperyalizm vurgulu ve o zaman bile beni rahatsz eden milliyeti vurgular tayan bir rgtn yesi olarak, Krt sorununu kavramamda, ya da Krt sorunundaki sonraki tavrlarmda Deniz Gezmiin ok nemi olduunu fark ediyorum. Yaarken bunun farknda deildim. imdi geriye baknca gryorum. Ama onun kadar ilgin olan dier nokta, Denizin bu etkisinin aslnda, Kvlcmlnn etkisi olduudur. Kvlcml Deniz araclyla bir etkide bulunmutur. Hem o dnemin renci olaylarna, hem de
403
Demir Kkaydn
bizzat bu satrlarn yazarnn evrimine. Kvlcmlnn bu bilinmeyen etkileri ok nemlidir ve ilerde yeri geldike bununla sk sk karlalacaktr. Bu ayr bir yaz gerektirecek bir konudur da. Denizin btn o dnemde stanbuldaki renci nderlerinden ve bizim DP evresindekilerden en nemli fark, onun Krtlerle Krt olarak iliki kurmasyd. Ve bunu politik bir mcadele iinde yapyordu. Deniz, Krtlerle Krt olarak, ayr bir zne olarak ittifak yapan stanbuldaki ilk nderdir. Ve kanmca bu sadece mcadelenin basksndan ve gerekleri ile aklanamaz. Denizde bu konuda, yaygn olandan ok daha farkl bir formasyon bulunuyordu. Bu farkllk daha ilk gal Komitesi cra Konseyinde bile grlebilir. Bir Krt Milliyetisi olan Kemal Bingll bu komitededir. Saldrlara kar hep Krtlerin silah gc yardma gelmitir. nce unu bilmekte fayda var. Devrimci renci Birlii olarak, stanbul niversitesine egemen olmamz, faistlerle bir seri ziksel kavgalar gerektirmitir. nce onlar stnd, sonra denge saland ve en sonunda kelimenin tam anlamyla onlar Bakrclar arsna dktk. Ancak btn bunlarda, Krtlerle ittifak yaplmtr. Bu ittifak rgtleyen ve oluturan kii de Deniz Gezmiti. stanbulda, sanrm Krt tevkifatna dayanan bir Krt Milliyetisi evre bulunuyordu. Bu evrenin kimi renciler ve yurtlarda, zellikle Diyarbakr yurdunda belli bir etkisi vard. Bu evre genellikle Sleymaniye camii civarndaki baz kahveleri karargah olarak kullanyordu. Denizin bunlarla srekli bir ilikisi ve diyalogu vard. Bu dier devrimcilerde bulunmayan bir zellikti. Dikkat edilsin, henz devrimci rencilerin ounun kafasnda Krt sorunu diye bir sorunun bile olmad bir dnemde Deniz onlar ayr bir zne olarak kabul edip, onlarla yle iliki kuruyordu. Daha nce de belirtildii gibi, devrimcilerin byk ounluu Krt ve/veya Alevi idi. Ama devrimci harekette bu kimlikle yer almyorlard, sosyalist veya devrimci diyorlard kendilerine. Ama ok kk de olsa stanbulda sosyalizme sempati duysa da kendini Krt olarak tanmlayan bir grup vard, zellikle Diyarbakr yurdu evresinde, Deniz, bunlarla ve bu kimlikleriyle iliki kuruyordu. Bu o dnemde bakasnda grlen bir zellik deildir stanbulda. Peki, nereden geliyordu Denizin bu zellii. Kanmca Hikmet Kvlcmldan. Deniz TP skdar, ilesinde alm, Hikmet Kvlcmlyla da bu dnemde tanm ve hatta Kvlcmly TP yeliine tavsiye etmiti. Kvlcml ile birok kereler onun muayenehanesine gidip konumutu.
404
Bizlere sk sk eski tfeklerin hikayelerini anlatrd, muhtemelen ounluunu Kvlcmldan duyduu. Kiisel kanm odur ki, Krt sorunundaki bu hassasiyet, bu olaan d tavr baka trl aklanamaz. Yoksa Deniz de dierlerinin ou gibi bir memur ocuuydu ve hi ulusal veya dinsel basky yaamamt. Onun bu farknn tek izah Hikmet Kvlcml ile olan ilikisi olabilir. Kendi kiisel deneyimim de bunu kantlar niteliktedir. lk kez gittiim ak oturumlardan birinde Krtlerin ayr bir ulus olduunu, be on dakikalk bir konuma iinde bize anlatan Kvlcmlnn, kendisini nceden defalarca ziyaret eden, saatlerce onunla konuan Deniz Gezmi ve arkadalarna bu konudan uzun uzun sz etmemesi olanakszdr. Yani Denizin bu konudaki esnekliinin ve hassasiyetinin ardnda Kvlcml vard. Kvlcml ise daha 1930larda htiyat Kuvvet Milliyet isimli kitab yazp, Trk solunun anca 1970lerde tartp ounluunun hi bir zaman kabul etmedii, Krtlerin ayr rgtlenmesi, Krdistann smrge olduu gibi tezleri savunmutu. Dolaysyla Krtlerin ayr bir ulus olduu, onlarn ayr bir zne olarak var oluu gibi Trk solunun byk bir blmnn hala kabul etmedii grleri, farkna bile varmadan, bilinsiz ve kendiliinden bir ekilde, byk bir i hesaplama yaamadan pratik iinde kabul ediimin ardnda, Deniz dolaymyla Kvlcml olduu kansndaym. Ancak bunu ancak bugn bir var saym olarak ileri srebiliyorum, yoksa o dnemde byle olduunun farknda deildim Bu varsaym yanl ise de sonu deimez, Denizin benim ulusal sorundaki evrimimde belirleyici bir etkisi olduunu dnyorum, bunu da bugn dnyorum, yaarken, hatta ondan sonraki yllarda farknda deildim. Bu farkna varm ve bu konunun zerine dnmem, bundan bir ka yl nce, Denizin son szleri vesilesiyle yazdm bir yazyla balad. Politik Krtlerle ilikimi, onlara ilikin gzlemlerimi, ilk izlenimlerimi dndmde, hep kafamda Deniz ile birlikte olduum sahneler canlanyor. Bir ka kere silah ileri iin Diyarbakr yurduna gidiimiz; Bir ka kez Sleymaniyede Krt milliyetilerinin gittii bir kahveye gitmemiz; FKFdeki bir toplantda, kar tarafn bize kar Krtleri kkrtmak istemesi ve Denizin Biz Krtlerin kendi kaderini tayin hakkn savunuyoruz diyerek, provokasyonu boa karmas ve plan tersine dndrmesi, Krt arkadalarla birlikte toplantdan sonra toplu halde kmz; naraltnda Diyarbakrdan gelmi, terzi iki TPli ile Denizin konumalar. Diyarbakrdan gelmi bu kiilerden birinin Mehdi Zana olduunu sanyorum. Bu, Denizin farkllnn Krtlerce de bilindiini, bunun farknda oldukla405
Demir Kkaydn
rn da gsterir. O zaman devrimci evreler dnda pek tannmayan Denizle grmek istemeleri ve grmeleri anlamldr. Belli belirsiz hatrladm btn bu sahnelerde Deniz var. Bunlar ayn zamanda o dnemden Krtlere ilikin olarak hatrladm tek sahneler. Bir sahne daha var. Mihri Bellinin, Teknik niversitenin yemekhanesinde ulusal sorun konusunda verdii daha sonra yanl hatrlamyorsam Millet Gerei balyla yaynlanan konferans. Evet, Krtlerin ve Krt sorunun bir ekilde farkna varmtm, kendiliinden, bilinsizce ama hala Trk olduumun farknda deildim. 31 Mays 2001 Perembe (Bu yaz blmler halinde yazlyordu ve burada yarm kalm. 18 Temmuz 2008 Cuma)
406
Demokratik Cumhuriyet Nedir? Sosyalistler Tarafndan Savunulabilir mi?

