Eğitim Sen Bologna Kitabı

NVERSTELERDE
BOLOGNA SREC
NEYE HZMET EDYOR?
Adnan Gm Nejla Kurul
Eitim Sen Yksekretim Brosu (YB) Mart 2011
ETM SEN (Eitim ve Bilim Emekileri Sendikas) *** Adna Sahibi: Zbeyde Kl ztrk Sorumlu Yaz leri Mdr: Serpil Al zer *** Yazma Adresi: Cinnah Cad. Willy Brandt Sk. No:13 ankaya/ANKARA 06680 Tel: (0.312) 439 01 14 (pbx) Fax: (0.312) 439 01 18 E-posta: bilgi@egitimsen.org.tr Web: www.egitimsen.org.tr *** Sayfa Dzeni/Kapak: Glzar nver *** SBN: 978-975-535-024-0 *** Bask: Umut Ajans - 0312 435 75 13 *** Eitim Sen Yaynlar Mart 2011
NSZ
Avrupa ve Trkiyede yksekretimde yaplan deiiklerin son on yl ksaca Bologna Sreci olarak ifade edilebilir. Bu sre, Avrupa Yksekretim Alan ve Avrupa Aratrma Alan olarak da dile getirilmektedir. Bu erevede bilgiye dayal toplum, istihdam edilebilirlik, hareketlilik, yaamboyu renme, kalite gvencesi gibi terimler sk sk kullanlmakta ve bunlar srecin grnen ve tartlan ynn oluturmaktadr. Aslnda Bologna Srecinin temel kavramlar, geleneksel niversite syleminden farkl olarak piyasa ynelimli faaliyetleri iermektedir. lgin olan bu sre ve kavramlarn Trkiye niversitelerinde tartlmakszn kabul grp uygulanmaya balanmasdr. Bologna Sreci, niversitelerin yerel, ulusal ve kresel piyasalarla, yeni ilevler erevesinde uyumlatrlmas srecidir. Bu olgunun arka plann neoliberalizm olutururken, Bologna Sreci niversitelerin bu ynde dnmn salayan bir proje olarak deerlendirilebilir. Bu kapsamda Bologna Sreci eletirel gzle okunduunda aadaki hususlar dikkati ekmektedir:
Avrupa Yksekretim Alan (AYA) bak asndan, yksekretim nemli bir pazardr. Kukusuz Avrupa Yksekretim Alan iinde merkez lkeler, evre lkelere gre karlatrmal stnlklere sahiptir. Bu pazarda renci hareketlerinin ynnn Trkiye olmayacana dikkati ekmek gerekmektedir. GATSla balantl olarak Avrupada bugn, yksekretim ticaretinin nndeki engellerin almas iin bir alt yap almas yrtlmektedir. Hizmetlerin metalatrlmas ve sermayenin serbest dolamnn nndeki engellerin kaldrlmas, giderek tkenen i ve istihdam umutlarn gerek yerel ve gerekse kresel igc piyasalar zerinden pompalayarak yksekretimi krl bir alana dntrme amacn tamaktadr. Bilim ve teknolojide rekabet gcnn gelitirilmesi yoluyla tek bir pazar ve blok halinde Avrupann dnyann en rekabeti bilgi tabanl ekonomik gc olmasn salayacak biimde niversiteler dzenlenmektedir. Neredeyse tm aratrma alanlarnn rekabeti bilgi tabanl ekonomik gc olacak AB iin harekete geirilmek istendii bu balam iinde, niversitelerin toplumsal sorumluluklar adm adm snmlendirilmektedir. Bologna Srecinin temel amac bulunmaktadr. Birincisi, Avrupay kresel rekabette bilim ve teknoloji ile destekleyecek biimde niversitelerin yeniden dzenlenmesidir (Avrupa Aratrma Alan). Zira sermaye birikim rejiminin gerektirdii biimde retim aralarnn ve tm retim glerinin gelitirilmesinde yksekretimin motor ilevi grmesi beklenmektedir. Bu sre, emein mutlak ve nisbi anlamda smrsnn artrlmasna dnk koullarn yaratlmasna hizmet etmektedir. kincisi, yksekretimin kresel bir pazara dntrlebilmesi iin gerekli koullarn yaratlmasdr (Avrupa Yksekretim Alan). AYA, Hizmet Ticareti Genel Anlamas (GATS/
General Agreement on Trade in Services) genelde eitimi ancak zellikle yksekretimi uluslarararas ticareti yaplan bir hizmet olarak gren anlayn, AB leinde politika/uygulamasn kapsamaktadr. Bu balamda AYA ile hizmetlerin serbest dolam nndeki engellerin, diplomalarn tannmas ve akreditasyon mekanizmalaryla kaldrlmas, renci hareketliliinin artrlmas ve ortak bir Avrupal bilin ve kltrnn oluturulmas ve niversiteler arasnda ibirlii yoluyla bilim ve teknolojide rekabet gcnn gelitirilmesi amalanmaktadr. ncs, kolektif bir hizmet olarak grlen yksekretimin zelletirilerek devletin kltlmesi amacna dnk olarak kamu nansmannda yeni bir kaynak tahsisi yaratmaktr. Bunun anlam, niversitelerin ikincil blm ilikileri iinde emekiler lehine sosyal bir hak olarak anlamn ortadan kaldrmaktr. Bologna resmi mevzuatnda, tm mekanizmalar nihai olarak Avrupa Yksekretim Alan ve Avrupa Aratrma Alan oluturulmas hedenin admlar olarak saylmaktadr. Bologna Srecinde ngrlen bilginin paylalmasna, renci ve retim eleman deiim programlarna, diplomalarn tannrlna, ortak programlar almasna ve aratrma ortaklklarna ilk aamada kar klmas g gzkmektedir. Ancak Bologna sreciyle, bilginin metalamasna, renci ve retim eleman deiiminin hegemonya kuracak dzeyde evreden merkeze tek ynl akna ve bir Avrupa yksekretim pazar yaratlmasna, diplomalarn tannrlnn meta dzenine hizmetine, ortak eitim programlarnn sermayenin ihtiyacna gre kurgulanmasna kar kmak zorunludur. niversite eitimi ve bilgi retimi, deiim deeri iin deil, insan ihtiyalar dorultusunda retilen kamusal hizmetler olarak kullanm deeri iin retilmelidir. Dier bir deyile yksekretimin kullanm deeri retecek bir nitelie dnmesi, onun emeki snar lehine kurumsallamas ile mmkndr.
Eitim Sen, iktisadi ve toplumsal koullarn niversiteleri derinden etkilediini gzlemlerken, e zamanl olarak baka bir toplum ve baka bir niversite mmkndr demektedir. Sendikamz Demokratik, zerk, parasz ve yz doaya ve halka dnk niversiteyi yaatmak iin aratrma ve eitim ilevlerini emeki snarn ihtiyalar dorultusunda dzenleyen bir niversite iin, tm niversite bileenlerini ve duyarl tm toplumsal kesimleri toplumsal mcadeleye davet etmektedir. Eitim Sen Merkez Ynetim Kurulu olarak, ncelikle kitapn yazarlar Nejla Kurul ve Adnan Gme, Yksekretim Brosu yelerine ve kitapn hazrlanmasna emek veren sendikamz uzman lker Akasoya teekkr ederiz. Merkez Ynetim Kurulu
8
NDEKLER
I.DNYADA VE TRKYEDE NVERSTELERN DNM .......... A. Devlet, Piyasa ve niversiteler ............................................ B. Refah Devleti/Sosyal Devlet ve zerk niversite Dnemi .... C. Neo-Liberal Devlet ve Gdml niversite Dnemi............. D. Avrupada Bologna Srecinin Douu ve Kar Bildirgeler.... II.BOLOGNA SREC: NVERSTELER PYASA LE UYUMLULATIRMA PROJES ........................................................................................ A. Sreci Balatan Dinamikler ................................................. B. Srecin Aktrleri, Organlar ve Ajan(s)lar ........................... C. Ana Terim ve lkeleri: Kavramlarn Kirletilmesi .................... D. Srecin Mant ve Mekanizmas: Piyasac Sekter Determinizm ve Homo Teknikus ................................................. E. Srecin Ksa Tarihi ve Evreleri ile Baz Temel Konferans, Bildirge ve Belirlemeleri ..............................................................
13 13 21 27 30 44 44 48 60 65 67
III.TRKYENN SRETEK YER VE PERFORMANSI: PYASA KOULLARINDA HERKESE YKSEKOKUL, PARALI SERTFKA, MTEVELL HEYET VE AJANSLAR .................................................................... 87 A. Trkiyede Bologna Srecinin Ksa Tarihi ............................. 87 B. Bologna Srecinin Trkiyedeki Sahipleri, Organ ve Ajan(s)lar ...................................................................... 97 C. Bolognaya Uyarlanma Srecinde Yaplanlar ve Mevcut Gelinen Durum ............................................................................ 110 D. Trkiye niversitelerinin Bologna Sreci Performans Notlar ......................................................................................... 131
IV.BOLOGNA VE POST-BOLOGNA SRECNN NVERSTE BLEENLER AISINDAN DOURDUU SONULAR VE OLASI TEHDTLER ................................................................................... A. zgr Bilim Yerine Bilginin Metalatrld Tekno-Bilim Hakimiyeti ................................................................................... B. Kamusalln Karsnda niversitelerin Piyasalara Teslimiyeti..................................................................................... C. niversitelerde Esnek retim ve Esnek ve Gvencesiz altrma...................................................................................... D. sizlie Gereki zmler Yerine, Yaamboyu renme Yanlsamas.................................................................... E. retim Eleman Deil, Homo Teknikus................................ F. niversite Bileenlerinin Kar Karya Kald Tehditler........ KISALTMALAR .............................................................................. KAYNAKA ....................................................................................
133 134 137 139 141 143 148 155 159
ZGEMLER................................................................................ 165 Adnan Gm ....................................................................... 166 Nejla Kurul ............................................................................. 167
Adnan Gm - Nejla Kurul
I. DNYADA VE TRKYEDE NVERSTELERN DNM 1970lerin ortalarndan itibaren kapitalizm iine girdii krizden k, yeni bir birikim rejiminin ortaya konmasyla alabilmitir. Sermaye birikim rejiminin temel karakteristikleri bir nceki birikimden olduka farkldr. Bu farkllk, iktisadi ve politik alann byk lde deitirilmesini gerektirmekteydi. Tarihsel ve toplumsal koullarn rn olan niversitelerin, dntrlen devletin bir paras olarak yeniden dzenlenmesi kanlmaz grnmekteydi. Bologna Sreci bu kkl mdahalenin Avrupadaki erevesini oluturmaktadr. Son yllarda yksekretim sisteminin kkten yeniden ekillendirilmesini anlayabilmek iin bu sreci ve ana gdlerini iyi okumak gerekmektedir. A. Devlet, Piyasa ve niversiteler1 Kapitalizmin gelinen son evresinde, yeni sermaye birikimi rejimi, merkezi ve yerel devlet yaplarn ve dolaysyla kamu niversitelerini derinden etkilemitir. niversitelerdeki etkilenme, niversitelerin aratrma ve eitim gndemini ekonomiye baml klan, devlete daha ok hesap verilmesini talep eden, dolaysyla kurumsal zerklii srekli anan, sunulan eitimi kiisel bir mala dntrme eilimlerini tayan, toplumsal adalet yerine etkinlie vurgu yapan nitel deiim dorultusunda uygulamalar kapsamaktadr2 . Bu tr sreler, Currienin belirttii gibi3 , ok eitli disiplinlerde bilgi retme ve zgrce eletiride bulunma ilevlerini n plana almas
1 almada yer alan tartmalarn bir ksm Bilim ve Gelecek Dergisi Ocak 2010 saysnda yaynlanan Trkiye niversitelerinde 1980 Sonras Dnem: nsann zgrlemesi Amacndan Akademik Kapitalizme Geiin yks balkl Nejla Kurulun makalesinden aktarlmtr. Nejla Kurul Tural. (2004). Kreselleme ve niversiteler. Ankara: Kk Yaynclk. Currie Jan, Lesley Vidovich. (1998) (Ed. Jan Currie, Janice Newson. Micro-Economic Reform Through Managerialism in American and Avustralian Universities Universities and Globalization. Critical Perspectives. London: Sage Publications.
