BLM I

GR VE AMA
Plastikler gnmzde otomotiv, havaclk, inaat, elektrik-elektronik ve tp alannda kullanlan birok cihaz bata olmak zere ok saydaki sanayi dallarnda elik ve dier malzemelerin yerini almtr. Plastiklerin birok sektrde kullanlmasyla tasarmclara kendilerini gelitirecekleri yeni alan ortaya kmtr. Plastiklerin tasarm ve ekillendirilmesi iin bilgisayar ortamnda gelitirilmi programlar sayesinde kolaylklar salanmtr. Genellikle Cad program olarak Autocad, Unigraphics, Solidworks, I-deas, Pro-Engineer vs. kullanlmaktadr. Cad ortamnda gerekletirilen tasarm yaplan obje, Cam programlar (Mastercam, Bobcad vs.) araclyla Cnc tezgahlarna aktarlarak imal edilmektedir. Son yllarda tasarm ve retim alannda gelitirilen CAD (Bilgisayar Destekli Tasarm), CAD-CAM (Bilgisayar Destekli Tasarm ve retim), CAE (Bilgisayar Destekli Mhendislik) ve beraberinde kat modelleme, yzey modelleme, parametrik tasarm, analiz, hzl tala kaldrma daha kaliteli rnler retilmesine ve imalat srecinin byk lde azalmasna neden olmutur. Ayn zamanda da hata ihtimali en aza indirilmitir. Kolay ve hzl olmas zamandan tasarrufu salamakta, bilgisayar ortamndaki birebir izim, doru ve gvenilir ly vermektedir. Tasarlanm rnlerde deiiklik yapabilme ve bunlarn montaja aksettirilmesi, dii-erkek kalplara uyarlayabilmesi, detaylandrma kolaylklar, izimlerde leklendirme kolaylklar sayesinde kontrolde de byk kolaylklar salar, bu da gvenirlilii arttrr, imalatya yorum imkan verir ve daha ucuz kalp yaplmasn salar. Tasarm programlarnda, teknik resimde yaplan l deiiklii paraya, parada yaplan her trl model deiiklii, o parann kullanld tm montaj dosyalarna, montaj sayfasnda yaplan deiiklikler ait olduklar para dosyalarna ve teknik resimlere yansmaktadr.

Dolaysyla bilgisayar destekli ortamda kalp tasarm almalarn imal edebilecek kalbn; aamalarn kolaylatran, hzl ve daha dk maliyetli hale getirmitir. Artk gnmzde ok sk kullanlan bilgisayar destekli kalp tasarm imalatlar tarafndan kabul grm ve program reticileri tarafndan da gelitirilmeye balanmtr. Bu almada bilgisayar yazlmlar yardmyla tasarm yaplan plastik parann, elde edilinceye kadar geen sre ierisinde btn aamalar incelenmi kalbn imalat aamalarnda her bir elemann imalat yaplarak eitimde kullanlabilecek bir pano hazrlanmtr.

BLM II

BLGSAYAR DESTEKL PLASTK KALIP TASARIMI AAMALARI

II.1. PLASTK PARA TASARIMI
II.1.1. TASARIMDA TEMEL NOKTALAR
Dier malzemelere oranla, plastik malzemelerde yapsal geometrinin yannda malzeme kompozisyonuna daha fazla nem vererek tasarm optimize etmek gerekir. Plastiklerde zellikle malzeme seimi, tasarm ekli ve retim yntemlerinin seimi arasnda nemli balantlar vardr. Gnmzde 10.000den fazla eitte plastik malzeme vardr ve bunlardan birka yz byk miktarlarda kullanlmaktadr. Plastik malzemeler ayn tipte deildir ve herbiri deiik zelliklere sahip gruplara ayrlr. (ekil II.1) Plastikler malzemeler (Polimer) birbirine balanan yada kartrlan uzun molekl zincirlerinden (makro molekllerden) meydana gelir. Makro molekller 10.000den fazla tek yap elemanlarnn kolye zerine boncuklar gibi dizilmesiyle oluur. Makro moleklleri oluturan tek yap elemanlarna monomer denir Ayn monomerden farkl retim metotlar ya da farkl miktarlarda kullanlarak ok farkl polimerlerin elde edilmesi mmkndr. Polimerler, polimerizasyon reaksiyonlar ile elde edilebilirler. Polimerizasyon bir ok moleklleri bir araya balama reaksiyonudur. Farkl trden monomerlerin bu ekilde birletirilmesi kopolimerizasyon, monomerlerin su, amonyak gibi basit yan rnler vererek birbirine balanmas polikondansasyon olarak adlandrlr. Bu reaksiyonlar balatmak iin s, basn veya katalizrlerden yararlanlr [1]. Polimerleri makro molekler yaplarna ba ve mekanizmalarnn tipine bal olarak ana gruba gre snflandrabilir.

a) Termoplastikler Termoplastik polimerlerinin eitlerinin ok fazla olmasna ramen matris olarak kullanlan polimerler snrldr. Termoplastikler dk scaklklarda sert halde bulunurlar stldklarnda yumuarlar. Termosetlere gre matris olarak kullanmlar daha az olmakla birlikte stn krlma tokluu, hammaddenin raf mrnn uzun olmas, geridnm kapasitesi ve sertleme prosesi iin organik zclere ihtiya duyulmamasndan dolay gvenli alma ortam salamas gibi avantajlar bulunmaktadr. Bunun yansra ekil verilen termoplastik para ilem sonras stlarak yeniden ekillendirilebilir. Oda scaklnda kat halde bulunan termoplastik soutucu iinde bekletilmeden depolanabilir. Termoplastikler yksek sertlik ve arpma dayanm zelliine de sahiptirler. Balca termoplastikler PMMA (Polimetil metakrilat), CA (Selloz asetat), PTFE (Politetra fluor etilen), PA (Poliamid), PE (Polietilen), PP (Polipropilen), PVC (Polivinil klorr), PC (PoIi karbonat), ABS (Akrilo nitril btadien stiren), PET (Polietilen teraftalat), PEEK (Polieter eter keton), PPS (Polifenilen slfr), PPA (Polifenilen oksit) gibi plastik malzemelerdir [2]. Termoplastiklerin enjeksiyon kalplanmas ise; bu malzemeler stldklarnda ekil deiikliine urarlar ise ve yumuak akkan bu hale gelirler. Tekrar scakta, soutulduklarnda katlaabilirler. Aslnda plastiklemenin

kalplamann ise soukta olmasnn sebebi termoplastikler iindir. Genellikle scaklk fark 100 C den daha fazladr. Enjeksiyon kalplama iin gelitirilen termoplastik malzemeler, az kuvvetle ksa zamanda akkan bir erime gsterir. Enjeksiyon kalplama scakl malzemeden hzl bir ekilde uzaklatrlmaldr. Bu yzden soutma sistemi ok dikkatli tasarlanmaldr. Soutma maddesi genel olarak sudur ve kalplama scakl 100 C altndadr. Soutma suyu kanallardan geerek soutma ilemini yapar. Ekonomik sebeplerden dolay mesela kalplama malzemesinin kalitesi, kalplamaya sabit ve eit olmayan bir scakla baldr. Bu yzden soutma devresi ok iyi ve ince bir ekilde ayarlanmaldr ve soutma maddeleri yle ekilde kullanlmaldr ki soutucu maddenin (yani suyun) scakl hep ayn scaklkta sabitlenmelidir. Makine ilemi gerektirmeyen kalp blgeleri yle bir ekilde retilmeli ki akkan plastik kalplama blgesinin iine szmasn ve ona zarar vermesin. Aksi takdirde makine ilemi gerekecektir. Bu yzden btn birleme noktalarndaki boluklar, 0.03mmden daha az olmaldr. Bu koullar yksek enjeksiyon basnc 4

esnasnda ve akkan katlancaya kadar geerlidir. Genellikle geni

kalplama

blgeleri, byk enjeksiyon kalplama makineleri kullanld ve kalplarn ok salam, klampleme nitlerinin ok hassas olmas istendii zaman karmak bir hale gelir [3]. b) Termosetler Termoset plastikler sv halde bulunurlar, stlarak ve kimyasal tepkimelerle sertleir ve salamlarlar. Termoset plastiklerin polimerizasyon sreci termoplastiklerden farkl olarak geri dn olmayan bir sretir. Yksek scaklklarda dahi yumuamazlar. ou termoset matris sertlememeleri iin dondurulmu olarak depolanmak zorundadr. Dondurucudan karlp oda scaklnda bir mddet (1-4 hafta aras) bekletildiinde sertlemeye balar ve zelliklerini kaybederek biim verilmesi zor bir hl alr ve kullanlamaz duruma gelir. Dondurucu iinde olmak artyla raf mrleri ise 6 ila 18 ay arasnda deimektedir. Fenolik reineler, furan reineleri, epoksi reineler, alkid reineler, melamin formaldehid reineler ve doymam poliyester reineler kullanlan balca termoset plastik malzemelerdir [2]. Termoset plastiklerin enjeksiyon kalplamas; bu plastikler enjeksiyon kalplama iin dk molekler durumu salarlar. Bunlar genellikle mineral veya odun tala veya elyaflarla doludurlar ve enjeksiyon nitesinde yksek viskoziteye oranla dk scaklklarda msade etmektedir. (<120C) Burada, kalplarn scakl plastikleme nitesinden 100C daha fazladr. Ba yaps sk apraz bal olmasna ramen katlaabilir. Bu maddeler, gz boluunun scak yzeyleriyle temasta bulunduundan sv hale gelir. Bu yzden ayrma izgisi arasndaki boluk 0,15mm den daha az olmaldr ayn zamanda parlatmak istemiyorsak [3]. c) Elastomerler Makro molekllerin az veya ok gl olarak apraz kprlerle balanmalar da mmkndr ve buna apraz rme denir. Sadece az sayda kprnn mnferit molekl zincirlerini bitiik zincirlerle balamalarndan plastik madde olarak ELASTOMERLER ortaya karlar. Elastomerler artk eritilemezler ve zlmezler,

ancak ime hassasna sahiptirler. Kauua benzer zelliklere sahiptirler. Ara imalatnda elastomerler, contalar veya rzgarlklar olarak kullanlmaktadr [4]. Elastomerlerin enjeksiyon kalplamas ise; bu malzemeler (mesela kauuk), son durumlarndaki molekler yaplaryla ayn yapdadrlar. Scakln tek etkisi komu molekllerin birbirlerini engellemesidir. Bu yzden deiiklii ok azdr. Elastomeleri apraz ba yapsndan korumak iin kalplamaya girmeden nce plastikleme nitesi 100Cnin altnda tutulur. Burada sv kauukla birlikte baz modern ve ve sentetik elastomerler istisnadr. nk Gz boluundaki elastomer 60Cnin stne kadar stld iin elastomerin hacmi artar ve gz boluun yzeyleri basn yapmaya balar. Scak yzeyle temas halinde olduundan dolay apraz ba yaps olumadan nce akkanlkta azalma olur ve ayrma izgisi arasndaki boluk 0,02mm kk olmaldr. Eer parlatma ileminin yaplmas istenmiyorsa. Fakat bu gerekten zor bieydir nk byk kalplarla parlatma ilemi kanlmazdr [3]. Birok rn dk yklerden byk yklere kadar deien evresel artlarda alabilecek ekilde plastik malzemelerden tasarlanabilir. Burada tasarmc iin nemli olan, istenilenin ne olduunu bilmek ve isteklere uyabilecek ekilde maliyetleri de gznne alarak uygun bir analiz gerekletirmektir. Ne yazk ki gnmzde hibir plastik malzeme tek bana btn zelliklere sahip olamaz, fakat eitli plastik malzemelerin birletirilmesiyle bu zellikler salanabilir. Plastikler bunun yannda elik malzemelerle de birletirilebilir. Karmak geometriye sahip rnlerin plastik malzemeye gre tasarlanmas avantajldr [5].

ekil II.1. Plastik Malzemelerin Mekanik zellikleri

Baz plastiklerin belirli mekanik zelliklerine ait kalitatif bilgiler rnek olarak aada verilmitir [6]. Akrilonitril Asetal Epoksi Fenolik Melamin Polyamid Poliester,ts Poliester, tp : ekme ve darbe dayanmlar yksek, uzamas az, : ekme, darbe dayanm, sertlik ve uzama yksek : Asetal ile ayn zelliklerde, : Sert, krlgan, ekme dayanm dolgu maddesine gre yksek veya dk, uzamas ok az, : Fenolik gibi, ancak ekme dayanm daha yksek, : ekme dayanm, uzamas ve anma dayanm yksek, : Darbe dayanm ve uzamas dk, : Darbe ve ekme dayanm yksek,

Polikarbonat : ekme, srnme ve darbe dayanm ile uzamas yksek, Polietilen, yy : Darbe dayanm yksek, Poliimid : ekme ve darbe dayanm yksek, srnme dayanm yksek (ykleme sonu dayanm deiimi az), 7

Poliretan Silikon Slfon

: ekme dayanm deiik, darbe dayanm yksek, uzamas ok fazla, : Mekanik zellikler zayf, sl direnci yksek : ekme, basma, srnme dayanm yksek, scakta da bu zelliklerini korur.