(ANKARADAN KOMNISTLERE CEVAP)
Dnyada ve Trkiyede sosyalistlerin programlarnn ne olmas gerektii konusunda uzunca bir sredir yazyoruz. Aa yukar her yazda, Trkiyedeki sosyalistleri, Program, Strateji, Taktikleri bakmndan eletiriyoruz ve kar grlerimizi sunuyoruz. Bu yazlarn sosyalistler arasnda geni bir kesim tarafndan sessizce izlendiini de bir ok dorudan veya dolayl gzlemden veya anlatlanlardan seziyoruz. Ama garip bir ekilde, ortalkta bir sessizlik vard. imdi ilk defa bir dorudan eletiri geldi. Bu eletiriyi Ankaradan Komnistler yazmlar ve yazlarmzla ilgili btn eletirileri topladmz Yazlar ve Yanklar forumuna asmlar. Eletirinin Bal: Demokratik Cumhuriyet Projesi Savunulabilir mi ya da Mmkn mdr? (29 Ocak 2002) Bu eletiriyi grlerimizi daha ak ve anlalr olarak aklayabilmek iin bir vesile ve temel olarak alacaz. Ancak, ayn foruma astmz ksa notta da belirttiimiz gibi. Eletiriler byk lde yanl anlamalara dayanmaktadr. Ama yanl anlamalar da, hem uluslar aras sosyalist hareketin tarihinin yeterince bilinmemesinden, hem de bizim grlerimizin arka plannn bilinmemesinden kaynaklanmaktadr. Bu yanl anlamalar minimuma indirmek bakmndan, yine sayfamzdan geilen Programatik Yazlarn okunmasn neririz. Ancak bundan
407
Demir Kkaydn
sonra yazdklarmzn ne anlama geldii anlalabilir. Yanl anlama ve arptmalardan arnm olarak dorudan sylenenlerin kendisiyle ilgili bir tartmaya girilebilir. imdi aadaki satrlarda bu arkadalarn eletirilerine elimizden geldiince, ister istemez o yanl anlamalara da girerek ve onlar dzelterek girmeyi deneyeceiz. *** nce Demokratik Cumhuriyet konusunda baz yanl anlama ve bilgilerden yola kmak gerekiyor. Deerli eletirmenler eletirilerine u cmleyle balyorlar: Yazlarnz belli bir sredir takip etmekteyiz. Genel olarak PKKnn izmi olduu Demokratik Cumhuriyet programn destekler nitelikte yazmanz, Trkiyedeki sosyalistlerden nemli bir farknz oluturmakta. (. . .) Evet doru, biz de hemen hemen btn yazlarmzda, Trkiyedeki sosyalistleri, Demokratik Cumhuriyet acil programn savunmamakla eletiriyoruz bir bakma. Pozisyonumuzun dierlerinden farkllnn, baka bir grup tarafndan da belirtilmesi gerek durumu yanstmaktadr. Ama bu farklln nereden geldii bilinmemektedir, nk PKKnn izmi olduu Demokratik Cumhuriyet programn destekler nitelikte yazmanz ifadesi bu bilmeyii bir ekilde aa vuruyor. Burada bilinmeyen udur. Biz Demokratik Cumhuriyet programn, PKK bu program savunmadan nce de savunuyorduk. Bunu Trk sosyalistlerinin savunmas gerektiini sylyor ve onlara kar savunuyorduk. Ve yine bu programn dayand mantktan hareketle, bunun ayn zamanda ezilen ulusun hareketinin program olmas gerektiini, yani Krt ulusal hareketinin savunmas gerektiini de savunuyorduk. Bu tavr, imdi olduu gibi, o zaman da Trk Sosyalistleri iinde istisnai idi ve biz bu tavrmzn istisnai olduunu da biliyor ve yazyorduk. Bu bakmdan PKKnn Demokratik Cumhuriyet Programn, en kt koullarda ve belli belirsiz ifade edildii andan itibaren, hi bir tereddt gstermeden savunmamz ve Trk solunun neredeyse tamamnn bu program reddetmesi de rastlant deildir ve bizim bak amzdan her ey yerli yerindedir. Trk sosyalistleri, Marksizmin bu unutulmu yanlarn, bilmedikleri iin kar kmaktadrlar; PKK Duvarn kyle Stalinizmin bukalarndan kurtulduu ve ykselen bir kitle hareketine dayand iin, onu ken408
di pratiinin zorlamasyla yeniden kefetmektedir. Bu akma rastlantsal olmad gibi, derin snfsal ve yntembilimsel kkleri vardr. Bizim amzdan, PKKnn Demokratik Cumhuriyet parolasn savunmas, Bizim dediklerimize gelmesidir. Bunu elbette trnak iinde yazyoruz. Yllardr yazdklarmzn, kk baz evreler dnda kimseye ulamadn, ulaanlarn okumadn, okuyanlarn anlamadn biliyoruz. Krt hareketi, bu program, bizim her trl etkimizden bamsz olarak kendisi buldu. Bu, bizim bak amzdan, adeta mucizevi denebilecek bir gelimedir. Nasl oluyor da Krt Ulusal Hareketi, ok daha elverisiz teorik ve ideolojik bir hareket noktas, kltrel ve snfsal temeli olmasna ramen, bizim yllar nce klasik Marksizmi kavray srecimiz iinde, tamamen teorik karsamalar yoluyla, bulduumuz demeyelim ama, adeta yeniden kefettiimiz ve unutulmaktan kurtarmaya altmz eyi tamamen baka bir yoldan buluyor? Bizim amzdan aklanmas gereken esas sorun budur. nk burada bizim grlerimize gelmek gibi grnen aslnda Marksizmin otantik programatik sonularna yeniden bir yaknlamadr. Burada ykselen bir hareketin, ulusal da olsa ykselen bir harekete balln ve onun ifadesi olmann, o harekete nasl bir teorik dinamizm ve aklk kazandrd grlmektedir. Krt hareketi, btn ideolojik, kltrel ve snfsal handikaplarna ramen bunu baarmaktadr. lgin olan budur. Ama Stalinistlerin bir bak asndan, Krt hareketinin buna gelmesi, onlarn Marksizm diye bildikleri Stalinist kavram sisteminden uzaklama ve burjuva aydnlanmasnn kavram sistemine bir ynelme ile birlikte gerekletiinden, onlar bunu Marksizme bir yaklama deil, ondan bir uzaklama olarak grmektedirler. Aktr ki burada bizle, yakn zamana kadar PKKy desteklemi Stalinist ama radikal Trk sosyalistleri arasnda sadece Demokratik Cumhuriyet konusunda farkl bir programatik tavr al yok; PKKnn deiiminin de yz seksen derece zt deerlendirmesi sz konusudur. Ne var ki, PKKnn bu bizim grlerimize gelmesi, sadece Demokratik Cumhuriyet konusuyla da snrl deil. rnein, zgr Politikada ilk yazmaya baladmz sralar, in, Hint, Akdeniz uygarlklar ile ilgili olarak yazdklarmz, aynen calann, Smer Rahip Devletinden Halk Cumhuriyetine Doru kitabnda tartt konulardr. Benzer sonulara teorik ilgi alanlar konusunda da rastlanlabilir. Kapitalizm ncesi uygarlklar tarihi ile bugnn programatik sorunlar arasnda
409
Demir Kkaydn
bir ba kurmak, Kvlcml ve yine o gelenekten beslenen bizim gibi bir ka kii dnda kimsenin kafa yormad, biraz fantezi veya beyin jimnastii gibi grlen eylerdi. Ama rnein Abdullah calan ve Krt hareketi bu konulara kafa yormaya balam bulunuyor. Ve tpk Demokratik Cumhuriyet konusunda olduu gibi, bu tamamen bizim teorik veya ideolojik bir etkimizden bamsz olarak gerekleiyor. Ve btn Trk Solu, calann son savunmasn tpk Demokratik Cumhuriyet parolas gibi suskunluk ve alayla karlarken, bu savunmay heyecanla karlayan ve ok nemli bulan belki de tek Trk sosyalisti olmamz da bir rastlant deil. Btn bunlar bir rastlant deildir, nk byk teorik genellemeler ve metodolojik sorunlar ile, kitlelerin byk tarihsel eylemleri arasnda her zaman ok derinden ileyen gl bir ba vardr. *** nce bu Demokratik Cumhuriyet Programn ya da Parolasn PKKdan yllarca nce savunduumuza dair bir ka kant gsterelim. Bu kant olan cmleler ayrca konunun anlalmasn da kolaylatrc bir ilev grrler. 1986 ylnda, svete Orhan Kotan, Krdistan Press diye bir gazete karmaya balamt. Bu gazete iin bir ok kiinin yan sra bizden de yazlar istemiti. Biz de egemen ulustan bir sosyalist olarak, ezilen ulusun mcadelesine karnca kaderince bir katkda bulunmak iin, dzenli olarak yazacamz bildirmi ve drt be makale yazp yollamtk . Bu makalelerin bir ksm gazetede yaynland ve bir ksm da yaynlanmad ve bir daha da bizden yaz istenmedi. Yaz istenmemesinin iki nedeni vard. Birisi, tesadfen o sra svee yaptmz bir seyahatte Orhan Kotanla tanmamz ve konu PKKya geldiinde, onun PKKnn CIA ve MT tarafndan yaratlm ve ynlendirilen bir rgt olduu yarglarna kar kmamzd. Bu olduka sert tartmadan sonra araya zaten belli bir soukluk girmiti. Ama bundan nce de zaten gnderdiimiz yazlarla ilgili bir memnuniyetsizlik hissetmitik. Bunun nedeni, tam bu Demokratik Cumhuriyet konusuydu. Bu yolladmz yazlarda, Krt Ulusal Hareketine de, Demokratik Cumhuriyet programn ve buna uygun bir stratejiyi neriyorduk. Bu nerimiz hi hoa gitmemiti ve iin ilginci, tam imdi Trk sosyalistlerinin de Demokratik Cumhuriyeti anlamad gibi hi anlalmamt ve kar klmt. Lokman Polat imzasyla bir Krt, bu anlayn Krtlerin Kendi Kaderini Tayin hakkn reddettiini iddia ediyordu. Ona da biz bir cevap yazmtk;
410
yanl hatrlamyorsak bu cevabmz da yaynlanmamt. Ama bu gibi durumlarda her zaman olduu gibi bize yazlarmzn ieriinden dolay yaynlanmad sylenmemi, ok uzun olduu, polemie yol at gibi gerekeler gsterilmiti. imdi msaade ederseniz. O yazda, hi bir kukuya yer brakmayacak ekilde Demokratik Cumhuriyeti bir program olarak aka belirttiimiz blmleri aktaralm. Aynen yle yazyorduk Krdistan Kurtuluunun Sorunlar balkl makalede: Krdistan sosyalistleri ve proletaryas, bamsz bir Krt devleti iin deil, ama Demokratik bir Cumhuriyet, bir tek kyn bile kendi kaderini tayin hakknn engellenemeyecei gerekten demokratik bir cumhuriyet iin savatklar takdirde, belki Krt burjuvazisini kaybedeceklerdir ama ok daha byk gleri kazanacaklardr. Ulusal Kurtulu, bunun otomatik yan rn olacaktr Bu makaleye Lokman Polatn yapt eletiriye yant olarak yazdmz yazda da, ak ak bu yaklamn Trk ve Krt solunca bilinmediini de belirtiriz ve konuyu yle aklarz: L. Polatn eletirisine konu ettii yaznn temel tezi yle ifade edilebilir: Krt Ulusu bamszln elde edebilmek iin, bamszlktan daha fazla bir eyler iin savamaldr. ya da baka bir ifadeyle: Krt ulusu, kendini ulusal baskdan kurtarmak iin, kendini ezen uluslarn ezilenlerini de kurtarmaya kalkmaldr. Bu Daha fazla bir ey de yazda yle somutlanmaktadr: Krdistan sosyalistleri ve proletaryas. bamsz bir Krt devleti iin deil; ama demokratik bir cumhuriyet, bir tek kyn bile kendi kaderini tayin hakknn engellenemeyecei gerekten demokratik bir cumhuriyet iin savamaldrlar. Yaznn dier blmleri bu krin gerekelendirilii ve tad potansiyellerin sergileniidir. Okuduunu biraz anlayan herkes iin, yukardaki nermelerden, L. Polatn iddia ettii trden, Krtlerin ayrlma hakkn ya da Krt ulusal kurtulu savan inkar etmek ya da kmsemek gibi bir anlam kmaz. Aksine, yukardaki nermeler, Krt Ulusal Kurtulu Hareketinin hangi strateji ve programla baarya ulaabilecei sorununu tartmaktadr. Yukardaki nermeler, Krt Ulusal Kurtulu Hareketinin kmsedii asndan deil, ama belki, bu harekete, potansiyellerinin ve limitlerinin stnde devasa grevler ykledii,
411
Demir Kkaydn
Kylln ya da Ulusal Kurtulu Hareketlerinin devrimci potansiyelini abartt iin eletirilebilir. Yazy yazarken, okuduunu anlayan bir okuyucunun, tezleri bu adan tartmas gerektiini dnmtm. Bu yaklam olduka yenidir ve ne Trk ne de Krt solunda ortaya atlp tartlmamtr. Yeni olan yann gze batrmak iin bir ka rnek verelim. Bu rnekleri verdikten sonra Demokratik Cumhuriyeti aklamak iin de unlar yazmz: L. Polat, Demokratik Cumhuriyet derken neyi dediimi anlamamtr. Eletirisinin bir yerinde, yukarda da aktardm Demokratik Cumhuriyet ile ilgili satrlarm aktaryor, ama, bizim demokratik cumhuriyet szcklerinden sonra virgl koyarak, bu konuda ok yaygn yanl anlamalara olanak vermemek iin eklediim cmleyi kararak. L. Polatn aktarrken kard cmlecik udur: bir tek kyn bile kendi kaderini tayin hakknn engellenemeyecei gerekten demokratik bir cumhuriyet. Niin byle bir cmlecie gerek grdk? nk bu kir, gerek Krt gerek Trk soluna son derece yabanc ve Marks-Engels-Leninin hemen hi anlalamam bir yann ortaya koyuyor. nk, bu kirden hareketle, bamsz bir devletten te bir eyler iin savamak gerektii karsamasn yapyorum. Krt ve Trk solunda Kendi Kaderini Tayin Hakk, ancak ulus olunca sahip olunabilecek bir ey olarak anlalm ve Krtlerin bamsz devlet kurma hakkn savunmak iin hep Krtlerin bir ulus olduu kantlanmaya allmtr. (Burada kastl arptmalara imkan vermemek iin Krtlerin bir ulus olduunu aka belirtelim.) Ama sorunun bu ekilde koyuluu tersinden, ulus olmayan, tarihsel, cora, sosyolojik ya da psikolojik olarak kendine ulus olduuna dair bir sertika bulamayan bir topluluun ayrlma ve bamsz bir devlet kurma hakkndan sz edilemeyecei varsaymn ierir. Tartmay yeniden balatmak, ama bir st dzeyde balatmak ve ilerde ok gerici sonular douracak bu varsaymn yanllm gstermek iin, iddia ediyoruz ki: ayrlma hakk iin ulus, milliyet vb., olmak gibi bir nkoul yoktur ve olmamaldr. Bu, Marks-Engels-Leninin Demokratik Cumhuriyet ve Ayrlma Hakk anlaydr. Gerek demokratik cumhuriyette, isteyen ky, mahalle, ya da blge halk, istedii takdirde derhal ay412
rlabilmeli ve bunu engelleyecek ne hukuki, ne idari bir mekanizma olmamaldr. rnein Lenin, Devlet ve htilalde Engelsten alnt yapyor: O halde, merkezi cumhuriyet. Ama, l798de kurulmu, imparatorsuz imparatorluktan baka bir ey olmayan bugnk Fransz Cumhuriyeti anlamnda deil. l792den l798e kadar, her Fransz ili, her komn (Gemeinde), Amerikan modeline gre, tam idari zerkliine sahipti; bizim de aynen sahip olmamz gereken ey budur. Bu zerkliin nasl rgtlenebileceini ve brokrasiden nasl vazgeilebileceini, Amerika ve Birinci Fransz Cumhuriyeti bize gstermi bulunuyor. (s. 95) Ve Leninin konuya ilikin yorumu: Engels bakmndan, merkeziyetilik, komnler ve blgelerin devlet birliini tamamen kendi arzularyla (ab) savunmalar artyla, her trl brokratizm ve her trl yukardan buyurmay sz gtrmez biimde ortadan kaldran geni bir mahalli idari zerklii asla bertaraf etmez (s. 95) Ne yazk ki, ne Krt ne de Trk sosyalistleri, bugne kadar, kendi kaderini tayin hakknn ulus olma kouluna balanamayaca seklindeki bu anlaya hi deinmemilerdir. Trkler asndan byle bir program, otomatikman Krtlerin bamsz devlet kurma hakk demektir, Krtler iin de ayndr. Ve byle bir programn, bamsz bir Krt devletine kar olmas diye bir ey sz konusu deildir. Otomatikman bunu da ierir. Byle bir program savunmakla, sadece Krtlerin ayr devlet kurma hakk deil, ama ayn zamanda, Krt Kurtulu Savana, kendilerini ezen uluslarn emekilerini de kurtarma grevi yklenmi olur. Ama byle bir program, bamsz bir devlet kurma hedenden farkl bir eydir. Bamsz bir devlet kurma program, bu devletin alabilecei somut biimleri ele almaz. Ama sadece bu da deil, bamsz bir devleti de gletirir. Bir kyn bile isterse ayrlabilecei ve her trl topluluun kendi zgr iradeleriyle birletikleri bir Demokratik Cumhuriyet ne gibi devrimci potansiyeller tamaktadr? Ezen Uluslar Asndan: Krt Ulusal Kurtulu Hareketi, byle bir program savunan bir ncle sahip olduu takdirde, ezen ulusun ezilenlerini aktif olarak yanna kazanabilir ve program uruna mcadele iin rgtleyebilir. nk byle bir program, ayn zamanda, ezen uluslarn brokratik, militer devlet cihazlarnn paralanmasyla gerekletirilebilir.
413
Demir Kkaydn
Byle bir program, ezen uluslar tarafndan ezilen dier uluslar da yanna kazanabilir. rnein randa Azeriler de ezilen bir ulusturlar. Ama bamsz bir Krt devleti hede, Azerileri, Krt Devleti uruna mcadeleye sevk etmez, ama Demokratik Cumhuriyet, onlarn mcadelesini de ateleyip, ivmelendirebilir. Btn bu uzun alntlarda, (1) Demokratik Cumhuriyetin hem Krt Ulusal Hareketinin hem de Trk i ve emekilerinin program olmas gerektii sylenmekte; (2) `Bunun klasik ve tahrif olmam, unutulmu bir Marksizmin yaklam olduu belirtilmekte; (3) ve nihayet bunun Trk ve Krt solunca bilinmedii, onlar iin yeni olduu da tekrar tekrar ifade edilmektedir. (4) Ve nihayet Azeriler rneiyle bu programn blgedeki demokratikletirme potansiyelleri ima edilmektedir. zetle, biz Demokratik Cumhuriyeti PKKnn ortaya att bir program olduu iin savunmuyoruz, Marksizm bunu gerektirdii iin ve yllardr savunuyoruz. PKK Trk ve Krt sosyalistlerinin savunmas gereken program savunmaya balam bulunuyor. Ve bunu yaparak aslnda klasik tahrif edilmemi ve unutulmu Marksizmin nerisine de uygun davranyor. Demokratik Cumhuriyet parolasnn niin sosyalistlerce savunulmamas gerektii, aslnda Trk ve Krt Marksistlerinin kantlamas gereken bir tezdir. *** Yukarda alnt yaplan ve Krdistan Presste kan yazlarn tarihi 1986dr. Ancak bizim bu Demokratik Cumhuriyet programna ulamamz, ok daha eskilere, Vatan Partisi iindeki tartmalara ve o srada Trkiyedeki radikallemeye bal olarak yaadmz hzl teorik evrime kadar gider. Bu kk partideki tartmalar Trk solunca bilinmez kalmtr ama, aslnda nitelikleriyle, Krt hareketinin bugn yaad evrime benzer bir karakter gsterirler. 1970li yllarn sonundaki radikalleme dalgas, btn burjuva sosyalist partilerde radikal kanatlarn oluup kopumasna yol amt: TPten, Sosyalist ktidar evresi, yani Yaln Kk ve Metin ulhaolu koptu. TKPden inin Sesi ile Yrkolu (Nihat Akseymen), TSPten TKP(B) ile brahim Seven . Birbiriyle ilgisiz gibi grnen bu blnmeler, aslnda Trkiyede radikallemenin yansmalaryd ve ii hareketinin burjuvazinin kuyruundan kopup radikal demokrasi ile ittifak aramaya ynelmesinin ifadesiydi. Btn
414
bu hareketler kendi geleneklerine uygun varsaymlar veya karsamalarla, radikal hareketlerle ittifaklara yneliyorlard. (PKK da bu dnemin rndr, ayn radikallemenin Krdistandaki yansmasdr. Bu blnmelerle, Apocularn ortaya knn ayn dneme rastlamas rastlant deildir. Rzgari de yine ayn radikallemenin bir yansmas olarak Stalinizmle kopuma eilimleri gsteriyordu bu srada ama mantk sonularna ulamaktan korkuyordu.) te, Vatan Partisinde de ayn dnemde benzer bir blnme oldu ve burada da bizler radikal kanat olarak koptuk. Tek fark, kongrede ounluu salayan biz olduumuzdan tesadfen resmi partinin bizde kalmasyd. Dier taraf Sosyalist Vatan Partisini kurdu. Bu blnmede, radikal kanadn teorik tezlerini ve yaklamlarn biz formle etmitik . Btn bu metinler o zaman Kvlcm dergisinin sayfalarnda yaynlanmt. Farkl grler parti yasall iinde ve kamu oyu nnde aka tartmlar ve ayrlklarn programatik ve stratejik karakteri nedeniyle ayn partide yer alamayacaklar grldnden, kongrede aznlkta kalan Partiden uygarca ayrlmt. Belki de Trk sosyalist hareketinde, ak teorik tartmaya dayanan ve tam da btn ayrlk noktalar sistemletirilmi ve kamu oyu nnde aka programatik ve stratejik ve rgtsel konular tartarak gerekletirilmi ilk ayrlkt. (Bugn oulculuk bayrayla kurulan DP bunun kenarna bile ulam deildir. Hele ilk oulcu parti falan olduklar iddiasna ise glnebilir. arkn ezeli, Tarihi kendisiyle balatmak hastaldr bu.) Burjuva sosyalist partilerden bu blnmelerde, radikalizmi temsil eden taraarn hepsi, Stalinizm erevesine takl kalmlar ve bunu aamamlardr. Radikallemeleri belli bir noktada ve genellikle biimsel sorunlara taklp kalm yntemsel sorunlara ynelik bir radikallemeyle sonulanmamtr. Bunu yapabilen sadece biz olduk. Muhtemelen bunu da Kvlcmlnn salad birikime ve onun bizlere Marksist gelenein kimi kaynaklarn, Stalinizmin prizmasnda krlmadan aktarmasna borluyduk. Yani genlerimizde daha ileriye gidecek baz potansiyeller vard. Bu fark ve anlatmak istediimizi yle bir benzetmeyle aklayalm. Bir maymun ve insan yavrusu birlikte bytlmeye balasalar, ilk bir ka yl aa yukar paralel bir geliim gsterirler, hatta maymun yavrusu balangta insan yavrusundan daha hzl geliir. Ancak bir noktada, maymun yavrusun geliimi genetik snrlarna toslar, insan yavrusu ise tam da onun balangta yava gelimesine yol aan genetik zellikleri nedeniyle gelimeye devam eder.
415
Demir Kkaydn
Burjuva sosyalist partilerde radikalleenler ve ayrlanlarn hemen hepsi, genetik yani metodolojik snrllklar nedeniyle bir yerlerde takldlar (ulhaolu, Kk) hatta bir ksm, Sovyetlerin kyle birlikte Alevicilie (N. Akseymen) veya liberalizme (. Seven) doru gerilediler bile. Sadece biz, buradan Klasik Marksizmin yaayan gelenei diyebileceimiz Trokizme, oradan Frankfurt Okuluna, Yeni Sosyal Hareketlerin problemlerine, Aydnlanmann Marksizm iindeki etkilerinin eletirisine doru bir evrim gsterebildik. Bugn bulunduumuz yerden bu farkn nasl olutuuna baknca, bunun kaynanda Kvlcml olduu seziliyor. Yoksa bu isimlerin hi birisi bizden daha az yetenekli deildiaksine bizden ok daha zeki, bilgili ve yeteneklidirler. Kanmzca Kvlcmlnn bize kazandrd bir metodoloji var, bu genetik zellikleri balayan. *** Bu ksa aklamadan sonra, Demokratik Cumhuriyet parolasna ilikin, bunun Demokratik Cumhuriyet olarak adn koymadan, Vatan Partisi program diyerek ki sonra gsterilecei gibi, Vatan Partisi Program tam tamna bir Demokratik Cumhuriyet programdr Vatan Partisi iindeki tartmalarda, Komisyon Raporu denen metinde ki bu metinin neredeyse tamam bizim kalemimizden kmt ayn kirleri nasl ifade ettiimizi aktaralm. (Aadaki satrlar, yukarda aktarlan Krdistan Presse yazlm yazda ifade edilenlerin ilk ve deiik, bir kk partinin kendi zel jargonuna uydurulmu bir versiyonu olarak da okunabilir.) Vatan Partisi program, tm uluslarn, ezilen ulusun kendi kaderini tayin hakkn u veya bu ynde kullanabilecei ve kulland takdirde de hi bir bask ve zorla karlamayaca bir demokratizmi ina eder. Hakkn ilen gereklemesini salar. Bu hakk kullanp ayrlmay veya kalmay btnyle o halkn kendi seimine terk eder. VP program, onun tercihini zgrce yapabilecei artlar salar. Ve bu artlar, ancak VP programnn, yani Demokratik Devrimin gereklemesi ile kazanlabilir. Bu nedenle, VP Program ya da Demokratik Devrim, ezilen bir ulusun ayrlma hakkn kullanabilecei demokratizm artlarn gerekletirecei iin; ve ezilen ulusun da nnde esas devrimci adm, yakalanacak ana halka; kendi kaderini tayin hakkn ilen kazanabilecei artlara ulamak olduundan ezilen ulusun da programdr.
416
ster ezen, ister ezilen ulustan olsunlar VP programnn tm devrimci mcadelenin hede olduunu ve olmas gerektiini kavramayanlar gerekte, nice keskin grnrlerse grnsnler znde reformizmi ne geiriyorlar, burjuvazinin kuyruuna taklyorlar demektir. Lenin bu konuyu yle koyar: Uluslarn Kaderlerini Tayin hakk demokratik bir dzeni zorunlu klar, yle ki, bu dzende sadece genel olarak demokrasi ile yetinilemez, burada, zel olarak ayrlma sorununu demokratik olmayan yoldan zme balamak olanakl deildir. VP program, byle demokratik bir dzen kurar. Ayrlma sorununu demokratik olmayan yoldan zme balamay, yani ayrlma hakkn engellemeyi; onu kat zerinde brakmay OLANAKSIZ KILAR. (Kvlcm, Say 3, Kasm-Aralk 1978, s. 142-143) Bu alntlar bize unu gsterir, aa yukar 1986 ylnda Krdistan Presse yazdklarmz yazmaktayzdr bu 1978 ylndaki Vatan Partisi iindeki tartmada. Yazda Vatan Partisi Program denilen Demokratik Cumhuriyet, hem ezen ulusun sosyalistlerine, hem de ezilen ulusun sosyalistlerine nerilmektedir ve bu neri ayn zamanda Vatan Partisindeki burjuva sosyalizmiyle blnmenin programatik temeli, ekirdei, zdr. Tarih 1978. Radikallemenin zirvede olduu nokta. i hareketinin ve Krt hareketinin gecikmi radikallemesinin balad ama ayn zamanda toplumun da yorulmaya balad nokta. Bu sosyolojik eilimlerin, politik ifadelerini Burjuva Sosyalist partilerde radikal eilimlerin blnmesiyle; Krdistanda Rzgari gibi hareketlerin Stalinizmle yzlemeye balamasyla ve Apocularn ilk kez isimlerini duyurmaya balamasyla bulduu dnem. zetle, bizim Demokratik Cumhuriyeti ezen ve ezilen ulusa bir program olarak nermemiz neredeyse eyrek yzyllk bir gemie sahiptir ve bizim sonraki teorik evrimimiz ve radikallememizin adeta balang noktasdr. *** Bu balang noktasna nasl vardmzn ksa hikayesini de burada ksaca anlatalm. 1973 yl sonlarnda, TSPi kuracak olan ekibe muhalefet eden bir grup Doktorcu ii ve devrimci bir araya gelip, Vatan Partisi programn temel alarak bir Beiktata bir apartman dairesinde yaptklar bir kongreyle Trkiye Komnist Partisi kurdular, daha dorusu o zamann jargonuyla onu
417
Demir Kkaydn
reorganize ettiler. Polis ve mahkemelerde ortaya kmad iin bilinmez ama bizin mahkum olduumuz Kvlcm gazetesi bu partinin organyd. Bu parti kongresinin hazrlklar srasnda ve kongrede, toplananlar iinde Krtler de bulunuyordu. Krt olsun olmasn, herkes u sorunla karlamt, Vatan Partisi Programnda Krtlerden ve Uluslarn Kendi Kaderlerini Tayin Hakkndan hi sz edilmiyordu. Bunu hepimiz onun legal bir parti olmasna balyorduk. Bunu ifade edemedii iin bu konuda sustuunu dnyorduk. Eh bizler o sra illegal bir parti kurduumuza gre bu tr bir yasal snrlama sz konusu olmadndan, bu hakk ak ak ifade edebilmeliydik. Kongrede Trkiye Komnist Partisinin Program olarak da kabul edilen Vatan Partisi Programna bir tek ilave yaplmt, uluslarn Kendi Kaderlerini tayin hakk konusunda, aklmzda kald kadaryla yle bir ifade eklenmii: Trkiye Komnist Partisi, Uluslarn Kendi Kaderlerini Tayin Hakkn tanr ve savunur. Halklarn bamszca karar allaryla birlikte ve kardee yaamalar iin mcadele eder. Aa yukar byle bir eydi. Burada nemli olan Uluslarn Kaderlerini Tayin Hakknn vurgulanmas ve birlik sorununun Bamszca Karar Al kouluna balanmasyd. Bu nemli bir fark oluturuyordu. Yani birlemek iin nce ayr ve eit olmak gerektii. Ve eer hafzamz bizi yanltmyorsa bu formlasyonu da biz yapmtk. Daha sonra, 1974de Kvlcm gazetesinde sosyalistlere bir Proletarya Partisi Program olarak bu program nerilmiti. Ama yasal durum gz nne alnarak, bu metin Vatan Partisi Programna yle bir formlasyon deiikliiyle yedirildi: 21. ANAYASAMIZIN Kamu Hukuku maddeleri ile, NSAN HAKLARI EVRENSEL BEYANNAMES hkmleri ksntsz olarak, kitaptan hayata geirilecek. (Buraya kadar olan ksm, 1954 Vatan Partisi Programnda da var. Bundan sonras o eklemenin legal biimi oluyor.) Trkiye ve Dnya Halklarnn karlkl gven, ibirlii ve bamszca karar allaryla kardee ilikileri gerek demokrasinin, gerek sosyalizmin kuruluunun vazgeilmez art olarak grlecek. (Kvlcm, 25 Mart 1974, Say: 3, Sayfa: 4) Daha sonra Kvlcm kapatld, o parti ilen dald, vb., ve bu deiiklik yapanlarca bile unutuldu gitti. ***
418
1974ylnn sonuna doru Mihri Belli Emeki dergisinde Vatan Partisi Programn eletiren bir yaz yazmt. Bu eletiriye bir cevap vermeye hazrlanrken, Vatan Partisi Program zerine daha derinliine dnme ve onun zelliklerini inceleme olana bulmutuk. Bu adan bakldnda Vatan Partisi Programnn gzmzde deerini giderek arttran zelliklerinin farkna varyorduk. Bu zellikler onun eklektik olmamasyd her eyden nce. lk teorik makalemiz ve polemiimiz olan, bizim iin biraz da baba katli gibi bir anlam tayan bu, Mihri Belliye cevapta, yle yazyorduk: Program bir btndr. Eklektik deildir. (...) Eski divan edebiyatnda beyitlerle yazlan bir tr iir vardr. Bu iirlerde her beyit kendi bana bamsz olarak bir anlam tar, beyitlerden bir ikisini karsanz ya da yerlerini deitirseniz iirin btn olarak anlamnda bir eksiklik ve deiiklik fark edilmez bile. Ama, mesela modern iirde bir tek szc deitirmek, bir msray atlamak iire btn anlamn kaybettirebilir. Her szck birbirine ve iirin btnne baldr. Benzer ekilde V. P. Programndan da bir talebi karsanz ya da deitirseniz hemen srtr, ereti durur. V. P. Program bir iire benzer. (H. Ylmaz, Emeki ve Birikimin Dr. H. Kvlcml Eletirileri zerine, Kvlcm Yaynlar, stanbul, 1976, sayfa: 16) Tabii bizim bu satrlarmz ayn zamanda yukarda anlatlan, uluslarn kaderlerini Tayin hakk ile ilgili katklarmzla da, bu iirin btnln bozduumuz, onu eklektik bir yap haline dntrdmz anlamna geliyordu. Buradan kafamza u soru taklp kalmt. Niin Kvlcml zel olarak Uluslarn Kendi Kaderlerini Tayin Hakkndan sz etmemiti Vatan Partisi Programnda? Bizim yaptmz bu deiiklik bir tr prensip bildirimi gibi bir eydi, programn btnl iinde son derece eklektik kalyordu. Bylesine bir temel konuda bu programn eksiklii kabul edilemezdi. Kvlcml gibi en keskin talepleri bile en yumuak grnmle ve somut talepler biimde formle etmenin ustas bir teorisyen, pek ala bunu da formle etmenin bir yolunu bulmu olmalyd. Niye yoktu byle bir talep? Biz aklmzca bir dzeltme yapmtk, ama bu biraz, resimden ve sanat tarihinden anlamayan birinin, orijinal bir tabloyu, dzelteceim diye deersizletirmesi, bozmas gibi bir eydi. Niin bunu yapmak zorunda kalmtk? Bu aklanmay bekliyordu.
419
Demir Kkaydn
Yetmili yllarn ortalarnda bir ok sosyalist parti kuruldu. TSP, TP, TKP, EMEP, vb., Bunlarn her birinin farkl gibi grnen programlar vard. Biz bu dnemde, btn bu partilerin programlarn ele alp mercek altnda inceleyen tek kiiydik belki de Trkiye Sosyalist Hareketinde. Btn bu partilerin programlarn tek tek, madde madde incelemi ve eletirmitik. Bunlardan sadece biri yaynlanabilmiti: TKP Programnn Eletirisi. Dierleri kaybolup gitti, ne oldu bilmiyoruz. Bu eletirilere dair elde bulunan tek kaynak o bu nedenle o kaynaa dayanyoruz mecburen. *** Bu program eletirisinden TKP Programnn ulusal sorun konusundaki taleplerini eletirdiimiz blmde bu elikimizin hala yerinde durduu ve o sradaki zmmz yanstan satrlar aktaralm. Bu bizim o zamanki snrllklarmz ve adeta zmn snrna gelip orada takldmz ok ak gsterir: Gelelim Vatan Partisi Programna. Vatan Partisi Programnda, Uluslarn kendi kaderlerini tayin hakk konusunda hi bir somut talep yoktur. Ama bu yok olu, onun zaaf deil, dier yasal partiler karsndaki stnldr. nk Vatan Partisi, yasal olarak kurulmutur, yasal bir partidir. Yasalar ise, Krdistann Trkiyenin smrgesi olduunu inkr etmekte, Krt ve dier uluslarn yarln kabul etmemektedir. Bu nedenle yasalar erevesinde bu konuda somut talep ileri srlemez. Eer srlmeye allr, talepler yasalara uydurulmaya allrsa, bu sonuta oportnist taleplerin formlasyonuna yol aar. Programda yanl bir ey sylemektense, hi bir ey sylememek yedir. Sorun bir blge meselesi ya da kltrel zerklik meselesi deildir. Ayr devlet kurma meselesidir. Bugnk yasalar erevesinde talep edilemez. Edilmeye kalklrsa, ya soyut ilke bildirimleriyle, (ki ilke bildirimlerinin yeri bir program deildir. O somut yaplacak iler plandr) geitirilir, ya da blge gerilii, kltrel zerklik meselesine indirgenir. TKP ise, illegal, hi bir yasal snrlamaya tabi olmayan bir parti olduu halde, var olan programyla, somut olarak ulusal meseleyi arptm, oportniste, ovence yorumlamtr. Eer bir teori aklanamyorsa susun ya da onun tam olmaktan ok uzak bir aklamasn verdiinizi, en nemli zelliklerini dahil etmediinizi syleyin. (Lenin, Marks Engels Marksizm, s. 114) V. P. Programnda, bu konuda hi bir talep olmamas, dier baz eksik ve yanllarla birlikte olsayd, yani VP Programnda Engelsin
420
Erfurt Program eletirisinde tanmlad trden, demokratik bir cumhuriyeti gerekletirecek talepler olmasayd bir yanl olurdu. Konuyu somutlamak iin yle bir rnek verelim: programda canl bir organizmann, rnein bir insann anlatldn gz nne getirin, ama yasalar rnein akcierlerin varlndan sz edilmesini, akcierlerin tanmn yasaklam. artlarda, programnz, kan dolamndan, beslenmeden, boaltmdan eksiksiz olarak sz ediyor ama akcierlerden sz edemiyor. Pratik olarak akcierler olmadan bir insann yaamayaca bellidir. Bu durumda, her ey tamam, bir akcierler eksikse ve bu eksiklik bilinli olarak yaplmsa, eksiklik dier organlar tam ve iler olduu srece bir anlam tamaz. nk onlarn ileyebilmesi iin akcierlerin alyor olmas gerekir. O sz edilmeden de vardr. Ayn ekilde, V. P. Programnda ulusal sorun zerine somut bir talep yoktur, ama o tm programn organik yaps iinde varl art olan, hukuki nedenlerle sz edilemeyen bir konudur. Yukardaki satrlarda, Vatan Partisi Programnn Mihri Belliye cevap verirken farkna varlm organik btnl belirtilmekte, ama bu btnln iinde Uluslarn Kaderini Tayin Hakknn hala var olmad dnldnden, bu yokluk yasal snrlamalarla aklanmaktadr. Yani sorun hala ulus olup olmama balamnda tartlmaktadr. Ayrlma hakknn ulus olup olmamayla ilgisizliinin, bilincinde deilizdir. Dolaysyla, Vatan Partisi Programnn, kendi kaderini tayinin demokratik olmayan bir zmn (Lenin) dladnn farknda deilizdir henz. Trkiye ve Krt solu hala bunun bilincinde deildir. *** Btn bu program eletirilerinde henz bir program ile bir program metni ayrmnn da farknda deilizdir ve program da hep Trkiyeye ilikin blmyle ele almaktayzdr. Yani her hangi bir proletarya partisinin nce dnya apnda bir program olmas gerektiinin, bir lkeye ilikin programn buna bal ve tabi olarak var olabilecei kavran yoktur henz. (Maalesef Trk ve Krt solunda bu hala yoktur. Program hala bir program metni yazmak olarak anlalr ve program deyince de lkeye ilikin program anlalr. An bakn btn Sosyalist partilerin durumu byledir. imdi de bir sosyalist parti tartmalar byle yaplmaktadr.) Henz bu noktada deilizdir ama, bu program eletirileri, btn sosyalist partilerin ve partilememi veya illegal partileri olan illegal rgtlerin temel programatik zaaarn grmemize yol amt.
421
Demir Kkaydn
Btn Burjuva Sosyalist Partiler, yani TP, TSP, TKP vb., hepsi aslnda son derece soyut olan ve Demokratik Devrim anlamna gelecek bir programa sahiptiler ama, bu program da ileriye atp acil talepler biiminde bu minima programdan da geri talepleri esas mcadelenin konusu yapyorlard; buna karlk, daha radikal olan ve ou parti olarak kendini ifade etmemi gruplar, hareketler veya bunlardan illegal partileri olanlar, yani Kk Burjuva Sosyalist hareketler ve partiler; bu gibi bir minima program bile oluturmayan, rnein 141 ve 142nin kaldrlmas gibi taleplere itibar etmiyorlar, ama buna karlk son derece soyut bir Demokratik Halk ktidar gibi hi bir somut teklif ve rgt biimiyle doldurulmam yuvarlak bir genel hedef bildirimiyle yetiniyorlard. Ve somut olarak politika sz konusu olduunda da, hi bir somut talep ifade etmeyen rozet sloganlarla, (rnein Mahir Hseyin Ulu, Kurtulua Kadar Sava veya Tek Yol Devrim! gibi her siyasetin byle kendisini tanmlad sloganlar vard. Bunlar tpk Futbol takmlarnn taraftarlarnn kendilerini tanmlamak iin kulland sloganlara benziyorlar ve ayn ilevi gryorlard. Bir kimliin ifadesi, bir aidiyet duygusu.) miting alanlarn dolduruyorlard. Bu genel manzarann ortaya kard sonu uydu. O muazzam ykselen hareketin, Trkiye tarihindeki en byk politizasyon ve radikalleme dalgasnn aslnda bir devrimci program yoktu. Somut olduunda DGMye hayr!, 141-142 kalksnda kalyordu. Btn bunlarn elde edilmesi ise, o minima programa bile ulamak deil, ona ulamak iin daha elverili koullar anlamna gelebiliyordu. Yani Demokratik bir devrimin ifadesi olacak somut talepler manzumesi hi bir ekilde, ne kk burjuva radikal devrimcilerin ne de burjuva sosyalist partilerin somut politik eylemlerinde hi bir ekilde grlmyor; bir demokratik devrim anlamna gelecek somut talepler ezilen ynlar tarafndan bilinmez kalyor ve ynlarn hafzasnn derinliklerinde yer etmiyordu. Vatan Partisi Program btn bunlardan kkten ayrlyordu. O Demokratik devrim anlamna gelecek talepleri, somut bir sistem olarak ve acil talepler olarak ortaya koyuyordu. Ne rozetti ne de Burjuva Sosyalist Partilerin programlar gibi soyuttu ne de acil denen taleplerin gerisine atlmt. Ama bu Hikmet Kvlcmlnn orijinal halinde byleydi. O yetmili yllardaki Vatan Partisi bu devrimci program idi etmiti? Nasl m? Kvlcmlnn manevi otoritesi nedeniyle elbette bu programa dokunulamyordu ama bir takm kongre kararlaryla szde baka acil talepler ne karlyor ve tpk dier burjuva sosyalist partilerde olduu gibi, Demokratik Cumhuriyet program daha acil olduu sylenen grevlerin arkasna atlyordu.
422
Tabii btn bu parti programlarn inceler ve eletirirken, Gotha ve Erfurt Program Eletirileri, Rus Sosyal Demokrat i Partisi Program ve Program tasla tartmalar, Komnist Manifesto, Devlet ve htilal, Fransada Sava gibi kitaplar bu ulatmz sonular nda yeniden okuduumuzda unu gryorduk: bu hi de yeni bir sorun deildi. rnein Erfurt Program tasarsnn eletirisinde, Trkiyenin burjuva sosyalist partilerinin yaptnn tpksn yapanlara Engels, bu programn en byk eksiinin asl sylenmesi gerekenin sylenmemi olduunu sylyordu. Peki neydi bu asl sylenmesi gereken? Demokratik Cumhuriyet. Peki Demokratik Cumhuriyet neydi? Engels, Demokratik Cumhuriyet olarak iki rnek verebiliyordu: Amerika Birleik Devletleri ve 1792-98 Birinci Fransz Cumhuriyeti. Programda olmas gereken Demokratik Cumhuriyet talebi hi bir sosyalist partinin program deildi. Bir tek partide, Vatan Partisinde Ucuz Devlet bal altnda byle bir Demokratik Cumhuriyet program vard, o ise bir takm kongre kararlaryla dier burjuva sosyalist partiler gibi, bu programn nne, daha acil olduunu syledii baka talepleri geiriyordu. te bunu kefetmemiz, bizim Vatan Partisine egemen izgiye kar muhalefetimizin hareket noktasn oluturdu ve biz tabiri caiz ise, otantik Vatan Partisi Programna yani Demokratik Cumhuriyet programna dn savunduk ve partideki blnme programatik dzeyde ve bu temelde oldu. Bu balang noktas ayn zamanda, bizim, ondan drt yl nce, Mihri Bellinin Vatan Partisi Programn eletirisine cevap verirken oluan sorunun da cevabn bulduumuzu gsterir: yani Vatan Partisi Programnda niye Ulusal Sorun veya Krtlerle ilgili bir tek cmle bile olmad. nk programn kendisi ve btn bu sorunu zmekteydi, TKP Program eletirisinde aklamaya altmz trden bir organdan sz edilmemesi sz konusu deildi; programn btn o zmd. Dolaysyla yukarda aktarlan, o Vatan Partisindeki tartmalarda, Komisyon Raporunda bizim tarafmzdan yazlm satrlar, ayn zamanda, 1970lerin banda bu programa yaptmz eklektik dzeltmenin de bir zeletirisiydi. *** Sanrz bu kadar bizim Demokratik Cumhuriyet programn, hem Trkiye ve hem de Krdistan sosyalistleri iin, eyrek yz yldr bir program olarak nerdiimizi gsterir. Dolaysyla, PKKnn bizim savunduumuza gelmesinden bou bouna sz etmediimizi kantlar. Tabii yaznn banda da tekrarladmz gibi, onlarn kendilerin baka yoldan ayn sonuca varmalar sz konusudur. Ayr yollardan ayn nokta423
Demir Kkaydn
da ama eyrek yz yllk bir gecikmeyle bir buluma sz konusudur. Biz o noktaya 1970lerin sonuna doru, radikalleen i ve Krt hareketinin yansmas olarak Marksizmin kaynana giden teorik aratrmalarla ularken; Krt hareketi, 90l yllarn sonunda, skt keden bir lm perendesiyle kurtulmak iin ve Sovyetlerin knn onun dogmatik kalplarn krmasn kolaylatrmas sayesinde ulamtr. Bu nedenle aslnda Marksizmin kaynana bu bilinsiz dn olan Demokratik Cumhuriyet parolas, Stalinist kabuunu hala kramayan Trk ve Krt solu tarafndan, Sosyalizmden uzaklama ve bir saa kayma olarak grlmektedir. Bu arada bir yanl anlamaya yer vermemek iin unu belirteyim, bizim Krt hareketine desteimizin Krt hareketinin bu parolasyla ilgisi yoktur. Onlar Demokratik Cumhuriyet veya bizim yanl bulacamz baka parolay savunsalar da biz onlarn ayrlma hakkn desteklemekle ykmlyzdr. Onlar gerilla sava yapar ve bu parolay sylemezken de destekliyorduk. Zaten dierlerinin yan sra Krdistan Presse veya zgr Gndeme yazdmz yazlar bunu kantlar. Ama burada yine Krt Hareketi hakknda bu sefer doksanlarn banda yazdmz bir yazda, artk Krt hareketi ilen PKK ile zde olduundan, Krt hareketine ama pratikte ve somutta PKKya demokratik Cumhuriyeti nasl bir program olarak nerdiimize dair bir alnt yapalm. 1992 Ylnda svete yazdmz Krt Ulusal Hareketi ve PKK adl yazda, Krt Ulusal Hareketi ve PKKnn Zorluklar ve Snrlar balkl blmde aynen unlar yazyorduk: PKKnn baar iin sadece kendi gc yetmez. Egemenlerin elikilerinden yararlanabildii kadar Trkiye ve Dnyadaki ezilenlerin desteini ve sempatisini de kazanmak zorundadr. Dnyadaki ezilenlerin destei nasl kazanlabilir? Burjuva uygarln aynadaki aksi olan bir planl, eitliki ve demokratik toplum ideali Batnn ezilenlerinde hi bir titreime yol aamaz artk. Sosyalistler Burjuva uygarlndan baka bir uygarl programlatrmak zorundadrlar. Yeni Sosyal Hareketler, Proletarya nasl baskc ve brokratik burjuva devlet cihazn snfsz bir topluma gidi iin bir ara olarak kullanamaz ise, bu uygarln maddi aralarn da kullanamayacan gstermitir. Bu evler, bu yollar, bu otomobiller vb., ile her trl bask ve smr ortadan kaldrlamaz. Brakalm byle bir programn taslaklatrlmasn, henz bu sorun bile dnyada henz ok snrl bir kesimde bir problem olarak tart424
lmaya balanrken, ne kltrel birikimi, ne snfsal dayana, ne de paradigmas bu sorunlar ortaya koymaya olanak vermeyen Krt Ulusal Hareketi ve PKKdan byle bir baka uygarl programlatrabilmesi beklenemez. Ve bu da, marjinal gruplar bir yana, PKKnn dnyann ezilenlerinin sempati ve desteini kazanma ans olmad anlamna gelir. Vietnam savann salad destek gibi bir destek PKK iin olanaksz grnyor. Elbet Krt Ulusal Kurtulu hareketinde bu dolayl yedek g belirleyici deildir. Bu olmadan da baar kazanlabilir. PKKnn baar iin esas sava yrtt Trkiyenin ezilenlerinin desteini ya da sempatisini kazanmas gerekir. Ancak bylece Trk burjuvazisini ve T. C. devletini tecrit edebilir. PKK bu gerekliliin bilincindedir de, bu destei kazanabilmek iin elinden geleni yapt da inkr edilemez. Ancak burada da benzer snrlarla karlayor. PKK Trkiye Krdistannda ve Trkiyenin batsna gm byk metropollerin neredeyse yarsn oluturan iiler ve yoksullar arasnda byk bir sempati ve destee sahip olmakla birlikte bunu rgtleme ve mcadeleye sokma yetenei gsterememektedir. PKKnn esas egemenlik alan Trkiye Krdistannn en geri blgeleriyle snrl olmaya devam etmektedir. Bu durum her eyden nce onun Ulusal kurtuluu programatik snrlarndan kaynaklanmaktadr. PKK Krdistan ehirlerini ve Trkiyenin de ii ve ezilenlerini kazanabilmek iin, mcadelesinin nesnel sonularndan te onlar iin de bir program gelitirmek zorundadr. Ama bunu yapabilmesi iin onun bir Ulusal kurtulu Partisi olmaktan kp bir Sosyal Devrim partisi olmas gerekir. Bu ise Krt Ulusal Kurtulu Hareketinin kendi iinde bir devrim yaamasn gerektirir. Ne yazk ki PKK iinde byle bir dnmn unsurlar ok zayftr ve Ulusal Mcadelenin baarlarnn cokusu altnda giderek de zayamaktadr. PKK baar iin Trkiyenin ezilenlerini kazanmak gerektiini sezmektedir, ehirlere yerlemesi gerektiini sezmektedir, bu yndeki skntlarn da gizlememektedir ama sorunun programatik ve stratejik boyutunu grememekte, zm taktik ve rgtsel giriim ve tedbirlerde aramaktadr. rnein artk ilen bir toplumsal g olmayan dalm Trk Soluna her trl destei sunarak bu zaafn gidermeye alyor. Ama o cesedin artk kmldamas olanaksz gibi grnyor. Ya da eylem ve propagandasnda Trk ezilenleriyle
425
Demir Kkaydn
bir hesab olmadn srekli vurgulamaya zen gsteriyor. Ama bu sefer ehirlerde olumu ve bir trl rgtleyemedii taraftarlarnn kontrolsz davranlar (rnein bir maazaya yangn bombas atlmas ve panik iinde sivillerin lmesi) btn propaganda ve eylemin mesajn bir anda yok edebiliyor ve kendisi ou kez kendisini destek amacyla yaplm bu eylemcileri gcendirmemek iin bu giriimlere sahip kmak zorunda kalyor. Bu durumda mcadelenin kendi dinamikleri yeni almlar ortaya karmad srece PKKnn Trk ezilenlerinin sempati ve desteini kazanmas da ehirlerdeki Krt aznlklar rgtleyebilmesi de pek beklenemez. Grld gibi, 1992 ylnda bu sefer PKKnn baar iin Demokratik Cumhuriyeti programatize etmesi gerektii; ulusal kurtulu partisi olmaktan sosyal kurtulu partisi olmaya dnmek eklinde ifade edilmektedir. Yani Demokratik Cumhuriyet program PKKya nerilmekte, bu olmad takdirde baar kazanamayaca sylenmekte; Trk ezilenlerinin kazanlmasnn hala rgtsel ve taktik bir sorun olarak grld eletirisi yaplmaktadr. Ama sadece bununla da kalnmamakta, Bir zamanlar Krdistan Pressde sorulmu soruya tekrar dnlmektedir. Acaba Krt hareketinden bir sosyal devrim partisi olmay istemek veya onun byle bir evrim geirebileceini dnmek, ondan snrlarnn ok tesinde bir ey beklemek deil midir diye sormutuk o zaman. Burada mcadelenin cokusunun bizzat bunun nnde engel olduu gr getirilmektedir. Bu yndeki belirtilerin btn zayna ramen Krt Hareketinin bunu yapabilmesi olasl kategorik olarak reddedilmemektedir. (lgintir, yukardaki satrlarn aktarld yazy hem Yeni lkeye hem de o sra haftada bir ke yazlar yazdmz zgr Gndeme yollamtk. Bu yaz ikisinde de yaynlanmad.) in ilginci tarih burada belirtilen grleri dorulad. Krt hareketi, ancak calann karlmasyla ald ar darbe altnda bu dnm yapabildi. Ve bugn bizzat calan, bu deiikliklerin doksanlarn banda yaplmas gerektiini sylemektedir. *** O halde, calann mralda Demokratik Cumhuriyet projesinden sz ettii gn, btn Trk ve Krt solundan farkl olarak bizim bu program alklamamzn hi yadrganacak bir yan yoktur. Bizim amzdan, ok zayf bir olaslk olarak grdmz bir mucize gereklemektedir adeta,
426
bir ulusal hareket bir sosyal harekete dnmektedir. Yllardr umutsuzca nerdiimiz, beklediimiz, birden bire bizden bamszca, bizim zerrece etkimiz bile olmadan gereklemektedir. (Bu bizim, bunun olas olduuna dair, Marksist teori ve strateji asndan son derece yeni grmzn pek de bo olmadn gsteren bir dorulanmasdr. Buras konumuz d ama, Seksenli yllarda, gmenler, ekoloji, gibi hareketlerin de benzer potansiyeller tayabilecei sorununu ortaya atp tartm ve bunu gmenler hareketi iinde de gerekletirmeye almzdr. Baz arkadalar bizi bu tr hareketlerin potansiyellerini abartmakla eletiriyorlard. in ilginci, bunlar da mralda yaplan, byle bir potansiyel n grmediklerinden, tamamen bir teslimiyet olarak deerlendirip, Krt hareketinin bittii sonucunu kardlar. Dolaysyla mral, bizim bu Demokratik Cumhuriyeti ihanet olarak gren Trk Solunun yan sra, bir ulusal hareketin sosyal hareketi dnmesini olanaksz gren arkadalarmzn da bizden uzaklamasn ve kii olarak yapayalnz kalmamz getirdi.) Bu nedenle mraly deerlendirirken aynen unlar yazarz: imdiye kadar Krt ulusunun verdii mcadeleyi, ayr bir devlet kurma mcadelesi olarak grenler, bu projeyi kendi hedeerine ihanet olarak grmektedirler. Ne var ki, bu deerlendirme ne dorudur ne de gerekidir. Doru deildir, nk, PKK btn gemii boyunca, ayrlmaktan ziyade, ayrlabilme hakknn olduu bir demokratik sistem iin mcadele ettii vurgusunu yapmtr. Hatta sorunu ayrlp ayrlmamak ve ayr bir devlet kurmaktan te, bir ulusun kimliinin tannmas ve kendi kiiliini gelitirmesi olarak anladn vurgulamtr. Gereki deildir, nk, Krtler ancak belli uluslar aras dengeler ortamnda, ok elverili tarihsel koullarda, dnyadaki etkili glerin, gl Trk, ran ve Arap devletlerinin en azndan bazlarn karya almay gze alabilecekleri bir durumda ayr bir devlet kurma olana edinebilirler. Bugn ise, buna olanak yoktur. Ne ABDnin ne da Avrupann ne de onlar karsnda etki alan hzla gerileyen Rusyann byle bir projeyi destekleyerek sz konusu lkeleri karya almas beklenemez ve beklenemeyeceini de, calann trajik bir sonuca ulaan Odyssseusu esnasndaki dramatik gelimeler gstermi bulunmaktadr. Ayrca Krt ulusal hareketi, tarihte ei benzeri olmayan bir ekilde, ABDnin yeryz leindeki total kontrol
427
Demir Kkaydn
nedeniyle nderini savat glerin eline esir vermi ve lojistik desteini byk lde yitirmi, tayin edici olmasa da ok nemli bir yenilgi alm bulunmaktadr. Bizzat bu yenilgi ise, Trkiyedeki sava rantiyelerine ve onlarn Krtlerin varln inkara ve ezmeye ynelik politikalarna g vermi ve ksa zaman nce yaplan seimlerde bu politikalarn savunucusu partiler ezici bir ounluk kazanmlardr. te, Abdullah calan, calann ahsnda da Krt Ulusal Hareketi, lm ve yok olma tehdidi altnda iken en zor koullar altnda bir salto mortale (lm perendesi) ile kendini kendisi olmaktan karp, yepyeni bir ulusun tohumu olarak yeniden ortaya koymaktadr. Belli uluslar aras dengeler el vermedii srece, Krt ulusal hareketi sadece bamsz bir devlet iin savat takdirde baarya ulaamazd. Krt Ulusal hareketi, kendini ezen uluslarn ezilenleri iin de bir program gelitirdii, yani sadece Krtleri, kendini deil, kendini ezenlerin de ezilenlerini kurtarmaya kalkt takdirde; yani bir ulusal kurtulu hareketi olmaktan kp bir sosyal kurtulu hareketine dnt takdirde; yani bir salto mortale ile kendisi olmaktan kt takdirde baar kazanabilirdi. Krt hareketleri iinde, plebiyen yapsyla sadece PKK bugne kadar byle bir kendini ama potansiyeli ve emareleri gsterebiliyordu. te, calann ahsnda, en elverisiz koullarda, byk lde daha nceki evriminin de mantki bir sonucu olarak, Krt ulusal hareketi, kendini kurtarmak iin ezenini de kurtarmaya; zafere ulaabilmek iin nne daha byk grevler koymaya; bir yandan kendisi olarak kalrken dier yandan da kendisi olmaktan kmaya girimi bulunuyor. Medyann pimanlk, korku gibi gsterdii tavrlarn gerek nitelii budur. calan artk sadece Krt Ulusal hareketinin bir nderi olarak davranmamakta, Krtleri, Trkleri ve dier halklar da anayasal bir vatandalk temelinde kapsayacak yeni bir ulusun tohumu ve kurucusu olarak davranmaktadr. Artk muhatab sadece Krtler deil, Trklerdir. Hatta Krtler zerindeki byk prestiji nedeniyle esas kazanlmas gerekenler Trklerdir. Krtler Trklere baka bir ulus altnda birleelim diyor. Yani Krt ulusal hareketi kendi olmaktan kp, baka yepyeni bir ulusun tohumu oluyor. Krt ulusal hareke428
ti bylece, son yzyln etnik temizliklerle sonulanan ve benzeri Balkanlar ve Kafkaslarda, Afrikada byk aclara ve lmlere yol aan monolitik ulusuluk dnemi yaamadan, bugnn dnyasna uygun, rnein, ABD, Avrupa ve svirede olduu trden farkl kltr ve dilleri zenginlik olarak gren bir ulusuluk projesine ulam bulunuyor. Krt ulusal hareketi, sadece ge gelmenin reziletleri iinde bunalmad, bu projeyi gelitirebilmesi onun ayn zamanda ge gelmenin faziletlerinden de yararlanabileceini gstermektedir. (Giriim in Durum Deerlendirmesi, 1999) Dikkatli bir okuyucu bugn orda formle edilenin calann bugn AHMye yapt savunmann, burada n grlenlerin ta kendisi olduunu grr. Yani Krt ulusal hareketi, kendi olmaktan kp yepyeni bir ulusun tohumu oluyor. Nasl Demokratik Cumhuriyet bizim iin adeta bir mucize idiyse, calann AHM Savunmas da yledir. *** Buraya kadar, Demokratik Cumhuriyeti sadece Trk sosyalistlerine deil, Krt Ulusal hareketine de nerdiimiz ve bunu yllardr yaptmz yeterince kantlanm olsa gerektir. imdi, Vatan Partisi programnn bir Demokratik Cumhuriyet program olduunu gstermek gerekiyor. Ama bundan nce, Demokratik Cumhuriyetin ne olduunu bilmek gerekiyor. nk sanlann aksine Trkiye Solu Demokratik Cumhuriyetin ne olduunu da bilmez. Demokratik Cumhuriyet, dnyada son derece nadir bulunan bir eydir. nk Demokrasiler Cumhuriyet deildir, Cumhuriyetler de demokrasi. Hele adnda Demokratik ve Cumhuriyet szleri bulunan veya bulunmu rejimlerin hi birinin Demokratik Cumhuriyet ile uzak veya yakn bir ilgisi olmamtr ve yoktur. Engels, Erfurt Programnn Eletirisinde, (1891 Sosyal-Demokrat Program Tasarisinin Eletirisi) Demokratik Cumhuriyete rnek olarak sadece iki lke gsterebilir: ABD ve 1792-98 aras Birinci Fransz Cumhuriyeti. Aynen yle yazar: Demek ki, tek bir cumhuriyet. Ama, 1798de kurulmu olan imparatorluun imparatorsuz ekli olan bugnn Fransz Cumhuriyeti anlamnda deil. 1792den 1798e kadar her Fransz ili, her belediye, Amerikan modeline uygun olarak kendi tam zerk ynetimine sahip bulundu, bize de byle bir ey gerek. Byle bir zerklik
429
Demir Kkaydn
nasl rgtlendirilebilir ve brokrasisiz nasl edilebilir, Amerika ve Birinci Fransz Cumhuriyeti, bunun nasl olacan bize gsterdi; Avustralya, Kanada ve teki ngiliz kolonileri de bugn bize bunu gstermektedirler. Byle bir eyalet ve belediye zerklii, rnein kantonun konfederasyona gre pek bamsz bulunduu, ama bu bamszln, ileye (Bezirk) ve belediyeye kar da olabildii svire federalizminden ok daha zgrdr. Kanton hkmetleri, ile mlki amirlerini (Bezirkesstatthalter) ve valileri tayin ederler; oysa ngilizce konuulan lkelerde byle bir ey yoktur ve biz de, gelecekte, bunlardan, Prusyal il ve hkmet mavirlerinden olduu gibi (Londrat ve Regierungsrat) kendimizi kurtarmalyz. Engels, bir de Avustralya ve Kanaday gsterir. ngiltereyi bile gsteremez nk ngiltere Demokratiktir ama Krallktr. Bugn bile Avrupann kuzeyindeki btn demokratik lkeler krallktr, cumhuriyet deildir. Cumhuriyetlerde ise demokrasi yoktur. Ama sadece bu da yetmez. Engels, komnlerin zgr birliinden sz ediyor. rnein bugnk Fransa bile hala gl merkezi devlete sahiptir. Demokratik Cumhuriyet, bu yerel zerkliin ve gnll birliin somut biimi olduundan ayn zamanda ulusal sorunun da zmn otomatik olarak ierir. Bu noktaya Lenin, Devlet ve htilalde ak olarak vurgu yapar. Ayn yeri alntlar ve aynen yle yazar: Ama bu demokratik merkeziyetilii, Engels, hibir zaman, burjuva ve aralarnda anaristlerin de bulunduu kk-burjuva ideologlarn ona verdikleri brokratik anlamda anlamaz. Engels bakmndan, merkeziyetilik, komnler ve blgelerin devlet birliini tamamen kendi istekleriyle savunmalar kouluyla, her tr brokratizm ve her tr yukardan buyurmay sz gtrmez biimde ortadan kaldran geni bir yerel ynetsel zerklilii hi mi hi dtalamaz. Devlet zerine, marksist bir programn temelinde bulunmas gereken grlerini gelitirerek, ... O halde, merkezci cumhuriyet diye yazar Engels. Ama, 1798de kurulmu, imparatorsuz imparatorluktan baka bir ey olmayan bugnk Fransz cumhuriyeti anlamnda deil. 1792den 1798e dek, her Fransz ili, her komn (Gemeinde), Amerikan rneine gre, tam ynetsel zerkliliine sahipti. Bizim de tpatp sahip olmamz gereken ey, budur. Bu zerkliliin nasl rgtleneceini ve brokrasiden nasl vazgeilebileceini, Amerika ve birinci Fransz cumhuriyeti bize gstermi bulunuyor; ve bu430
gn de, Avustralya, Kanada ve teki ngiliz smrgeleri bize ayn eyi gsterir. Bylesine bir blgesel ve komnal zerklilik, rnein Kantonun Bund (yani konfederal devletin tm - L.) karsnda, ama ayn zamanda il (Bezirk) ve komn karsnda da, gerekten ok bamsz bulunduu svire federalizminden ok daha fazla zgrlk kaldrr. Kantonal hkmetler, illerin genel yneticilerini (Bezirksstatthalter) ve valilerini atarlar; bu yntem ngilizce konuulan lkelerde hi bilinmez ve biz de, gelecekte, Prusyal Landrate ve Regierungsrtelerden (komiserler, ynetim evresinin polis eeri, yneticiler ve genel olarak yukardan atanan memurlar - L.) kurtulmakta ne kadar kararlysak, (sayfa 98) bu yntemden kurtulmakta da o kadar kararl olmalyz. Bundan dolay, Engels, programn zerklilikle ilgili maddesinin yle formle edilmesini nerir: l, ile ve bucaklarda genel oyla seilmi memurlar aracyla, tam zerk ynetim. Devlet tarafndan atanm btn, yerel ve blgesel otoritelerin ortadan kaldrlmas. Kerenski ve teki sosyalist bakanlar hkmeti tarafndan yasaklanan Pravdada (28 Mays 1917 tarihli 68. saysnda), bizim szde devrimci bir szde demokrasinin szde sosyalist temsilcilerinin bu noktada tabii yalnzca bu noktada deil, nerde o gnler demokratizmden gze batar bir biimde ayrldklarn gstermek frsatn daha nce bulmutum. Koalisyonlaryla emperyalist burjuvaziye balanm bulunan adamlarn, bu sylenenlere sar kalmalarnda anlalmayacak bir ey yoktur. Engelsin zellikle kk-burjuva demokratlar arasnda ok yaygn bulunan bir nyargy, olaylara dayanarak, yetkin bir belginlikle rttn belirtmek byk bir nem tar. Bu nyargya gre, federatif bir cumhuriyet, merkezi bir cumhuriyetten daha ok zgrlk ierir. Bu, yanltr. Engels tarafndan sz konusu edilen, 1792-1798 merkezi Fransz cumhuriyeti ve federatif svire cumhuriyeti ile ilgili olgular, bu sav rtr. Gerekten de demokratik merkezi cumhuriyet, federatif cumhuriyetten daha ok zgrlk saklyordu. Baka bir deyile, tarihin grd azami yerel, blgesel vb. zgrlkler, federatif cumhuriyet tarafndan deil, merkezi cumhuriyet tarafndan salanmtr. Partimiz, tm federatif ve merkezi cumhuriyet sorunuyla yerel, ynetsel zerklilik sorununa olduu gibi, bu olguya da, propaganda ve ajitasyonunda yeterince dikkat gstermemi ve gene de gstermemektedir. (Lenin, Devlet ve Devrim)
431
Demir Kkaydn
imdi an Vatan Partisi Programn, Engelsin talebinin adeta kelimesi kelimesine orada bulunduu grlr: Engelsin nerdii forml tekrar hatrlayalm. l, ile ve bucaklarda genel oyla seilmi memurlar aracyla, tam zerk ynetim. Devlet tarafndan atanm btn, yerel ve blgesel otoritelerin ortadan kaldrlmas. Vatan Partisi Programnda ayn talep: 20. ok eski zamandan kalma VAL, KAYMAKAM, NAHYE MDR gibi saltanat makamlar kaldrlacak. Yerlerine, bat demokrasilerindeki gibi ve ya muhtarlarmz gibi, halk tarafndan seilmi mahalli idareciler geecek; mahalli polis o seme idarecilerin emrine verilecek Grld gibi, Vatan Partisi Programnda ayn talep, Mahalli Polisin de tpk Amerikada olduu gibi o mahalli idarecilerin elinde olmas gibi bir taleple en can alc noktasnda daha da netletirilerek ifade edilmektedir. Tabii sadece bu deil, dier talepler btnl ile birlikte, oluturulan Demokratik Cumhuriyet, ya da Vatan Partisi Programnda denildii gibi, Ucuz Devlet ulusal bask olanan ortadan kaldrr. Bu nedenle Lenin sk sk, Ulusal sorunun demokratik olmayan bir yoldan zmnn olanaksz klnd bir demokrasiden bahseder. Yani dier ifadeyle Demokratik Cumhuriyet. O halde, forml yle de ifade edebiliriz: Demokratik Cumhuriyet eittir ayrlma sorununun demokratik olmayan bir yoldan zme balanmasnn olanakszl o da eittir Uluslarn Kendi Kaderini Tayin Hakkdr. Burada nemli olan, merkezi birliin, Leninde vurgulad gibi, komnlerin gnll zgr birlii ile salanmasdr. En geni zerklik ve merkezi bir cumhuriyet birbiriyle elimemekte, birbirini tamamlamaktadr. Yine Leninden Engels yorumlayan uzun bir alnt ile Ulusal sorun ile Demokratik Cumhuriyet arasndaki ba grelim: Engels, devlet biimleriyle ilgilenmeyi yararsz bulmak yle dursun, tersine, zerinde durulan geici biimin hareket ve var noktalarn, her belirli durum iinde, bu durumun tarihsel ve somut zelliklerine gre belirlemek iin, geici biimleri (sayfa 96) byk bir zenle zmlemeye alr. Engels de, tpk Marks gibi, proletarya ve proleter devrim asndan, demokratik merkeziyetilii, bir ve blnmez cumhuriyeti savunur. Federatif
432
cumhuriyeti, ya bir istisna ve gelimeye bir engel olarak, ya da monariden merkeziletirilmi cumhuriyete bir gei olarak, ama baz koullarda bir ilerleme olarak dnr. Ve bu zel koullar arasnda, ulusal soruna ilk planda yer verir. Marksta olduu gibi Engelste de, her ikisi de kk devletlerin gerici niteliini ve baz somut durumlarda bu gerici nitelii gizlemek iin ulusal sorundan yararlanlmasn amanszca eletirmi olmalarna karn, yaptlarnn hibir yerinde, bir istek belirtisi halinde de olsa, ulusal sorunun neminin kmsendii, geitirildii grlmez; oysa Hollandal ve Polonyal Marksistler, kendi kk devletlerinin dar burjuva milliyetiliine kar son derece hakl savamdan hareketle, ou kez ulusal sorunun nemini kmseme, onu geitirme hatasn iliyorlar. Hatta, cora koullarn, dil birliinin ve yzlerce yllk tarihin, lkenin kk paralara blnmesiyle ilgili olarak ulusal soruna son vermesi gerekir gibi grnen ngilterede bile, Engels, ulusal sorunun henz bir sonuca balanmam olmas ak gereini hesaba katar; ve bu yzden, federal cumhuriyeti bir ilerleme olarak dnr. Kukusuz, bunda ne federal cumhuriyetin kusurlarn eletirmekten, ne de birlii, demokratik ve merkeziyeti cumhuriyet yararna propaganda ve kararl savamdan bir vazgeme belirtisi vardr. Ama bu demokratik merkeziyetilii, Engels, hibir zaman, burjuva ve aralarnda anaristlerin (sayfa 97) de bulunduu kk-burjuva ideologlarn ona verdikleri brokratik anlamda anlamaz. Engels bakmndan, merkeziyetilik, komnler ve blgelerin devlet birliini tamamen kendi istekleriyle savunmalar kouluyla, her tr brokratizm ve her tr yukardan buyurmay sz gtrmez biimde ortadan kaldran geni bir yerel ynetsel zerklilii hi mi hi dtalamaz. Btn bunlar bize unu gsterir, Trkiyede ulusal sorunun sosyalistler arasnda yanl koyulup tartldn, bir ulus olmaya bal olarak tartldn, aslnda sorunun bir demokratik cumhuriyet sorunu olduu, ayrlmann ulus olmakla ilgisi olmad, demokratik cumhuriyetin, kylerin, mahalli birimlerin zgr komnlerin birlii olduu. Bu takdirde, her hangi bir ulusun, ayrlmak iin ayr bir ulus olduunu kantlamasna da gerek yoktur. Ayrlmak isteyen ayrlr. Birlii zorlayan ekonomik ve kltrel gerekliliklerdir. Ulusal sorunun zmne somut programatik klasik Marksist yaklamlardr bunlar. Ve ilgintir, bu yaklamlar aynen sadece Vatan Partisi Programnda vardr. Sadece Kvlcml tarafndan savunulmutur. Daha
433
Demir Kkaydn
sonra da adeta sadece bizim tarafmzdan, bu yaz boyunca yaplm alntlarda kolayca grlebilecei gibi. Peki niin, Trkiyenin onlarca sosyalist akmnda bu sorun byle koyulup programatik ifadelerine kavuturulmamtr. ki nedenle: Birincisi, kk burjuva radikal hareketlerin program nosyonu yoktur. Onlar burjuva ufkunun iindedirler ve radikalizmlerini keskin ilkelerle ya da keskin mcadele biimleriyle ifade ederler. Somut talepleri olmaz. Olsa olsa kimlik belirten sloganlar olur. kincisi, Burjuva sosyalizmi ise, hem yntemsel olarak bu diyalektii anlama yeteneinde deildir; hem de genellikle, in ya da Sovyet yanls partilerden olutuu iin, onlarn kafasnda Demokratik Cumhuriyetin byle bir biimi yer alamaz. nk rnek aldklar devletler en kk bir mahalli zerklik bir yana seilmi organlardan bile yoksundurlar. Sadece Kvlcml, tpk Tarih Tezinde olduu gibi, program sorununda da kaynaa dnerek, bir istisna oluturmaktadr. Trk solundaki ayn eilim Krt hareketinde de grlr. Ama Krt hareketinde, sorunun bu tarz koyulmamasnn nedeni, Krt burjuvazisinin eilimleriyle de ilgilidir. Krt burjuvazisi, Demokratik Cumhuriyeti hedef yapsa, bu talep yarn kendisine kar alabilir. Bu nedenle, devletin biimini tartma konusu yapmaz, ayrlp ayr devlet kurmay sorun yapar. Bu ise, Krt hareketini, ezen ulusun demokratik bir cumhuriyetten karl ezilen snarn kazanmasn engeller. Bylece her iki taraftan da, yani bir yandan Trk sosyalistlerinin dier yandan Krt hareketinin Demokratik Cumhuriyeti bir programatik hedef olarak koymamas, btn halk muhalefetini perspektifsizlie srkler, btn enerjiler yok olur gider. Birbirini tamamlayacak gler birbirinin karsna geer. Veya en azndan birbirine kar olarak kullanlr. te Krt Hareketinin Demokratik Cumhuriyet program ilk kez bu fasit daireden kma olana sunmaktadr. Bir rastlant deildir, en byk Krt milliyetilerinin ve Krt burjuvalarnn yeni izginin karsnda yer almalar. Ama Demokratik Cumhuriyet sadece ulusal soruna bir cevap deildir. Onun hi anlalmam dier bir yan da onun ayn zamanda Proletarya Diktatrlnn zgl bir biimi olduudur. Engels ayn yazda aynen yle yazar: Partimizin ve ii snfnn, egemenlie ancak demokratik bir cumhuriyet biimi altnda ulaabilecei son derece ak bir eydir. Demokratik cumhuriyet, byk Fransz Devriminin daha nce gstermi olduu gibi, proletarya diktatoryasnn da zgl biimidir.
434
Burada Demokratik Cumhuriyet de neymi, biz Sosyalist Cumhuriyetten yanayz diyenlerin tylerini diken diken edecek bir nerme ile kar karyayz. Demokratik Cumhuriyet sadece ulusal sorunu halletmez ayn zamanda Proletarya Diktatrlnn zgl bir biimidir. Proletarya diktatrln, diktatrce bir yntem olarak anlayanlar veya onu sadece bir iddet olarak anlayanlarn anlayamayaca bir nermedir bu. Ama Marksizmin zndeki temel mant kavrayanlar iin bunda anlalamayacak bir ey yoktur. Proletarya Diktatrl, ezilen ounluun, ezen aznla kar kullanaca devlet aracnn addr. Marks, Proletaryann, eski devlet cihazn aynen alp snfsz topluma gidite kullanamayacan, onu paralamak zorunda olduunu yazmt. Niin kullanamaz? nk ezen snar daima kk bir aznlktrlar. Onlarn bu gszln dengeleyecek ve byk ezilen kitleyi bask altnda tutmaya yarayacak bir cihaz gerekir. Bu cihaz ister istemez, bu ilevinden dolay brokratik, askerci ve krtasiyeci olmak zorundadr. En seimlere dayanan biimlerinde bile bamszlama eilimleri gstermelidir. Bu da yaps gerei bir ounluun arac olamaz, ounluk asndan o devletin bamszlama, krtasiyecileme, militerleme eilimleriyle mcadele esas sorundur. Peki Paris Komn tipi devlet dediimiz Proletarya Diktatrlnn zellii nedir? ounluun emrinde olacak, ondan bamszlaamayacak, brokratik olmayan bir mekanizma. Bunun nasl bir ey olacan Paris Komn gstermiti. Memurlarn seimi, yasamann yrtme yetkisini de kullanmas, seilenlerin gerektiinde setiklerini geri alp deitirebilmesi ve seilenlerin ortalama bir iiden fazla maa almamas vb., . Btn bu zellikler sadece Proletaryann ounlukta olduu bir devrimin deil, ezilenlerin ounlukta olduu her devrimin de oluturduu bir devlet cihazn tanmlarlar. Bu nedenle, feodaliteye kar ulusun ezici ounluunun diktatrl olan Fransz Devrimi sonucu ortaya kan Demokratik Cumhuriyet, Proletarya Diktatrlnn ayn zamanda zgl bir biimidir de. Sadece o dnemde proletarya bir snf olarak ortada grlmediinden bir proletarya diktatrl olmamtr. Bu noktada, Demokratik Cumhuriyetin cebirsel karakteri sorunuyla kar karya kalyoruz. Yani Demokratik cumhuriyet talebi, brokratik, baskc, militarist olmayan; devletin kendisini seenlerden bamszlaamayaca ve ezilen ounlua kar kullanmaya el vermeyecei biimleri somut deiiklikleri ieren bir biimdir; bir cebirsel formldr. Ama bu cebirsel formlde sosyalizme mi gidilecei veya kapitalizmde mi kalnaca, btnyle snarn bilinci, arlklar, programlar, gelenekleri ve
435
Demir Kkaydn
baka tarihsel koullarca belirlenmektedir. Yani demokratik Cumhuriyet pek ala ideal bur burjuva cumhuriyetin biimi olabilecei gibi, snfsz topluma giden proletarya diktatrlnn de bir biimi olabilir. Ya da tersinden syleyelim, Proletarya diktatrl de, proleterlerin sosyalizmi kurmak istememeleri halinde, pek ala bir kapitalizme ideal koullar salayan bir demokrasi olarak i grebilir. Proletarya Diktatrlnden diktatrce bir ynetim deil de Paris Komnnn devlet cihaznn tamas gereken zelliklerini anlyorsak. Bu Paris Komn Tipi Devletde pek ala burjuvazinin partileri nfusun byk ounluunun oylarn alp veya bizzat ii partileri sosyalizme gemek istemeyip, kapitalist ilikileri srdrebilirler. Pek ala snfsz topluma gitmek iin gerekli tedbirleri neren partiler aznlkta kalabilirler. Yani, Demokratik Cumhuriyet sadece, proletaryann iktidarna giden en ksa yol deildir ayn zamanda, bu iktidarn bir biimidir de. Bu nedenle de Sosyalist Partiler tarafndan i Snfnn, ezilenlerin iktidar biimi olarak savunulmaldr. Peki, proletarya diktatrl, dolaysyla onun zgl bir biimi olan Demokratik Cumhuriyet, byle baskc, brokratik olmazsa, bu ayn zamanda bir Ucuz Devlet demektir. Bu nedenle, proletaryann kendi amac Ucuz Devlet deil, devletsiz bir toplum olmakla birlikte, ucuz devleti de gerekletirmi olur. Brokratik, militer ve baskc olmayan bir devlet cihaz ayn zamanda bir Ucuz Devlet olur. Ve Ucuz Devlet, ayn zamanda toplumsal hslann retici olmayan tketime ayrlan ksmnn azalmas, bunlarn yeniden retimin bytlmesine veya i gcnn sosyal ve yaam koullarnn iyiletirilmesine ayrlmas anlamna gelir. Yani Demokratik Cumhuriyet ve Refah arasnda ayrlmaz bir iliki vardr. Geri lkelerin kalknmas iin kaynak bulmas bakmndan hayati nemdedir Demokratik Cumhuriyet ya da Ucuz Devlet. Ama Ucuz Devlet ile retim ve refah arttrmak iin kaynak bulma sorunu arasndaki iliki, burjuva sosyalist partilerce kastl olarak unutturulmutur. nk Dou Avrupadaki brokratik iktidarlarn, o pahal devletlerin varln da sorguluyordu bu. Brokrasinin karlarn korumann ideolojik ve ekonomi teorilerine yansyan bir yandr bu. Brokrasi, retici olmayan tketim ile retici tketim arasndaki fark sistematik olarak rtmeye almtr. Devlet, askeri, krtasiye, brokrasi harcamalar esas olarak retici olmayan tketimdir. Bu sistematik olarak Bilim ileri denen, dou Avrupa brokrasilerinin teorisyenlerince rtlm ve gizlenmitir. Bunlardan esinlenen veya temel teorik gdas bunlardan evrilen kitaplar olan Trk ve Krt sosyalistleri, ekonomik bamszlk, kaynaklar
436
ve Demokratik Cumhuriyet arasndaki ilikiyi ve bylece ezilenlerin refah zlemleri ile bugnk brokratik ve pahal devletin ilikisini koyarak memnuniyetsizliin devlet cihazna ynelmesinin de nnde bir engel olmulardr. Hatta onlar, gerek tartmay bu alana ekecek yerde, iktisadi devlet teekkllerini savunmak gibi bir pozisyonda kalarak kendilerinin konumunu zayatmlardr srekli olarak. Burada Vatan Partisi Program ve Hikmet Kvlcml tek istisna olarak ortaya kar. O kalknma iin temel iki kaynak sayar: Ucuz Devlet ve uurlu Ticaret. Bu kaynaklar bugn de geerliliini korumaktadr. Bu memurlar ordusu, milyonluk ordu, silahlar olduu srece emperyalizme bamllk ve bor emberi devam edecektir. Burada sulanmas gereken IMF deil, lkeyi IMFye muhta eden gl devlettir. O halde, Demokratik Cumhuriyet sadece Uluslarn Kaderini Tayin Hakk sorunun zmez; sadece snfsz topluma da gidebilecek ezilenlerin arac olacak bir cihaz olmakla kalmaz ayn zamanda gerilikten kurtulmak iin de arttr. retimin gelitirilmesi, kaynaklarn retici olmayan tketimden retici tketime aktarlmas dolaysyla retimin ve toplam zenginliin ve refahn gelitirilmesi iin de temel kaynaktr. Yani, sosyalistler, ezilenlere IMF gibi soyut parolalar deil, somut ekonomik skntlar balamnda da Demokratik Cumhuriyet programn ortaya koymakla ykmldrler. Hlbuki bugnk duruma baktmzda tam tersini grrz, sosyalistler Demokratik Cumhuriyeti ihanet olarak tanmlyor, reddediyor ve Globalizme, IMFye kar sloganlarla oyalanyorlar. Bu da tam tamna onlarn Genelkurmayn basit bir arac olmasyla sonulanyor. Bylece u eitlie varrz: Demokratik Cumhuriyet = Uluslarn Kendi Kaderini Tayin Hakk = Proletarya Diktatrlnn zgl Bir biimi = Ucuz Devlet = Vatan Partisi Program= Refah ve kalknma iin kaynak = Emperyalizme bamlln azalmas. Bylece Vatan Partisi Programnn Ucuz Devlet balnn ayn zamanda Demokratik Cumhuriyeti ifade ettii sonucuna ulayoruz. Bu nedenle, 70li yllarn sonundaki yazlarmzda, daha sonra Demokratik Cumhuriyet biiminde ifade edeceklerimizi, Vatan Partisi Program olarak ifade ederken bir ve ayn eyi ifade ettiimiz aktr. Vatan Partisi Programnn Ucuz Devlet dedii, Demokratik Cumhuriyet gibi, ayn zamanda bir Proletarya Diktatrl programdr. Paris Komn Tipi Devletin btn zellikleri onda somut talepler olarak yerli bir biimde formle edilmektedir. En nemlilerini grelim. Yasamann icra yetkisini kullanmas:
437
Demir Kkaydn
5) B. M. MECLS icra yetkisini de dorudan doruya kullanabilecek. Anketler meclis krssnde kalmayp, vaka yerinde bilil yaplacak. (. . .) Memurlarn Seimi: 9`) HKMLER anayasamzn syledii gibi cidden millet namna icrayi kaza edebilmek iin, millet tarafndan seilecekler. Asker, sivil adalet ikilii kalkacak. 13) JR usul btn mahkemelere sokulacak. (...) Geri arma: 4`) (...) Her mebus, 100 kyle ahsan muhabere ve temas edip, semenlerine sk sk hesap vermeye gidecek. Veremezse, Cemiyetler kanunu 18. maddesi nisab ile geri arlabilecek. Partisinden ekilen, mebusluktan da ekilecek. te bunlar sadece baz rnekler: Son derece yumuak ifadelerle, somut olarak bir Proletarya Diktatrlnn zgl biimi, bir Demokratik Cumhuriyet tasladr Vatan Partisi Programnn Ucuz Devlet blm. Ve bu proletaryann snfsz topluma gidiinin de arac olabilecek devlet cihazn somut olarak taslaklatran program Trkiyede Ar Cezada beraat etmitir. Trkiyede proletarya diktatrln somut talepler olarak savunmak, beraat etmitir. Uluslarn Kendi Kaderini Tayin Hakkn ilen gerekletiren bir Demokratik Cumhuriyet; bir Proletarya Diktatrl beraat etmitir. Sorun keskin laf deil, somut yaplacak iler plandr. Kvlcmlnn aksine, Trk Solu ilke bildirimi olarak Proletarya Diktatrl yazar, ama taleplere gelince 141lerle oyalanr. Ortada birbirine zt iki stil, iki yaklam vardr. Kvlcml, ister Eyp Sultan camiinin bahesinde, oraya gelmi yoksul iilere konusun ve orada slamiyetin Ergin Halifeler devrimden rneklerle anlatsn; ister 27 Maystan sonra mektuplar yazsn, ster Anayasa taslaklar yapsn. Hepsinde anlatt ve savunduu, Vatan Partisi Programnda ifadesini bulan, Demokratik Cumhuriyet veya Paris Komn Tipi Devletten baka bir ey deildir. Aslnda son derece doru ve radikal bir programn son derece taktik esneklikle bir savunuluu vardr. Tm Trk solu ise tersine davranr, programda geriye gider veya programszdr, taktik esneklii ise sosyalizme ihanet olarak grr. Aslnda birbirine tamamen zt iki anlay, iki zt stil bulunmaktadr.
438
Krt hareketinin izgisinin anlalmamasnn bir nedeni de budur. Krt hareketi de Kvlcmlnnkine benzer zellikler tamaktadr, bu nedenle Trk solu Kvlcmly anlamad gibi Krt hareketini de anlama yetenei gsterememektedir. Ve bir rastlant deildir Kvlcml ile Krt hareketi arsnda son dnemlerde giderek belirginleen paralellikler. Ve Trk Solu Krt hareketinden uzaklatka Krt Hareketinin Kvlcmlya yaklamas. Dolaysyla Demokratik Cumhuriyet sorunu veya doru bir program sorunu, ayn zamanda, Trk solunun kendisini kakrdatan gelenekleri, stili ile bir kopuma sorunudur da. Programn bu zelliklerini elbette Mihri Belli gibi, Proletarya Diktatrl pahal devlettir, ucuz devlet liberal burjuvazinin bir talebidir diyenler hi bir zaman anlayamamlardr ve anlayamazlar. *** Alman Sosyal Demokrat Partisi de Demokratik cumhuriyet sloganyla savamt. Rus Sosyal Demokrat i Partisi, Ekim devrimine kadar Demokratik Cumhuriyet programyla savamt. Ama bugn bunlar sanki yokmu gibi btn Trk solu Demokratik Cumhuriyete kar kyor Peki, Demokratik Cumhuriyet byle iken, niin onlarca yl Trkiyede solun ne genel bir slogan olarak, ne de Vatan Partisi Programnda olduu gibi, somut talepler halinde program Demokratik Cumhuriyet olmamtr? Burada ii hareketinin tarihsel trajedisine geliriz. Ekim Devriminin yozlamas ve brokratik bir kastn iktidar eline almas, Demokratik Cumhuriyet slogannn ve programnn da sonunu getir mitir. Bu gzel geleneklerin unutulmasna yol amtr. Hi bir sosyalist lke, burada anlatlan demokratik cumhuriyet llerine uymuyordu. Ezilenlerin hareketleri byle bir programla silahlanmadklar iin ayn zamanda bunlarn baarlar, brokratik kastlarn iktidara gelmelerine yol ayordu. Demokratik kavram, siyasi anlamn yitirmi ve tarihsel olarak burjuva demokratik grevler anlamyla zdelemiti. nk byle bir anlam o brokratik diktatrlklerin anti demokratik karakterlerini gzlerden gizlemeye de yaryordu. Bylece uzun yllar iinde, Demokratik Cumhuriyet, hem ulusal sorunu zen; hem de snfsz topluma gidiin arac olabilecek bir Demokratik Cumhuriyet kavram, bir cebirsel forml olarak bu program, sonraki kuaklarca unutuldu gitti. Bu otantik kaynaklar sadece Kvlcml gibilerin eserlerinde yaad, bize oralardan geti ve Trkiye Sosyalist hareketi iinde Marksizmin kaynaklarna dayanan bu gelenei srdrmemizi salad.
439
Demir Kkaydn
imdi Krt hareketinin, btn bu teorik arka plan olmadan, el yordamyla bu unutulmu parola ve program kefetmesi neredeyse bir mucizedir.
DNYA BALAMINDAKI SORUNLAR
Buraya kadar, klasik, brokratik iktidarlarn yozlatrmalarna ve unutulmalara uramam, otantik bir Marksizm asndan Demokratik Cumhuriyet programn ele aldk. Aktr ki, bu balamda Demokratik Cumhuriyet Marksistlerce savunulmas gereken, akideye uygun bir programdr. Ama burada, o klasik dnem Marksizmi ve Marksistlerinin, Demokratik Cumhuriyeti kendi bana bir hedef olarak almadklar, onu dnya proletaryasnn zaferine azami bir katk iin, bulunduklar lkede somut bir program olarak kabullendikleri konusuna henz girmedik. Yani o zamann Marksistleri iin Demokratik Cumhuriyet, lkelerinin kurtuluu veya gelimesi iin veya kendi lkelerinde sosyalizme varmak iin, kendi bana bir hedef deil, ne yerel ne de ulusal bir sorun olamayaca nceden kabul edilmi emein kurtuluu mcadelesine azami katk iin, bulunduklar lkede yaplmas gerekendir. te, Trkiyede olmayan ve tartlmayan, bugne kadar tartldna da rastlamadmz, Marksizmin bu unutulmu yaklamdr. Biz yazlarmzda, Demokratik Cumhuriyet Sorununu, bu klasik metodolojiye uygun olarak, Demokratik Cumhuriyet bulunduumuz sava cephesinde dnya apnda ii snfnn kurtuluuna azami katknn bir yolu mudur sorusu balamnda tartmaktayzdr. Ve bu balamda, Demokratik Cumhuriyet aslnda olduka sorunludur. Bizim son yllardaki btn teorik abamzn esasn da bu sorunlarn nasl zlebilecei oluturur. Demokratik cumhuriyet konusunda yazdklarmzn anlalmasn olanakszlatran da bizim bu koyu tarzmz ile Trkiye sosyalistlerinin tamamen kendi lkeleri balamnda tartmalar arasndaki uzlamazlk ya da paradigma bakaldr. nk yazdklarmz ve tarttmz konu onlarn ufku dna dmektedir, yazdklarmz onlar kendi sorunlarn tartyormuuz gibi alglamaktadrlar. Bu konuyu biraz daha aklamay deneyelim. nsan iki farkl bak asndan sosyalizmi isteyebilir. lkesi yoksuldur, geridir, emperyalizmin veya baka bir lkenin smrgesidir, sosyalizm lkeyi bu durumdan kurtaracak en etkili yol olarak grlr. Gerekten de, kara dayanmayan planl bir ekonomi, demokratik bir cumhuriyet veya Paris Komn tipi devletle birlikte geri bir lkenin bu gerilikten kurtulmas iin
440
zengin olanaklar sunar. (Tabii soyut olarak, gerek g ilikilerinde bu olanaklar uluslararas bask ve tehdit, ambargo ile hi kullanlamayabilir.) Ama bu adan sosyalizm istiyorsanz, siz ulusal bir bak asndan sosyalizm istiyorsunuz demektir. Trkiyedeki btn sosyalistler bu anlamda ulusalcdrlar ve bu nedenle enternasyonalizmden zerrece nasiplerini almamlardr. An her hangi bir sosyalist yayn, lkemiz, halkmz diye konuurlar hep. Enternasyonalizm, bu ulusal bak asna hizmet ettii iin kabul edilir. Ama bunun ne Marksizmle, ne de Enternasyonalizmle ilgisi yoktur. Marksizm veya gerek enternasyonalizm asndan ise, sizin lkenizin veya halknzn veya ii snfnzn durumunun iyilemesi, gerilikten kurtulmas, yoksulluktan kurtulmas vb., hareket noktanz veya kendi bana bir ama olamaz. nk bir Marksistin asndan, ii snf dnya apnda bir snftr, sosyalizme ancak dnya apnda varlabilir, her hangi bir lkedeki sosyalistin grevi, dnya apndaki bu mcadeleye azami katkda bulunmaktr. Bu azami katknn alaca biim her durumda deiebilir. Sizin karnza olan her durumda genelin karna olmayabilir. Dikkat edin burada sorunun koyuluu, yani hedef, tamamen tersine dnmektedir, artk kendi lkenizdeki insanlarn refah anck bu amaca hizmet ediyorsa savunabileceiniz veya urunda mcadele edebileceiniz bir aratr. Ama sorunu byle koyduunuzda, bundan, lkenizdeki emekilerin durumunun iyilemesi dnyadaki emekilerin durumunun iyilemesine otomatikman hizmet eder sonucu kmaz. Bu kaba bir aritmetikle yetinmek demektir. Bu herkes kendi evinin nn sprrse btn ehir tertemiz olur demektir. Halbuki, enternasyonalizm, btn uruna paray, yani gereinde kendini ve lkeni feda etmek demektir. Trkiye solunda hi bulunmayan anlay ise budur. Demokratik Cumhuriyet konusu Trkiye solunda bu enternasyonalist balamda, yani, bulunduklar sava alannda, lkelerinde, Dnya iilerinin zaferine azami katknn bir yolu ve biimi olup olmad sorusu erevesinde hi tartlmamtr ve tartlmaz. Bu blmde bu tartmaya girmeyi, deneyeceiz. Ama ncelikle, Trkiye sosyalistlerinin sorunu niin hi byle tartmadnn nedenlerini ele almak gerekiyor. nk sonunun enternasyonal boyutuyla tartlmamas ve Demokratik Cumhuriyet programnn reddedilmesi arasnda ok derin bir ba vardr. Bu ba gstermek, bu ba var eden tarihsel koullar ele almak gerekir. Nedir bu ba? Aslnda, Trkiye sosyalistleri, radikal demokratlardr. Onlar sosyalizme getiren sorunlar, dnya apndaki gelimi bir kapita441
Demir Kkaydn
lizmin sorunlar deil, geriliin ve yoksulluun, basknn yaygn olduu bir lkenin problemleridir. Ama bu problemlerin kendisi, mahiyeti gerei, ulusal bir perspektie damgaldrlar ve enternasyonalist sosyalizmle, yani Marksizmle aralarnda kan ve doku uyumazl vardr. Peki, nasl olmaktadr ve niin, aslnda btnyle ulusalc bir bak asna sahip eilimler kendilerine sosyalist demektedirler? Burada sosyalizmin ve yirminci yzyldaki dnya tarihinin bandan geenler nem kazanr. Ekim devriminin prestiji, Rusyada baarlan sanayileme ve kalknma, dnya politikasnda Rusyann ister istemez, Emperyalizmle atan ulusal kurtulu hareketleriyle ittifak yapmak zorunda oluu gibi nedenler, kendi geri lkesinin sorunlarna zm arayan aydnlar ve geri lkelerin halklar iin, sosyalizmin gerilikten kurtuluun bir yolu olarak kabullenilmesine yol at. Rusyada Ekim devriminin prestiji zerine oturmu brokratik kastn ideolojisi olan Tek lkede sosyalizmin milliyeti ideolojisi de, geri lkelerdeki ulusal demokratlarn snfsal ve ideolojik konumlarna denk geliyordu. Bylece dnyadaki btn devrimci demokrasi ya da radikal demokrasi diyebileceimiz katmanlar ve eilimler, kendilerini sosyalist olarak tanmlamaya baladlar, sosyalizmin saarna aktlar. Ama sosyalizm diye benimsedikleri ise, bir brokratik kastn karlarna uydurulmu, tahrif edilmi, btn devrimci z boaltlm, bir milliyeti sosyalizmdi. Bu milliyeti sosyalizm, tek lkede sosyalizm diyerek; nc Enternasyonali Sovyet Brokrasisinin bir d politika avadanlna dndrerek, geri lkelerin gerilikten, baskdan kurtulmak isteyen demokratlarn snfsal eilimlerine, yani gerilikten nasl kurutuluruz paradigmasna tam tamna uyan, bu devrimci demokrasi tarafndan kolaylkla benimsenebilecek bir sosyalizm oluyordu. Ama demokratlar tarafndan bir ideoloji bir kere benimsenince, o artk bamsz olarak, onu benimseyen demokratlarn davranlar zerinde bir kar etkide de bulunur. Bu noktadan hareketle bir kere o sosyalizm anlay benimsenince, bu sefer o brokratik kastn kendi stne elik bir ember gibi kapanan ideolojisi olan Stalinizm benimseniyor, bylece bu brokratik kastn anti demokratik ideolojisi, Marksizmin btn demokratik geleneklerini unutturan doktrini gereince, demokrasi ve demokratik cumhuriyet, aslnda demokratlar olan ve kendini Marksist sanan, Stalinizmi Marksizm diye benimsemi demokratlarn dilinden ve programndan dnyordu. Bunun sonucu radikal demokratlarn ve demokrasinin ortalktan kaybolmas oluyordu. Yani Stalinizm sadece, dnya komnist hareketini tasye etmemitir, sadece Marksizmin enternasyonalist boyutunu olmama evirmemitir;
442
radikal veya devrimci demokrasi diyebileceimiz akm da demokratik geleneklerinden ve programndan kopartmtr, demokratik hareketi de yok etmitir. Demokratlar kendilerine sosyalist demeye balam, ama bu sosyalistler, Stalinizmi sosyalizm olarak kavradklarndan, demokrasinin dman olmulardr, en iyi durumda ona kar ilgisiz, onu burjuva demokrasisi diye hor gren bir politikann taraftarlar olmulardr. Ama ayn zamanda ulusal sosyalistler olduklar iin enternasyonalizmin de dmandrlar. Bu nedenle, dnyada sosyalist ve enternasyonalist proleter politikas gibi, demokratik kk burjuva politikas da yok olmutur. te bu nedenle btn Stalinistler, yani ilen dnya sosyalist hareketi, ki hala sosyalizm diye ortada ne varsa bunlardr, ne enternasyonalisttir ne de demokrat. Bu kuak tasye olmadan, sosyalizmin bir canlanmas beklenemez. Veya ancak bu var olan sosyalistlerle ve sosyalizm anlaylaryla mcadele iinde tekrar devrimci demokrasi ve enternasyonalizm doabilir. Eer bugn bu kendini sosyalist zanneden ulusal bakl ve sosyalist olduklarn dndkleri iin demokrat olmayan demokratlar olan sosyalistler, sosyalistlik iddialarndan vaz geseler, btn sosyalizm adna bildiklerini unutsalar; sradan insanlarn sa duyularyla politika yapsalar, Trkiyede ve Dnyada demokratik gler imdi olduklarndan yz kat daha gl olur. Yani sosyalistler aslnda demokratlar olduklar iin demokratlar yoktur artk. Ya da tersinden, aslnda demokratlar kendilerini sosyalist sandklar iin demokratlar yoktur. Stalinizmin en ar ve almas gereken miraslarndan biri de budur. Eer Ekim devriminin yozlamas ve Stalinist ulusal sosyalizmin enternasyonalizmi tasyesi olmasayd, bugn kendine sosyalist diyen devrimci demokrasi, muhtemelen sosyalizm bayrana daha mesafeli kalrd. Ne demek istediimizi baka trl anlatmay deneyelim. yle bir var saymda bulunalm, Ekim Devrimi, brokratik bir kar devrim yaamadan enternasyonalist ideallerine bal olarak varln srdrmeyi baarsa, demokratik, Paris Komn tipi bir devlet, btn emperyalist kuatmaya ramen varln srdrse, hatta Stalinist brokrasinin korkun tahribatlarla yaptndan daha byk ve hzl bir gelime salasa bile, byle bir gelime, geri lkelerin devrimci demokrasisinde bylesine bir sosyalizme ak yaratamayabilirdi. nk, enternasyonalizm ya da kapitalist bir toplumun sorunlarn zme ile; milliyeti bir sosyalizm, yani geri bir lkenin sorunlarn zme arasnda bir doku uyumazl; bir paradigma deiiklii ve elikisi vardr. Byle bir Marksizm, Stalinizm kadar ruhlarn titretirmezdi geri lke halklar ve aydnlarnn. Onlar btn
443
Demir Kkaydn
politik ve ili yaknlamalara ramen, mesafeli olurlard. Bu mesafeli olu, sadece geri lkeler ve onlarn devrimci demokrasisi asndan deil, enternasyonalist sosyalistler asndan da olurdu. Bylece geri lkelerin devrimci demokrasisi ile enternasyonalist sosyalizm arasnda, ok daha snrlar belli, mesafeli ve salkl bir iliki olurdu. Bunun nasl bir iliki olduu ve olaca gz nne getirilmek isteniyorsa, bizim Krt ulusal hareketi ve bunun en radikal ve devrimci demokrat kanad ile ilikimiz gibi bir iliki gz nne getirilebilir. Biz Krt hareketinin en tavizsiz destekisi olmamza ramen, bizim klasik Marksizm asndan ve bu Marksizmin gelimi biimlerinin sorunlar balamnda yazdklarmz onlarn ruhlarnda zerrece titreime yol amyor ve belli bir mesafe her zaman koyuluyor. Tabii ayn mesafe koyu bizim amzdan da var. Yani her iki taraf da birbirinden farkl olduunun bilincindedir, mesafelidir. Ama bu ok daha salkl bir ilikidir. Byle bir ilikinin imdi var olmas da bir rastlant deildir. PKK bir bakma, duvarn yklyla Stalinist kabuunu krp, gerek devrimci demokrasi gibi dnp davranmaktadr artk. Bu Stalinist kabuu kr ise, hala o kabukla yaayanlara sosyalizmin terki gibi grnmektedir. Stalinizmin kabuklarndan bu kurtulu, elbette ancak ykselen bir demokratik kitle hareketiyle birletii takdirde, burjuvazinin devrimci dneminin ideallerine bir dn anlam kazanabilir. PKKda olan tam da budur. Bu kabuklardan kurtuluun, ideoloji ve politika alannda nasl bir alp serpilmeye yol at bizzat PKK ve calanda grlebilir. On sekizinci yzyln devrimci demokrasisi adeta yeniden domaktadr. calann savunmalar bu yeniden douun ve bu kabuklardan kurtulmann salad serpiliin belgeleridir. Ancak, bugnk dnyada, kapitalizmin zafer artlarnda, Stalinizmden kopu, ortada Krdistanda olduu gibi bir kitle hareketi ve radikalleme dalgas yoksa, burjuvaziye tam bir ideolojik teslimiyete yol aar. Trkiyede olan da budur esas olarak. Bu durumda, bir yanda sosyalizm diyen stalinist demokratlar, dier yanda, gerekleri gren, globalleme veya kapitalizm hayranl yapan liberaller. DPdeki blnme de bunun bir yansmasdr. Kendini sosyalist gren ve aslnda stalinist olan demokratlarla; Stalinizmi reddeden demokratl liberalizm olarak anlayan ve burjuvazinin zafer arabasna taklan demokratlar arasndaki bir ayrlktr. Tabii Stalinizm, Stalin hayranl olarak anlalrsa bu dediklerimiz anlalmaz. Stalinizm metodolojik temelleri Marksizmden tamamen farkl ama Marksizm terminolojisi kullanan milliyeti bir ideolojidir. Onun sosyalizminin asli nitelii, ulusal sosyalizm olmasdr.
444
Bu anlamda an bakn DPde kalanlara veya muhaliere, hepsi ulusal sosyalistlerdir. En Trokistleri bile yledir. nk hi biri sorunu, bugn dnya apnda program ve strateji ne olmaldr, bu program ve stratejiye gre bizim burada azami katk yapmamz iin ne yapmamz gerekmektedir diye koymamaktadrlar. Toparlarsak, Demokratik Cumhuriyet program Trk sosyalistlerince hem reddedilmektedir, hem de dnya apnda grevler balamnda tartlmamaktadr. Onlar tastamam demokrat olduklar iin byledir. imdi Trkiye sosyalistlerinin tartmad, ama her Marksistin tartmak zorunda olduu soruna girelim. Demokratik Cumhuriyet program veya stratejisi, dnya lsnde sosyalizm mcadelesine bu sava cephesinde, yani u bizim kendini enternasyonalist sosyalist zanneden Stalinistlerin lkemiz halkmz ii snfmz dedii eyde, azami katknn bir biimi olabilir mi? Sorunu byle koyduumuzda hemen u soru ortaya kar. Peki, dnya apndaki strateji ve program nedir? Ancak bu belli olursa, yukardaki soruya bir cevap verilebilir. O halde sosyalistlerin dnya apndaki program ve stratejisi ne olmaldr? Bu konuda son yzyln mcadeleleri ve dnya kapitalizmindeki gelimeler bir deiiklie yol am mdr? Amsa bunlar nelerdir? gibi sorular sorulmadan ve bu sorulara cevap verilmeden, Trkiyede Demokratik Cumhuriyet program ve stratejisinin dnya sosyalizminin baarsna azami katknn somut bir biimi olup olmad anlalamaz ve tartlamaz. *** Bugnk dnya durumu ve uluslararas sosyal hareketlerin deneylerinin sonucu bize evrensel bir program konusunda ne gibi sorunlar ortaya koyar? Birincisi, kapitalizm ile sosyalizm arasnda, sadece Proletarya Diktatrl biiminde siyasi ifadesini bulan bir Gei Dnemi deil (Trk sosyalistleri bu gei dnemi ile yani Proletarya Diktatrl ile Sosyalizmi ayn ey zannederler bu nedenle Marksist klasikleri de anlamazlar), ayn zamanda kltrel, teknik ve iktisadi bir Gei Dnemi gerekmektedir. Proletarya nasl, var olan, aznln ounluk zerindeki egemenliini kurmak ileviyle ekillenmi burjuvazinin devlet cihazn snfsz topluma gidiin bir arac olarak kullanamaz ise, sn toplumun rn olan maddi uygarl da kullanamaz. Yani bu otobanlar, otomobiller, kadnn denmemi ev emeine gre ekillenmi evler; ocuklar ve yallar gettolara kapatan toplumsal rgtlenmeler, binalar, retmenler, giyimler, kuamlar, hasl u etrafmz kuatan her ey, binlerce yllk s445
Demir Kkaydn
n toplumun ve kapitalizmin ihtiyalarna gre ekillenmi bu uygarln maddi ve manevi aralar da snfsz topluma gidiin aralar olarak kullanlamazlar. Marks-Engels, devlet cihaznn bir ara olarak tarafsz olamayacan grmlerdi ama teknik aralar onlar iin henz ntral bir anlama sahipti. Onlar bu aralarn pek ala snfsz bir toplumun veya ona gidiin de aralar olabileceini dnyorlard. Halbuki, gerek kadn hareketi, gerek bar hareketi, gerek ekolojik hareket maddi aralarn, tekniin de tarafsz olmadn, tpk sn toplumun devlet arac gibi snfsz topluma gidite kullanlamayacan gstermitir. Bu durumda, Marks ve Engelsin belirttii kapitalizmle sosyalizm arasnda, proletarya diktatrlne tekabl eden siyasi bir gei dneminin yan sra; maddi ve manevi aralarn dnmne karlk den bir gei dneminin gereklilii de ortaya kar. Ama bu ayn zamanda, burjuva uygarl karsnda baka bir uygarlk tasarm demektir. Marksizmin temel nermesi, retici glerin gelimelerinin retim ilikilerince boulduu, bunun bir devrimci dneme yol aaca noktasndan yola kyordu. Bunun mantki sonucu, retim ilikilerinin retici glerin geliiminin nnde bir engel olmasn ortadan kaldrmak olarak ortaya kyordu. Burada, retim ilikilerinin deiimi belirleyici oluyor ve program da bu anlaya gre ekilleniyordu. Ama eer maddi aralar tarafsz deilse, artk sorun geliime engel olan ilikilerin ortadan kaldrlmas ve yeni ilikileri taslaklatrmaktan baka bir eydir. Artk sorunu retim Glerinin geliimini engelleyen ilikilerin tasyesi olarak, dolaysyla siyasi ve ekonomik dzlemde bu engellerin ortadan kaldrlmas; yani siyasi ve ekonomik taleplerden ibaret bir program olarak koyamaz ve zemezsiniz. Sorun bir nehrin nndeki engelleri kaldrmak deil, onu bambaka bir mecraya aktmaktr. Bu ise, program anlaynda, bir paradigma deiiklii demektir. Yani artk, sadece retim ilikileri ve devlet cihaznn nasl rgtleneceine ilikin klasik bir program anlayyla sorun cevaplandrlamaz, baka bir uygarlk tasarm yapmanz gerekmektedir. Program, tabii dnya lsndeki programdan bahsediyoruz ve lke lsndeki programlar da buna tabi olmak zorundadr, baka bir uygarlk tasars olmak zorundadr. imdi, Trkiye sosyalist hareketinde hi kimsenin byle bir sorunu sorun yapp tarttn grdnz m? Hayr bulamazsnz. Dolaysyla, Trkiye sosyalistlerinin, brakalm byle bir baka uygarlk tasars programn bir yana, byle bir sorunlar bile olmadndan, bir sosyalist parti kurma, bir sosyalist programlar olma ans yoktur. Onlar gerek sorunlar ortaya koymaktan ve onlarla yzlemekten korkuyorlar. Onlar kapitalizme
446
ve emperyalizme kar amentleri tekrarlayarak kendilerine cesaret vermeye alyor; korkularn bastrmak iin karanlkta slk alyorlar. Ama daha bitmedi. Byle bir baka uygarlk tasavvurunun alaca siyasi biim konusunda, seksenli yllarda ulus konusundaki muazzam teorik patlamaya dayanarak, biz bunun programatik sonularn kardk ve bunu baka bir uygarlk tasavvuru programyla, bu uygarln siyasi biimi olarak formle ettik. Marksizmin bir ulus teorisi yoktu. Bu onun en zayf yanyd. Bu zayf yan nedeniyle, ulusa kar sosyalist bir program yoktu. Ulus sorunu sadece demokratik karakterde grlyor ve yle bir zm sunuluyordu. Bu tpk kylye toprak datmakla toprak sorunun zleceini sanmak gibi bir eydi. Ama biz, bu programla, sosyalistlere, ulusal sorunun sosyalist zmn getiriyorduk. Ulusal olanla politik olann akmas ilkesinin, yani ulusuluun ulus anlaynn reddi. Ulustan olmann kiinin bir tercih veya vicdan sorunu olmas. kiinin bir araya gelip, tpk bir parti, dernek, tarikat, din kurar gibi istedii ulusu kurmas, isteyenin tpk dinsiz olduu gibi ulussuz olmas. Ulusal sorunda bir Kopernik Devrimi yapan ve baka bir uygarlk sorununun yan sra onun siyasi biiminin tanmlanmas anlamna gelen bu programatik katknn tartlmas bir yana bugne kadar Trkiye Solunda, sorunu byle koyup tartan grdnz m? Yok, yok, yok. Bu yoksa sosyalizm de yok. Daha bitmedi. Sorunun bu tarz koyuluu, ayn zamanda baka bir soruna da zmdr. Dnya apnda apartheit sistemine kar somut ve acil bir programdr. Ne demektir bu? Bugnk dnyada yoksul lkeler bir bantustana kapatlm durumdadrlar. Dnya kocaman bir Gney Afrika durumundadr. Daha da kts, bu rklk, bu apartheit rejimi varln ve rasyonalizasyonunu ulusal devletin dnda baka bir varoluun olmayaca eklindeki yaygn bir kavraytan almaktadr. Ulusal olanla politik olann akmasn kabul ettiiniz srece, her insan gibi, her ulusun kendi kaderini tayinden kendisinin sorumlu olduu gibi bir yaklam iindesiniz demektir. Ama tam da budur, bugnk apartheit sistemini yaratan. nsanln byk blm, tm da bu mantkla baka uluslarn yurttalar, bireyleri olduklar gerekesiyle, refah adalarnn dna hapsedilmektedir. Yani uluslarn kaderlerini tayin hakk, tpk her bireyin kanun nnde biimsel olarak eit olmas gibidir, herkes kendi yaptndan kendisi sorumludur, her koyun kendi bacandan aslr anlaydr. Sosyalizm ise daha doarken buna kar domutur. Sosyalizm znde bu biimsel
447
Demir Kkaydn
eitliin gerek bir eitlie dnmesi, herkesin herkesten sorumlu olmas, dnyann bir yerindeki yoksulluun btn insanlarn sorunu olmas gibi bir noktadan hareket etmitir. Ama bu hareket noktasn ulusal alana aktarmam, orada hala biimsel bir, bireyler gibi, uluslarn eitlii kavramyla yetinmitir. Uluslarn Kaderini Tayin Hakk aslnda artk zttna dnm, yoksul uluslarn yoksulluklarnn kendi sorunlar olduu, zenginlerin elbette onlardan ayr yaama haklar olduu anlamn kazanmtr. Dier bir deyile Uluslarn Kaderlerini Tayin Hakk, dnya apndaki apartheit sistemine baktmzda, artk, ulusal baskya kar bir mcadelenin arac olmaktan byk lde km, zengin uluslarn kendi kaderlerini yoksul uluslardan ayrmalarnn, onlar kendi kaderleriyle ba baa brakmalarnn; apartheit sisteminin, yeryz apndaki rkln ideolojisi ve arac haline dnmtr. Yani bugnk rk sistem, bu ilke sayesinde, ulusal olanla politik olann akmas gerektii ilkesinin gizli egemenlii sayesinde meruiyet bulmakla kalmamakta, rk niteliini de gizlemektedir. Dolaysyla nerdiimiz dnya apndaki programatik zm, ayn zamanda bu rk sistemi de tasye edecek bir programdr. Siz Trkiye solunda hi kimselerin bu konularda bir program olduunu grdnz m, byle birileri var mdr? Yoktur. Brakn byle bir program, sorunun byle koyuluu, baka veya yanl bir cevabn verilii bile yoktur. Bu yoksa lke apnda program da olamaz, klasik, otantik Marksist anlaya gre tabii. Trkiye sosyalistlerinin ulusal bak al sosyalizmlerine gre deil. Daha bitmedi. Dnya apndaki zengin ve yoksul blnmesi ylesine byktr ki artk, ileri lkelerin iileri dnya apndaki eitliki bir dzene kardrlar. Btn dnyada zengin lkelerin cretlileri, bugn olduka yksek bir tketim dzeyine erimitir. Onlar asndan artk sadece giyinmek, yemek, barnmak deildir sorun, har hangi bir sper marketin giyim ve yeme blmlerinde grlebilecek, yzlerce peynir iinden herhangi birini yemek, yzlerce modelden birini giymek noktasndadr. Yani tketim mallarnn belli bir bolluu bulunmaktadr. nsanln byk bir blm iin ise sorun, her hangi bir ey bulabilmek yemek iin, herhangi bir ey bulabilmektir giyinebilmek iin. Bu durumda almaz bir snr ortaya kmaktadr. Eitliki bir dzen her eyden nce, rnein var olan yiyecek ve giyeceklerin tm ihtiya sahipleri arasnda eite blnmesini, ya da en azndan belli bir minimumun altna dmeyecek ekilde yeniden datlmasn var sayar. Biz sosyalistler
448
demiyor muyuz, isizlie kar rnein, var olan ilerin alan btn nfus iinde eit olarak blnmesi, i saatlerinin drlmesi. Benzerini sosyalist partilerin, batl ii snarna nermesi gerekmez mi? te almaz snr burada ortaya kmaktadr. Zengin lkelerin cretlileri iin, dnya apnda eitliki bir dzen, onlarn hayat kalitelerinde dme anlamna gelir, onlar dnyadaki insanlarn da bir para peynir yemesi iin, 500 eit peynirden birini seme olanan yitirmek istemeyeceklerdir. Aslnda tam da bu 500 eit peynirden birini seme olanaklarn dnyann geri kalanndakilerin peynir bulamamasna borludurlar. Dnya tarihinde kimse, bulunduundan daha kt bir durum iin eitliki bir dzen istemez. Aksine, var olan kk ayrcalk ve zenginliklerini korumak iin her eyi gze alr. Bu zengin lkelerin iileri iin de geerlidir. Onlar yeryz lsnde eitliki bir dzen istemek bir yana bu yndeki giriimlere kar durma nokrasndadrlar. Yani yeryz ii snf, zengin ve fakir lkeler arasnda, tarihte benzeri grlmemi bir blnmeye uramtr. Bunun sosyalist program ve strateji asndan sonular korkuntur. Eer ABD, Avrupa gibi zengin lkelerin iileri sosyalizmi istemeyecekse, bundan karl deilse, hatta bu yndeki giriimlerin bastrlmasndan karlysa, nsanln sosyalizme geme, yeryz lsnde eitliki bir dzen kurma ans yoktur. Ancak leri lkelerin kltive cretlileri, kapitalist uygarlktan daha stn bir sosyalist uygarlk ve toplumu rgtleyebilirler. Her hangi bir geri lkedeki sosyalist ekonomi kurma abalar, akamete uramaya ve sonunda yklmaya mahkumdur. Bu Marks, Engels, Lenin, Troki, Mandel, Lxemburglarn hi karlamad, akllarna bile getirmedii, yepyeni bir durumdur. Onlar hep, geri lkelerdeki devrimlerin ileri lkelerdeki devrimlere bir atlm verecei noktasndan devrimci abalarn srdryorlard. Btn aba ileri lkeler proletaryas yardma gelene kadar ayakta durmakt. Marks-Engels, Almanya balar, Fransa srdrr, ngiltere tamamlar diyordu. Lenin, Alman proletaryas ayakland, onlara yardm iin biz de ayaklanalm diyordu. Ama imdiki durumda tarih unu gstermektedir, ileri lkeler proletaryas, cretlileri yardma gelmeyecek, balanan srdrmeyecek, aksine gelirse onu bastrmaya gelecektir. Bu durumda ne yapmak gerekir? Bu amazdan nasl klabilir? te, baka bir uygarlk, baka bir deerler sistemi eklinde zetlediimiz program anlay bu kmazdan k salayabilir, ileri lkelerin alanlarn kazanma ans yaratabilir.
449
Demir Kkaydn
Evet zengin lkeler iileri be yz peynirden birini seme lksnden vaz gemeyecektir ama, o ayn zamanda, kapitalizm iinde yaayan bir insan olarak, hayatnn ne kadar yalnz, stresli, anlamsz olduunun da farkndadr. Onun sorunlar baka yerdedir. Meta retiminin kendisinde ve sonularndadr. Baka bir deerler sistemi ve uygarlk tasavvuru, zengin lkelerin cretlilerini kazanamasa bile tarafszlatrabilir. Belki fakir bir lkede ama, eitliki ve zgrlk, emeklilik yayla uramayan ama insanlarn lnceye kadar, hem altklar, hem renci olduklar, hi bir zaman toplumdan dlanmay yaamadklar bir baka uygarlk tasavvuruna dayanan bir toplum rnein; belki yoksul ama insanlarn nispeten daha bol zamanlarnn olduu, doann ve bedenlerinin ritmini daha fazla gzetebildikleri; savunmaya bir kuru bile ayrmayan; otomobil retimini durdurmu; nklear reaktrlerini kapatm bir toplum tasavvuru ve rnei zengin lkelerin cretlilerini hatta burjuvalarn bile kazanabilir. O halde baka bir uygarlk tasavvurunun programlamas gerei, ayn zamanda stratejik bir zorunluluk olarak da ortaya kmaktadr. Yani ileri lkelerde, zengin lkelerde yaayan cretlilerin ounluunu kazanmak veya en azndan tarafszlatrmak iin bir zorunluluk olarak ortaya kmaktadr. Siz hi Trkiye Solunda kimsenin bu sorunlar tarttn, doru ya da yanl bir cevap aradn grdnz m? Yok, yok, yok. Bu yoksa, dnyada olmad gibi Trkiyede de bir sosyalist parti olamaz. Sosyalist Parti olmazsa, onun basks olmadndan tutarl bir demokrasi cephesi ve partisi de oluamaz. Tutarl bir demokrasi cephesi olmazsa, btn toplumsal muhalefet srekli olarak, burjuvazi ve Genelkurmay arasndaki atmalarda bir koba ilevi grmekten teye gidemez. Hasl bugn iinde yaanlan kmaz oluur. Ama daha bitmedi. Dnya apndaki byle bir program ve stratejinin sorunlar ayn zamanda Trkiye gibi bir lkedeki program, strateji ve taktik sorunlarn alt st edici etkiler yapar. Biraz da buna gelelim. Trkiye gibi bir eik lkede, yle bir programatik sorun ortaya kar. Sosyalistler bu dnya durumu, uygarlk program, dnya ii snfnn blnml gibi durumlar aka alanlara sylemek, onlar bekleyen tehlikeler hakknda uyararak, baka bir uygarlk programyla onlar sosyalizme armaldrlar. Trkiyedeki emekileri bir lm parendesi atmaya armaldrlar. Sadece planl ekonomi araclyla kalknmaya, daha zgr ve eit ilikilere ynelik, bir lkeyle snrl bir modelin yaama sans
450
olmad gibi, insanln sorunlarna bir cevap olmadn sylemek zorundadrlar. Trkiyede hi bir sosyalistin soruna byle yaklatn grdnz m? Gremezsiniz. Aksine onlar ne baka bir uygarlk projesinin gereklemesinden sz ederler ne de bu lkenin emekilerine sosyalist dnmlere girdikleri takdirde kendilerini bekleyen zorluklar anlatrlar. Bu riyakarlktr ezilen insanlara kar. Yok DP ynetimi burjuvaziye teslim olmu da kendileri sosyalizm istiyorlarm. Kimse ciddiye almaz byle sorumsuzluklar. Ezilenler de almyor zaten. Sanyor musunuz ki ezilen milyonlarca insan aptaldr; insanln en temel sorunlarn sezgiyle de olsa grmemekte iine dt kmaz fark etmemektedir? Yani baka bir uygarlk tasavvurunu, uzak gelecein bir program olarak deil, acil bir program olarak nermek zorundasnzdr. Bu program, elbette Demokratik Cumhuriyeti de planl Ekonomiyi de ierir. Ama bunlarla yetinemez, daha doarken, baka bir uygarln toplum biimi olarak ulus ilkesinin dayand blnmeyi de reddetmek zorundadr. Yani btn dnyadaki insanlar kendi yurtta olarak tanmlamak, onlar ulusal devletleri ykmaya armak zorundadr. Tm uluslar, ulusal devletlerin yurttalarn, nasl tanmlanrsa tanmlansn, ulusun tpk bir din gibi insanlarn vicdan sorunu olarak grenler ve grmeyenler olarak blnmesi iin adm atmak ve kendinden balamak zorundadr. Bu ayn zamanda, btn devletlerin bu uygarlk tasavvuruna kar hal seferlerine balamas anlamna gelir. nk onlarn ahalisine onlar ykma arsdr bu ayn zamanda. Ve ancak byle bir arnn baar ans vardr. Ayn sonuca, Dnya apndaki blnme ve apartheita kar bir program olma gereklilii de yol aar. Pek ala, Demokratik Bir Cumhuriyet, Trkiye gibi bir eik lkesinde, hele, ulusu bir hukuki kavram olarak tanmlar, dil ve kltr ulusun tanmndan dlarsa, Orta Dou lsnde, Bizans, Osmanl alannn refah ve demokrasiye gemesini salayabilir. Zaten PKKnn veya Krt hareketinin program da tam budur. Ama bu ne anlama gelir? Bu eni sonu, bir grup nc dnyalnn birinci dnyallar arasna katlmas anlamna gelir. Yer yz lsndeki apartheiti kaldrmaz, onun snrlarnda belli bir deiiklik yapm olur sadece. Bu ise bir sosyalist asndan savunulmas mmkn olamayacak bir eydir. Bizler her hangi bir ulusun veya uluslar grubunun imtiyazllar arasna katlmasn programmz olarak koyamayz ve bunun iin savaamayz. Bu sosyalizm idealinin terki demektir. Ve nihayet bu imtiyazllar arasna katlanlar, tpk bugnn imtiyazllar gibi, yeryz lsnde eitliki bir dzen istemekten yana olmayacaklardr.
451
Demir Kkaydn
Hayr, kimilerinin sand gibi, demokratik bir cumhuriyette Trkiye byk bir askeri emperyal bir g ortaya kaca iin falan deil. Btn bunlarn olup olmamas bir yana. En iyi biimini dnelim. evresine demokrasi getiriyor. inde yoksullua son veriyor. Mthi bir zgrlk ortam salyor. Btn komularyla bar iinde. Onlardaki demokratik dnmleri destekliyor. Btn bu koullarda bile, savunulamaz dnya proletaryasnn genel kar asndan. nk btn bunlar, bir grup insann daha Avrupa veya Amerikallarn yaad refah ve zgrlk dzeyinde yaamas sonucunu verir. Yani bir lkenin snf atlamasdr adeta. Bu dnya apndaki sosyalist bir program asndan, yeryzndeki apartheiti kaldrma ve baka bir uygarl taslaklatrmann acillii bakmndan savunulamaz. Bunu savunmak ulusal sosyalizm anlayn savunmak demektir. Yani bir ulusal olmayan sosyalist, Trkiyedeki insanlara, aka unu sylemelidir: Demokratik bir cumhuriyet bir cebirsel forml olarak ak bir biimdir. Ama bu cumhuriyet, kendini sadece ulusun tanmndan dil ve kltr dlamakla yetinirse, bu blge iin bir zm sunabilir, sizlerin refah ve demokrasi adasnda yaamanz salayabilir, sizin kendinizi kurtarmanz ve yeryznn imtiyazllar arasna gemenizi salayabilir; ama insanln bugnk sorunlarnn zm olamaz, bunun iin sosyalist bir uygarlk gerekir, bunun alfabesi de, nasl tanmlanrsa tanmlansn ulusal olanla politik olann akmasn reddetmektir. Ama bu da ok zor ve meakkatli bir itir demek, farkl bir programla kmak zorundadr. Sorunu byle koyan bir tek sosyalist grdnz m Trkiyede? Yok. Byle bir program olan var m? Yok. Sosyalistlerin program yok derken bundan sz ediyoruz. Ve onlar bu sorunlarn hepsine gzlerini kapyorlar. Aslnda byle yaparak kendilerini de yok olmaya mahkum ediyorlar. Kendilerinin Ulusal sosyalistler olduklarn itiraf etmi oluyorlar. Byle bir sosyalist programn bir ans hemen hemen hi yok denecek kadar azdr. Bunu zaten son yllarn btn sosyal devrim deneyleri gsteriyor. Btn Dou Avrupa halklar, Avrupaya katlmak iin sraya girdi. Niye? mtiyazllar arasna katlmak iin. Trkiyede de durum farkl deildir. Bugn bask olmasa, kaplar alsa ve Avrupa almaya hazr olsa, 70 milyon T. C. yurttann yapaca ayn ey olur. Demokratik Cumhuriyet de bunu salar, biraz meakkatli ve kendi gcyle belki ama, byle. Aksini beklemek iin hi bir neden yok. Bunun aksi ynde kck bir entelektel akm bile yok. Yllardr bu yndeki yazdklarmz ve abalarmzn yankszl bunun en ak dier bir kantndan baka bir ey deildir.
452
Bir baka rnek Gney Afrikadr. Brakn baka bir uygarl bir yana, sosyalist karakterde deiiklikler bile yapmak istememitir. Gney Afrikada ANC esas olarak iilere dayanan, sosyalizm amal bir rgtt. Bugn Gney Afrikadaki btn devlet yneticilerinin ou, daha dn hapishanelerde onlarca yl geirmi devrimci sosyalist insanlardr. Ama bu Gney Afrikann bir kapitalist lke olarak kalmas gereini deitirmemektedir. Zaten bu insanlar, Gney Afrika iilerine hadi sosyalizme gemeyi deneyelim deseler, bir dakika bile bulunduklar yerde kalamazlar, bizzat o iiler ve halk tarafndan kovulurlar. Kovulmasalar ve iiler byle bir lm parendesi atmay gze alsalar bile bu sefer o rejimin kapitalist dnyann bask ve boykotlar karsnda ayakta kalma ans yoktur. Bugnk koullarda, Gney Afrikal ii bana bir de toplumsallatrma diye yeni bela almak istememektedir. Hi bir baar ans olmadn bilmektedir. Ama bugnk koullarda, Gney Afrika mallarnn Afrika pazarnda satlmas sayesinde durumunu belki biraz daha dzeltebilir. Gney Afrika devleti, elbette komularndaki demokratik gleri ve dnmleri desteklemektedir. Hatta AIDSe kar ila sorununda olduu gibi, Emperyalist tekellere de kar kmaktadr. Ama bu onun, ayn zamanda demokrasi yayan, demokratik gleri destekleyen, Afrika apnda, ynetiminde yllarca hapishanelerde yatm komnist inanl devrimcilerin bulunduu bir kk emperyalist lke olduunu da hi kimseye unutturmamaldr. te Demokratik bir Cumhuriyet aa yukar Gney Afrikann Orta Doudaki benzeri gibi bir ey olur. Blgedeki demokratik gleri glendirir. Birbiri pei sra muhtemelen diktatrlkler yklacaktr. Orta douluk kltr temelinde, tpk bugn Avrupa birliinin Avrupa Kltr diyerekten bir Avrupa ulusu kurmas gibi, bir federasyon veya orta dou birlii oluacaktr. lkeler arasndaki bu yaknlama, savunma giderlerinin azalmas; birbirine destek olma; ortak byk pazar; demokrasi nedeniyle toplumsal eitsizliklerin azalmas; byle gl bir ekonomi ve politikayla ABD ve Avrupann dayatmalarna kar daha byk direnme yetenei vb. Bu ne demektir? Bu iilerin ve halkn siyasi egemenlii altnda bir kapitalizm demektir. Yani iktidar alan iiler ve yoksullar, sosyalist dnmlere girmemekte ve kapitalizm erevesinde kalmaktadrlar. Bunun nasl bir ey olacan anlamak istiyorsanz svee bakn. Bu geen yzyln banda Parvus Efendinin ngrdnn gereklemesidir. Elbette Demokratik Cumhuriyet, Trkiyede ancak, Emekilerin ve ezilen ulusun byk bir mobilizasyonuyla kurulabilir. Bugn var olan devlet cihaz batan aa tasye edilip, iktidarn halkn temsilcilerinin
453
Demir Kkaydn
elinde olduu, brokratik ve militer olmayan, hatta kullanld takdirde snfsz topluma gidiin arac olabilecek bir devlet. Geen yzylda Rusya balamnda bu olaslk gndeme gelmiti. Yani demokratik tarihsel grevler, ii snfn ve kylleri iktidara getirebilirlerdi. O zamanlar Parvus Efendi, bunun bir ii iktidar altnda kapitalizme yol aacan sylyordu. Troki ise, bunun devrimin dinamiiyle byle kalmayacan, iilerin sosyalist dnmler yapmak zorunda kalacaklarn n gryordu. Sonraki gelimeler tam da Trokinin dedii gibi olmutu. Ama Tarih imdi Trokiden intikam alyor ve Parvus Efendinin ngrsne geerlik kazandryor. nk iiler, devrimin dinamiine ramen, kendilerini kapitalizm erevesindeki deiikliklerle snrlyorlar ve bu ynde eilim gsteriyorlar. Gney Afrika, Nikaragua, Dou Avrupa devrimlerinin gsterdii Sonular ve Olaslklar bunlar. Yani artk Srekli Devrim deil, Trokiye nazire, Sreksiz Devrim sz konusu. Geen yzylda, Parvus Efendinin n grs, sve gibi lkelerde gerekleti. svete gerekten iiler iktidardayd ama bu iiler kapitalizmi ykmyor sadece kapitalizm erevesinde sosyal devlet ve zgrlklerle yetiniyorlard. Kendi refahlar iin, gereinde Alman Faizmi ile bar iinde ticaret yapmaktan ekinmiyorlard. sve mucizesi, tam tamna iilerin egemenlii altnda bir kapitalizmin ne olacan gsterir. Yirminci yzyl boyunca geri lkelerdeki btn devrimler, Trokinin n grd biimde gerekleti. Demokratik tarihsel grevler, sosyalist devrimlere yol at. Ama brokratik olarak yozlam biimlerde. Ama bugn dnyann hi bir yerinde iilerin sosyalizme cesaret edeceklerinin en kk bir izi yokken; Dou Avrupa, Nikaragua, Gney Afrika devrimlerinin izledii yol ortadayken, Parvus Efendinin grnn tekrar gncellik kazand grlr. Aslnda Gney Afrika bunun ifadesidir. Gney Afrikada ii snf kendini kapitalizmle snrlam bulunmaktadr. Devrimci bir dalga demokratik grevleri tamamlama temelinde iileri ve kylleri ve dier ezilen kesimleri iktidara getirebilir. Ama bunlar, Trokinin n grs ve yirminci yzylda gerekleenlerin aksine kendilerini demokratik grevlerle snrlarlar. Bylece ii ve emekilerin egemenlii altnda, bir zamanlarn svei benzeri kapitalist lkeler olanakldr. te Trkiyede olacak olan da muhtemelen budur. Bu Demokratik Cumhuriyetde iiler ve emekiler, hadi gelin, sosyalist karakterde dnmler yapalm, gelin bir sosyalist uygarlk kurmaya balayalm; ulusal olanla politik olann akmasn reddedelim diyenlere oy vermeyeceklerdir. Onlar, tpk bir zamanlarn sve sosyal demokrasisi gibi, kapitalizm erevesinde kendilerine sosyal haklar verecek, zgrlklerini garantiye
454
alacak, ama kapitalizme de fazla dokunmayacak partilere oy vereceklerdir. Bu da gerekten, blgede refah ve demokrasinin gelimesini salar. Ama bu u demektir ayn zamanda, aslnda bir sosyalist iin hi bir ans bulunmamaktadr politika yapmak iin. Kimse daha grnr ve daha az zahmetli bir iyileme ortada dururken, daha zahmetli ve sonu belirsiz bir yola girip bana yeni belalar amak istemez. ilerin, emekilerin ok gereki olduu aktr. Peki bu durumda, dnya apndaki bu program ve strateji balamnda, nasl bir taktik ynelie girilmelidir ki kk bir propaganda mahli olmaktan kp politik manzaray ve gelimeleri etkileyebilen bir g olunsun? Sorunu bu dzeyde koyan ve tartan var m? Yok, yok, yok! Biz ise, son iki yldaki yazlarmzn hepsinde, tm politik eylemimizde, tam tamna bu sorunu tartyor ve ulatmz sonulara gre davranyoruz. Dediimiz zetle udur: Demokratik Cumhuriyet cebirsel bir formldr. Bu formln iindeki glerin hedeeri ve arlklar belirleyecektir onun somutta alaca anlam. Bu pek ala, i ve Kyllerin egemenlii altnda, tpk svete olduu gibi, daha sosyal adaleti ve zgrlk bir kapitalizm; sve gibi bir emperyalizm ile de sonulanabilir veya Sosyalist bir uygarln tohumu da olabilir. ok zayf bir olaslk olsa bile. Eer biz sosyalistler, bugn eer bu demokratik cumhuriyet mcadelesinin ncln yapabilir ve bu mcadeleyi baarya ulatrabilirsek, bunun verdii prestijle, daha ileri gidilmesi iin daha fazla szmzn dinlenme olasl olabilir. Gerek amacmz ve bunun zorluklarn hi gizlemeden, Demokratik Cumhuriyet cephesinin en tutarl ncs olmaktan baka doru bir taktik olamaz. Eer bu mcadeleye nclk eder ve bir prestijimiz olursa, bu lkede etkili olmasak bile, iiler Demokratik Cumhuriyete ulatklarnda bize deil de, kapitalizmi srdrecek partilere oy verdikleri takdirde bile, bu selden geriye epey bir kum kalr, bunu yan sra dnyada eitliki kirlere yeni bir canllk ve itibar verilebilir. Bu program dnyann yoksullarna duyurulmu olur ve kim bilir, bir yerlerde bakalar, buralarda cesaret edilemeyene daha iyi bir hazrlkla cesaret edebilir. Sorunu byle koyan ve tartan var m? Yok, yok, yok. Btn bu denilenler nda toparlayalm. Dnya apndaki bir program asndan baktmzda, gnmzn dnyasnda Trkiyede bir sosyalist iin, Demokratik Cumhuriyeti savunmak u problemleri ierir:
455
Demir Kkaydn
On dokuzuncu yzylda olduu gibi, Demokratik Cumhuriyet, sosyalizme giden yolda en uygun koullar salamayabilir. O zamanlar, geri lkedeki bir Demokratik Cumhuriyetin sosyalizm uruna mcadele iin en elverili koullar yarataca kabul ediliyordu ve bu doruydu. Ama bugnn dnyasnda, o lkenin imtiyazllar arasna katlmas gibi bir anlama sahip olabilir. Yani salad refah ve demokrasi ortamyla, o lkenin halkn yeryznn imtiyazllar arasna geirir. Ama bu ayn zamanda, btn bugnk zengin lkelerde de olduu gibi, ilen o lkenin sosyalizmden uzaklamas, imtiyazlarn savunur bir duruma gemesi anlamna gelir. 20. yzylda sadece Rusyada ksa bir dnem gereklemi, sonra da brokratik yozlama nedeniyle ilen gereklememi yani brokratik cumhuriyetlere yol am olmakla birlikte, yirminci yzylda, demokratik cumhuriyet ilen iilerin ve kyllerin iktidar ve onlarn da kendilerini snrlamamas nedeniyle sosyalist dnmler anlamna geliyordu. Yani snfsz topluma giden bir ierik kazanabiliyordu bu cebirsel forml. Ama i ve kyllerin kendilerini demokratik grevlerle snrlamas halinde, ki bugnk dnyadaki btn veriler bunu gsterir ve aksi ynde hi bir belirti yok iken, demokratik Cumhuriyet, ilen kapitalizm erevesinde bir i ve emekiler hkmeti anlamna gelebilir. Ama bu da bugnk dnyann ili siyah ve beyaz blnmlnde, sosyalizme yaklama deil, uzaklama anlamn kazanr. Yani bu demokratik Cumhuriyetin emekileri, yeryz lsnde eitliki bir dzenden karl olmayacaklar demektir. Demokratik Cumhuriyet, yeryznn siyah ve beyaz blnmesi koullarndaki sreksiz devrim boyutuyla, kendisini srf demokratik grevlerle snrlad takdirde, imtiyazllar arasna katlma sonucu verir. Bu ise sosyalizmden ili bir uzaklama demektir. Birincisi bu noktadan problemlidir. nk bu dnyada smr ve basknn ortadan kaldrlmasna azami bir katk anlamna gelmez. kincisi, sosyalist programn artk dnya apnda baka bir sosyalist uygarlk program olmas gerektiidir, dolaysyla bulunduunuz lkedeki programnz da baka bir uygarln tasarsn iermelidir. Demokratik Cumhuriyet ise, sadece siyasi bir cebirsel formldr. Bir uygarlk tasars iermez, bu baka uygarln siyasi biimi ne olmaldr sorusuna cevap deildir. Krt hareketinin ve demokratik hareketin program olan veya olmas gereken, ulusun tanmndan dil, kltr ve etniyi dlama, dillerin eitlii gibi siyasi biimler, burjuva uygarlnn biimleridirler; onlar bu uygarln temel var olu biimi olan ulusal olanla politik olann akmas anlayn dlamaz ve reddetmez, sadece ulusal olan farkl tanmlarlar.
456
O halde, siyasi biimi, ulusun tanmndan dili ve etniyi dlayan, ulusu yeniden tanmlayan bir demokratik cumhuriyet, sosyalizme geiin sosyalist bir uygarln biimi olamaz; ancak nasl tanmlanrsa tanmlansn ulusal olanla politik olann akmas ilkesini reddeden bir demokratik cumhuriyet sosyalist bir uygarln biimi olabilir. Bu ayn zamanda hem imtiyazllar arasna katlma sorununa yani dnyadaki rk apartheit sitemine bir zmdr, hem de sreksiz devrimin kmazna, ileri ve zengin lkelerin iilerine bir baka uygarlk tasavvuru ile tarafszlatrma veya kazanma sorununa bir cevaptr. O halde, nasl devrimci demokrasi Demokratik Cumhuriyeti tanmlayan ierii ulusun tanmndan dil ve etniyi dlamay koyuyorsa, biz de ulusal olanla politik olann akmasn reddeden bir demokratik cumhuriyet istediimizi koymalyz. Bu hem demokratik mcadelede yer almay salar hem de ayr bir bayran olmasn. Yani, uluslararas boyutta azami katkmz ne olabilir sorusunu sormadan bugn Trkiyede program sorununa devrimci demokrasiden farkl bir program nerilemez. Trk sosyalistlerinin kmaz tam da buradadr. Demokratik Cumhuriyeti kabul edenleri bile, Krtlerin gelin birlikte rgtlenelim deyilerine dnya apnda sorunu koymadklarndan programatik ve stratejik bir gereke gsteremezler. *** lk iki blmde Demokratik Cumhuriyetin ne olduunu; sosyalistler tarafndan savunulabilecei ve savunulmas gerektiini grdk. Btn o uzun aklamalar sanrz, Ankaradan Komnistlerin ne Demokratik Cumhuriyeti ne de bizim Demokratik Cumhuriyeti ve ona bal olarak tarttmz sorunlar anlamadn gstermitir, ama biz yine de daha dorudan bunu gstermeye alalm. nk Trkiyenin allm dnce tembellii ortamnda, grler deve hamuru gibi hazrlop yutulmaya hazr halde verilmedike, hatta imgelerle beslenip vizualize edilmedike kimse yazlanlardan uygun mantki karsamalar yapp gereken sonulara ulama abasna girmez. Bunun iin, bu blmde sorunu biraz daha da somutlayalm ya da resimleyelim. Bunun iin sorunu biraz daha bakkal gibi koyalm. Diyelim ki, Trkiyede emeki halk ayakland, Ekim Devrimi, Byk Fransz Devrimi, Nikaragua veya ran devrimi gibi, yle ezilenlerin sokaklar doldurduu gzel bir devrim yapt. Bu devlet cihazn parala457
Demir Kkaydn
d. Halkn zerinde ykselmeyecek, ona hizmet edecek, Birinci veya kinci Paris Komn tipi bir devlet cihaz oluturdu, yani Demokratik bir Cumhuriyet. Bizim tarttmz, bu Demokratik Cumhuriyetin, bu iilerin, emekilerin iktidarda olduu Paris Komn tipi devletin ve bu iktidarn sorunlar. te biz bu Demokratik Cumhuriyette iilerin, kyllerin politik iktidar ellerinde olmalarna ramen sosyalizme gemek istemeyeceklerini, yani kapitalizmi tasye etmeyeceklerini, bunun esas byk olaslk olduunu sylyoruz. ilerin, emekilerin egemen olduu ama zel mlkiyete dokunmayan bu lke, kapitalist bir lke olmaya devam eder diyoruz. Bu ise ilen bir blge gc, bir emperyalist lke olma sonucunu verir diyoruz. Bunun nasl bir ey olduunu anlamak istiyorsanz, bir svee veya bugnk Gney Afrikaya bakn diyoruz. Bunun byle olmayaca ynnde en kk bir eilim yok diyoruz. Son yllarn btn kitlesel hareketleri bu sonu ve olaslklar ortaya karyor diyoruz. Bizim tarttmz ise, bu sonucun ortaya kmamas iin ne yapmak gerektii. Dediimiz de zetle yle ifade edilebilir. Byle bir devrimin hazrlanmasnda biz en nde olursak, byle bir devrim baarya ulatnda szmz dinlenecek, szmzn arl olabilecei bir durumda olabiliriz. Byle bir durumda olursak da, imdiden insanla nereceimiz sosyalist uygarlk programn gerekletirmek zere o ayaklanm halkn desteini isteyebiliriz. Muhtemelen bu destek gelmeyecektir. Nfusun ok kk bir blm byle bir program destekleme eilimi gsterecektir. Buna ramen, bir miras brakmak da nemlidir. Bir rnek sunmak, bir balang yapm olmak da ok nemlidir. Ama bunun iin de ncelikle, byle bir uygarl imdiden programlatrm olmamz gerekir. Tabii insanlara sadece bu sosyalist uygarlk programn nermemiz ve onlarn desteini istememiz yetmez, bunu yaparken bu iin nice g olduunu da aklamalyz. Yani zengin lke emekilerinin yardma gelmeyecei, uzun yllar tecrit, ambargo ve tehdit altnda yaanabilecei, ama bunlara karlk bir baka uygarlk tasarsyla kar tarafn iinden blnp en geni glerin kazanlabilecei gibi. Trkiyenin btn sosyalistleri ise, sorunu, sanki iiler ve emekilerin sosyalizm isteyecekleri Allahn emri, kaderin tecellisiymi gibi koyuyorlar. Resmi daha da somutlatralm. Daha da ak yazalm. Diyoruz ki, byle bir ii ve emekiler ayaklanmas bugnk devlet cihazn paralam; Birinci veya kinci Paris Komnnde olduu trden, ezilen ounluu bask altna almakta kullanlamayacak, ondan bamszlaamayacak ve
458
ona hizmet edebilecek bir devlet cihaz, yani kelimenin gerek anlamnda artk devlet olmayan bir devlet cihaz rgtlemi olsunlar. Tabii burada her trl kir, rgtlenme zgrl, serbest secimler vb., var. Haydi daha da somut olalm, devrimci dalga geni kitlelerin radikallemesine yol at ve bugnn kk sosyalist ve devrimci partileri meclis veya o devrimin ortaya karaca iktidar organlarnda ounluk olmular; Hkmetler bu sosyalist ve devrimci partilerin arasndaki uzlamalarla kuruluyorlar. Haydi, daha da somut olalm, Mihri Belli rnein, bunca yllk mcadelesine saygyla Cumhurbakan seilmi olsun. Abdullah calan babakan, Erturul Krk, Ekmek ve Gl partisinden koalisyon orta olarak medya ilerinden sorumlu bakan, DPden Ouzhan Mftolu iileri bakan, SPin bakan gda ilerinden sorumlu bakan, Sungur Savran ekonomi bakan ve siz Ankaradan Komnistler de, bu devrimci lkenin bakentinin, Ankara Komnnn seilmi ve her an geri alnabilir yneticileri olun. imdi, byle bir durumda bu arkadalar, ii ve emekilere hadi arkadalar gelin u retim aralarndan zel mlkiyeti kaldralm, planl ekonomiye geelim dedikleri an iiler ve emekiler onlara Hop, durun bakalm o kadar da deil, o zaman iler karr. Btn dnya karmza dikilir. Ambargo, askeri tehdit vb., gelir. Biz bu kuatma altnda, hadi diyelim ki, kimi elikileri kullanarak askeri mdahale tehdidini atlattk, tpk bugnk Kba gibi sabuna muhta biimde onlarca yl yaamak zorunda kalrz. Bunu ok daha elverili koullarda Rusya bile yapamad. Biz hi yapamayz. Sizler iyi ho ve drst insanlarsnz, gelin u sevdadan vazgein, eer gemezseniz, kusura bakmayn ama sizi semiyoruz, seilenleri de geri alyoruz. Byle maceralara girmeyecek, bizim sosyal haklarmz ve zgrlklerimizi garanti edecek ama sosyalizm falan deyip de bamza yeni belalar amayacak olanlar seeceiz diyeceklerdir. O zaman, ya emekilerin dediklerine uyacak ve kapitalist bir lkenin sosyalist inanl yneticileri olacaksnz, (Tpk bir zamanlarn Kuzey Avrupadaki Sosyal Demokratlar gibi. Ya da bugn Gney Afrikada btn devlet cihaznn tepesinde bulunan inanm Komnistler gibi. Onlarn sosyalizme inanmam insanlar olduklarn hi sanmayn. Maalesef dnceler varl belirlemiyor) ya da hadi size uurlar olsun, bana oy vermeseniz de ben bu grlerimi savunuyorum deyip, bir muhalif kk grup veya parti olarak varlnz srdreceksiniz. Bu arkadalarn genellikle kitlelere ters dmeme gibi kayglar olduundan, kendilerini seenlerin direktierine uyacaklardr. Yani kapitalist bir lkenin sosyalist inanl, yneticileri olacaklar ve ne yapalm, iiler
459
Demir Kkaydn
bize bu grevi verdi, iilere ters decek halimiz de yok diyerek vicdan huzuruyla grevlerini ifa edeceklerdir. Kapitalist bir lkenin sosyalist inanl yneticileri ne yapar? iler iin her trl sendikal zgrlkler ve bunlar iin gl garantiler. Uluslar zerindeki her trl basknn kaldrlmas. Tm dillerin ve kltrlerin eitlii. Kyllere tm yardmlar, kooperatifiliin teviki. Komulardaki demokratiklemeleri desteklemeler ve bar ilikiler. rnein, bu devletin bu sosyalist inanl yneticileri, Ermenistana gidip, tpk Willy Brandtn Polonyada yapt gibi, Ermeni Katliamna urayanlarn nnde saygyla eilip bunu insanlk vicdannda mahkm eder. Tarih kitaplar Orta Asya Trkl deil de, Anadolu Mezopotamya uygarlklarnn bir mirass olmaktan sz eder, vb. Bunlar oaltlabilir. te byle bir lke dev olur. Blgede Osmanly yeniden oluturur, muazzam bir g olarak ortaya kar. Burada g deyince ziki, askeri gc anlamayn. Bugnk Avrupann gc gibi bir g anlayn. lkelerin size katlmak iin sraya girdikleri bir g anlayn. Nasl m dev olur? Sadece bir tek faktr ele alalm. Uluslara ve dillere getirdii zgrlkler faktrn. Trkiyedeki Krtler zerindeki her trl bask kalktndan ve onlarn da ayrlmas iin bir neden kalmadndan ve onlar zaten bu demokratik sistemin temel kurucularndan olacandan, ran, Irak, Suriyedeki Krtler, otomatikman bu devletin gnll taraftarlar haline gelirler. Bask yoktur, zgrlkler vardr ve Trkiye bunlara gre nispeten daha ileri ve zengin olduundan, refah ve zgrlk demektir bu. Bu durumda, bu lkelerdeki btn Krtler, tpk bir zamanlar Dou Avrupada olduu gibi, Trkiyeye kapa atmaya alacaklardr. Eh bu lke, komularyla bir de, bugnk Avrupa Birlii gibi, rnein Ortadou Demokratik Federasyonu gibi bir tasarya sahipse, bu lkeye birey olarak kapa atamayanlar, lke olarak kapak atmann mcadelesine gireceklerdi. Yani imdi Trkiyede Avrupa Birlii balamnda olann aynsn, ran, Irak, Suriye, Kafkas lkelerinde yapmaya alacaklardr. Yani lkelerinde Demokratik Cumhuriyet mcadelesi vererek, Kopenhag kriterleri gibi Ortadou Demokratik Federasyonu kriterlerine ulama mcadelesi vererek byle bir federasyona katlmaya, refah ve zgrlklerden nasiplenmeye alacaklardr. Bunun blgede demokratik devrim ve dnmleri nasl kkrtaca tasavvur edilebilir. Ama imdi gelelim iin can alc noktasna? Sadece bunlar deil, Kafkaslardan Abazalar, Ermeniler, Azeriler, vb., randan Laikler, Hristiyanlar, Azeriler, Trkmenler. Iraktan Trkmenler, Krtler, iiler Araplar, Suriyeden Krtler, Araplar, Snniler, Orta Asyadan Kazaklar, Krgzlar,
460
Trkmenler, zbekler bask altnda olduklar, akrabalarnn burada olduklar gibi gerekelerle, binlerce yoldan sizin lkenize, refah ve zgrlklerinizi paylamak iin gelmeye alacaklar. Tpk bugn Avrupaya olduu gibi, Bunlar ne yapacaksnz? Keza u an Trkiyede yz binlerce hatta milyonlarca Moldavyal, Rus, Romen, Polonyal, ranl gmen ii veya mlteci de var. Bunlar ne yapacaksnz? Bu insanlar tpk bugn Avrupann yapt gibi, snrlarnzn dnda m tutacaksnz ve ihtiyacnz olan kadarn m alacaksnz? Bu tam tamna yeryz lsndeki apartheitin yeniden retilmesi olmayacak mdr? Yok onlara isteyen gelebilir, gelen de lkedeki insanlarla ayn sosyal ve siyasi haklara sahip olabilir mi diyeceksiniz? Byle dediiniz takdirde, kimse size oy vermeyecektir. Kimse refahn paylamak istemeyecektir. Keza, herkes evinde veya i yerinde veya bunlarda olmasa bile gastronomide, temizlikte, igcnn yeniden retimini ucuza getiren alanlarda bu modern kleleri altrmakta ve bunlarn emei zerinde daha refah iinde yaamaktadr. Bunlarn klelerini zgrletirmeye kalktnzda, tpk Avrupadaki gibi rk partilerde rgtlenmeye balayacaktr birden bire sizi o zamana kadar demokratik talepleriniz nedeniyle destekleyen iiler. lgintir, u ana kadar Trk sosyalistlerinden hi kimse, Trkiyede oturan milyonlarca politik ilticac, kaak ii, Dou Avrupalnn eit haklar diye bir slogan atmak bir yana bu konu zerine kafa bile yormu deildir. Bu ne biim bir enternasyonalizmdir ki, dou Avrupallarn ve politik mltecilerin kle olarak altrlmasnz hi sorun yapmamaktadr? Hasl u stnkr yaplm karsamalar bile, yneticileri inanm sosyalistler olan bu ii kyl iktidarnn aslnda rk bir iktidar olacan gstermektedir. Ama bu rkl daha da iyi gze batrmak iin, siz buna bir de sosyalist tedbirler ekleyelim. Yani bu ii kyl ayaklanmas, hzn alamad ve tuttu bir de sosyalist dnmler yapt diyelim. Dnya durumu da ok msait olsun. Ne askeri mdahale, ne de bir ambargo var. Tam anlamyla bir demokratik sosyalist lke, kalknma hz yksek, plan hedeeri hzla gerekleiyor. Bu koullarda da yukarda ortaya atlan problemler yok olmayacaktr. Komu lkelerin yoksul insanlar size kapa atmaya alacaklardr. Ne yapacaksnz? Kaplar aacak msnz? Kapayacak msnz? Aarsanz o refah srdremezsiniz. Kaparsanz sosyalist bir rklk yapm olursunuz.
461
Demir Kkaydn
te Trkiyedeki sosyalistlerin tartmadklar bunlar. Biz ise bunlar tartyoruz. Bunlar tarttmzda ise, Trkiyedeki sosyalistlerin hepsinin aslnda a dnda kalm milliyetiler olduklar ortaya kyor. te Trkiye Sosyalistleri ile aramzdaki temel fark tam da bu noktada. Onlar Demokratik Cumhuriyet refaha yol amaz diyerek sorunu tartyorlar; sanki demokratik cumhuriyet dier lkelerin igalini, onlara askeri zor uygulanmasn gerektirirmi gibi; oralardaki gerici rejimlerin desteklenmesiymi gibi tartyorlar. Onlar bu refahn, demokrasinin kendisinde bir sorun grmyorlar, biz ise sorunu tam da burada gryoruz. Biz bu refaha ve demokrasiye ramen, bugn Demokratik bir Cumhuriyet talebine nclk yapmaktan baka bir doru politika yapma taktii olmadn sylyoruz. Ancak bu koulda ve imdiden bir sosyalist uygarlk, yani dnya apnda bir programn savunarak bu mahzurun giderilebileceini sylyoruz. Srf kendi lkenizle snrl, demokratik veya sosyalist olsun fark etmez, bir zgrlk ve refah, bir rk ayrmcs sistemle sonulanr. Trk sosyalistleri ve demokratlar bununla yzlemekten kayorlar. Hadi demokratlar anlarz. Onlar ulusal perspektiidirler. Ya sosyalistler? Hi birisinin dnya apnda bir program var m? Sorunu bu balamda tartyorlar m? Hayr. Hepsi, Trkiyeyi sosyalist yapmaktan sz ediyor. Byle bir ey olmaz. (Yani hem bir lkede sosyalizm olmaz, olsa olsa, planl ekonomi ve i demokrasisi olur. Sosyalizm snfsz toplumdur. Ona ancak dnya lsnde bir ii demokrasisine veya diktatrlne (ki ikisi ayn eydir) ulatktan sonra bir Gei Dnemi sonunda ulalabilir. Hem de lkenizdeki iiler bugnk verili durumda bunu kamulatrma ve planl ekonomi istemezler. steseler bile, sosyalist uygarlk projesi olmayan bir lkeyle snrl sosyalist tedbirlerin Emperyalist bask ve mdahale karsnda yaama ans yoktur.) Hadi olduunu var saysak, bunun, yani u sosyalist Trkiyenin, aslnda retim aralarn kamulatrm, planl ekonomiye dayanan rk ayrmcs bir toplum olacan grmek ve bu sorunla yzlemek istemiyorlar? Niin mi? Tam da milliyeti olduklar iin. Tekrar edelim, Sosyalist Cumhuriyet olsa da problem ortadan kalkmayacaktr. Refahnz ve zgrlklerinizi sizinle paylamak isteyenlerle paylaacak msnz? Paylamayacak msnz? Irk ayrmcs bir sistemin sosyalist bir yesi mi olacaksnz yoksa olmayacak msnz? inde bulunacanz elikiyi daha da somutlayalm. Yeryznn byk bir blm yoksul olduu kadar her trl bask altnda. Eer sosyalist bir lkeyseniz en azndan anayasa ve yasalarnzda inanlar, rk, milliyeti veya cinsi nedeniyle bask altnda olanlara snma hakk tanmak gibi bir ilkenizin olmas gerekir. Bu ise u demektir. Bir
462
anda milyonlarca insan, bu hakka dayanarak size gelmek isteyecektir. Ve sizin, size gelene, rk olmamak iin geldii andan itibaren eit yurttalk haklar vermeniz gerekir. Bunlar yapmyorsanz, sosyalistliiniz nerede kalr. Avrupa veya Amerika veya Avustralyadan tek farknz, planl ekonomiye dayanan bir rk lke olmanz olacaktr. Yaptnz takdirde ise, nce sizi destekleyen iiler size isyan edip, iltica hakknn ktye kullanlmasna kar yani rk ayrmcln korumaya ynelik kanunlar karacaklardr. Vize koyacaklardr geri lkelerden kimse gelmesin diye. Yani yeryznn imtiyazllar olarak fakirlerin etrafna hapishane duvarlar receklerdir. Ve ite o zaman da kendileri bir zmn deil, sorunun paras olarak ortada olacaklardr. Onlar yeryz lsnde eitliki bir dzenden karl olmayan, bugnk Avrupa ve Amerikann emekilerinin yaptn yapacaklardr. Grld gibi, sorunu dnya apnda koymadan, bugnk dnyann yoksul zengin ayrmna bir zm getirmeden kendi lkenizde bir sosyalizm kurma abanz, en iyi koulda rk bir sistemin savunuculuu sonucunu verir. Bundan bir tek k yolu vardr. Baka bir uygarlk program ve tm insanlar ulusal olanla politik olann kmas ilkesini ykmaya armak, yani btn insanlar yurttanz ilan etmek. Ancak bu takdirde hem rklktan kurtulabilirsiniz, hem sosyalist dnmler yapma ve onlar koruma ansnz olabilir. imdi rnein DPden ayrlanlarn, Hayat Bizi Sosyalizme aryor demesi veya Ankaradan Komnistlerin Bizler sosyalizm programmza, iilerin retim aralarnn kolektif mlkiyetine sahip karak, kendi yaamlarn konseyler vastasyla rgtleyecei bir dzen yaratma mcadelesini her eyden acil gryoruz demesi, yukardaki sorunlar ortadan kaldrmad gibi, onlarla yzlemekten ve gerek sorunlar tartmaktan kamann rts olur. Komnist bir dnya kuracaz diye slogan atyorlar. Ama byle bir dnya kurmann gerek sorunlarn tartmyor ve onlara gzlerinizi kapyorlar. Ezilenlere bunun zorluklarndan sz etmiyorlar. Kendileri bunun sorunlar ve zorluklaryla yzlemeye gelmiyorlar. Aslnda Sosyalizmden bahseden yukardaki szler sadece sosyalizmin sorunlarndan kan deil, demokrasi mcadelesinden de kan rts oluyor. Sosyalizm denerek, demokrasi mcadelesinin iinde ve nnde yer alnmyor. Bylece de demokrasi mcadelesi radikal demokrasiden yoksun olduundan zayf kalyor. ***
463
Demir Kkaydn
Yukarda, bugnk verili durumda, bir emeki iktidarnn kendisini byk bir olaslkla demokratik grevlerle snrlayacandan sz ettik. Elbette kapitalizme dokunmayan bir demokratik ve emekilere dayanan bir iktidar, dnya kapitalizmi iin daha katlanlabilir ve ayakta kalma ans olan bir opsiyondur. Ama bu ayn zamanda emperyalizm asndan bir tehlikedir de. Elbette bu iktidar blge lkelerinde, tpk Ekim Devriminin yol at trden etkilere yol aar. Yani o lkelerdeki demokratik gleri glendirir, onlara bir itilim verir. Bu ise, dnya petrol rezervlerinin esas byk blmnn olduu bir alanda, oligarilerin yklmas, birbiriyle bar iinde demokrasilerin kurulmas, hatta bir federasyon projesi, birbirlerine destek vermesi demektir. Bu ise, emperyalizm, bu kendisini kapitalizmle snrlam; sveteki gibi, bir dzene bile dayanamayacak ona kar mdahale edecek demektir. nk byle bir dnm, halklarna dayanan ynetimler, birbiriyle birlemeyi dnen bir federasyon projesi, yani PKKnn demokratik Orta Dou Federasyonu projesi, Emperyalizm iin bir kabustur. Her eyi bir yana atsak, sadece petrol nedeniyle bile bir kbustur. Dnya petrol rezervlerinin kontrolden kmas demektir. Bylece mesaj da zaten blgedeki oligarileri rahatsz edecek bir demokratik cumhuriyete kar, blgedeki oligarilerin ve emperyalizmin birlikte mdahalesi adeta kanlmazdr. Bu durumda, Demokratik Cumhuriyet, sadece blgesel bir proje olarak, emperyalist lkeleri iinden blemez. Emperyalist mdahaleye kar dnya apnda bir programla kar kmak zorunda kalr. Olaylarn mant onu buna zorlar. Dolaysyla, Krt hareketinin kendini kurtarmak iin Trkleri de kurtarmaya kalkmas gibi; Demokratik Cumhuriyet de kendini ya da blgeyi kurtarabilmek iin, tm dnyay kurtarmaya kalkabilir. Yani Emperyalizmin mdahalesi karsnda, kendini demokratik grevlerle snrlam bir cumhuriyet, ayakta kalabilmek iin, dnya apnda bir sosyalist uygarlk projesi gelitirmek zorunda kalabilir. Krt hareketinin evrimi; bamsz bir Krdistandan Demokratik Cumhuriyet ve Orta Dou Demokratik Cumhuriyetler Federasyonuna evrimi ve zorda kalnca bu ynde adm atmak zorunda kalmas, byle bir olasln var olduunu gstermektedir. Ama emperyalist mdahale karsnda o Demokratik Cumhuriyetin byle bir evrim gsterebilmesi iin de, sosyalistlerin sosyalist bir uygarlk tasarm iin demokratik cumhuriyet projesinin nnde mcadele etmelerinin hayati bir nem vardr. Bizim btn yaptmz da bu. Trkiye sosyalistleri ise, ne Dnya apnda sosyalizmin problemleriyle ne de Trkiyedeki acil Demokrasi m464
cadelesinin problemleriyle yzlemiyorlar ve sosyalizm iarnn ardna gizlenerek, programszlklarn gizleme taktii uyguluyorlar. Yllardr bu konularda yazyoruz. Sorunu byle koyan, bu sorunlar tartan bir tek sosyalist hala yok. Bunun ad intihar politikasdr. Bunun ad devekuu politikasdr. 15 Mart 2002 Cuma
465
Demir Kkaydn
466
Gei Program Birinci Baskya nsz