13
2 3
niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?
gereken niversiteleri sessizlie itme tehlikesini tamaktadr. Kresel kapitalizm sadece Avrupa ve Trkiyede deil, dnyann ok deiik corafyalarndaki niversiteleri neo-liberal gndem dorultusunda dntrmektedir. Kreselleen bilgi temelli ekonominin yksekretime etkisini inceleyen Yang ve Vidovich, kresel pazarlarda kendi ulusal karlarna (i dnyas ve hkmet) hizmet etmek zere niversitelerin kullanmn ieren ekonomik yararcln hkimiyet kazandn, buna kout olarak niversitelere merkezi bteden ayrlan payn azaltldn ve mali basklarn arttn ifade etmitir. Yazarlar, teknoloji destekli renme ve retmenin rahat, bireysellemi ve etkileimli, daha ucuz ve daha hzl, zaman ve meknda esnek vgleriyle giderek yaygnlatn, yksekretimin de kresellemesine karn dzenleme yokluunun sorunlar yarattn belirtmilerdir. Avrupada, piyasa ilikilerinin kuatmas hemen her alanda etkisini gsterirken, gerek kresel rekabet ve gerekse yksekretim pazarnda rekabet, dzenleyici mekanizmalarndan biri olarak Bologna Srecini gndeme getirmitir. Avustralya, Kanada, ngiltere ve ABDyi karlatrmal ve eletirel bir perspektiften inceleyen Slaughtere gre4 , drt lkenin de yksek retim politikalaryla, ticari aratrma ve mesleki programlar yoluyla ekonomik gelime ve iletmecilii tevik ettiini; ulusal ekonomik etkinliklerde yksek retimin deerine vurgu yaptklarn; alanlarn bir ksm iin kurumlarda piyasa ve piyasa-ynelimli etkinliklerin revata olduunu ortaya koymaktadr. Eriime ilikin
4 Slaughter Sheila. (1998) (Edited By: Jan Currie and Janice Newson) National Higher Education Policies in a Global Economy Universities and Globalization. Critical Perspectives. London: Sage Publications. S.46-47
14
olarak, yksek retim politikalarnn daha ok renciyi tevik eder gzkmekle birlikte, bunun daha dk ulusal maliyetlerle gereklemesine yol aan renim harlarnn ykseltilmesi ve renci yardmlarnda burslardan renim kredilerine kayma yaklamlar ile olduunu gzlemilerdir. Programlar bakmndan ulusal politikalar, piyasa ile balantl faklteler ya da blmleri zendirme ynelimindedir. Drt lkede de, temel aratrmadan uygulamal ya da i evrelerine dnk (entrepreneurial) aratrmalara doru yneli sz konusudur. Slaughtere gre bu drt lkenin de ulusal politikalar, dsal kaynaklar gvenceye almak iin piyasaya ynelen niversitelerle ilgili bir hareketi temsil eden akademik kapitalizme doru kaymaktadr. Bu yneli, zellikle parasal kaynak yaratmak iin dnsel sermayeyi (intellectuel capital) kullanarak sanayi ile ticari balantlar oluturan byk aratrma niversitelerinde daha ak bir biimde gzlenmektedir. Avustralya, Kanada, ngiltere ve Amerika Birleik Devletlerinde, ticari aratrmalar, i-meslek eitimi programlar, yksek retimin ulusal ekonomik gelimeye katt deere ilikin beklentiler, alanlarn ve kurumlarn bir ksm zerinde yrtlen piyasa ve piyasa benzeri etkinlikler erevesinde, niversitelerin kurumsal siyasalar rettikleri gzlenmitir. Kresellemenin yksek retime etkilerini inceleyen Slaughter, bunlar drt gruba ayrmtr. Bunlar, (1) yksek retimde bte ksntlar (2) tekno-bilime verilen ncelik, (3) ok uluslu irketlerle gelien ilikiler ve (4) dnsel mlkiyete (intellectual property) odaklanmadr. Bu siyasalar dorultusunda maliyetleri drerek daha ok renci kaydetmek, tm lkelerde renim harlarn ykseltmek, piyasalarla uyumlu akademik birimlere arlk vermek, niversitelerin temel aratrmadan uygulamal aratrmaya ynelmesini salamak, hkmetin ekonomik gelime
15
plan ve programlar ile yksek retimi btnletirmek gibi amalar konulmu ve bu ynde uygulamalar gerekletirilmitir. Kresellemenin ekonomi politii, niversitelerin ynetilme biimlerini ve akademisyenlerin gnlk yaantlarn byk lde etkilemekte bu durum da niversitelerin gelecei ile ilgili ciddi kukular dourmaktadr.5 niversitelerin ileyiinde en anlaml faktr, toplumda eletirel dnceyi tevik etmesidir. niversiteler, bilginin geni biimde toplumsal amalar iin retildii ve yayld kurumlardr. niversitelerin sessizlii durumunda, toplumsal eletirel dnceler reten ve bunlar ifade eden toplumsal kurumlar kalmayacaktr. niversiteler verimlilik ve rekabetin motoru olmaktan daha fazlas olmak zorundadr. Slaughter, hlihazrda piyasa en iyisini bilir felsefesinin niversiteleri derinden etkilediine iaret ederken, iletmecilik uygulamalarnn ve acmasz rekabetin yaygnlatn; seilmi dekanlar yerine irket yneticiliinin getiini ve bu uygulamalarn akademik kurullar marjinalletirdiini; aratrmann ticariletirilmesinin niversiteleri sanayi kesimi ile yakn ilikilere ynlendirdiini, bunun sonucunda merak-ynelimli aratrmalarn (curiosity-driven research) daha az, buna karn uygulamal aratrmalarn daha ok yrtldn belirtmektedir. Bolognada 1999 Bildirgesinin zerinden ksa bir zaman getikten sonra niversitelerdeki deiim, aratrmaclarca ortaya konulmaya balanmtr. Enders6 son yirmi yln Avrupada yksekretim ve akademik personel iin deiim yllar olduunu ifade eder. Yksekretimdeki renci saysndaki art, mali kstlamalar,
5 6 Ayn., 1998, s.3 Enders, Jrden. (2002). Between State Kontrol and Academic Capitalism: A Comparative Perspektive on Academic Sta in Europe. (Editor: Jrgen Enders) Academic Sta in Europe: Changing Contexts & Conditions. Westport, CT: Greenwood Publishing.
16
hesap verme ve performans deerlendirme sreleri ve teknolojik gelimelerin akademik personeli derinden etkilediini belirtir. Bu etkenlerin akademik personel iin sonularn drt temel sorunsal etrafnda snandrr: Birincisi, akademik personelin gemie oranla hzl bir stat kayb yaamasdr. Akademik personelin genelinin cretlerindeki greli kayplar ve akademik yaama yeni balayanlarn istihdam biiminin esnek ve gvenceden uzak hale gelmesi ve dk cretlerle altrlmalar stat kaybnn temel belirleyicileridir. kincisi, yksek retime ayrlan kamusal fonlarn giderek azalmasdr. Bunun sonucu olarak akademik personel bana den renci says artarken, aratrmaya ayrlan fonlar azalmaktadr; bunlar etkinlik kazanmlar olarak deerlendirilebilir. ncs, akademik personelin kolektif gcnn zayamasdr. Bunun nedeni olarak akademik performansn denetiminin artna paralel olarak, seilmi niversite organlarnn kararlar yerine ynetsel hiyerarinin gemesi belirtilebilir. Drdncs, toplumun beklentilerini karlayamad iin akademik personelin giderek daha ok eletiri almasdr. Bologna Srecini Avrupada yksekretim kurumlarnn standartlatrma yoluyla ynetimi olduunu belirten Feces (2006)7 bu srecin Avrupann dnyann en rekabeti ve en gelimi bilgi toplumu olma projesinin nemli admlarndan biri olduunu
7 Andreas Feces. (2006). The Bologna Process-Governing Higher Education in Europe through Standardisation. Revista Espanda Education Comparada 12, s.203-231. http://docs.google. com. eriim tarihi: 18.11.2011.
17
18
ifade etmektedir. Standartlatrma, istenen Avrupay ve onun yurttalarn ina etmek iin bir ynetim yaklam olarak grlebilir. Bologna Srecine hem Avrupa Birliinden hem de dardan lkeler ye olmaktadr. Srece katlm gnlllk temelindedir. Bologna sylemi byk lde bilgiye dayal toplum, istihdam edilebilirlik, hareketlilik, yaamboyu renme ve kalite gvencesi kavramlaryla doldurulmaktadr. Avrupann gelimi bir bilgi toplumu olmas kresel rekabette baary getirecektir. Tm yurttalarn igc piyasalarnn istekleri dorultusunda istihdam edilebilir olmas bir dier amatr. stihdam edilebilirlik sylemi, hareketlilik sylemi ile kombine edilmitir. Yaamboyu renme, hareketlilik ve istihdam edilebilirlii artrr denilmektedir. Fecese gre, yurttaa ulatrlan mesaj udur: Eer mobil olursan, daha iyi ilere giri ansn elde edersin, yaamboyu eitimle kazandn yeterlilikler Avrupann herhangi bir yerinde uygun istihdam frsatlaryla eleir. Yaamboyu renme, rgn, yaygn ve informal tm renmeleri kapsamaktadr. Bologna Sreci, srekli renen bir yurtta yaratma projesidir. Yurtta, sadece yaamnn ilk ocukluk ve genlik yllarnda renmeyecektir, yaamn kendisi renme olacaktr. Yaamn koloniletirilmesi pahasna da olsa tm zamanlarnda renmeye tevik edileceksin. Bundan kaamazsn, renmemeyi seemezsin, ancak baz durumlarda neyi reneceini seebilirsin. Yurttan bir dier tanmlaycs, hareketli yaamboyu renicisidir. Bu, kendi kendine bir sorumluluk projesidir. Fecese gre, Bologna sreci pek ok piyasa gdml dncelerle doludur. Yksekretimin kalitesi, Avrupa Yksekretim Alannn adeta kalbidir. Bakanlar, kendi aralarnda kurumsal, ulusal ve Avrupa dzeyinde kalite gvencesinin salanmas konusunda anlamlardr. Bunu salamak zere nerilen reformlarn ou, niversitelerin piyasalar gibi ynetilmesi dorultusundadr. te yandan Avrupa yksekretim anlatlarnn merkezi bir zellii, gelecein srekli
deiecei ve bunun ngrlmesinin ok g olduu kridir. Bu g sorunla ba etme sorumluluu niversitelerdedir, onlar gelecein rehberleridir. Dnyay kuatan tehditler, esnek toplumlar ve esnek yurttalarla alabilir. Fecese gre Avrupada gnlle dayal bir sre olarak alglanan Bologna, Trkiye niversitelerinde Bologna Srecine imza atm YKn mdahalesi ile zorunluluk/ykmllk olarak alglanmaktadr. Reedy8 , Afrikada yksekretimin bugnn ve geleceini etkileyen eilimleri, yksekretimde kitleselleme (massication), kreselleme, hkmet ve niversiteler arasndaki iliki biimlerinin dnm balamnda aklamaktadr. Kreselleme ile ilgili olarak makalede ele alnan balam, retim ve aratrmann niversitelerde rgtlenmesinde yeni kamu iletmecilii anlaynn egemen olmasdr. Ayrca niversite aratrmalarnn hkmet ve sanayinin talepleri dorultusunda ynlendirilmesine dikkat ekilmektedir. Ne var ki Reedyye gre, profesrler bu srete bir cretli (salaried) veya para bana i yapan (a piece-work laborer) emekilere dnmektedirler. Yeni kamu iletmecilii anlay, seilmi dekanlarn gcn zayatrken; faklte kurullar ve ynetim kurullarn marjinalletirmitir. Bu eilimler geleneksel ibirliini zayatmtr. niversiteler, kitleselleme, kreselleme, zelletirme, yerelleme ve kalite gvencesi salama gibi bir dizi karmak sorunla uramaktadr.
19
Reddy, Jairam. (2002). Current Challenges and Future Possibilities for Revitilization of Higher Education in Africa. (Editor: Chapman David). Higher Education in Developing World: Changing Contexts and Institutional Responses. Westport CT, USA: Greenwood Publishing.
Benzer biimde akademik meslei etkileyen etkenler, Austin9 tarafndan nc Dnya lkeleri rneinde incelenmitir. Aratrmac, akademik personeli etkileyen be temel eilim zerinde durmutur: Birincisi, niversite eitiminin, piyasa ekonomisinin gereklerine kout olarak igc piyasas taleplerine daha ak hale gelmesidir. kincisi, akademik personelin eitim verdii renci saysnn giderek artdr. ncs, yksekretim kurumlarnn zelletirilmesi politikalaryla birlikte, renci ekmek iin niversiteler arasnda kyasya bir rekabetin retim elemanlar zerindeki etkisidir. Drdncs, nceki etkenlerle birletiinde kurumsal zerkliin gelimesi, akademik personelin liderlik, danma ve yrtme srelerinin etkin katlmcs (involvement) gibi yeni roller stlenmesine yol amtr. Beincisi, retim elemanlarnn piyasa benzeri ilere zaman ayrmasn salamak iin yksekretim kurumlarnn eitli yollar aramas ile ilgilidir. Gezegenimizin farkl blgelerinde niversitelere ilikin dnm, kapitalizmin 1945-1975 refah devleti/ sosyal devlet dneminin bir krizle tamamlandna ve sermaye snfnn ihtiyalarna uygun yeni bir dnemin baladna iaret etmektedir. 1980 sonras dnem, kresel rgtlerce neoliberal dnmlere ilikin nc almalarn balatld bir evredir. Bu srecin Avrupa niversiteleri arasndaki
9 Austin, Ann E. (2002). Academic Sta in Times of Transformation: Roles, Challenges and Professional Development Needs. (Editor: Chapman David). Higher Education in Developing World: Changing Contexts and Institutional Responses. Westport CT, USA: Greenwood Publishing.