Polivinilklorid : ekme dayanm ve esneklik deiik,

II.1.2. TASARIMIN VE MALZEMENN SEM

Bir mhendisin para tasarm ve uygun malzeme seimini gerekletirmesi iin aadaki sorulara cevap vermesi gerekmektedir. II.1.2.1. Tasarm Kavram: a) Para veya rnn kullanmna ait istekler nelerdir? (Estetik, yapsal, mekanik) b) Maliyetleri etkileyen ka tane fonksiyonel madde paraya tasarlanabilir? c) Deiik paralar byk bir para oluturacak ekilde birleebilir mi? II.1.2.2. Mhendislik: a) Yapsal istekler nelerdir? b) Ykler statik, dinamik veya evrimsel midir? c) Ne kadar bir saptrmaya izin verilebilir? d) Para darbe yklerine maruz kalacak mdr? e) Montaj ve kullanm iin ne kadar toleransa gerek vardr? f) Para ne tr bir ortamda alacaktr? g) Para hangi scaklklara maruz kalacaktr? h) Para kimyasal olarak neye maruz kalacaktr? ) rnn tahmini olarak mr ne olacaktr? i) rnn montaj nasl yaplacaktr? j) Parada ne tr bir son ilem uygulanacaktr? k) Baz standartlara ( UL, DOT, MIL ) gre mi imalat gerekletirilecektir? l) Tasarm yaplan rn ekonomik olarak enjekte edilecek ve son ilem uygulanacak mdr? Yukarda belirtilen sorulara cevap bulunuunda, bir sonraki basamak olan malzeme seimi gerekletirilir. Uygun malzemeyi tespit ettikten sonra para geometrisine ve et kalnlna ait hesaplamalar yaplr, daha sonrada tasarm

gerekletirilebilir. Plastik enjeksiyon iin para tasarmnda aadaki sorulara cevap aranmaldr; a) Kalba ait paralar imal ve plastik para enjekte edilebilecek mi? b) Paraya verilen et kalnl parann tamamen doldurulmas iin gerekli olan plastik malzeme ak iin yeterli mi? c) kelerin hepsine yksek gerginlikleri azaltacak ekilde radys verildi mi? d) Para zerinde et kalnl deiimi dzgn m? e) Kaburga veya kabartma kalnlnn bunlara balantl et kalnlklarna oran uygun mu? f) Kaln kesitlerden plastik enjekte edip daha ince kesitlere ak salamak mmkn m? g) Birleme noktalarnda grnm ve mukavemet problemleri ortaya karr m? h) Btn yzeylere uygun bir kalptan kma as ilave edildi mi? ) Btn para iin uygun olarak grlm bir tolerans belirlendi mi? Eer parada ihtiya duyulanlar uygun olarak belirlersek, uygun malzemeyi seersek, tasarm bu malzeme iin optimize edersek ve son olarakta uygun retim yntemleri dikkatlice belirlersek, btn bunlarn sonunda alan bir paraya sahip olma yolundayz diyebiliriz [5].

II.1.3. KULLANIM YERLERNE GRE PLASTK PARA MODELLENMES

Bilgisayar destekli kalp tasarmnda ilk nce plastik parann modellenmesi gerekmektedir. Uygun malzeme seimi yapldktan sonra plastik para modellemesine etki eden en nemli faktr paralarn kullanm yerlerinin zellikleri ve plastik paralarn bu kullanm yerlerine uygun olarak mukavemet ve zellik gstermesidir. Burada kimyasal, fiziksel, elektriksel, mekaniksel tasarm bilgilerinin yan sra ergonomiklik yzey kalitesi, maliyet ve arlkta ok nemli birer tasarm faktrdr. Bilgisayar destekli para tasarmnda paralarn alaca dier e alan paralarnda zellikleri, grevleri ve yaplar nemlidir. Gnmzde kullanlan bilgisayar programlarnda bir sistemi oluturan tm paralarn teker teker izilmesi ve montaj yaplmas ile sistem sanal olarak ll ve gerekmi gibi

altrlabilmektedir. Bu tr programlarda bizlere yeterli derecede kullanm yeri hakknda bilgi vermektedir.

II.1.4. KALIP ALIMA EKLNE GRE PLASTK PARA MODELLENMES

Plastik para modellenmesine etki eden faktrlerden bir dieride kalp alma ekillerinin para tasarmna olan etkisidir. Para tasarm birebir olarak kalp tasarmyla ilgili olduu iin kalp alma eklini deitirebilmektedir. Bunlar hem maliyet asndan hemde teknik ynlerden iimizi bazen zorlatrr bazen de kolaylatrr. Bir plastik para tasarm yaplrken kalp blme yzeyi, kalp kma alar ve maa sistemlerini gznne almamz gerekir.

II.2. KALIP TASARIMI

Kalb meydana getiren elemanlar ekil II.2 de belirtilmitir. lerleyen aamalarda bu elemanlardan bahsedilmektedir. Kalp tasarmn yaparken baz hesaplamalar yapmak gerekir. Bunlardan en nemlisi gz adedi hesabdr.

ekil II.2. Kalp Elemanlar [7]

10

Bununla beraber ekme pay, kalp ayrm izgisiyle dii ve erkek kalplar, soutma sistemleri ve iticiler olarak sralayabiliriz.

II.2.1. KALIP GZ ADED

Kalbnn yaptrlmas dnlen plastik parann veya paralarnn bir kalpta oluturulan adedidir. Bir plastik para enjeksiyon basksndan sonra kalptan bir adet kabildii gibi eer fazla miktarda bu parann simetri boluu kalba ilenirse, ilenilen boluk says kadar kalptan para kabilmektedir. Piyasada bahsedilen bu para boluklar saysna gz adedi says denir. Gz adedi para ebadna gre ift say yaplrlar. Kalp gz adedini etkileyen faktrler ise; para kullanm adedi, para geometrisi, kalp ebatlar, kalp maliyeti, makine tipi ve kalp alma ekli olarak sralanabilir. Dengesiz bir yolluk dalmna sahip olan kalplardan kan paralarn ayn hacim ve arlklara sahip olmas mmkn deildir. Bylelikle dengeli yolluk dalmlar gz adedine direkt olarak etki eder ve genellikle piyasada kalp tasarm yaplrken bu faktr nde gelir. II.2.1.1. GZ ADED SAYISININ BELRLENMES Kalp tasarm yaparken gz adedinin tespit edilmesinde birka nemli faktr vardr. Parann eklinden dolay kalp zerinde birok maa almas gerekebilir. Yzey alannn fazla olmasndan dolay enjeksiyon makinesinde mengene kapama, apaa kama problemi yaanabilir. Kalp gz adedinin tayinini aadaki gibi formlize edilebilir [8]; Hm.t G= 60.p G : Gz adedi t : zaman p : 1 adet plastik para ktlesi Hm = K . A K : Kullanlan enjeksiyon basnc A : Para yzey alan (mPA) (cm) (s) (g) (II.1)

Hm : Enjeksiyon ocann dakikada eritebildii hammadde miktar. (g/min)

11

II.2.1.2. GZ ADEDN ETKLEYEN FAKTRLER II.2.1.2.1. Para Kullanm Adedi mali dnlen parann projedeki kullanm adedinin okluudur. rnein simetrisi basit olan bir parann projedeki kullanm az ise bunun iin yaplan kalbn ok gzl olmasna gerek yoktur. Yine projede kullanlan parann, projedeki kullanm adedi ok ise simetrisi grift bile olsa bunun kalbn az gzl yapmamak gerekir. Para kullanm adedi; gnde allan zamann, parann enjeksiyon makinasndan kncaya kadar geen zamanna oranyla elde edilir. II.2.1.2.2. Para Geometrisi Para geometrisi gz adedine etki eden faktrlerin en nemlilerinden olup direkt olarak kalbn yapm eklini ve konstrksiyonunu belirler. Kimi zaman baz plastik paralar kendi geometrisel eklinin zorluklarndan dolay, kullanm adetleri fazla olduklar halde bir gzl veya olmas gerekenden az gzl yaplmaktadrlar. Bu durumda imalatlar genellikle ift kalp yapmay tercih edilir. II.2.1.2.3. Kalp Ebatlar Para gz adedine enjeksiyon makinesi tipine gre etki eden bir faktrdr. nk enjeksiyon makinelerinin xy eksenlerindeki kolon aralklar her enjeksiyon makinesinin tonajna gre deimektedir. Dolaysyla bir kalp gz adedi hesaplanrken elimizde bulunan mevcut enjeksiyon makinelerinin kolon aralk llerine gre kalp ebatlarn dnp gz adedini belirlerken bu kriteri de gz nne almak gerekmektedir. II.2.1.2.4. Kalp Maliyeti Kalp gz adedi saysn belirlemede etki eden en nemli faktrlerden biridir. nk gz adedi says dolayl olarak kalp ebatlar ile doru orantldr. Yukarda da bahsetildii gibi projede kullanm adedine gre hesaplanarak belirlenen gz says karllk faktr gz nne alnarak arttrlabilir. Burada iki trl etken meydana gelmektedir ki bunlarn birincisi, gz says okluundan dolay kalp maliyetlerinin artmas, ikincisi ise makine tonajnn bymesidir. Kalp maliyetlerinin artmas kalp gz adediyle doru orantl deildir. Daha evvelde belirtildii gibi bu yaklak teoride %50 etki eder. Fakat yle kalplar vardr

12

ki bunlarn ok gzl olmamas her zaman zarar getirir. rnein dbel, toka, ayakkab tokas, plastik yzk, boncuklar, plastik vidalar, plastik pullar, plastik atal kak vs. ok gzl yaplrlar. Buradaki kalp maliyetleri sadece ilk yatrm maliyetlerini etkiler. Fakat kalp bask adedinde kar-zarar baa ba noktasn geerek kar etmeye balar. II.2.1.2.5. Makine Tipi Kalptaki gz adedinin artmas ile kalp ebatlar ve kalp yzeyi alan artaca iin hem kolon aralklar daha geni makine bulmak lazm, hem de bazen ayn kolon aralk llerine sahip olsa dahi daha byk tonaja sahip bir enjeksiyon makinesine ihtiya duyulabilir. Bu tr etkenler de yine bir projeye balarken, proje maliyet analizleri srasnda dikkate alnmaldr. II.2.1.2.6. Kalp alma ekli Kalp gz adedine etki eden faktrlerden biri kalp alma eklidir. Burada kalp alma eklinin gz adedine etkisi vardr. Parann kullanm adedi projede ok olsa dahi eer kalp teknik adan ok gzl yaplamyorsa, burada kalp sisteminin izin verdii ldeki gz adedine gre tasarlanmaldr. II.2.1.3. GZ ADEDNE ETK EDEN KALIP ALIMA EKLLER II.2.1.3.1. Otomatik Kalplar Bu tr kalplar enjeksiyon makinesi banda bir operatr bulunmadan kendi kendine alan kalplardr. Kalp gz adedi azlnda kalp otomatik olarak, dizayn uygun ise alabilir. ok gzl olan kalplarda kalp sistemi otomatik ekilde yaplsa dahi makine operatrsz altrlmaz. II.2.1.3.2. Manuel Kalplar(Yar Otomatik Kalplar) Yar otomatik kalp deyince bir operatr eliinde enjeksiyon makinesinde alan kalp olduu anlalr. Dolaysyla yar otomatik kalplarda, kalp sisteminin izin verdii llerde gz adedi arttrlabilir. Pratikte umumiyetle bir kalbn ok gzl olmas dnldnde bunun bir operatr gzetiminde alaca varsaylmaktadr.