Devrimci-Marksist Bir Program in Notlar 1982nin ilk aylarnda yazmtk. Bu yarm kalm yaz bir ka ay nce tekrar elimize geti. imdi onu tm Devrimci-Marksist arkadalarn bilgisine sunarken, otantik metni pek deitirmemeye altk. Yalnz ok miktarda tekrar olan yerleri ve konunu iyice dald baz blmleri kardk ve genellikle slup dzeyinde baz deiikliklerle yetindik. O tarihlerde, bir arkadaa yazdmz mektupta, bu yazya ilikin olarak unlar sylemiiz: Bunlara ilaveten bir de program zerine almalarmn ilk drt blmn yolluyorum. Bu yaz devam edecek. imdiye kadar yazdklarm yollayaym dedim, yukarda deindiim nedenlerle M. Yenicenin eletirisi olan ksm biraz aceleye geldi. Belki onu ilerde yeniden yazarm. Ama yazlar ... ekmek, yazmaktan ok daha fazla zaman alyor. nk gnde 4-5 sayfadan fazla ekemiyorum. O nedenle kesin bir ey syleyemem. Program zerine yolladm bu ksm yaynlamanz art deil. Yine sizin takdirinize brakyorum. nk baka yerlerde ne olup bittii hakknda hi bir krim yok. sterseniz bekletin tamamn yazp yolladmda topluca yaynlayn. sterseniz, yararl olacan grrseniz, yazldka para para, aralklarla yaynlanmak zere bu yolladm ksm, imdiden yaynlaynz. Deerlendirmeyi siz yapnz.
467
Demir Kkaydn
Tabii eklememe gerek yok ki, bu yazlar yaynlamasanz bile ilikiniz olan Devrimci Marksistlere okutup, tartabilir ve eletirileri bana iletebilirsiniz. Bu beni ok memnun eder. Ama ne bu mektup, ne de bu yaz hi bir zaman yerine ulaamad. Polisin eline gemesin diye, bir tevkifat esnasnda imha edilmi. Bereket suretleri bir yerlerde gizlenmiti. Yllar sonra tekrar elimize geti. imdi bir bakma kalnan yerden devam ediyoruz. *** Avrupaya geldiimizde, Drdnc Enternasyonale Trkiyedeki Trokist hareketler ve grevleri zerine bir rapor sunmutuk. Orada unlar yazyorduk: Garip gelebilir, ama Trkiyedeki Trokist gruplar, byle bir program nlerine koymadklar gibi, byle bir programn gereini de kategorik olarak reddediyorlar. Bu da onlarla temel bir ayrlk noktasdr. Ayrlk, programn ne olmas gerektiinde deil, programdan ne anlamak gerektiindedir. Trkiyedeki Trokist gruplarn temel yanlglarndan biri, devrimden sonra kurulacak iktisadi ve politik dzenin bir modelinin yani bir program oluturulmasnn yanl ve gereksiz olduunu dnmeleridir. Onlar kendilerini, program anlaylarn, sadece geisel taleplerle snrlyorlar. (Bunlar skolastike deiik kombinasyonlarda tekrarlamalar da ayr konu.) Kanmca, bu noktada Trokiyi de anlam deildirler. Onlar program anlaylarn ifade ederken Gei Program sosyalist devrimden sonra kurulacak toplumun bir modelini sunmaz diyorlar. Ancak, Troki, bizzat, Gei Programnn bir tlatma, ii snfn iktidarn eiine kadar getiren bir program olduunu, bu anlamda eksik ve tamamlanmam olduunu birka yerde belirtir. Kald ki, 4. Enternasyonalin son kongresinde karar altna alnan Proletarya Diktatrl ve Sosyalist Demokrasi adl metin, kurmak istediimiz toplumun bir modelinden baka nedir ki? Bu ayn zamanda, Trokinin szn ettii eksikliin bir giderilii deil midir? Bu anlamda Trkiyedeki trokistler, Gei Programnn eksikliini, onun stnl imi gibi koymaktadrlar. ktidara gelindii zaman nasl bir dzen kurulaca zerine rya grmeyi reddediyorlar. Ben ise, Lenin ya da Pisarrev gibi Rya grmeliyiz diyorum.
468
Bunun altnda biraz da ynlar tanmamak yatyor. Diyorlar ki, ynlar denemeyle renir, bu tecrbe ve eitimi de geisel talepler salar. Birincisi, bu anlay ynlar hayvan gibi ele almak oluyor. Ynlar bir ryay gerekletirmek iin de harekete geebilirler. nsan hayvandan, duvarcy ardan ayran, onun yapacan nceden kafasnda tasarlamasdr. kincisi, ynlarn deneyerek renmesini ok snrl kavryorlar. Biz imdiden programmz somutlasak, bunun tek k yolu olduunu, burjuvazinin alternatierinin kmaz olduunu gstersek, ngrlerimizin bizzat hayat tarafndan dorulanmas da ynlar asndan bir deneme olmayacak mdr? Elbette bu propaganda faaliyeti tm yn etkilemese bile, onun ileri unsurlarn etkiler ve devrimci bir kabarta bu unsurlar byk nem tarlar. ncs, geisel talepler, gericilik ve devrimci Almanca konuma dnemlerinde ki imdi byle bir dnemdeyiz hele trokistler ok gsz ise birer propaganda slogan olmaktan teye gitmezler. Son olarak, byle bir program gereksiz bulmak, bir alternatif getirmeyi reddetmek demektir. Burjuvazinin problematiine hapsolmak, entelijansiyann ve ynlarn hapsolmasna seyirci kalmak demektir. Bugn toplumun tartt konuyu, gndemi burjuvazi belirliyor. Toplumda imdiden bir ideolojik egemenlik kurmann gerei inkr edilemez. deolojik egemenlik demek, gndemi belirlemek, toplumu, byk ounluu kar ksa da bizim ortaya attmz problemi tartma zorunda brakmamz demektir. Baarnn yolu da buradan geer. zetlersek, nesnel durum, yani ekonomik yap, Trkiyenin nne tarihsel grev olarak bir proletarya diktasn koyuyor, ki bu program demektir. Trkiyeli Trokistler ise, kategorik Srekli Devrim cevabnn tesine gemeyi reddediyorlar. Tam da bu noktada dier trokist gruplarla bir ayrlk, yani programdan ne anlalmas gerektii konusunda bir ayrlk var. Bu durumda ne koyulan grevler farkl oluyor. Ben, dier trokist gruplarn, eksiklii stnlk gibi koyan program anlaylaryla mcadeleyi nme bir grev olarak koyarken. Onlarn byle bir problemi yok. (s. 5, 6, 7)
469
Demir Kkaydn
Bu Raporu evremizdeki baz trokist arkadalara da verdik. Kimi arkadalar, bir sr genellemeler ierdiini ama bunlarn ayrntl bir kantlamas olmadn sylediler. Onlara, bu konularda daha nce aratrmalar yapp yazlar yazdmz, Rapordaki ifadelerin bunun sonular olduunu, te yandan bir raporun bu tr aratrma ve polemikleri de ieremeyeceini sylediimizde, aka yzmze ifade edilmese bile, yalan sylediimizi dnenler oldu. Onlara gre, illa bir ayrlk bulmak iin, program ayrl diye bir ey uydurmutuk. imdi metin ortada, yalan sylemediimiz, ezbere konumadmz ve gerekten de dier Trokist gruplarla program anlay bakmndan temelden bir ayrlk iinde bulunduumuzu herhalde hi bir okuyucu inkr edemeyecektir. Belki bizim grlerimiz yanltr ama ayr anlaylar olduu kesindir. Ve bu konu, Tarihsel Maddeciliin en temel sorunlarn tartmamz ve kavramamz salayacak ok verimli bir alan oluturmaktadr. Bu arada, son gnlerde, ok ho bir tesade, bizim Trkiyeli Trokistlere ynelttiimiz eletirinin kategorik bir ifadesini Mandelin bir yazsnda grdk. Mandel, aynen unlar sylyor: Kt bir devrimci, sadece ayaklar artk yere basmayan deildir; sadece, devrimci projenin gerekletirilmesinin toplumsal objektif ve sbjektif nkoullaryla olan ban yitiren deildir. Ama kt bir devrimci, ayn zamanda, var olan gerekliklere, iinde yaanlan ana, gnlk rutinin ufak tefek eylerine saplanp kalan; Tarihin beklenmeyen ani ve keskin dnlerini nceden kestirebilme duygu ve dncesini kaybetmi olup, gelecee yneliklii bir kenara iten ve yanarda gibi patlaylar tarafndan geilendir de. Bu anlamda da, gelecein ufku olmakszn, gerekliin doru ve tam bir kavran olamaz. Stalinizmin tarihi felaketinden sonra, bugn Marksistler artk yle bir aklamayla kendilerini snrlayamazlar: nce kapitalizmin yklmas sz konusu, bu ykmla ortaya kacak olan sosyalizmin daha sonra nasl grneceini, somut tarihsel gelimelerin kendisine brakalm. Sosyalist antisipasyonun devrimci projeden bu ekilde uzaklatrlmas, bu devrimci projeye, bugn, geni proleter kitleleri ikna edememeye mahkm ediyor. Somut bir sosyalizm grnts, bugn iin Batda, pratik devrimci gnlk politikann n art oldu. Dou Bloku lkelerindeki hi bir zaman sosyalizm olmayan reel sosyalizmden temelden fakl
470
ve ondan stn olan somut bir alternatin var oluu ikna gc kazanmadka, kapitalizm, endstri lkelerinin proletaryas tarafndan yklamayacaktr. Biz, ne raporu yazarken, ne de Program konusundaki bu almay yaparken Mandelin byle bir yazs olduunu bilmiyorduk. Ama imdi yaklammzn daha bir doru olduundan daha bir eminiz. Mandelden alnts yaplan szler, gerek Raporda gerek program yazsnda -belki kendi ilkel slubumuzla- sylediklerimizin daha mkemmel ifadesinden ve Sempatizan Seksiyon ve Eletiri Grubunun program anlaynn zmni bir eletirisinden baka nedir ki? Ama insan unu da dnmeden edemiyor. Her iki grupta da epeyce dil bilen ve Avrupadaki yazn izleyebilen arkadalar var. Bunlar imdiye kadar niin Mandelin yukardaki yazsn Trkeye evirmemilerdir? Yoksa ortada, bilinsiz de olsa bir sansr m var? te yandan insan unu da dnyor: demek dil bilmek, btn uluslararas yazn okuyabilmek yetmiyor. Okuyanlar her eyi doru kavryor ve doru seiyor demek deil. nemli olan yntem. nsan salam bir hareket noktas ve ynteme sahip oldu mu, neyin nemli neyin nemsiz olduunu daha doru deerlendirebilir. *** Program zerine olan bu yaz hangi geliimin rndr? Bunu da bu nsz erevesinde ksaca aklamaya alalm. Program konusunda ilk almalarmzn tarihi 1970 yllarna dayanr. O yllarda, 16 Haziran ii direniinin kabaryla doan ve hzl bir gelime gsteren Doktorcu hareketin bir taraftarydk. Daha Uyarmak in Uyanmal, Uyanmak in Uyarmaldan biliyorduk ki, Program olmadan Parti olmaz. Program, bir prensipler deklarasyonu deil, bir yaplacak iler plandr. Sosyalist gazetesi, bir Proletarya Partisi rgtlemeye ynelik olarak kyordu. H. Kvlcml, eitli kereler V.P. Programn, Proletarya Partisinin minima program olarak sosyalistlerin tartmasna sunuyordu. Bu dnemde eitli gruplarda program okur, tartr ve anlamaya alrdk. Sonra l2 Mart geldi. Doktorcu harekete TPten gelen bir kadro ki bu kadro daha sonra TSPi kurdu gizlilie ekilmi olan doktorcularn ban balad ve Doktorcu lafz altnda, TPin burjuva sosyalizmini yeniden piyasaya srmeye balad. 12 Mart karanlklar srasnda, bunlarn bir dier argman da imdi baz Trokistlerde de benzerinin, grld gibi savunma dneminde olunduu, dolaysyla hi bir ey yapmamak ge471
Demir Kkaydn
rektii biimindeydi. Bu politikaya muhalefet edenleri illegalitenin olanaklarndan da yararlanarak hemen tecrit ediyorlard. 12 Martn karanl dalmaya balarken, bu muhalier bir araya geldiler ve daha sonra TSPi kuracak olanlara kar mcadeleye baladlar. Bunun organ, 1974 ylnda alt say kabilmi olan Kvlcm gazetesiydi. Bu gazete de, Proletarya Partisi iarn atyor ve minima program olarak V. P. Programn bir tartma platformu iin neriyordu. Bu belki ilkel, ama radikal muhalefet burjuvazi tarafndan susturuldu ve TSPin n ald. Bu tarihten sonra, pratik politik mcadeleden zorunlu bir uzaklama iinde kaldk ve teorik almalarmzn esas eksenini Program zerine incelemeler oluturdu. Bu almalarn ilk rn: Mihri Bellinin V. P. Program Eletirisinin Eletirisi oldu. 1976da Kvlcm Yaynlar arasnda, H. Ylmaz imzasyla Emeki-Birikimin Dr. H. Kvlcml Eletirileri zerine bal altnda yayndand. Bundan sonra T.K.P. 1926 Program, T. S.E.K.P. Program (1946), T.S.P. Program (1946), T..P. Program, T.S..P. Program zerine sayfalarca eletirel notlar aldk. Bu notlar kayboldu gitti. Keza bu arada, Kvlcm Yaynlar arasnda, Leninin R.S.D..P. Program Taslaklar yaynland. Bu almalarn son rn T.K.P. Programnn Eletirisi oldu. Bu, 1978de kan Kvlcm dergisinin birinci saysnda yaynland. Trkiye de hi bir hareket Doktorcular kadar bir Program Bilinci denebilecek eye-sahip deildi. Bu doktorcularn yaynlarnda bile grlebilir. Ama doktorcularn Program kavram, sadece Minima Programla snrlyd ve Trkiye ile snrlyd. Bu, o tarihlerde yaptmz program eletirilerinin hepsine egemen olan iki, ama ok nemli, zaykt. Bir dier zayk da uydu: eletirdiimiz programlarn reformist olduunu gsterebiliyor ama bu eletiriyi sanki ayn program kabul ediyormuuz gibi, program metni zerinde, eletirilen programlarn dayand genel tahlilleri ele almayan bir biimde yapyorduk. Genel olarak program ile program metni eletirisi denebilecek ve iki ayr yntem gerektiren ayrmn farknda deildik. Bu, T.K.P. Programnn Eletirisinde aka grlebilir. *** 1978-79 yllarnda, en kk rgt bile hzla geliir ve birok taraftar toplarken, V. P. en azndan byyemiyor ve mthi bir kabzlk iinde bulunuyordu. Bu durum, eer doru isek bymemiz gerekir varsaymndan hareketle ki bu varsaym her zaman doru deildir yanllk nerede? diye dnmelerine ve rgt iinde bir tartmann balamasna yol at. Tartma nce taktik ve rgt sorunlar biiminde balad. Sonra Program
472
anlaylarnda bir ayrlk olduu ortaya kt. Ayrlk neredeydi? Bunun iin V. P. Programnn dayand mant aklamak gerekiyor. Btn burjuva sosyalizmi ya da reformist sosyalizm, Devrimi uzak bir gelecein sorunu olarak ele alr ve varolan sistem iindeki bir reformlar programn acil grevler olarak ne srer. Bu TP, TSP, TKP gibi btn reformist partilerin programlarnda grlebilir. Kk burjuva devrimci hareketler ise, devrim der dururlar ama gerekte onlarda bir program nosyonu yoktur. Onlar tepki duyduklar reformizmle olan snrlarn esas olarak mcadele biimleri alannda izmeye alrlar, V. P. Program ise ya da H. Kvlcmlnm anlay diyelim bu iki ucu boklu denein de dndayd. V. P. Program, Devrimi uzak bir gelecein deil, gnn acil meselesi olarak ne koyuyordu. z itibariyle Demokratik Devrim grevlerine dayanyordu. Ancak, Demokratik Diktatrlk ya da ilerin Kyllerin Demokratik diktatrlnden anlad, kyllk desteinde Proletarya diktatrl idi. Ama te yandan bu diktatrlk, varolan brokratik ii devletlerinin sunduu modellerden esinlendii iin, bu arpkl da ieriyordu, (rnein, bugn ii devletlerinde halkn silahlanmas ya da ii kyl milisi nasl yoksa, V. P. Programnda da yoktur.) Ama programa stnln veren ey, teklier sisteminin organik btnl, ancak bir ii-kyl ayaklanmasyla gerekleebilecei ve hemen gerekletirilmesinin gerekli ve mmkn olduu anlayyd. Program u temel zerinde ykselir: tamamen aadan gelme, yoksul kyller eliyle gerekletirilecek bir toprak reformu ve tefeci-bezirgan sermayenin tasyesi; byk ticaret ve sanayinin milliletirilip planl ekonomiye balanmas; Paris Komn tipi ucuz bir devlet. Bugn Trokist bir parti iktidara gelse, V. P. Programnn brokratik ii devletlerinden ilham ald ksmlar deitirerek, hemen yapaca ya da yapmas gereken eylerin hepsi, organik bir btnlk iinde V. P. Programnda vardr. Ama 1977 veya 1978 (imdi tarihi tam olarak hatrlamyoruz) Kongresinde V. P.nin bu programnn nne, bir seri, acil talepler nam altnda, talep koyulmutu. Bylece V. P.nin ilen dier reformist partilerden hi bir fark kalmyordu. Doktorcular, Doktoru inkr etmilerdi. Bu reformizmin farkna varlmas ve mcadeleye balanmas ile birlikte, orijinal program savunanlar, tartmalar iinde grlerini mantki sonularna vardrmaya balaynca, farkna varmadan, Doktorcu bir biim altnda, Trokizmin yllardr savunduu noktalara birer birer varyorlard. Ama Trokizm hakknda henz hi bir ey bilmedikleri iin, ilk defa bir eyleri kendilerinin bulduunu, daha dorusu Doktoru ilk defa doru drst anlamaya ba473
Demir Kkaydn
ladklarn dnyorlard. Doruydu da, Doktoru anladka, onun snrllklarn da gryorlard. Bu gei ve reformizmden kopu dneminin belgesi, yine Kvlcm Dergisinin Ocak 1979da yaynlanan 3-4nc saylarnda yer alan Komisyon Raporu denen metinde grlebilir. rnein bu Raporun Sunuu, Gei Programnn banda bulunan, insanln bunalm proletarya nderliinin bunalmna indirgenebilir blmndeki yaklamn baka szlerle ama aynen ifadesinden baka bir ey deildir. Komisyon Raporu bir gei dnemi belgesidir. Ya ileri gidilecek, Trokizme varlacakt ya da bu rapordaki ncller geri bir noktadan reddedilecekti. Gerekten de yle olmutur. V. P.nin orijinal programn acil grev olarak ne koyanlar V.P. Kongresinde ounluu saladlar ve dierleri ayrlp S.V.P.yi kurdular. Evet, V. P. Program acil grevdi, onun talepler btnln sloganlatrmaya alyorduk. Ama kafalarmzda hep u varsaym vard. Program insanlara propaganda ederek, sloganlar yazarak byyeceiz. Marks, teori ynlar tarafndan kavrannca maddi bir g olur dememi miydi? Yaplacak i V. P. Programn ynlara kavratmakt. Bunun tek biimi de Propaganda ve sendikal vs, almalarda rnek ve devrimci tutumdu. Bu srada Trkiyede faistlere kar ciddi bir savunma sava veriliyordu. Ama bizim bu sava konusunda hi bir grmz yoktu. Fiilen bulunduumuz mahallelerde biz de savayorduk ama bu eylemin teorimizde bir yeri yoktu. Keza V. P. Programnda da byle bir sorun yoktu. Bu sorun, bizi, faizm zerine dnmeye yneltti. te yandan hala doktorcu olduumuzdan, Doktorun eserlerinden bu sorun -zerine zmler aramaya baladk. Doktorun 1970de verdii bir konferansta, faistlerin saldrlarna kar savunmay rgtlemekten sz ettii dikkatimizi ekti. Ve u dnce hemen aklmzda uyanyordu: bu savunma eyleminin kendisi, bizzat ii-kyl milisinin bir tohumu deil miydi? Bylece Program ile, ynlarn gnlk mcadelesi arasnda, propagandann tesine giden, somut rgt ve mcadele biimlerinden oluan bir ba kurma olana douyordu. Farkna varmadan geisel talepler sistemine varyorduk. Bir bakma, dnyada Trokizm diye bir ey olmasayd bile, el yordamyla onu yeniden yaratyorduk. Bu yaklamn ilk rn, Sosyalistde kan Faist Saldrlara Kar z-Savunma balkl yaz oldu, (Balk tam tamna byle olmayabilir, Buna benzer bir eydi.) Tam bu sralarda, faizme ilikin aratrmalara bal olarak ilk kez Troki ile karlayorduk. Bizim yeni bulduumuzu sandmz eylerin meerse hem de kar devrimci olarak grdkleri474
mizce eskiden savunulduunu grmeye balyorduk. Ortaya Trokinin ad knca, duraksamalar, nereye gidiyoruz diye sorular da balyordu. Troki ile tantmz, ama onu henz sadece Faizm teorisi ile tandmz uralarda, kitlelerin ve mcadelenin nesnel ihtiyalaryla program arasnda bir balantnn arac olarak, mcadelenin somut bir anna ilikin bir Geisel Talepler gibi, inin El Kitab 1979 Eyllnde yaynland. Bu kitapta, sizlik, Pahallk, Sendikalar ve Faist etelere ilikin olarak farkna varmadan geisel talepler formle ediyorduk. Bu kitapn gerek ayr bildiriler gerek kk bir kitap halinde stanbulda binlerce iiye datlmas ya da satlmas, V. P.nin son eylemi, lmnden nceki kuu l oldu. V. P.nin devrim programnn nne, bir takm reform taleplerini geirdikleri iin V. P.den atlan S.V.P.nin, inin El Kitabna eletirisi, ite bizim dediklerimize geldiniz biiminde oldu. Belki birok V. P.li gibi, onlar da bu kitaptaki taleplerin, tamamen farkl mahiyetini; taleplerin birtakm reformlar acil olarak ne koymadn aksine, kitleleri iktidara yneltecek, somut rgt ve mcadele biimlerini ele aldn gremiyorlard. Devrim, uzak bir gelecein deil, tam da o gnn acil sorunu olduu iindir ki, bu amaca bal olarak bu sloganlar atlyordu. Onlar, zaten var olan mcadeleye, bilinli bir ifade vermeye ynelikti, iktidara gidebilecek olanaklar sunuyordu. Daha sonra, Geisel Talepler anlayna daha yakn olarak yazdmz metin, Tari Olaylarndan sonra yazdmz Gn Mcadele Gndr balkl uzun bildiridir. (Bu bildiri daha sonra, Almanya da kan Der WegYolun Mays 1980 tarihli kinci saysnda yaynland.) Bu arada V. P. dalm, biz de Trokist olmutuk. Trokizme, Trkiyedeki Trokist gruplardan tamamen bamszca varmtk ve onlar hakknda hemen hi bir ey bilmiyorduk. Sadece, Sempatizan Seksiyon durumundaki grup gzmz daha ok dolduruyor ve kendimizi ona daha yakn hissediyorduk. Srekli Devrim ve Ne Yapmal dergileri, dier kitap yaynlar bizde onlarn daha doktriner ve ciddi olduklar eklinde bir izlenim yaratmt. Bunun zerine kendilerine katlabileceimizi, ama program ve tzklerini okumak istediimizi syledik. Onlar da bize, Tzk veremeyeceklerini, Program olarak da, Bildirge ile iki durum deerlendirmesini ki bunlar dergilerde kmt okumamz sylediler. Dorusu ardk. Biz bugnlere Program diye diye gelmitik ve imdi, sempatizan seksiyon durumundaki bir rgt program olmadn, Bildirgenin program yerine kabul edilebileceini sylyordu. Marksizmin bir alfabetik nermesi olan, Programn bir prensipler deklarasyonu olmad
475
Demir Kkaydn
yolundaki dorular ne olmutu? Yllardr mcadele ettiimiz grler imdi, Trokist bir biim altnda yeniden mi karmza kyordu? Kafamzda bu sorularla btn Trokist yaynlar okumaya baladk. Bu arada 12 Eyll geldi ve Trokist gruplarla tm balantlarmz koptu. Bu arada sz geen iki durum deerlendirmesi ve Bildirgeye ilikin bir sr eletirel notlar kaleme aldk. Ancak, araya baka iler girdi, Almanya da kan Yol dergisine yazlar yollamak, bulunduumuz yerdeki (Nide Cezaevi) tartmalara ilikin polemikler yazmak vb., gcnz ve zamanmz alyordu, 1982ye doru bir para zaman bulduk ve Program sorunu zerine ilk notlar almaya baladk. Daha sonra bunlar aceleyle yazya dntrdk. Bu yaz iliikte bulunan yazdr. imdi unu syleyebiliriz ki, bu yazy bugn yazsaydk belki baka bir slupla ve emayla yazardk ama oradaki eletiriler hakknda bugn de ayn eyleri dnyoruz. Hatta bu kanaatimiz pekimi durumda. Geisel talepler ile, reformist talepler arasndaki fark nerededir? Sanrz, sadece Trkiyede deil, dnyann birok lkesinde Trokistler bu ayrm yapamyor ve reformizmle olan snrlar iyice belirsizletiriyor. Bizi Trokizme getiren, devrimin nne, acil grev olarak birtakm reform isteklerinin getirilemeyecei anlayna kar burjuva sosyalizminin kavray, bugn Gei Talepleri ya da demokratik mevzilerin kazanlmas nam altnda tekrar karmza kyor. Bir zamanlar V. P.de yaplan bugn Trokizm biimi altnda yeniden gryoruz Sadece terminoloji deimi durumda. Biz bu limi daha nce seyretmitik. rnek mi? Enternasyonal dergisinin Eyll-ekim 1984 tarihli 9. saysnda Darbenin Drdnc Yl ve Grevlerimiz balkl yaznn sonunda Emeki ynlarnn mcadele program, sosyalist demokrasinin kurulmasna ynelik demokratik mevzilerin kazanlmasna dayanr dendikten sonra Yaam Koullarnn yiletirilmesi in ve Basklara Kar bal altnda bir sr reform talebi sralanm. TP, TSP, TKP ya da SVP de bundan baka eyler sylemiyorlar. Fark nerede kald? Sadece Trokist terminolojide. Yazda eletirdiimiz Program Anlayn tohumundan tanyamayanlar, herhalde bu meyvesinden daha kolay tanyacaklardr. Eletiri Grubuna gelince, Sempatizan seksiyonun reformizmine, daha radikal bir tepkinin ifadesi. Ama onun ufku iinde kalyor ve onun en temel yanlna hibir itiraz yneltmiyor. Btn merkezci radikal akmlarn ortak karakteristii olan mcadele biimlerini bir program sorununa dntrme onlarda da grlyor. Bu kanmz, sempatizan seksiyonun program anlayn eletiren bir yazlarn Tamamlanmam bir yazyd, tamam elimize geerse onun da
476
bir eletirisini yapmay nmze bir grev olarak koyuyoruz.- okuduktan sonra iyice pekiti. Bu yaz program tartmalarna bir balangtr. Bu tartmalarn hepimizin geliimine hizmet edecei dncesi ve dileiyle bu nsz noktalayalm. 17 Eyll 1985, (C. Aydn) (6 Aralk 2004, Pazartesi tarihinde dijitalize edildi. D. K.)
22 YIL SONRA DJTALZASYON VESLESYLE NSZ
1980 ylnn balarnda Eletiri Yaynlar arasnda M. Yenice imzasyla, Devrimci Marksizmde Gei Program Anlay adl bir kitap yaynland. Biz de tam bu sralarda, o gne kadar iinde bulunduumuz doktorcu kabuu, faist etelere kar z savunma, Sovyet devletinin snf karakteri, nc Enternasyonalin lav gibi konulardan hareketle krmaya balam ve el yordamyla yaptmz bu yeni keier srasnda Trokist denen, aslnda klasik miras savunan ve bu mirasn yntemine dayanarak, yirminci yzyln faizm, geri lkelerde sosyalist devrimler, Sovyet devletinin snf karakteri gibi olgu ve sorunlarn aklayan gelenekle karlamtk. Bizim el yordamyla yeni bulduumuzu sandklarmzn bu gelenek tarafndan, yllardr ve ok daha mkemmel bir ekilde, savunulduunu grnce bu gelenee katlmakta bir an iin bile tereddt etmemitik. Tabii her ilk karlamada olduu gibi, nceleri mthi bir alkla bu yeni olan tanma dnemi geince, o gelenek iinde de dnyadaki btn hareketlerde bulunan sorunlarn aynen var olduun grmekte gecikmedik. Bir politikann ya da bir teorinin sonularn bilmek ve onlar kabullenmek, o programn ardndaki birikimin zmlendii anlamna gelmez . Bu ok daha karmak ve uzun bir sretir. Olan aynsyd, bu yeni ulatmz gelenek iindekiler, aslnda belki o sonular tanyorlard, ama, o sonulara yol aan muazzam birikim konusunda o noktaya el yordamyla ve yaayarak gelenlerden ok daha gerilerde bulunuyorlard. Bizlerin henz gencecik bir insanken Trkiye i Partisi (TP) saarnda, daha sonra Devrimci renci Birlii ve Dev-Gen (FKF-TDGF) iinde, ii hareketlerinde, 12 Martn illegalitesinde, hapislerde, eylemlerde, kk rgtl gruplarn o dnyas ve zel jargonu iinde kafa gz yararak rendiimiz, nice ok temel bilgiler, tecrbeler ve birikim yoktu bu karlatklarmzda. Onlarn tm dnyas bir bakma Srekli Devrim Teorisi, Faizm Teorisi ve Sovyet Devletinin Snf Karakterine ilikin teorinin sonularnn savunulmasndan ibaretti. Bunlarn bilinmesinin ya da
477
Demir Kkaydn
kabulnn hayatn ve devrimci mcadelenin daha bin bir baka alannda da otomatik bir doruluu ve hakll garanti edecei sanlyordu. Dolaysyla bu yeni katldmz gelenek ile Trkiye devrimci ve sosyalist hareketinin kendi deneylerinden hareketle benzer sonulara ulamasn sembolize eden bizler arasnda bir gerilim ortaya kyordu. Onlar daha batan Trokist olduklar ve bizden ok nce Trokist olarak politik hayata atldklar iin, bu nceliin kendilerine her eyi bizden daha iyi bilecekleri ynnde bir zellik kazandrdn dnyorlar ve kendilerinin otoritesi nnde eilmemizi bekliyorlard. Biz ise, aslnda yllar nce atmz hatta bir zamanlar kendileriyle uratmz bile unuttuumuz en basit sorunlarn ve bilgilerin bile bu Trokist denenler tarafndan henz yaanmadn ve kavranmadn grdmzden, Trokizmi tanmadan yaadmz ok zengin siyasi tecrbe ve teorik birikimin deerini daha fazla anlyorduk. Bizler 1960larn ve 70lerin o muazzam ii, kyl renci hareketlerinin ve rgtlerinin tam ortasnda ve ou kez de ilk saatin iilerinden biri olarak yer almtk. Eer teorik kazanmlar bir sermaye veya servet gibi grmek gerekirse, bizler en alttan balayarak, ekirdekten yetierek, kanla, terle, bin bir meakkatle, kendi deneylerimizle o teorik zenginliklere ulamtk ve onlar adeta yeniden kefetmitik. Ama bu ulatmz yerde karlatklarmz ise oraya hazr bir mirasn zerine konar gibi gelmilerdi, ayn veya benzer tecrbeleri hibir ekilde yaamadan, sadece kltrel ve maddi arka planlarnn gcyle (dil bilmek, vb.) orada bulunuyorlard. Aradaki bu kkten fark, bu uyumsuzluk her admda, her durumda ortaya kyordu. rnein biz yllar ve yllar nce, daha 1970lerin banda, Kvlcmlnn kard Sosyalist gazetesindeki tartmalar araclyla Genel Grev sloganlarnn batan karclna kar erbetlenmitik . imdi burada, o erbetli olduumuz hastalklarn yeni bir ambalaj iinde karmza ktn gryorduk . Bir slogan atmayla sorunlarn zlecei anlayna ancak glebilirdik biz, ama Trokistlerin kard dergiler tam da byle hayallere dayanyordu, oralarda en nemli tartma konularndan biri, doru slogann ne olduuydu. Hasl her alanda korkun bir uyumsuzluk yayorduk. Bizlerin eskiden atmz dndmz btn sorunlar, burada karmza yeni elbiseler iinde tekrar kyorlard. in kts, bu hazr mirasa konanlar, bu tecrbeleri almaya yatkn bir anlay iinde de bulunmuyordu. Bizlere ve bizlerin deneylerine kar zor gizleyebildikleri bir kmseme iindeydiler .
478
te bu yeni bulunduumuz yerde karlatklarmzn, hemen hemen istisnasz hepsinin benimsedii ve ve ve bitiremedii kitapt bu M. Yenicenin kitab ve bizlerin henz Trokist olmadan nce Program konusunda atmz en temel yanlglar, burada karmza kyor ve iin kts Marksizme Trokizmin bir katksym gibi sunuluyor ve anlalyordu. Biz belki Sovyet devletinin snf karakteri konusunda yanl teorilere dayanmtk; biz belki faizm ilikin yllarca hi de doru drst bir teoriye dayanmamtk ama en azndan u program konusunda imdi karlatklarmzdan ok daha ileri bir anlaya sahiptik. Ama imdi yeni karlatklarmz, Sovyet devleti ya da faizm konularnda daha ileri bir teoriye hazrca konmu olmalarnn onlar rnein Program anlay konusunda da daha doru ve ileri anlaylara sahip klacan sanyorlard. Mademki dier konularda daha nce doru eyler sylemilerdi o halde bu konuda da doru olmalydlar, dolaysyla bunlar da kabul etmemiz gerekiyordu. Bu ocuksu dayatmaya elbette prim vermezdik ve aslnda kimi en temel sorunlarda ne kadar geri olduklarn; nlerinde yemeleri gereken daha ka frn ekmek olduunu bu yeni karlatklarmza somut olarak da gstermek gerekiyordu. M. Yenicenin kitab bunu somut olarak gstermek iin ideal bir rnek sunuyordu. Hem de son derece temel bir sorunda, program anlay sorununda. Bu da aslnda daha derinden baka sorunlarla ilgiliydi: snfn ve kitlelerin ve insann tarihsel eyleminde projelerin, programlarn ve hayallerin yeri sorunuyla. Bu dncelerle program konusunda bir uzun alma hazrlama ve onun iinde de bu M. Yenicenin kitabnn eletirisi iin ayr bir blm iin yazma iine giritik., Bu eletiriyi yazarken kitabn yazarnn kim olduunu bilmiyorduk. Yalnz bir yerlerden Orhann yazd kulamza alnmt. Bu Orhann da Orhan Dilber olduunu sanyorduk. Yllar sonra kitabn yazarnn Orhan Dilber deil, Orhan Koak olduunu rendik. imdilerde Virgl dergisini karan ve Trkiyenin gerekten iyi yetimi aydnlarndan biri olan Orhan Koak, o zamanlar Trokistmi ve bu kitab Trokist iken yazm. Orhan Koak artk muhtemelen politik olarak Trokist deildir, ama onun Trokist iken yazd bu kitap hala Trokistlerin program anlaylarn belirlemektedir. Bizim Orhan Koakn bu kitabna ynelik bu imdi dijitalize edilmi ve elinize elinizde bulunan eletirimiz ise hemen hemen bilinmez kald. lk yazdmz sralar, el yazmasndan cezaevindeki arkadalar okumutu. Yaznn bir nshas gizlice darya karlmt. O da karld
479
Demir Kkaydn
yerlerde unutulup gitmi. Sonra Nide Cezaevinden srgnlerle zel E Tipi Cezaevlerine dalnca, eldeki yazdan iz toz bile kalmamt. Sonra seksenlerin ortasnda, Avrupada, bu yaznn cezaevinden gizlice karlm bir kopyasna rastladk. O sralar bu bulduumuz kopyay daktilo ettik bir de nsz yazdk ve nc in Forum diye bir bltenin ilk says olarak birka nsha oaltp yine tandk birka kiiye iletebildik. Hepsi bu kadar. Sonra gndemimize baka konular girdi. Dnya alt st oldu ve neredeyse yirmi yl boyunca, varln biz bile unuttuk. te imdi bu metni oturup dijitalize ettik ve en azndan nternet araclyla olsun yaynlayalm dedik. Bunca i arasnda byle yllarca nce yazlm bir yazy dijitalize etmek iin bunca abann ne gerei var? Hele sosyalistlerin ve devrimcilerin ouna ok yabanc bir konuda ve neredeyse onlara ok zel gibi gelebilecek bir jargonla yazlm, daha batan okunma ve anlalma ans olmayan bir yazy bugn tekrar piyasaya karmann ne gerei var? Bugnn ok daha nemli ve can alc sorunlar dururken byle bir ie g ve zaman harcamak bouna bir aba deil midir? Yaplabilecek byle itirazlarn hi de yersiz olmadn biz de dndk. Zaten belki de bu nedenle bu dijitalizasyon iini bunca geciktirdik. Ancak imdi yine de deebileceini dnyoruz. Trkiyede yeni bir radikalleme ve politizasyon dalgas ortaya kmad srece, yine de politik ve teorik sorunlara az ok ilgi duyanlar, u veya bu talam rgtlerin, gruplarn, evrelerin taraftarlarndan bakalar deildir. Beensek de beenmesek de bu byledir. Ve bir eyler yaplacaksa bu gkten inmi mkemmel insanlarla olmayacaktr. Elde ne varsa onunla balamak gerekir. Dier yandan, biz geri bugn bambaka sorunlar ve paradigmalarla megulz ama onlar, yani Trokistler hala yirmi yl ncesinin konu ve baklarna saplanp kalmlar. Onlara onlarn dili ve sorunlaryla hitap etmek belki bir eyleri tekrar harekete geirebilir. Elinizdeki kitapta dile gelen grler bizim kiisel tarihimiz asndan, tarih ncesinden kalmadrlar. Ama Trkiyenin Trokistleri iin hala gndeme bile alnmam ve alamam, sorunlar tartmaktadrlar. Trkiyenin Trokistleri, Orhan Koakn kitabnda ifade edilen (belki bugn Koakn kendisinin bile savunmad) ve bizim elinizdeki kitapta eletirdiimiz program anlaynda takldlar kaldlar. Biz ise bu arada program konusunda bambaka paradigmalara geldik. Bir bakma, ylesine farkl trler olduk ki, artk dlmz tutmaz. Bilinir
480
biyolojide, belli bir farkllk bir sre sonra farkl bir tr olmaya vardnda, o canllarn birbirine dl tutmaz hale gelir. Bu farkl evrimi yle bir benzetmeyle aklayabiliriz belki. Politikada kk gruplar, tpk byk ktalardan tecrit olmu adalar gibidir. Madagaskar adasndaki Lemurlar, bu adann henz maymunlar ortaya kmadan nce, ktadan koptuunu gsterir. Madagaskar bir yaayan fosiller adas olarak kalr. Avustralya da yledir. Oras daha da eski bir dnemde kopmutur. Orada evrim keseliler aamasnda taklp kalmtr. Avustralyann smrgeletirilmesinden nce orada bulunan tek memeli hayvan, Homo Sapiens ve onunla birlikte gelen Dingo kpeklerdir ama onlar da, Afrika ve Avrasyadaki evrimin sonucunda ortaya kp ok sonradan, muhtemelen insann kpei ehliletirmesinden sonraki bir dnemde oraya gelmilerdir. Btn iine kapal gruplar gibi, Trkiyedeki Trokistler de, ki u an btn Trkiye sosyalist hareketi ilen ayn durumdadr, Madagaskarn Lemurlar ya da Avustralyann keseli memelileri gibi yaayan fosillerdir . Onlar evrimin bir noktasnda taklmlar ve kendi ilerine kapanmlardr. Bu nedenle yirmi ksur yl nce yazlm bu metin, bu yaayan fosil adalarnn zamanna gre aktalitesinden hibir ey kaybetmi deildir. nk Orhan Koakn yirmi be yl nce yazd ve artk belki kendisinin bile hatrlamad ve hatrlamak istemeyebilecei bu kitaptaki program anlaylar Trkiyenin Trokistleri tarafndan hala savunulmaktadr. Bir Allahn Trokist kulu kp da bu anlaylar eletirmi deildir. *** 1984 ylnda Avrupada srgn yaamna baladnzda nce Drdnc Enternasyonalin Fransz seksiyonu olan LCR (Devrimci Komnist Liga), daha sora da Alman seksiyonu olan GIM (Enternasyonal Marksist Grup) iindeki almalarda unu grdk. M. Yenicenin kitabnda eletirdiimiz program anlay aynen Avrupadaki seksiyonlarda da geerliydi. Yani, devrimden sonra nasl bir siyasi ve ekonomik dzen hedeendii konusu, bir program konusu olmaktan btnyle kmt, sadece belki bir teorik eitim konusuydu. Program olarak ise, aslnda bir devrimci dnemde somut bir eylem slogan anlam kazanabilecek olan geisel talepler sralanyordu genellikle. Ama devrimci bir dnem olmad srece bunlar da bir Propaganda Slogan olmaktan te bir anlam tamad iin, pratik politikada fazla bir anlamlar bulunmuyordu. Bylece aslnda hedeenen toplumdan bile sz etmeyen, onun kysna kadar getiren Geisel Talepler ancak propaganda
481
Demir Kkaydn
slogan olarak bir anlam tayordu. Bu da ilen snfn ve kitlelerin aslnda sosyalist bir toplumu bile hayal edemez hale gelmesi anlamna geliyordu. Ama bu geisel talepler politik mcadelede ilen hemen hemen hi savunulmadndan, izlenen aktel politika boazna kadar reformizmin batana saplanm bulunuyordu. Trokistlerin (Anaristlerin veya dier radikal gruplarn) sosyal demokrat partilerden tek fark onlarn, daha militan ve mcadeleci yntemleri benimsemelerinde, yani muhalefetin ar bir kanadn oluturmalarndayd. Ayr bir programa dayanan bir prolleri bulunmuyordu. Durumu biraz somutlamay deneyelim. Diyelim ki, hedeniz, ekonomik alanda meta retimine, yani kar iin retime son vermek ve toplumun ihtiyalarna dayanan planl bir ekonomi temelini rgtlemek. Ve buna toplumun gerekten acil olarak ihtiyac var. Bugnk dnyada bu aslnda son derece acil bir hedeftir. Ama elinizdeki kitapta eletirilmi ve yanll kantlanm bir anlaya dayanyorsunuz ve program ulamak istediiniz toplumu iermemelidir gibi bir anlaya dayandnzdan bu acil ve gerekli dnm programnza koymuyorsunuz. Bu hedef sadece rgtn teorik eitim seminerlerinin bir konusu haline geliyor ya da yle kalyor. Geni ynlarn ve snfn bilincinden ve hafzasndan ve gndeminden demokratik planlamaya dayanan ve kara dayanmayan bir ekonominin nasl bir ey olaca btnyle uzaklayor ve unutuluyor. Yani bir propaganda slogan olarak bile politik faaliyetinizde bir yeri bulunmuyor bu hedenizin. Peki hangi gerekeyle yaplyor bu? Gei Programnda bunlarn yer almad gerekesiyle. Gei Programnn Proletaryay iktidarn eiine kadar getirdii, aslnda bir tlatma olduu, tamamlanmam olduu. Hi gz nne alnmyor ve onun eksiklikleri stnlkm gibi koyuluyor. Bylece kapdan kovulmu bulunan reformizm, yani devrimci deiikliklerin gnn acil bir sorunu olmad; ksmi reformlarn gerek politikay belirledii bir politika, gei program penceresinden giriyor. bu kadarla kalsa yine de iyi. ok daha kt. Peki, retim aralarnn zel mlkiyetinin ortadan kaldrlmas ve planl ekonomiye gemeyi gerektirecek geisel talepler nelerdir? rnein, var olan ilerin tm alabilir nfus arasnda paylatrlmas; btn sanayi ve ticari srlarn aklanmas; fabrikalarda ve irketlerde iilerin denetimi vb.,. bunlara Geisel Tedbirler denir. Dikkat edilsin, bunlar henz sosyalist devrim talepleri deildir. Bunlar bir bunalm durumunda ya da devrim ncesi bir durumda isizlik, alk
482
gibi acil sorulara kar somut tedbirlerdir ama gerekletirilmeleri ister istemez, iileri kapitalizmle ve onun siyasi iktidar ve biimleriyle yzlemeye ve atmaya getirir. Ancak bu sloganlar veya byle Geisel Talepler ancak bir bunalm, bir devrim ncesi, bir toplumsal mobilizasyon dneminde somut bir eylem slogan anlam kazanabilirler. Bunun haricindeki dnemlerde ise bir propaganda slogan olmaktan te bir anlamlar yoktur. Ama eer bunlar propaganda sloganysa, o halde niin sosyalist bir karakteri bile olmayan bu sloganlarla ve programla toplumun hayal gc kaybna yol almaktadr ki? Kimsenin aklna bu soruyu sormak bile gelmez. Ancak, gelimi kapitalist lkelerde hemen hemen devrimci bunalm dnemleri olmadndan, iiler de genellikle, normal politik hayat iinde, bu geisel taleplerin de hibir pratik ve ili anlam bulunmamaktadr. Gnlk politika son derece sradan reformist talepler etrafnda dner. En byk tartma konularndan biri, seimlerde gerici partiler karsnda sosyal demokrat partilere oy verilip verilmeyecei noktasnda dner. Daha radikal ve sekter kanatlar buna kar karlar, daha kitle ilikileri gl olanlar, yani sendikalardaki grevliler falan, oy vermeyi savunurlar. Genellikle kar kanlar bile, hamamn namusunu kurtarmann i ve gnl rahatlyla, gidip oylarn verirler. Bazen radikal sol bir araya gelip bir ittifak kurar ama genellikle ksa sre sonra dalrlar. Bylece herkesin memnun olduu bir oyun srer gider. Yani, meta retiminin tasyesi ve bir planl ekonomi, bir acil hedef olmaktan km, bir rgt ii teorik eitim konusu haline gelmitir. Onu hedef olmaktan karan ve daha hayatla bal olduu sylenen geisel denen talepler ise (ilerin tm alr nfus arasnda datlmas veya ticari srlarn tannmamas gibi) brakalm bir propaganda slogan olmay, unutulmu bir program metni olarak kalr: somut politika, u veya bu i kolunda u veya bu sendikann bir talebini desteklemek, bir reform talebi iin, sosyal demokratlar veya sendikaclar, doru drst savamamakla veya ihanetle eletirmekten ibaret olur. te Trokistler veya radikal Avrupa solunun politikasnn z budur. Bu sapna kadar reformist bir politikadr aslnda. Tpk Trkiyedeki reformistlerin politikas gibidir. Onlar da devrimin gerekliliini, kapitalizmin tasye edilmesi gerektiini inkar etmezler; onlar da ynlar eitmek ve mobilize etmek adna o devrim programn uzak bir gelecee erteleyerek, son derece sradan reformlar iin mcadeleyi ne alrlar.
483
Demir Kkaydn
Birinde, minima maksima program ayrmnn salad bu devrimci talepler uruna mcadeleyi uzak bir gelecee atma sonucuna; dierinde gelecein toplumunu programa sokmak yanltr gerekesinin ardna saklanan geisel talepler bahane olur. *** Ancak burada, buraya kadar sylenenlerin daha iyi anlalmas iin, her biri Gei szn ieren Gei Dnemi, Gei Program ve Geisel Talepler kavramlarnn ayrmna biraz dikkati ekmek gerekiyor. nk bu kavramlar klasik Marksist gelenei bilmeyenler, zellikle Stalinist partiler geleneinden gelen sosyalistler iin olduka yabanc ve anlalmaz kavramlardr. Ama brakalm Stalinist ya da Merkezcileri bir yana, Trokistler bile bu ayrmlarn pek bilincinde deildirler. Gei Dnemi klasik Marksist literatrde, kapitalizm ile sosyalizm (snfsz toplum) arasndaki, siyasi biimi Proletarya Diktatrl olan dnemin karl olarak kullanlr. Trkiyede bu gei dnemi, yani Proletarya Diktatrl, yaygn ve yanl olarak, sosyalizm ile kartrlmaktadr. Sanlmaktadr ki, Sosyalizm ve Proletarya Diktatrl ayn eydir. Bu nedenle Trkiyenin sosyalistleri, rnein Tek lkede sosyalizm olur mu olmaz m gibi en sradan tartmalar bile anlayamazlar. Byle bir tartmay rnein, tek lkede iiler iktidara gelemezmi ve bir ii snf iktidar kuramazm gibi anlarlar. Yani yukarda sosyalist tedbirler dediklerimiz bile aslnda, Sosyalist Toplumun deil, Gei Dneminin tedbirleridir; Proletarya Diktatrlnn tedbirleridir. Sosyalizm ondan sonradr gerekte. Sosyalizm snfsz toplumdur. Onun, Sosyalizm veya komnizmin alt aamas de denen alt aamasnda i blm vardr, genel olarak komnizm veya komnizmin st aamas da denen st aamasnda o da yoktur. Gei Program ise, Drdnc Enternasyonalin, nc Enter nasyonalin ilk drt kongresinin kararlarna da dayanan, programnn addr. amzn sosyalist devrimlere gei a olduundan hareket eder; adn da buradan alr. Yani Gei kavramyla vurgulamak istedii, sosyalizmin uzak bir gelecein deil, gnmzn acil bir sorunu olduudur. Bu nedenle kendine Gei Program demektedir. Yani eer Gei kavramnn farkl kullanmlarn vurgulamak iin ifade etmek gerekirse, Gei Program, dnyann Kapitalizmden Gei Dnemine (Proletarya ktidarna) gei ann programdr. Bu devrimler an vurgulamak iin yle bir isim verilmitir. Gei Program, dnyada Gei Dnemine ulamak iin bir
484
programdr; dier bir deyile, sosyalist devrimler ann program anlamna gelmektedir . Bu Program Troki tarafndan yazlmtr ve tamamlanmam bir programdr. Programn orijinal ad: Can ekien Kapitalizm ve Drdnc Enternasyonalin Grevleri dir. Sosyalist devrim, yirminci yzylda dnyann sektrnde de acil bir sorun olarak grlmektedir. Kapitalist ileri lkelerde sosyalist devrim; brokratik i devletlerinde brokrasiyi iktidardan alaa edecek ve gerek ii snfnn demokratik iktidarn kuracak politik devrim ve geri lkelerde de yirminci yzyln btn devrimlerinin gsterdii gibi, demokratik devrimin tamamlanmas ama bunun ii ve kyller eliyle tamamlanmas nedeniyle bu devrimin sosyalist bir devrime dnmesi (nam dier Srekli Devrim). Aslnda Trokinin yazd metin, somut bir program bile olmaktan ziyade bir program gerekesi gibidir. Trokinin bizzat kendisi de saten bu metinde bir programda yer almas gerekmeyen bir ok eyin yer aldn ve olmas gerekenlerin olmadn belirtmitir. Peki, Geisel Talepler nedir? Genellikle Geisel Talepler de Gei Program ile kartrlmaktadr. Geisel Talepler, kapitalist toplumda yaanan acil sorunlara acil cevaplar anlamna gelen, mahiyetleri gerei sosyalist olmayan ama gerekletirilmeleri ister istemez ezilenleri ve iileri var olan sistemle kar karya getiren taleplerdir. Snfn kendi deneyleriyle bulduu giriimlerin sistematik ifadesi olduu kadar , onun eitimini hedeerler ayn zamanda. Bunun en tipik rnei, Leninin mehur Yaklaan Felaket adl yazsdr. Kapitalist toplumda, zellikle byk alt stlk ya da bunalm dnemlerinde, bu tr taleplerin ikili iktidara yol ama potansiyelleri vardr. Birka rnek verelim. Mesela yetmili yllarda Trkiyede, dnyann en byk ve hzl byyen faist hareketi devlet destekli olarak muazzam bir saldrya gemiti. Bu saldrya kar ilen, btn sol hareketlerin yapt, bu saldrlara kar kitlelerin z savunmasn rgtlemekti. Kim bunu daha iyi yapt ise onun etkisi hzla geliti o dnemde. Bu faist saldrlar karsnda, tipik reformist talep veya tedbir, Faist partilerin yasaklanmas gibi sloganlar ve tedbirlerdir. Devrimcilerin Geisel Tedbiri veya slogan, saldrlara kar polisler ya da mahkemeler deil, halkn ve iilerin kendi savunmasn kendisinin rgtlemesi; iilerin ve kyllerin silahlanmas olur. Bu henz ne burjuva devletine ne de kapitalizme kar bir talep deildir, soyut olarak dnldnde. Silahl halk illa da sosyalizmi seecek diye
485
Demir Kkaydn
bir art yoktur. Bu pekala bir burjuva iktidarna, halkn silahl olduu ideal bir demokratik cumhuriyete de karlk debilir. ABD veya svire bunun en tipik rneidir. kisinde de halk silahldr, ama bu silahl halk kapitalizmi seer. Ama somutta zsavunma gerekletii an, ilen silahl bir halk ve ordusu demektir. Fiilen ikili bir iktidar demektir ayn zamanda. nk bir sre sonra o z savunma birlikleri, faistleri destekleyen devlet cihazyla da kar karya gelecektir. Yani z savunma rgtlenmesi ayn zamanda devrimci ordunun ekirdei saylabilir. Burjuvazi bir aznlk olduundan, baskc ve brokratik bir cihaz olmadan egemenliin srdremeyeceinden, otomatik olarak var olan eski cihazdan yana, bu yeni olana kar olur. Bu da i dinamiiyle o z rgtlenmelerin burjuvazinin direncini krmak iin bir sosyalist devrimin aralarna dnmesine yol aar. Baka bir rnek alnabilir. Mesela zmit Depreminde halk, devletin hantall, neme lazmclna ve daha bin bir rmlne kar, kendiliinden gk altnda kalanlar karmak, onlara iae ve ibade salamak iin rgtlenmelere gitti. AKUTa duyulan o mehur ilgi znde bu tr bir z rgtlenmeye duyulan zlemi ve sempatiyi ifade ediyordu. Byle bir durumda pek ala, o blgedeki halkn bu kendiliinden rgtlenmeleri, ilen o brokratik mekanizmay paralayarak ve tanmayarak ve onun yan sra, gelen yardmlarn datlmasndan, enkazlarn kaldrlmasna, makinelerin organizasyonuna kadar birok ii stlenebilir ve ili bir ikinci iktidar olarak ortaya kabilirdi. Ve bu ynde gl eilimler vard. Devletin en ok korktuu bu oldu. Bunun nasl bir ynlar rgtleyici, inisiyatini gelitirici, eitici ve patlayc bir potansiyel tadn en iyi egemen snar bilmektedir. nk insanlarn o anki acil ihtiyalar ile kapitalizmin kar ekonomisi, zel mlkiyet tabusu ve brokratik bir devlet uyumaz. Bu nedenle devlet hemen ikili bir strateji izledi, bu tr giriimleri, yani aadan gelme kitle inisiyatif ve rgtlenmelerini, yasaklad ve datt, AKUT gibi itibar kazanm ve dorudan hedeenemeyecekleri de, kendi sistemine entegre etti, devletletirdi. Zaten onlarn da buna belli bir yatknl vard. te bu tr talep veya tedbirlere Geisel Talepler veya Tedbirler denir. Bunlarn ii ve kitle hareketlerinden karlm belli biimleri varsa da hazr bir klieleri olamaz, hi n grlemeyecek ve hesaplanamayacak her durumda o duruma uygun bu tr geisel talepler gelitirilebilir. Aslnda ou kez bunlar kendiliinden, bilinsiz eilimler halinde ortaya karlar; talepler bunlara bilinli bir ifade verir. Devrimci politikann grevi de za486
ten budur var olan kendiliinden gelien bu eilimlere bilinli bir ifade vermek, onlar sistemletirmek ve rgtlemek. Gei Programnn iinde, Geisel Talepler de vardr. Ama Gei Program, Geisel Taleplerin toplam deildir. Gei Program balndaki Gei szc, kapitalizmden Gei Dnemine (Sosyalist Devrime, Proletarya Diktatrlne) gei ann program anlamndadr. Gei szc, sosyalist devrimin uzak bir gelecein deil, gnmzn acil bir sorunu olduu anlamna ve vurgusuna sahiptir. Tabii bugnn sosyalist kuaklar bu sorunlar ve kavramlar oktan unutmu bulunuyorlar. Bu nedenle gerek bu nszdeki, gerek M. Yenicenin kitabnn eletirisindeki tartmalar anlamalar zordur: bu nedenle bu ksa aklamay yaptk ve imdi tekrar kaldmz yere dnelim. *** te Avrupa ve Trkiyedeki Trokistlerin yaptnn ne olduu imdi daha iyi anlalabilir: Gei Program ve Geisel Talepler (Tedbirler) aslnda sosyalist devrimin aktellii ve acilliinden yola kar ve buna hizmet etmesi gerekirken, gerek Avrupadaki Trokistlerde gerek Trkiyedekilerde sosyalizmi programdan ve gndemden karmann bir arac haline dnyordu. Hem de sosyalizmin uzak bir gelecein deil, gnn acil bir sorunu olduu sylemiyle. Tpk Muaviyenin Kuran- Kerim yapraklarn askerlerinin mzraklarna koydurarak kar bir devrimi baarmas gibi. Burjuva sosyalizmi ve reformizm, kendisine kar gelitirilmi bir program ve sylemi, politikasnn reformist karakterini gizlemenin bir arac haline getiriyordu. Her zaman olduu gibi gereklik somuttu ve o somut gereklik iinde, her ey kendi zddna dnyordu. nk somut koullarn somut zmlemesinden, yani Marksizmin znden hareket edilmiyordu. Deien neydi, anlamadklar ve de anlalmasnn istemedikleri neydi? Srekli Devrim teorisinin sonu olarak ngrdkleri, demokratik bir devrimin program olan Demokratik Bir Cumhuriyet iin mcadeleyi dlamazd. Rus ileri ve kylleri, tam da Bir Demokratik Cumhuriyet parolasyla hareket etmilerdi. Ancak byle bir hedef ile hareket edildii takdirde, bu demokratik devrimin sosyalist devrime dnme sorunuyla kar karya gelebilecei bir noktaya ulalabilirdi. Bizzat Gei Program bile bunu aka belirtiyordu. rnein yle yazyordu: Demokratik programn bir bana reddi mmkn deildir; kitlelerin kendilerinin mcadele iinde bu program amalar zorunludur. (...) lk adm olarak iiler bu demokratik program ile silahlanmaldr.
487
Demir Kkaydn
Yalnz onlar, kyllere arda bulunarak onlar birletirebileceklerdir. (Gei Program) Gei Programndan alnan bu satrlarda, Devrimci Demokrasi yani Demokratik bir Cumhuriyet talebinin reddine dair en kk bir ima bile yoktur, aksine bunun kitleler tarafndan benimsenmesi bir zorunluluk olarak grlmektedir. imdi bugnn Trkiyesinde Trokinin szlerini somutlarsak, kyllk demek Trkiyede Krt Sorunu demek olduundan, ii snfnn, ulusun tanmndan dili, dini, etniyi kaldrmak iin mcadeleye girmesi ve kylleri, yani Krtleri bunun iin mcadeleye kazanmas gerekir yukardaki szler. Yani ilerin Demokratik Cumhuriyet bayran ykseltmesi gerekir. ilerin bu bayra ykseltmesi iin ise iilerin nce kendilerinin Demokratik Cumhuriyet bayrayla silahlanmas gerekir. Trkiyenin Sosyalistleri ve Trokistleri ise iileri demokratik talepler iin mcadeleye armyor; aksine, iileri, ekonomik dzeyde talepler etrafnda toplamaya alyorlar. Yani Leninin Ne Yapmalda eletirdii ilkellii, sendikalizmi, ekonomizmi ebediletiriyorlar. Bu kimilerinde bir iicilik, kimilerinde bir sosyalizm vurgusu, kimilerinde de Trokistlerde olduu gibi, szde gei program ve srekli devrim szlerinin ardna gizlenerek yaplyor . Bylece, acil bir hedef olarak Demokratik Cumhuriyet, bol bol Srekli Devrimden, Geisel Tedbirlerden sz edilip, programatik bir hedef olmaktan karlnca, var olar devletin paralanmas; (Fransz devrimi veya ABDdeki gibi, aslnda proletarya diktatrlnn de zgl bir biimi olan Demokratik Cumhuriyet) gndemden drlm oluyor; Geisel Talepler diye de aslnda bir takm reformlar ieren nlemler sralanm oluyordu. Alavere dalavere Krt Mehmet nbete sznde olduu gibi, bugnk var olan askerci, brokratik, pahal devletin yklmas ve paralanmas grevi gndemden drlm, tam da Gei Programnn kendisine kar bir panzehir olmaya alt politika yine egemen klnm oluyordu. Hlbuki Demokratik bir Cumhuriyet, iktidar halkn temsilcilerine veren mekanizmalar ve yapsyla; gerek bir laiklik, diller, kltrler arasndaki eitlii ile bir kyn bile ayrlmasn garanti eden gnll birlie dayanyla hem iilerin burjuvaziden bamszlamasn; hem de ezilen uluslarn, dinlerin kendi bayra altnda birlemesini mmkn klar bylece iilerin ve kyllerin iktidar almalarnn yolunu aabilirdi. *** Troki Gei Programn yazarken Proletarya Diktatrl, Sosyalizm gibi kavramlar henz kirlenmemilerdi; zaten kendisi bu kirlenmeye kar
488
mcadeleyi temsil ediyordu. Bu nedenle, bunlarn ne olduuna dair geni ynlarda bir kir olduu veri kabul edilebilir ve programn byle bir eksiklikle formle edilmi olmas anlalabilirdi. Ama arada geen zamanda, milyarlarca ezilenin kafasnda bu sosyalizm imgesi batan aa arplm ve brokratik diktatrlklerle zdelemiti. Bu koulda, Gei Programnn eksikliklerini stnlk gibi koyarak ve gelecekte kurmak istediimiz toplumdan sz etmeyi de kategorik olarak reddederek, tpk bir Demokratik Cumhuriyet gibi sosyalizmin ne olduunun da bilinmesi engellenmi, gndemden drlm oluyordu. Geisel Talepler, sosyalist bir devrimi ve sosyalist nlemleri uzaa atmann, gndemden drmenin aralar haline geliyorlard. Somut snf ilikilerinin tahlilinin yerine bir takm formlleri bir kurungeirmez hamayls gibi boynuna takmak, gerekte sapmalara kar hibir koruma salamaz. Bir zamanlar Troki tarafndan Burjuva sosyalizminin reformizmine kar gelitirilmi formller ve sloganlarn imdi bizzat kendileri o eilimin kendini da vuruunun aralar haline geliyorlard. Paris Komnclerinin bilincinde sosyalist ve anaristlerin devletin niteliine ilikin uzun almalarnn tortusu olmasayd, Engelsin Proletarya Diktatrl m? te o Paris Komndr dedii nlemleri akl edebilirler miydi? Trokistler gerek duruma uygun olmayan Geisel Talepler ile propaganda faaliyetlerini snrlayarak, saatleri durdurmay, devleti paralamay artk tasavvur bile edemeyecek duruma gelmi iilerin geriliini ebediletirmekten baka bir i yapm olmuyorlard. Trokistlerin Geisel Taleplerinden baka bir programla karlamam; brakalm Paris Komn tipi devleti bir yana, demokratik bir cumhuriyeti bile tasavvur edemez hale gelmi 20. yzyln proleterleri, eer tesadfen bir yerde iktidara gelselerdi, Paris Komnarlarnn nlemlerinin hi birini akl edemezlerdi. *** Peki, niye ve nasl Trkiyenin ve Avrupann Trokistlerinde, Gei Program ve Geisel Talepler byle reformizmin kendini devrimci bir elbise iinde satmasnn arac haline gelmiti ve gelebiliyordu? Elbette btn bunlarn ardnda nesnel snfsal eilimler yatyordu. Btn dnyada gelimi lkelerin iileri burjuvazileriyle kesin bir uzlama iindeydiler. Dolaysyla reformizm ok gl sosyal temellere sahipti ve yukarda ele alnan program anlaylarnda ifadesini bulan da bu sosyal eilimin, kendini Trokist bir terminoloji iinde ifadesinden baka bir ey deildi.
489
Demir Kkaydn
Trkiye gibi geri bir lkede ise, bu reformizmin pek bir sosyal temeli olmad sanlabilir. Ama durum tam tersinedir. Trkiyedeki devletin baskc, brokratik ve militer yaps; nans kapital ile tefeci bezirgnln ittifak, liberal burjuvazinin iilere yaklamasna; ii brokrasisiyle tencere yuvarlanm kapan bulmu bir tamamlayclk ilikisine girmesine yol amtr. Dolaysyla liberal burjuva zmrelerin eilimleri kendilerini genellikle sosyalizm biiminde ifade etmilerdir: bu nedenle, Trkiyede ok gl bir burjuva sosyalizm eilimi olagelmitir. TPten, 70lerin TSP; TP; TKPsine kadar bu akm Trkiyedeki sosyalist hareketin ok byk bir kesimine damgasn vurmutur. te bu toplumsal eilim Trkiyedeki Trokist akma da daha doarken damgasn vurmu bulunuyordu. Trkiyede Trokizm bir tr burjuva sosyalizmi olarak dodu tpk Trkiye sosyalist hareketi gibi. Ve karsnda da, kendini mcadele biimlerinde radikal formlarla tanmlayan kk burjuva sosyalizmini ve devrimciliini + Trokizm, klasik Marksizmden kaynaklanan yksek teorik ve entelektel dzeyi ile elbette burjuva kltrn alm; o toplumsal temelden gelen aydnlar iin her zaman daha byk bir ekim gcne sahipti. Dolaysyla Trokist akm Trkiyede daha doarken toplumsal olarak burjuva sosyalizminin eilimleriyle damgal olmasn bu da etkilemitir. Ve Burjuva sosyalizmi karsnda nasl kk burjuvazinin kendini mcadele biimlerinde ifade eden bir radikalizmi varsa, ayns Trokist akm iinde de grlyordu. Kk burjuva sosyalizmi kendini programatik dzeyde deil, mcadele biimleri ve rozet sloganlarla ifade etme eilimli olduu iin, Trokist burjuva sosyalizminin bu programatik gericilii hibir zaman tartma konusu olmuyor ve gndem bile gelmiyordu. Dolaysyla bu Trokist burjuva sosyalizminin program anlayna kar k hibir ekilde grlmyordu. Tek kar kan elinizdeki yaz ise farelerin kemirici eletirisine terkedilmi bulunuyordu. Bizim amzdan ayn lmi ikinci defa grmekti bu. Trkiyedeki sosyalist hareketin iinde, bir yanda reformist programlara dayanan; bir demokratik cumhuriyeti uzak bir gelecee atp onun nne ksmi reform programlar koyan ve iileri burjuvazinin kuyruuna takan burjuva sosyalizmi; dier tarafta bu reformizme kar tepkisini zellikle rozet sloganlar ve mcadele biimleri ifade eden ama onun programatik ve stratejik temellerine ynelmeyen radikal kk burjuva sosyalizmi ve bunlarn kayk dv vard ve biz bu ikilemin dna karak Trokizme giden evrimi yaad idiysek; Trokizm iinde de ayn ey bu sefer Gei Program formlasyonlar iinde ortaya kyordu. Trokist Burjuva sosyalizmine kar,
490
Trokist kk burjuva sosyalizmi de ayn ekilde sloganlar ve mcadele biimleri iinde kar kyor ama onun program anlayna kar kmay aklndan bile getirmiyordu. Biz ise tpk Trkiye sosyalist hareketi iinde olduu gibi yine bu kayk dvnn, bu ikilemin dna kyorduk. Bu nedenle eletirimiz program sorunlarnda younlayordu. Ve nasl Trkiye sosyalist hareketi iindeki ayrlklarda bu ikilemin dna k bizi Trokizm denen klasik otantik Marksizme getirmise, Trokistlerin bu ikileminin dna k da Program konusunda tm bilinen ve allm anlaylar alt st eden yepyeni bir programa ulamamza yol ayordu. *** Trkiyedeki Trokistleri iin, bu bizim ulatmz bambaka program ve onun dayand anlaylar, galaksiler kadar uzak ve anlalmazdr. rnein biz Demokratik Bir Cumhuriyet ve Ulusun Yeniden Tanmlanmasndan m sz ediyoruz? Bunun hangi paradigma iinde ifade edildiini ve ne anlama geldiini kavrama deil, dnme, byle bir olasla kafa patlatma yeteneinde bile deildirler. Eski reeksleriyle, Aha, bakn Demir demokratik cumhuriyet diyor; demek ki aamal devrim stratejisini savunuyor. te Ekim devriminde yanll gsterilmi ve Stalinizmin savunduu anlay diye tepki gstermekten baka bir ey yapma yetenekleri yoktur. Burada anlamadklar udur: 1) Demokratik Cumhuriyet, Gei Programnn ok ak olarak ifade ettii gibi, zaten o zaman da yanl deildi. iler Ekim Devrimine Demokratik Cumhuriyet programyla varmlard. Demokratik Cumhuriyet cebirsel bir forml karakteri tard devrimde snarn gc ve konumuna bal olarak deiebilen. 2) Trokistler de, dier reformistler gibi Demokratik Cumhuriyetten, ayn zamanda proletarya diktatrlnn zgl bir biimi olan bir devleti deil, yani pahal, baskc, militer, brokratik olmayan bir devleti deil; var olan devlet iinde belli reformlar anlyorlard. Dier bir deyile, onlar Engelsin eletirdii, Erfurt programn yazanlar gibi bir anlaytaydlar. Demokratik Cumhuriyet diye anladklar reformlar gerekleseydi bile bu Demokratik Cumhuriyet olmaz, ona ulamak iin belki daha elverili koullar olurdu Engelsin dedii gibi. 3) Ama bu yanl anlaylara sahip olmasalard bile, bugnk dnyada Demokratik Cumhuriyet programnn nesnel toplumsal gereklilii ile bu programa yklenen, eskiyi de ieren, yepyeni anlam, kavram olmaz491
Demir Kkaydn
lard. Gerek dnyada, yani olaylardaki deiimler, gerek o dnyay kavrayta kullanlan kavramsal aralardaki evrim, yani rnein ulus teorisi, Trokistlerin ufkunun dndadr. Bu kavrama yeteneinden uzaklk zaten onlarn kendilerini hala Trokist olarak tanmlamalarnda da aa vurur. Bugnn dnyasnda kendini hala Trokist olarak tanmlamak, kendini hala Ali-Muaviye ayrl ile tanmlamak gibidir. O atmada nasl Ali hakl ve doru taraf temsil ediyorsa ve bir anlamda bizler hala Ali izgisinin devamclar saylabilirsek; Stalin Troki ayrlnda da, Troki elbette doru ve hakl taraf temsil ediyordu ve bu anlamda gelecein sosyalizmi de, tpk bizlerin Alinin mirasnn devamclar ve savunucular olmamz gibi, Trokinin mirasnn devamcs ve savunucusu olacaktr. Gelecein bir sosyalisti iin, Sovyetlerin brokratik bir diktatrlk olduu; yirminci yzylda demokratik grevlerin burjuvazinin korkakl ve iilerin ne kmas nedeniyle sosyalizm iin olgunlamam lkelerde sosyalist devrimlere yol at; tek lkede sosyalizm olamayaca gibi sonular zaten olaylarca da kantlandklar iin, kendiliinden ierilen grler olacaktr. Ama o gelecein sosyalisti, nasl bugnn sosyalistleri kendilerini Ali taraftar olarak tanmlamyorlarsa, kendini Trokist olarak da tanmlamayacaktr. nk bu tartma olaylarca alm bulunmaktadr. Bu tartmaya ve ayrlklara taklp kalmak yaayan bir fosil olmaktr. Gelecein sosyalisti kendini tek lkede sosyalizm olmayaca ya da demokratik grevlerin sosyalist devrimlere yol amasyla deil, bambaka sorunlara gre tanmlayacaktr. te bu nedenle bugn hala kendini Trokist olarak tanmlamak, bu bambaka sorunlara gre tanmlamay reddetmek, bunlara gzlerini kapamak, kendini yaayan bir fosil olmaya mahkum etmekten baka bir ey deildir. Onlar hala bu sorunlara saplandklar, kendilerini hala bu sorunlarla tanmladklar iin birer fosildirler. Elinizdeki bu alma da o fosillere fosillerin dilinden bir eletiridir, eer onlarda hala bir yaam emaresi kalmsa onu tekrar harekete geirip uyandrmak iin. Yoksa bizim bugn program sorununa bakmz ok baka yerlerde, baka paradigmalar iindedir. Bunun aklamasn ise Yirmi Birinci Yzyl in Manifestolara yazacamz nszde yapmay deneriz. 28 Ocak 2005, Cuma
492
Hamburg Derslerine nsz