20
egdm ve da alm Bologna Sreci ile salanmaktadr. Trkiye ise Avrupa Birliinin eperinde bir lke olarak tartmasz Bologna Srecine hzl bir biimde eklemlenmeye balamtr. niversitelerdeki dnm anlamak, en azndan onun yakn tarihinin(1945ten bugne), dier bir deyile toplumsal ve tarihsel koullarnn kavranmasn gerektirmektedir. Toplumsal mcadeleler, iktisadi ve politik alanlar dnme zorlamaktadr ve niversiteler de mcadele alanlarndan biri olarak bu sarmaln iine dahil edilmektedir. B. Refah Devleti/Sosyal Devlet ve zerk niversite Dnemi10 kinci Dnya Savann ardndan gelen dnemde, ekonomik ve toplumsal yapda ciddi bir dnm yaanmaktayd. Fordist11 retim ve birikim yaygnlayordu. Keynesci12 devlet mdahalecilii , durgun ekonomiyi canlandrmada bir ara olarak kefedilmiti. Gelimi lkelerde refah devleti uygulamalar ve az gelimi lkelerde ulusal
21
10 Nejla Kurul. (2010).Trkiye niversitelerinde 1980 Sonras Dnem: nsann zgrlemesi Amacndan Akademik Kapitalizme Geiin yks Bilim ve Gelecek, Aylk Bilim, Kltr ve Politika Dergisi, 71, Ocak. Bu balk altndaki tartmalar, bu makaleden gzden geirilerek aktarlmtr. 11 1970 ncesi dnyada yaygn olan retim biimi ksaca Fordizm olarak tanmlanan kitlesel (seri) retimdir. Sembolik olarak 1914te balam olan bu retim, byk lekte ve standart mal retimini gerekletirmek zere rgtlenmitir. Bu retim ve birikim rgtlenmesi, ilerin zihinsel emek ile ziksel emee dayal olarak belirlenerek kat bir iblmnn olduu, rn standartlamasnn verim artlar dourduu, artan mal ve hizmet talebinin bu standartlamay hzlandrd bir retim biimidir. Kitlesel retimde igcnn retime katlm, yar otomatik bir retim band erevesinde ve zel amala retilmi makinelerin kullanm ile mmkn olmaktadr. Kat iblm, emei niteliksizletirmitir (Eraydn, Erendil, 1999,s. 9; Ansal, 1995). 12 Keynesci devlet mdahalecilii. Fordist retimde, talep edilen mal ve hizmet dzeyini gvenceye almak iin Keynesci bir makro ekonomik politika benimsenmitir. Toplumun orta ve dk gelir gruplarn da tketici konuma getiren, gelir dalm ve devletin mdahalesini ieren bu yaklam, Fordist retimin egemen olduu lkelerde refah devleti tr bir kalknma politikasnn balatlmasn salamtr. Ayn tr politikalar 1960l yllardan balayarak gelimekte olan lkelerde de benimsenmekle birlikte kaynak yetersizlii, bu politikalarn yaygnlamasn engellemitir (Eraydn, Erendil, Dikmen, 2000).
kalknmaclk13 yoluyla gelime, byme ve/veya gelime modelleri olarak belirlenmiti. Bu ynelimleri zorlayan temel dinamikler; 1929 krizini ama abas, ykselen emek-sermaye elikisinin dourduu toplumsal ve ekonomik talepler, alternatif bir toplumsal sistem olarak sosyalizmin emeki snardan yana etkileri olarak ifade edilebilir. Bu sre, az gelimi lkelerde, daha ziyade kendine yetmeci bir ithal ikameci sanayileme stratejisine denk dyordu. Bu stratejinin temel pazar ise ulusal ya da yerel pazard. nk ithal ikameci sre, i pazarn genilii ve canll zerine ina edilmiti. 1945-1975 dnemini kapsayan ve John Robinson tarafndan kapitalizmin altn a olarak adlandrlan bu evrede, devletin toplumun ortak karna hizmet ilevi genileme eiliminde Trkiyede zellikle 1962-1976 olmutur. Boratava gre14 dneminde, siyasi rejim poplist denebilecek blm politikalarna ynelmiti. Bu politikalar geni halk kitlelerinin siyaset sahnesinde rol almasna imkn veren ok partili parlamenter rejimin bir sonucudur. Byk toprak sahiplerinden, ticari ve sanayi sermayesinden oluan egemen gler bloku, siyasi iktidara ve tm iktisat politikalarna hkmetmektedir; ancak seim sreci, geni halk kitlelerinin isteklerini, iktisadi ve sosyal politikalara yanstma gereini dourmutur. Bylece egemen blokun uzun dnemli karlar ile ii ve kyl kitlelerinin ksa erimli karlar arasnda belli bir uzlama salanmtr. Toplumsal mcadelelerin devleti nasl dntrdn anlamaya ynelik her aba, bu aygtn eitli kurumsal yaplar zerinde
13 Ulusal kalknmaclk, kinci Dnya Sava sonras srete, birou bamszln kazanan Az Gelimi Kapitalist lkelerin (AGK), uluslararas kapitalist dzene eklemlenmenin bir arac olan ithal ikameci birikim tarzna dayal kalknma paradigmasdr. 14 Korkut Boratav. (2006). Trkiye ktisat Tarihi.1908-2005. Ankara: mge yaynevi. S. 123.
22
yaratt zgl etkileri de anlamay gerektirir. Bu kurumlardan biri de niversitelerdir. lk nclleri 12. yzyla dek uzansa da, modern niversite, Kant ve Fichteden Wilhelm Von Humboldta kadar Alman lozoarnn entellektel abalarnn bir rndr, grece yenidir ve ulus devletlerin doduu dneme rastgelmitir15. ktidar ve bilgi arasndaki anlama, bilim insanlarna byk olanaklar sunarken, dier yandan da onlar ulusal kltr desteklemeye, ulus devlet vatandalarn yaratma srecine yardma zorlamtr. Avrupada niversiteleri etkileyen Humboltun niversite modelinden ksaca sz etmek, bugnk niversiteden ayran temel zelliklerini anlamak bakmndan anlaml olacaktr. Humbolt niversitesi modeli, aada belirtilen temel zelliklere sahiptir: 1. niversite, tm bilim alanlarndaki eitim-retim etkinliklerinin aratrma etkinlikleri ile birlikte ve btnlk iinde yrtld bir kurumdur. 2. niversite, mesleki ve teknik yksekokuldan farkl bir kurumdur. niversitenin temel ilevi, herhangi bir meslee ynelik olmakszn eitim, retim ve aratrma yapmaktr. Ama, kiilerin kendilerini tanmasn ve gelitirmesini salamaktr. retme ve renme zgrl ve bilim iin bilim niversitenin vazgeilmez ilkeleri arasndadr. 3. niversite devlete deil, ulusa baldr. Devletin temel grevi, retim yelerini grevlendirmek, maalarn demek ve almalar iin zgr bir ortam yaratmaktr.
23
15 Marek Kwiek ( Mays 2002). Yksekretimi Yeniden Dnrken Yeni Paradigma Olarak Kreselleme: Gelecek in Gstergeler.Globalisation and Education. Kuram ve Uygulamada Eitim Bilimleri. Cilt 2, Say 1,
Humbolt niversitesi modeli, Trkiye niversitelerini de nemli dzeyde etkilemitir. Ayrca sosyal devlet dneminde niversiteler, dnemin ekonomik ve siyasal genel karakteristiklerini byk lde yanstmtr. Bilim ve teknolojideki gelimeler de, gerek niversite iinde ve gerekse dnda, retim ve birikim rejiminin ve ksmen de emeki halklarn talepleri ynnde biimlenmitir. Yksekretimin nansman kamu tarafndan salanmtr. niversiteler, binlerce rencinin eitim grd byk yerlekelerde eitim vermeye balamlardr. niversitelerde, sekinci eitimden kitlesel eitime doru bir genileme sz konusu olmutur. Bu dnemde kitleselleen niversiteler, kaplarn emeki snarn ocuklarna amtr. niversiteler, toplumun yksek nitelikli insangcn yetitiren kurumlar olarak grlmekle birlikte, frsat eitlii salayarak sosyal adaleti gerekletiren kurumlar olarak da ilev grmtr.
24
Sosyal devlet/ulusal kalknmaclk dneminde niversiteler, niversite zerklii ve akademik zgrlkler temelinde, devletle ve siyasal iktidarlarla ilikilerini snrlandrmaya, politik gcn niversiteye mdahalesini nlemeye almlardr. Bilindii gibi, Humbolt niversite geleneinde niversitenin gerei arama ve yayma ilevini yerine getirebilmesi iin onun devlet ve piyasadan bak, bilim insanlarnn ise akademik zgrlklere sahip olmas gerekir. Trkiyede 1946-1981 dnemi, zerk niversite dnemi olarak adlandrlmaktadr. 1946 ylnda karlan niversiteler Kanunu ile niversiteye zerklik getirilmitir. niversiteler bu yasada yksek aratrma ve retim birlikleri olarak tanmlanmtr. niversite ynetiminde kurullarn gc artrlrken, niversiteye ilikin kararlar yasalarn izin verdii temelde demokratik yollarda alnmaya allmtr. 27 Mays 1960 ihtilalinin ardndan niversitelerle ilgili 115 sayl deiiklik yasas (1960) km; 1946 ile kazanlan ve bir trl yaama geirilemeyen zerklik kullanlr
hale getirilmitir. Ancak, niversite zerklii ile ilgili bu olumlu admlara karn, 12 Mart 1971 darbesinin aktrleri, toplumsal gelime, ekonomik gelimenin nne geti savyla ynetime el koymulardr. Darbeciler, nceki yasann yerine 1973 tarihinde 1750 sayl yasay kartmlardr. nceki yasaya gre, geri nitelikte olan pek ok hkme karn, darbeciler niversite zerkliini kaldrmay baaramamlardr16 . Ne yazk ki bunu, ileride aktarlaca gibi, 12 Eyll 1980 askeri darbesi baarmtr. Devletin toplumun ortak karlarna hizmet etme ilevinin geniledii dnemde, akademik zgrlkleri yaama geirmenin bir gerei olarak da, retim elemanlarnn i gvenceli konumlarda istihdam mmkn olmutur. retim elemanlarnn yetitirilmesi ve istihdam, bir kamu hizmeti olarak lke dzeyinde btnlkl bir planlama faaliyetinin konusu olarak ele alnmtr. Bilim insanlarnn yetitirilmesi, niversiteler aras gelime farkllklarnn ortadan kaldrlmasnda nemli bir etken olarak ele alnmtr. Ayrca niversitede retim elemanlarnn, niversitenin kurullar yoluyla ynetime katlmlar salanmtr. zerk niversitenin salad akademik zgrlkler, aratrma-yayn ve retim faaliyetlerinin grece zgrce yaplabilmesinin nn amtr. Bu dnemde dncelerini zgrce retme ve ifade etme hakk, kullanlabildii lde, Trkiyede Humbolt niversitesi geleneinin olumasna katk salanmtr. Bu gelenekten grece daha fazla etkilenen kurumlar ise, byk kent niversiteleri olmutur. 1970lerin ortalarndan itibaren, ar retim krizi sonucunda den krlar, egemen snfn harekete gemesine yol amtr. Devletin refah devleti uygulamalar ve ii snf mcadelesiyle cretlerin ve
16 Tahir Hatibolu. (2000). Trkiye niversite Tarihi. 2. Bask. Ankara: Selvi Yaynevi.
25
igcnn yeniden retimine ayrlan harcamalarn srekli artmasnn (toplumun ortak karna hizmet etkinliinin) igc verimliliinde ayn lde bir artla sonulanmamas nedeniyle sz edilen dnemde birim sermaye bana kt dmeye balamtr. Sermaye snf asndan istenmeyen nitelikteki bu gelimelerin toplaml bir sonucu olarak, kr oranlar azalma eilimine girmi ve 1960larn sonunda balayan durgunluk, Petrol hra Eden lkelerin (OPEC) petrol ambargosunun atelemesiyle kapitalizmin uzun dnemli bir yapsal krize girmesine neden olmutur. Sonu olarak, dnyada 1945-1970/1975 arasnda hzl bir ekonomik gelime ve canl bir birikim srecini yaatan Keynescilik, Fordist retim rgtlenmesi ve ulusal kalknmaclk politikalarna dayanan ekonomik ve politik yaplanma, 1970lerde gelimesinin snrlarna varm ve retkenlik potansiyelini tketerek krize girmekten kurtulamamtr17 .
26
Kr oranlarndaki dme eilimini, igc verimliliini artrarak ve igc maliyetini drerek ama abas, sermayenin bavurmak istedii ilk yoldu. Ancak ii snfnn ve sendikalarn 1969-1972 dnemindeki gl kar koyuu nedeniyle sermaye bu amacna ulaamam, areyi para politikasnda bulmutu. Enasyonun ykselmesine, pazarn daralmasna, dolaysyla krizin etkilerinin iddetlenmesine ve Bretton Woods sisteminin kmesine yol aan bu politika aslnda, Keynesci ekonomiden uzaklap, monetarist neo-liberal ekonomi politikalarna geiin ilk admlarndan biri saylabilirdi18 . Neo-liberal politikalar zaman ierisinde eitlenerek ve genileyerek Keynesiliin yerini alm ve yeniden yaplanmann temellerini oluturmutur.
17 Doan, Ali Ekber. (2002). Birikimin Hamallar Kriz, Neoliberalizm ve Kent. stanbul DonKiot Yaynlar. 18 Ayn. s.15.
C. Neo-Liberal Devlet ve Gdml niversite Dnemi19 1970lerin ortalarndan itibaren kapitalizmin bitmeyen krizlerinden birinin daha sarmalna girilmi; k ise neo-liberalizmde bulunmutur. 1990larda ken reel sosyalizm olgusunun da itici gcyle, siyasetin emeki snarn karna hizmet etme ilevinin geniletilmesi baarlm, yani siyaset kurumu iinde egemen snfn karna hizmet edecek politikalara arlk verilmeye balanmtr. Trkiyede ise 1979 ylnn sonuna yaklarken, ekonomik bunalmn geni halk kitlelerini ve sermaye snarn derinden etkilediine tank olunmaktadr. zellikle kentli emekiler, temel tketim mallarnda etkisi snrl kalan yat denetimleri, kuyruklar ve karaborsa gibi birbirleriyle ilgili olgularn iinde bunalmlardr. Kyl/ifti emekiler ise 1977 seimlerinin ardndan verilen destekleme yatlarnn, 1979da hzlanan enasyonun etkisiyle dramatik biimde erimesi karsnda savunmasz kalmlardr. Dier yandan rgtl ii snf, Trkiye toplumunun alkn olmad bir enasyon hz karsnda en azndan sendikal mcadele yoluyla reel gelir dzeylerini koruyabilmenin savan vermekteydi. Grevler yznden yitirilen ignlerinin greli arl 1977-1980 yllarnda, 1973-1976 yllaryla karlatrlrsa iki buuk misli artmtr. Dolaysyla byk sermaye evreleri, bu babo gidie dur denilmesinin, sendikalarn disiplin altna alnmasnn, sermaye iin gven ortamnn yeniden yaratlmasnn arlarn 1979 ylndan itibaren yapmaya balamlard20.