13

II.2.1.3.3. Maal Kalplar Teknolojik bir zorunluluk olarak, baz kalplar, maal yani yatay eksen zerinde alan baz mekanik aksamlara sahip olmak zorundadrlar. Bu tr kalplarn ok fazla gz saysna sahip olmas mmkn deildir. Bu tr kalplarn gz adedini arttrmak kalp ebadn bytecei gibi enjeksiyon makinesi tonajn, bask sresini, kalp maliyetini ve kalp dizaynnn zorluunu arttrr. II.2.1.3.4. anzmanl Kalplar Piyasada iinde helisel diler olan paralar imal edebilmek iin yaplan kalplarn erkekleri dnmek zorundadr. Bir kalpta erkeklerin dnmesi ancak bir elektrik motoru ile veya bir krameyer sistemi ile veya bir hidrolik sistem ile tahrik edilebilen anzman sistemleri ile salanr. Bu tr anzmanl kalplarda genellikle gz adedi 360n eit blenleridir. Byklne gre bu gz adedinin alt gzden fazla olmas tavsiye edilmez. II.2.1.4. DENGEL YOLLUK DAILIMININ GZ ADEDNE ETKLER Yukarda saydmz gz adedine etki eden btn etkenlerin olumlu olduunu dnsek bile kalptaki dengesiz bir yolluk dalmnn paraya, kalba ve makineye kt etkileri olabilir. Dengesiz bir yolluk dalm makinenin ve kalbn dengeli almasn engeller. Kalpta ayn hacme sahip olan bir ok gzn ksa zaman farkllklarla dolmas ve kan paralarn ayn hacim ve arlklara sahip olmas gerekmektedir. Fakat dengesiz bir yolluk dalmna sahip olan kalplardan kan paralarn ayn hacim ve arlklara sahip olmas mmkn deildir. Bu da kalbn bir mddet sonra bir taraftan ama yapp apak olumasna sebebiyet verir. Dengeli yolluk dalmlar gz adedine direkt olarak etki eder ve genellikle piyasada kalp dizayn yaplrken bu faktr nde gelir[8].

II.2.2. EKME PAYI

Kalplanan ou plastik paralarn boyutlar kalp boyutundan azdr. ekme (klme) oran amorf ve yar kristal plastik arasnda 4 kat deiir. ekme oran tipler arasnda deiim gsterir, ayrca ileme artlarnn deimesi kesinlikle farkl 14

oranda ekmeye sebep olur. Hatta baskdan kan malzemenin farkl ynlerinde farkl ekme oranlar grlr. rnein malzemenin enjekte yapldn ynle buna dik olan yn arasnda dikkate deer bir farkllk grlr. Yar kristalli termoplastikte enjeksiyon ynndeki ekme miktar ters yndeki ekme orannn iki katdr. ekme ayn ak ynnde farkl noktlarda farkllk gsterir. rnein uzun ak yolunda basn deceinden, dk basn blgelerinde fazla ekme grlr. Malzeme duvar kalnlnn artmas ekme orann arttrr. Eer malzeme duvarnda farkl kalnlk olursa kaln yerler ince yere gre daha fazla ekeceinden malzemenin eklinin bozulmasna sebep olabilir. Bu faktrlerden dolay ekme orann her plastik iin belirlemek gerekir. (TabloII.1) ekme oran yzde olarak belirlenir. rnein %0,4 veya lineer 0,004mm/mm veya 0,004 in/in gibi. Toplam ekme, kalptan kt andaki ekme ile malzemenin birgn sonra yapt ikinci ekmenin toplamdr. kinci ekme malzemenin retiminden uzun bir sre sonra meydana gelir ve buna evresel ekme denir. Genel olarak ekme kalp ve erime scaklnn artmasyla artar. Fakat toplam ekme kalp scakl arttrlrsa azalr ve pratikte boyutlar daha sabit (dengeli) malzeme retilir. Eer kalp scakl arttrlrsa ikinci ekme gznne alnmayacak kadar kk olur. Hatta yar kristal termoplastikler kullanlarak boyutlar sabit malzeme retimi iin yksek kalp scakl bile gerekebilir [9]. Bilgisayar destekli tasarm yardmyla yle yaplmaktadr. Kalplanm (kalba dklm) para nominal ebatlarda tasarlandktan sonra ve kalp boluklar tasarlanaca zaman malzeme ekme pay hesaba katlmaldr. Kalp boluklarn tasarlamaya balamann en uygun yolu, kalplanm parann geometrisinin kopyalayarak planlamaktr. Bu planlama malzeme ekme payn dengeleyecei iin genellikle youn her ynde dalmayan (anizotropik) zellii tayan kalplanm para niteliklerini, farkl uzaysal ynlerde farkl ekme durumlarna gre uygun hale getirmek iin kullanlr. laveten, modelin farkl alanlarnda geerli olan ve farkl etkenler dahilinde planlanabilen seici bir ekme tanm faydal olacaktr. Bamsz geometrik elemanlarin tam dairesel silindirler, ou zaman her ynde dalmayan ekme payndan ayr tutulmas istenir, bu ikisinin ayr tutulmamas durumunda lsz rn elde edilecek karmak geometriler oluacaktr [10].

15

Tablo II.1. Termoplastiklerin zellikleri [14]

II.2.3. KALIP AYRIM ZGS

Kalp ayrm izgisi imalini dnld plastik parann kalbnn dii ve erkek kalp boluklarnn birletii izgidir. Yani iki kalp yarmnn birletii anda tam ortalarndan geen dzlemdir. Kalp ayrm izgisi kalp tasarmna balarken ilk nce para zerinde belirlenmesi gerekir. Kalp tasarmnn ilk nemli admdr. 16

Bir parann blme yzeyi tayinini yapabilmek iin ilk nce o parann nerede kullanldnn, estetik ynnden blme izgilerinin neminin, ergonomik ynden blme izgisinin neminin belirlenmesi gerekir. Bazen bir parada estetik olarak blme izgisi grnmesi istenmeyebilir.

ekil II.3. Kalp Ayrma Yzeyi

II.2.3.1. ERKEK KISIM Kalbn erkek ksm, kalbn i ksmn oluturur. Bu ekilde kalp boluunun olumasn da salar. Kalp erkek ksmnn bulunduu kalp yarmna, erkek plaka veya kalbn erkek ksm denir. Erimi polimerin soumas esnasnda, ekme karakteristiinden dolay souyan bask, kalbn erkek ksm zerine ekilir, kalbn dii ksmndan ayrlr. Bu ekme karakteristikleri kalbn iinden parann atlmas iin iticilerin, bu ksmda yerletirilmesine sebep olur. tici sistemi makinenin hareketli plakasnn arkasna yerletirdii iin genellikle kalbn erkek ksm makinenin hareketli plakasnn olduu tarafa taklr.

17

II.2.3.2. D KISIM Basknn d yzeylerini belirler. Erkek ksm gibi, tek plaka zerine yerletirilir. Yerletirildii plakaya da, kalbn dii plakas denir. Kalbn dii plakas, genellikle makinenin hareketsiz plakas zerine monte edilir. Kalp besleme sistemi genellikle kalbn dii ksmnn zerine yerletirilir. nk makinenin enjeksiyon nitesi bu taraftadr. Kalp tasarmclar itici sistemini erkek kalba, besleme sistemini de dii kalp yarmna koyarlar. En ok kullanlan makine tipleri dz hat eklindeki ekillendirmedir. II.2.3.3. KALIP AYRIM ZGSN BELRLEMEDE ETK EDEN

FAKTRLER Kalp ayrm izgisi kalp tasarmna balarken ilk nce para zerinde belirlenmesi gerekir. Kalp tasarmnn ilk nemli admdr. Bir parann blme yzeyi tayinini yapabilmek iin ilk nce o parann nerede kullanldnn, estetik ynnden blme izgilerinin neminin, ergonomik ynden blme izgisinin neminin belirlenmesi gerekir. Bazen bir parada estetik olarak blme izgisi grnmesi istenmeyebilir. Aadaki ekillerde birka kalp ayrm yzeyi uygulamalar incelenmektedir.

ekil II.4. eitli Kalp Ayrm izgisi rnekleri [12]

18

a) Kalp ayrm izgisi parann dar atlmas iin ayarlanmtr. b) Kalp ayrm izgisi para kenarna ekilerek kalp maliyeti azaltlm parann dar atlmas kolaylatrlmtr. c) Kalp ayrm izgisi parann nnden uzaklatrlp apak izi gizlenmitir.

II.2.4. YOLLUK VE YOLLUK GR TASARIMI

Besleme sistemlerinin geometrisi, uzunluu, boyutu ve hacminin kaliteli para retimine direkt etkisi vardr. Erimi plastiin akt yolun mmkn olduunca ksa, dzgn ve en az dnemeli olmas istenir. Temel kalp besleme sistemi; Kalp giri yolluu, Ana yolluk, kincil yolluk, Yolluk girii olmak zere drt paradan ibarettir. (ekil II.5)

ekil II.5. Genel Yolluk Blmleri

II.2.4.1.

YOLLUK

EKL

BELRLENRKEN

DKKAT

EDLMES

GEREKEN NOKTALAR a) Kalbn her gzne eit basn nakledilmesi salanmaldr. b) Her kalp gzne giren yolluu mmkn olduunca ksa yapmaldr. c) Kalpta kolayca kmas salanmaldr. Profilleri umumiyetle trapez veya yuvarlak olmaldr. d) Uygun ekilde fonksiyonunu yerine getirirken en dk arlkta olmaldr.

19

e) Kalp yolluk girii (meme) ii kesinlikle konik rayba ile raybalanm ve ok zel bir ekilde parlatlm olmal. Aksi takdirde yolluun memeden kmamas gibi skntl durumlarla karlalabilir. f) Btn yolluk sistemleri ve btn yan yolluklar veya balantlar mmkn olduunca basn dmesini minimize etmek iin yuvarlanmal ve eimlendirilmelidir. g) Yolluun sonuna, erimi akan plastiin nndeki daha az scak plastii, hapsetmek iin boluk yaplmaldr. Bu daha az souk plastik para iinde kaynak etkisi yapar boluun boyu, yolluk apna eit olmaldr. h) Tm yolluklar parlatlmal kesinlikle freze aks izleri bulunmamaldr. i) kincil yolluklar ana yolluklarda daha ince olmaldr. j) Otomatik alan kalplarda yolluk kopmas kolayca olabilecek ekilde almaldr. k) Kalp giri yolluu boyu mmkn olabildiince ksa tutulmal gerekirse meme kalp ierisine gmlmelidir. II.2.4.2. BAST YOLLUK HESABI VE UYGULAMALARI

ekil II.6. Yolluk Uygulamalar

Pratikle de ikincil yolluk uygulamalar akcl dk olan mallarda d= (D-0,2 D) biraz daha ykseklerde ise d= (D-0,25 D) alnabilmektedir[8]. Yolluk tasarmlarnda yolluk seiminde, retilecek rnde aranlan kalite, nemli bir faktrdr. Dengesiz yolluk sisteminde, kalp giri yolluuna yakn kalp boluuna, gereinden fazla malzemenin dolmas meydana gelirken, kalp giri yolluundan uzak noktadaki kalp boluuna da yeterli plastik dolmaz.