Bat Avrupann hemen hemen btn lkelerinde nfusun ortalama yzde onunu oluturan bir yabanclar kitlesi var. Emperyalist Batnn bu i smrge halk ya Almanyada olduu gibi yurtta olmad gerekesiyle tm insan haklarndan yoksundur, ya da ngiltere ve Fransada trnden bir zamanlar byk smrge imparatorluklarna sahip lkelerde kat zerinde ou yurtta kabul edilse bile iliyatta ikinci snf insandrlar ve her trl rk bask ve saldrnn hededirler, Burjuvazinin sosyologlar/ideologlar bu kitleyi bir saatli bomba olarak gryor ve bu bombann patlamasn engellemek iin nasl bir politika, strateji ve taktikler sistemi uygulanmas gerektii yolunda tartyor, uygulamalara geiyorlar. Buna karlk ii hareketi ya da genel olarak sol hareketler iinde ve arasnda ne ulusal ne de uluslararas dzeyde bu bombann patlamasn salamaya ynelik bir politika, strateji ve taktikler btnlnn ne olmas gerektii yolunda hemen hemen ciddi hi bir tartma grlmyor. Bu alanlarda yaplanlar, burjuvazinin her saldrsna savunmac ve paternalist tepkilerden ibaret kalyor. Ancak bu iki kutupta da ayn ortak yan giderek gze batyor: gerek burjuvazinin tartma ve uygulamalarnda, gerek solun ve ii hareketinin tepkilerinde ve olmayan tartmalarnda bu yabanclar kitlesi hep bir nesne olarak grlyor ve yle ele alnyor. Srf Almanyada bile, bu gmen aznlklar, bu Avrupann siyahlar zerine her yl yzlerce kitap, rapor yazlyor; dergilerde, gazetelerde binlerce
493
Demir Kkaydn
makale, inceleme kyor. Fakat btn bu yaz ve kitaplarn hemen hepsi, gmenlere deil, gmenler zerinde alma yapanlara -hkmetlere, sosyal pedagoglara, doktorlara, psikologlara vb.,- hitap ediyor. Muhataplar hi bir zaman bask ve smrnn kurban olan gmen aznlklar deildir. Bu lt btnyle sol diye nitelenebilecek yaynlar da kapsar. Onlar da, gmen aznlklarn iyilii iin olsa da, yerli iilere, sendikalara ya da sol partilere hitap etmektedirler, ama bizzat o gmen aznlklara deil. Bu daha ilk elde onlarn dilinde grlr. rnein Almanyada yzlerce kitap olmasna ramen, gmenlerin kendi dillerinde yaynlanm hemen hemen hi bir kitap yoktur. Gmen aznlklar asndan problem, tam da problemin bu tarz ele alndr. Problem aslanda gmen aznlklar deildir onlar bir problem, bir nesne olarak ele alan yntemdir. Soruna, koordinat sisteminin merkezine gmen aznlklar oturtan, onlar mcadelenin bir znesi olarak gren bir adan bakld an, her ey ters yz olmakta, bir bakma gerek anlamn ve deerini bulmaktadr. rnein, diyelim ki rkla kar ya da gmen aznlklarn haklar iin yazlm bir kitap, makale ya da bir yry, gmenleri deil ama rnein yerli halk ya da baka kurumlar muhatap ald; gmen aznlklar rtk bir varsaym biiminde bir nesne olarak grd iin, en ince ve tehisi zor biimde, belki ieriiyle deil ama bizzat niteliiyle rk bir karakter tamakta ve savunduu hedeerin bir engeli haline dnmektedir. rnekten de anlalabilecei gibi, sorun, gmen aznlklarn en azndan sol iin bir mcadele znesi olarak grlp grlmediidir. Bu sorun hemen ardndan u sorular arr: Gmen aznlklar bir mcadele znesi olabilirler mi? Eer olabilirlerse onlar bir zne yapan hangi tarihsel, toplumsal sreler ve mekanizmalardr? Bu znenin potansiyelleri ve snrlar nedir? Dier toplumsal hareketlerle ve bask biimleriyle ilikisi nedir? Btn bu ve benzeri sorular ise en temel teorik ve metodolojik problemleri gndeme getirir. Toplumsal bilimlerin tek laboratuar Tarih ve toplumsal pratiktir. Bu sorulara az ok doyurucu cevaplar bir gmen aznlklar hareketinin incelenmesi ve analizinden karlabilir. Ne var ki, rnein 1950-60larn ABDsinde siyahlarn Medeni Haklar hareketi trnden, ynsal, az ok hede ve mcadele biimleriyle biimlenmi; daha batan, bir toplumsal gereklik olarak kimi sorular bo dren ve cevaplar iin bir tarihsel laboratuar oluturan bir gmen aznlklar hareketi bugnn Avrupasnda yok.
494
Bu almann konusu ise, bir gmen aznlklar hareketinin anatomisi ve sorunlardr. Var olmayan bir hareketin anatomisi ve sorunlar nasl incelenebilir? Bir hareket domadan onun zellikleri ve sorunlar zerine ngrlerde bulunulabilir mi? Hele sz konusu olan, zne-nesne diyalektii dolaysyla karmakl ne zik ne de biyolojik alemle kyaslanamayacak kadar yksek Toplumsal sreler ise... Bugn tp, ocuk henz domadan, onun cinsiyetini, sahip olduu kimi hastalklar (Mongolizm gibi) ngrebilmektedir. Yakn bir gelecekte, genetik kotlarn zlmesiyle, belki de tm biyolojik zelliklerini ngrebilecektir. Fizik, henz bulunmam baz paracklarn var olmas gerektiine dair ngrlerde bulunmakta, aratrmalarn o ynde derinletirmekte ve ou kez, sonunda niteliklerini nceden tanmlad bu paracklar bulabilmektedir. Kanmzca, geliim dzeyi bakmndan, ne modern zikten, ne de biyolojiden geri olmayan toplumun bilimi Tarihsel Maddecilik-bizlere benzer ngrler iin gerekli metodolojik temelleri ve kavramsal aralar sunmaktadr. Bu alma, Hamburgta ve ksmen de Almanyada Trkiyeli gmenler arasnda ortaya kan bir hareketlenmenin, dier bir deile, henz var olmayan gmenler hareketinin embriyon ya da tohum halinin incelenmesiyle, ilerde ortaya kabilecek bir gmen aznlklar hareketinin niteliklerini ngrme abasdr. Ancak, henz domam bir gmen aznlklar hareketi zerine olan bu alma, ortaya kt andan itibaren, ele almaya alt hareketin douu, ilerdeki geliimi zerinde u veya bu dorultuda bir etkide bulunmu olacaktr. Dolaysyla bu alma ve konusu arasnda, inceleme nesnesi arasnda, kuantum ziinde ya da psikolojide grld trden bir gzlemci-gzlenen etkileimi sz konusudur. Deneyci ya da gzlemci, nasl varlyla ve gzlemiyle deneyin saf olarak gereklemesini engelliyor, srelere ister istemez bir mdahalede bulunuyorsa., yle. Biz bir kayt memuru ya da bir doa gzlemcisi deiliz. Nesli tkenmeye yz tutmu Kelaynak Kular taifesinden addedilen ve bu hor gry bir vg olarak kabul eden bir devrimciyiz, bir Marksistiz. En azndan yle olmaya alyoruz. Ve amacmz da aslnda deneyin saf olarak gereklememesidir. Safl ne kadar bozabilirsek, amalarmza o kadar ulatmz dneceiz. Bu almann konusu gmen aznlklar ve onlarn sorunlar deildir. Konusu gmen aznlklar ve onlarn sorunlar olan yzlerce inceleme
495
Demir Kkaydn
bulunabilir. Bu almann konusu: Bir gmen aznlklar hareketi ve bu hareketin sorunlardr. Gmen aznlklar hareketi ve bu hareketin sorunlar bu almann sadece konusu deildir; kendisi bizzat gmen aznlklar hareketi ve onun sorunlarnn bir parasdr; kendisi bizzat bu hareketin sorunlarnn rndr. Muhatab ise yine ncelikle gmen aznlklar ve zel olarak ta Trkiyeli aznlklardr. *** almann konusuna ve kendisine ilikin bu ksa aklamadan sonra, bu nsz erevesinde, bizi bu konu zerinde almaya iten nedenleri; konuya yaklammzn geirdii evrimi ve tezlerin oluum srecini aklamaya alalm. Politik sorunlara gl bir ilgi duyduumuz ve dorudan iine girdiimiz ki o zaman 15 ya civarndaydk 1960l yllarn ortalar, ayn zamanda Trkiyeden Avrupaya ii gnn balayp hzland yllara denk der. Almanyaya almaya giden iyerlerindeki ustalarmzn, i arkadalarmzn, tatillerde eskiden altklar iyerlerine urayp, eski i arkadalarna alaman cgaras ikram etmeleri; balarnda tyl apkalar ve ellerinde transistrl radyolaryla cakal cakal dolamalar; oralara gittik insaniyetlik rendik, medeniyeti tandk deyileri; kalan arkadalarnda Alamanyaya gitme arzularn kamlamalar; gpta ve kmsemeyle: bizim smkl Alamanc oldu imdi bize hava basyor deyileri sanki dn gibi taze ve canl anlar olarak duruyor. Bu kaba gzlemlerin de nda, Avrupaya ii gn olumlu bir gelime olarak deerlendiriyorduk. Oraya giden iiler, orada modern insanlar haline gelecekler; modern teknii tanyacaklar, dolaysyla Trkiyede gerek devrimi yapmak gerek sosyalizmi kurmak daha kolay olacakt. Bu yaklam aa be yukar hemen hemen tm sol ve sosyalistler tarafndan da paylalyordu. rnein etin Altan ki o zamanlar ad sosyalizm ile ayn anlama gelirdi, ke yazlarnda bu tr grleri dile getiriyor ve kimseden de bir itiraz grmyordu. Bu grlerin son derece der, mekanik, evrimci ve ii getiren ve gnderen lkeler burjuvazilerinin ortak karlarnn ifadesi olduunu grmyor, bilmiyor; gmen iilere gittikleri lkelerde verilen staty sorgulamak aklmzdan bile gemiyor; hereyi apak gerekliklermi gibi kabul ediyorduk. Zaten onlar gzmzde Avrupadaki gmen iiler deil, Yurt dndaki iilerdi. Bu adlandrma bile, onlarn sorunlarnn ilgi alanmzn ne kadar dnda olduunu; onlarn problemlerini kavramaktan ne kadar uzak olduumuzu gsterir.
496
Bu anlayn mantki sonucu olarak politik mcadele bakmndan, Gmen iler, Trkiyedeki mcadelenin yurt dndaki destekileri konumunu alyorlard. in garibi, ki hi de garip olmad ilerde grlecektir, onlar da kendilerini byle gryorlar; konumlarn ve kendilerine uygun grlen rolleri sorguya ekmiyorlard. 1980e kadar Yurt Dndaki iler esas olarak ilgi alanmzn dndayd ya da marjinal bir konumu vard. 1980e doru konuya tekrar dnmz, daha dorusu ilk kez ciddi olarak kafa yormamz bambaka bir noktadan oldu. Bugn olduu gibi o zaman da bir tek eye inanyorduk: i snfna. Fakat o zamanlar ii snf dediimizde, kafamzda canlanan Trkiyedeki iiler, yani ii snfnn Trkiyedeki iiler zmresiydi. Bu anlam kaymasnn, yani bir zmreyi snf olarak tanmlamann bilincinde de deildik. Bu kayma sonucu Proletarya Enternasyonalizminden anladmz da Uluslararas Dayanma idi. Yani dier lkelerin iileri ve onlarn mcadeleleri, bizim mcadelemizin bir destei ve arac olarak anlam tayordu. 1980e doru Vatan Partisi iindeki tartmalarda, o gne kadar anladmz biimiyle enternasyonalizmin gerekte proleter enternasyonalizmi olmadn; enternasyonalizmin uluslar aras dayanmaya indirgenemeyeceini; bu tarz bir anlayn aslnda ii snf iindeki zmre karlarnn ve yaklamlarnn, dolaysyla reformizmin bir grn olduunu birdenbire fark ettik. O gne kadar sandmzn aksine, proletarya ancak evrensel bir snf olarak var olabiliyordu; tek tek lkelerin iileri bu snfn ancak zmreleri olabilirdi. Toplumsal Devrimin znesi olan proletarya nasl ancak evrensel bir snf olarak var olabiliyorsa, sosyalizm de ancak evrensel olarak gerekleebilirdi. Ve nihayet sosyalist teori de ancak evrensel bir teori olabilir ve evrensel olarak var olabilirdi. Bu durumda proletarya, hem kendisi evrensel bir snf olduundan, hem hede evrensel lde gerekleebileceinden, hem de teorisi ancak evrensel bir teori olabileceinden ancak evrensel dzeyde devrimci bir snf olarak rgtlenebilirdi. Bu durumda, proletarya enternasyonalizmi basit bir aritmetik toplam gibi bir uluslararas dayanma deil; onu aan, tpk cebirde eksinin eksiyle arpmnn art olmas gibi: Bir lkenin proletarya mcadelesinin karlarn, bu mcadelenin dnya leinde karlarna tabi klmak ve bunun iin ulusal planda en byk fedakrlklar kabul etmeye elverili ve hazr olmak (Lenin) anlamna geliyordu. Bu genel kar ise ancak federasyondan te bir dnya partisi ifade edebilirdi.
497
Demir Kkaydn
Bu sonu iki farkl alandaki sorunlar da otomatikman zyordu. Birincisi, Krdistana ilikindi. Trk ve Krt devrimcileri arasnda, Krdistana ilikin olarak ayr rgtlenme mi, birlikte rgtlenme mi? tartmas vard ve sorun proletaryann dnya apnda bir snf olduu; onun devrimci partisinin de ancak bir dnya partisi olabilecei bak asndan kolayca zlyordu. Krdistan proletaryas elbet ayr rgtlenmeliydi, ama bu ayr rgt, kelimenin o gne kadar tartlan anlamnda ayr rgt olmuyor; ayn dnya partisinin eit seksiyonlarndan (ubelerinden) biri oluyordu. Bylece Krt ve Trk rgtlerinin hepsinin milliyetlere gre Bundist bir ekilde rgtlendii; milliyeti bir anlayla sorunu tarttklar aa kyordu. kinci sonu ise Avrupadaki gmen iilere ilikindi. O gne kadar Partinin Avrupadaki taraftarlar Trkiyenin bir ubesi gibi alyorlard. Yeni anlay nda onlarn bulunduklar lkelerdeki iilerle nasl ayn sendikalarda rgtleniyorlarsa ayn devrimci parti iinde rgtlenmeleri gerekiyordu. Bu adm da cesaretle attk ve onlar bamsz bir eit partner olarak ele aldk. Fakat bu ve daha birok konudaki klasik marksizme uygun sonulara uluslararas sosyalist ve ii hareketinin tarihini bilerek deil, kendi pratiimizden, karlatmz rgtsel, stratejik, programatik, teorik, taktik sorunlardan hareketle ve Doktorcu bir kabuk iinde ulamtk. Farkna varmadan Devrimci Marksist gelenekle; uluslararas ii hareketinin tarihsel tecrbesiyle ayn sonular, Amerikay yeniden kefedercesine bulmutuk. in ilginci henz bunun bile farknda deildik. Bu durumda dnyada bizim grmzde kimse olmadn dndmzden bir Dnya Partisi rgtlemek ve onun bir ubesi olmak gibi bir grev ortaya kyordu. Bu dnya partisini rgtlemek iin de, bir yandan nc Enternasyonalin niye datld sorusuna bir cevap vermek; dier yandan da o sra birden bire varl dikkatimizi eken Drdnc Enternasyonal ile snrlarmz izmek zorundaydk. Parti iindeki tartmalarn hareket noktas olan faizm -ki o sralar Trkiyede dnyann en gl ve en hzla byyen faist hareketi vard- ii hareketinin bunalm olmadan anlalamyordu; ii hareketinin bunalm ve nc Enternasyonalin lav ise Sovyetlerdeki yozlama olmadan anlalamyordu; Sovyetlerin brokratik bir devlet haline gelmesi ise, geri bir lkede demokratik tarihsel grevlerin sosyalist devrime yol amasndan ve bu devrimin tecrit olmasndan ayr anlalamyordu. Bylece, farknda olmadan uluslararas devrimci Marksist gelenein ekillendii btn sorunlarla kar karya geliyor; elimizi attmz har alanda Trokist denilen
498
gelenein, yeni bulduumuz, ya da yer altndan kardmz sandmz cevaplar yllardan beri savunduunu gryorduk. Yaplacak tek ey: yllarca, nankr bir ura iinde sosyalizm idealinin ve ii hareketinin devrimci geleneinin onurunu koruyan bu gelenee katlmakt. Ve de yle yaptk. *** 1984 ylnda Avrupada mlteci yaamna baladmzda grevimiz ok akt: bulunduumuz lkedeki seksiyona girmek ve dilini en iyi bildiimiz Trk ve Krt iileri yerli kardeleriyle ayn seksiyonda rgtlemek iin almak. Bunun iin, onlarn en iyi okuyup anlad dilde bir gazete karmak, yaplmas gereken ilk iti. Bu yndeki abalarmzn rn Ne Yapmal adl gazete oldu. Geri biz enternasyonalizm sorununda sosyalizm ve snf mcadelesinin aslnda alfabetik bir problemini zmtk ama Trk ve Krt solu iin durum byle olmaktan uzakt. 12 Eyllden sonra binlercesi Avrupada srgn yaamna balayan bu insanlar iin Avrupadaki gmen iiler ve Avrupadaki mcadeleler Trkiye ve Krdistandaki mcadeleye tabi olarak grlyor ve onun bir arac olarak ele alnyordu. Dolaysyla da Avrupadaki gmen Trk ve Krt iileri, Trkiye ve Krdistandaki rgtlerin uzants olarak, milliyetlere gre rgtlenmi, Avrupa ii snfnn blnmesi derinletirilmi oluyordu. Bu siyasi parti ve hareketler iin balangta pek bir sorun da yok gibiydi, 12 Eyll protesto iin yaplan mitinglere binlerce kii katlyordu rnein. Tam da bizim mlteci yaamna baladmz sralarda Avrupadaki Trkiyeli devrimciler ayaklarnn altndan topran kaymaa baladn hissettiler, ilk kez el yordamyla da olsa gmen iilerin problemlerine ilgi duymaya baladlar. Tm dernekler hzla marjinalleirken biz buradaki iilerin sorunlaryla hi ilgilenmedik; onlar hep Trkiyedeki mcadelenin lojistik destek ss olarak grdk. Onun iin byle tecrit oluyoruz tarznda eletiri ve zeletiriler duyulmaya balad. Bu nedenle gazetenin ilk hede olarak, henz ulusal bir sosyalizm anlayna dayansalar da, bu anlayn gmen iiler problemine bal olarak elikilerini yaamaya balayan bu evreleri setik. Hem buradaki kimi ileri iileri Trkiye ve Krdistana bal olarak rgtleyenlerin Almanya proletaryasn blyle mcadele etmek iin; hem de tartmaya balayanlardaki kafa karklana bir aklk getirmek iin, yazlar zellikle enternasyonalizm sorununa ynelttik.
499
Demir Kkaydn
rgtlerin hzla ye kayb, mitinglere katlmn dmesi gibi tamamen pratik ve somut sorunlardan hareketle, gmen iiler, dolaysyla da sosyalist hareketin tarihini ve sosyalist teorinin en temel sorunlarn gndeme getirme, yani bir teorik tartmay balatma olana var gibi grlyordu. Bu yndeki abalarmz Ne Yapmalnn ilk saysnda aka grlebilir. Ne var ki, bizzat Ne Yapmaly karma pratii iinde yaadmz deneyler ve baz gzlemler bizi konumumuzun, dier Trk ve Krt solcularna gre ok doru olmakla birlikte, mcadelenin gerek problemleri ve ihtiyalar bakmndan yetersiz olduu yolunda dncelere sevk etti ve o sralar pe pee gelien birka olayn etkisiyle dncelerimiz kkl bir deiim geirdi. Neydi bu gzlemler ve deneyler? Gmenler sadece iilerden olumuyordu. Ev kadnlar, genler, burjuvalar, kk burjuvalar, aydnlar hatta lmpenler de bu gmenlerin iinde yer alyorlard ve hepsi de srf gmen olduklar, yabanc olduklar iin ayn zamanda ortak bir kaderi de paylayorlard. Ve bu insanlar yabanc olmalarndan doan sorunlar nedeniyle ok ciddi mcadele eilimleri gsteriyorlard. Sadece Alman ve yabanc iileri birlikte rgtlemeye almakla yetinmek, gmenlerin zgl sorunlarn grmezden gelmek ve hatta ili korkun eitsizliin ve blnmln stn rtmek ve giderek onu pekitirmek ve yeniden retmek sonucunu veriyordu. Yabanclar mademki kendi yabanclk sorunlarndan hareketle mcadele eilimi gsteriyorlard ve mademki ynlarn siyasi eitimi ancak eylem iinde olabilirdi, yleyse onlar yabanclar olarak bir zneydiler ve onlara yle yaklamak gerekirdi. Fakat, bizzat iinde bulunduum seksiyon dahil, hi bir sol rgt yabanclar bir zne olarak grmyor; onlar kendi sorunlar temelinde rgtleme ve eyleme yneltme gibi bir sorunu gndeme koymuyor; gndeme koymak ne kelime, bunun zerine kafa bile yormuyordu. Yabanclarla sadece paternalist ilikiler kuruyorlar; onlar kendi inisiyatieriyle bir eit olarak harekete getikleri an ise yan izmeler, engellemeler ve di gstermeler ortaya kyordu. Ne Yapmaly rgtn (yani Drdnc Enternasyonalin Almanya Seksiyonu olan GMin) organ olarak karma abalarnda bunlar ac ac gryordum. Sonunda dergiyi biz yabanclar kendi inisiyatimizle biraz da bir emrivaki olarak karabilmitik. Tam da bulunduum rgt iinde yaadm bu tr deneylerin yol at sorularla kafamda bouurken, o sra gelien ve kamuoyunu etkileyen iki olay dncelerimde kesin bir dnme yol at.
500
Birincisi IG Metallin Fransadan esinlenerek balatt Arkadama Dokunma kampanyasyd. Bu kampanya btn sol rgtler tarafndan da destekleniyordu. Her solcu Alman zerinde zerinde Arkadama Satamann almancas olan Maht mein Kumpel nicht an yazan rozetle dolayordu. Tipik paternalist yaklamn ta kendisiydi bu. Gmen hi bir ekilde bir zne olarak grlmyordu. Gmen ya Almanlarn kampanyalarnda pasif bir nesne; ya da Trk ve Krt hareketlerinin almalar iinde, Trkiye ve Krdistandaki mcadelenin amalarna hizmet eden bir ara durumundayd. Bu iki tavr da tencere ve kapa gibi sol iinde birbirini tamamlyordu. Bulunduum rgtn bir toplantsnda, bu kampanyann bizleri bir nesne olarak ele aldn, dolaysyla bir yabanc olarak destekleyemeyeceimi; yanl bulduumu sylediimde, o ana kadar bana en ok yaknlk gsteren Alman yoldan korkun anlayszlk duvarna arpyor ve dorudan konuyla balantl olmasa da ilk kez ar hakarete maruz kalyordum. Hakaret bile houma gidiyordu, nk eski paternalist ilikide insan hakarete bile urayamyordu. kinci olay Gnther Wallraffn En Alttakiler adl kitabyd. lk kez hakaretlere uradm ayn toplantda, Ne Yapmalnn ikinci says iin G. Wallraffla rportaj yapmam Alman yoldalarca neriliyordu. Bence Wallraffn kitab da ayn paternalizmin bir rnei idi. Gerekte Alman Kamuoyunu ilgilendiren yabanclarn rgtlenmesi ve hareketlenmesi deil; Tarzann Afrika Ormanlarndaki Maceralar gibi Wallraffn maceralaryd, kahramanlklaryd. Ama Wallraffn bir ka ay boyunca yapt kahramanl hayatlar boyunca yapan kahramanlar yoktu ortada. Ben ise dil bilmediim iin bu grlerimi bile aklayamyor, sadece iimden geirebiliyordum. Tm Alman ve Trk/Krt solundan farkl olan ulatm bu yeni yaklamn ilk emeklemeleri Ne Yapmalnn ikinci saysnda grlebilir. Roprtaj, Wallraffla deil, kimliine girdii Trk Levent Sinirliolu ile yaptm. Ve Nesnelikten znelie balkl yaz, bu dnmn bir iaret ta olarak ayn sayda yerini ald. Ne Yapmalnn pek az insann eline gemi olmas; okuyanlarn ounun da ne dendiini anlamamas; sol evrelerde hi bir tartmaya yol amamas, sorunun bu tarz ilk ifade ediliinin deerini azaltmaz. Nesnelikten znelie balkl yaznn daha mrekkebi kurumadan, Hamburgta Ramazan Avc adl bir Trkn dazlaklar tarafndan ldrlmesinden sonra gelien olaylar, gmenlerin, gmenler olarak, gmenlik sorunlarndan hareketle eyleme gemesinin mmkn ve gerekli olduunu
501
Demir Kkaydn
gsterdi. Btn bu tohum halindeki gelimelerin hem iinde yer aldk hem de tm dikkatimizle bu yeni oluumu gzlemeye altk. Sca scana bu gelimelerin ilk teorik deerlendirmelerini yapmay denedik. Dokunana Dokunuruz; lk Kez Olanlar; Henz Domam Bir Hareket zerine Taslak Tezler, yani Ne Yapmalnn nc ve son says bu abalarmzn ilk sonularnn dkm oldu. Bundan sonra, hi bir rgtsel destek olmad; hatta engellendii iin gazete bir daha kamad ve kamayyla yoldalarmza bir problemden kurtulmann rahatln sundu. Ne Yapmal kmaz oldu ama Ne Yapmak Gerektiini grmtk: bir gmenler hareketi iinde devrimci ve sosyalist bir kanadn programatik, stratejik ve rgtsel platformunu taslaklatrmaya almak. Teori yine en acil pratik grev olarak ortaya kmt. Ortada verimli ve hazr bir deney vard: Hamburg. Malzeme toplamaya ve ilk taslaklar yazmaya baladk. Ama bu ilk taslaklarla bugn arasnda drt, be yl var. Niin? Teorik eklektisizmden ok ekindiimiz iin. *** Bilimsel Sosyalizm, her kavram, her teorisi birbiriyle isel bir tutarlla sahip ama ayn zamanda ak bir sistemdir. Bir Gmenler Hareketinden ya da Bamsz bir hareketten sz edildii an, bunu ve hatta buna kar tavrlar bu sistem ii de temel kavramlarla da uyumlu olarak bir yerlere oturtmak gerekir. Bir gmenler hareketi niin mmkn ya da gerekliydi? i Snf toplumsal devrimlerin znesi olduuna gre, bir sosyalist olarak bir gmen hareketinden sz etmek, gc yanl yere ymak ya da bir eliki olmuyor muydu? Byle bir hareket karsnda sosyalistlerde grlen kavrayszln teorik ve sosyal temelleri nerelerde bulunuyordu? Byle bir hareketin politika ve rgt teorisi bakmndan sonular neler oluyordu?.. Bu ve benzeri daha bir yn soru cevap bekliyordu. lk taslaklar yazarken, ilgimiz giderek bu sorunlara kaymaa balad ve bunlara doyurucu cevaplar bulmadka yazamayacamz grdk. Ayrca Yeni Sosyal Hareketlerin de benzeri sorunlara sol atn; orada da tutarl ve kavramsal bir sistem olmadn fark etmeye baladk. Kadn, Ekoloji, Bar hareketleri gibi Yeni sosyal Hareketler olarak adlandrlan bu hareketlerle bir gmenler hareketi arasnda ok ilgin analojiler yaplabiliyordu. Bu hareketleri ve analojileri mmkn klan ortaklk nereden kaynaklanyordu? Marksistler niye bu hareketleri n grmemilerdi? Bu Marksizmin znden mi yoksa Marksistlerden mi kaynaklanyordu? Bu hareketlerde grlen Marksizme ve ii hareketine kar soukluk
502
hatta dmanlk, ii hareketinin ve marksistlerin zaaarndan doan, konjonktrel, geici bir yanlsamann ifadesi miydi, yoksa nesnel temelleri var myd? Marksizmin, bu hareketlerin ortaya koyduu ve tartt sorunlar zmleyecek ve bizzat bu hareketleri aklayacak kavramsal aralar var myd, yoksa bu aralar var olmasna ramen gelimemi bir alan olarak m kalmt? Eer yle ise, niin gelimemiti? Bunlar ve benzeri birok soru zerine dnmek gerekiyordu. Yeni Sosyal Hareketler ve onlarn ortaya kard sorunlar kapsayacak; Tarihsel Maddeciliin klasik nermeleriyle de tutarllk iinde bir teorik ereve ve kavramsal aralar bulunmadka gmen aznlklar hareketi problemi de havada kalyordu. Sonunda Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi ve buna bal olarak Eklemlenme gibi temel kavramlardan hareketle btn bu sorunlarn bir tek kavramsal ereve iinde toparlanabilecei; hatta bu kavramlar araclyla Yeni Sosyal Hareketler arasnda zikredilmeyen Ulusal Kurutulu Hareketlerinin de deiik bir k altnda aklanabilecei gibi bir sonuca ulatk. Bu sonular tartmak ve dnceleri gelitirmek amacyla ilk kez Hamburgta Bilimsel, Felse, Politik Tartmalar in Forumun tertipledii bir toplantda Bamsz Bir Gmenler Hareketi ve Marksizm bal altnda bir konferans verdik. Bir yank bulup tartmak mmkn olmad. kinci giriim Devrimci Marksist Tartma Defterlerinin beinci saysnda Sesli Dnmeler bal altnda oldu. Orada sadece bir giri, bir tlatma yaptk. Derginin yayn son bulduundan gerisi gelmedi. Tartamaynca da dnceleri gelitirmek pek olanakl olmuyor. nsan toplumsal yaratk, ancak atmalar ve elikiler iinde geliip gelitirebilir. Can kmaynca umut kmaz derler. Bu sorunlarn giderek Trkiyeli sosyalistlerin de ilgi alanna gireceini gsteren belirtiler var. Gorbaovdan beri, snf mcadelesini terkediin bir teorik gerekesi olarak da olsa, Sovyet izgisine yakn hareketlerde Global Sorunlardan bahsetmek pek moda oldu. Kadn hareketinin etkisiyle, bu hareketten en ok etkileen Kurtulu grubunun szclerinden biri, geenlerde bir ak oturumda hereyin ekonomi ve snarla aklanamayaca ve snfsal olmayan blnmelerin de olduu gibi, aslnda eklektisizmin ifadesi olduu kadar sorunlarn nemi sezmenin de ifadesi olan szler ediyordu. Btn bunlar, bu almann artnda yatan teorik ve programatik sorunlarn henz ok yava ve eklektik de olsa Trk Solunun ele almaya baladnn belirtileri olarak kabul edilebilir. Yeni Sosyal Hareketler ve onlarn ortaya kard sorunlara ilikin olarak aratrmalar ok gelitirmemiz gerektiinin bilincindeyiz. Hatta bu
503
Demir Kkaydn
geliimi yeterince derinletirecek temel yoksunluumuzun da (dil, felse birikim yokluu vb.,) bilincindeyiz. Ama Tarihsel Maddecilik ayn zamanda bir toplumsal praksis retisidir. Bat Marksizminin bu kopukluunu amada yeni admlar atmak gerekiyor. Bu nedenle aradan yllar getikten sonra Hamburg Derslerini gecikmi te olsa yaynlamak gerekiyor. Yaynlamak gerekiyor, nk temel tezimiz udur: Gmen aznlklar hareketi de (ki henz domam bir harekettir) Yeni Sosyal Hareketlerle ayn problematik iinde aklanabilir. Bu hareketlerde grlen Marksizm kart teorilerin egemenlii, bu hareketlerin yapsndan, varoluundan, znden kaynaklanmamakta, proletaryann tarihsel krizinin bir sonucu olarak ortaya kmaktadr. Eer Marksistler bu hareketler iinde daha bandan yer alp, onlar n grp, nnde mcadele etseler durum ok farkl olabilir. En azndan onlar iinde gl bir sosyalist kanat ve gelenek oluturabilirler. Bunun byle olup olmadn bizzat gmen aznlklar hareketi iinde greceiz. Fakat bunu grebilmek iin de, dolaysyla tarihsel deneyi etkileyebilmek iin de, yeterince olgun bir teorik arka plana dayanmasa da, bu almann yaynlanmas gerekiyor. 22 Temmuz 1990, Hamburg
504
Aznlk Konusunda Yazlara nsz

