You are on page 1of 18

Finansal Kriz Kuramlar Dersi Yl i devi Konu: 1929 Dnya Ekonomik Krizi ve ktisat Okullarnn Krize Bak As Ad Soyad:

Koray YILMAZ Numaras: 08052501 Dersin Hocas: Yar.Doc.Dr. Senem AKMAK AHN

NDEKLER
- 1929 EKONOMK BUNALIMINA GENEL BAKI - 1929 BUNALIMININ SEBEPLER - KRZN PATLAK VER: KARA PEREMBE - ROOSEVELT VE NEW DEAL - KRZN TRKYEYE ETKLER - KEYNESYEN OKUL ve KLASK OKULLA KARILATIRMALI KRZE YAKLAIMLARI

- KRZN SONULARI

1929 DNYA EKONOMK BUNALIMINA GENEL BAKI


1929 Dnya Ekonomik Bunalm, 1929da balayan (etkilerini ancak 1930 ylnn sonlarnda tam anlamyla hissettiren) ve 1930lu yllar boyunca devam eden ekonomik buhrana verilen isimdir. Buhran, Kuzey Amerika ve Avrupay merkez almasna ramen, dnyann geri kalannda da (zellikle de sanayilemi lkelerde) ykc etkiler yaratmtr. Bu kentlerde bir isizler ve evsizler ordusu yaratmtr. Bunalmdan etkilenen birok lkede inaat faaliyetleri durmu, tarm rn fiyatlarndaki % 40-60lk d, iftileri ve krsal blge nfusunu kt etkilemitir. Talebin beklenmedik dzeyde dmesi nedeniyle madencilik alan buhrann en fazla etkilendii sektrlerden biri olmutur.
1

Byk bunalm farkl lkelerde farkl tarihlerde sona ermitir. Dnyada 50 milyon insann isiz kalmasna, yeryzndeki toplam retimin % 42 orannda ve dnya ticaretinin de % 65 orannda azalmasna neden olmutur. O yla kadar oluan dier krizlere bakldnda dnya ticaretinin en fazla % 7 orannda dt dnlrse 1929 bunalmnn ne derece etkili olduu tahmin edilebilir.

Gken Ahmet M Cumhuriyet Dneminde ktisadi Gelime, Yeni Trkiye

Dergisi, Cumhuriyetin 75.yl zel Says, Cilt 23-24,, Ankara 1998.

KRZN SEBEPLER
Dnyay etkileyen pek ok olay zerinde olduu gibi bu olayn da sebepleri zerinde ok sayda yorumlar yapld. Ancak bunlarn genelinde yer alan ortak birka sebebi yle sralayabiliriz : Birincisi; Amerikada irili ufakl pek ok irket varken 1. Dnya Savann getirdii zorluklar karsnda irketler birlemek zorunda kalm ve tekeller oluturmulardr. Bu da tek bir holdingin bile iflasnn ekonomiyi sarsmaya yeteceini gsteriyordu. kinci bir sebep de, bankalarn kt yaplanm olmasyd. Bankalarn sermaye esaslarn, rezerv ve kredi oranlarn belirleyen yasalar yoktu. Bu da yatrmclar asndan bilgi eksikliine yol ayordu.2 nc bir sebebin de, bakan Hoover ynetiminin ekonomi alanndaki tecrbesizlii olduu sylenebilir. Hoover ynetimi liberal ekonomi anlayna gre ekonomiye devlet mdahalesi yapmamay uygun grmt. Ancak 1929 krizine mdahale etmemenin toplumsal maliyeti ok byk olmutu. Bakan mdahaleye karar verdiinde ise hem ok ge olmutu, hem de baarl deildi. Vurgulanmas gereken son sebep ise; bata da belirtildii gibi Amerikann ba kreditr olmasyd. Kredilerin mal ve hizmet
2

Aktan Can Cokun, en Hseyin, Ekonomik Kriz: Nedenler ve zm

nerileri, Yeni Trkiye Dergisi, C:2, S:42, 2001.

olarak denmesi denense de sonuta Amerika hesapszca vermi olduu kredileri geri alamad. 3