20

kan rnde, farkl arlklar oluur ve boyutlarda farkllklar oluur. Kalbn, dengesiz dolma zelliinden dolay kalpta apak oluma ihtimali artar ve bunun kontrol zorlar, zamanla kalp yzeyinde kme oluabilir. Kalp doldurmann dengesiz olduu durumlarda, her kalp boluundaki basn dmesi her bir yolluk giriinin boyutlar deitirilerek eitlenebilir veya yolluksuz kalplarda, yolluk giri pozisyonuyla dengeli bir doldurma salanabilir. II.2.4.3. ANA YOLLUK TASARIMI

ekil II.7. Tasarm Yaplan Kalbn Ana Yolluk Girii

Kalp boluuna, erimi polimerin akt yola gre, yolluk giriinin bulunduu yer nemlidir. Yolluk giri blgesinin seilmesinde gz nne alnacak dier faktrler aada belirtilmitir. a) Basknn estetik grn. b) Kalba tekrar yolluk girii taklmas. c) Basknn komplekslii. d) Kalp stma. e) lenecek polimerin zellii. f) Yolluk giriinden beslenen polimerin hacmi ve besleme oran. g) Kaynak izinin oluaca yerin nemi. h) Kalp doldurma erisinin sonucu olarak, kalp iinde gazn kamad ve bu gazn bulunduu blge. Bask, klasik beslemeyle doldurulacaksa, rnein scak yolluksuz, yolluk giri yeri opsiyonu iki plakal kalp tasarmndaki snrlamalardan dolay kstlanmtr. Bu snrlama, yolluk giriinin kalp ayrm izgisindeki tek bir yzeye yerletirilmesinden dolaydr. ki plakal kalp tasarmn, yolluk giri pozisyonu ynyle dier 21

sistemlerle karlatrld zaman kalp tasarmcs plakal ve yolluksuz kalp tasarmn seerek, istenilen yolluk giri blgesini tayin edebilir. II.2.4.4. YOLLUK ETLER VE BAZI UYGULAMALARI Kalplarda eit yolluk dalm H tipi yolluklarla gerekleir. Bunlar 2, 4, 8, 16 vs. gibi gz saylaryla salanr. Eer bunun dnda gz says gerekiyorsa yolluk aplar farkl ilenir.

ekil II.8. 4 Gzl Standart Yolluk.

8 Gzl Az Gramajl Dairesel Tipte izilim

ekil II.9. 8 Gzl Kavisli Yolluk Uygulamas

24 Gzl Az Gramajl Dairesel Yolluk

22

ekil II.10. 32 Gzl Normal Yolluk

ekil II.11. Sra Tipi Dz Yolluk Uygulamalar

II.2.4.5. YOLLUK ETLER II.2.4.5.1. Direkt Girili Kalplar Yolluk giri blgesi kararlatrldktan sonra, doru yolluk giri dizayn ve geometrisi seilir. Yolluk giri dizayn kullanlma yerine gre farkllk gsterir. Yolluk giri blgesinin tespitinde, etkili olan faktr ayn zamanda yolluk giri dizaynna da etki eder. Tek gzl kalplarda veya byk tek paral basklarda direkt besleme, yolluk giri sistemi benimsenir. Bu durumlarda makine memesi (nozzle) direkt baskya plastik gnderir, sonu olarak yolluk sistemine (runner) ihtiya yoktur.

23

Basky dzgn ekilde, kaynak izi olumadan, doldurmak iin direkt besleme yolluk girii, parann geometrik merkezine yerletirilir. rnein, p kovas, kova, kap vb.

ekil II.12. Direkt Girili Yolluk Uygulamas

Bu tr uygulamalar genellikle ii veya kabine bo kademeli veya dz boru benzeri paralarda kullanlrlar. Para kalptan ktktan sonra yolluk yeri komple manuel olarak krlr. II.2.4.5.2. Scak Yolluk Yolluksuz veya scak yolluk sistemlerinin, enjeksiyon nitesinin kalp iinde uzants olarak grlebilir. Bu durum, plastik malzemenin kalp iindeki kna kadar erimi olarak stma elemanlaryla bunlarn termokupullu kontrolyle tutulmaldr. Scak yolluun alma scakl, plastik malzemenin ileme scaklndan farkl deildir. Sabit alma scakl salamak iin scak besleme sistemi kalbn dier paralarndan izole edilmelidir. rnein, hava boluuyla veya ilave soutma sistemi kontrolyle. Kullanlacak metot, seilen scak yolluk dizaynna baldr. II.2.4.5.3. Tnel Yolluk Tnel yolluk, bask sonras yolluu paradan otomatik olarak kopmasna imkan salar. Yolluk, enjeksiyon ilemi bittikten sonra itici hareketi ile paradan koparlr. Tnel yolluk aplar, fiber takviyesiz plastikler iin 0,5-0,8 mm fiber takviyeli eitleri 2 mm fazladr. Bu dizaynda, kapnn gml olmas nedeniyle, kalp iinde gazn kaamamas ve bunun sonucu yanmalar, baskda problem oluturur. Tnel yolluk dizaynna sahip, kalba uygun havalandrmann yerletirilmesi aklda tutulmaldr. Yolluun kopma izi para yzeyinde kalabilir.

24

Bu tr tnel yolluklar para kalptan karken otomatik olarak yolluktan kopmas gereken zamanlarda kullanlr. Yine bu tr yolluklar eitli paralara i yan kenardan ve derinden yolluk girii kullanlmas gerektiinde yaplr. Burada dikkat edilmesi gereken konulardan birisi de bu tr yolluklarn akcl yksek olan plastiklerde kullanlmasdr. Bu tr tnel yolluklu kalplarda tnel u as kalptan kolay kmas salanacak ekilde olmal, her bir giriin altna bir adet yolluk ekici konulmal ve yolluk yerleri parlak olmaldr.

ekil II.13. ift Girili kiz Tnel Yolluk Uygulamas

II.2.4.5.4. ne Yolluk ( Plakal Kalplar) plakal kalplar iin, katksz plastikler iin ine yolluk girii boyutlar 0,8-2 mm ve katkl plastikler iin 2,5-3 mm arasndadr. Bu tip kap kullanm esnasnda otomatik olarak kapnn kopmasna imkan salar. Kap uzunluu ve boyutu kapnn paradan dzgn kopmas iin azaltlmtr. Kap kopmas, genellikle yolluklar arkasndan ekerek koparmak suretiyle salanr. Kap uzunluu ve kalnlndaki azalmadan dolay, ine kap kolayca zarar grebilir ve srekli, katkl plastik kullanld zaman eskimeye eimlidir. Bu tr uygulamalar genellikle kk ebatlarda silindirik paralarn ok gzl veya tekli olarak baslmasnda kullanlr. Silindirik paralarda yandan verilen yolluk sistemlerinde ounlukla mal basncnn kalp erkeklerini mal giri istikametine yatrma eilimi vardr. Dolays ile hem kalp zarar grr hem de mal paylar parada eit kmaz. plakal kalp, ok kullanlan itici plakal kalptan birden fazla kalp ayrm izgisi kullanlmas ynnden, farkl bir ekildedir. Kalp ayr plakadan olumutur ve kalp aldnda bu plaka birbirinden ayrlr. Akln biri; 25

parann dar atlmas iin aklk salarken, dier aklk, kalp giri yolluunun dar atlmas iin boluk salar. Kalbn artan kompleks yapsndan, dolay iki plakal kalba gre yapm daha ok zaman alr ve daha pahalya mal olur.

ekil II.14. ne Yolluk Uygulamas

II.2.4.5.5. Ak Yolluk Ak yolluk girii en basit yolluk giri dizayndr ve kolayca ilenebilir. Ak yolluk giriinin yapmnn kolay olmasna ramen kullanm alan snrldr, nk bu dizaynn kalp doldurma karakteristii iyi deildir. Yolluk giri geometrisi, erimi plastiin kt bir ekilde girite yayldn gsterir. Baz durumlarda erimi plastik kalp giriindeki aknda hi yaylmaz, solucan gibi kvrlarak ve fkrarak akan plastik, para iinde kvrmlar oluturur. Bu durumlarn sonucu, basknn kuvveti azalr ve para yzeyi kt olur. Ak yolluk girii, eer parada ok iyi kalite veya estetik aranmazsa kullanlr. Yolluk giri yerinde herhangi bir yrtlma olduunda, kapnn deitirilmesi istenebilir. Bu tr uygulamalar genellikle kenarnda yolluk izi olmann nem tamad paralarda kullanlabilir. Piyasada estetik bir neme sahip olmayan bir ok parada en kolay olduu ve en kolay kalp boluunu doldurduu iin bu sistem seilir. Bazen de ar paralarda, parann daha rahat dolmasn salamak asndan da bu sistem seilir.

26

Yolluk
A

Kalp Boluu

A - A KESITI

ekil II.15. Ak Yolluk

II.2.4.5.6. Yaprak Yolluk Ak yolluu biraz daha ince ama geni yzeyde olandr. Baz birleme izgilerini ve daha geni alana sahip ince paralarn dolmas salanr. Aadaki resimlerde ak ve yaprak yolluk uygulamalar vardr.

ekil II.16. Yaprak Yolluk Uygulamalar

II.2.4.6. Yolluk Giri Pozisyonu Ve Tasarm Kalp boluuna, erimi polimerin akt yola gre, yolluk giriinin bulunduu yer nemlidir. Yolluk giri blgesinin seilmesinde gz nne alnacak dier faktrler aada belirtilmitir.

27

a) Basknn estetik grn b) Kalba tekrar yolluk girii taklmas c) Basknn komplekslii d) Kalp stma e) lenecek polimerin zellii f) Yolluk giriinden beslenen polimerin hacmi ve besleme oran g) Kaynak izinin oluaca yerin nemi h) Kalp doldurma erisinin sonucu olarak, kalp iinde gazn kamad ve bu gazn bulunduu blge Bask, klasik beslemeyle doldurulacaksa, rnein scak yolluksuz, yolluk giri yeri opsiyonu iki plakal kalp dizaynndaki snrlamalardan dolay kstlanmtr. Bu snrlama, yolluk giriinin kalp ayrm izgisindeki tek bir yzeye yerletirilmesinden dolaydr. ki plakal kalp dizaynn, yolluk giri pozisyonu ynyle dier sistemlerle karlatrld zaman kalp dizayncs plakal ve yolluksuz kalp dizaynn seerek, istenilen yolluk giri blgesini tayin edebilir.

II.2.5. KALIP SOUTMA

II.2.5.1. KALIP SOUTMA SSTEM GEREKLL Enjeksiyon baskdaki temel prensip, scak plastii kalp iine gnderip kalp boluunun eklini alarak bu ekilde kalacak kadar, souyup sertlemelidir. Kalp scakl, bask sresini belirleyeceinden nemlidir. Scak kalpta erimi plastik, kolayca akmasna ramen, basknn souyup kalptan dar atlabilecei scakla dme sresi uzar. Bunun tersi olarak, souk kalpta erimi plastiin soumas abuk olur, baz durumlarda kalb doldurmadan souyup sertleir. Bu iki durum arasnda uygun bask sresi elde edilir [12]. Belirli kalplarn kullanld scaklk, belirli faktrlere baldr, bunlar aada belirtilmitir. Baskda kullanlacak plastik tipine ve eidine, kalp boluundaki plastiin akma uzunluuna, basknn duvarlarna, yolluklarn uzunluuna vb. Kalp scakln, kalb doldurmak iin gerekli scakln zerinde tutarak kullanlmasnn bask yzeyinin gzel olmas ve kaynak izinin etkisinin azaltlmas vb. durumlar bakmndan avantajl olduu grlmtr.

28

II.2.5.1.1. Soutma Sistemleri Soutma svs genellikle su bazen de ya, bir pompa ile snn alnd soutucu eanjrden esnek borularla kalp iin alm kanallara gnderilir, kalbn iinde basnc den ve scak kalp sebebi ile snarak dier bir esnek boruyla dar karlr. Kalbn her iki yann da, bu esnek borularla ayr ayr balantldr. Soutma kanallar genellikle matkapla alr ve kesiti daireseldir. Kalp scakln belirlenen scaklkta tutmak iin kalp iinde alm kanallarda sv dolatrlarak salanr. Bu kanal ve deliklere soutma yollar ve bu sisteme soutma devresi denilir. Kalp dolum esnasnda en scak erimi plastik, kalp giriinde ve en souk erimi plastik, yolluk giriinden en uzak noktadr. Soutma suyunun scakl, bu kanallardan getike artar, bundan dolay baskda eit souma salamak iin, kalbn scak blgelerine souk sv ve parann souk ksmlarna scak (stlm) sv girii salamak gereklidir. Kalpta su sirklasyonu iin gerekli niteler piyasada standart olarak bulunur. Bu soutma niteleri kalba esnek hortumlarla balanr. Bu niteler ile kalp scakl dar snrlar iinde korunur. Genelde en basit sistem, kalbn boydan boya delinmesiyle salanan soutma sistemidir. Soutma kanal matkapla aarken bunun mmkn olduunca kalp boluuna yakn olmasna dikkat edilmelidir. (16 mmden daha ksa mesafede) eer bu bask zerinde dikkate deer scaklk farkllklar oluturursa, baskda problem oluturur. Soutma devresi, bazen soutma kanalnn kalptaki dier kanallara yakn delinmemesi gerektiinden karmak hale gelebilir. Kalp plakasnda bir ok delik mevcuttur, rnein, bur delikleri, itici pim delikleri, lokma delikleri vb. Soutma kanalnn uzunluuna byk lde baldr. Derin delik delerek delmenin daima belirlenen yolundan kama eilimi gsterdii grlr. Genelde 150 mmlik deliklerde kullanlan kural, soutma kanalnn herhangi bir delie 3 mm daha yakn delinmemelidir. Daha uzun soutma kanallar iin bu uzaklk 5 mmdir. Soutma devresinde en iyi pozisyonu yakalamak iin, tasarm esnasnda bunu mmkn olduunca erken planlamak gerekir. Dier kalp paralar, bundan sonra bu soutma devresine gre yerletirilir. rnein, itici pimler, burlar vb.