27
19 Nejla Kurul. (2010).Trkiye niversitelerinde 1980 Sonras Dnem: nsann zgrlemesi Amacndan Akademik Kapitalizme Geiin yks Bilim ve Gelecek, Aylk Bilim, Kltr ve Politika Dergisi, 71, Ocak. Bu balk altndaki bilgiler, bu makaleden gzden geirilerek aktarlmtr. 20 Boratav. (2006) s.145-146.
28
24 Ocak 1980 tarihinde yrrle konan ve sonraki yllara damgasn vuracak olan neo-liberal program, ana izgisiyle 1988 ylnn sonuna kadar iktisat politikalarna damgasn vuran ve zaman iinde yeni elerin eklenmesiyle zenginleen bir programdr. Boratava gre21, batan sona kadar alternati yoktur sloganyla ve ok youn bir ideolojik kampanyayla geni halk kitlelerine ve kamuoyuna sunulan neo-liberal model, ne Trkiye ne de dnya bakmndan orijinal bir nlemler paketidir. Bu kararlar, 1970li yllarda IMFnin d tkanma koullar altnda bunalan pek ok az gelimi lkeye empoze ettii standart istikrar politikas paketi ile daha ziyade Dnya Bankas tarafndan gelitirilen tipik bir yapsal uyum programnn bilinen zelliklerini tamaktadr. Uluslararas sermayenin Dnya Bankas araclyla pazarlad ve ite ve da kar piyasa serbestisi ile uluslararas ve yerli sermayenin emee kar glendirilmesi gibi iki stratejik hedefe younlaan bir yapsal uyum perspekti tamaktayd. Neo-liberal politikalar yoldan yrtlmtr22 : Sermayenin yerkrede dolam sreciyle ilgili olarak serbestletirme (liberalizasyon). Serbestleme iki koldan yrtlmtr. Bunlardan ilki ticaretin serbestletirilmesi, ikincisi ise nansal serbestliktir. Toplumsal ve ekonomik politika ile ilgili olarak dzenleme d brakma (dereglasyon). Bu politika, piyasann ekonomik ve toplumsal yaamn en nemli belirleyeni haline gelmesi, devletin geleneksel ilevleri olan gvenlik ve adalet gibi alanlara ekilmesini gerekletirmektedir. Bu politikalar, hem zelletirmeleri, hem de Sosyal Gvenlik Kurumu gibi devletin sosyal hizmet ve sosyal gvenlik kurumlarnn kltlmesini,
21 Ayn. 2006, s.148-149. 22 Doan. (2002). s.16-23.
gszletirilmesini ve hatta tasye edilmesini iererek gelimitir. Her ne kadar zelletirme boyutu n plana karlsa da dzenleme d brakma, evreyi, halk saln ve iyeri gvenliini korumak, herkese parasz salk, parasz eitim, ucuz konut salama, tarmsal retimi destekleme dahil, krlar azaltabilecek her trl devlet dzenlemesini ortadan kaldrma eklinde zetlenebilecek olan bir politikadr. retim ve emek sreleriyle ilgili olarak esnekletirme (postfordizm). 12 Eyll 1980de yaplan askeri darbe, demokratik sre iinde gereklemesi ok g olan 24 Ocak kararlarnn uygulamaya geirilmesi nndeki tm engelleri ortadan kaldrmtr. Gerekten Trkiyede 1980li yllar, bir btn olarak emek gelirlerinin sa hasla iindeki paylarnn geriledii; ancak hem greli olarak hem de mutlak anlamda byyen artk deerin paylamnda ticari ve nans sermaye ile rantiye tabakalarn sanayicilere gre, ok daha avantajl bir konuma getirildii bir dnem olarak nitelenebilir.23 Trkiyede ve hemen her lkede, uluslararas rekabet, yabanc sermaye yatrmlar, bilgisayar ve iletiim teknolojisindeki hzl gelimeler, Dnya Bankas kredileri, dereglasyon-reglasyon, ynetiim, devletin deien rol ve klmesi gereken devlet ve dierleri gibi kanlmaz ve rasyonel grnml kavramlar ska dillendirilmektedir. Gler24 , devlette reform konularn, 1989da yaymlanan bir Dnya Bankas raporunda ilk kez dile getirilen ynetiim kavram (good governance) ekseninde tartmaktadr.
23 Boratav, 2006 .169. 24 Birgl Ayman Gler.(2003). Devlette Reform Kamu Ynetimi Dnyas. Yl:4, Say: 13, OcakMart.
29
Yazara gre, iyi ynetiim kavram kapsamnda ngrlen ve devlettoplum uzakln amak zere brokrasi + zel sektr + sivil toplum kurulularna dayanan bir yap, katlmc, ancak demokratik olmayan bir model ngrmektedir. Ynetiim, kamu hizmetlerinin ve kamu alanlarnn ikincilletirildii, dolaysyla kamusalln ereti olarak yeniden ina edilmesini ngren bir model ortaya koymaktadr. Devletin yap ve ilevlerindeki bu farkllama, eitim, salk, sosyal gvenlik gibi kollektif mallarn bir hak ve bu nedenle kamu hizmeti olarak sunulmasn ortadan kaldrmaya ynelmitir. zellikle niversiteler, bu srete derinden etkilenen kurumlar olmulardr. niversitelerin devlet ile (ve siyasal iktidarlarla), piyasa ile nihayet sivil toplumla yeni ve farkl iliki biimlerinin gelitirilmeye alld bir dnem balamtr.
30
D. Avrupada Bologna Srecinin Douu ve Kar Bildirgeler Bu genel iktisadi ve politik koullar iinde Bologna sreci, ye lkelerin niversitelerinin neoliberalizme eklemlenmesi amacna dnk olarak Avrupa corafyasndan domutur. Bugn ye says 47ye ulam olup yeleri, sadece Avrupa corafyasndan lke niversiteleri deildir. Bologna Sreci niversitenin, Kta Avrupa (geleneksel Humbolt niversitesi) niversitesi tahayylnden Anglo Sakson modele krlmasnn yksn anlatmaktadr. zleyen blmde, daha detayl aktarlacak olan Bologna Srecinin bu ksmda genel bir deerlendirmesi yaplm ve Bologna syleminin temel zellikleri irdelenmitir. Bologna Sreci, Fecese gre, lkeler asndan zgr bir seimle iinde ya da dnda kalabilecein gnll bir yaplanmadr. Faaliyetlerin nasl yrtleceine ynelik merkezi bir g yoktur.
Seme ansn var: katlrsn ya da katlmazsn denilmektedir25 . Ancak farkl lkeler, niversiteler ve renciler iin seimler, bu denli zgr deildir. rnein Trkiye niversitelerinde YKn imzalad anlamann gerekleri, niversitelere bir biimde uygulatlmaktadr. YKn yasal zemini ve merkezi yaps, bu tr bir sonuca yol amaktadr. Avrupada yaama geen iknaya-rzaya dayal sreler, Trkiyede zora dayal uygulamalara dnmektedir. Bologna Srecinin ykmllklerini yerine getirmeyen niversiteler, faklteler ve blmler, kadro ya da mali kstlamalarla karlamaktadr. Bologna ile ilgili en eski bildirgeler arasnda Eyll 1988deki Magna Charta Universitatum anlmaktadr ve bu bildirge sonrakilerden olduka farkldr. Bildirgede niversite bir kltr retimi ve kltr iletiim merkezi olarak ifade edilmektedir. Humbolt niversitesi geleneine daha yakn bir tanmlama ile bildirgede aadaki ifadeler yer almaktadr.26
niversiteler bulunduklar lkelerin cora ve tarihi koullarna gre deiik ekillerde dzenlenmi zerk kurumlar olup aratrma ve retim eleri araclyla kltr retimi ve iletiiminde bulunur. niversitelerin, iinde var olduklar dnyann gereksinimlerine hazr olabilmeleri, aratrma ve retim almalarnn tm dier ekonomik ve siyasi glerden manevi entelektel ynlerden bamsz olmasyla mmkndr.
31
Magna Charta Universitatum, niversitelerde aratrma ve retim almalarnn ekonomik ve siyasi glerden bamsz yrtlmesinin nemini vurgularken, sonraki bildirgeler, devlet ve i dnyasn paydalar olarak gren bylece gdml niversitenin
25 Feyes, 2006. 26 www.yok.gov.tr eriim tarihi: 11.12.2010
nn son derece ihtiyatl bir sylem ile aan bildirgeler olmutur. ok yakn tarihte niversitelerin dnmn bir tehlike olarak gren ve bunu kamuoyuyla paylamaya alan Bologna Srecinin dnda giriimler de ortaya kmtr. Nanteste 1984 ylnda Dnya niversite Servisinin (WUS) bir altaynda kir olarak ortaya kan ve 1988 Eyllnde aklanan niversitelerle ilgili bir baka Bildirge, Lima Bildirgesidir. Bu Bildirgenin temel zellii, Bologna Srecine gtren deiimi ngren ok sayda kurulu ve kiinin kamuoyunu uyarmak amacyla imzalad muhalif bir metin olmasdr. Lima Bildirgesine gre, son yirmi ylda, yksekretim kurumlarnn akademik zgrln zayatc, snrlandrc veya bask altna alc son derece ciddi bir eilimin ortaya kt ifade edilmitir. Bu eilimin temel belirleyicilerinin, ekonomik ve politik gler ve ilikiler olduu Bildirgede ok ak biimde ifade edilmitir. Bunun en somut gstergesinin retim elemanlarnn, rencilerin, aratrmaclarn ve eitim konusunda yazan aydnlarn haklarnn artan oranda ihlali olduu ifade edilmitir. Bildirgenin taslan Hollanda nsan Haklar Enstits Mdr Manfred Nowak hazrlamtr. Bildirgenin ilk tasla Ocak 1987de yazlm ve Komisyon, hem ulusal hem de blgesel dzeydeki Dnya niversite Servisi ulusal komitelerinin uluslararas bilgi a ile danmalarda bulunarak tasla tartma, anlamnn meruiyetini sorgulama ve gelitirme yolunda klfetli bir sre stlenmitir. Taslak, ayn zamanda yorum ve nerilerini almak zere 50den fazla uzman kurulua gnderilmi ve onlarn nerileri Deklarasyonun son formlasyonunda byk katk salamtr. Taslak, Dnya niversite Servisi Uluslararas Genel Toplantsnda Eyll 1988 tarihinde onaylanmadan nce kez gzden geirilip dzeltilmitir. Bildirgeden aktarlan aadaki ksm, Bologna Srecinden ayran niteliini aka ortaya koymaktadr.
32
nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin 40. Yldnmnde 6-10 Eyll tarihleri arasnda Limada toplanan Dnya niversiteler Servisi Altmsekizinci Genel Kurulu, insan haklar alannda bata nsan Haklar Evrensel Beyannamesi, Uluslararas Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Andlamas, Uluslararas Temel ve Politik Haklar Antlamas ve Eitimde Ayrmcla kar UNESCO Andlamas olmak zere Birlemi Milletlerin ve dier evrensel ve blgelesel rgtlerin oluturduklar geni kapsaml uluslar aras standarlar gzeterek, niversite ve akademik kurulularn, insanlarn ekonomik, sosyal, kltrel, temel ve politik haklarnn yaama geirilmesini takip etmekle ykml olduklarna inanarak, Tm dier insan haklarndan yararlanlmasnda, kiilerin ve bireylerin insanca yetimesinde eitim hakknn nemini vurgulayarak, Eitim haklarndan yalnzca akademik zgrln var olduu ve yksek retim kurumlarnn zerk olduklar bir ortamda tam anlamyla yararlanlabileceini gz nne alarak, Ve eitime ilikin u ilkeleri kabul ederek, 1.Her insan eitim hakkna sahiptir. 2.Eitim insan kiiliinin ve onurunun tam geliimini salamaya yneliktir ve insan haklarna, temel zgrlklere ve bara duyulan saygy pekitirir. Eitim, tm insanlarn zgr ve eitliki bir toplumun kurulmasna etkin biimde katlmalarn salar ve tm uluslar, tm dini ve etnik gruplar ile tm rklar arasnda anlay, hogry ve dostluu gelitirir. Eitim, kadnlarla erkekler arasnda karlkl anlay, saygy ve eitlii gelitirir. Eitim toplumsal eitlik, bar, tm uluslarn eit geliimi ve evrenin korunmas gibi ada toplumlarn ana hedeerinin kavranmasnda ve bunlara ulalmasnda bir aratr. 3.Her devlet, her tr rk, renk, cinsiyet, dil, din, politik ya da baka gr, milliyet veya toplumsal kken, ekonomik durum ya da baka bir statye ilikin olarak herhangi bir ayrmclk yapmadan eitim hakkn gvence altna almaldr. Her devlet, ulusal gelirinin uygun bir miktarn eitim hakkndan tam anlamyla yararlanabilmesini salamak amacyla ayrmaldr. 4.Eitim olumlu bir toplumsal deiimin aracdr. Dolaysyla, eitim her lkenin toplumsal, ekonomik, politik ve kltrel durumundan
33
kopuk olmamal, btn hak ve zgrlklerin tam olarak edinilmesine ynelik bir biimde statkonun deitirilmesine katkda bulunmal ve daimi biimde deerlendirilmesine ak tutulmaldr
Anlalaca zere, Lima Bildirgesi, Bologna Srecini balatan gelimeler karsnda kamuoyunu uyarmak zere hazrlanm bir bildirgedir. Bildirgede niversite, daha eitliki ve zgr bir toplumun kurulmas iin eitim, aratrma ve tartmalarn yrtld bir zemin olarak ele alnmaktadr. On yl sonra 1998de toplanan Sorbonne Bildirgesinde27 ilk kez niversiteler, Euro, banka ve ekonomi Avrupas ile yan yana anlm, Bilgi Avrupas ile zdeletirilmitir. Bildirgeden yaplan aadaki alnt, Magna Chartadan farkl bir niversite anlayn ortaya koymaktadr. Bildirgede niversitelerin tarihine deinilerek, renciler ve akademisyenlerin kta iinde serbeste ve dolaabildikleri ve bilgiyi hzla yayabildiklerine iaret edilmitir.