Son gnlerde aznlklar konusu Trkiyedeki tartma gndeminin nemli maddelerinden biri oldu. Ama konu burjuvazi tarafndan Avrupa Birliine girme, Devlet brokrasisi tarafndan da Lozan anlamalarndaki hukuki veya siyasi tanmlar erevesinde ve Trkler veya ounluk tarafndan tartlyor. Krtler ise, ulusal baskdan kurtulmak iin, kurucu olarak kabul edilmek iin mi, yoksa imdilik aznlk olmay kabul edip sonra o haklara dayanarak daha elverili koullarda mcadele etme olanaklarn tepmeyen bir mcadelenin mi daha doru olduu balamnda, aslnda bir strateji ve taktik sorunu olarak tartyorlar. Sosyalistler her zaman olduu gibi bu gibi sorunlar gndeme almay ve tartmay neredeyse bir sapknlk olarak gryorlar. Son derece baya olarak anlalm mekanik veya ekonomik maddeci Marksizm anlayyla, bu gibi sorunlarda bir ey sylemektense, hibir ey sylemeyerek her hangi bir ii direnii veya i koullarndaki ktlkten veya genel olarak yoksulluktan sz etmeyi sosyalizmin anndan sanyorlar. Bunu ekonomizm olarak gren daha enternasyonalist olanlar ise politikadan kalarn ve politikaszlklarn, dnyann her hangi bir lkesinde yaplm bir toplantnn veya eylemin ateinde snarak gizlemeye alyorlar. Bylece bu tartmalarda, brakalm sosyalist bir yaklam bir yana, devrimci demokratik denebilecek bir perspektin bile izi tozu grlmyor. Bayalk ve gerici bak alar ve kavramlar, yerleilmi ve doruluklar
505
Demir Kkaydn
zerrece eletiri szgecinden geirilmemi yaklamlar bu tartmalarda en ileri grnen grlere bile damgasn vuruyor. Eletirel ve devrimci Marksist gelenee dayanan ve onu iinde tayarak amaya alan bir yaklamn yokluu bu bayaln temel nedenlerinden biridir. 1960lar Trkiyesini hatrlayanlar bilirler. O zamanlar da sosyalistler, toplumun belki bugnknden de kk bir blmn oluturuyorlard, ama ortaya koyduklar yeni sorunlar ve bak alaryla toplumun zerinde tartlmaz bir entelektel ve ideolojik stnlk kuruyor, tartmalar o gnn lleriyle ok ileri noktalara ekiyorlard. ok sembolik bir rnek alnabilir. Altml ve yetmili yllarda, sosyalistler, en azndan bir ksm, Trk halkndan deil, Trkiye Halk veya Halklarndan sz ediyorlard, bildirilerine bu hitapla balyorlard. O zamann Trk devletinin Trklkle tanmlanm niteliini kimsenin sorgulamad ve sorgulamay aklndan bile geirmedii Trkiyesinde bu ok ileri bir yaklam ifade ediyordu. Bugn, Krt hareketi; Demokrasi ve refah zlemlerinin ifadesi olan Avrupa Birliine katlma; goloballemenin zorlad deiimler ve ABDnin Irak igali gibi gelimelerin basks altnda, toplum neredeyse, sosyalistlerin Altmlarda, syledikleri iin partilerinin kapatld, ikence grdkleri, hapislerde rdklerini, kabullendii bir noktaya gelmiken, yani Trkiyelilik tartlrken ve Genelkurmay Bakan bile Trkl etnik veya dilsel bir kapsamdan karp neredeyse Trkiye Devletinin yurttalaryla snrl bir kavram olarak tanmlamak zorunda kalrken, sosyalistler bu ge ve dolayl gelmi zaferlerini bile savunma noktasnda olmadklarndan, bugn varlan nokta, liberallerin, globalizm hayranlarnn, ABD veya Avrupay destekleyenlerin abalarnn bir sonucu gibi grlyor ve onlarn kontosuna bir art olarak geiyor. in kts, kendine sosyalistim diyenler altmlarda savunduklarndan da daha geri bir noktaya kaym bulunuyorlar. O zamanlar Trkiye Halk veya Halklar, statkoya bir meyden okuma, devrimci demokratik zlemlerin bir ifadesi iken, bugnk sosyalistlerin szde anti emperyalizm, anti globalizm, Avrupaya kar olma adna bu tartmalarn karsnda durmalar, en gerici, devletin en derin ve anti demokratik kesimlerinin destekiliinden baka bir anlam tamyor. Eskiden Trk devletine kar Trkiye Halklarn savunuyorlard, imdi Trkiyecilere kar Trk devletinin zmni veya ak savunucusu durumundalar. Kimileri Trkiyeli sosyalistlerin bu evriminin gnahn sosyalizm idealine veya Marksizme ykleyerek bundan ideolojik bir kar da elde etmeye alyorlar. Ama bunu yaparken, Marksizmin o son derece temel ner506
mesini unutmu ve tersinden dorulam oluyorlar: nsanlarn varlklarn bilinlerinin deil; bilinlerini varlklarnn belirledii. Trkiyede sosyalistlerin ve toplumun bu ters ynlerdeki evriminin nedeninin Marksizmde veya sosyalizm ideallerinde deil, somut sosyolojik ve ekonomik gelimelerde aranmas gerektii. Bunun en byk kant ayn zamanda genel akma kar durmu ve bunlarn sosyalizm veya Marksizmle ilgisinin olmadn syleyen; sosyalistlere kar sosyalizm mcadelesi veren; sosyalistlere kar sosyalizmi savunan sosyalistlerin varldr. Nasl Papaln veya Muaviyenin cinayetlerinin nedeni sa ya da Muhammetin retileri deil idiyse ve Papala ve Muaviyeye kar sapknlar olduysa ve bizzat bu sapknlarn varl bunun kanysa yle. *** Ne var ki, toplumun bugn otuz yl nce sosyalistlerin sylediklerinin haklln kabul etmesi, bu kabuln bugnn dnyasnn veya Trkiyesinin sorunlarna bir zm olduu anlamna gelmiyor. Bugnn sosyalisti de tpk otuz krk yl ncesinin sosyalisti gibi yine topluma ters bir noktada olmaldr. Ancak o takdirdi yine sosyalizm tekrar, ziki gc olmasa bile, teorik ve entelektel gcn kazanabilir. Kendi katillerini bile kendisinin vasiyetini yerine getirmeye zorlayabilir. Hi unutmamak gerekiyor, eer insanlk tarihinde bir ilerlemeden, bir ileriye giditen sz etmek mmknse veya byle saylabilecek kimi deimeler olmusa, bu her zaman, yenilenlerin bir katksdr. Bugnk demokrasi denen ey aslnda, ii ve sosyalist hareketin bir seri yenilgi ile bitmi mcadelelerinde, galiplerin yendiklerinin vasiyetlerini gerekletirmek zorunda olmalarnn sonucudur. Altmlarn ve yetmilerin, aslnda kendini her ne kadar yle tanmlasa da sosyalist deil devrimci demokratik karakterli olan sosyalist hareketi olmasayd; seksenlerin ve doksanlarn Krt hareketi olmasayd, bugn kimse ne Trkl sorgular ne de aznlklar tartrd. ki hareket de ok ar yenilgiler ald. Ama galipler en gl olduklar noktada yendiklerinin vasiyetini yerine getirmekten baka bir ey yapamaz durumdalar. Ama onlar imdi bizim vasiyetimizi yerine getirirlerken, bizim onlarn karsna geerek, bunu hatrlatma ile yetinmemiz, sonumuz olur. Biz imdi baka yenilgilerin peinde olmalyz. Ancak o zaman ezilenlerin kurtulu mcadelesine bir parack da olsa bir katkda bulunabiliriz. Sosyalist olmak bilinli olarak yenilgi enayiliini semek demektir.
507
Demir Kkaydn
En azndan imdiye kadar yaanan tarih bunu kabul ederek yola kmak gerektiini gstermektedir. O halde, greve devam, nmzdeki yenilgilerin konularn belirlemeye balayalm. *** Bugn toplum otuz krk yl nce sosyalistlerin dediklerine geldi ama arada geen zamanda gerek toplumsal mcadeleler gerek bu mcadelelerden kan teorik sonular ok uzun bir yol kat ettiler ve ok baka noktalara vardlar. Dn sosyalistlerin dedikleri ve bugn toplumun vard yer, aslnda bugnn dnyasnn sorunlar karsnda gerici ve tutucu bir konuma karlk der. Ama sadece dnyann sorunlar bakmndan deil, teorik ve metodolojik olarak da ok geri bir yaklama karlk der. Aznlklar konusu da byledir. Aznlklar konusunun Trkiyede tartld biim ve bu biim iinde, en sol ve en ilerici gibi grnen tavrlar ve kavramsal aralar bile, bugnn dnyasnn koullarnda aslnda gerici bir zm nerisinden baka bir ey deildirler. Aznlklar konusunda son yirmi ylda birok yaz yazdk. Bu yazlarda bu mcadelenin deneylerinden yola klarak, nmzdeki yeni yenilgilerin yaanaca alanlar tanmlanmaktadr. Elbette bu tanmlama, el yordamyla, daha nce hi el atlmam alanlarda bakir ve kefedilmemi bir alanda yapldndan, yeni olan ou kez eski biimler iindedir. Yeni yrmeyi renen bir ocuk gibi paytaktr. Sk sk der. Ama yine de her seferinde yeni bir alana girmeyi, yeni bir ktay kefetmeyi baarr, ou kez, Kristof Kolomb gibi bunun yeni bir kta olduunun farkna varmasa bile. Aadaki yazlar ayn zamanda bu evrimin izledii yolu gsterir. *** Seksenlerin ortasnda o gne kadar Trk, Erkek, Beyaz olmu ve byle olduunun bilincinde olmayan, dncesinde byle kategoriler bile bulunmayan bir sosyalist olarak Avrupada srgn yaamna baladmzda, , bugn artk rnein kltr, aznlk, farkllk gibi, sradanlam kavramlar, ne Avrupadaki sosyalist harekette ne de iinden geldiimiz Trkiye sosyalist hareketinin geleneinde ve terminolojisinde bulunmazd. Devletin, parann ne olduunu bilmeyen kabilelerin dilinde bunlarn karl olan kavramlarn bulunmamas gibi. Biz bugn bile Trkiyeli sosyalistlerin hala kenarna bile varamadklar klasik Marksist gelenee uygun olarak, emein kurtuluunun ne yerel ne de ulusal bir sorun olamayaca nermesinin, mantki ve geleneksel sonu508
cuna uygun olarak, Avrupaya gelince, grevimizi Avrupadaki ii hareketine azami katky nasl yapabileceimiz olarak belirlemitik. Bu erevede, Almanyadaki iilerin nemli bir blmn oluturan Trkiye kkenli iiler, dillerini ve yaplarn en iyi bildiimiz iin esas ilgi ve alma alanmz olarak beliriyordu. Ama daha bu grev tanmlamasnda bile, btn Trkiye sosyalistlerinden farklydk. Onlar iin Trkiyeli veya Krdistanl iiler, Trkiye veya Krdistandaki mcadeleye tabi olarak ve oradaki mcadeleye maddi manevi destek balamnda ele alnrken, biz ayn kesimi Avrupa ii hareketinin bir paras olarak ele alyorduk: bizim sorunumuz, bu Avrupa ii hareketinin nasl birletirilecei idi, onlar ise, ilen Avrupal iileri uluslara gre blerek rgtlemi oluyorlard. Dolaysyla btn Trk ve Krt soluna kar bir konumda bulunuyor, onlarn milliyetiliine kar, klasik devrimci ve enternasyonalist bir konumu savunuyorduk. Tabii bu klasik Marksist konuma uygun olarak da, tpk bir ehirden baka bir ehre giden bir parti yesinin gittii ehrin orannda almas gibi, Avrupada bulunduumuz lkelerdeki seksiyonlarda almaya baladk. nce Drdnc Enternasyonalin Fransa seksiyonunda (LCRde Devrimci Komnist Liga), sonra Almanyaya geince Alman Seksiyonunda, (GMde Enternasyonalist Marksist Grup) yer aldk. Ancak Almanyada daha ilk admda, bu klasik yaklamn gerekli ama yeterli olmadn grmeye ve gzlemlemeye baladk ve birden bire, i rgtlerinde ve partilerinde aznlklar konusuyla aznlktan bir insan olarak (Almanyada Trkiyeli iiler, Trkiyeliler de rgt iinde bir aznlkt) kar karya kaldk. Bu kar karya kaln bulunduu ortam ve tartmalarn balamn aktarabilmek iin, biraz geriye gitmek gerekiyor. 1950li yllarda, klasik Birinci ve nc Enternasyonalin geleneini ve programn savunan Drdnc Enternasyonal henz 1968 ykseliinin rzgarlaryla yelkenlerini doldurmam, kk gruplardan oluan bir rgtt ve Avrupadaki militanlarn zellikle Cezayir halknn kurtulu savan desteklemeye yneltmiti. Gizli silah fabrikalar kurmak gibi iler yapyorlard Avrupal kaliye ii ve sosyalistler. Ama bylece birok Avrupal i ve Sosyalist ilk kez nc dnyallarla, Avrupa i snf merkezli bak asyla, kurtarc deil kendisi kurtarlacak olarak grlenlerle, nesne olanlarla, onlarn zne olduklar mcadelede, onlara yardm etme durumunda bulunuyorlard. Babalar ve analar ocuklarndan ocuklarnn kendilerinden rendiinden daha fazlasn renirler. Bu faaliyetlere katlanlar da kendi Avrupa
509
Demir Kkaydn
Merkezciliklerinin farkna daha ok vardlar. Bunlar Avrupal rgtlerin iinde, Avrupal rgtlerin Avrupa merkezci dnlerinin en nemli eletir menleri olarak varlklarn srdrdler. Onlar bir yanda bu rgtler iinde var olmaya devam ederken, Trkiyede iki hareketin iinde yle bir gelime oldu yetmilerin sonunda. Vatan Partisi iinde biz nc Enternasyonalin lav, Sovyetlerin snf karakteri, Faizme kar mcadelenin sorunlarndan hareketle, Stalinizmle kopuup klasik Marksist gelenei srdren Trokist gelenee katlmtk. Benzeri bir geliim Rzgari saarnda da grlyor ve onlar da yava yava bu sorunlar, Stalinizmi vb., gndeme getiriyorlard. Ama bu teorik olarak son derece korkak bir biimde yaplyor ve esas itici gcn Stalinizmin Krt sorunu karsndaki tutarszlnn eletirisinden aldndan, ulusu bir hareket noktas bu araylara srekli damgasn vuruyor ve bu da onlarn mantk sonularna ulamasn engelliyor, genel olarak merkezci tabir edilen bir konumda bulunuyorlard. Ama yine de, bu tabularn ykl, bizim yazlarmz ve evrimimizin de dolayl etkisiyle bu harekete yakn duran baz kiilerin Rzgari hareketinden kopmas ve Trokizme ynelmesi sonucunu dourmutu. te bu gelimelerle bal olarak, bu hareketlerin Almanyadaki taraftarlar arasnda da bu ynde bir evrim yaanmt. Trkiyedeki bu evrimin sonucu olarak ve ondan etkilenmeyle, ou bulunduu fabrikada iyeri konseyi yesi veya sendika aktivisti de olan, yllardr bir ekilde politik mcadele yrten ii ve aydnlardan bir grup, Trokist olduk deyip Drdnc Enternasyonalin kapsn almlard. Avrupa sanayinin kalbi Ruhr blgesinde, Duisburgta, veya Stuttgartda Mersedes fabrikalarnda grev yneten Trkiyeli sosyalist maden ve elik iisi, en az be on yllk politik ve rgtsel tecrbesi olan iiler bu kk rgtn kapsn alnca rgt tam anlamyla bir ok yaar. rgtn btnyle ufku dnda kalm bu kesim bulutsuz gkte akan bir imek gibi rgtn iine girmitir. Ernest Mandel, Krt iilerin rgtlenmesi Krdistanda sosyalist bir seksiyonun rgtlenmesine katk olabilir diyerek, kendi cebinden ald IBM elektrikli daktiloyu bu gruba hediye eder. Bkn isimli bir dergi kmaya balar. Bu arada 12 Eyll darbesi olmu, gmenler daha da hareketlenmitir. Trkiyeden kaanlarn da etkisiyle Avrupada politikleme ve aktieme ykselmeye devam etmektedir. Yol dergisi etrafnda toplanan bu kiiler, 12 Eylle kar mitinglerin rgtlenmesinde nemli bir rol oynamlardr. Hasl kk Alman seksiyonu, gelen Trkiyeli Krt ve Trk iiler araclyla bana devlet kuu konmu gibidir.
510
Ne var ki, ilk cicim aylar bitince, 12 Eyll yenilgisi ve dnyadaki yeni muhafazakar rzgarlarn da etkisi altnda (Teatcher, Reagan, zal, Kohl) hem bir gerileme ve zele ekilmeler hem de tam da aznlk olmaktan doan sorunlar kendini gstermeye balar. Krt ve Trk yeler bir trl rgtsel yaama katlamamakta, hep kendilerini dlanm hissetmektedirler. Bu nedir, nereden gelmektedir? Bu iki sorun birleince, Trk ve Krt yelerin ou bir sre sonra rgt terk eder. Birka kii kalr sadece. Bunun zerinde rgtte bu baarszln nedenleri zerine bir tartma balar. Ama tartma aslnda yine tam anlamyla rgt iinde olmaktan ziyade, yabanclar ve yabanclarla ilgilenenler arasnda yrtlmektedir. te bu tartmalarda, Cezayir Kurtulu Savaana dayanmada alm, oralarda yaam bir Alman ye, rgt iinde Trk ve Krtlerin ayr bir otonom rgtlenme iinde olmasn savunmakta; Leninin Bundularla tartmasnn yanl bilindiini, aslnda Leninin ilen zeletiri yaptn, Yahudi iilerin RSDP iinde otonom yaplarnn olduunu sylemektedir. Ve bunu syleyen rgt iinde yabanclar en iyi anlayan, onlara en yakn, rgtn Avrupa merkezciliine ve rklna kar onlar savunan; rgtn rk olduunu syleyen bu kiidir. te ilk kez bu kiinin syledikleri ve bu tartma iinde, aznlk sorunu ile sosyalist rgtlerde aznlklarn sorunu balamnda yukarda ksaca deinilen koullar ve atmosfer iinde karlatk. Tabii ilk tepkimiz, yabanc olarak bu Alman yenin dediklerine yani rgt iinde yabanclarn otonom rgtlenmesi olmasna kar kmak oldu. Bu daha nce hi duymadmz bir eydi. Kitapta yeri yoktu. Bylece biz yabanclar otonomiyi reddederken, bir Alman, ama Cezayir kurtulu sava araclyla bir nemli deney yaam bir Alman, bize ramen bizlerin otonom bir yap oluturmamz neriyor ve savunuyordu. Ancak bu srada kadn hareketinin de bir ykselii yaanyordu ve kadn hareketi sol rgtleri ve ii rgtlerini sarsmaya balamt. Ayrca Kadn, Bar ve Ekoloji hareketlerinin partilemesi olarak grlebilecek Yeiller de seimlerden byk bir baaryla km ve btn paradigmalar ve politik manzara deimi, sol rgtler bu gelimelerin basks altna girmilerdi. Bunun etkisiyle de, rgtler iinde kadn yeler ilen otonom yaplar oluturmular veya oluturuyorlard. Aslnda yabanclarn durumu da tpk kadnlara benziyordu: Paralellikler en kr gze bile batyor. Avrupadaki kadn hareketi her ne kadar beyaz bir karakter tasa; yabanclar da kadnlar karsnda seksist ve erkek egemen bir damardan geliyorduysa da; rgt iindeki rkla ve seksizme kar ister istemez benzer sorunlardan gelen bir yaknlama da oluyordu.
511
Demir Kkaydn
Bunun zerine, klasik litertrde yeri olmayan evre, kadn, siyah (yabanclar, aznlklar) hareketleri ve konular zerine teorik bir younlamaya girdik. Bu younlamann ilk sonular rgt iinde ilen otonom olarak kardmz Ne Yapmal adl, say kabilmi dergide grlebilir. (Bu dnemin ksa bir zeti, Hamburg Dersleri adl yazda bulunmaktadr.) Bu arada, Hamburgta bir Trk dazlaklar tarafndan ldrld ve Trk gmenlerin hzl bir radikalleme ve politiklemesi balad: Trk genleri kendiliinden z savunma ihtiyacna uygun olarak eteler kurmaya baladlar. Trkiyelilerin iinde neler iin nasl mcadele etmeliyiz, ne yapmalyz gibi sorunlar tartlmaya baland. Burada nemli olan udur. Artk Almanlar Trkiyelileri deil, Trkiyeliler kendilerinin ne yapacan tartyorlard. Yani Aznlklar sorunu deil; Aznlklar alman sorunun tartyorlard. Bugnk Trkiyedeki tartmalarn diline evirirsek; Trkler aznlk sorununu deil; Aznlklar u Trk sorununu nasl halledeceklerini tartyorlard. Bu gelimelerin ve tartmalarn en bandan itibaren iinde yer aldk. Artk, bir alman sosyalist rgtnde, sosyalist biri olarak aznlklar sorununu deil; ilen var olan bir aznlk hareketi iinde, aznlktan bir sosyalist olarak aznlk hareketinin veya aznlk hareketi iindeki ii ve sosyalistlerin ne yapmas gerektiini tartyorduk. te iliikteki ilk metin bu tartmalar iinde bizim savunduklarmzn birer belgesidir. *** Daha sonra, buradan kardmz dersleri, Krt hareketinin veya Trkiyedeki demokrasi mcadelesinin stratejisi balamnda tekrar eitli yazlarda ele aldk. Son metin de bunun rneidir. Ama btn bu yazlarda ok temel bir yanlmz bulunmaktadr ve bu bizim ancak son dnemde zp aabildiimiz bir sorundur. Zaten bu sorunun zm, Marksist Din, Ulus, styaplar, Demokratik Cumhuriyet, Proletarya Diktatrl gibi sorunlar bir rpda yepyeni bir k altnda zmektedir. Temel yanlmz, bu yazlarda ulusu, ulusular gibi tanmlamamzdr. Yani bir dil, etni ya da tarihle. Bylece sanki ortada iki farkl sorun varm gibi grlmektedir. Bir yanda aznlk sorunu, bir yanda da ulusal sorun. Ulusal sorununun zm iin Uluslarn Kaderini Tayin Hakk; Aznlk sorunu iin, Dil, Kltr, Ulus ve etnilerin eitlii. Peki, eer politik olan dil, etni, soy, kavime vb., gre tanmlanmamsa, aznlk m olur?
512
Ayn ey demokratik cumhuriyet balamnda da grlr. Bir yandan, Uluslarn Kaderini Tayin Hakknn aslnda ulusal sorunla ilgili deil; nasl bir devlet biimiyle ilgili olduunu syleriz; yani bir tek kyn bile ayrlma hakk olmas gerektiinden; ayrlmak iin bir ulus olmann art olmadndan sz ederiz; dier yanda Uluslarn Kaderini Tayin Hakkndan sz ederiz. Uluslarn Kaderini Tayin Hakknn aslnda dile, dine dayanan ulusal devletler kurma hakk olduunu gremeyiz. Peki bu kk adm niin bir trl atamayz? Lenin, Troki, Kvlcml gibilerin zerimizdeki otoritesi yle byktr ki, Onlarn hepsinin bu slogan savunmu olmas, o slogan eletiri ateinden geirmemizi engellemektedir. Bunun yan sra Trkiyedeki Krt mcadelesine verdiimiz destek de bu ilkeye dayandndan, bu ilkenin nesnel ilerici yn nedeniyle, ideolojik olarak gerici olduunu gremeyiz. Bu nedenle, aslnda 1990larn en ge ortalarnda atmamz gereken adm ancak on sene sonra atabiliriz. Bu nedenle aadaki yazlar bu elikileriyle birlikte ve bu elikinin zmnde bir aama, belli bir tkankln manevi bir otorite yznden alamamasnn; zihnin bilinmeyen yerlere adm atarken nasl korkak ve rkek hareket ettiinin bir rnei olarak da okunabilir. Ulusal Sorun ve Aznlklar sorunu (Trkiyedeki tartmalarda Ulusal sorun ve Milliyetler sorunu diye ayrlan ey) iki ayr sorun deildir. Ya da daha dorusu yle diyelim. Dile, dine, etniye dayanan ulusuluk asndan, bir ulusal sorun bir de aznlklar ya da milliyetler sorunu vardr. Milliyetler, aznlklar yzdeki sivilceler gibi katlanlmas gereken sorunlardr. Ya da sivilceleri salk iareti gren bir anlayla sivilceler zamann modasna gre, sivilceler bir salk ve gzellik iareti olarak da alnabilir. Bugnn aznlklar renklilik ve eitlilik olarak tanmlayan anlay, aslnda btn o ilerici grnnn ardnda; gerici ulusuluun btn varsaymlarn paylar. Aznl yok etmez, sadece onun karsndaki tavrn deitirir. Sorun olarak deil zenginlik olarak grmeye balar. Yani zenginlik olmasa derhal tavrn deitirecektir. Halbuki, ulusu, dil, din, etni, tarih vs, ile tanmlamay reddeden; tm dillerin, kltrlerin, etnilerin eitliine dayanan; bunlarn politik olann tanmndan dland bir devrimci demokratik ulusulukta, ounluk olmad iin (Dile dine etniye dayanan bir millet olmad iin), aznlklar da (milliyetler de) olmaz. Ama tam da bunlarn olmad yerde, kelimenin gerek anlamyla aznlklar sorunu, gerekten aritmetik ya da saysal anlamyla aznlk olmaktan doun sorunlar gndeme gelebilir.
513
Demir Kkaydn
*** Bugnk tartmalara gelince. Buraya kadar sylenenler bir de bu balamda somutlayalm. Trkiyede aznlklar konusundaki son tartmalar hep ounluk tarafndan yaplmakta ve yanl varsaymlara dayanarak yaplmaktadr. Birinci yanl udur: Aznlk sorununu aznlklar yok ederek deil, aznlklarn varlna dayanarak zmek tartlmaktadr. Sorunun tartlmasna en kritik yanl: Matematik olarak aznlk ile hukuki ve politik olarak aznlk kavramnn kartrlmasdr. Aznlk sorunu ncelikle, politik ve hukuki bir sorun olarak ele alnabilir. Politik ve hukuki bir zm iin, brakalm sosyalizmi bir yana, Aznlk sorununun, devrimci demokratik bir zm, aznlklarn yok ederek mmkn olur. Aznlklar yok etmenin biricik yolu ise ounluu yok etmektir. Ve bu da bir tek taleple ifade edilebilir: Tm dillerin, etnilerin, kltrlerin, uluslarn, kavimlerin eitlii; devletin dini, etnisi, kltr, kavmi, ulusu olmamas. Tpk gerek bir laiklikte din karsnda nasl bir konumda olursa, diller, etniler, kltrler, kavimler ve uluslar karsnda da ayn konumda bulunmas. Zina tartmalarndaki geri ve gerici konumlar aznlk tartmalarna da damgasn vurmutur. Aslnda sorun son derece kolay ve basit olarak zlr. Nasl hukuken evliliin olmad yerde, hukuken zina da olmazsa, politik ya da hukuki olarak tanmlanm bir kritere gre ounluun olmad yerde, aznlk da olmaz. Konu aznlklar tartmasnda dinsel, ulusal, dilsel, kltrel aznlklar olduuna gre, bu aznlklar yok etmenin yolu; bu kriterlere dayanan ounluu yok etmekten geer. Yani Ulusun ya da devletin tanmndan Trkl kaldrdnz zaman Ermenilii, Sryanilii, Rumluu, Zazal vb.,yi de yok etmi olursunuz. Elbette politik ve hukuki anlam olmayan bir kavram olarak Trkler, Ermeniler, Rumlar, Sryaniler var olmaya devam ederler. Ama devlet ya da politik olan, her hangi bir dil, din, etni, kltr ile tanmlanmad iin; ortada politik ya da hukuki olarak bir ounluk bulunmaz. te gerek anlamyla aznlk sorunu, tam da burada, politik olarak tanmlanm ounluklarn olmad noktada ortaya kar.
514
Yani ulusun ya da devletin dini, dili, etnisi, tarihi, soyu olmad durumda da, politik ya da hukuki anlam olmamakla birlikte, aritmetiksel olarak aznlklar var almaya devam ederler. Aritmetik olarak aznlkta olmann kendisi bizzat o aznlktakilerin, politika ve hukuk dnda ekonomi ve kltr alanlarnda bask altnda kalmasna yol aar. ounluk olmann kendisi zaten bir g olmay ifade eder. Gerek bir demokraside, yani zel trden bir demokraside, devletin grevi: var olan politik ve hukuki eitlie ramen, politika dnda, sosyal hayatta, her an yeniden ortaya kacak eitsizlikleri dengelemek olmaldr. Bunun ne olduunu hi de politik olmad hemen grlecek, bugn de politik anlam olmayan baka bir aznlk rneiyle aklamaya alalm. rnein, zrller, tekerlekli sandalye araclyla hareket edenler. Hukuken ve politik olarak ayaklaryla yryenlerle eit olmalarna ramen, btn yollar, kaldrmlar, tuvaletler vb., hep ayaklaryla yryen ounluk gzetilerek yaplr. Tekerlekli sandalye ile hareket edenlerle yryenler hukuken ve politik olarak eit olmasna ramen, tekerlekli sandalye ile hareket edenler, srekli bir bask altnda ve daha zor hayat koullarnda yaarlar. Burada toplum u soruyla kar karyadr: zrllerin bu ili eitsizliini dengeleyecek tedbirler alacak mdr, yoksa onlar bir yk, bir hastalk gibi grp kendi kaderleriyle ba baa m brakacaktr? Burada, toplum asndan ok byk bir masrafa yol asa da, ili olarak ortaya kan eitsizlii gidermek iin zrllere uyan yollar, tuvaletler vb., yaplmas ve onlarn nfus iindeki oranlar ve katklarndan ok daha byk bir meblan bu ili eitsizliin giderilmesi iin kullanlmas ve kotalama gibi (rnein zrllere ilerde ncelik verilmesi veya kota uygulanmas) gibi tedbirler, bir lde olsun bu eitsizlii gidermeye yararlar. Gerek anlamda aznlklar sorunu ve zm budur. Ayn durum kolaylkla, dilsel, dinsel vb., aznlklara da aktarlabilir. Devletin dilinin, dininin olmad; bunlarn hibir politik anlamnn bulunmad bir toplumda da sadece sayca aznlk dininden veya dilinden olmak bile bir sr eitsizliklerin ve aznlklar zerinde ili kltrel basklarn olumasna yol aar. rnein byk bir ounluu Snni olan bir lkede, Alevi veya Hristiyan olmak, gnlk hayatta birok kltrel bask ve dezavantajl duruma yol aar. Tpk zrller rneinde olduu gibi, devletin grevi, bu ili dezavantaj dengeleyecek tedbirler almak olmaldr. rnein, Trke byk ounluun ana dili olduundan, devletin resmi dili, her hangi bir eitsizlie yol amamak iin rnein ngilizce olsa
515
Demir Kkaydn
bile (Birok Afrika lkesinde, bu kaygyla olmasa da ilen byle bir durum vardr.) ounluun gnlk hayatta Trke konumas, dier diller karsnda bu dil ana dili olanlarn avantajl bir durumda olmasna ve dier dillerin zamanla yok oluuna yol aar. Ana dili Trke olmayanlarn bin bir biimde kltrel bask altnda olmasna yol aar. Aznlklar sorunu, bu ili eitsizlikleri dengeleyecek bir program sorunudur. Hemen grlecei gibi, Trkiyede tartlan aznlk sorunu deil, ulusun nasl tanmlanaca sorunudur. Ne Trkiyelilik st kimlii, ne Krt-Trk kurucu yelii, bu konuda tutarl bir zm oluturmaz. Ayn ekilde, bugn Trkiyede resmen aznlk olarak tanmlanm aznlklarn dinsel olarak tanmlanm olmas, devletin laik olmadnn da zmni bir itirafdr. Bugnk aznlk tanm, laik bir devletle de uyumaz. O halde, aznlklar sorununu tartmak iin deil, o sorunla kar karya kalabilmek iin, politik ve hukuki olarak, tm aznlklarn dolaysyla ounluun yok edilmesi gerekir. Ancak bundan sonra gerek anlamyla aznlklar sorunu tartlabilir hali gelir. (Gerek anlamda aznlklar sorununun tmyle yok olmas ise, demokrasinin tesindeki zgrlkler leminde; herkese emeine gre ilkesinin geerli olmad; dolaysyla her hangi bir yaptrma artk ihtiya duyulmayacak bir toplumda; herkesten yetenei kadar, herkese ihtiyac kadar ilkesinin geerli olduu zenginliklerin grl grl akt bir toplumda gerekleebilir.) Btn bunlar olsa, yani devletin nasl dini olmamas gerekiyorsa, dili, etnisi, soyu, sopu, kavmi ulusu olmasa bile, kimi aklevvellerin ok sevdii ifadeyle bu ulus devletin sonu deil; etniye, dile, soya dayanan ulusuluun ve byle tanmlanm bir ulus devletin sonu olur. Ulus ve ulusuluk, dine, dile, etniye dayanmayan; insan haklarna dayanan bir ulusuluk ve ulusal devlet olarak var olmaya devam eder. Yani bu imdi artk kimsenin hayal bile edemedii zm de aslnda, ulusuluun ve ulusal devletin sonu deildir ve bugnn dnyasnn sorunlar karsnda gerekte bir zm deil; sorunun ta kendisidir. Trkiyedeki tartmalarda, szde en radikal konumda olanlar arasnda bile hi konu edilmeyen ve tartlmayan da budur. Ulus devletin sonu, politik olann (yani devletin), nasl tanmlanrsa tanmlansn, ulusal olana gre tanmlanmasnn reddi; yani ilen ulusal devletlerin yklmas; bu da ilen dnya apnda bir Proletarya Diktatrl demektir. Dier bir ifadeyle Proletarya Diktatrl, somutta politik olan ulusal olarak tanmlama zerinde bir diktatrlk, ulusal olan politika d516
nda tutmadr. Yani bugnk ulusuluun klasik dinlere yaptn ulusulua yapmaktr. *** Trkiyedeki tartmalarn ikinci zellii, onlarn ounluk tarafndan yaplan bir aznlklar tartmas olmasdr. Yani ounluk aznln nasl tanmlanacan ve aznlklarn ne olacan tartmaktadr. Aznlklar tartmann znesi deil nesnesidirler. Halbuki, Avrupadaki Trkler, seksenli yllarda, bir aznlk olarak, hangi hedeer iin mcadele edecekleri ynnde tartmlard. Biz de bu tartmalarn iinde yer almtk. liikteki metinler, aznlklarn bir zne olarak sorunu nasl tarttklar ve tartabilecekleri konusunda nemli dersler iermektedir. Birinci ders, aznlklarn iinde de, aznlklarn hangi hedeer iin nasl mcadele edileceine dair bir snf mcadelesi olduudur. kincisi, aznlklar iindeki sosyalistler, aznlklarn sadece kendi sorunlaryla uramasnn en nemli eletirmeni olmak zorundadr. ncs de bu ikinciden kar. Aznlklar, toplumun ounluunu taleplerine kazanabilmek iin, tm toplumun nne kendi sorunlaryla birlikte byk ounluun sorunlarn da zen bir programla kmak zorundadrlar. Almanyada seksenli yllarda yaplm tartmalar balamnda yazlanlarn, Aznlklar sorunun tartlmasn epey aydnlatacan dnyoruz. 3 Kasm 2004, aramba
517
Demir Kkaydn
518
zgr Gndeme Yazlar Derlemesine nsz