29

II.2.5.1.2. Dzgn Soutma Olmadnda Meydana Gelebilecek Hatalar Parann deiik blgelerinin farkl srelerde soumas ve ekme de farkllklar aadaki olumsuzluklara sebep olur: - gerilimin olumasna, - Parann erilmesine, - Para yzeyinde kmelere, - Ve lsel toleranslarn bytlmesine. Soumadaki farkllklar aadaki olumsuzluklara sebep olur: - gerilimin olumasna, - Parann erilmesine, - Ve lsel toleranslarn bytlmesine. Doru feder tasarm ile yzeydeki kmeler engellenir ve parann mukavemeti arttrlr. II.2.5.1.3. Tek Paral Kalp Plakasn Soutma Tek paral kalp plakas tipinin scakl plakaya alm delikten geirilen su sirklasyonuyla kontrol edilir. Bu delikler birbirine balanarak devre oluturur. Devre birka seviyeli olabilir, bunun says kalp plakasnn kalnlna baldr. Kalbn dii ksm ve erkek ksm birbirine benzemediinden bunlarn soutma devreleri ayr ayr ele alnmaldr.

Hortum Balants
ekil II.17. Tek Paral Dii Kalp Soutmas U Devresi

30

II.2.5.1.4. Dikdrtgen Lokmay Soutma Dikdrtgen lokmay soutma sistemi ekil II.18.de gsteriliyor. Burada en basit devre gsteriliyor, daha karmak tekli ve ok seviyeli su devreleri kullanlabilir. Bu kalp boluu ekli ve derinliiyle belirlenir. Dii lokmadaki btn kanallar birbirine balanp, tkalanmaldr. Bu ekilde gerekli harici balant miktar minimumdur. Tasarmclar, her lokma iin bir su girii ve bir su knn olmasn amalamaldr. Eer su giri ve k hatlar duvara balanm veya makine yaknndaki su adaptrlerine balysa kalp ayar daha abuk yaplr.

ekil II.18. Klasik Tip Dikdrtgen Soutma

Uzantl para kalp plakas zerindeki delie, direk olarak vidalanr. Bu metodun dezavantaj lokma ve uzant para arasndaki balant krldnda, lokmann kalp plakasndan karlmasdr. Uzant parann sonunda ve ortasnda ufak bir meme vardr ve standart kalp paras olarak satn alnabilir. Bu para kolay balant elemanlarnn kullanlmasna imkan verir ve kalp ayar zamann azaltmada faydaldr. Uzant paras, kalp plakasndan lokmaya alm delie direk olarak vidalanabilir. Bu tasarm I de belirtilmi dezavantaj ortadan kaldrr. Fakat bu yark bir aklk olmad iin kalpta apak olutuunda arasna plastik skp kalabilir. Buraya skm malzemenin temizlenmesi zordur ve temizlenmesi esnasnda kalbn

31

br yzne zarar verebilir. Bununla beraber bu yark baskda yeterince uzaksa beklenmedik tehlike oluturmaz. Kalp plakas kalnl yeterli byklkte ise delikler lokmann altna, kalp plakasna yaplr ve birbiriyle ters ynde delikli dahili olarak balanr. Lokma ve kalp plakas arasndaki su szmas o-ring ile engellenir, ekilde grld gibi kalp plakasndaki bolua uygun ekilde yerletirilir. Bu tasarm daha nceki tasarmlarn dezavantajna sahip olmad iin tercih edilir. Dar lokmalar yukarda tanmlanan metotlarla soutulmas zordur, burada klasik soutma sistemlerini yerletirmek iin yeterli alan yoktur. Bu problemin stesinden gelmek iin su datm reglatr kullanlabilir. Lokma delinir ve musluk taklarak su reglatrnn k borusuna taklr. Bu k borusunun dier ucu su adaptrne taklr, bu ekilde kalp alt yzeyine yakn bir yerde gsteriliyor. Su giri borusu ayn ekilde su adaptrne balanr. Su reglatrne taklan uygun giri ve k borusuyla lokmalarda soutma suyu dolar. Bu su adaptr kalbn dier paralarn da soutan para olarak grlmelidir erkek lokma, maa vb. Lokma soutma iin kullanlan dier bir metot ise bakr boru kullanlmasdr. Bu tasarm kalp alan ufak olduunda uygundur. Borular kanallar iine yerletirilir. Bu belki kalp iinde dier deliklere yakn olarak su sznt ihtimali olmadan kullanlabilir. Kalp plakas iine belirli bir sayda X kanal alr. Lokma plakann iine takld zaman boruyla direk kontak halindedir. Borunun kontak alann arttrmak ve s transferini arttrmak iin, boru evresindeki boluk alan dk erime dereceli alamla doldurulur veya drt ke kesitli boru kullanlabilir. II.2.5.1.5. Yuvarlak Lokmay Soutma Yuvarlak ekildeki lokmalardaki yuvarlak ekilde alan kanal kolayca kullanlabilir. Yuvarlak dii lokmalar iin yaplan direk soutma tasarmnn ounluu bu prensibe gre yaplr. Yuvarlak dii lokma standart tip kalp plakasna taklmtr. Soutma kanal (X) lokmann evresine ve ilave kanal (Y) soutucu giriinin zerine ve altna almtr, o-ring taklmtr. Lokma plakaya takld zaman o-ring, plaka ve lokma arasndaki su szntsna engel olur. Lokma taklrken o-ringin zarar grmemesine dikkat edilmelidir. Bu operasyonu Z deki plaka delii salar.

32

Bu kanal plakaya alan delikle su kanalna balanr. ok gzl kalplarda lokmalar bir hat zerinde olmal, bylece diklemesine alan delik her kanal birbirine balayarak su devresi oluturur.

ekil II.19. Yuvarlak Tip Lokmay Soutma

33

II.2.6. TC SSTEMLER
II.2.6.1. TC SSTEMLERN GEREKLL tici sisteminin fonksiyonu, souma zaman bittikten sonra kalbn alarak elde edilen rnn dar atlmasn salar. tici mekanizmasnn fonksiyon ve tasarm olarak eitleri vardr. tici metodlarnn seimi baz faktrlere baldr: a) Dar atlacak parann tasarmna b) Parann estetik grnne c) retimin ihtiyalarna Paray ve kalb enjeksiyon bask ilemi iin tasarlandnda, itici metotlarnn seimine dikkat edilmesi gerektii gz nne alnmaldr [12]. II.2.6.2. KALIP TASARIMINDA TC SSTEM SEM tici sistemini semeden nce, para ekli ve retim ekli zerinde durulmaldr. Pratikte itici tasarm yaplmadan nce baslacak paraya bal olarak, itici yapmyla ilgili ksa bir istekler listesinin yaplmasnn faydaldr. Bu liste aadaki referans noktalarn iermektedir. II.2.6.2.1. Para Estetii I) tici pimlerin izleri gzle grlen yerlerde olmas gerekebilir. Basky kalp tasarmndan ters ynnden yapmak, bu problemin stesinden gelmede kullanlan pratik bir yntemdir. II) Parann dar atlmas esnasnda, paralarn duvarlardan srtnerek kmasna engel olmak iin, kalp boluunda uygun eim verilmelidir. Uygun eim as, parann dar kolay atlmas iin gereklidir. Kalp yapm tasarmna balamadan nce para tasarm esnasnda bu gz nne alnmaldr. Umumiyetle erkek lokma eim as dii lokma eim asndan 0 30' daha fazla yaplr. Sebebi ise para kalp aldnda diiden kurtarlp erkek lokma zerinde kalaca ve lokmay saraca iindir. II.2.6.2.2. Para Boyutlarnn Etkisi Parann dar atlmas esnasnda, baslm parann ekli kolayca bozulabilir (eer federlerle desteklenmemise). zellikle ince paralarda bu bozulma daha ok grlr.Bozulma olmadan parann dar atlmas iin, paraya destek verecek ilave 34

(kaburga, atk) gereklidir ve iticiler genellikle federlerin olduu blgelere veya zerlerine konulur. nk federler parann erkek zerinde tutulmasn arttrr. II.2.6.2.3. Makinenin Etkisi I) Enjeksiyon makinesinin alma snrlar arasnda, itici kuvvet paray dar atacak kadar yeterli olmaldr. II) Kullanlacak enjeksiyon makinesi, kalp tasarmndaki itici sistemini altrabilmelidir. Makine tasarmlar itici alma metotlarna gre eitlilik gsterir. Enjeksiyon makinelerinin ounluunda, itici plakalarnn ortasndan enjeksiyon nitesiyle ayn hat zerinde hareket eder. bununla beraber makinelerin ou apraz bal piston veya ekici plakayla alrlar, ok byk makineler apraz bal sistem kullanarak byk itici gcn eit olarak datrlar. III) kimi zamanda ilave ekme itici veya hareketlendirici devreye ihtiya duyulur. Karmak kalp tasarmnda itici sistemi istenebilir. Bu ilem iin bask makinesi, ilave hidrolik itici devreye sahip olmaldr ve bu sistemi kontrol eden mekanizma gereklidir. II.2.6.3. TC SSTEM ETLER II.2.6.3.1. Normal tici Pimler ve Yass ticiler tici pimler, en ucuz itici sistemi sunarlar. Fakat bunlarn kullanm snrldr. Bu snrlamalardan biri, ufak kesitlerden dolay, yksek miktarda itici kuvveti baskdaki bir noktaya uygulanr. Pimin yerletirildii noktadan dolay parada bozukluk veya krlma olur. zellikle ince duvarl para veya krlgan malzemesi kullanldnda. tici pimler, standart kalp paras olarak genelde ucuz olduklarndan dolay ve standart format olarak metrik ve parmak l birimlerinde bak, dz basamakl pim olarak ekil II.20. ve ekil II.21.de grld gibi retilirler [12].

35

ekil II.20. tici Pim Tipleri

ekil II.21. Pim Pozisyonu

II.2.6.3.2. Boru Tip ticiler tici bilezikler, belirli zellikteki paralar dar atmak iin kullanlrlar, rnein, ii bo delikler. Ufak yuvarlak para bir tane itici bilezik kullanlarak parann evresinden itilirler. tici bilezik kullanmak, pim kullanmaktan daha pahaldr ve kullanlmalar esnasnda bilezik iinde ve dnda srtnmeden dolay daha hzl eskime eilimindedir. Standart pimlerle karlatrldnda itici kuvvetler bileziin daha geni kesit alanna daha dzgn ekilde datlmas ile birlikte kalp havalandrmasn iki katna kararak daha etkin havalandrma da salar.