..Avrupa sreci, yakn zamanda ileriye dnk son derece nemli admlar atm bulunmaktadr. Ancak, Avrupann yalnzca Euro, banka ve ekonomi Avrupas olmakla kalmayp bilgi Avrupas olmas gerektii de unutulmamaldr. Ktamzn entelektel, kltrel, sosyal ve teknik boyutlarn glendirmeli ve bilgi Avrupasn bu boyutlar zerine ina etmeliyiz. Bu boyutlar, geliimlerinde de byk rol oynayan niversiteler tarafndan ekillendirilmektedir.
34
Srece adn veren Bologna Bildirgesi28 , Haziran 1999da ortaya konmutur. niversitelerin ilevi, Bilgi Avrupas Avrupa Vatandalnn inasna dnk olarak tanmlanmtr. Avrupa kltrel boyutlarn oluturan Sorbon bildirgesinin ardndan kltrel
27 www.yok.gov.tr (eriim tarihi :11.12.2010) 28 Ayn.
elere vurgu yaplmtr. Bunun yan sra sz konusu deklarasyonda; vatandalarn hareketliliini ve istihdamn tevik etmek ve ktann genel geliimini desteklemek iin bir Avrupa Yksekretim Alan (AYA) oluturulmasnn neminin alt izilmitir. Bologna Bildirgesinde, Magna Carta Universitatumda belirtilen temel prensipler nda almalar yaplaca belirtilmekle birlikte, ekonomik ve siyasi glerden bamsz bir niversiteyi tasye edecek bir sylem Bologna Srecinde kurgulanm ve aama aama uygulamaya aktarlmaktadr.
Avrupa yksekrenim sisteminin uluslararas rekabet gcnn artrlmas amacna younlamalyz. Bir medeniyetin canll ve etkinlii, o medeniyetin kltrnn dier lkeler zerinde yaratt etki ile llr. Avrupa yksek retim sisteminin, dnyada bizim olaanst kltrel ve bilimsel geleneklerimizin grd ilgiye edeerde bir ilgi grdnden emin olmal.
35
Bildirgede, yukarda ifade edilen szler, hem iktisadi hem de kltrel ynleriyle, post-kolonileme hedeerini ieriyor olmas ile dndrcdr. Gerekten hmanizmann beii olma iddiasn tayan Avrupa niversitelerine verilen bu ilev, onu ieriden bir direni olmadka ve toplumsal mcadelelerle desteklenmedike, kapitalizmin acmasz dililerinden birine dntrecektir. Bologna Bildirgesinde aadaki biimde devam edilmektedir. Tartmalarn, Trkiyede politik ve iktisadi nedenlerle niversite ama politikasna benzerlii dikkati ekmektedir.
Avrupa Yksekretim Alan oluturulmasnn altnda yatan temel neden, rencilerin, akademik ve idari personelin hareketliliini salamaktr. Bakanlar; hareketliliin siyasal, sosyal ve ekonomik olduu kadar, akademik ve kltrel adan nemini de vurgulamlardr.
2003 ylnda toplanan Berlin Bildirgesinde29 yksekretimin bir kamu sorumluluu ve kamu yarar dorultusunda hareket eden kurumlar olduu ifade edilse de, niversitelerle ekonomi arasndaki ilikiler daha sk bir biimde kurulmaya balanm ve Avrupa niversitelerinden beklentiler bir hayli ykselmitir. Bildirgeden aaya aktarlan ifadeler bunu gstermek bakmndan olduka nemlidir:
Bakanlar, Bologna Sreci erevesinde Avrupay daha sk ibirlii ve ileri almalar yapmaya aran ve daha nitelikli ve yksek istihdam oranyla srdrlebilir ekonomik gelimeyi salayabilen dnyann en dinamik ve rekabet gc en yksek bilgitemelli ekonomisi yapmay amalayan Avrupa Konseyinin Lizbon (2000) ve Barselona (2002) toplantlarnn kararlarn dikkate almlardr.
36
Bergen (2005) Bildirgesinde30, yksekretim hizmetinin metalatrlmasna dnk ifadeler ok ak biimde ortaya konmutur. Burada Bologna Srecine destek olan kurumsal yapnn da tamamlanmaya balad grlmektedir. Yksekretim kalitesinin gvenceye alnmas iin Avrupa Kalite Gvencesi Birlii (ENQA) tarafndan nerilen standartlarn ve ilkelerin kabul edilmesi gerektii ileri srlmtr.
Avrupa Yksekretim Alannda kalite gvencesi iin Avrupa Kalite Gvencesi Birlii (ENQA) tarafndan nerilen standartlar ve ilkeleri kabul etmekteyiz. Bizler, ortak olarak kabul edilmi klavuzlara ve kriterlere sayg duymakla beraber, ulusal kalite gvencesi ile ilgili kurumlarn emsal tarama modelini ulusal dzeyde uygulamay taahht etmekteyiz. Ulusal inceleme temeline bal kalite gvencesi kurulularnn Avrupa dzeyinde kayt edilmesi prensibini kabul ediyoruz. Uygulama kalitesinin Avrupa Kalite Gvencesi Birliinin
29 Ayn. 30 Ayn.
Avrupa niversiteler Birlii, Avrupa Yksekretim Kurumlar Birlii ve Avrupa Ulusal renci Birlikleriyle ibirlii iinde daha da gelitirilmesini ve bizlere de zleme Grubu kanalyla bu konuya ilikin bir rapor gnderilmesini talep ediyoruz. Akreditasyon veya kalite gvencesi konusundaki kararlarn karlkl olarak tannmasn gelitirmek amacyla, ulusal dzeyde tannm kurulular ile ibirlii halinde olmann nemini vurguluyoruz
Bergen Bildirgesinde 2010a yaklarken benimsenen amalara genel giri aadaki biimde yaplmtr:
Bologna Srecindeki baarlarmza dayanarak, kalite ve eak ilkeleri zerine kurulu bir Avrupa Yksekretim Alan kurmay istiyoruz. Bilgi temelli bir topluma katkda bulunurken zengin mirasmz ve kltrel eitliliimizi gz ard etmemeliyiz. Bizler, karmak modern toplumlar balamnda yksekretimin kamusal sorumluluk ilkesini desteklemeyi taahht ediyoruz. Yksekretim; aratrmann, eitimin ve yeniliklerin kavana yerletirildiinde, Avrupann rekabet edebilirliinin de anahtar olacaktr. 2010a yaklarken yksekretim kurumlarnn, zerinde kir birliine varlm reformlar uygulamak iin gereksinim duyduklar zerklii salamay grev olarak stleniyor ve kurumlara srdrlebilir kaynak salanmasnn gerekliliini kabul ediyoruz.
37
Avrupa Yksekretim Alan aamal olarak yaplandrlmtr. Bu aamalarn her biri renciyi, igc piyasasna, daha fazla yeterlik kazanmaya ve aktif vatandala hazrlamaktadr. Avrupa Yksekretim yapsnn dier nemli zellikleri ise; genel kalikasyonlar erevesi ile zerinde anlamaya varlm Avrupa standartlar ile kalite gvencesi, derecelerin tannmas ve eitim sreleri iin klavuz niteliindeki ilkelerdir. 2007 ylnda toplanan Londra Bildirgesinde Gelecee baktmzda, srekli deien dnyada, AYAnn rekabet gcn korumak ve kresellemenin getirdii zorluklarla mcadele edebilmesini salamak amacyla,
yksekretim sistemlerimizi srekli olarak bu deiimlere adapte etmek ihtiyacnn bilincindeyiz denilmektedir. Artk byk lde ekonominin motoru haline getirilmi olan niversiteler iin, Londra Bildirgesinde eitlilikleri korunan, yeterli mali kaynaa sahip, zerk ve hesap verebilir gl yksekretim kurumlarnn nemi vurgulanmaktadr. Bildirgede yeterli mali kaynan nereden gelecei konusunda ihtiyatl bir dil kullanlmaktadr. Avrupa Komisyonu Eitim ve Kltr Genel Mdrlnn mali destei ile EURYDCE Avrupa Birimi tarafndan 2008de Avrupada Yksekretim Ynetimi Politikalar, Yaplar, Finansman ve Akademik Personel balkl bir rapor yaynlanmtr31. Raporda, Avrupa lkelerinin pek ounun yksekretim sektrnn mali srdrlebilirliinin salanmas iin ulusal stratejik nceliklerin ana hatlarn izen zel politikalar belirleyen belgeleri tantma srecinde olduu ya da uygulamakta olduu belirtilmektedir. Somut politika zmleri lkeden lkeye farkllk gstermesine karn baz orta vadeli hedeerin belli olduu vurgulanmaktadr. Bunlar unlardr: 1. Yksekretim iin kamu maliyesini gelitirme. 2. Mali kaynaklar ynetmek iin kurumlara daha fazla zerklik verilmesi. 3. Sonularla nansman arasnda dorudan balant kurma. 4. Finansman kaynaklarnn eitlendirilmesi olduu kadar aratrma kurumlaryla, irketlerle ve blgesel yetkililerle ortaklk kurmay tevik etme.
38
31 http://www.eurydice.org.
Bologna Srecinin nemli aktrlerinden olan Avrupa Komisyonu ve EURYDCEin (nformation on Education Systems and Policies in Europe), yksekretimin ynetiminden, mali kaynaklarn ynetimini dndklerini belirtilen yukardaki alntlar, kamu nansmanna dayal demokratik ve zerk Avrupa niversitelerini (piyasann doas ile badamayacan bile bile), irketlerle ortakla davet etmektedir. Rapora gre,
zel sektrdeki kaynaklarn yksekretimi topluma (YN:piyasalara) daha fazla yaklatrmasnn inkar edilemez bir katks vardr. zel sektrle ortakln farkl biimlerde kurulabilecei ifade edilmektedir. Ekonominin tm sektrlerinin yksekretim kurumlarnn temel ve uygulamal aratrmalarna katlm, sanayi sektrndeki uzmanlarn kamu yksekretim kurumlarnda ders vermeleri, patentler ve telif haklaryla deiim karlnda program nansman, bilimsel ve teknolojik i yaplarn paylam ve transfer srelerinin hzlandrlmas ve altrdklar mezun saysna gre irketlerden mali getiri. Bu son konu, yksekretimden yararlananlarn yksekretime deme yapmalar anlamna gelmektedir. Bunun altnda yatan ise irketlerin yksekretimi, mali ltlerle nanse ederek kendi igcnn eitimine katkda bulunmas kridir.
39
Anlalaca zere, bir yandan bilim emekilerinin dier yandan da retimde alan diplomal emekiler zerinden elde edilen mutlak ve nispi artdeeri artrmak zere yksekretim kurumlarn ynetmenin farkl yntemleri zerinde zenle alan Avrupa Komisyonu, Bologna Srecinin rtk gndemini aka ortaya koymaktadr. Leuven ve Louvain-la-Neuve, 28-29 Nisan 2009daki Bildirgede32, gelimeler deerlendirilmi, artk giderek somutlaan hedeer
32 www.yok.gov.tr, eriim tarihi: 11.12.2010
konulmaya balanmtr: Bu hedeer, u kavramlarla ifade edilmektedir: Kazanlar, sosyal boyut: eit eriim, yaamboyu renme, istihdam edilebilirlik, uluslararas aklk, hareketlilik, nansman Leuven Bildirgesinde nansman konusu ok zenli bir dille ele alnmakla birlikte, yksekretimin zelletirilmesine dnk hedeeri iinde barndrmaktadr.
Yksekretim kurumlar, sosyal ihtiyalara cevap verebilme ve hesap verebilir olma ile ilgili artan beklentilerle birlikte daha fazla zerklik kazanmlardr. Kamusal sorumluluk erevesinde, zerk yksekretim kurumlarnn srdrlebilir geliimi ve eit eriimin garantilenmesi iin devlet kaynakl nansmann ana ncelik olmay srdrdn teyit ediyoruz. Yeni ve eitli nansman kaynaklar ve yntemleri bulmak iin daha fazla dikkat sarf edilmelidir.
40
Bologna Srecinde Budapete/Viyana Bildirgesi (2010) en son geliimi gstermektedir. Bildirgede, Avrupa Yksekretim Alan yaratma amacyla gelinen aamadaki gelimelerin ok olumlu olduu ynnde deerlendirme yaplm, Bologna Bildirgesini 47 lkenin imzalam olduu belirtilmitir. Bildirgede yer alan aadaki ifade, niversitelere yklenen ilevi aka ortaya koymaktadr.
Yksekretimin, bilginin gittike daha da itici g olduu bir Dnyada sosyal ve ekonomik kalknmann ve yenilemenin asl lokomoti olduuna kani olmu durumdayz.