Berlin duvar ve Sovyetlerin kmesi sonucu, Doksanlarn banda btn dnyada sol hareket dibe vurmu durumdayd ama bu dnya tarihsel zelzelenin yol at tsunami dalgalar henz Krt hareketine pek ulamamt. Dou Avrupann k btn kurtuluu hareketleri olumsuz etkilerken, yine bu kn yaratt koullarda ABDnin Iraka saldrs ve bunun sonucunda oluan koullar, Krt zgrlk hareketinin bu dalgalarn altnda kalmadan ve onlarn etkisini pek hissetmeden bir sre daha ykseliini srdrmesine imkn salamt. Buna ek alarak ABDnin Iraka mdahalesinden sonra ortaya kan koullar, burjuvaziyi zaln dilinden Federasyonu bile tartmalyz noktasna getirmiti. Gazeteciler, Bekaaya gidip calan ile rportaj yapma kuyruuna girmilerdi. Bu koullarda, Krt zgrlk hareketi de en yksek noktalarndayken, Trkiyede zgr Gndem adl bir gnlk gazete karmaya balam ve sosyalistlerin ve sol entelijansiyann nemli bir blmn sayfalarnda toplam; zerindeki tecridi bir lde olsun yenmiti. te yandan henz o dnemde, zel Sava konseptiyle tm toplum sindirilmi ve rmeye balam da deildi. Dolaysyla o zaman entelijansiya ve sosyalistler de, Krt hareketiyle yan yana grnmekten bugnk kadar ok ekinmiyorlard. Bylece aslnda bugn Krt hareketinin yapmak istedii ey o zaman byk lde gereklemiti, en azndan zgr Gndem sayfalarnda, bu519
Demir Kkaydn
gnk sylemle bir Trkiye Partisinin ilikileri ve politik kltr az ok ve ilen bulunuyordu. Ne var ki, duvarn k, hem demokratik glerde yaratt moral bozukluuyla, hem de en gerici milliyetilie salad ili ideolojik ve politik stnlkle Trkiyede en gerici, en oven glerin saldrya gemenin koullarn da yaratmt. rnein dnn Orta Asya Sovyet Cumhuriyetleri, Trki Cumhuriyetler olarak gzlerini Trkiyeye dikiyorlar; Dou Avrupa lkelerinden gelen insanlar yaam sava iinde her eylerini sata sunuyorlard. Bu durum, Tekilat- Mahsusadan beri gelen, Ermeni Katliamlarn, 6 -7 Eyll pogromlarn yapm, en karanlk geleneklerin ve glerin toplumu istedii gibi rgtleyip manple edebilmesi iin olaanst elverili koullar yaratyordu. Dier yandan Krt zgrlk hareketi iinde de, bunun simetrisi saylabilecek bir gelime ortaya kyordu. Balangta PKK yoksul Krt genlerine dayanan bir hareket iken gerek kendi ykselii, gerek Iraktaki gelimelerin yol at gelimeler sonucu, Krt burjuvazisi, ayr partiler iinde var olmann Yoksul Krt genlerinin partisi karsnda onlara bir yaama ans vermeyeceini grm, bylece PKKnn etrafnda toplanmaya balamt. Bu hem o harekete yeni olanaklar sunuyor hem de ayn zamanda Krt burjuvazisinin hareket zerindeki basncn ve arln arttryordu. te zgr Gndem gazetesi tam da dengelerin deimeye balad koullarda yayna balamt. Bu nedenle, bugn bir arada grlmeleri hayal bile edilemeyecek kiiler, rnein bir Yaar Kaya ve bir Erturul Krk veya Metin ulhaolu ayn gazetenin sayfalarnda yer alabiliyordu. Ancak sz konusu glerin basks altnda, gazetenin bu biimde varln srdrmesi giderek olanaksz hale geldi ve bugn calan ve PKK tarafndan, lkel Milliyetilik olarak tanmlanan, aslnda Krt burjuvazisinin eilimlerini yanstan ve Trk milliyetiliinin ters yz biimi olan akmn basksyla, zgr Gndem iinde ilk defa bir araya getirilmi bu kesimler, gazete kapatlarak dland. Selim rkkaya Dn Yakamzdan diye yazlar yazd. yle grnyor ki, o zamanlar calan, bu basklara kar durabilecek bir gte deildi. Ayn eilim daha sonra atekesi de rahata sabote edecektir. Trk devletinde, zaln Krt Sorununda reform izgisi tasye olur ve zel sava egemen olurken; PKK iinde de Krt burjuvazisinin, calann temsil ettii Trkiyeli ezilen ve demokratlarla ittifak izgisine kar gler calan tasye edemeseler bile, arlklarn hissettiriyorlard.
520
Aslnda o zaman olan, bugn olanlara ok benzemektedir. imdi de ayn gler, artk sembolikten te bir anlam olmayan, Trk sosyalisti yazarlara saldrarak bu stratejiye muhalefetlerini dile getirmektedirler. Ama o gnden bugne deiin nemli bir faktr, calann bugn bu izgiye, gerek rgtsel gerek politik ve ideolojik olarak daha gl bir direni gsterebilmesi ve farkl olan strateji ve programn daha da netletirmi olmasdr. Ama buna karlk, hareket eski gcnde deildir ve Krt burjuvazisinin gerek taban gerek rgt iindeki arl da gnden gne artmaktadr. calann Trk devletinin elinde esir bulunmas da, ek bir handikap oluturmakta, gerek stratejinin kendisine, gerek taktik manevralara kolaylkla Krtlerin mcadelesini satmlk damgas vurulabilmektedir. Aslnda Trkiye Partisi slogan veya calann nerdii, Hatip Dicle ve Pnar Selek veya Yurdusev zskmenler formlleri, gnlk gazete diline evrilirse, 1990larn bann, o zamanlar Yakamzdan Dn denilerek kovulmu ve kstrlmleriyle yeniden bir zgr Gndem karma niyeti olarak da grlebilir. Bu niyet, Pnar Selekin bugnk lkede zgr Gndemin sorumlusu olmasnda en somut ve sembolik ifadesini bulmaktadr. Eer bugnk lkede zgr Gndem, 1990larn bandaki zgr Gndeme yaklaabilecek lde, Trkiyenin entelijansiyasn, sosyalist ve demokratlarn okuyucular ve yazarlar arasna ekebilirse, byle bir gelime, yeni parti giriiminin bir Trkiye Partisi olabileceinin bir iareti ve olana olur. Yani bir bakma yeni partinin, Krt ulusal hareketinin ve Krtlerin par tisi olmaktan karak, Trkiye ve Ortadounun devrimci ve demokratik bir partisi olup olamayaca lkede zgr Gndemin, bir zamanlarn zgr Gndemine yaklaan bir gazete olup olamayacanda grlecektir. Bugnk g ilikileri ise her zamankinden ktdr. Trkiyenin aydn ve sosyalistlerinin ezici bir ounluu, zel sava dneminde tam bir rme iine girip, on yl ncekinden bile daha geri ve gerici konumlara geri ekilmi bulunmaktadrlar. Dier yandan, byle geri pozisyonlara ekilmeyenlerde bile, tamiri g yaralar ve krgnlklar bulunmaktadr. Ek olarak, doksanlarda, Krt hareketi glyd ve Duvarn kyle moral bozukluuna urayanlara bir ekim merkezi ve bir snak oluyordu. Bugn ise, Krt hareketi, ar darbeler alm, byk g kayplarna uram bulunuyor. Trk devleti ve burjuvazisi, Avrupa Birlii balamnda, kimi reformlarla elikileri yumuatyor. Bu durumda, Krt
521
Demir Kkaydn
hareketiyle yan yana bulunmaktan ise, Avrupa ile yan yana olmak hem daha ok gelecek vaat eder, hem de daha az tehlikelidir. Yani lkede zgr Gndem, gerekten deiim ve alm niyetini gsterip bunu kantlasa bile, Trkiyenin demokratik glerinin bu davete icap edip gazete sayfalarnda yer almas iin eskisi kadar ekici bir durum bulunmamaktadr. Ama onlarn bu davete gelmemesi, Krt hareketi iinde, byle bir dnm savunanlarn baarszl ve konumunun zayamas anlamna gelir. Ama byle bir zayama ise, ayn zamanda davet edilenlerin daveti reddedebilmeleri iin onlara yeni bahaneler sunar. Bylece kendi kendini besleyen bir olumsuzluklar zinciri oluur. Trk tarafndaki bu zorluklara ek olarak, Krt tarafnda da ek zorluklar bulunmaktadr. ABDnin orta douya mdahalesinden beri, tm dengeler deimi bulunmakta, Krt burjuvazisi, artk PKK ve calana kar aktan mcadeleye girmekte ve hatta son blnmelerin gsterdii gibi, rgt bile blecek gce ulamakta ve blmektedir. Blnmeyip geri kalanlarn byk ounluu da bu basnca kar duracak bir gte deildir. Dolaysyla, Krt burjuvazisinin, gerek eskinin zgr Gndemi gibi, Trkiyenin btn devrimci ve demokrat muhalierini toplayan bir gazete olmaya; gerek bir Trkiye Partisi olmaya direnii ve bu ynde yapaca sabotajlar daha gl ve daha cretkar olacaktr. Buna kar durulamaz m, elbet durulabilir. Ama bunun en byk eksii udur: Trkiyede calann savunduu izgiye partner olacak, devrimci demokratik bir program olan bir g yoktur. Byle bir politik akm yoktur. EMEP ve Sosyalist Demokrasi Partisi gibi kendileriyle Seim Blou oluturulmu iki kk parti, bugnn dnyasnn sorunlarn kavramaktan ok uzaktrlar ve aslnda syleyecek szleri bulunmamaktadr. Geri kalanlar ise ya Genelkurmay politikalarnn ya da kinci Cumhuriyeti ya da liberal denebilecek politikalarn destekleyicisi ve yedeidirler. Ya da kk radikal gruplarda olduu gibi, ileriye kaarak, devrimci ve demokratik mcadelenin grevlerine yan izmektedirler. Bu partnersizlik, calann izgisinin en byk zaaf ve handikabn oluturmaktadr. Bu koullarda, kala kala, EMEP ve SDP kalmakta, o zaman da Krt burjuvazisi, hibir dinamizm gstermeyen ve pek bir gc de ifade etmeyen bu glerle yaplan bu ittifak rnek gstererek calann izgisine saldrs daha kolay ve ekici olmaktadr. Bu durumda calan ve PKK son derece zor bir duruma dmektedir. Krt burjuvazisine tavr koysa, Krt kitleleri iinde aniden ve tehlikeli biimde tecrit olma olasl bulunmaktadr. Yok koymasa, Krt burjuvazisinin tavrlar drt bir yandan kendi politikasn kemirmekte ve sabote
522
etmekte, bu da potansiyel mtteklerin daha da uzaklamasna yol amaktadr. Bu gidii ancak, Trkiyede ortaya kabilecek Krt zgrlk hareketinden ok daha tutarl ayn zamanda ehirli ve modern bir politik kltre de yaslanan, devrimci demokratik bir izgiyi savunabilecek bamsz bir hareket durdurabilir. Ancak byle bir akm, hareket ya da parti, Krt burjuvazisinin basksn da dengeleyebilecek bir kar arlk oluturabilir. Ancak o zaman, Krt zgrlk hareketi bugnk belirsizlik ve yalpalamalarndan daha da kurtulup daha tutarl ve radikal bir politik ve stratejik bir konuma doru bir evrim geirebilir. Bu durumda devrimci demokratik bir program savunacak, esnek ve yaratc bir sosyalizme dayanan bir akm, bir odak, bir hareketin ortaya kmasnn hayati nemi vardr ve bundan sonraki gelimelerin izleyecei seyri bu belirleyecektir. Byle bir politik akm, bir hareket olduu takdirde, Pnar Selek ve Hatip Diclelerin isimlerinin sembolize ettii, Krt zgrlk hareketinin, Trkiyenin ve blgenin halklarn kardeletirme ve demokratik bir program temelinde birletirme projesi tekrar bir g kazanabilir. Ama byle bir akmn ortaya kabilmesi ise, bamsz bir program olan; modern bir politik kltre dayanan bir yayn veya yaynlar kombinasyonu atlacak ilk adm olabilir. Yani bir Trkiye Partisi veya btn devrimci ve demokratik muhalefetin topland ve kendini ifade edebilme olana bulduu, ksmen bir zamanlarn zgr Gndemi gibi bir lkede zgr Gndem gazetesinin baarlp baarlamayaca, bu gazete ve partinin dayand Krtler iindeki mcadele deil, tamamen onlarn dnda, Trkiye ve Orta Douda bamsz bir projesi olan bir yaynn, bir eilimin, bir odan ortaya kp kamamas tayin edecektir. Byle bir izgiyi ise, var olan ve ortal kaplam klasik anlaylarla kopumu, an sorunlar karsnda dnya apnda somut bir program olan bir sosyalist anlay ortaya koyabilir. Daha ak ve somut olarak konuursak. Beikide Kafa Karkl: Tersinden Kemalizm Alevilik, Din, Ulus Politika ve Bilim zerine veya Marksist Din Ulus ve styaplar Teorisine Giri adl kitaplarda teorik temeli koyulan; Gelecei ve Gemii Kurtarmak ve Ortadou Demokratik Manifestosu adl yazlarda programatik ve stratejik ifadesini bulan bir sosyalist bir izgi. ***
523
Demir Kkaydn
te byle bir momentte, biraz da yukardaki szlere bir vesile bulabilmek iin, 1992 ylnda zgr Gndem gazetesine yazdmz yazlar derledik. nk ayn zamanda bu derlenen yazlar, o Tarihsel Maddeciliin yeniden inas ve bunun programatik sonularna giden yolun balangcdrlar ve bu balang ilk kez yine ilk kez yazl basnda ifadelerini zgr Gndemin sayfalarnda bulmutu. 1990larn banda bizim esas ilgi alanmz, genel olarak Siyah hareketi, Avrupadaki gmenler hareketi ve daha zel olarak da Almanyadaki Trkiyeli gmenlerin hareketiydi. Teorik ilgilerimizin esasn, Yeni Sosyal Hareketler, dnyann yeni ortaya kan siyah beyaz blnmesi, artk programn bir tr uygarlk program olmas gerei gibi konular oluturuyordu. Bunlar o zaman da ne Trkiyedeki sosyalistlerin ne de Krt hareketinin tartma konular arasnda bulunmuyordu. O zaman yazdmz hemen hemen btn yazlar, dardan bir siyah olarak yazlmtr ve dorudan politikaya ynelik olmaktan ziyade, uzun vadeli yeni sorular sordurmaya yeni perspektier oluturmaya ilikin yazlardr. *** Hikmet Kvlcmlnn bir lm yldnmyd yanlmyorsam. O sralar zgr Gndemde olan hem eski Dev-Genten tantm, hem de yllarca hapiste beraber yattm arkadam Erturul Krk, Kvlcmlnn lm vesilesiyle gazetede yaynlanmak zere benden bir yaz istedi. Krk daha nce de Sosyalizm Ansiklopedisini karrken, bu ansiklopedinin Kvlcml maddesi iin bir yaz yazmam istemiti. Ben de o zaman Tarihsel Maddeciliin Geliimi inde Kvlcmlnn Yeri balkl yazy yazmtm. imdi bu sefer de, zgr Gndem iin bir yaz istiyordu ayn konuda. Yazy yazp yolladm. Bu benim gnlk bir gazeteye yazdm ilkyazyd. Beenilmi olacak ki, Erturul gazetede misar yazarlarn yer ald blm iin birka yaz yollamam istedi. Bunun zerine ben de bu kitabn ilk blmnde yer alan yazy ve en sonda Yaynlanmayan Yaz blmnde yer alan Krt Ulusal hareketi ve PKK balkl yazy yolladm . lk blmdeki yazlar okununca hemen u grlr. Yazlar daha nce Krdistan Press iin 1985lerde yazlm makalelerdeki konular tartmaktadr ve hemen hemen ayn konudadrlar. Krt ulusal hareketine, Demokratik Cumhuriyet stratejisini nermekte, ayrlma hakknn ulus olmakla ilgisi olmadn sylemektedirler.
524
Bu daha sonra Krt hareketinin yeni stratejisini selamlayan ve savunan tek sosyalistin biz olmamzn bir rastlant olmadn da gsterir. nk calann Demokratik Cumhuriyet veya Trkiye Ulusu gibi parolalarla ifadesini bulan stratejisi, bizim iin, yllar nce nerdiimize, bizden bamszca, olaylarn zorlamas ve el yordamyla ulamaya almasdr. Bu yaz misar yazarlarn yazd ksmda yaynlandktan sonra, her halde yazlar iyi bulunmu ki, Erturul, haftada bir Forum kesinde ke yazs yazmam nerdi. Bu Kede, Metin ulhaolu, Aye Dzkan, Erdoan Aydn, Mahir Sayn gibi isimler yazyordu. Her biri dnml olarak haftada bir kez yazyordu yanl hatrlamyorsam. Bu ke iin yazdmz yazlar dikkatle okunduunda, Krt hareketi ve sorunlarnn hemen hemen hi tartma konusu bile yaplmad, esas konunun burjuva uygarlnn eletirisi ve baka bir uygarln programnn taslaklatrlmas sorunu etrafnda dnd grlr. lk yaz olan ve Krt hareketi ve Trkiye ile ok daha ilgiliymi gibi grnen Kemalizmin Yerini Ne Alacak? yazs bile, aslnda, Kemalizmin eletirisinin aydnlanma ve burjuva uygarlnn eletirisi olmas gerektii, bu anlamda Kemalizmin eletirilmedii krinde younlamakta ve bir bakma dier yazlar haber vermektedir. Burjuva uygarlnn siyasi formu olan milliyetilik; bunun nasl bir rk sistemin arac olduu; Turizm ve Zaman gibi rneklerle, bu uygarln kendisine ulalmaya allanlarnn sorgulanmas; yani ayn zamanda gerek bir Kemalizm eletirisinin btn ipular bu yazlarda grlebilir. Aradan bunca zaman gemi olmalarna ramen yazlar ele aldklar konular ve konuya yaklamlaryla hala tazeliini korumaktadrlar. Bu yazlarda ele alnan konularda, yaklamdaki evrim ve daha sonra ulalan nokta en ak biimde, Gelecei ve Gemii Kurtarmak balkl yazda grlebilir. Benzer ekilde, misar yazar olarak yazlan yazlarda, yani Uluslarn Kaderini Tayin Hakk ve Demokratik Cumhuriyet konusunda ele alnan konularda sonradan nereden nereye varld da Orta Dou in Demokrasi Manifestosu balkl metinde grlebilir. Bir bakma zgr Gndeme yazlan yazlar Yirmi birinci Yzyl iin yazlm bu Manifestolarn ilk taslaklar olarak da okunabilir. Bugn varlan noktadan bakldnda, 1992de imdi bulunduumuz yerin teorik olarak kysnda olduunuz, kck bir adm atmamzn yeterli olaca grlebilir. Bu kk admn atlmas on iki yl gecikmi saylabilir. Bu gecikmenin nedeni, Lenin, Troki, Kvlcml gibi byk devrimci Marksist ve teorisyenlerin bizim zerimizdeki muazzam otorite525
Demir Kkaydn
sidir. Onlarn Uluslarn Kaderini Tayin Hakkn savunurken nesnel olarak gerici bir milliyetilii savunduklarn dnememizdir. Benzer ekilde, Marks ve Engelsin muazzam otoritesi de onlarn dini bir inan, ideoloji, bilin biimi vb., olarak tanmlarken, burjuva aydnlanmasnn kategorileriyle dndklerini, yani aslnda kendi ortaya koyduklar retiyle, Tarihsel Maddecilikle elitiklerini gremememizdir. Yani Demokratik Cumhuriyet ile Uluslarn Kaderlerini Tayin Hakknn birbiriyle elitiini Bu ikisini bir arada savunan Lenin, Troki, Kvlcmlnn otoritesi nedeniyle gecikmitir; Tarihsel Maddeciliinin kavramlaryla dini bir inan ve ideoloji olarak kabul etmenin elitiini grmemiz de, bu ikisini bir arada savunan Marks ve Engelsin otoritesi nedeniyle gecikmitir. 1970lerin sonunda Kvlcmlnn elikilerinin farkna varmamz ve onlar zmemiz bizi otantik ve devrimci Marksizme ulatrmt; ki binlerin banda, Marks Engelsin din ve styaplar; Lenin, Troki ve Kvlcmlnn ulusuluk konusundaki elikilerini grmemiz ve onu zmemiz, Tarihsel Maddecilii yeniden ina etmeyi gerektirdi. Marksizm Aydnlanmann ocuuydu, gerekten aydnlanmadan bamszlaabilmesi iin baba katili olmas gerekiyordu. Bizim kendi evrimiz asndan, Marksist babalarmzn katli olan ey; Marksizm asndan aydnlanmadan bamszlama, onun karsnda baba katlinden baka bir ey deildir. Daha nceki Marksistler bu baba katlini yapamadklarndan bu cinayeti ilemek bize dt. Marksizm artk tekrar eski entelektel gcn kazanabilir; Sosyalist Hareket ve i Hareketi tekrar bamsz bir program gelitirebilir. 9 Kasm 2004, Sal
526
Ali Daynn Ansna