36

Bu tip boru iticiler genellikle bos altlarnda veya boru eklindeki ayaklarda yada yzeyde itici izi olmayan yerlerde kullanlrlar. Standart bir para olduu iin piyasada eitli boy ve aplarda hazr bulunurlar.

ekil II.22. tici Boru Pozisyonlar

II.2.6.3.4. Flan Plakal tici Sistemleri Paray iterek veya ekerek erkek kalptan dar atar genellikle para tabannn evresiyle bu plakann kontak kurmasyla yaplr. Parann syrlarak dar atlmas esnasnda, paraya salanan destekle daha az bozulma gsterirler. Bu eit enjeksiyon metodunu kullanmann bir ok faydas vardr, bununla beraber kalp erkek ksmn kaplayan, syrma halkasnn boyutlarnda artmann sonucu kalpta daha yksek seviyede para eskimesi oluur. Bunun nne geilebilmesi iin genellikle itme flann boyuna ve apna gre ilk nce bir dzlk verilir. Bu dzlk byk aplarda ve boylarda yaklak 5-6 mm dir. Daha kk boylarda ise 3 mm civarnda olur. Daha sonra kalp erkeine ve flann alt ksmna 15-20 aras bir a verilerek srtnme boyu ksaltlm ve anma azaltlm dolays ile de kalp mr uzatlm olur.

ekil II.23. tme Flan

37

L> 25 mm ise; S= 5-6 mm = 15 - 20

L< 25 mm ise; S= 3 mm = 10 - 15

Bu tip kalplar genellikle yuvarlak kapak, tas, hazne gibi paralarda kullanlrlar. Bazen de effaf olan yuvarlak paralarda itici izi gzkmesi istenmez. O zamanda flan itici sistemi kullanlr. Flan itici sistemleri normal itici sistemlerine gre daha dengeli itme ilemi yaparlar ve daha ok az bir kuvvetle daha rahat itme yaparlar.

ekil II.24. Flanl tici Sistem

38

BLM III

BLGSAYAR DESTEKL PLASTK KALIP TASARIMI VE MALAT UYGULAMALARI

III.1. UYGULAMA N SELEN PLASTK PARA TASARIMI
Tasarmnn yaplmas planlanan plastik para gnmzde yaygn olarak elektrik sanayinde kullanlan bir paradr. Tasarm paramz kk ev aletleri reten firmalarn ve bunlarn yan sra elektrikli ani su stc gibi rezistansl cihazlar reten firmalar tarafndan kullanlan kademeli anahtar grubunun kam mili parasdr. Bir parann dizayn edilebilmesi iin ncelikli olarak tasarlanacak parann kullanm yeri ve bu paradan istenilen zellikleri bilmek gerekmektedir.

ekil III.1. Tasarm Yaplan Parann Modeli

Plastik para tasarm aada belirtilen maddelerde incelenmitir. a) Parann kullanm yeri ; Kam milinin kullanld (montaj yaplm) kademeli anahtarn, monte edildii cihazdaki grevi incelenmitir. rnek olarak, elektrikli ani su stcda bulunan rezistanslarn devreye girip, devreden kmasn salamasndan dolay bu kademeli anahtar grubu devaml suretle bir elektirik yk altnda almaktadr. 39

Dolaysyla tasarm dnlen kam mili paras, rezistansn devreye girmesini salayan kontak ayaklarn, birbirleri ile temas etmeleri grevini stlenmesinden tr ok kritik bir paradr. Bu tip kritik paralar ieren cihazlar yaamakta olduumuz zamann vazgeilmez ev cihazlar olmas sebebi ile hemen hemen her evde kullanlmaktadr. Bu tip elektrikle alan cihazlar da oluabilecek bir kaak sebebi ile, kaan olutuu iletken malzeme ile temas eden plastik malzeme ieren paralarn alev alarak byk apta maddi zararlara, hatta ve hatta lmlere bile sebebiyet verebileceinden tr dnyaca nl standart kurulular arasnda yer alan CE, Kema Keur, VDE gibi kurulularn standartlarnda bu tip elektrik ile temas eden paralar da belirgin zellikler aranmaktadr.

ekil III.2. Tasarm Yaplan Modelin Teknik Resmi

Bu tip paralarda CTI (Tracking Test) testinde 250 V deerinde uygulanan voltaj esnasnda malzeme iletken hale gelmemelidir. Standartlarda gz nnde bulundurularak dizayn yaplmas dnlen bu paray Polyamid 66 (PA 66) olarak belirlenmitir.

40

b) Parann kullanld gruba montaj ekli; - Kullanld yerde kendisi ile grup oluturan komponentlere, - Kullanld blmn toleranslarna, - Para zerine etki eden darbe yklerine, - Para zerinde oluabilecek yklerine, c) Parann kalbn enjeksiyon aamasnda karlalabilecek durumlar; - Plastik malzemeyi dolduramama, - Plastik parann kalpta kalmas, - Plastik malzemenin ak zorluu gibi etkenleri gz nnde bulundurarak bilgisayar destekli programlarndan biri olan Pro-Engineer program yardmyla plastik parann yaplmtr. PA66 nn fiziksel zellikleri; homopolimer, hekzametilen diamin ve adipik asidin polimerizasyon ile retilir. Piyasada bulunan poliamidler arasnda PA66 en yksek erime noktalarna sahiptir. Malzeme yaps yar kristalindir. Kalplamadan sonra nemi emer, ancak PA6da olduu kadar ok deildir bu da darbeyi karlama iki katna karr ve basknn imesine sebep olur. Nem emilimi, malzemenin oluumuna, duvar kalnlna ve evresel koullara baldr. Asal sabitlik ve zellikler nem emilim miktarndan etkilenirler bu nedenle rn tasarm iin bu nokta dikkate alnmaldr. [13] Mekanik zellikleri gelitirmek iin eitli deiiklikler eklenir; en ok kullanlan dolgu malzemelerinden biri de camdr. Akkanlk dktr bu nedenle kolaylkla akar (PA6da olduu kadar kolaylkla deil). Bu ince paralarn kalplanmasn olanakl klar. Akkanlk sya kar ar duyarldr. PA66nn tannmas; yanmada nce erir, rengi koyular ve ufak mavi ve kenarlar sar bir alevle yanar. Beyaz duman karr ve alev kolayca sndrlebilir. Kereviz kokusuna benzer kokusu vardr. Naylonlar snflandrmann en kolay yolu erime scaklklardr. PA 66 yksek ve kesin erime scaklna sahipir. (265C)zgl arl 1,15 g/cm dir. Suda batar ve doymam magnezyum klorit solsyonunda kat modellenmesi

41

yzer. Kolayca kesilebilen, sert ve darbeye dayanml opak bir malzemedir. Kesilen kenar dzgndr [9]. Polyamid 66, iyi mekanik ve tribolojik zelliklere sahip olarak polyamid dili ark, kam, kaymal yatak (elik hadde yataklarna kadar), rulmanl yalak kafesleri, kzak gibi elemanlarn imalinde kullanlr. Bu paralarn yalanmasna da gerek yoktur. Ayrca anmaya kar takm tezgahlarnn kzaklarnda kaplama olarak kullanlr. Otomotiv sanayinde karbratr dahil bir ok paralarn, valfler, gaz ve buhar contalar, pervaneler, yksek dayanml sahra kablolar ve eitli elektrik malzemeleri, mutfak aletleri, zclere dayankl kaplarn yapmnda da polyamidden yararlanlr.

III.2. KALIP TASARIMI

Kalplanacak olan rnn boyutlu CAD datas kalp tasarmcsna ilgili maml mhendisleri veya kalb yaptrtacak firma tarafndan hazrlanarak sunulur. Kalp tasarmcs tarafndan CAD datasnn geometrik kontroln (ters a, akan blgeler, maa yzeyleri ve alma dorultular,altrma yzeyleri gibi) bilgisayar ortamnda yaplr.

III.2.1. KALIP GZ ADED

Kalp gz adedi aadaki ifade ile tayin edilir [8]; Hm.t G= 60.p G : Gz adedi Hm : Enjeksiyon ocann dakikada eritebildii hammadde miktar. (g) t : zaman p : 1 adet plastik para ktlesi doldurma zaman=2,72 s (ekil III.4) souma zaman = 6,83 s (ekil III.9) toplam ise (ekil III.10) 42 t = 9,55 s olarak belirlenmitir. p = Pro-Engineer programndan para arl 3,55 g olarak elde edilmitir. (s) (g) (III.1)

t = Pro-Engineer programndan para doldurma zaman 9,55 s dir.

Hm = K . A K = Kullanlan Pro-Engineer programndan bir adet parann baslmas iin gerekli enjeksiyon basnc = 18,01 mPA olarak bulunmutur. (ekil III.11) Bu ise 0,183 ton /cm dir Gerekli makina tonaj hesab iin bir adet para yzey alan Pro-Engineer programndan A = 30,71 cm olarak bulunmutur. Hm = 0,183 . 30,71 = 5,62 ton olarak hesaplanmtr. Bu yaklak 10 ton olarak alnabilir. Buradan birim dntrlmesi yaplrsa 10 ton = 99 kN ARBURG enjeksiyon makinelar firmasnn yapm olduu hesaplara gre 800 kN kilitleme kuvvetine sahip bir enjeksiyon makinesinin max. 232g polistren basma kapasitesi vardr. Dolaysyla bu da 1/3 oranna tekabl etmektedir ve hesaplanlan 99kN yaklak max. 40 g lk enjeksiyon makinesine karlk gelmektedir [11]. Hm.t G= = 60.p = 60 . 3,55 40 . 9,55 = 1,79 2 gz olarak hesaplanmtr.

ekil III.3. Gz Adedi Tayin Edilen Model

43

ekil III.4. Pro-Engineer Program Yardmyla Doldurma Zaman

ekil III.4te grld gibi soldaki resimde plastik dolum ve sadaki resimde souma zamann gstermektedir. Gz says hesaplanaca iin yani gz adedi belli olmad iin tek para deerlendirilmeye alnmtr. Dolum zamannda mavi blge plastiin en son ulat ksm gsterir. Souma zamannda ise mavi renk soumann en son olduu blgeyi simgeler. Souma kanallarnn kalptaki gz boluuna dik yada paralel olmas pro-engineer programyla analiz sonucunda tablo III.1. deki deerler ortaya kmtr. Aadaki ekillerde soutma kanalnn gz boluuna dik olmas sonucunda yanl soutma olarak adlandrlmtr.

ekil III.5. Pro-Engineer Program Yardmyla Birleme izgileri Analizi

44

ekil III.6. Pro-Engineer Program Yardmyla Hava Boluklar Analizi

ekil III.7. Pro-Engineer Program Yardmyla Kalite Tahmin Analizi

ekil III.8. Pro-Engineer Program Yardmyla Soutma Kalitesi Analizi

45

ekil III.9. Pro-Engineer Program Yardmyla Souma Zaman Deiimi Analizi

Tablo III.1. Soutma kanallarnn iki farkl konumdaki karlatrlmas

Doru Soutma Doldurma Zaman (s) Soutma Zaman (s) Birleme izgileri Hava Boluklar 2.72 6.83 Az Grlyor Az Grlyor Para zerindeki kalite minimum orta seviyede Soutma kalitesi sadece yolluk aznda dk

Yanl Soutma 2.89 7.23 Daha youn grlyor Daha youn grlyor Kalitenin dk seviyede olduu yerler de var Soutma kalitesi dk

Fark 0.17 0.40

Para Kalitesi

Soutma Kalitesi

46

ekil III.10. Pro-Engineer Program Yardmyla Tasarlanlan Parann Ktlesi

ekil III.11. Pro-Engineer Program Yardmyla Enjeksiyon Basnc

III.2.1.1. PARA KULLANIM ADED Tasarm yaplan plastik parann moldflow programnda analiz edilmesiyle bask sresi 11,62 s olarak belirlenmitir. Elle kumanda edilen kalp kullanlacandan kalptan alnma sresi 6s dir. Aylk kullanm miktar 10.000 adet istenilmektedir. Bunlar gznne alnarak hesaplanmaktadr. 47 para kullanm adedi aadaki gibi

Pro-Engineer programnn 2 gzl kalbn analiz sonucu gre; Para dolum sresi: 2,85 s (ekil III.12) Souma sresi: 8,77 s (ekil III.13) Toplam: 11,62 s+ 6s (Parann kalptan alnma sresi) = 17,62 s Genellikle 10 saat alan bir firmada, 40 g lk bir enjeksiyon makinasna gre; Gnde alma sresi = Parann makinadan bask ve alnma sresi 10000 = 4,89 5 i gn almak gerekir. 2043 17,62 60 . 60 . 10 = 2043 adet / gn

ekil III.12. Tasarmn Yaplan Parann Pro-Engineer Program Yardmyla Dolum Zaman

48

ekil III.13. Tasarmn Yaplan Parann Pro-Engineer Program Yardmyla Soutma Zaman

III.2.2. EKME PAYI

Geometri kontrol yaplan datann retilecek olan hammaddeye gre ekme pay tespit edilir bu tespit eitli literatrlerde ve eitli CAD-CAM bilgisayar programlarnda mevcuttur. Kullanlan yazlm programnda kalplanacak olan rne ekme pay bilgisayar ortamnda sadece ekme pay deeri girilerek otomatik olarak parann herbir lsne verilir. Tasarm yaplan parada PA 66 kullanld iin burada uygulanacak ekme pay tablo II.1de de grld zere 0.005 ile 0.015 arasdr. Ortalama olarak 0.010 civardr[14]. Bu miktar gznne alnarak kalp boluundaki ller 0.010 mm + tolerans olarak verilmitir.