Bologna srecinin kukusuz kltrel ve toplumsal ynleri bulunmaktadr. Ancak projenin snfsal ynyle niversitelerin, mevcut dzenin yeniden retiminin, dier bir deyile de sermaye snfnn ihtiyalarn karlamak zere bir yaplanma olduu aktr. Yksekretim iktisadi amalar iin arasallatrlmtr. Kltrel motiere zaman zaman gnderme yaplsa da, Bologna sreci yksekretimin iktisadi akl olmutur. rnein Nisan 2009 Leuven
Bakanlar Konferans Bildirgesinde, renci ve retim yelerinin hareketlilii, sosyal boyut ve yaamboyu renme gibi insani gelime bakmndan olumlu deerlendirilebilecek kavramlar ska vurgulanmaktadr. Bununla birlikte, gerek hareketlilik, gerekse dikkate alnan sosyal boyut ve yaamboyu renme frsatlarnda Avrupa iinde dahi kutuplamann oluaca aikrdr. Dnya zerinde eitsizliklerin giderek artt ve gelimi kapitalist lkelerin ekim corafyalar haline geldii dnlrse, hareketliliin, kltrel merak ve ilginin dnda Bat (Avrupa ) ynnde olmas muhtemeldir. te yandan sosyal boyut, ierii en mulak, adnda geen sosyallii pek az ieren bir hedef olarak deerlendirilebilir. Yaamboyu renme ise, belirsiz istihdam koullarnda, i iin gerekli olabilecek tm renme sorumluluunu bireylere (dolaysyla piyasaya) brakan bir anlaya hizmet eder niteliktedir. 1999daki resmen ilanyla birlikte 11 yl akn bir sredir yksekretim,Bologna Sreci ad altnda gerek Avrupa, gerekse Trkiyede sermayenin ncelikleri temelinde ve piyasa mekanizmasna gre yeniden ekillendirilmektedir. Bologna Sreci, kalite gvencesi, ortak alan ve akreditasyon gibi. adlar altnda vizyondan misyona, programlardan aratrmaya, asistanndan profesrne, akademik kararlardan ynetsel ileyie tm srece mdahale eden bir projedir. Hibiri Avrupa Yksekretim ve Aratrma Alannn dnda kalmamak zere: Eitimi; geliim, bilinlenme, yaratclk, eletiri, hmanizma ve toplamda emek ile hayattan uzaklatrp neoliberal muhafazakr bir srdrm aracna, Kamu niversitelerini; zelletirerek yksek retim irketine (mtevelli heyetleri ile ynetilen paral kr eden kurumlara),
41
renciyi; kamusal eitimi kaldrp paral eitimi karlayabilmeleri iin mterilere (dolaysyla kredilerle yaamboyu banka borlusuna), Bilgi emekileri-akademisyenleri; kurumsal zerklik ve akademik zgrlkleri kaldrp performansa dayal szlemeli, para ba alan bilim iilerine dntrmektedir. Dnyada ve Trkiyede giderek ykselen yksekrenim mezunlarnn isizliine ramen paral yksekretimi kitleselletirerek ve meslekleri deersizletirerek mezunlar, emekileri emek piyasasnda birbirinin rakibi haline getirmekte, Yaamboyu renme altnda insani ve mesleki geliim hakk saylmas gereken hizmetii eitimi de piyasalatrmakta, metalatrmakta ve deersizletirmektedir. Trkiye ise, AYA-Avrupa niversite Alanna resmen Kemal Grzn YK Bakanl dneminde 2001de dahil olmu, Grz-Tezi-zcan dnemlerinde neredeyse hibir anlay farkll olmadan YKn de merkezi gc de kullanlarak Bologna Srecinin gereklerini de en hzl yerine getiren lkelerin banda gelmitir. Grz AYAy imzalamtr. Tezi dneminde ortaya kan 2005/2006daki Strateji Raporu, YDEK ve ADEK birebir Bologna Srecinin istemlerine uygundur. Cumhurbakan Gl ve Bakan zcan, TSAD ile birlikte dzenlenen baz toplantlarda yer alm olup mtevelli heyetleri dahil hzla srecin tamamlanmasndan yana tavr gstermitir ve hl gstermektedir. Bununla beraber, geni kesimlerin, ayn Kamu Personeli Rejimi reformunda olduu gibi, niversite mensuplar ve toplum tarafndan
42
srecin farkna bile varlabildiini sylemek g gzkmektedir. Dolaysyla neredeyse hibir diren de gelitirilemeden 2001-2008 dneminde byk oranda Bologna Srecinin gerekleri uygulamaya geirilmitir. Bugn Anayasal kstlar da olup mtevelli heyetlerinin oluturulmas ve Vakf altnda olsa bile biimsel olarak tmden irket niversiteleri alabilmesi dnda nemli bir eksiklik kalmamtr. Yksekretimin tmden paral hale getirilmesi asndan ise, sosyal artlar dnda, yasal bir kst bulunmamaktadr. Dnyada ve Avrupada niversitelerin dnmnn nitelii ve ynne ilikin bu genel deerlendirmeler nda, Bologna Srecinin dinamikleri, aktrleri ve organlar izleyen blmde etraca incelenmitir.
43
II. BOLOGNA SREC: NVERSTELER PYASA LE UYUMLULATIRMA PROJES A. Sreci Balatan Dinamikler Bologna Sreci biimsel olarak Bolognada 1999da 29 Avrupa lkesi Eitim Bakannca deklere edilen bir Bildirgeye dayanmaktadr. Aslnda 2010 ylna kadar Avrupa Yksekretim Alan (AYA) oluturma sreci olarak adlandrlmakta idi. Buna daha sonra Avrupa Aratrma Alan oluturulmas ve bunlarn tm dnyaya yaygnlatrlmas hedeeri de eklendi33. Bologna Sreci, niteliksel olarak ise, yksekretim srecinin tmden metalatrlmas ve piyasa koullarna (sermayenin ihtiya, ncelik ve kararlarna) balanma srecidir. Eer bir benzetme yaplrsa Sovyetlerin dalmas ile Bologna Sreci yakn tarihsel dnemin olgulardr ve Sovyetler Birliinin dalmas Bologna misyonunu glendirmi olarak kabul edilebilir. Rusya ve ine kadar sermayenin kresellemesine paralel bir ekilde aslnda zaten kresel olan bilgi ve teknolojinin tmden sermaye ile uyumlulatrlmas ve sermaye tarafndan denetimi sreci balatlmtr. Lizbon Konvansiyonunun sekretaryasn yrten ve Bologna zleme Grubu yesi UNESCOCEPES, (UNESCO Avrupa Yksekretim Merkezi); kendi resmi sitesinde tarihi baarlar arasnda unlar da saymaktadr: zellikle Dou Blokunun dalmasndan sonra (...) 1990lardan balayarak AB ile uyum iinde Gney ve Merkez Avrupada yksekretim reformlar ynetilmi, Dnya Bankas (DB), OECD ve dier uluslararas alar ve organizasyonlarla ibirlii glendirilmitir34.
44
33 bologna.yok.gov.tr adresindeki bilgiler ve bildirgeler eriim tarihi: 05.09.2010 34 www.cepes.ro eriim tarihi: 05.09.2010
Trkiyede Yksekretim: Eilimler, Sorunlar ve Frsatlar Yksekretim Sistemi zerine 17 Trk niversitesinin EUA-IEP Kurumsal Deerlendirme Raporlarna Dayanan Gzlemler ve neriler (TSAD-T/2008-10/473) adl raporun sunumunda IEP Ynlendirme Komitesi Bakan srecin dinamiini u ekilde dillendirmektedir: ...giderek azalan kamu nansman ve yksekretim gelirlerinin zelletirilmesine ynelik kresel eilim: Tm bunlar deiimin itici gc olmu ve yksekretim asndan yeni koullar yaratmtr35. Tccar, sanayici ve nans evrelerinin niversitelerle pek ok adan ilikisi ve ilgisi kurulabilir. Ama her eyden nce TSAD iin sanayi ve hizmet kesiminin rekabet gcnn artrlarak , uluslararas entegrasyon hede dorultusunda, uluslar aras ekonomik sistemde yer almas esastr.36 TSADn ana amac tznde piyasa ekonomisinin hukuksal ve kurumsal altyapsnn yerlemesine ve i dnyasnn evrensel i ahlak ilkelerine uygun bir biimde faaliyette bulunmasna alr. eklinde iki temel noktada toplanmakta ve ana faaliyet olarak TSAD, uluslararas entegrasyon hede dorultusunda Trk sanayi ve hizmet kesiminin rekabet gcnn artrlarak, uluslararas ekonomik sistemde belirgin ve kalc bir yer edinmesi gerektiine inanr ve bu ynde alr denmektedir. Yani sermaye snf asndan yksekretim (ve niversiteler), hizmet (bir meta, bir mal) hizmet kesimi (sektr niversite iletmecilii) olarak grlmekte, dolaysyla TSADn temel faaliyet konularndan biri olarak kabul edilmekte; ayrca
35 TSAD 2008: s. 13. 36 Ayn.
45
piyasalardan ayr bir mentalite ile ilerse hem retim ekli, hem de ideolojik anlamda piyasaya alternatif bir g olarak alglanmakta, dolaysyla kontrol edilmesi, en azndan piyasa mekanizmas ile uyumlulatrlmas gereken bir g saylmakta, amalarna ulamada nemli bir ara (medya, ideolojik aygt), dolaysyla kullanlmas gereken bir ajan olarak grlmektedir. Eitim alannda kreselleme; sadece Bat eitim kltrnn ya da herhangi bir deer veya kltrn egemenliinden deil, kapitalist sistemin srmesi iin gerekli olan kresel ekonominin rgtlenmesini salayan bir dizi ekonomik-politik dzenlemelerden olumaktadr. Avrupa Birlii de 2000 ylnda Lizbonda gelecek 10 yl iin kendisine yeni bir stratejik hedef belirlemektedir: Dnyann rekabet gc en yksek ve dinamik bilgiye dayal ekonomisi olmak. Eitim alan, bu hede gerekletirmenin en nemli aralarndan biri olarak tanmlanm olup, bu strateji 1999da 23 lkenin katlmyla Avrupa Yksek renim Alan (AYA) oluturma giriimi olarak balayan Bologna srecinin temel referanslarndan biridir. Bugn bu srece dahil olan lke says 47ye ulamtr. Bologna Sreci sermaye gruplarnn yksekretim irketi kurmas deil (bu zaten ngiltere ve ABD bata olmak zere pek ok lkede vard), mevcut tm yksekretimin sermayenin nceliklerine ve sermaye gruplarnn ynetimine geirilmesidir. DT-GATSn; eitim ve salk dahil her tr sosyal hak ve ihtiyalarn metalatrlmas, kamunun kltlmesi ve piyasalarn tek belirleyici mekanizma haline getirilmesini amalayan sosyal hizmetlerin zelletirilmesi artnn bir paras konumunda bulunmaktadr. AYA ve AAA veya Bologna Srecini zetlemek gerekirse,
46
1. Tm dnya yksekretim ve niversite anlay, kurum ve organizasyonunun, 2. Piyasa ncelikleri ve sermayenin kresellemesi temelinde, 3. Tm emek, retmen, akademisyen ve aratrmac gcn metalatrmak zere, 4. ABD-Anglosakson modeline uygun ekilde yeniden dzenleyerek; 5. Akademisyenlerin zerk varln (niversite zerklii ve akademik zgrlkleri), 6. zgr dnceyi 7. Gerei aramann farkl yollarn, farkl bilme biimlerini ortadan kaldrma srecidir. Sonuta, kapitalizmin 1970lerin sonlarnda girdii krizden kmak iin sermaye birikim rejimini deitirmeye ynelik yeni araylara girmesi (kreselleme, nansallama ve askeri harcamalarn art) ve 1990larda da reel sosyalizmin k, gelimi kapitalist lkeler bata olmak zere tm kapitalist dnyada sosyal devlet uygulamalarnn, bylece de kamusal eitim, salk ve sosyal gvenlikgibi sosyal refah harcamalarnn ciddi lde budanmaya baland bir sreci balatmtr. Bu sre, eitim alannda ve zellikle niversitelerde etkisini abuk gstermitir. 1998 Sorbonne ve 1999 Bologna Deklarasyonu krlma noktas saylrsa, piyasa koullar iinde kresel yksekretim sektr oluturmak ve her bir yksekretim kurumu (yksekretim rmas) iin de bu piyasada i grebilmek ve payn artrabilmek temel ama olmutur. Maln trlerini, kalite ltlerini ve kalitesini, yatn, sunucularn, tketici-yararlanclarn, alma-i koullarn, ynetimlerini, sahiplerini artk AYA-Avrupa Yksekretim Alan (Bologna Sreci) belirlemektedir. Dahas liberal piyasa ilkelerine bile aykr bir ekilde AYAnn yksekretimde OPEC gibi kartel
47
rol stlendii, ayn zamanda oligopol bir piyasa oluturduu sylenebilir. B. Srecin Aktrleri, Organlar ve Ajan(s)lar Bologna Sreci, piyasa dzeneine bal yksekretim ve aratrma sektr oluturma ve bu alan kreselletirme sreci olarak tanmlanrsa, srecin ana sahipleri de ok kabaca nans sermaye ve onlarn yksekretimdeki temsilcileri eklinde zetlenebilir. YK, Bologna srecini u ekilde tanmlamaktadr. Bologna Sreci, 2010 ylna kadar Avrupa Yksekretim Alan yaratmay hedeeyen bir reform srecidir. Pek ok uluslararas kuruluun ibirlii ile 46 ye lke (Karaban bamszln ilan etmesiyle ye lke says 45ten 46ya ykselmitir) tarafndan oluturulan ve srdrlen, allmn dnda bir sretir.37 Bir baka deyile Bologna Sreci, niversite ve akademisyenlerin karar vericisi olduu bir sre deildir, onlar amakta ve dzenlemektedir. AYA-Avrupa Yksekretim Alannn resmi ana organ BFUGBologna zleme Grubu olmakla birlikte, ana karar vericileri ilgili lke Ulusal Eitim/Bilim Bakanlardr. Bakanlar toplantlar genelde iki ylda bir Bakanlar Konferanslar eklinde yaplmakta ve aldklar kararlar Bildirge/Deklarasyon olarak duyurulmaktadr. Avrupa d lkelere de aktr, hatta byle bir genileme de srecin hedeeri arasndadr. Bologna Sreci, temel olarak uluslararas, ulusal ve kurumsal olmak zere dzeyde yrtlmektedir.