KRZN PATLAK VER : KARA PEREMBE


New York Borsas 1928 ylnn bandan 1929 yl Ekim aynn bana kadar olan srete ykseliyordu. Ancak 3 Ekim 1929 tarihine gelindiinde borsann ilerlemesi durmu ve Kara Perembe olarak anlan 24 Ekim 1929 Perembe gn borsa dibe vurdu. 4.2 milyar dolar yok oldu. Bu srete 4000 kadar banka batm, binlerce insann mal varl yok olmutur. Bu insanlar ala srklendi ve sebze-meyve yetitirip satarak yaamaya altlar. Piyasadaki para bir anda yok olduu iin insanlar ihtiyalarn karlama da takas yoluna giderek bir nevi dei-toku ekonomisine geri dndler. Bunalmn etkileri 2. Dnya Savana kadar yaklak 10 yllk bir periyotta devam etti.

turkcebilgi.com/1929_d%C3%BCnya_ekonomi_krizi/ansiklopedi

ROOSEVELT VE NEW DEAL


Amerikan halk bu byk kten Hoover ynetimini sulu buldu. Onun yerine ekonomik sistemde kkl deiiklikler vadeden Roosevelt seildi. Roosevelt New Deal 1930-1937 yllar arasnda uygulama frsat buldu. Amerikan ekonomisi tarihinde ilk kez devlet mdahalesine maruz kalyordu. e bankaclk sektryle balad. lk kez merkez bankas kuruldu. 500 kadar yeni dzenleme yapld. Talep sorununu zmek iinde, devlet yksek saylabilecek bir dzeyde minimum reel cretleri belirledi. alma saatleri azaltlarak isizlik sorunu zlmeye alld. Rooseveltin devlet harcamalar politikas ise bir denge politikasyd. Devlet mdahalesine kar olan sanayicileri karsna almamak iin zel sektrn ilgilenmedii byk yatrmlar gerektiren alanlarda harcama yaplyordu. New Deal programna bakldnda ok da baarl bir program olmad gr hakimdir. Devlet harcamalarnn ekonomiyi canlandrmaya yetmedii, devletin ekonomideki paynn da artmad ve yeni yatrmlarnn yetersiz kald bilinir.
4

tarihdersnotlari.blogcu.com/1929-dunya-ekonomik-krizi/4288436

Depresyonu yenerek tam istihdama ulaan ilk sanayi lkesi Almanyadr. Almanya, enflasyonsuz orijinal finansman yntemleriyle i piyasay canlandrmay baarmtr. Ancak dnya pazarlar Almanyann ihracatna ak deildi. Bu yzden maln malla mbadelesini gerekletirmek imkann salayan bir counter-trading modelini benimsedi. Serbest dviz piyasalarnda ihracat mallarna uygun fiyatla alc bulamayan lkelerin mterisi durumuna geti. Planlama ve benzeri yntemlere bavuran ABD ve Fransa gibi demokrasiler lml zmlere ynelirken, Almanyada isizler Nazi totalitarizmine kapldlar. Bu da 2. Dnya Savann balca nedeni saylr.
5

TRKYEYE ETKLER
1929 ylnda dnya genelinde yaanm olan ekonomik bunalm, Trkiyede zellikle, demeler dengesi aklar ve parasal kriz olarak ortaya kmtr. Kk imalat iletmelerinde iflaslar hzl bir art gstermi, zel sektr sanayileme ynnde beklentilerin altnda bir performans gstermitir. Bu da 1933 ylndan itibaren devletin gerek sanayileme gerekse bankaclk alanlarnda dorudan giriimleri hzlandrmasna neden olmutur. Trkiyenin kurulu yllarnda dorudan yabanc sermaye yatrmlarna yer verilmedii iin d dnyaya olan ballk daha ok d ticaret yoluyla olmutur. Bundan dolay kriz etkisini daha

brahim Bakrta ve Ali Tekinen, Dnya Savalar Ve Byk Buhran

Arasndaki Etkileimin Ekonomi Politii, S.. S-12, 2008, s. 88

ok d ticarette gstermitir. Tarmsal rn fiyatlarnda yaanan byk deer kayplar d ticaret hacmini daraltm ve ekonomik krizle birlikte Trkiyede iflaslarn yaanmasna neden olmutur. Ticaret irketleri, sanayiciler, iftiler retimi arttrmak zere alm olduklar kredileri deyememe sorunuyla karlam, piyasa mekanizmasnn artk kendiliinden ilemedii grlmeye balamtr.
6