III.2.3. KALIP AYRIM YZEY

Kalp ayrm yzeyi dier bir adyla kalp blme yzeyi bilgisayar ortamnda kullanlan Cad programlarnda mevcut olup izilen parann kat modelini Cad programnda oluturduktan sonra Cad program tarafndan otomatik olarak yaplabilir. Kalp tasarmcs Cad program tarafndan yaplm olan bu kalp ayrm izgisini isterse deitirebilmektedir ve program tasarmcya byle bir alternatif alma ortam sunmaktadr. Bu deiim genellikle sadece estetik ynden kalp ayrm izgisinin sakncalar tad durumlarda yaplmaktadr. Bazen de kalp teknolojisi etkenleride devreye girebilmektedir.

49

ekil III.14. Kalp Ayrm Yzeyi

III.2.4. KALIP EKRDEKLER

ekme pay verilen rn, kullanlan yazlm programnda kalp ayrm yzeyi denilen yzeyi tayin ettikten sonra programn yardmyla erkek ve dii olarak kalp ayrm gerekletirilebilir. (ekil III.15, ekil III.16) Gerekletirilen kalp ayrmnda erkek ve dii elik olmak zere iki eit elik ortaya kmtr. eitli mukavemet hesaplamalar gznnde bulundurularak erkek ve dii elik lleri baz standartlara gre tayin edilir. Bu standartlar dnyann bir ok lkesin kalp elemenlar retimi ve sat yapan birka firmann hesaplayp ta ortaya koyduu kalp elemanlar ve standart hazr kalp kasas ile ekipmanlarnn l ve ekillerinden olumaktadr.Kalp tasarmcs kalp ekirdek ve kasa ebatlar belirlerken HASCO, DME gibi bu alanda sz sahibi belirli standartlara kavumu olan bu firmalarn hazrladklar standart kalp elemanlar kataloglarndan veya cdlerinden yaralanmaktadr[15].

50

ekil III.15. Erkek Kalp

ekil III.16. Dii Kalp

51

III.3. KALIP MALAT UYGULAMALARI

III.3.1. ELK SPARLER
III.3.1.1. ERKEK ELKLER Erkek elik genel anlamda kalplanacak parann i yani grnmeyen blgesini (kozmatik olmayan) oluturan eliktir. Lokmal veya lokmasz (paral veya yekpare) yaplabilirler. Tasarm yaplan para kk ve az gzl olduundan yekpare olarak yaplmtr. Bu yzden erkek lokma yoktur. Bask yapaca plastik hammaddenin trne ve DIN normuna gre genel olarak 1.2344-54HRC, 1.2767-56HRC, 1.2316-38HRC (n sertletirilmi), 1.2738-35,38HRC (n sertletirilmi) gibi souk i eliklerden imal edilirler.

ekil III.17. Erkek elik

III.3.1.2. D ELKLER Kalplanacak parann kozmatik yzeyini oluturan, tasarm yaplm rnn nihayi tketiciye yanstlmas istenen estetii ve yaz.figr gibi unsurlar zerinde bulunduran rnn de zerinde kmasn salayan kalp elemandr. Dii elikler, paral veya yekpare olabilirler. Plastik hammadde trne ve DIN normuna gre genellikle 1.2083-52,54HRC (parlatlabilirlilii ok yksek ve parlak yzeyler iin), 1.2714 , 1.2738 gibi souk i eliklerinden imal edilebilirler.

52

Genelde plastik enjeksiyon kalplarnda yolluk patlatma noktalar dii elikler zerinden yaplr.

ekil III.18. Dii elik

III.3.1.3. D ARKA PLAKA Kalbn enjeksiyon makinas ocak tarafna gelen ksmn balamay salayan, zerinde yolluk flan, yolluk burcu var ise scak yolluk manifoldu ve scak yolluk memeleri (nozzle) bulunduran plakadr. Genellikle DIN normuna gre 1.1730 ve TS ye gre 1050 gibi imalat eliklerinden imal edilirler.

ekil III.19. Dii Arka Plaka

III.3.1.4. ERKEK ARKA PLAKA Kalbn enjeksiyon prosesini hareketli ksmda balanmasn salayacak olan plakadr. Bu plaka, zerinde eitli pimlerin (merkezleme pimleri), kalp itici

53

plakasnn, hareketlendirme mekanizmalarnn, enjeksiyon makinas hareketlendirme mekanizmalarnn alt veya monte edildii plakalardr. Genellikle DIN normuna gre 1.1730 ve TS ye gre 1050 gibi imalat eliklerinden imal edilirler.

ekil III.20. Erkek Arka Plaka

III.3.1.5. TC PLAKALARI tici arka plaka ve n plaka olmak zere iki adet plakadan oluan kalp elemanlardr. Enjeksiyon makinasndan veya erkek taraf arkasna yaplm olan yaygn mekanizmadan ald dorusal hareketi iticilere ileten ve onlarla birlikte hareket eden plakalardr. Genellikle DIN normuna gre 1.1730 ve TS ye gre 1050 gibi imalat eliklerinden imal edilirler.

ekil III.21. tici Plakalar

III.3.1.6. TC AYAKLARI Kalp erkek plakasyla erkek blok arasndaki bolukta yer alrlar. Stun yksekliiyle itici grup plakalar arasnda kalan mesafe kalplanacak olan parann en derin lsnden byk olmas gerekmektedir. Parann kalptan kmas

54

asndan ok nemli olan bu lnn stun ykseklikleri kalp ierisinde iyi ayarlanmas gereken bir zellik haline getirilir. Eer; kalplanacak plan para ok derin ve buna istinaden stun ykseklii ok fazla km ise, kalp merkezinden geecek ve itici plakalarnn ierisinden de geen destek plakalar kullanma zorunluluu vardr (kalp kmesin diye). Genellikle DIN normuna gre 1.1730 ve TS ye gre 1050 gibi imalat eliklerinden imal edilirler.

ekil III.22. tici Ayaklar

III.3.1.7. STANDART PARALAR III.3.1.7.1. ticiler Genel anlamda kalplarn erkek tarafndan itici bloklar diye adlandrlan plakalara herhangi bir sistem ile balanm olup hareket ederek kalplanacak olan parann kalptan kmasn salayan kalp elemanlardr. ok eitli olmakla beraber retim asndan kolaylk salamas iin yuvarlak kesitli yaplp silindir bal veya hava bal olmak zere standart l ve boyutlarda imal edilirler. 40-54HRC arasnda deien sertliklerde kullanlabilirler. Lama itici, profil itici ve syrc plakay hareket ettiren iticilerde eitlerindendir. Tasarm yaplan kalpta itici sistemi para ebatlar ve para tasarm gznne bulundurularak yaplan maml itici sistemi tasarmnda yuvarlak dz ve 2 mm olarak seilmitir. tici st yzeyi min. olarak para profiline gre altrlabilmesi iin min. itici ap 2 mm olarak belirlenmitir. tici adedi; dengeli ve grift olan blgelere yakn olmak artyla 3 adet olarak belirlenmitir.

55

ekil III.23. ticiler

III.3.1.7.2. Kalp Ana Yolluk Kalp ana yolluk veya kalp memesi olarak adlandrlan bu paralar yine standart kalp elemanlar kataloglarndan ilgili llerde tesbit edilerek temin edilir. zel durumlarda bu tr elemanlar kalp firmalar tarafndan yaplabilmektedir.

ekil III.24. Ana Yolluk

III.3.1.7.3. Kolonlar Dii kalp ile erkek kalbn birbiriyle alma esnasnda ayn eksende konumlanmasn salar. Her kalpta genellikle 4 adet olmak zere homojen bir ekilde eitli aplarda ve boylarda yer alr.

ekil III.25. Kolon

56

III.3.1.7.4. Maalar Kalplanacak rn zerinde ters a, kalptan parann kmasna engel olabilen giriti ve kntlardan problem yaratmadan kalptan kmasn salayacak dzeneklere maa sistemi, burada kullanlan paralara da maa ad verilir. Maalar, kalbn tasarmna rn zerindeki maa yardmyla ile kacak blgelerin geometrik ekline, baslacak rn adedine gre eitli ekillerden ve eliklerden yaplrlar. Bu paralar kalbn erkek blok, erkek elik, dii blok ve dii elik zerinde yatay, dikey, eitli alarda hareket kabiliyetine sahip olup tamamen spesifik ve kalp tasarmcsnn insiyatifine gre ekil ve ebatlarda yaplrlar. Maalara hareket, mekanik asal hareketlerle verilir. Genelde 50-60 C arasnda kam denilen alma sistemleriyle, yayn basma kuvvetiyle, pnmatik veya hidrolik sistemlerle asal ynlendirelerle (mafsall) hareket alp yine pnmatik veya hidrolik sistemlerle kalp geri itici pimleri ve al pimler yardmyla da geri hareketini tamamlamaktadr. Standart kalp kataloglarndan tespit kasa ve kalp ekirdek lleri kesme paylar ve temizleme paylar da ilave edilerek verilmektedir. Kalbn retimi iin kalp komple ve detay resimleri hazrlanmaya balanr. Bu resimler hazrlanrken e zamanl mhendislik adna dii ve erkek elikleri CNC freze ve tel erezyon iin ileme (tala kaldrma ve kesme) 3D ve 2D resimleri hazrlanp teslim edilir.

57

III.3.2. KASA VE ELKLERN HAZIRLANMASI

ekil III.26. Kalp malat Aamalar

III.3.2.1. NUMARALANDIRMA: Siparii verilen elik ve setler geldikten sonra set alp numaralandrlr. III.3.2.2. KABA LYE GETRME: Kaba llerde gelen elikler kaba tala frezelerinde (manuel frezelerde) lye getirme ilemi yaplr. III.3.2.3. DELKLERN DELNMES: elikler sl ileme gitmeden nce su kanallar, balant civata delikleri ve itici yerlerinin delikleri (verilen lden kk) niversal takm tezgahlar kullanarak delme ilemleri yaplr. Bu ilemler yaplrken tm ller elik orjinine gre merkezden datlarak yaplr. elik sl ileme gittiinde arplma, burulma gibi ilemler para ekseninden ulara doru eit olarak gerekleir. Doal olarak eksenden dalm olduu iin kenarlardan tralama olduunda l yerleri deimez.

58

III.3.3. ISIL LEM

Malzemeler svdan kat hale geerken bzr ve byk bir i gerilimle kararsz hale gelirler. Scaklk metallerdeki stresi alan ve metallere zellik kazandran ve zelliklerini homojenize eden bir zellie sahiptir. Scaklkla yaplan zellik ayarlamalarna ve mikro yap deiimlerine sl ilemler ad verilir. Isl ilemler amacna gre deiik eitlidirler. Bunlar; Menevileme, Gerilim giderme tavlamas,Yeniden kristalleme tavlamas, Kreletirme tavlamas, Su verme, Normalizasyon ve Scak ilem tavlamasdr. Kalp paralarmz lye getirmeden nce sl ilem prosesinde doabilecek hatalar absorbe edebilmek iin belli lde byk brakmalyz. Menevileme; eliklere 200-400C scaklklar arasnda baz hallerde de 500Cya kadar uygulanan bir ilemdir. Plastik kalp elikleri sl ilem prosesi min. 3 menevilemeyle sonlandrlmaldr. Eer gerilim gidermeler 3 menevileme zerinden yaplmazsa, eliklerde daha sonra yaplacak olan CNC yksek hzda ileme ve tel erezyonda ileme durumlarnda elik zelliini yitirebilir.