37 http://bologna.yok.gov.tr/ eriim tarihi 05.09.2010. Kazakistann da katlmyla 47ye ykselmitir. Bologna Srecine ye lke says
48
Uluslararas veya merkezi karar organlar; AYAya ye lke Eitim Bakanlar, Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Organizasyonu Yksekretim Merkezi (UNESCO-CEPES), Avrupa Komisyonu, Avrupa Konseyi, OECD Avrupa niversiteler Birlii (EUA), Avrupa Yksekretim Kurumlar Birlii (EURASHE), Bologna zleme Grubu (BFUG), Avrupa Ulusal renci Birlikleri (ESIB/ESU), Uluslararas Eitim Avrupa Yaps (EI-ETUCE), Ulusal Akademik Tanma Merkezi (NARIC), Bilgi Merkezleri letiim A (ERIC), Avrupa Yksekretim Kalite Gvencesi Birlii (ENQA), Avrupa Sanayi ve verenler Konfederasyonlar Birlii (UNICE/ BUSINESSEUROPA) gibi kurulular saylabilir. Ulusal dzeyde Bologna Sreci, lkelerin Yksekretimden sorumlu bakanlklar, ulusal rektrler konferanslar/komiteleri, ulusal niversite birlikleri, ulusal renci birlikleri ile kalite gvencesi kurulular, iverenler vb. kurulular tarafndan yrtlmektedir. Trkiyede YK, TSAD, TOBB, AK, YDEK, Avrupa Birlii ve D likiler Birimi, strateji kurullar, ulusal ajanslar, renci birlikleri, Bologna zleme Grubu ve Uzmanlar Takm vb. saylabilir. Yerel kurum dzeyinde, ehrin ticaret ve sanayi odalar, yksekretim kurumlar, faklteleri, blmleri ile renci ve retim grevlileri temsilcileri tarafndan yrtlmektedir. Trkiyede AYA ve 5018 sayl yasa sonras rektrlk, ADEK, BEK, D likiler Osi, strateji kurullar, valilik, ilin sanayi ve ticaret odalar, ulusal ajans, renci temsilcilii saylabilir. Bologna Srecinin anlalabilmesi iin bu organ, kurulu, ajan ve ajanslar tanmlamakta yarar bulunmaktadr.
49
a. Bakanlar Konferans ve Bologna Seminerleri Bologna Sreci ile birlikte ABde yksekretim ile ilgili en nemli kararlar niversite bileenleri, retim yeleri temsilcileri, renci temsilcileri, idari personel temsilcileri ve/ya niversite rektrlerince deil, Eitim Bakanlarnca alnmaktadr. Yani Bologna Bakanlar Toplantlar srecin uluslararas dzeyde en st siyasi seviyesidir. Bunun anlam aktr: niversite zerklii ortadan kaldrlmtr. Yani niversiteler uluslar aras yaplara gdml olarak altrlmak istenmektedir. Srecin demokratiklii ska vurgulanmasna karn bunun gerek olmad ortaya kmaktadr. Aksine niversite, piyasa aktrlerine, bunlarn devlet yaps iindeki temsilcilerine yani siyasi iktidarlara gbekten bal hale dntrlmektedir. AYA karar da bakanlar konferansnda deklere edilmitir. 1999dan beri dzenli olarak takip edilecek yntemler ile gelecek iki yl ierisinde gerekletirilmesi planlanan ncelik alanlarn belirlemek ve son iki yl ierisinde kaydedilen ilerlemeler hakknda durum deerlendirmesi yapmak zere her iki ylda bir Bologna lkeleri yksekretimden sorumlu Bakanlarnn katlm ile Bakanlar konferans dzenlenmektedir. 1999da Bolognada gerekletirilen konferansn ardndan, dier toplantlar 2001 ylnda Pragda, 2003te Berlinde, 2005 ylnda Bergende, 2007 ylnda Londrada, Nisan 2009da Leuvende yaplmtr 38. Bakanlar konferanslarnn yan sra, Bakanlar Konferanslarnda belirlenen ncelikli konular ile konferanslar sonunda yaymlanan bildirilerde belirtilen hedeerin uygulanmas ile ilgili glkler ve ibirlii kurulmas hakknda Bologna Seminerleri ad altnda, Avrupada pek ok seminer, toplant ve altaylar dzenlenmektedir.
38 http://bologna.yok.gov.tr/ eriim tarihi: 05.09.2010
50
b. BG-Bologna zleme Grubu Bu grup, 2001 Prag Avrupa Bakanlar Toplantsnda kurulmutur. Bakanlar Toplantsndan sonraki en st oluum Bologna Sreci zleme Grubudur (Bologna Follow-Up Group, BFUG). Uluslararas dzeyde, Bologna Srecinin (Bakanlar toplantlarnda belirlenen) ngrd hedeerin ulusal dzeyde uygulanmasn ve takip edilmesini salarlar. Bunlarn gerekletirilebilmesi iin alnacak nlemlerin karara balanmas, srecin geliimi ve koordinasyonundan sorumludurlar. Grup, Bologna Srecine dahil olan lkelerin temsilcilerinden olumaktadr. Ayrca Bologna Srecine ye olan 47 lkenin yannda oy kullanma hakkna sahip Danman ye olarak u kurulular yer almaktadr39 : Avrupa Komisyonu (European Commission), Avrupa Konseyi (Council of Europe), UNESCO Yksekretim Merkezi (UNESCO-CEPES), Avrupa niversiteler Birlii (European University Association, EUA), Avrupa Ulusal renci Birlikleri (The National Unions of Students in Europe, ESIB, mevcut adyla ESU), Avrupa Yksekretim Kurumlar Birlii (European Association of Institutions in Higher Education, EURASHE) ve Avrupa Yksekretim Kalite Gvencesi Birlii (ENQA European Association for Quality Assurance in Higher Education),
51
39 http://www.yok.gov.tr/katalog/bologna_kitabi_web_icin.pdf , eriim tarihi: 05.09.2010
Uluslararas Eitim Avrupa Yaps (EI ETUCE Education International Pan-European Structure), OECD-Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (Organization for Economic Co-operation and Development), BUSINESS EUROPE- Avrupa s Dnyas Konfederasyonu (The Confederation of European Business: eski ad Avrupa Sanayi ve verenler Konfederasyonlar Birlii /UNICE Union of Industrial and Employers Confederations of Europe). BFUG faaliyetlerini desteklemek zere oluturulan BFUG Ynetim Kurulu (BFUG Board)nun grevleri, srecin baarl bir ekilde yrtlmesini salamak, alma programnn uygulanmasn takip ve koordine etmektir.40
52
c. Avrupa Konseyi (Council of Europe) Avrupa Konseyi 1949da Avrupa apnda insan haklar, demokrasi ve hukukun stnln savunmak amacyla kurulmu, hkmetler aras bir kurulutur. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, Avrupa Konseyine baldr. Hemen tm Avrupa lkeleri yedir. d. Avrupa Komisyonu (European Commission) Avrupa Komisyonu ya da tam adyla Avrupa Topluluklar Komisyonu (Commission of the European Communities), Avrupa Birlii politikalarnn tasarlaycs ve koordinatr, baka bir deyile Avrupa Birliinin yrtme organdr. Mevzuat nerileri hazrlayp, Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Konseyine sunar. Bu organlarca hazrlanan bte ve programlar uygulamakla ykmldr.
40 Bologna Sreci Nasl liyor?, http://bologna.yok.gov.tr/index.php?page=yazi&c=1&i=50, eriim tarihi: 05.09.2010
Uluslararas platformlarda ve uluslararas antlamalarn mzakerelerinde bilhassa ticaret ve ibirlii alannda Avrupa Birliini temsil eder. 27 komisyon yesinden oluur. Komisyon yelerinin her biri farkl bir politika alanndan sorumlu bir genel mdrle bakanlk eder. Bu yeler kendi ulusal hkmetlerinin isteklerinden bamsz hareket etmek zorundadrlar. Komisyonun bakan, Avrupa Parlamentosunda yaplan gven oylamas sonrasnda seilir. Bakan ve Komisyon yeleri ye lke hkmetleri tarafndan uzlama yoluyla atanr ve ancak Avrupa Parlamentosu tarafndan grevinden alnabilir.41 e. UNESCO-CEPES Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Organizasyonu Yksekretim Merkezi (The UNESCO CEPES European Centre for Higher Education) Amac, yksekretim alannda renci, retmen ve aratrmac deiimleri de dahil yksekretim alannda ye bulunan Merkezi, Dou ve Gneydou Avrupa lkeleri ile bilgi paylam, ibirlii ve teknik destek salamaktr. 21 Eyll 1972de UNESCOnun Romanya-Brkseldeki toplantsnda Pan-Avrupa, Kuzey Amerika ve sraili ierecek ekilde oluturulmutur. UNESCO-CEPES, Sovyetler Birliinin dalmas ile birlikte renci ve retim eleman deiimi ve ortak yksekretim programlarnda daha nemli bir rol oynamaya balanmtr. 1992de yksekretim ve aratrma alannda niversiteler, alt blgeler, blgeler ve uluslar aras ibirliklerini artrmay ve gelimekte olan lkelerde ulusal
41 http://tr.wikipedia.org/wiki/Avrupa_Komisyonu
53
yksekretim kapasitelerini artrmay ana amalarndan biri olarak saymtr.42 Nisan 1997 Lizbon Konferansnda Lizbon Tannrlk Konvansiyonu (Council of Europe/UNESCO Convention on the Recognition of Qualications Concerning Higher Education in the European Region) ilan edilmi ve UNESCO-CEPESe konvensiyonunun ortak sekreterya (Co-Secretariat) grevi verilmitir. 1990lardan balayarak AB ile uyum iinde Gney ve Merkez Avrupada yksekretim reformlar ynetilmi, Dnya Bankas (DB), OECD ve dier uluslararas alar ve organizasyonlarla ibirlii glendirilmitir Eyll 2003te UNESCO-CEPES; Ocak 2010a kadar tamamlanmas hedeenen AYA oluturulmas iin kurulan BGin (the Follow-up Group of the Bologna Process (BFUG) danma kurulu yesidir.43 f. OECD Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (Organization for Economic Co-operation and Development ) OECD, dnyann en byk ekonomi-nans ibirlii rgt saylr. OECD, II. Dnya Sava sonras Avrupann Marshall Plan erevesinde yeniden yaplandrlmas amacyla 1948 ylnda kurulan Avrupa Ekonomik birlii rgtnn (OEEC) dorudan mirassdr. 14 Aralk 1960 tarihinde imzalanan Paris Szlemesine dayanlarak kurulmutur. Trkiye de OECDnin kurucu yeleri arasnda yer almtr ve stanbulda da ubesi bulunmaktadr. En son srailin de alnmas ile ye says 31 olmutur.