Tablodan da grld gibi 1948 temel ylna gre sabit retici fiyatlaryla GSMH 2.929 milyon TL, cari fiyatlarla ise 953 milyon TLdir. Bu miktar yllar itibariyle dalgalanmalar gstermekle beraber genel olarak art ynnde eilim gstermitir. Gerek sabit gerekse cari fiyatlarla GSMH olduka dk dzeylerde bulunmaktadr. Bu durum da retim gcnn olduka dk olduunu gstermektedir. Dnya buhrann Trkiye ekonomisine yansmasyla birlikte 1930-1933 yllar arasnda ithalatta hzl ve byk daralma meydana gelmitir. Bu, Trkiye ekonomisinde bir para krizinin yaanmasna neden olmutur. Sanayileme sreci hzlanmtr. Borlarn yeniden yaplandrlmas iin yeni anlamalar imzalanmtr. Merkez Bankas kurma karar hzlanm ve yeni d kredi bulma gereksinimi artmtr. Bu durum 1947 ylndan sonra deimekte ve d ticaret dengesi ithalat ynnde bir art gstermektedir.
6

Abit Cengiz, 1929 Ekonomik Krizinin stanbula Etkisi, M.. Y.L. Tezi,

stanbul, 2008, s. 13

www.tuik.gov.tr

Tablo 1. Byk Buhran Yllarnda Trkiye Ekonomisi Yl Nom. GSMH Reel GSMH hr. (milyon TL) (milyon TL) (Milyon US) 1927 1 471,2 3 909,6 81 1928 1 632,5 4 341,3 88 1929 2 073,1 5 278,2 75 1930 1 580,5 5 393,9 71 1931 1 391,6 5 865,7 60 1932 1 171,2 5 235,2 48 1933 1 141,4 6 063,9 58 1934 1 216,1 6 429,6 73 1935 1 310,0 6 233,8 76 1936 1 695,0 7 679,8 94 1937 1 806,5 7 798,2 109 1938 1 895,7 8 537,5 115 1939 2 063,1 9 127,8 100 1940 2 403.4 8 677.9 81 1941 2 992.3 7 780.4 91 1942 6 195.9 6 217.4 126 1943 9 231.7 7 412.9 197 1944 6 684.7 7 037.9 178 1945 5 469.8 5.960.1 168 1946 6 857.6 7 864.0 215 1947 7 542.6 8 192.4 223 1948 9 492.9 37 065.2 197 1949 9 054.4 35 212.8 248

th. (Milyon US) 108 114 124 70 60 41 45 69 71 74 91 119 93 50 55 113 155 126 97 119 245 275 290

1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960

9 694.2 11 644.3 13 389.3 15 607.4 15 914.5 19 117.4 22 047.0 29 309.9 34 999.9 43 670.0 46 664.3

38 505.9 43 446.4 48 521.1 54 090.5 52 460.3 56 641.6 58 428.0 62 994.9 66 844.3 68 521.2 70 868.6

263 314 363 396 335 313 305 345 247 354 321

286 402 556 533 478 498 407 397 315 470 468

KEYNESYEN OKULUN KRZE YAKLAIMI Yirminci yzyln iki paylam sava arasnda kalan dnemi, hem Avrupa hem de Amerika iin bir buhran dnemi olmutur. 1921de ngilterede balayan kriz, 1930lu yllardan itibaren btn dnyay sarmtr. sizlik ve durgunluk gibi iki byk meseleyle kar karya kalm olan piyasa ekonomilerinin n tkanmtr. Neoklasik teori etrafnda dolanan eitli fikir akmlar tartlrken, 1930lu yllarda, Keynesyen Devrim ad verilen teorik gelime ile tartmalar yeni bir boyut kazand. John Maynard Keynesin 1936 ylnda yaynlad stihdam, Para ve Faizin Genel Teorisi (The General Theory of Employment, Money and Interest) adl kitab, iktisatlarn dikkatini Neoklasik iktisadn dnda makro ekonomiye arlk veren bir yne kaydrmtr. Aslnda makro teoriye duyulan ilgi 1920li yllarda balam, Keynes bu akmn bir devam olarak ortaya kmtr. zellikle sveli iktisat Knut Wikscellin ekonomik dalgalanmalarla ilgili grleri, 1920li yllarda birok iktisatnn