Sra bizim kuaa geldi. lm kol geziyor. Geen hafta Aye Zarakolu ve Veli Grcan yitirmitik, dn de kendi gzel deyiiyle gbek ad (Yeni Zamanlarn 5. saysna yazd sunu yazsnda, o saydaki yazarlar tantrken yle yazyordu: Dergimizde yeni imzalar grmek bizleri sevindiriyor... Nabi Yac (bir zamanlar bir oumuz gibi gbek adyla arlyordu: Haydar Kutlu) Ali Day olan brahim Sevimliyi yitirdik. Geen yaz Orhan alrn Akkuyu ile ilgili olarak yapt limin ilk gsterisinde karlamtk, Yeni Zamanlarn bir yl nceki bitiinden sonra, Avrupadaki Trkiyelilerin ya da yine onun son zamanlarda kullanmay tercih ettii deyiiyle n veya Kk Asyallarn radikallerinden elde kalanlaryla Avrupadaki gmen aznlklara ynelik bir yayn iin bir giriimde bulunma gereinden; hazrlad kitabndan konumu, ilerdeki gnlerde daha ayrntl ve derinliine konumak iin szlemitik. Epey bir sre ses kmamt ve bu zaman iinde Kanser olduunu duymutum. Meer o konumamzdan bir ka gn sonra hastaln renmi. Sonra bir ka arkada hastanede yatarken ziyaret etmitik. Hastal baka organlara da sramt. Artk n ve kimyasal tedavi aamasna gelinmiti. Hastalnn arlnn bilincindeydi ve buna ramen moralini bozmuyor, bizlerle akalayordu. Daha sonra baka bir hastaneye gtrld. Tekrar geri geldi. Artk esas olarak evinde tedavi gryordu. En son geen hafta telefonla konumutuk. Beynine de sradn sylemiti. Tedavinin netice verip vermediini sorunca, imdi n tedavisi yaplyor, biraz klme varm ama benim vcudum dayanamad, imdi n ver527
Demir Kkaydn
meyi durdurdular biraz toparlanmam iin, imdi damardan gda veriliyor demiti. Tbbn ilerlediinden, daha nce umutsuz durumda iyileenlerden rneklerle, moralini bozmamas gerektiinden sz edince, biliyorum, moral ok nemli, ben de bozmamaya alyorum demiti. Yaknda Hamburgtan bir ka arkada geleceimizi syleyince, gelmeden nce haber verin. Bazen yorgun oluyorum, bazen herkes ayn anda geliyor, geri ilk sralardaki gibi deil, gelenler azald ama yine de geldiler mi herkes ayn anda geliyor demiti. Niye hastanede deil de evde olduunu sorunca da, hem benim iin hem sigorta iin iyi, evde yatmamz sigortaya daha ucuza mal oluyor, onun iin onlar evde tedaviyi tercih ediyorlar diyerek inceden alay etmiti sistemle. Son konumamz olduunu bilemezdim. Hastal bizlerden hzl kt. Gnlk hayatn kk ileri iinde ertelenmi bir ziyaretin vicdan azab, bir grevini yapmamlk duygusu derinden derine iimi kemiriyor. Hep yle olmuyor mu? Aslnda son derece nemsiz ilerin hayatmz doldurduunu grmyor muyuz. Ve her seferinde kendimize daha kalc, insani, yrekten olana daha fazla dikkat ve zaman ayracamz szn verip, bir sre sonra tekrar metalam ilikilerin, kk ilerin girdabna kaplp gitmiyor muyuz? Modern yaamn kurutup le evirdii hayatmzda sevgililere, dostlara ayrlan zamanlar ve dikkatler giderek daha seyrekleen vahalar olmaya devam ediyor. *** Ali Dayy ok yakndan tanmam da aslnda. 1984 ylnda Avrupaya ktmda, Demokrat gazetesi kapanm; Dev-Yol bir dal ve zlme srecine girmiti. Uzaktan uzaa, Dev-Yolun Ali Dayclar ve Tanerciler diye ikiye blndnden sz edildiini duyuyorduk. Hamburgta yaadmz ve Hamburg da Tanercilerin kalesi olduu iin Tanercileri az ok yakndan biliyorduk. Ama bu Ali Day da kim olayd ki? Kendine day falan dediine gre, Partizanclarn herkese Kirve demesi gibi, insanlarn kyl yanlarna, delikanllk yanlarna hitap eden bir adlandrma myd bu acaba? Sonra bir toplantda uzaktan gstermilerdi Ali Dayy. Bir yerlerden tanyordum, 12 Mart ncesinden belli ki bir yerlerde grmlm vard. Sonra hakiki adnn brahim Sevimli olduunu duyunca talar yerli yerine oturmutu. brahim Sevimli yllardr duyduumuz bir isimdi. O yzn sahibi demek ki brahim Sevimli idi ve de o da Devrimci inin nderi Ali Day. Bir insann birok ynleri vardr. nsanlar o insan ou kez sonsuz saydaki ynlerinden biriyle veya bir kayla tanrlar. Benim Ali Dayy
528
tandm ynler belki onun en nemsiz ynlerinden biri olabilir. Ama ben kendi amdan Ali Dayy nasl tandm, nasl yaadm, ondan sz etmek istiyorum. Herkesin anlataca bu puzzlen bir yann tamamlar. Geri tm paralarn bir araya gelip eksiksiz bir resim elde edilmesi hi bir zaman mmkn deildir ama her para, her yn izgilerin biraz daha netlemesini salar. *** Reagan ve Teatcherizmin zirvede olduu dnemlerdi. Muhafazakarlar ve dnmcler rolleri deimi gibiydiler. Klasik anlamyla var olan deerleri koruma politikalarnn savunucusu olan muhafazakarlar birbiri ard sra toplumu alt st eden deiiklikleri yaparken, sol ya da liberaller onlar karsnda var olan korumaya; deiikliklere kar kan pozisyonlara gemilerdi. Adeta roller deimiti. Buna ayn zamanda solun ideolojik ve entelektel insiyati ve ekicilii yitirmesi elik ediyordu. Avrupaya ktm tarih, ayn zamanda Trklerin en youn olduu Almanyada politik manzarada kkl deiikliklerin gerekletii bir dnemdi. ktidara Kohl hkmeti gelmiti ve ayn seimlerde Yeiller byk bir seim baarsyla parlamentoyu girmilerdi. Bar Hareketi zirvesini yayor, bir milyon kii fzelerin konulandrlmasn protesto ediyordu. Kadn hareketi de hala inie gememiti. Ama bu sol ykseliler, ayn zamanda solun btn ideolojik inisiyati yitirdii bir tarihsel iklimde gerekletiinden; bu hareketlerin radikal eletirileri ayn zamanda onlarn isel dinamikleriyle zorunlu bir iliki iinde olmayan klie ve sa bir sylemle rtlm bulunuyordu. Yetmili yllarn sonunda, Trkiyede ykselen mcadelenin ve politiklemenin etkisiyle Avrupada Trkiyeliler arasnda ortaya kar radikalleme ve politikleme dalgas, dnyadaki bu deiikliklerden zerrece etkilenmiyor, onlara kar problematikleriyle, ilgileriyle baka galaksiler kadar uzak bulunuyordu. Avrupadaki bu dalga daha hzn almadan, tepe noktasna varmadan 12 Eyll darbesi gelmi, 12 Eyllle birlikte Osmanldaki Gen Trklerden beri en byk politik g dalgas yaanm, Hem darbeye duyulan tepki; hem Trkiyeden gelenlerin etkisiyle, Trkiyedeki hareket adeta 12 Eylln ertesi gn, aslnda yorulma oktan baladndan, pratik olarak bakla kesilmi gibi bitmesine ramen, Avrupada bir sre daha ykselmeye devam etmiti. Ne var ki, tama suyla deirmen dnmeyeceinden, bir sre sonra, dnyada esen yeni muhafazakr rzgrlar, Trkiyede ykselen zalizm gibi birok faktrn de etkisiyle seksenlerin ortalarna doru, 12 Eyll mi529
Demir Kkaydn
tinglerine artk eskisi gibi geni kitleler katlmaz; derneklere klasik mdavimleri dnda bakalar ayak basmaz olmutu. 12 Eyll sonrasnda, tpk 12 Mart sonrasnda olduu gibi bir kitle hareketinin ykselii, radikalleme bekleyenler hsrana uramt. Meyveleri zalizm topluyordu artk. Krdistanda bir radikalleme ve ykseli, tam da Trkiyede zalizmin ykselie getii; Trkiye solunun dinamizmini yitirdii tam da bu dnemde balamt. Ama artk Krdistan ayr bir dnya idi ve birinin inerken dierinin ykselie geii ayn zamanda onlarn arasndaki etkileri bu gre kadar srecek dalga boyu kopukluunun da nemli nedenlerinden biri olmaya devam edecikti. Genliini soluyan, nnde ufuklar ak, dinamizmini yaayan bir insanla, artk inie gemi, gemiindeki anl gnlerin anlaryla oyalanan, hi bir gelecek perspekti olmayan yal bir insan arasndaki ruhsal uyumsuzluk gibi bir uyumsuzluktur bundan sonra Krt ulusal hareketi ile Trk Solu arasndaki ruhsal kopukluk. Hareketlerdeki bu gerileme elbette onlarn iinde krizlere de, araylara da yol amt. Ve her zaman olduu gibi, en byk hareketler, modern toplumsal tabakalarla daha dorudan canl balar olan hareketler, bilinsiz de olsa bu gerileme ve sonularn ilk duyan ve araya giren hareketler oluyordu. Tabii Dev-Yol en etkili ve byk hareket olarak, ayn zamanda Avrupadaki Trkiyelilerin daha ehirli ve modern tabakalarna dayanan bir hareket olarak bu sosyolojik deimelerin etkisini ilk duyan hareket olmutu. Ve her zaman, her blnmede olduu gibi, daha aydn, daha ehirli ve modern kesimler, balayan krizle birlikte ilk sorular soranlar ve araya ynelenler olmutu. Ortaya her blnmede ortaya kan tipik ayrm kmt. Bir yanda daha soru soran, daha ak, daha ehirli daha modern daha reformizme ve retiyi revize etmeye ve de sisteme adapte olmaya eilimli Tanerciler, dier yanda daha kapal, daha bir kyl, ama daha inanl ve daha radikal eski deerleri savunmaya ve srdrmeye niyetli, ama daha dogmatik ve sekter Ali Dayclar vard artk. Kriz dolaysyla araya ynelenlerin teorisyeni durumundaki kii elbette Tanerdi ve o belli nesnel eilimleri daha cesur, daha net ve sistematik olarak ifade ediyordu. Kimileri hala bu blnme ve dalmalar bir takm liderlerin marifeti, onlar yle yapmasa sanki yle olmayacakm gibi grrler. Aslnda farkna varmadan o eletirdikleri kiilere bir tarih ve toplum st g de atfederler. Kiilerin etkisi olmaz m, olur, ama sanldndan ok daha snrldr bu. O belli eilimlere ters dse, en ufak bir yank bulmaz ve tecrit olurdu. Tanerin yapt neydi? Aslnda krizi doru tehis ediyordu. Avrupadaki Dev-Yol hareketi de, bir gerileme dnemine girmiti. Avrupadaki politik
530
faaliyetler daima ayaklar ve gvdesiyle burada, kafasyla Trkiyede olmu, buradaki gmen aznlklar Trkiyedeki mcadelenin sadece yedek deposu ve lojistik destek ss olarak grmt. imdi Trkiyenin atei snnce, birden bire ayaklarn altndaki toprak kaymaya balamt. Elbette yaplacak i, buradaki gmen aznlklarn kendi sorunlarna ynelmek olabilirdi. Bu doruydu. Ama bu soruna ngrlen k yolu ve ideolojide problem vard. Bu aray, Almanyada Yeiller, Bar, Feminist hareketin zirvesini yaad bir dnemde; yeni muhafazakarln ideolojik saldrsnn zirvesinde olduu bir dnemde balam ve doal olarak bunlardan etkilenmiti. Taner Akam, Yeillerden, Bahrodan, yeillere gitmi eski KBlilerden aldklarn, yzeysel ve kolay yutulur ve ilk bakta arpc formller halinde ortaya koyuyordu. Daha sonra DPnin kuruluunda da grlecek trden sloganlar, o zaman Avrupadaki Dev-Yol evrelerinde bozuk para gibi kullanlyordu. Avrupa Amerikadaki kltrel ve entelektel iklim deiikliklerini on yl geriden izler, Trkiyede Avrupadakileri on yl geriden. DP kuruluu srasnda yepyeni gibi ortaya konan, bugn DPye egemen izginin ok kulland klie ve sloganlar, Avrupadaki Dev-Yol blnmesinde, o zamann adyla Ynelimciler, Tanerciler veya Gmenciler tarafndan tp tpna kullanlyordu. DP, ayn lmin ikinci oynandr. Birincisi trajediyle bitmiti, DP komedi bile deil, bir vodvil olarak sryor. Taner Akam, krizden daha da radikalleerek, teoride daha derinleerek ve Marksizmin zne ynelerek bir k aramyordu. Basit ve arpc formllerle o sralar Alman solunda yaygn kimi moda sloganlar tekrarlayarak ve adapte ederek aslnda o bunalmdan bir devrimci ynelie gidiin nne bir engel oluturuyordu ve herkes bunlarn peine taklyordu. Baka trls de beklenemezdi. Trkiye solu iki byk srgn dalgas yaamt. Biri Osmanldaki Gen Osmanllar ve Trklerdi. Onlar hi bir zaman o zamann Avrupasndaki, en ileri akmlara bir ilgi duymamlar, bir rezonansa girmemilerdi. Avrupadan Marksizmi deil, pozitivizmin en kt kopyalarn getirmilerdi. Ziya Gkalp, Durkheim ve Comteu, Prens Sabahattin, Le Play sosyolojisini. Ayn dnemde Rus aydnlar ise Marksla yazyorlar, an en ileri dnce akmlarn tanyorlar ve o alanlarda orijinal eserler veriyorlard. Bunun nedeni, Trk aydnlarnn, ken bir imparatorluu yaatma paradigmasna bal olular, bu paradigmann ise snf mcadelesi, burjuva toplumunun eletirisine zerrece bir ilgi gsteremeyeceiydi. Son durumada, Osmanlda kapitalizmin gelimemilii de denebilir ama bu yanl olur. Ayn toplumsal ekonomik sistem
531
Demir Kkaydn
iinde yaamalarna ramen Ermeniler ve Balkan uluslarnda pek ala sosyalizme ilgi gsterenler kabiliyordu. Bu nedenle ilgisizlie esas neden, Trk aydnlarnn egemen ulus olmalaryd. Trk aydn, ancak elde savunulacak bir ey olmaynca, Rus Devriminin de etkisiyle sosyalizme ilgi duymutur. Sadrettin Celal, ek Hsn, Mustafa Suphi, Ethem Nejat hep Osmanl mparatorluunun ykntlar ve Ekim devrimi, Spartakist Ayaklanmas gibi olaylarn dorudan etkisi altnda sosyalizme ynelmilerdir. 1980lerdeki, Trk solcusunun ve aydnnn tarihindeki ikinci byk srgn dalgas olduunda, Trkiyeli devrimci ve solcular, Avrupadaki en modern ve ileri kir akmlaryla yank uyandracak bir toplumsal temele sahiptiler, onlar artk Gen Osmanllar veya Gen Trklere deil, Rus Devrimcilerine benziyorlard. Ama bu sefer, Marksizm bir ykseli iinde olmak bir yana, tam anlamyla bir unutulmuluk ve gerileme iinde bulunuyordu. Alabilecekleri en ileri ey, belki yeni sosyal hareketlerin paradigmalar olabilirdi. Ama bunlar da zaten gerici bir ideolojik kabuk iinde bulunuyordu. te Taner Akam, bu yeni paradigmalar; moda sloganlar ve gerici eilimleri bir arada Dev-Yoldaki bunalma bir zm olarak sunuyordu. Fakat bununla ayn zamanda alcs olan bir toplumsal tabaka da oluuyordu. Yetmili yllara kadar, Almanyadaki iilerin aileleri Trkiyedeydi ve kendileri genellikle byk ynlar halinde ii yurtlarnda kalyorlard. i almnn durdurulmas, Aile birlemelerinin balamasyla birlikte Almanyadaki gmen iilerin yapsnda da kkten bir deiim balamt. Ayn sralarda iktidara gelen Kohl hkmeti, gmenlerin entegrasyonunu onlarn kendi gayretine brakan ve onlar buna zorlayan bir politikay benimsemiti. Bu politikann bir dier ucu da, Sosyal Arbeiterliin yaygnlamasyd. Yani, Almanyann, ilerin entegrasyon sorunlaryla ilgilenecek sosyal danmanlara ihtiyac vard. Bu sosyal danmanlar ise, 12 Eyll srgnleriyle, Trkiyedeki siyasi mahalle almalarnda pratik sahibi bile olmu, ve artk imdi hareket kllenmeye baladnda artk i derdine dm politik ve aydn gmenler arasnda hazr ve eitilmi i gc olarak tabur tabur ve hazr olarak bulunuyordu. Yani ilen yle bir blnme vard. Sradan iiler ve onlarn sorunlaryla ilgilenen, aydn politik gmenlerden oluan sosyal danmanlar. Her sistem cellat ve rahiplere dayanr. Ot ve sopa. Aydnlar, yabanclar dairesinin cellat fonksiyonu gren memurlar karsnda, sistemin rahipleriydiler. Alman kapitalizminin ihtiyalarna uygun bu gelime ayn zamanda yeni bir snf blmlenmesiydi. Dn hareket ykselirken, iilerde misa532
r kalan, onlarn balaryla yaayan, onlarn tenceresinden yiyen, aydn gmenler, yani devrimciler sosyal danman olan yeni meslekleriyle artk devletten maa alyorlard. Bu yeni yaadklar durum ile hala kafalarnda yaayan gemileri ve idealleri arasndaki uurumu giderecek bir ideoloji olarak da Taner Akamn syledikleri, o hazr formller, somut bir ilev gryorlard. nsan bylece yapt rahiplii hala eski devrimci faaliyetinin eski dogmatik takntlarndan kurtulmu, daha modern ve ak biimi olarak da anlayabilir ve savunabilirdi. Fiilen olan buydu da. Bu ili sosyolojik blnmenin ifadesiydi ayn zamanda Ali Dayclar ve Tanerciler blnmesi. Ali Dayclar bir bakma bu blnmede iileri, iilerin o sosyal danmanlara mesafeli ve kukulu bakn, bu toplum karsnda gmen iilerin iine kapannn eilimlerini yanstyordu. Tanerciler ise bu blnmede sosyal danmanlar tabakasnn eilimlerini. Bu eilimler ideolojik olarak yeiller, kadn hareketi vb.,den alnm bir takm klie formllerin ardnda kendini radikal gibi gsterme olana da buluyordu. Tabii bu balamda, gmenler sorununun bunca ilgi grmesi, aslnda bu yeni sosyal danmanlar tabakasnn yapt ile de balantlyd. Bylece yaptklar iin, yani gmenlerin sorunlaryla ilgilenmenin, devrimci bir i olduunu savunma olana buluyorlard. Bylece, aslnda gmenler sorununun varln grme ve ona ynelme, bu sosyolojik deiim ve dnemin ideolojik atmosferi ve moda akmlar ile gerek anlamn yitirerek, yeni oluan bir tabakann konumunu rasyonalize etme ve buna bal olarak sisteme uyumlu ideolojik pozisyonlara geiin arac oluyordu. Ali Dayclar bunu hissediyor ama zn anlamadklarndan grnmlerle hkm verir oluyorlard. Onlarn gznde gmenler sorununun kendisinden sz etmek bile davay terk etmeye bir bahane bulma abas olarak alglanr olmutu. Bu dnemde, Taner Akamdan farkl olarak, tamamen ondan da bamszca ve nce gmenler sorununun farkna varmtm. (Bu srece ilikin Hamburg Dersleri adl yazmzdan daha ayrntl bilgi edinilebilir). Bu durumda garip bir durum ortaya kyordu bizim amzdan. Ali Dayclarla tartrken, gmenlerden sz edince, onlarn kafasnda bu sorundan sz etmek Marksizmden uzaklama iin bahane aramakla ayn olduundan, daha batan bir nyarg duvarna tosluyor, bu sorunun varln kabul etmenin Marksizmden uzaklama ile ilgisinin olmad, aksine Marksizmin bunu gerektirdii eklindeki itirazlarmz zerrece ilgi ve yank bulmuyordu. Tersinden, gmen hareketi iinde de Marksizmden sz etmeye baladmzda, hemen talam dogmatik damgasn yiyive533
Demir Kkaydn
riyor, onlara da bir ey anlatamyorduk. Birbirini yaratan ve birbirlerinin varllna hakllk kazandran revizyonizm dogmatizm ikilemi rakipsiz egemenliini srdryordu. Tabii Krt solunda durum daha da ktyd. Krdistanda ykselen mcadele yleydi ki, onlarn byle eylerle ilgilenecek zamanlar yoktu ve onlar bir gmenler sorununda younlamay, Avrupadaki gmen iileri ve gmen aznlklar kendi buradaki sorunlarndan dolay harekete geirmeyi, Krdistandaki mcadelenin gcn zayatan, onu ykmaya alan bir rakip olarak gryorlard. Ve iin ilginci btn bunlar da, bir gmen hareketinin olumasn engelliyordu. Bylece Alman devletinin karlar ile, bir gmen hareketini kukuyla karlayan ve onu ilen engelleyici bir ilev gren Trk ve Krt solunun yaptklar tencere ve kapak gibi birbirine uyuyordu. Ayrca burada Krt hareketi bakmndan bir sorun daha bulunuyordu. Krt hareketi iin, Avrupa ve Alman devletiyle ilikiler, Krdistandaki mcadeleye bal olarak iyi bir dzeyde tutulmaya allyordu. Gmenler hareketine bir yneli, Avrupa hkmetlerinin cann skabilir ve Krt mcadelesine gsterdikleri tolerans kesmelerine de yol aabilirdi. nk, Krt mcadelesi iin de, tpk Trk Devleti iin olduu gibi, buradaki Krtler d politika ve diplomasinin aralarydlar, eit olarak dayanlacak bir partner deil. Tpk bir zamanlar Sovyetlerin, Komnist partileri d politikasnn avadanlklar olarak kullanmas gibi, Krt Hareketi ve Trk devleti asndan da Avrupadaki Trkler ve Krtler, Avrupadaki devletlerle ilikide, d politikann kullanlacak aralarndan baka bir ey deildiler. Bunun ok ksa vadeli bir politika olduuna ynelik Krt hareketine yaptmz eletiriler de anlayszlk duvarna arpyordu elbette. Gmenlere ynelik bir yayn organ karma projesinde, devletten her hangi bir yardma dayanmayan, btnyle gmenlerin ba, imkan ve giriimlerine dayanan bir yayn anlayn savunmamz, Sosyal Demokrat eyaletlerdeki hkmetlerle iyi ilikide bulunanlarn salad paralarla bir gmen dergisi karmak isteyenler ve kendilerine bir arpalk veya gelecek bulacaklarn dnenlerin beklentileri uyumadndan her trl ortak giriimden de dlandk. Esas olarak Tanercilerden oluan ekip bir sre sonra Kirpi diye bir dergi kard, bir lm olayn, bakalarna ykleme ve sonra da yaplann ortaya kmasnn da hzlandrd bir sre iinde giderek daldlar ve byk bir blm bu ykm iinde sisteme entegre oldular. Onlarn bu zl dnemi, ayn zamanda, Almanyadaki faist saldrlarn ve Trkiyeliler arasnda radikalleme ve politikleme eilimlerinin canland bir dneme
534
denk dt. Bu radikalleme dalgas, Trk solunun bu sorunun zgnln anlamamas (rnein buradaki Trk ocuklarnn Trk bayrayla dolamasn Trkiyede egemen ulusun Trk bayrayla dolamasyla kaptrma gibi), Krt solunun bir rakip olarak grmesi nedeniyle radikalleen genlerin soldan uzaklap o sra ykselie geen faistlerin etkisine girmesine yol at. Bylece Alman faistlere kar Trkiyeli genlerin tepkisi yine Trkiyeli faist bir mecraya akm oluyordu. Btn bu dnem boyunca sol ve radikal bir damar da daima oldu, hem Trk soluna, hem Krtlerin ilgisiz ve dmanca tavrlara; hem sosyal danmanlarn entegrasyon abalarna; hem Alman solunun rklna kar direnen. Biz de her zaman bu radikal solun iinde yer aldk. Bu dnemden Berlindeki Anti-Faist Genlik, Hamburgtan Kxz dergisi evresi, Frankfurttan Cafe Morgenlend evresi vb., zikredilebilir. Bundan sonraki yllarda, duvarn ykl, anak antenler, Trklerin snfsal yapsndaki deimeler, Trkiyedeki ovenizmin ykseliinin etkileri; Krtlerin Krdistandaki mcadeleden baka bir ey grememeleri, Trk devletinin buradaki Trkleri, Almanyaya kar bir tehdit ve pazarlk unsuru olarak kefetmesi ve bunu akllca kullanmak iin strateji deitirip rgtlenmeye g vermesi gibi birok faktrn bir araya girmesi nedeniyle, gmenler hareketi daha ziyade, Afrikal, dou Avrupallarla snrl bir alana hapis oldu ve bugnlere gelindi. te bu gmenlerdeki radikalleme eilimlerinin tkendii, solun ise Krt hareketi hari tmyle duvarn yklyla hzlanan bir zlme srecine girdii dnemde, her grup, evre rgt gibi, Devrimci i ya da Ali Dayclar da belli bir zlmeye uramt. te bu dnemde, Ali Daynn gmenlerin sorunlarna ilgisi ve bu sorunlarda younlamas balad. Yllarca Ali Dayclarn gmen sorunundan sz etmeyi adeta Marksizme ve devrimcilie ihanet gibi gren yaklamlarna alkn olanlar iin bu epey artc bir durumdu. Herkes yle diyordu, yllarca Gmen sorununa kar ktlar, imdi Tanerin dediklerini bizzat kendileri sylyor. Bu eletiri ilk bakta hakl gibi grnse de, yzeyde bir hkm yanstr. Onlarn bu konuya kar kmalarnn nedeni, Gmencilerdeki (Tanercilerdeki) saa kaymayd, bir yanlsamann rn olarak, bu saa kaymann gmen sorunuyla bal olduu gibi bir sonuca yol ayordu. Eer Tanerin gmen sorununa yneliine bir saa kayma elik etmeseydi veya bu saa kayn bir rts olmasayd, pek ala Trkiye solu daha batan bu sorunu ciddi bir sorun olarak tartabilirdi. imdi Ali Day, tam da bunu yapyordu. Ama artk, Ali Dayclar veya Devrimci i de dalm, Ali Daynn sylediklerine kulak verecek pek kimse de kalma535
Demir Kkaydn
mt. Ali Daynn yaad ge gelmenin avantajlar deil, ge kalmann dezavantajlaryd artk. Bizim iin Ali Daynn bu yndeki evrimi byk bir srpriz olmamt. Bizim Gmen hareketinin sorunlar konusunda yazdklarmz ki ou, Taner veya Gmencilere ynelik eletirilerimiz ve polemiklerden oluuyordu, okuduunu, bir yakn araclyla bizden bu yazlar istediinden dolay biliyorduk. Ali Daynn gmen sorunlarna ynelmesi, Tanerlerinkinden tamamen ters bir anlamdayd. Radikal pozisyonlar terk etmek deil, biimsel bir radikallikten, daha derin, ze dein bir radikallie gei anlamna geliyordu. Bu da ister istemez, gerek gmenler hareketi iindeki politik tavr allar bakmndan, gerek sosyalizm ve Marksizmin sorunlarnn tartlmas ve tanmlanmas balamnda benzer veya yakn konumlarda, ya da ayn dalga boyunda bulumamza yol ayordu. Gmenler Hareketi iinde de rnein, Tanerler veya dier sol gruplar gibi, Sosyal Demokrat veya Yeilci pozisyonlara deil, bizim de iinde bulunduumuz Kksz gibi radikal Gmen izgi ve evrelerine yaklayordu. Bu evrimi ve sz konusu yaknl bizzat kendisi, son kitabnn nsznde yle anlatyordu: Benzetme uygunsa, bizim solun byk blm, Avrupada emsiye kullanp kullanmayacana karar verirken Trkiyedeki hava durumuna bakan bir akna benziyor. Bir kesim ise oralarda nasl bir siyaset izleneceine, rnein toprak sorununun nasl zleceine, hangi partinin hangi partiyle ittifak yapacana buradan karar veriyor. Her iki tutumun birbirini tamamlad ak. Madalyonun iki yz derler ya, yle bir ey. Byle bir solculuk anlayyla hesaplalmaz da ne yaplr? Burada unu itiraf etmek zorundaym: az nce bir ka fra darbesiyle iaret edilen belli sol anlayn oluturulmasnda yle veya byle benim de katkm ve sorumluluum var. 10-12 yl nce, nasl bir eser yaratm olduumuzu fark edince kendimle ve eserimizle hesaplamann kanlmaz olduunu anladm. lk sralar ulatm sonularn bazlar imk kitapta ve baka yerlerdeki yazlarda dile getirildi. Bu kitaptakiler ise, bitmeyen bu hesaplamann baz ynlerden devam. Geriye dnp baknca, hayatn aa kard ve suratmza Osmanl Tokad gibi arpan ve normal bir insann beyninde imekler aktran bunca geree (benim ve bakalarnn gsterdii abalar da iin abas) ramen, bazlarnn hala ayn yerde ve ayn ekilde duruuna amamak mmkn deil.
536
Kxz, Kanak Attak gibi evreleri saymazsak Avrupadaki sorunlarla ilgilendiini syleyenlerin, ya da moda olduu zere ilgileniyor gibi gzkenlerin ou ise konuya bir sosyal demokrat bir Yeilci gibi yaklayor. (...) (brahim Sevimli, Kimliksiz Cemaatler, s.13-14, Aralk 1999) brahim Sevimlinin gmenlerin sorunlarna yneliinin ilk rn Uzun Bir G yks olmutu. Burada hala, bir Trk solcusu ve Trkiye asndan gmenlerin, Avrupadakilerin sorunlarn tartr. Kendisiyle bu dnemde kiisel olarak daha yakndan tanp birlikte i yapma olana elde etmitim. Eskiden uzaktan izlediim insan gitmi, daha esnek, rahat, toleransl bir insan gelmiti. Hi bir eyi nceden mahkm etmeyen, her eyi anlamaya tartmaya alan bir insan. Kendi hatalarn aka ortaya koymaktan ekinmeyen ve karlmas gereken mantk sonularna gtrmeye alan bir insan. *** Duvarn knden sonraki, yapran kmldamad yllarda, en azndan Marksizmi ve devrimci konumlar savunan ve her eyi tartan insanlar olarak bir dergi karalm projesiyle gelmiti. Bu projenin rn Sosyalizmin Sorunlar oldu. ki say kabildi bu dergi. Legal biime uysun diye kitap dizisi biiminde kyordu. lk saynn arlkl konusu Sosyalizmin Sorunlar, ikinci saynn arlkl konusu ise Irklk ve Milliyetilik idi. Arlkl konusu Din olan nc say ise hi kmad. Her derginin, her rgtn, her giriimin bir motoru, bir lokomoti olur. Elbet herkes bir yerlerinden tutar, herkesin bir katks olur, ama btn bunlar bir araya getiren, bkmakszn aba harcayan birileri olmadan da, gnllle dayanan bir ortamda iler baka trl yryemez. Bu derginin motoru, lokomoti de brahim Sevimli idi. Bu dergiyi karrken son gece toplanr, btn yazlar, tek tek gzden geirir, dizim hatalarn dzeltir ve bir lazer yazcyla aydnger kdna basp Trkiyede, btn sosyalistlerin yaynlarn basan adeta tek yayn evi olan Zarakolunun Belge Yaynevine yollardk. O da bunlar basard. Bu gecelerde Dev-Gen dneminde sabahlara kadar bildiri basp koltuklarn zerinde uyuya kaldmz gnleri hatrlardk. Birbirimize gemiin gzel gnlerini yeniden yaadmz itiraf etmitik. Kendisi daha sonra, benzer duygular, yine kendisinin gayretiyle kan Yeni Zamanlar karrken de yaam. Bunu yle anlatyor Yeni Zamanlarn birinci saysnn karken yazsnda:
537
Demir Kkaydn
Yazlar dizmeye ve sayfalar yapmaya balaynca heyecanmz daha da artt. Bilgisayarda sayfalar yapmaya baladmz ilk gn, saatlerin nasl getiini pek anlamadk, bir baktk sabahn 5i olmu. Ertesi gn bir araya geldiimizde birbirimize bir nceki gn, eski gnleri hatrlam ve duygulanm olduumuzu itiraf ettik. (...) Hazrladmz taslak sayfalar, Mehmetin yeniden yapt kapa ve logoyu dier arkadalarla birlikte tartr ve deerlendirirken, herkeste yeni bir gven duygusunun iaretlerini grmek, baka bir sevindirici durumdu. Sadece bu mu; farkl yerlerden gelmi olmakla birlikte bugn bir eyleri paylayor, birlikte hareket ediyor, birlikte retiyor olmann verdii hazz herkesin yznde okumak mmknd. Hepimiz daha bir ltl gzlerle bakyorduk sayfalara ve birbirimize. *** Gmenlerin sorunlarna ynelme Ali Daydaki deiimin bir yanyd, ama ayn zamanda sosyalizmin sorunlar balamndaki genel grlerinde de bir radikalleme ve derinleme gzleniyordu. Bu zellikle iki alanda younlamt. Birisi, ulus teorisi alanndayd. Trk sosyalist hareketindeki pek ok kiiden farkl olarak, uUluslar ve ulusuluk konusunda, seksenli yllarn balarnda Gellner, Hobsbawm, B. Anderson gibi modern ulus teorisini ekillendirenlerin teorisini benimsemi, benim Enternasyonalizmin Sonu yazsnda ifade ettiim grlerin benzerlerine ulamt. Bu en ak kitabnn adnda bile grlebilir. Kimliksiz Cemaatler ad, ulusuluk ve ulus aratrmalar alannda devrim yapm temel kitaplardan biri olan, Benedict Andersonun Hayali Cemaatler kitabna bir gnderme; ondan bir esinlenmedir ayn zamanda. Bu yaklam Avrupadaki gmenlerin sorunlar ve hareketin politik hedeerini belirlemede kullanmaya alyordu. Kitabn iindeki birok alt blm bal da ulusal ulan ile politik olann bann koparlmas anlayna bir yaknlk ierir. rnein Dansa deil, vatanszla davet veya Milli Kimlikler ltfen gibi alt blm balklar, ulusuluun ulus anlayndan, yani ayn zamanda Marksizme de bulam ama Marksizme yabanc bu ulus anlayndan kopuun sinyallerini verir. Ancak radikallemesi sadece ulusulukla kopumayla snrl da deildir. Ayn zamanda giderek, aydnlanmann Marksizm iindeki kalntlaryla, ilerleme anlayyla da bir kopu srecine girmitir.
538
Yeni Zamanlarn mays-Haziran 2000 tarihli son ve altnc saysnda kan yazsnda bu yneliin izleri ok aktr. rnein yle yazar: Gemite sol saarda Kemalizm zerine bolca tartma yaplmtr. Baz ynleriyle hala devam eden bu tartmalar genellikle Krt meselesi, sekincilik, Bonapartizm, cuntaclk gibi konular etrafnda dnmtr. Kemalizmi, bir modernleme (Batllama) projesi olarak karsna alp eletiren solcu kii ve rgt says yok denecek kadar azdr. Bunlar da genellikle alaya alnmtr. Bunun bir tek aklamas olabilir: bizim solun modernizmle ilgili bir derdi, bir sorunu yoktur, aksine bizim sol onu olumlu bulmaktadr. Daha da ileri gidilebilir: Bizim sol basbaya modernisttir. Emperyalist Avrupaya hayr diyenler de, Emein Avrupasn isteyenler de, Avrupa, sadece (...) deildir, eitliklerin ve zgrlklerin ve demokratik ynelimlerin de mekandr diyenler de Batcdr. (s. 43) Yaznn devamnda aklcln sorgulanmas, dine terkedilmi yrein tekrar sosyalizmce kazanlmasn sorun edinir. Btn bunlar Ali Daynn, DPde toplanan ve imdi bir zamanlar Tanercilerin yaptn, tpks tpksna daha kt koullarda tekrarlayan DPnin klie ve moda sloganlar tekrarlamalarndan ok farkl bir yneli iinde olduunun ifadeleriydi. Parlak, gzel ve moda szlere itibar edilmiyor, burjuva uygarlnn temelleri bir problem edilmeye, sosyalist dncenin bunlardan arndrlmas problem edilmeye allyordu. Ancak bu yaklamlar, grler ortal kaplam genel eilimlere pek uygun deildi elbette. Belki bu nedenle, belli bir kenara itilmilik duygusu iindeydi sanrsam: Hi bir zaman bir ey sylemese de, bir kenara atlmlk, bir krgnlk iinde olduu duygusu veriyordu. nk bu grler ve yaklamlarn piyasadaki basit klie sloganlar tekrarlayan ve bir zamanlarn gmenciliine son derece benzeyen DPye egemen izgiyle pek uyumadn grmemek iin kr olmak gerekir. Ali Dayy aramzdan alan kanserin birok biyolojik, kimyasal nedenleri vardr elbette ama bizlerin yaamlar ve bunlarn bizlerin manevi yaantsnda yaptklar etkilerin de bir pay olduu grmezden gelinemez. Moralin insanlarn salklar zerinde byk etkisi olduu; moral bozukluklarnn vcudun savunma sistemini nasl etkiledii muhtemelen ilerde tptaki gelimelere bal olarak kefedilecektir. Ali Daynn aramzdan byle erken ayrlmasnda, yaadklarnn manevi etkilerinin hi mi pay yoktur acaba?
539
Demir Kkaydn
*** Ali Daynn son giriimi Yeni Zamanlar dergisi olmutu. Onda, Sosyalizmin Sorunlar dergisinde yarm kalan srdrmek istemiti. Ama gitmedi. Toplam 300 tane bile satlp okunmadndan sz etmiti son konumalarmzdan birinde. nsanlar okumuyor, yazmyor artk diyordu ve maddi olarak dergiyi karmak olanaksz hale gelmiti. Yeni Zamanlarn son saysna yazd yaznn son satrlarnda unlar sylyordu: Buradaki kirler ve neriler, Tanrya inanmay, dine ya da modern ncesi toplumsal siyasal oluumlara dnmeyi falan deil, kendi temiz ellerimizle dinlerin kirli tekeline terk ettiimiz, onlara kapal av alan olarak altn tepside ikram ettiimiz alanlar ve konular zerine, devamla yreksiz dnyay (deyimin Marksa ait olduunu syleyelim ki Marksistler bana sert bir ekilde saldrmlasnlar; yoksa beni dinden km m sayacaklar) ve yreksiz insan yree, kalbe, duyguya, vicdana kavuturmak, czdana esaretten kurtarmak, baka bir deyile modernizmi, sonuta kendimizi sorgulamak iin dnmeye balamay gerektirir. Kolay gelsin (S. 49) Ali Daynn zerinde younlamaya mrnn izin vermedii bu grev, sanki onun bir vasiyeti gibi. Ortaya koyduu zorlu grevin bilincinde bizlere muzipe Kolay gelsin diyor, iiniz zor anlamnda. Bir soruyu doru sormak zmn yars demektir. Ali Day soruyu doru sorarak, iin yarsn yapyor ve geri kalann geride kalanlara brakyordu. 11 ubat 2002, Pazartesi
540
Sunu Yerine ya da Syleyecek Sz Olmamak

199495 yllarnda, her ey dibe vurmuken, brahim Sevimlinin giriimiyle, hala sosyalizm diye bir derdi olanlarn, sosyalizmin sorunlarn tartaca bir dergi karmaya almtk. Dergiye genellikle Avrupada srgnde yaayan Trkiyeli sosyalistler yazyordu. Derginin ad ve ilk saysnn arlkl konusu Sosyalizmin Sorunlar idi. kinci saynn arlkl konusu Milliyetilik ve Irklkt. Ama arlkl konusu Din ve Politik slam olan nc say hi bir zaman karlamad. nc saynn kamamasnda elbette dnya apnda dibe vurula senkronize olan Trkiyedeki zel sava rejiminin yerlemesi ve ovenizmin Trkiyedeki ykselii, yani dnya ve lke apndaki genel tarihsel gerilemenin etkileri belirleyicidir ve znel abalarn bu muazzam dalgalar karsnda pek bir etkisi olamayacann ilgin bir rneindir. Ama kamamas ayn zamanda nc sayda arlkl olarak seilen konuda syleyecek szmzn olmamasyla da ilgiliydi. nc saynn konusu Din idi. Eer yazlar gelseydi yaynlamak zor da olmazd ama yaz gelmemiti. Biri burjuva aydnlanmasnn dine bakyla, dieri post modern bir bakla damgal pek nemli olmayan iki amatr yaz gelmiti. Bir de bir arkada Michael Lwynin Kurtulu Teolojisi zerine, Marksizmin dine yaklam zerine gzel bir yazsn evirmiti. Hepsi o kadar. stne stlk, o dnem ayn zamanda Trkiyede Politik slamn ykseli yllaryd. Sadece politik slamn m, politik Aleviliin de. Eski sos541
Demir Kkaydn
yalistler de Alevi olduklarn kefetmeye balamlard. Sadece Trkiyede mi? Dnyada, zellikle kapitalist metropollerde, uzak dounun tanrsz dinlerinin giderek yaygnlat; dou Avrupada dinin ykseldii, ayn ekilde slamn genel ykseliinin de srd bir dnemdi. Ve byle bir dnemde, Trkiye sosyalistlerinin, en azndan Avrupada ikamet edenlerinin, din hakknda syleyecekleri, klasik yuvarlak laar dnda bir sz olmamas bir yana, bylesine aktalitesi de olan bir konuda bir dergiyi doldurabilecek kadar bile yaz bile gelmiyordu. Trkiyedekiler farkl myd? Trkiyede ise, teorik sorunlar tartma abas bile grlmyordu ve hala da grlmyor. Trkiyede, dnyadaki gelimelere, teorik, metodolojik sorunlara kafa yoran tek bir ciddi teorik organ yok hala. Biraz teorik olmaya alan Birikim ise, Marksizmle, Tarihsel Maddecilikle ban oktan koparm durumda. Avrupada kan bu dergi, belki, Trkiye sosyalistlerinin teorik sorunlara son kafa yorular oldu. Ve bu kafa yoru bile din gibi bir soruna gelince kesin bir suskunlua brnmt. Peki bugn farkl m? kiz kulelere yaplan eylemden beri genel olarak din ve zel olarak da politik slam tekrar gndemin banda. An sol organlara bakn, bir tek derinliine anlama abas var m? Yok!.. imdi sosyalizm, din, slam, politik slam konularnda Tarihsel maddeciliin kavramlaryla o kavramlara dayanarak ve onlar gelitirmeye alarak yazlm bir tek yaz var m? Yok!... Peki, bu yokluun nedeni ne ve neyin yansmas? Bu yokluk, tam da biz sosyalistlerin bir alternatif sunmaktan ne kadar uzak olduumuzun en kesin kantn sunuyor. Ortada zerrece entelektel ve teorik dinamizm yok. Trkiyenin sosyalistleri o hor ve aa grdkleri Krt ulusal hareketi kadar olsun bir entelektel dinamizm gsteremiyorlar. O hor grp anlamaya deer bulmadklar politik slam kadar bile ufuklar geni deil. Politik slam, kapitalizme ynelik eletirilerini, Marksizmin aydnlanmann snrllklarndan kurtulma abas olan Frankfurt Okulundan ald ve onu Hristiyan bat uygarln eletirmek ve mahkum etmek iin kulland. Suyunun suyu ve tahrif edilmi de olsa bu onlara belli bir perspektif genilii ve dinamizm verdi. Ama Trkiyenin sosyalistleri iin Frankfurt Okulu, Frankfurtta bir okul olarak anlalmaya devam ediyor. Dorusal ilerlemeci, son durumada ilerleme ve arasal akl hayran aydnlanma anlay btn sola damgasn vurmaya devam ediyor. Byle bir dnyaya bakla, Siyasal slam veya dinin ykselii ise, ancak bir manplasyon, gizli servislerin destei veya
542
devlet eliyle pompalanm suni bir ey olarak alglanr ve bylece o, szde aklanm, anlalm olur. *** Trkiyenin sosyalistleri arasnda Kemalizmin etkilerinden sz etmek ok prim yapar. Ama Kemalizm bile burada gerek bir zeletirinin nndeki engeldir. Kemalizme saldrnn ardnda aslnda Kemalizmin zyle hesaplamadan bir ka gizleme abas vardr. Trkiye sosyalist hareketindeki Kemalist etkiye saldranlar nedense Stalinizm konusunda hi azlarn amazlar ve hatta genellikle de Stalinisttirler. Kemalizme saldr sadece Krtler veya ulusal sorunla snrlanr. TKP veya Trkiye sosyalist hareketinin ulusal sorundaki tavr Kemalist etkiyle aklanr. Burada aka tarih de tahrif edilir. nk grmek istemedikleri udur. O Kemalizmin etkisi denen ey Stalinizmin ta kendisidir. Bununla hesaplama ise, ok kkl bir hesaplamay ve o gne kadarki politik ve ideolojik izgilerle kesin bir kopumay gerektirir. Kemalizmin etkisi denen ey tam tamna Stalinizmin ta kendisidir, nk bugn unutulmu ve unutturulmu bir gerei es geer bu Kemalizmin etkisi aklamas. O zamanlar bir tek dnya partisi olduu ve eitli lkelerdeki partilerin bu dnya partisinin ubeleri olduu. Trkiyenin dnyadaki yeri ankrnn Trkiyedeki yerine benzer. imdi siz bir partinin ankr ilinin politikalarn eletiriyorsanz, ama bu politikalar kabul eden, onaylayan, hatta dikte ettiren genel merkezin politikalarndan sz etmiyorsanz, ortada belli bir politika veya anlayn nedenleri ve kkleri zerine giden ciddi bir hesaplama dal, bu hesaplamadan ka ve bu kasn gizlenmesi var demektir. Trkiye solunun yapt tam da budur. TKPnin btn politik tavrlarnn sorumluluunun Komntern ve Sovyetler biriliine ait olduu gereini grmezden gelir, unutmaya ve unutturmaya alr. Bylece Kemalizmin etkisine ynelik eletiriler, Stalinist gemile hesaplamadan kan duman perdesi olur. 1980lerde, henz bu sol hala bir dinamizm gsterirken, 12 Eylln arl yava yava kalkar, i ve Krt hareketi bir ykseli yaarken Trkiye solu, Stalinizmin etkileriyle hesaplayordu. imdi, her ey dibe vurduu dnemde, szm ona Kemalizmin etkileri onun yerini alm bulunuyor. Bu bile gericilik ve dibe vuru dnemlerinin, teorik ve entelektel gelimeyi de nasl dumura urattna iyi bir rnek oluturur. Bylece Siyasal slam, dini anlamak iin kanlmaz koul olan, Stalinizmle bir hesaplamadan ka, Kemalizme saldr ardna gizlenir. slamn ykseliini aklayacak; tarihsel baktan ve kavramsal aralar543
Demir Kkaydn
dan mahrum eder kendini. Ekim devrimi sonrasnda Sovyetlerin brokratiklemesi, bunun Ekimin prestijiyle dnya ii ve sosyalist hareketinde yapt muazzam yknt, bunun ardnda ise, geri bir lkede sosyalist devrimin olmas, bunun normal bir doum olmad, ayaklar nde geli olduu, Sosyalizmin stratejisini normal bir douma gre izdii. Ama normal doumlarn da insanlk tarihinde hemen hemen hi gereklemedii, bir istisna olduu; tarihin yumann tersinden zlnn ve bunun yol at Gordiyos dmlerinin bir istisna deil kural olduu ve bunun ortaya kard teorik ve felse sorunlar. Yani amz anlamann ve onun iinde bir strateji ve politika gelitirmenin btn temel sorunlar kesin olarak sosyalistlerin ufku dna der. Bylece entelektel ve teorik bir canlln btn teorik kaynaklar kurutulur; politikaszla mahkum olunur. Stalinizmle kkl bir hesaplama yaamadan, onun tarihsel anlamn anlamadan, ne yirminci yzyl ne de politik slam anlalabilir. Bylece sosyalistler, Kemalizmin etkileriyle mcadele ad altnda, bu Kemalizmin etkisi denen eyin, Stalinizmin, Sovyetlerde iktidar ele geirmi bir brokratik kastn politikalar olduunu grmekten kaarlar, bylece de bugn anlamay kendileri iin olanaksz hale getirirler. Sadece bu mu? Kemalizmin Stalinizmle de zde, burjuva aydnlanmasndan kaynaklanan, giderek pozitivist bir nitelik kazanm metodolojik kklerine de ynelmezler. Marksizmin geliimi, bir bakma Aydnlanmann etkilerinden arnmann tarihidir. Ama Trkiyenin Marksistleri, Kemalizme atarken, onun metodolojik kklerine hi dokunmazlar. Aksine onlara sahip karlar ve Kemalizmi bir politika olarak, o kklerle eliki iinde olduu gibi bir noktadan eletirirler. Bu olsa olsa en ileriye gittii dnemde, bir pozitivizm eletirisi olur ama aydnlanmann bir eletirisi ve almas yoktur ortada. Bu eletiri her eyden nce Marksist gelenek iinde Frankfurt Okulunca yaplmtr. Frankfurt Okulu ise, Trkiye sosyalistlerinin ufkunun dndadr. Gerek politik (Stalinizmle), gerek metodolojik (aydnlanma ile) bir hesaplamaya girmemi, dolaysyla, Kemalizmle ayn politik ve metodolojik zellikleri paylaan sosyalistler, politik slam sz konusu olduunda, elbette ne din ne de Politik slam hakknda syleyecek bir sz bulamazlar. Gerek 95lerde Sosyalizmin Sorunlar dergisini karrken, gerekse bugn, kiz kulelere saldrnn btn dnyada bir krlma noktas oluturduunda adeta herkes kir birlii iindeyken ve Politik slam bu eylemin aktr olarak ortaya kmken, sosyalistlerin syleyecek sz olmamas, toplumsal hareketin gerilemesi kadar bu metodolojik ve teorik snrllklarla da balantldr.
544
*** O zamanlar, yani 95lerde, Din, politik slam konularnda epey geni bir literatr taram ve o kamayan derginin nc says iin bir yaznn taslaklarn hazrlamaya balamtk. Sonra dergi kmaynca konu ilgi alanmzn merkezinden uzaklamt. Bundan sonraki dnemde daha genel teorik ve metodolojik sorunlara ynelmitik. Bunlarn bir sonucu, dkm, Gelecei ve Gemii Kurtarmak balkl denemede grlebilir. Dana sonra da zellikle Krt hareketindeki gelimelere bal olarak, Krt hareketinin gelimelerinin anlalmas ve buna bal olarak Trkiyede politik hareket, dolaysyla daha politik konular, dikkatimizin merkezine geti. Son ikiz kuleler eylemin kadar, din ve politik slam, her zaman ilgi gsterdiimiz bir konu olmakla birlikte, ilgi alanmzn daha kenar bir yerinde bulunuyordu. Son eylemden sonra, tekrar eski almadan kafamzda kalan tortulara dayanarak olaylar anlamaya altk. Bu bakmdan kiz Kulelere saldrdan sonra yazdmz eitli yazlar, Sosyalizmin sorunlar dergisinin o kamayan says iin yaplan almann, gecikmi, dank ve para para yazya geirilmesi, bir yeniden hatrlama, o almadan kalan tortunun yeniden ste kmas olarak grlebilir. Yazdklarmzn teorik metodolojik kayna vardr, bu kaynaklar anlalmadan, sadece bu konuda deil, hi bir konuda yazdklarmz anlalamaz. Birincisi, Klasik Marksizmdir. Stalinizmin tahrifatlarndan arnm ve ksmen de gelimi haliyle klasik Marksizm, devrimci Marksizm. zellikle Troki ve Mandel gibi teorisyenlerin adna bal olarak korunmu ve politika, ekonomi politik gibi alanlarda da gelimi Marksizm. Bu Marksizm hem kendi kaderini hem de yirminci yzyln tarihini anlamay salar. Bu tarihin anlalmas ise, Ekim Devrimi sonrasndaki kar devrim, yani Brokratik bir kastn iktidara gelmesi olay anlalmadan anlalamaz. Bu da geri bir lkede sosyalist devrim ve bu devrimin tecridi olmadan anlalamaz. Klasik Marksizm bunun koulunu yaratr. Bylece politik slamdan milliyetilie kadar yirminci yzyla ve gnmze ilikin btn fenomenlerin var oluunu aklama olana doar. kinci kaynak, Bat Marksizmi de denebilecek, Frankfurt Okulunun aydnlanma eletirisidir. Tarihin ilerleme olarak grnnn eletirisi de denebilir buna. Bu bakta devrimler tarihin lokomotieri deil, imdat frenleridir. Bu genel yaklam olmadan ne yirminci yzyl ne de insanlk tarihi anlalamaz.
545
Demir Kkaydn
nc Kaynak Dr. Hikmet Kvlcmldr. Kvlcml yirminci yzylda olann istisnai olmadn aslnda btn insanln tarihinin byle gittiini gsterir. Frankfurt Okulunun felse abasnn sosyolojik ve tarihsel temellerini gsterir. Bu birbirinden bamsz olarak Marksizmi gelitirmi bu gelenein asgari bir kavran olmadan, yazdklarmzn anlalmas olanakszdr. Ve bu gelenek, birbirinden bamszca ortak metodolojik kklere sahiptir, birbirinden bamszca benzer sonulara ulamtr ve organik bir btn olutururlar. imdi Trkiyenin sosyalistlerine bakalm. Stalinistler iin zaten bu gelenek de, birer sapknlktan baka bir ey deildir. Onlar bir yana koyalm. Trokisti iin, Frankfurt Okulu ve Kvlcml bilinmez. Dolaysyla genellikle Eurosentrik ve olduka ilerlemeci kalr. Frankfurt okulu ise, kimi aydnlarn tekelindedir ve aslnda onlar da ayn Avrupa merkezci bak asyla damgaldrlar. Dnsel ynde younlap, dnceleri belirleyen tarihsel koullar hi hesaba katmama, bozulmalar, dncedeki bozulmalarla aklama, dolaysyla derin bir idealist eilim gsterirler ve canl politikaya ok uzak akademisyen bir eilim olarak vardrlar. Dolaysyla, bunlardan ses kmaz ve yank olmaz. Ya dier toplumsal muhalif gruplara gelince. rnein Aleviler. Trkiyede Snni slamn ezdii bir kesimin hareketi olarak hakldrlar. Ama bu ezici slamn ayn zamanda bir ezilen hareketi olduu Alevi muhalefet iin kabul edilemez ve anlalamaz. Zaten, Alevi muhalefetinin, Kemalizm ve Stalinizmle ortak ilerleme hayran, yaklamlar da byle karmak sreleri anlamaya olanak vermez. Tek yapacaklar susmaktr. Bu dnya apndaki hareketi anlamak ve onun karsna dnya apnda kmak gibi bir sorunlar da yoktur. Krt hareketinin durumu daha m farkl? 11 Eyll ayn zamanda ulusal hareketin snrlarn da gsterir. Krt hareketi bunlarn iinde en ileriye giden harekettir. Ama bu en ileri gittii noktada, bir Orta Dou Federasyonu gibi, blgesel bir projenin tesine gidemez. Bu proje ise, insanlk iin bir program ve proje oluturmaz. Onun bir ksmn bir tarafa aktarmaktan baka bir ey deildir son durumada. Dnya apnda alternatif bir proje oluturma, onunla bu anlamda bir rekabete girme gibi bir problem koyuu yoktur, olamaz da. Ulusal hareketin doas bunun nnde bir engeldir her eyden nce. Krt hareketinin olaya yaklam, hep bu olayn Krdistandaki ve blgedeki sonular balamnda oldu. Bylece, iyi kt bir dinamizm gsteren ve belli bir kitle radikallemesi ve politizasyonunu yanstan iki hareket iin bile, olay anlalmaz ve
546
aklanamaz olunca, varn sosyalistlerin ve dnya tarihsel bir k ve demoralizasyon yaayan ii ve sosyalist hareketin durumunu tasavvur edin. O zaman, olayn bir provakasyon olduu, bir komplo olduu gibi teori ve anlaylar ortal kaplamakta. Yok tane Yahudi lm, yok bir gn nce muazzam paralar alnm, yok Mossad yaptrm, yok ABD yaptrm. Ynla teori ortal kaplyor. Bu teorilerin bir tek ilevi vardr aslnda. Politik slam denen eyin varln aklamadaki acizlii gizlemek, onu anlama ve aklama gereinden kurtulmak. Bu nedenle, 11 Eyllden beri yazlanlara bakn, kimse sosyolojik ve tarihsel bir analiz yapma abasnda deildir.
547
Demir Kkaydn
548
Sanal Uzayda zel Sava

Eskiden Internet yoktu. Daha dorusu vard da, sadece niversiteler, byk irketler ve hkmet kurumlar balyd. Ancak bilgisayar uzmanlarnn iinden kabilecei bir karmakla sahipti. CERNde HTML dili gelitirilip de buna bir grak kullanc yzeyi salayan program olmasayd, kullanm bu kadar basitlemeseydi, nternet imdi bile milyonlarca insann adn bile duymad bir konu olacakt. te bu yllarda, bilgisayar bir haberleme arac olarak kullananlar o zaman terminal programlar ve rutin ilerin otomatikletirilmesi araclyla birok haberleme ve dei toku sistemi kurmulard. Bunlarn en bilinenleri FidoNet, Almanyada solcularn a olan (Zerberus denen program kulland iin Zerberus Net de denen) COMLINK veya (Bu ikisi de kpek ismidir bir rastlant eseri), Atari merakllarnn Maus Net gibi alar vard. Ama bu netler de baz Gateway denen gei noktalaryla birbirine balanyor ve bylece hepsiyle haberleme olananz olabiliyordu. Ayrca bu netler, kendi tartma forumlar ve baka olanaklarnn yan sra, Internetteki tartma forumlarn da izleyebiliyorlard ve bal olanlara o zamanlar henz Yupiler tarafndan kefedilmemi ve bir stat sembol olmam e-mail adresleri de veriyorlard. Bu kadar hzl deil ama 24 saat iinde dnyann her hangi bir yerinde bir nete bal bir tandnza yazdklarnz ulaabiliyordu. Ayrca dnyadaki ilerici ve solcularn kurduklar alar da (Green Net, APC vb., birbiriyle balanmt. Hatta Trkiyede de ilerici dernek ve Kiilerin baland nfo stanbul diye Hamburg COMLINK zerinden balanan bir a kurulmutu).
549
Demir Kkaydn
O zamanlar Trkiyede sadece bir ka niversitede bilgisayarlar internete balyd ve bunlar MTin sk kontrol altndayd. Kimse zgrce bir ey yazma olanana sahip deildi. te 90larn banda ben ilk Yoriko marka 14.400 hzl modemi alm ve FidoNetde Pusteblume isimli mailboxa bal olarak point olmutum. Ksa bir sre sonra da COMLINKe de Point olmu ve X-Point adl programla btn bu netleri izler olmutum. Fido Netin en byk zellii btn Node ve Pointlerin listesinin her hafta yenilenmesi ve kendi yelerine bu listelerin ak olmasyd. Trke yazabileceim kimse olmadndan, bu listelerde Trke isimler aramaya baladm. Tesadfen Mnihten nal Mutlu diye bir Trk ismine rastladm. Hem bir Sysop (Sistem Operatr) idi ve Node idi. Kendisine bir e-mail yazdm ve kendimi tanttm. Ara sra teknik sorunlarda yazmaya baladk. Daha sonra listede bir ka tane Trkiyeli Fidonet Mailboxu veya BBSsi olduunu da grdm. Bir sre sonra, bu Trk Fidonet yeleri, kendi aralarnda yine Fidonet usullerine gre alan Hitnet adl bir a kurmular. Ve Mnihte benim de yaztm nal Mutlu ile de kontaa gemiler. nal Mutlu da beni Hitnete beni kendi pointi olarak balad. Ben nihayet izleyebileceim Trke tartma forumlar var diye seviniyordum. Bir sre forumlar izledim. Genellikle incir ekirdeini doldurmaz konularda geyik yapyorlard. Bir gn politika forumuna nsan haklar derneinin bir bildirisini ve kendi yazdm Krt Ulusal hareketi ve PKK adl yazlarm yolladm. (1994 balar). Bunun zerine bir ka gn sonra Hrriyet gazetesinde Mustafa Kutay imzal manetten bir haber veriliyor: PKK Propagandas Bilgisayara da bulat PKK ve taraftarlar sonunda bilgisayar iletiimini de kefetti. Trkiyenin en byk iletiim alarndan biri olan HitNete Allmanya zerinden PKK yanls Mesajlar braklmaya baland. Bylece, PKK sesini duyurabilecek yeni ve hzl bir iletiim platformunu daha kullanmaya balad. HitNetin yurt dndaki tek yesi olan Alman RCI BBS tarafndan, HitNetin politika alanlarna gnderilen mesajlarda, Gneydouda devlet glerinin Krt kkenlilere kar saldrlarda bulunduu ne srlyor. Yine HitNete gnderilen duyurularda Gneydou blgesinden Krdistan olarak sz ediliyor. PKK taraftar bildiri ve mesajlar HitNete gnderen Alman RCI BBSin sahibi nal Mutlu, bu mesajlar aslnda HitNet iin deil, uluslararas
550
haberleme alar iin hazrlanm. Ancak Hitnete de gnderiliyor. Benim mdahale etmem sz konusu olamaz demekle yetiniyor... Bu dnemde Trkiyede Krtlerin btn haberleme olanaklar tkanyor ve btn basn devletin sesine dntrlyordu. Bu bakmdan en kk bir kaak ve sznt olmamasnn byk bir nemi vard. Bu nedenle yolladm nsan Haklar Dernei bildirisi, bir PKK bildirisi gibi tantlyor ve HitNet iindeki grevliler araclyla HitNetin ou politik bakmdan ilgisiz yeleri terrize ediliyordu. Mesajlar kendi admla yollamama ramen benden deil de nal Mutludan bahsedilmesi, onun Node olmas ve onun sktrlmak istenmesi nedeniyle idi. BBSler geleneinde Sysoplar gelen mailler zerinde bir sansr uygulamazlard. nal da buna dayanarak bana sansr uygulamay reddediyordu. Ondan bahsedilmesi ona bask yaplmas anlamna geliyordu. Avrupa demokrasinin bir taraftar olan ve daha ziyade sosyal demokrat grlere sahip ve kir zgrlne inanan ve sansre kar bu kiiye kar HitNet iinde benim yolladklarm sansr etmesi ynnde bask yaplmaya baland. Ne var ki, BBS geleneklerini nemseyen ve aslnda pek politik de olamayan yelerden bunu kabullenemeyenler vard. Bu basklara kar da nal, bask isteyenleri, hadi internetten bir yaz gnderin, Trkiyede bir bask rejimi vardr. Kimse internette yaz yollayamaz. Biriniz yollayn diye kar bir saldrya gemiti Tabii Trkiyede demokrasi olduunu syleyenler bir tek yaz yollayamyorlard internet araclyla. Bylece nternetin MT kontrolnde olduu ortaya kyordu. Tek kontrol d alan HitNet idi. Burada da Avrupadan yazan benim Nodem olan, dolaysyla benim yazdklarn onun mailboksu zerinden giden nal Mutlu zerinde benim yazdklarm sansr etmesi ynnde bask yaplyordu. O da bu basklar karsnda giderek daha radikalleiyordu. nal Mutlu bunlara uzunca bir sre direndi. Sanrm bir sre sonra MT grevlileri kendisini ziyaret ederek tehdit ettiler. nk benimle yapt bir telefon grmesinde, aynen devam edeceini sylyordu. Bir ka gn sonra ise, belli ki utanarak ve korkudan yazlm bir mailde bir daha hi bir ekilde kendisini aramamam ve Mailboxunu kapattn yazyordu. zel sava rejimi sadece gazetecileri ldrmedi, gazeteleri bombalamad, bu kk olanaa bile tahamml edemedi ve bu kk atlak bile kapatld. ***
551
Demir Kkaydn
Bunlardan niye sz edildi? imdi nternet artk kontrol edilemez bir yaygnla ulat. Ancak bu henz toplumsal muhalefet tarafndan etkili bir biimde kullanlabilmi deil. Atatrk, sanrm bir yerde, Kurtulu sava denen Trk-Yunan savan telgraf masas banda kazandn syler. Bu kadar olmasa da, nternet yine de toplumsal muhalefetin kendini duyurmas ve toparlanmas iin bir fonksiyon grebilir efektif kullanld takdirde. Trkiyede nternetin tarih ncesine ilikin bu olaylar, HADEPli belediye bakanlarnn serbest braklmas iin bir site kurulmas nerisi aklma getirdi. zel sava, kk bir HitNete bile tahamml edememi ve oradaki zgr haberleme olanan daha tohum halindeyken bomu ve tm k szacak atlaklar tkamt. Bu sistemin k szacak ilk atlaklar da yine nternet araclyla niye salanamasn?
552
Tersinden Kemalizm Kitabyla lgili Olarak Expresste Yaynlanan Sylei