III.3.4. TALAMA
Isl ilemden gelen malzemeler sath talama tazgahlarnda zel talar kullanlarak l ve gnyeye getirme ilemi gerekletirilir. Bu elikler eer set ierisinde havuz varsa bu havuza oturturulurlar. lsel bir bozukluk ortaya karsa havuz ierisi niversal takm tezgahlarnda lye getirilir.

III.3.5. CNC LEME

Talama tezgahnda havuza sk olarak oturtulan paralarda sl ilem 3 menevi olarak yapld iin tala kaldrmadan dolay ortaya kacak olan gerlilim kaynakl lsel bozukluklar ile karlalmayacaktr. CNC frezelerde gelen elikler kalp tasarmndan CAM iin atlm olan boyutlu datalar zerinde oluturulmu takm yollar ilemeye tabi tutulur. Burada hem dii hem de erkek elikler kalplanacak para geometrisine gre tam anlamyla bitirilebilir veya baka tezgahlara kolaylk olmas amacyla n ileme eklinde de yaplabilir. Bu ilemler CNC frezelerde bittikten sonra kalp tasarm dosyasndaki detay resimler yardmyla l kontrol ilemleri gerekletirilir ve tamamlanr.

59

II.3.6. TEL EREZYON

Eer CNC freze tezgahyla tam anlamyla bitirilememi ya da CNC freze tezgahnda yaplamayan blgeler var ise bu elikler tel erezyon tezgahnda kesilerek elikler zerinde istenilen geometriler elde edilir. Ayn zamanda CNC frezelerde tam olarak bitirilmi kalplarn ierisine kalplanacak rnn geometrisi gerei lokma adn verilen paralarda tel erezyonda kesilir.

II.3.7. ELEKTRO EREZYON

CNC freze ve tel erezyonda geometrinin istedii ekil tam olarak salanmam ise burada ilenen ve kesilen elik ve / veya lokmalar elektro erezyon tezgahna alnr. Elektro erezyon tezgahlarnda elekrolitik bakrlar (grafit) yardmyla paralar zerinde istenilen geometriler bakr ve grafitler yardmyla yaplr. Elektron atlama yntemiyle tala kaldran bu tezgahlarda yaplan bu ilemler de elektrodlar, kalp tasarm aamasnda tasarlanm CNC freze ve tel erezyon tezgahlarnda ilenmi olmaldr. Elektro erezyon ilemi ok uzun sren ilem ve sonucunda iyi yzey kalitesi karmadndan genellikle bu ilem neticesinde paralara tesviye iilii kanlmaz olur.

II.3.8. KALIP TOPLAMA / MONTAJ:

CNC freze, tel erezyon, elektro erezyon, niversal takm tezgahlar (kalp frezesi, torna, profil talama, satr talama vs.) kullanlarak son geometrileri ve lleri oluturulmu olan kalp seti, erkek ve dii elikleri, erkek ve dii lokmalar ve standart kalp ekipmanlar (civata, itici vs.) bir araya getirilerek kalp komple resminde verilen montaj srasna gre toplanmaya balanr. Kalp erkek ve dii taraf olarak iki para halinde toplandnda kalp zerinde altrma ilemi yaplr.

60

ekil III.27 Kalp Demontaj

II.3.8.1. Altrma Kalp ierisinde birbiriyle alan paralarn veya hammaddenin girmesi istenilmeyen blgelerin salanmas iin yaplan, birbiriyle temas etmesi gereken paralarn hassas bir ekilde tezgah ve / veya tesviye iiliiyle max. 0,02 hassasiyetle salanmas ilemine altrma denir. Eer bir kalpta altrma ilemi istenilen hassasiyetle yaplmamsa kalplanan para zerinde apaklanma ad verilen kalp imalat hatalar meydana gelir.

61

Bu ilem, hareketli paralarn almasndan birbiriyle rtp hammaddenin szaca bir boluk kalmayacak ekilde tesviye iilii ile devam eder. Burada altrma boyas adlandrlan bir nevi markalama boyas kullanlrlar. Bu boyadan birbiriyle rten paralarn rtmesi istenilen yzeylerden birine srlr. Kalp kapatlarak altrma presi veya daha kuvvetli bir mekanizma ile sklr. Bu ilemin arkasndan kalp erkek ve dii olarak tekrar alr. Eer rtmesi gereken blgelerdeki boyasz yzey boyanm ise kalbn altrmas tamamlanm demektir. Bu ilemden sonra kalp temizlenir, iticiler ve alan blgeler yalanr. Bylelikle kalp deneme basksna hazr duruma gelmi olur. Basaca hammadde ile enjeksiyon presinde deneme basksna alnr. II.3.8.2. Deneme basks Montaj tamamlanm olan kalp deneme yaplacak olan hammadde ile enjeksiyon presinde denem basksna tabi tutulur.Deneme basks kalbn normal alma artlarnda olmaldr. Yani scaklklar,basnlar ve soutma sistemi normal rejim basksndaym gibi faal ve dzenli olmaldr.Eer sl ilem yaplmam bir kalb deneme basksna tabi tutmamz gerekiyorsa bu bask adedi 10 u gememelidir. II.3.8.3. Parlatma Kalp zerinde eer kalplanacak para kozmatik yzeyi parlak isteniyorsa veya derin blgelerde kma as verilmesi lsel bakmdan sknt yapyorsa bu blgelere parlatma ilemi uygulanr. Parlatma ilemi 180 kum gaz talar ile balayp 1200 kum zmparaya kadar yaplan ve daha sonrada eitli parlatma ekipmanlar ile para zerinde pasta ad verilen parlatmaya yardmc elmas paracklar ile ok az miktarda tala kaldrma ilemidir. Parlatma neticesinde eitli ekipmanlar, zmpara, eitli numaralarda gazta, pasta, kee, fra ve pamuk ile gerekletirilir. Parlatma ileminde en nemli ksm kalp ekirdeinin kelerinin krlmamasdr eer kelerde krklar meydana gelirse parann apakl kmasna neden olur. II.3.8.4. Kalp kabul Deneme basksndan sonra parlatma ilemi yaplan kalp bu sefer yine kullanlacak orijinal hammaddesi ile pilot retim ad verilen retim iin her trl alma artlar salanarak min. 500 adet bask yapmas bize kalbn verimlilii ve 62

para kalitesi ile kalp uyumu hakknda son derece yeterli bilgileri verecektir.Kalp kabulu bu 500 baskdan sonra eer kalp almasnda bir problem yoksa ilgili firma yetkilileri veya mhendisleri tarafndan yaplmaldr.

ekil III.28 Kalp Kesit Grn

ekil III.29 Kalp Montaj Grn

63

ekil III.30 Kalp Montaj Kesit Grn

64

BLM IV

SONULAR
Gnmzde birok sektrde; bunlarn banda ev aletleri,otomotiv sektr silah ve sanayi sektrnde plastikler olduka sk bir ekilde kullanlmaya balamtr. imdiye kadar metal olarak kullanlan birok para; retim kolayl, hz ve maliyet ynnden byk avantajlar salad iin artk plastik malzemeden retilmeye balamtr. lerleyen teknolojiler sayesinde birok zelliklere sahip olan bir rnn retilmesinde iki ana fark balca rol oynamaktadr ki bunlarn birincisi plastikler, ikincisi de bu plastiklere ekil verecek olan plastik kalplardr. Plastik artk gnmzde mhendislik plastikleri adyla da teknik birok zelliklere sahip olarak kullanclarn hizmetine eitli firmalar tarafndan hizmete sunulmu artk bilinmeyen hibir eksik yanlar kalmayarak retici firmalar tarafndan kullanc firmalara zm orta olunmu gerekli yerlerde istenen zelliklerde plastik retimi yaplabilmektedir. Ne yazk ki Trkiyede plastiklerin henz retim zellikleri ve yeni zellikler kazandrlma konusu bir miktar ileri lkelerden geri kalmtr. Yine de yukarda bahsettiimiz zere retici firmalarn zm orta olarak birok isteklere cevap vermesi bu a fark ettirilmez hale getirmi fakat yine de fiyat olarak herzaman onlara bal kalmtr. Plastik para retiminin ikinci ve en nemli faktr ise plastik kalplardr. Artk gnmzde retilen eitli zelliklere sahip mhendislik plastiklerini kalplamamz iin gereken bu teknolojiyi malesef plastik sektrnde olduu gibi kolay ulalamamaktadr. Her lkede plastik kalp sektr gelien plastik teknolojisine, deiken kullanm yerlerine uygun daha hzl daha kaliteli ve daha ucuz maliyetli kalplar yapmak zorundadr. Bu sebeple kalp sektrndeki gelimeleri hergn takip etmekte hatta kendileri de dier rakiplerinden bir adm nde olma fikri olma ierisindedirler. Avrupa lkeleri bu kalp sektrndeki gelimeleri zel kurulularn insiyatifine pek brakmam bunlarla ilgili eitim kurumlarn desteklemi niversitelerde zel blmler am ve zel irketleri plastik kalp teknolojilerini 65

ilerletmeleri ve eleman yetitirmeleri iin her ynden desteklemitir. Avrupa bugn teknolojisindeki pratik bilgilere sahip ustalarna sahip km onlar yeni ustalar yetitirsinler diye eitli kurululara eitmen olarak atam ve devaml desteklemilerdir. Plastik kalp konstrksiyonu teoriden ok ilk nce pratik bilgiye ihtiya duyulan bir teknolojidir. nk plastikler kalp ierisinde arta bal olarak ok deiken fiziki yaplara brnrler bu fiziki yapy deitirmek ise ancak kalb tasarlayan teknik personelin elindedir. Trkiyede de aslnda kalp yaplabilir fakat gereken teknolojik aletler, gereken tehizatlar, makineler, sistemler, yazlmlar hep darya baml olduklar iin bizler herzaman Avrupadan bir adm geride teknolojiyi takip etmeye mecbur kalmaktayz. Bu teknik bilgi ve kltrn eksiklii Trkiyede inanlmaz bir plastik kalp konusunda boluk olduunu ortaya koymaktadr. Trkiyede yaplan birok plastik kalp hemen hemen onu yapan ustalarn pratik grleri ile kaliteli yaplmtr. Trkiyede kalp piyasasndaki bu kymetli bilgilere sahip ustalar birer eitmen haline getiremediimiz iinde bu gzel bilgiler bugn onlarla beraber yok olup gidecekdir. Trkiyede henz bir-iki meslek lisesinde olan plastik kalp blmlerinin ald fakat buralarda verilen eitimin hem sre hem teknik deneyim olarak yetersiz olduklar akca ortadadr. Buralardan mezun olan birok rencinin rendii bilgilere piyasada bir yl iersinde ulalabilir. Gnmzde mhendislik fakltelerinde bu tr dersleri sadece konu olarak anlatld ok yzeysel bir ders ilenmesi ve uygulamalarnda yetersiz hatta hi olmad da gerekdir. Plastik kalp dersleri ancak teknik eitim fakltelerinde yeni yeni dikkatlice ele alnd gzlenmektedir. Peki biz bu yetersiz eitim ile Avrupadaki kalp teknolojisinin hzna nasl yetiebiliriz? Biz Trkiyede Avrupadaki hzla gelien bu kalp teknolojisini yakalamamz iin ilk etapta piyasadaki byk bilgi ve becerilere sahip insanlar deerlendirmemiz, onlardaki bu bilgilerden yararlanarak meslek liselerinde veya fakltelerde eitime daha da nem vererek plastik kalp teknolojisini daha hzl daha kaliteli daha uygun yapacak bir eitim sistemine geilebiliriz. Aksi takdirde teknik eitimi yayp desteklemezsek, sadece kitaplarda yazl sabit bilgilerle eleman yetitirmeye alrsak herzaman geri kalmaya mahkum oluruz. Fakat gelien teknoloji malzeme, techizat ve bilgi olarak takip eder ve yerinde eitim katar elemanlara aktarrsak herzaman kendi kendimize yetecek hatta dnyaya teknoloji satabilecek hale gelebiliriz. 66

67