dikkatini ekmi ve ekonomik dalgalanmalarn nedenleri ve bu dalgalanmalarn kontrolnde para ve kredi politikalarnn etkin olup olamayaca konularnda youn bir tartma alan olumutu. 8Ancak bu iktisatlar, Neoklasik teorinin genel yaps iinde kalarak, ekonomide kendi kendini dzenleyen bir mekanizmann olduuna ve ekonominin, bir durgunluk (depression) dneminden sonra, yeniden tam istihdam dengesine dneceine inanmlardr. Ancak bu dnemde meydana gelen ve Byk Dnya Bunalm ad verilen durgunluk dnemi yaanm ve ABD, ngiltere ve Bat Avrupa lkelerinde yaygn ve devaml bir isizlik ortaya kmtr. Bu durum, ekonominin kendi kendine dzeleceini ne sren grlere gveni zayflatmtr. Keynes, ite byle bir ekonomik bunalm dneminde ortaya km ve cretlerle fiyatlarn esnek olduu bir ekonomide tam istihdamn kendiliinden salanacan ne sren Neoklasik teoriyi reddetmitir. Keynese gre, toplam talebin ana unsuru yatrm harcamalar idi ve belirsizliklerle dolu bir dnyada, dk faiz uygulamak suretiyle tam istihdama ulamay amalayan bir politikaya gvenilemezdi. Keynesin bu grleri iktisatlar derinden etkilemi ve bu teorinin Neoklasik teoriden tmyle ayr bir teori olduu ve yeni bir entelektel devrimi balatt dnlmtr. Ekonominin talep ynne arlk veren politikalarn dzenlenmesindeki ama, ekonomik gelimede ksa dnemli istikrarszlklarn giderilerek dorudan doruya kamu
8

J. M. Albertini, Ekonomik Sistemler (Uygulamada Kapitalizm ve Sosyalizm),

Bursa, 1990, s. 96.

harcamalar ve vergiler yoluyla istihdam ve retim seviyesinin temel belirleyicisi olan efektif toplam talebin, tam istihdam retim seviyesine uygun olarak etkilenmesidir. Genel Teorinin ortaya kmasyla birlikte, Neoklasik teorinin unutturduu makro analiz, yeniden iktisatlarn gndemine geldi. Bylelikle, ilgilenilen temel konu, kaynaklarn alternatif kullanmlar arasnda nasl datlaca konusu deil, kaynaklarn tmnn kullanmnn mmkn olup olmad konusu olmutur. Genel Teorinin temel amac, Keynesin kitabn n sznde belirttii gibi, bir btn olarak retim ve istihdam dzeyinde meydana gelen deimeleri belirleyen glerin incelenmesidir. Talep ynl iktisat 1929 Byk dnya krizine zm bulmak amacyla 1930larda ortaya ktndan bahsetmitik. Burada baz bilgileri de eklemek gerektiini dnyorum. Keynesyen gre gre genel fiyat seviyesini, gelir seviyesini ve istihdam seviyesini talep belirler yani talep arz yaratr grn benimserler. Denge, toplam arz ile toplam talebin veya toplam yatrmla toplam tasarrufun eitlendii noktada gerekleir. Ekonomi her zaman tam istihdamda deildir. Klasikler ve keynesyenler ekonominin her zaman dengeye ulaacana hemfikirler ancak klasikler bunun tam istihdamda gerekleeceini savunurken keynesyenler denge iin tam istihdamn gerekli olmadn savunur: ar istihdam, eksik istihdam veya tam istihdamda denge salanabilir grndedirler. Faiz oran yksekken decei bekleniyorsa para talebi azalr tersi durumda artar. Keynesyen teoride likitide tuza, herkesin faiz orannn debilecei minimum seviyeye

dtne inanmasdr. Bu durum, para talebinin faiz oranna sonsuz esnek olduu halidir. Faiz oran tketim ve tasarruf fonksiyonlarn belirlemez. Tketimi belirleyen unsur gelirdir. Milli gelir arttka tketimde artar ancak bu art milli gelirdekinden az olur. gc talebi ise klasiklerde olduu gibi reel cretlerin azalan bir fonksiyonudur; igc arz ise klasiklerin dedii gibi reel cretlerin deil nominal cretlerin bir fonksiyonudur. Ekonomide toplam talep toplam arzdan veya yatrmlar tasarruflardan fazlaysa enflasyonist ak sz konusudur. Ekonomide denge devlet mdahalesiyle gerekleir. Keynesyenler braknz yapsnlara kar kmaktadr. Devlet kamu harcamalarn azaltarak ve/veya vergi oranlarn arttrarak mdahale eder. Toplam talebin toplam arzdan veya yatrmlarn tasarruflardan az olduu durumda da deflasyonist ak oluur. Bunu ortadan kaldrmak iin de devlet kamu harcamalarn arttrr ve/veya vergi oranlarn azaltr. Bu balamda yaanan byk kriz ortamndan mevcut klasik anlayla klamayaca anlalmtr. Keynesyen okulun savunucular var olan duruma mdahelenin art olduunu belirtmilerdir ve onlarn grne gre de bu mdahele devlet tarafndan yaplmalyd. Keynesyen okulun klasik iktisat okulundan ayrld noktalardan birini de burada grmekteyiz. Klasik okul ekonomiye mdahele etmenin sakncal olduunu sylemekte eer mdahele gereketiren bir durum varsa bunu da para politikas kullanlarak yaplmasn savunur. Oysa keynesyen dnce de devlet para politikas yerine maliye

politikalarn kullanarak ekonomiye mdahale etmek gerektiini savunur.