Beiki ismi Trkiyede resmi ideolojiye kar anlan bir isim, neden Beiki Eletirisi? stelik de kitabn ad Tersinden Kemalizm? ncelikle unu belirteyim. Kitabn iinde de bir ok kereler belirtildii gibi, bu kitap Beikinin kiiliini ve ahlaki niteliklerini eletirmiyor. Aksine bu bakmdan Beikiye saygda kusur etmez. Hatta, eletiri konusu olarak Beikinin ele alnmas, bizzat bu saygnn ifadesidir. Beikinin duruu, kri kir olarak, kiilik ve ahlakla balantlardan bamsz ve soyutlanm olarak ele almay olanakl klmaktadr. Dier bir deyie kitapta eletirilen kirleri eletirmek iin Beikinin, bu kirlerin somut bir taycs olarak ele alnmas, ayn zamanda ona en byk vgdr. Ama her trl tartmann kiilik dzeyinde yapld Trkiyenin bu kk burjuva dnyasnda bunun anlaldndan ve anlalacandan kukuluyum. Bizim yaptmz aslnda belli bir kri eletirmektir. Ama bu kirleri Beiki de savunduu iin, Beikinin eletirisi olmaktadr. Ama ayn kirleri savunan baka yzlerce rnek var, niye onlardan biri deil de Beiki? dendiinde, o kirlerin somut ifadesi olarak Beikiyi sememizin elbette politik, ve pedagojik bir anlam var. Podagojik anlam udur. Sizin sorunuzda da ifade edildii gibi, Beiki Resmi deolojiye kar olarak bilinmektedir. Hatta bu yzden mrn
553
Demir Kkaydn
hapislerde geirmitir. Bu kar olu, adeta kantlanmasna bile gerek olmayan bir gereklik, bir aksiyom gibi grnmektedir Beikide. stne stlk Beiki de Resmi deolojiye kar olduunu sylemektedir. Neredeyse btn eserleri Resmi ideolojiyi rtme amacyla yazlmtr. Ama bilim demek, kuku demektir. Her eyden ve sonularndan korkmadan kuku. Kuku duyulduu an, en apak gerekler bile tartma konusu olur. Ve de bilim tarihi bize unu gstermektedir: z ve grnm ayn deildir. Hatta z, ou kez kendi zdd biiminde grnr. En tipik rnek. Gne doudan doar batdan batar. Biz yerimizde dururuz ve o gn boyunca btn g kat edip br taraftan batar. Apak, bir gerekliktir. Ama zne inince, durumun tam tersine olduunu grrz. Gnein sabit olmas ve Dnyann kendi etrafnda dnmesi nedeniyle, yle grnmektedir. Beikide de durum ayndr. Beiki resmi ideolojiye kar gibi grnmesine ramen, resmi ideolojinin bir savunucusudur. Onun btn varsaymlarn, metodolojisini benimsemekte, sadece onun somut bir grnmne kar kmaktadr. Kitap bunu bir ok farkl soyutlama dzeyinde kantlamaktadr. Bylece okuyucuya, bakn her eye kukuyla yaklan, z ve grnm ayn deildir. te Beiki gibi, mrn resmi ideolojiye kar mcadele ile geirmi ve iin ilginci kendisi ve resmi ideoloji tarafndan da resmi ideolojiye kar grlen bu grler, aslnda resmi ideolojinin btn varsaymlarn paylamakta ve savunmaktadr demek ve bunu arpc bir ekilde gsterebilmek iin ideal bir rnektir. te yandan yine pedagojik olarak, metodolojik sorunlar ile politik tavrlar arasndaki ilikiyi gstermek iin de ideal bir rnektir. Yani Beikinin bugnk politik duruunun, aslnda onun resmi ideolojinin, yntem ve varsaymlarn savunmasyla balantsn gstermek iin de ideal bir rnektir. Beikinin seilmesinin politik nedenine gelince. Bilindii gibi, Beiki bugn somut olarak calanda ifadesini bulan izgiye kardr. rnein kendisini Serbestinin sayfalarnda ifadeyi uygun grmektedir. Bu Beikinin kiisel prestiji nedeniyle, bir ok kiiyi etkilemektedir. Sanlmaktadr ki, Beiki Kemalizme kar olduu iin, calan da Kemalizmle uzlat iin politik olarak Beiki bugn bulunduu yerdedir. Gerekten de, ilk bakta, her ey bu yarglar dorular gibidir. Bir yanda hi taviz vermemi, hep resmi ideolojiye kar olmu, mrn hapislerde geirmi bir Beiki; dier yanda, devletin elinde esir, devletin gz nnde avukatlaryla mesajlar yollayan, bu mesajlarda yirmi birinci yzyla ait bir Kemalizm gerektiinden sz eden bir calan var. Tpk gnein doudan doup batdan batmas gibi apak bir gereklik karsndayz. Kanta bile gerek yok gibi grnyor.
554
Ama biz kitapta, Beikinin btn anti-Kemalist grnmne ramen, tam da Kemalizm ile ayn metodolojiyi, varsaymlar, ulus ve din anlayn paylat iin; ve de calann btn Kemalist grnmne ramen, Kemalizmin dayand gerici ve anti demokratik ulusuluk anlayna kar, devrimci ve demokratik dnemin ulusuluuna bir dn yapt iin (ve bu kaynaa dn son derece zor koullarda el yordamyla bir dntr) bugn kar konumlarda bulunduklarn gsteriyoruz. Bylece bu kitap Kemalizmin ve Beikinin dayand gerici milliyetilie kar, devrimci ve demokratik milliyetilie verilen politik bir destektir. Beikinin seilmi olmas, yzeysel bir deerlendirmeyle elbet yle de yorumlanyor. Bir tarihte, Orhan Pamuk, Benim Adm Krmz adl romannn bir tantm iin Hamburga gelmiti. Pamuk, aa yukar yle bir ey demiti. Aslnda ben minyatr sanat zerine bir kitap yazmak istiyordum, insanlarn ilgisini ekmek, okunurluunu ykseltmek ve kolaylatrmak iin, iine cinayet, entrika ve gerilim koydum. Bu kitap da hem genel olarak milliyetilie, hem gerici milliyetilie kar; sosyal bilimlerde metot ve politika ilikisini ele alan bir kitap yazlyor. nsanlarn ilgisini ekmek, okunurluunu ykseltmek ve kolaylatrmak iin, iine biraz Beiki, biraz Alevilik, biraz Din koymak olarak anlalyor. Byle bir durum sz konusu deil, eer yle olsayd gerekten de ok aptalca olacakt. Kendini Marksist olarak grenler, bandaki Alevilik ve din szcklerini grnce zaten kmsemeyle kitab ellerine bile almyorlar. Alevilik ya da Krtln sorunlaryla balantl grp alanlar da iinde Aleviliin veya Krtln sorunlarnn deil, Marksizmin tartldn grnce okumay brakyorlar. Yani bir okunurluk salama kaygsyla rnein Beikinin seilmesi sz konusu olsayd, bu seim o amaca hizmet etmezdi. zetle, kitap Beikinin eletirisi deildir aslnda. Klasik Marksist gelenein eletirisi ve gelitirimiyle ilgilidir. Marks, Engels, Lenin, Troki, Kvlcml, Benjamin, Adornolarn eletirisidir. Kitabnzda din, ulus ve st yaplar teorisi balamnda Marksizme katk yaptnz belirtiyorsunuz. ok iddial deil mi. Bence sorunu iddial olup olmama dzeyinde deil, somut olarak gerekten yle olup olmad dzeyinde tartmak gerekir. Elbette konunun kendisine girmeden, kategorik olarak baktmzda yle bir durum vardr. Ne doru drst dil bilen, ne doru drst kltrel ve teorik arka plan olan biri kyor, Marksist din, ulus ve styaplar teorisini, tabiri caiz ise, ayaklar zerine kaldrdn sylyor ve de utanmadan
555
Demir Kkaydn
Markstan Troki, Kvlcml ve Adornoya kadar hepsini eletirmeye kalkyor. nsan biraz haddini bilmeli. Bu ancak megalomanlk ya da arlatanlkla tanmlanabilir. Gerekten de grn byledir. Ama biz somut olarak teorinin kendisine girdiimizde unu grrz. Marksist bir uluslar ve ulusuluk teorisi, keza ayn ekilde bir styaplar teorisi olmad btn akl banda ve nde gelen Marksistlerce her zaman ifade edilmitir. Sadece bu da deil, rnein son yllarda, sadece retici glerin geliiminin nndeki engelleri kaldrma anlaynn bir program sorununu zmeye yetmedii, bir paradigma deiikliliine gerek olduunu da yine bir ok ciddi Marksist eitli biimlerde ifade etmektedir. Bu kimi zaman, bir ahlaki boyutun eksiklii biiminde; kimi zaman, baka bir uygarln programlatrlmas gerektii biiminde ifade edilmitir. Post modern paradigmalara, Focaultlara duyulan ilginin temelinde de bu eksikliin sezilii yatmaktadr. Hastanenin ya da hapishanenin rgtlenmesinde vardr yanl bir ey, biz onu aynen aldmzda ondan farkl bir eye ulaamayz denilmektedir. Yani daha amiyane tabiriyle aralarn, yaplarn tarafsz olmad. Bu yaplarn baka bir toplum veya ona gidi iin kullanlamayaca. Ve bunlar tarihsel anlamyla son derece doru ve hakl kayglardr. Ama dogmatik Marksistleri bir yana atarsak, ki bugn yeryznde kendin Marksist diyenlerin yzde doksan dokuzu byledir, resmi olmayan eletirel ve devrimci Marksizm, kendi gelenei iinde, ok farkl kanallardan da benzer noktalara, hem de ok daha nce ulamt. rnein, Focaultnun, Frankfurt Okuluyla karlanca, otuz yl bouna zaman kaybetmiim demesi bouna deildir. Yani ortada teorik bir bunalm vardr sosyolojide. (Sosyoloji derken, Marksizmi, Tarihsel Maddecilii kast ediyorum.) Ve btn ciddi Marksistler bunun bilincindedir. Ulus teorisi yok denmektedir. styaplar teorisi yok denmektedir. Ahlaki boyut eksik denmektedir. Bir uygarlk tasarm gerekiyor denmektedir. Burada saymakla bitmez. Ama dikkat edilirse, hemen hemen hi kimse, bir din teorisi olmadndan veya bunun problemli olduundan sz etmemitir. En azndan ben bilmiyorum ve imdiye kadar pek rastlamadm. Bu eksikleri gidermede ok nemli yollar da kat edilmiti. Muazzam bir bilgi ve genelleme birikimi hazr duruyordu. Burada srf Kvlcml, Frankfurt Okulu ve son yllarda Ulus ve Ulusuluk teorisi alanndaki ilerlemeleri bile zikretmek yeter. Ve biz bu birikime dayanarak zaten nceden belli programatik sonulara ulam bulunuyorduk.
556
te Beiki Eletirisini yazarken, aslnda ok basit, (ki u an bile nasl oldu da ben bunu on yl nce grmedim diye kendime kzyorum) bir eyi fark ettim. nan diye bir sosyolojik kategori yoktu. Bu epistemolojik ya da hukuki bir kategoriydi. Yani burjuva ideolojisinin bir kategorisiydi. Marksistler dini inan balamnda ele aldklar an, burjuva ideolojisinin kategorileriyle dnmeye balam, Marksizmin iindeki aydnlanmacln kalntlar, Marksizmi kemirmeye balam oluyordu. Aslnda her ey bu kadar basit. Ama zaten hep byledir. Soruna byle baknca, bir din teorisinin olmad; bir din teorisi olmad iin bir din teorisinin olmadnn farkna varlamad; ulus ve styaplar teorisinin olmamasnn aslnda din teorisinin olmamasnn grnmleri olduu; dinin inan (ki byle bir sosyolojik kategori yoktur) deil, tmyle styap olduu; modern toplumun dininin dine inan demek olduu veya politik olan ulusal olanla tanmlamak olduu veya bizzat bu politik ve zel (inan) ayrmnn kendisi olduu ortaya kyordu. Bylece programatik dzeyde de, ahlaki boyut, ayr bir uygarl programlatrmak gibi sorunlarn zm iin anahtar bulunmu oluyordu. Sadece bunlar deil, Komnist Toplum, Proletarya Diktatrl gibi kavramlar, Srekli Devrim teorisi; Tek lkede Sosyalizm konusu, daha bir derinlik ve netlik kazanmaktadr. rnein, tek lkede sosyalizm olur mu olmaz m tartmas, hep retici gler dzeyinde tartlmtr, hlbuki yeni paradigmayla bu soruna baktnzda, yine ayn sonuca ulamaktasnz, yani olmaz sonucuna. Ama bu sefer eskisini de kapsayan daha geni ve derin bir erevede. Politik olanla ulusal olann ban koparmadan, yani uluslar ve ulusal snrlar ortadan kaldrmadan, bir sosyalist uygarlk, bir sosyalist devrim olamayaca iin de, tek lkede sosyalizm olmayaca ortaya kmaktadr. Bu yeni yaklamla klasik yaklamn ilikisi, tpk Einstein ve Newton teorilerinin ilikisi gibidir. Eskisi de dorudur ama bu yeni aklama eskisini de kapsayp, dier sorunlar da bir vuruta zmektedir. Eskisi yeninin zel bir hali gibidir. Tekrar sorunuza dnersek, elbette soyut olarak iddialdr. Ama sorunu iddiallk dzeyinde koymak bizi aydnlatmaz. Gerekten yle mi, iddiasna yakan bir aklama sunuyor mu diye somut olarak tartmak gerekir. O zaman anlalabilir. Ve sorunu iddial olup olmama eklinde koyu bizi yanl sonulara da srkler. Ola ki her ey yanltr. Bundan karacamz sonu, iddial olmamak gerektii olmamaldr. ddial olmaktan korkmamal. Aksine, yksek standartlar, devasa grevler koymaldr nne ezilen snar, ancak
557
Demir Kkaydn
bu grevlerin arl ve zorlamasyla bir yol kat edilebilir. Bugn esas sorun iddiaszlkta kanmca. Eer ortada yeterince iddiallk olsayd, daha iddiasz ilerin nemini vurgulamak gerekebilirdi. imdi iddiasz ilerin nemini vurgulamann ve yle davranmann gerek sorunlardan ka gizlemenin rts olduu bir dnemde yayoruz. Yani diyeceim o ki, varsayalm ki, ok iddial ve megalomanca bir eyler syledim. Buna bakarak, iddial olmamak gerektii gibi bir sonu kar mayn. Bugn genel ve temel sorunlarn mthi nem kazand bir adayz. ddial olun. Boulacaksanz byk denizde boulun. Keke ben biraz daha iddial olsaydm. O zaman belki bu sonulara on yl nce ulaabilirdim. imdi o sonular destekleyen ele alp gzden geiren bir ka kitap daha yazm olabilirdim. Milliyetilie kar, burjuvaziye kar mcadelede imdi daha fazla cephanemiz olabilirdi. imdi epey ge kaldk. Ulusuluu kapitalizmin dini, sosyalistleri de dini btn milliyetiler olarak niteliyorsunuz. Bu ithamdan Lenin, Rosa Luxemburg, Troki gibi byk devrimci Marksistler de nasibini alyor kitapta. Bir sosyalist olarak sosyalistlerden tepki alyor musunuz? Maalesef byle bir tepki yok. Kendine sosyalistim, Marksistim diyenler tepki gsterme reeks ve yeteneklerini yitirmilerdir. Bir tr zombi gibidirler. Dnn, bu kitapta Marksist teorinin en temel problemlerine deindik ve btn klasik Marksistleri, elbette inkar olarak deil, diyalektik inkar olarak, sert biimde eletirdik. Bir Allahn kulu kp da, hi olmazsa yle inanm bir mmin gibi veya dogmatike olsun, Marksa laf syleyecek adam daha anasndan domad gibilerden olsun, savunmad bile. Buna da amamak gerekiyor. Kitapta bunun da aklamas yaplyor zaten. Bazen kastl olarak, bu Marksistlere kar, kavga karmak isteyen serseriler gibi davranyorum. Kastl olarak ar szler sarf ediyorum, bakalm tepki gsterme yetenekleri hala var m diye? Maalesef yok. Ruha klelemi durumdalar. Burada klelik tam oturuyor. Marlon Brandonun bir lmi vard. Klasik smrgecilikten emperyalizme gei dneminde, bir ngiliz ajan olarak bir siyah klelerin eker kam tarlalarnda alt bir adaya gelir. syan hareketi rgtleyecek bir nder arar siyahlar arasnda. Siyahlar ylesine korkun ezilmiler ve klelii iselletirmilerdir ki, hi biri beyaz adama kar gelmeyi aklndan bile geirmemektedir. Brando, onlarn tepkilerini lmek iin, hakaretler eder. Hi birinden t kmaz. Sadece bir tanesi arkasn dnnce hi olmazsa onu ldrmeyi dnr. Bu dnceyi kafasndan geirebileni destekler
558
ondan sonra. Ben de biraz bizim sosyalistlere yle davranyorum. Hala bir canllk emaresi var m diye, tam imdi urada yaptm gibi, resmen ar szler ediyorum, satayorum. t yok. Canl bir organizmann igdsel tepkilerini bile gsteremez durumdalar. Bu nedenle pek armadm. zgr Gndemde yaynlanan yazlarnzda demokratik cumhuriyet programna vurgu yapyorsunuz. Demokratik Cumhuriyet program her ne kadar gerici milliyetilie kar blgede tm ezilenleri birletirebilecek bir ereve izse de aslnda ulusalc bak snrlar iinde kalan bir program. Siz kitabnzda bir sosyalist olarak ulusun politik alandan dlanmas gerekliliini savunan bir ereve koyuyorsunuz. Bu ikisi elikili deil mi? Evet bu eliki var. Hayatn bir elikisi bu. Dncemdeki bir eliki deil. Ve son on yldaki esas abam da bu elikinin nasl alacan aratrmak oldu diyebilirim. Bu elikiyi yle de ifade edebiliriz. Bugn insanln sorunlar ancak dnya apnda bir program ve hareketle zlebilir. Bizzat u son Tsunami bile bunun son derece arpc bir kant. Ama dier yandan, dnya ii hareketi programsz, tm gvenini yitirmi ve dank. lm. Her eye yeni batan balamak zorunda. 19. yzylda kat ettii yolu bu sefer bir st dzeyde ve dizleri zerinde tekrar kat etmek zorunda. Tam da bu nedenle, insanlar sadece kapitalizm erevesinde, yani ulusal devletler erevesinde zmlerin peindeler. Politika yapmak istiyorsanz sadece ulusal dzeyde yapabilirsiniz, bir ulusal lde program erevesinde yapabilirsiniz. Kimse bugn iin, yeryznden uluslar ve ulusal snrlar kaldrma arsna cevap verecek durumda deildir bu muazzam acil bir grev olmasna ramen. Ama insanlarn sorunlarna cevap veren politika ise sadece dnya apnda yaplabilir. Dnya apnda politika yaptnz an, kk bir sekt olmaktan baka bir olanak grnmyor. Belli bir gce ulamay hedeeyen politikalar ise ulusal lekte yaplabilir durumda. Ama bu da aslnda sadece yanl hayaller yaymaktan baka bir anlama gelmez. Dolaysyla byle bir eliki var. Demokratik Cumhuriyet, hem bu elikinin ifadesidir hem de bu elikiyi ama olana salar. Bu ama olana iki bakmdan ortaya kar. Birincisi, mcadelenin kendisi bizzat ynlar eitir ve radikalletirir. Sosyalistler bizzat demokratik bir cumhuriyet, yani ulusal dzeyde bir devrimci demokrasinin mcadelesine nclk ettikleri takdirde, bu mca559
Demir Kkaydn
delenin iinde bir radikalleme gerekletiinde, bunun gerekten dnya apndaki programa ynelmesi kolaylar. Yani yolun yolcuda yapt deiim. Ama bunun iin nce yola kmak gerekiyor. Demokratik Cumhuriyet byle bir yola k olana salar. Dieri de u: Elbet soyut olarak demokratik cumhuriyet kapitalizm iin en ideal koullar sunar ve kapitalizm ile elimez. Ama ABDnin dnya imparatorluu kurabilmesi ve insanln byk ounluunun rezervatta tutulabilmesi iin, gerici ulusulua gre rgtlermi devletler ve hareketler arttr. Demokratik Cumhuriyet iilerin birlemesi, halklarn birlemesi iin muazzam olanak yaratr. nk o btn dinsel, dilsel, kltrel, etnik ayrmlar politik olarak anlamszlatrr ve ezilenlere muazzam rgtlenme olanaklar sunar. Bu birleme srf halklarn bencilce kayglaryla olsa bile burada patlayc bir unsur vardr. Diyelim ki, Ortadoudaki halklar, bu gzel su kaynaklar, bu petrol de bizde, biz glerimizi birletirir ve bunlar kontrol altna alrsak, tam cennette yaarz deyip, tamamen bencil, blge apnda bir kaygyla, birletiler ve demokratik bir cumhuriyet kurdular veya kurmaya niyetlendiler. Ama bu bencil kayg bile ABDnin dnya imparatorluu ile eliir, sadece bununla da deil, ayn zamanda zengin lkelerin kurduu apartheid sistemiyle de. Bu giriimi ezmek zorundadrlar. Petrol vanalarn blge halklarna brakmak, kendi refahlarnda muazzam bir d demektir. Bu da sistemin k anlamna gelir. Bu durumda tamamen bencil kayglarla bile balam olsa, bu demokratik cumhuriyet hareketi baarya ulamak iin, ABDyi ve Avrupay arkadan kuatmak, tecrit etmek zorunluluuyla kar karya gelir. O zaman da emperyalistlerin iindeki ezilenlere ve gayr memnunlara., dnyann baka yerlerindeki ezilenlere ynelip cephesini geniletmek zorundadr, yani ulusal snrlarn kaldrlmasn gndeme koyma zorunluluuyla karlar. Yani Demokratik Cumhuriyet program somutta, tamamen bencil kayglarla bile olsa, snf ve halklar birletirme yeteneiyle zengin lkeleri tehdit ettii iin, imparatorlua bir meydan okuma olduu iin, tehdit olarak alglanp ezilmeye allacak, bu da onu, ulusuluu amaya zorlayacaktr. Yani u srekli devrim denen eydir ayn samanda bu. Demokratik grevlerin, emperyalistler bunun gereklemesine msaade etmedii iin sosyalist grevlere doru genilemek zorunda olmas. Bizzat Krt ulusal hareketinin yaad benzer bir sretir. Krt ulusal hareketi, srf Krtleri kurtarmaya kalktnda kendisini kurtaramayacan grd ve btn blge halklarnn kurtuluunu Demokratik Cumhuriyet olarak programlatrmak zorunda kald. Bu gerici ulusuluktan demokra560
tik ulusulua geiin benzerini, bu sefer, demokratik ulusuluktan ulusuluu tasyeye gei olarak ve dnya apnda dnmek gerekiyor. Tpk Krtlerin Kendilerini kurtarmak iin tm Orta Douyu kurtarmaya kalkmalar gibi; Orta Doudaki halklar da, kendilerini kurtarmak iin tm insanl kurtarmaya kalkmak zorunda olduklarnn grebilirler. zetle, szn ettiiniz eliki bir gerektir ve abamz bu elikinin zmne yneliktir. Ama sosyalistler bu sorunlara ok uzak. Onlar, byle bir elikinin varln bile grmek istemiyorlar. Son olarak kitapta ok fazla tekrar var. Kitapta olduka amatr hazrlanm gibi. Sanrm Araf yaynlarnn ilk kitab. Evet, kitapta ok tekrar var. Bunun birka nedeni bulunuyor. En ilk nedeni bir alkanlk. Ben alttakiler, ezilenler iin yazan bir insanm. Ezilenler ise her zaman kt eitim olanaklarna sahip olmulardr. Bir ok eyi kolay anlayamazlar. Bir sorunu anlatabilmek iin, ayn sorunu farkl bak alarndan, defalarca ele almak gerekir. renmenin temeli tekrardr. Dolaysyla, bu slubuma ilemi bir zelliktir srekli tekrarlar. Akademisyenler ya da bir sorunun arka plann bilenler iin yazmadmzdan, ezilenler iin yazdmzdan gelen bir alkanlk olarak tekrarlar zaten oktur yaz stilimizde. Ama sadece bu deil tekrarlarn nedeni. Dier bir neden de, kitabn yazldka bir tefrika gibi nternette yaynlanm olmasdr. Her blm ayr bir yaz gibi yaynland. Bu da bir nceki blm hatrlatmay, onun dierlerinden bamszca anlalabilmesini gerektiriyordu. Bu da dolaysyla tekrarlar. Ama bir de dncenin korkular ve tereddtlerinden gelen tekrarlar da var. Bu tekrarlar ieriiyle ilgili olarak ortaya kyor. Din teorisi ve Marksist bir teorinin olmadnn ke bu kitab yazarken ortaya kt. Dnce bilinmeyen bir alana girdiinde, biraz ilerler, sonra yanl bir yolda olup olmadn, kaybolup kaybolmadn kontrol iin tekrar geri dner. Bazen de bunu ihmal ettiinde, yolunu kaybettii iin, ayn yerlerden defalarca geer. Btn bunlar bir araya gelince epey tekrar olduu grlyor. Elbette, bu tekrarlar bittikten sonra kitap olarak hazrlarken, kaldrmak mmkn olabilirdi. Ama o zaman da kitab yeniden yazmak, bambaka bir plana gre yazmak gerekecekti. Ama bizim iimiz aceleydi. Yazarken, bir an nce yazya dkmek iin, olur da lrsem falan olabildiince ok ksmn yazya dkmek gibi bir kayg iinde olduumdan, tekrarlarn okluunu
561
Demir Kkaydn
falan nemsememitim. Bittikten sonra da, bu sefer bir an nce yaynlansn diye. Biim ze feda edilemezdi. Yani bu tekrarlarn bu kadar ok olmasna yol aan, bir bakma korkulardr. Bir yandan dncenin yanl bir ey yapma korkular. Dier yandan kii olarak bizim ge kalma korkumuz. Sonunda onun byle, tm mahremiyetiyle, makyajsz, sa ba dank., yz ykanmam biimde insan iine kmasnn zarar yok diye dndk. Kervan yolda dzlr. Hatta bu bir avantajdr. Baka bir okuma dzeyi de salar. Bir krin oluum srecinin protokol gibi de okunabilir. Krt hareketi iinde baz kesimler sizi Kemalistlikle itham ediyorlar, ayn ekilde Trk sosyalistleri iinde de sizin Marksizmden koptuunuz Krt milliyetilii yaptz eletirileri var. zerinizde ciddi bir tecrit hissediyor musunuz? Tecrit var elbette. Sosyalistler, kendi dar grllklerini gizlemek iin, susua getirilerini meru gstermek iin, politik ve ideolojik olarak milliyetiliklerini gizlemek iin, Marksizmi terk ettiimizi sylemek zorundadrlar. Ayn ekilde, gerici Krt milliyetiliini savunanlar da, Krt hareketi iindeki demokratik milliyetilie kar , kendilerinin gerek Trk milliyetiliinin aynadaki aksi olan milliyetiliklerini gizlemek iin; tersinden Kemalizmlerini gizlemek iin yle diyeceklerdir. Bugn bir gericilik ve yenilgi dneminde yaadmzdan bu eilimlerin de etkisinin ok olmas normal olduundan, her zaman olduu gibi tecrit iinde yayoruz. Zaten yle olmamasna amak gerekir. Ayn tecrit bugn calan iinde sz konusu. Sizce bu bir rastlant m? Deil. Aksine devrimci demokrasi ile sosyalizmin kaderinin ortaklnn da bir ifadesidir. Bu calana yazlan mektupta da bir imge ile ifade edilmiti. Bir kuyunun dibindeyiz, ancak srt srta vererek dz duvara trmanabiliriz derken kastedilen buydu. Peki, sizce bu Tecridin sonular ne olur bu tecridi krmann yolu nedir? Bunu krmak sadece bizim irademize bal deildir. Hani u slam teolojisindeki, rede-i Cziye ve rade-i Klliye meselesi gibi. Bu kitaptan size verdiim u cevaplara kadar her ey, bu tecridi krmak iin bir abann ifadesidir. Ama bunlarn toplumdan bir yank bulmas, ok baka faktrlere de baldr. Diyelim ki, ABDnin kendini zayf hissedip,
562
blge devletlerine yaklamas ve Krtlere kar Mehabat Krt Cumhuriyeti veya daha sonra Birinci Krfez savandan sonra olduu gibi onlara desteini azaltmak zorunda kalmas, bizim konumumuzu ve etkimizi glendirici bir etki yapabilir. Bu bir rnek. Ama tersi de mmkndr. Yani bu tecridi krmak iin, biz elimizden geleni yapyorsak da, bu ayn zamanda uluslararas glerin ilikisine de baldr. Yani biz bir maya gibiyiz. St yeterince lk deilse veya nceden kesilmise tutmaz ve yourt olmaz. Ama yle bir durum olursa yourt yapma potansiyeli vardr. Hazr beklemektedir. Esas kts, yourt olabilecek koullar olutuunda ortada maya bulunmamasdr. En azndan Orta Dou iin, bu tehlikenin bir lde aldn syleyebiliriz. Yani Krt Ulusal Hareketi iinde calan, Trkiyede sosyalist hareket iinde biz, byle bir maya ilevi iin bir teorik ve programatik temeli bir lde olsun salam bulunuyoruz. Yani biz rade-i Cziyemizi kullanyoruz. Gerisi rade-i Klliyeye kalyor. Tarihin ve toplumun gidi eilimlerine. Ortadou adeta kaynayan bir kazan. Sosyalistlerin blgede ciddi bir etkinlii yok. Bunun blge ve sosyalistler asndan sonular ne olabilir? Gerek devrimcilerin hibir zaman byk etkileri olmaz. Onlar tarihin ok zel koullarnda kitlesel bir etki salayabilirler. yi devrimciler esas olarak marjinal kalmak zorundadrlar. Tehlike etkinlik olup olmamasnda deil, programn, bir teorik netliin olmamasndadr. Bu netlik olmaynca, asgari lde olsun bir etki bulunmuyor tabii. Sosyalistlerin esas etkisi her zaman, onlarn ziki etkilerinden ziyade, insanlarn dncelerinde, amalarnda, sorunu koyularnda yaptklar etkilerdedir. Korkun olan bu. Bu anlamda bir etkinin olmamas ok tehlikeli. Blge elbette verili durumda korkun kanl boazlamalara gitmektedir. Yaknda bunu daha iyi grecek herkes. Kitabnzda yeni sosyal hareketlere de deiniyorsunuz. Sosyalizm bu yeni toplumsal hareketlerle hibir zaman buluamad. Sizce sosyalizm dnya ezilenleri asndan tekrar bir umut olabilecek mi? Umut olur mu olmaz m? Bilemeyiz. Ama bugn yaadmz dnyada bu soru anakronik kayor. Tam da hibir umut olmad iin sosyalizm iin mcadele gerekiyor. Yani sosyalizmin bir umut olmas gerekmiyor bile. Umutsuz bir rpnla,
563
Demir Kkaydn
yaama i gdsyle hareket edildiinde bile sosyalizm iin mcadeleden baka bir are yok. Yeni Sosyal Hareketlere gelince. Kitap bunlarn yeni olmadn, bunlarn var olu nedenini ve dinamiklerini aklayan bir kavramsal ereve sunuyor. Bu da Sermayenin Gerek Tarihsel Hareketi kavram. Bu kavram ayn zamanda, sosyalist teori ve hareketin niye bu hareketleri ngrmediini ve onlar yaratan sorunlar sorun etmediini vb., de aklyor. Yani kendini de aklayan bir teori. Ama burada ii hareketine ve sosyalist harekete ok haksz davranmamak gerekir. Her eye ramen yine de sosyalist hareket ve ii hareketi vardr bu hareketlerin kkeninde. Yine de bu hareketlere kar en hassas davranan onlar olmutur. Btn zaaarna ramen. Ve burada unu da eklemek gerekiyor. Bu hareketler sosyalist hareketten ve ii hareketinden ok daha kt bir imtihan verdiler. rnein yeiller hareketi, parti olmayan parti olmaktan, yaplara kar olmaktan falan sz ediyordu. Balangta ok radikal grnyordu. Ama yeil milletvekillerinin bakanlk koltuklarna oturmalar iin be on yl yetti. Hkmet orta olarak, Almanyay silahlandrmak ve askeri mdahalelerin yolunu amak tabular ykmak iin ise 15 yla bile gerek kalmad. Onlarn bir zaman kmsemeyle, dzene adapte olmulukla suladklar sosyalist hareketin veya ii hareketinin tarihinde hibir rgt, bu kadar abuk ve hzl olarak byle bir dn ve dnm yaamamtr. Hani gelen gideni aratr derler ya yle. Kadn hareketinin durumu da farkl deildir. Evet ii hareketi ve sosyalizm bu hareketleri ve bunlar yaratan sorunlara kar krd. Ama bunlarn kendileri, dier hareketlere kar, ii hareketinden daha da krd. Hi birisi, sosyalist ve ii hareketinin eline su dkebilecek bir performans gsteremedi. Bu hareketlerin iinde byle bir performans gsterenler veya gstermeye eilimli olanlar ise, zaten bu hareketlerin iindeki, sosyalist ve ii hareketiyle sk balar olan, o gelenekten gelen eilimlerdi. 17 Ocak 2005, Pazartesi
564
Neden Pek Yeni Yaz Yazmyorum?

Bir ok arkada gerek maille, gerek Kxz sitesindeki yorumlar araclyla, neden yeni yaz yazmadm sorup ikayette bulunuyor ve hakl olarak eletiriyor. Bu eletirilere doyurucu bir cevap verme gibi bir grevim olduunu dnyorum. Bundan birka ay ncesine kadar yeni yaz yazamamamn en esasl nedeni Kxz sitesinin ileriydi (Galiba u an yine yle oldu). Bu iler konusunda ksa bir bilgi vereyim. *** Kxz sitesi daha nce Joomla diye bir program araclyla alyordu. Bu siteyi nispeten kolay olan bu program araclyla yine ben kurmutum ve iimizi gryordu. (u adreste hala grlebilir: http://www.koxuz. biz/koxuz.php) Ne var ki, bu siteye bir sre sonra saldrlar balad. Ben aslnda bilgisayarc ya da programc deilim. Deneme yanlma yoluyla biraz kendini yetitirmi bir alaylym. Yani bilgim ve altyapm yoktur. Bu nedenle saldrlar karsnda fazla bir ey yapabilecek durumum yoktu, saldrlarla ba edemediimden site kapanmak zereydi. Bu srada bilgisayardan anlayan bir Krt arkada, baka bir program araclyla yeni bir site yapt ve Kxz orada devam etti. Bu programn geni bir hareket alan yoktu ama saldrlara kar daha korunakl idi ve saldr olunca da o arkada bu ilerden iyi anladndan bir ekilde sorun565
Demir Kkaydn
lar zyordu. Ben de bu arada yazmaya ve kitaplar hazrlamaya olanak buluyordum. (rnein Marksizmin Marksist Eletirisi bu dnemde yazld saylr) Ne var ki, bu arkada bir sre sonra askere alnd. Ben ise bu programdan hi anlamyordum. Kxz tekrar kapanma durumundayd. Bir karar vermem gerekiyordu. Ya yazmay ne alp Kxz sitesini kapatacaktm ya da yazmay ikinci plana itip Kxz sitesini srdrmenin yollarn arayacaktm. Bu arada, zellikle yllar sonra ilk kez Trkiyeye gittiimde gzlemlediim gibi, unu grmtm: Kxz artk bir tr kurum olmutu ve kamuoyunda biliniyordu ve ad duyulmutu. Hatta Adapazarnn bir kynde, Kxzden yazlar indirip, oaltp genlere datan yal insanlar gibi, tasavvur bile edemeyeceim bir ilgi ile karlanca, siteyi kapatmaya gnlm el vermedi ve kendi almalarm ikinci plana itip, siteyi en azndan bir sre daha srdrp teknik ilemlerini bakalarna devretmenin ve bylece kapanmasnn ve bana baml olmaktan kmasnn koullarn yaratmay son bir kez denemeye karar verdim. Aa yukar geen sene sonbahardan beri u birka ay ncesine kadar bu sorunla ilgilendim. Bunun iin nce saldrlara kar emniyetli ve kullanmas ve bakalarnca renmesi kolay (ki devralabilsinler siteyi) bir CMS (Content Manegement System = erik Ynetim Sistemi) gerekiyordu. Birka ay bununla geti. nce Typo3 diye ok gelimi bir program denedim ve renmeye altm. Ama programclktan anlamadm iin bunu yapamayacam anlamam birka aym ald. Sonra bir arkada ben yardm ederim dedi, ama o da ilerinden vakit bulup edemedi. Sonra imdiki Kxz sitesini yaptm Drupal adl program kefettim. Birka ay da onu renmekle geti. Sonra deneye yanla imdiki siteyi yapabildim. (Tabii btn bunlar olurken ayn zamanda var olan siteyi de srdrmek, yazarlarn yazlarn alsak, saldrlara geici de olsa zmler bulmak gibi ilerle de urayordum. Yine de yazmyor deildim. rnein Tarihi Konuamayanlarn Tarihi Konuuyoruz Sempozyumuna bildiriler hazrlam, ok uzun yazmalar da yapmtm. Btn bunlar kaln bir kitap oluyor imdi.) Ama aslnda u an bile site hala bir inaat yeri gibidir. Geenlerde saldrlar oldu ve ciddi tahribat yaptlar. Kald ki site hala tam alr durumda deildir. Sadece bir ana sayfas i grmekte. Forumlar, Bloglar, Linkler, Galeriler, Haber toplamalar, vb., gibi daha birok blm ilevsizdir ya da ilemez durumdadr. Bunlar daha gnlerce uramay gerektirir.
566
Ayrca bu arada siteye yeni saldrlar da olmakta bir de bunlarla uramak gerekmekte. Bazen de birden bire nedenini anlamadm ve nasl zeceimi de bilmediim teknik sorunlar kmakta. rnein dn akam sitenin klasik temas, yani grn almaz oldu. (Solda bir stn men ondan sonra ierik blm ve sada iki stun men ve ierik.) Bunun zerine geici bir zm bulmak dn btn gnm ve gecemi ald. (imdi ierikler en solda men stunu sada. Bunu yle kendim semi ve yapm deilim. Baka bir yol olmadndan acil ve tek zm olarak, bunu semek zorunda kaldm.) (Eer bu sorun kmasayd, bu eletirileri gz nne alp en azndan haftada bir yaz yazaym ve u balang olarak Ergenekon Tevkifatlar konusunda yazaym diye dnyordum. Neden yazamadmn somut bir rnei. Bencillik yapp yazsam, site almayacak. Tek arem en azndan demokratik grlerin ifade edildii sitenin yayn iin kendi yazmdan feragat etmek.) Siteyi hazrladm ve bu siteyi yaptm Programa ilikin Almanca ve ngilizce renim kitaplar, videolar, vb., bedavadan olmasna ramen, Kxz destekleyenlerden kimse bunlar renip de u ilerin birazn stleneyim diye dnmyor ve her hangi bir giriimde bulunmuyordu. Yani btn iler srtmda kalmaya devam ediyordu. Bunun zerine Kxz giriimini balatm arkadalara artk siteyle ilgilenemeyeceimi eer ileri bir lde stlenmezlerse siteyi kapatmaktan baka are olmad syledim. Bu durumda zellikle bir iki gen arkada siteyi devam ettirmek iin ellerinden geleni yapacaklarn sylediler ve yazlar en azndan asarak (teknik bakm yine benim srtmdayd ama buna da krd) iin bir blmn zerimden aldlar. Bu durumda ben de bir lde kafamdaki projelere dnme olana bulabilecektim. Ama evdeki hesap arya uymuyor. Kimi zaman yazlar asan arkadalar nternete girme olana bulamyor; kimi zaman yazlar yazarlar yollamay unutuyor veya ihmal ediyor ve baka yerlerde bu yazlar bulup yaynlamak gerekiyor; kimi zaman hi hesapta olmayan arzalar ve engeller kyor. (rnein, Google ay boyunca siteye giri vermedi ve Virs var uyars yapt. Bu nedenle siteye giriler bin civarndan 400lere adar dt. Ya da dnk gibi birden bire temann ilemez oluu gibi sorunlar.) Gen baz arkadalar siteye yazlar asmay stlenmeseydi Kxz yaynna son vermi olacakt. Ama onlar sadece snrl olarak yardm edebiliyorlar onlarn da teknik bilgisi yok. Teknik olarak bilgili, sitenin teknik bakmn yapacak bir veya birok insana acil ihtiya var. Bu iler hala ok zaman alyor.
567
Demir Kkaydn
Bu vesileyle buradan bir ar yapm olaym. Kxz okuyucular arasda hem yaz ve haberlerin aktalizasyonu hem de sitenin teknik bakmnda yardm edecek arkadalara ekmek kadar su kadar ihtiya var. Byle arkadalar ltfen <koxuzayazilar@gmail.com> adresine nasl bir ibirlii yapabileceklerini bildirsinler. Aslnda, Napoleonun, niye yenildin sorusuna barut yoktu diye cevap veren asker gibi, niye yazmadma ilikin bu g ve zaman yok cevab yeterli olabilir. Napoleon dierlerini duymak bile istememi. Benzer ekilde dierlerinin sz bile edilmeyebilir. Ama yine de dierlerine de ksaca deinmekte yarar var. *** Tabii geri gnlk ve haftalk makale falan yazmyorum ama bu arada okuyor, dnyor ve aratryorum. Zaten aktel politikaya ilikin yazlarn fazla kalc bir etkisi oldu kansnda da deilim. ok zel durumlar dnda daha temel ve metodolojik sorunlara g ve zaman ayrmak gibi bir eilim iindeyim. Daha dorusu, byle yaparak optimum bir denge tutturabileceimi dnyorum. Bu nedenle uzun sredir kafamda hazr duran ama bir trl yazmak iin gerekli zaman ve konsantrasyon olana bulamadm birka yazm acil olarak tamamlamak ilk yapmay planladm ilerden biri. Bunlarn banda Kayp Halka: Komn; Yine ayn konuyla balantl Cennetin Yeri zerine Aratrma ve Tartmalar; yine ayn balamda dnlebilecek ve bir anlamda tamamlaycs olabilecek: Katarlar, Bogomiller, Maniciler, Ik Taifesi, Cadlar; Alevilik Nedir, Aleviler Kimlerdir?; Genler, Diller, Tarih ve Uluslar gibi, ayn zamanda gerici ulusulua kar Demokratik ve Devrimci bir hareketin Tarih yaklamnn temellerini de oluturmaya ynelik bir seri, her biri bir kitapk olabilecek, yazlmay bekleyen inceleme bunmakta. Ancak bunlardan daha nemli grdm, Tarihsel Maddeciliin yani sosyolojinin en temel kavramlarna ilikin son almalarmn sonularn yazmak veya en azndan ilerde bakalarnn o noktadan balayabilmesi iin tlatmak. Bunun da temelinde Toplum kavram bulunuyor. Toplum kavram henz belirsizdir ve tanmlanm deildir. Benzer biimde topluluk (Cemaat) kavram da. Bunlar belirsiz olduu iin dinin ve ulusun ne olduu da anlalamamaktadr. Btn bunlar ele alan bir alma benim iin btn dierlerinden ok daha nemlidir. Yine bu balamda, Marksizmin Marksist Eletirisinde ksmen akladm Dil, Ulus ve styap teorilerinin sonularnn nasl btn bildikle568
rimizi alt st ettiini gstermeye ynelik olarak bir almann acil olarak yaplmas gerektii kansndaym. rnein Din tmyle stylap ise, bugnk bilim ve din ayrm da bu dinin bir kavramdr; dolaysyla bilim de bu toplumun dininin bir bileenidir ve dinseldir. Dinsel denen ve bilim d kabul edilen btn dinlerin bilgisi de, yani paygamberler tarihleri, avestalar, upaniatlar, mitolojiler vb., hepsi bugnk bilimsel bilgi dediimiz kadar bilimseldir. Yani tpk din veya ulus gibi bilim kavramnn kendisi de bu modern toplumun dininin bir kavramdr ve dinseldir. Din dnda bir bilim ve metodoloji yoktur. Dolaysyla baka bir din olacaksa sosyalizm (ki olmaldr) tpk din kavram gibi, baka bir bilim kavramna da sahip olmaldr ve kendi bilim kavramnn bile dinsel olduunu da gstermelidir. nk aksi olamaz. Yani styapnn analizi dinin analizi olmak zorundadr; styap dindir nermeleri, bu ok masum ve ne anlama geldii hala pek anlalmayan nermeler, btn bildiklerimizi alt st etmekte ve her eyi yeni batan dzenleme olana ve zorunluluunu ortaya koymaktadr. Bunlardan baka daha kafamda ynla konu var ama bunlar bile yapamadma gre dierlerinden sz etmek anlamsz. Sadece urada sz ettiklerimi on ylda yapabilirsem kendimi grevini yapm kabul edebilirdim. Hasl site ileri gibi bir bayalk olmasayd bile, bu szn ettiim konular benim iin ok daha ncelikliydi ve uzun vade etkileri daha kalc olurdu. Yani ksa vadede pek gncel olaylara ilikin yaz yazmam pek mmkn olmad gibi gerekli de deil. *** Ama sadece bu kadar deil. Aslnda insan bir yanyla hep ayn trky syler ve hep ayn yazy yazar. Genellikle yaplan i eskiden ifade edilen nermelerin yeni durumda da geerli olduunu gsterme abasndan baka bir ey deildir. zellikle son on ylda ok yaz yazdm. En azndan haftada iki uzun yazdr tahminimce ortalama. Bu yazlar yle aktaliteye hapsolmu, hemen eskiyen yazlar da deildi. Yazlarda aktel olaylar daha genel ve metodolojik yaklamlar gzden geirme veya dorulamann, ok daha genel olann salanmas veya kontrolnn arac olarak kullanlmtr. Bu nedenle yazlarm genel ve temel sorunlara ynelik olduundan aslnda kolay kolay eskimez ve bayatlamaz. (Bunu son gnlerde yaptm derlemelerde kontrol okumalarnda ok daha iyi grdm.) Metodolojiye yneliktirler. Bu nedenle, kimi vesilelerle yeni yaz yazmak yerine zamanm olmadmdan eski yazlarm yaynladmda, bu okuyucuya konuyu ele almak
569
Demir Kkaydn
iin gerekli metodolojik ve kavramsal aralar bu yazda bulunmaktadr anlamna gelmektedir. Okuyucuya bir anahtar sunma amacna yneliktir. rnein sitenin sorunu nedeniyle son gelimeler zerine yaz yazamadm ama dn biraz da rastlantsal olarak 2000 ylnda kibinde Yeni Gndeme yazdm yazlara ilikin derleme bitmiti ve siteye koydum. Oradaki yazlar okunduunda bu gelimeleri anlamak iin btn kavramsal aralarn sunulduu, hatta o zaman yazlanlarn bugn yazlm gibi taze ve bazlarnn da nemli doru km ngrler olduu grlr. rnein oradaki yazlarda, DEHAP iin Krt Partisi mi Trkiye Partisi mi tartmalarna Kadn partisi nerisi yaplmaktadr. Bu neri biraz dolayl yoldan ksmen gereklemi bulunuyor. Bugn DTPnin esas ykn kadnlar ekmekte ve Krt zgrlk hareketi legal platformda, tarihinde hi olmad kadar devrimci ve demokrat bir izgi srdrmektedir. imdi bu yazlar yeniden yaynlamann yeni yaz yazmaktan daha kalc ve uzun vadeli etkiler yapaca ortadadr. *** Geri bu derlemeyi ille de imdi yaynlayaym diye yapmadm. Derlediklerimi derli toplu emre amade klmaya alyorum sadece. Ama esas hedem eski yazlarm da derlemek. Bu da bence en azndan dier teorik almalar kadar nemli bir i. Nedenine gelinci. lerde, insanlk bu dijitallemenin yeni ortaya kt dnemi belki bir dijital karanlk a olarak tanmlayacaktr. nk bir ok yaz vb., sadece dijital ortama sunulmu ve baslmamtr bile. Bunlarn bulunduu sayfalar hzla yok olmaktadr. Silinmekte, kapatlmakta vb.,. Benim yazlarm zellikle byle bir tehdit altda. Ben de on yldr, srekli yazyorum ve bu yazdklarmn aslnda kk bir blm, yazl basnda (Gndem, zgr Politika gibi) kmtr. Esas byk blm ben kendim bile basmadm. Hatta yazdklarm zel bir gayretle sistemli olarak emniyete bile alp kopyasn karmadm. Yzlerce yazm kimi forumlarda ya da maillerde kayboldu gitti. imdi bunlar toplamak, emniyete almakla megulm. (Bunu yorulduum zamanlarda tabiri caiz ise dinlenme gibi yapyorum.) Bunu ben yapmazsam kimse yapmaz. Gn getike bunlardan kurtarlabileceklerin says da hzla azalyor. *** Dier yandan emniyete aldklarm da karmakark. Aradm kendim bulamaz durumdaym, yzlerce yaznn kimisinin farkl isimlerle birok
570
kopyas veya versiyonu var kimisinin bir tek. Hibir sistematik yok. Onlar da benden baka kimse sistematize edemez. Hepsi bir bilgisayarn hard diskinde. Her an kaybolabilirler. Kaybolmasalar bile ldmde o bilgisayarn veya emniyete alabilmisem CDlerin ne olaca belli deil. Bunlarn da hemen hemen hi birini basmadm. Bende basl rnei bulunmuyor yazlarmn. te bu yazlar sistematize etmek, gzden geirmek, emniyete almak, mmknse en azndan bir nsha basp dosyalamak gibi bir grev de var nmde. Bunlar da korkun zaman alan iler. Akamlar veya yorgun olduumda, yazma, okuma veya yaratma faaliyetiyle uraamadmda bu gibi ilerle uraarak her saniyemi deerlendirerek, tasarruf ederek yazlarm yok olmaktan kurtarmaya alyorum. Bunu yapmadm takdirde, btn yazdklarmn olmama dnmesi, btn hayatm da bir bakma yazdklarm olduundan yaamama dnmem tehlikesi bulunuyor. Ben ise yazarken hep bugnden ok lmmden sonras iin yazdm. Belki biraz da bu nedenle bundan korkuyorum. Bu nedenle de gncel konularda yazmaya fazla eilim duymuyorum. Yeni yaz yazmaktansa eski yazlarm yok olmaktan kurtarmak bana daha doru gibi grnyor. Yani yava yava lme hazrlanmam gerekiyor. nsanolu iki kere lrm, birincisi bedensel lmnde, ikincisi ise bir yerde birileri ondan son defa sz ettiinde. Birincisini engelleyemem, ama birincisinden nce, yazdklarm biraz olsun sanal alemde yok olmaktan kurtarabilir ve sistematize edebilirsem, ikincisini biraz geciktirebilirim gibime geliyor. *** zetle, sitenin ileri, gelecee ynelik projeler, eski yazlarn tazelii korumas ve metodolojik aralar sunmas, yazlarn yok olmaktan kurtarlmas ve var olanlarn emniyete alnp sitemletirilmesi gibi ilerin daha byk bir ncelii var Trkiye politikasnn gnlk gelimelerinden. *** Ayrca Kxz sitesindeki yazarlar genel olarak devrimci demokrat bir tutum gsteriyorlar. rnein bu son gelimeleri kimse bir demokratikleme veya demokratlarla darbeciler arasndaki bir atma olarak grmedi. Bu en asgari temeldir. Liberal muhalefetten devrimci veya radikal demokratlar bunlar ayrr. Benim de politik mcadeleye katkm, bu yazlarn en youn olarak yaynland bir sitenin teknik ileri ve bakm biiminde grlebilir.
571
Demir Kkaydn
Bir dernek dnn, bu dernein tuvaletini temizlemek, camlarn silmek, odalarn sprmek, badanasn yapmak, her gn gelip dernei amak, stmak gibi iler de var. Dernekteki herkes yksek politikayla urarsa bunlar kimler yapacak? Yapmaya altm biraz da byle bir katk gibi grlebilir demokrasi mcadelesine. Biroklar politik dernek faaliyetlerinde daha fazla yararl olacan dnp tuvalet temizlemeye veya ortal dzenlemeye, erkenden gelip dernei dzenli amaya, souksa sobay yakp stmaya scaksa havalandrmaya pek zaman ve enerji ayrmak istemiyor. Dolaysyla dernein ak kalmas iin birilerinin byle ileri yapmas gerek. Beni de byle katkda bulunuyor farz edin siteye ilikin olarak. Ve bakalar bu ilerin bir ucundan tutmadka tuvaletleri temizlemeye, dernei amaya ve sobay yakmaya devam edeceim. Yoksa dernek kapanr ve kimse gelmez olur. Sanm bu yazdklarm neden yazamadm aklyordur ve ikna edemese bile belki bir empati (bu moda terimi bylece ben de kullanm olaym) yaratmasa bile anlayla karlanmay salar. 9 Temmuz 2008, aramba
572
573
Demir Kkaydn
Demir Kkaydnn Kksz Yaynlardan kan ilk kitab Marksizmi Savunmak ve Gelitirmek Birinci Kitap: Marksizmin Marksist Eletirisi Geniletilmi kinci Bask
stanbul, Mart 2009, ISBN 978-605-60414-0-2 15 x 23 cm Boyutunda 482 Sayfa Fiyat 20 TL
KKSZ YAYINLAR
Divanyolu Cad. No: 54 Erevik han 102 34110 Eminn Tel/Faks:+90.(0)212.519 56 35 E-posta: koksuz@yahoo.com.tr
Toplu Almlarda % 40 ndirim Yaplr

574

Otobiyografik Yazilar

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Otobiyografik Yazilar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

BR DEVRMCNN TEORK VE POLTK OTOBYOGRAFS

BRNC BASIM EYLL 2009

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Dijital Yayna nsz Otobiyograk Yazlarn Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Taslak Olarak Kalm Bir nszde Teorik ve Politik Evrimim

Kxz Sitesinde ilk Yaynlana nsz

1974 Ylnda Hapse Girinceye Kadar

3 Kastedilen Marksizmin Marksist Eletirisi adyla yaynlanan kitaptr. 16

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

9 Marks ve Engels, Bir tek bilim vardr, Tarih bilimi diyorlard. 34

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Hapiste 1974 80 Aras almalar Diyalektik zerine almalar

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Varlk ve Materyalizm zerine almalar

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi

Bir Devrimcinin Teorik ve Politik Otobiyograsi