SONU
Ekonomik buhran ile oluan gvensizlik ortam, sermayenin reel yatrmlara ynelmesini engelledi. retimin dmesi, talep yetersizliinin olumas ve isizliin artmas, iktisatta devletin ekonomiye mdahale etmesini isteyen Keynesyen politikalarn ykselmesine neden oldu. Ancak bu politikalar da 2. Dnya Savann meydana gelmesini engelleyemedi. 2. Dnya Sava ile Almanya ve Fransa gibi Avrupa lkeleri, ekonomik altyaplarn kaybettiler. Bu lkelerin ekonomilerini yeniden ina etmek iin Marshall yardmlar ve bu lkelerin iktisadi politikalar zerinde nemli etkileri olan Dnya Bankas, IMF ve GATT gibi uluslararas ekonomik rgtler kuruldu. Bununla birlikte Rusyay darda brakmak ve Almanyann yeniden silahlanmasn durdurmak, Avrupa savunmasn ve gvenliini ABDnin garantisi altna almak amacyla 1949 ylnda askeri bir g olan NATO kuruldu. Trkiyede 1952 ylnda NATOya ye olmutur. 2. Dnya Sava sonrasnda balayan souk sava dneminde, dnya lkeleri NATO Pakt etrafnda kmelenmitir. Bu erevede, Trkiyede 1930-1946 yllar arasnda ekonomik ve siyasi olarak tamamen da kapal bir politika izleyerek tarafsz kalmay tercih etti. 2. Dnya Sava sonras meydana gelen retim d ve yoksulluu gidermek amacyla ABD tarafndan verilen d yardmlar almaya karar vermi ve IMF ile 1946 ylnda anlamaya vararak, milli parasn devale etmitir.

1954 ylnda tarm retimindeki d ihracattaki d izledi. retim ve ihracat kabiliyeti den Trkiye 1956-1958 yllar arasnda IMF ile anlama salayamad. Ksa vadeli d bor demelerinin artmas yan sra ihracatn giderek dmesi nedeni ile 1958 ylnda Trkiye d kredi bulamayp moratoryum ilan etmitir. Bunun zerine IMF ile yeni bir anlama yapt. Bunun getirdii yeni etkiler ekonomiyi daralmaya gtrd. 27 Mays askeri darbesi ile kesintiye urasa da birok iflasa neden olmutur.

KAYNAKA

zdemir Sleyman, Refah Devletinin Gelime ve Bunalm Dnemlerinde Piyasalar, Kocaeli, 2006. zgven Ali, ktisadi Krizler, Yeni Trkiye Dergisi, S: 41, 2001.

Gken Ahmet M Cumhuriyet Dneminde ktisadi Gelime, Yeni Trkiye Dergisi, Cumhuriyetin 75.yl zel Says, Cilt 23-24, Ankara 1998.

Kazgan, GltenTrkiye Ekonomisinde Krizler (1929-2001), st. Bilgi niv. Yay. 2. Bask, stanbul, 2008 Akyldz Hseyin, Temel Dinamikleri Ve elikileriyle retim ve Blm Sreci, THS, 2005. Aktan Can Cokun, en Hseyin, Ekonomik Kriz: Nedenler ve zm nerileri, Yeni Trkiye Dergisi, C:2, S:42, 2001.

ortadogugazetesi.net/makale.php?id=4123

Ylmaz iir, 1923'ten Bu Yana Ekonomi Politikalar: Devletilikten Devletin Tasfiyesine, Mlkiyeliler Birlii Dergisi, Cilt: XXII, S: 213, 1998. www.tuik.gov.tr tarihdersnotlari.blogcu.com/1929-dunya-ekonomik-krizi/4288436

smet Alkan, A. Tufan Yazman, Buhranlar, ktisat ve Ticaret Ansiklopedisi, C. 3, stanbul, 1948, s.123-126.

You might also like