42 1992 The UNITWIN/UNESCO Chairs Programme 43 http://www.cepes.ro/cepes/history.htm eriim tarihi: 05.09.2010
54
g. BUSINESSEUROPE Avrupa dnyas Konfederasyonu ( The Confederation of European Business ) Bologna Srecinin temel karar vericileri (ayn zamanda ye kurulular) arasnda Avrupa Komisyonu ve Avrupa Konseyinin yan sra eski adyla UNICE Union of Industrial and Employers Confederations of Europe (Avrupa Sanayi ve verenler Konfederasyonlar Birlii) de yer almakta, dolaysyla TSAD da bu srecin ana taraarndan biri konumunda bulunmaktadr. 1949da kurulmu olup, 2007de Avrupa dnyas Konfederasyonu (BUSINESSEUROPE - the Confederation of European Business) adn alyor. Bugn 34 lkeden 40 ye federasyondan olumakta, 20 milyondan fazla irketi temsil etmektedir. 2010-2014 ajandasnda srdrlebilir bymeyi hedeemekte, bunu dinamik ve inovatif kaynak kullanm ve etkili ekonomi ile salayabileceini belirtmektedir.44 h. AB-Avrupa niversiteler Birlii (EUA-Eurepean Universities Association): Avrupa niversiteler Birlii, Association of European Universities ve the Confederation of European Union Rectors Conferencesnun 31 Mart 2001de Salamankada birleme karar ile olumutur. Yani Avrupa Rektrler Konfederasyonu (CRE) EUAya dnmtr. Bu Federasyon Avrupa niversitelerini temsil etmektedir. Merkezi Brkseldedir. Bugn kurulua 46 lkeden 850yi akn yksekretim kurumu yedir. AB, Avrupa genelinde yksekretim kurumlarnn btnlemesini salayarak Avrupa Yksekretim ve Aratrma alanlarnn
44 http://www.businesseurope.eu/content/default.asp?PageID=601 eriim tarihi: 05.09.2010
55
oluturulmasn hedeemektedir. Bu erevede ibirliklerine ynelik olarak yelerine kurumsal geliimlerini destekleyecek hizmetler sunmakta, yksekretimde kalite kltrnn olumas konusunda rehberlik salamaktadr. Kurumsal Deerlendirme Program da bu almalar kapsamnda oluturulmu bir projedir. EUAya bal baz komisyon ve alma gruplar da bulunmaktadr. Bunlardan en nemlilerinden biri Avrupa niversiteler Birlii Kurumsal Deerlendirme Uzman Grubu (EUA-IEP)dur. EUA-IEP deerlendirme ekip havuzunda 20 Avrupa lkesinden 42 uzman yer almaktadr. i. AYKB-Avrupa Yksekretim Kurumlar Birlii (EURASHE European Association Institutions in Higher Education) 1990da kurulan EURASHEe Avrupadaki lisans-yksek lisans dzeyinde aratrma ve eitim yapan her tr yksekretim kurumu (Colleges, Polytechnics, University Colleges, Universities of Applied Sciences and Universities) ye olabilmektedir. 2007de dier yksekretim iddias tayan kurum ve paydalarn da yelie kabul edilebileceine karar verilmitir. Kuruluun amac bulunmaktadr: Ulusal ve uluslararas dzeyde yksekretim ibirlikleri, yksekretimin gelitirilmesi, yksekretimin uluslararaslatrlmas. Temel amalar arasnda AYA ve AAAy oluturma, uluslararas ibirlii, her tr bilgi deiimi, Avrupa Aratrma Alan dndakilerle (u anda Kazakistan, Kanada ve Suriye ile ibirlikleri var) ve benzer amalara ynelik her tr kurulula gvenli ibirlikleri yapma gibi hedeer saylmaktadr. Avrupa yksekretim eitimi dngsnde mezunlarn istihdam edilebilirlii ve yaamboyu renme srekliliine bireysel giri ynelimleri odak noktas olarak belirtilmektedir.
56
2009da Bologna Srecinin hedeeri kendi hedeeri saylm ve zgl rol ulusal zelliklerin korunmasndan daha ok yksekretim kurumlarnn Avrupa dzeyindeki ibirliklerinin oluturulmas eklinde vurgulanmtr. EURSAHE, 2001den beri Bologna Srecinde yksekretim kurumlarnn temsilcisi olmasnn yan sra; kalite gvencesi srecinde AYKGB (ENQA), AB (EUA) ve AB (ESU) ile birlikte Avrupa Kalite Gvence Rehberinin (the European Quality Assurance Register (EQAR) hazrlanmasnda da yer almtr. j. AB-Avrupa renciler Birlii (ESU-European Students Union) 1982de kurulmutur. ESIB (The National Unions of Students in Europe) 2007deki 52. Genel Kurul toplantlarnda, kuruluun grevini tam olarak yanstamad gerekesiyle logosunu ESU (European Students Union: Avrupa rencileri Sendikas) olarak deitirmitir. ESIBin kurulu amac Avrupa seviyesinde rencilerin ulusal ve uluslararas kurulular dzeyinde; AB, BFUG, Avrupa Konseyi ve UNESCO ve dier tm ilgili kurumlar nezdinde, eitimsel, sosyal, ekonomik ve kltrel ilgi ve ihtiyalarn temsil etmek ve desteklemektir. ESU, 37 lkeden 46 ulusal renci konseyini bnyesinde barndrmakta, dolaysyla, 11 milyondan fazla renciyi temsil etmektedir. Merkezi Brkseldedir. Bologna Srecinin danma kurulu yesidir. k. Uluslararas Eitim Avrupa Yaps (EI Education International Pan-European Structure) EI-Pan Avrupa Yaps, Avrupa Blgesindeki AB yesi lkeler ile Avrupa Serbest Ticaret Blgesi (EFTA-the European Free Trade
57
Association) lkelerinin ye kurululardan olumaktadr. EI; Yksek retim ve aratrma alannda alanlarn sendikalarn temsil eden Avrupa Eitim Sendikalar Komitesine (ETUCE-the European Trade Union Committee for Education -) baldr. Bologna zleme Kurulu danman yesidir. EI Pan-Avrupa yaps yksek retim ve aratrma alannda ibirliini gelitirmek ve bu gelimeleri etkilemek iin ibirlii amacndadr. EI Pan-Avrupa Yaps ylda iki kez, yksek retim politikalarndaki son gelimeleri grmek zere Yksekretim ve Aratrma Daimi Komitesi (HERSC) toplants dzenlemektedir. Ayn zamanda Bologna Sreci Bakanlar Konferans ve UNESCO-OECD Eitim Konferanslar gibi kararlarn sonularn deerlendirmektedir. 2020 vizyonu olarak Avrupa Komisyonunun 2000 Lizbon stratejisinde de belirttii amac benimsemektedir: Bilgi ve bululara dayal gelien bir ekonomi, Daha etkili kaynak ynetimi, daha evreci ve rekabeti bir ekonomi, Sosyal ve blgesel uyumlar da salayan yksek istihdam yaratan bir ekonomi. Bu dorultuda Youth on the Move ad altnda renci ve retmen deiim programlarn ve yeni beceriler, yeni iler (An Agenda for New Skills and Jobs) slogan altnda da istihdam yaratmaya ynelik yenilikleri desteklemektedir.45
45 etuce.homestead.com/ETUCE.../ETUCE_Final_Newsletter_June_2010_eng.pdf, eriim tarihi: 05.09.2010.
58
l. Doktora Adaylar ve Gen Aratrmaclar Avrupa Konseyi (EURODOC - the European Council for Doctoral Candidates and Junior Researchers 2001de eitli gen aratrmac ulusal organizasyonlar AB konseyinin bakanlnda svein Uppsala kentinde toplanm, 2002de spanyada birlik kurulmu ve 2005te AB nezdinde uluslararas organizasyon olarak tannmtr. Merkezi Brkseldedir. EURODOCa 35 ulusal organizasyon yedir. Ulusal organizasyonlara gen aratrmaclar (doktora aday ve rencileri ile mezuniyet sonras bir yl boyunca doktorlar) ye olabilmektedir. EURODOCun (Gen Aratrmaclar Avrupa Federasyonu) amac; hareketlilik, alma koullar, kariyer basamaklar, doktora ynetimi ve eitimi gibi eitli balklar altnda doktora ve aratrma srecini izlemektir. 2003te Berlin Bakanlar toplantnda Bologna Sreci Avrupa Aratrma Alan oluturmak zere doktora programlarna gnderme yaplm, bu srete doktora ve aratrma programlar ile ilgili seminer ve projelere aktif destek vermitir. 2007de Bologna Follow-Groupun orta olarak tannmtr. m. Yksekretimde Avrupa Kalite Gvence Birlii (ENQA European Association for Quality Assurance in Higher Education) ve Bamsz Ajanslar 2000de bir iletiim a olarak Avrupa Yksekretim Alannda yksekretim kurumlarnn birbirleri ile uyum iinde ve kyaslanabilir kalite dzeyinde hizmet vermelerini dzenlemek ve izlemek zere oluturulmu ve 2004te bu a bir birlie dntrlmtr.
59
Birlie, Bologna Srecine ye lkelerin kalite gvence ajanslar ye olabilmektedir. Bir bakan, iki bakan yardmcs, ynetim kurulu ve genel kuruldan olumaktadr. Merkezi Helsinkidedir Birlik, 2005 ylnda Bologna Sreci ierisinde bu konuda yaplan almalar ve nerileri Avrupa Yksekretim Alannda Kalite Gvence lke ve Standartlar Raporunda yaynlamtr. Bu raporda yaynlanm olan ilke ve standartlar gnmzde bu alanda yrtlmekte olan almalara rehberlik etmektedir. Bu kapsamda, her lke kendi eitim sistemine uygun kalite gvence standartlarn ortaya koymakta ve bu standartlar nda kendi eitim sistemlerini deerlendirmektedir. Ancak i deerlendirme yeterli olmayp, akreditasyon iin d ajanslar art gzkmektedir.
60
D deerlendirme ve akreditasyon srecinin temel kurulularndan biri bamsz (daha dorusu irket) denetleme ajanslardr. ENQA bunun ilkelerini belirlemekte ve belirli rmalara yetkilendirme yapmaktadr. Trkiyedeki Ulusal Ajans, YDEK, ADEK, MDEK gibi sahip ve ajanslar izleyen ksmda verilmitir. C. Ana Terim ve lkeleri : Kavramlarn Kirletilmesi Bologna Srecini gerekeletirirken sk sk bavurulan baz anahtar terimler bulunmaktadr. rnein bu erevede hazrlanm 2006 YK Strateji Raporunda metalamaya ve piyasa mekanizmalarna ait terimler sk sk tekrarlanmakta, hatta Sanal niversitelerden sz edilmekteydi. Dier yandan hmanizma, aydnlanma ve felsefe gibi terimler hi kullanlmamaktadr.
Tablo 1 : 200 Sayfalk Raporda Terimlerin Dillenme Skl

Uzmanlama eitlilik Farkllama Denetim Akademik tannma (Academic recognition) Ykseltme D denetim, Mesleki yeterlilik Accredition
Standart Modler Esneklik Saydamlk Kalite Hizmet Ekonomi Kapital, Sermaye Piyasa Ticaret zelletirme
Performans
9 4 21 12 12 11 6 6
55
Bologna EUA Kr irket Hesap Mal 22 6 4 2 26 4 63 16 8 60 12 7 9 10 0 0 0
Ajans
29 1 21 17 112 64 20 31 15 8 6
Gelir cret Har Katk Giriim Rekabet Yarma Liderlik, nclk Hmanizma Aydnlanma
61
Vakf
49
Uluslararas Kresel
Sivil Toplum ST
46 18
Avrupa
43
Sosyal Devlet, Sosyal Kalknma, nsani Kalknma Liberalizm, Neoliberalizm 0 Felsefe 1 deoloji 1 Kaynak: Gm, A. (2006).
Kullanlmaktan kanlan kavramlar bir yana brakrsak, Bologna Srecinde dillendirilen kavramlar iki ana grup altnda toplanabilir. Birinci grup eitim-retimin niteliine ilikindir. Bunlar arasnda mezunlarn istihdam edilebilirlii, yaamboyu renmenin sreklilii (continuum of lifelong learning-LLL), tannrlk, dolam ve sosyal boyut gibi kavramlar yer almaktadr.
kinci grup ise daha ok akademik, idari ve mali ynetim alanna ilikindir. Bunlarn bir ksm stratejik planlama, kalite gvencesi, performans, saydamlk, hesapverilebilirlik, eitlenme, payda, mtevelli heyeti, ajans, akreditasyon eklinde saylabilir. a.Tannrlk (Academic Recognition): Biimsel anlamda temel belgelerin; diploma ve eitim-retimin karlkl tannrl anlamna gelmektedir. rtl anlam ise yksekretim sektrnn kresel piyasalara almas srecinde ortak sertikasyonunu oluturmaktadr. b.stihdam Edilebilirlik (Employability of graduates): stihdam edilebilirlik veya esnek piyasalara uygun renci (eleman) yetitirilmesi, bu srece uygun modler eitim ve teknik mfredat iaret etmektedir.
62
Resmi belgelerde de bu durum aka ifade edilmektedir. Yksekretim kurumlarnn sorumluluu, istihdam imkanlarna gre mezun vermek deil, imkanlar lsnde talepte bulunan herkese yksekretim imkan sunmak, ancak verdii mezunlar i olmas halinde o ii en iyi yapacak bilgi, beceri ve yetkinliklerle donattn garantileyerek mezun etmesidir46. c.Yaamboyu renme (LLL-Long-Life Learning): Yaamboyu renme, srecin mezunu ve mezuniyet sonrasn ynetme, denetleme ve metalatrma ksm olarak saylabilir. 2007den bu yana yaamboyu renme kavramna daha fazla nem atfedilmektedir. Trkiyede 2004ten bu yana yksekretim kurumlarnda srekli eitim merkezleri, yaamboyu eitim merkezleri, uzaktan
46 http://www.yok.gov.tr/katalog/bologna_kitabi_web_icin.pdf, eriim tarihi: 05.09.2010
eitim merkezleri adyla piyasa ynelimli birimler almakta ve Yaamboyu renme altnda eitli paral sertika programlar dzenlenmektedir. Paral formasyon veya sertika programlar zaten vard; ancak mezuniyet sonrasna ynelik piyasalama paras olarak tanmlanmam, ilgili alanda uygulamaya ynelik tamamlayc sertika eklindeydi (rnein retmenlik sertikalar gibi). Bugnk yetkin mhendislik tr ayrtrma, metalatrma ve ticarileme ise daha kstl dzeyde bulunmaktayd. d.Sosyal Boyut: 2005ten bu yana ska ne karlan sosyal boyut altnda giri koullarnn kolaylatrlmas, yeni ve kolay zel yksekretim kurumlar ve ubeleri almas, uzaktan ve aktan eitim, bankalara borlandrma; yksekretimin yaygnlatrlarak renci mterilerinin tabannn geniletilmesi ve kreselletirilmesi anlamna gelmektedir. e.Stratejik Planlama: Kamu Mal Ynetimi ve Kontrol Kanununda Stratejik plan: Kamu idarelerinin orta ve uzun vadeli amalarn, temel ilke ve politikalarn, hedef ve nceliklerini, performans ltlerini, bunlara ulamak iin izlenecek yntemler ile kaynak dalmlarn ieren plan eklinde tanmlanmaktadr. Anglosakson mali ynetim eklidir. Total bir ynetim ve denetlemenin ana paras anlamna gelmektedir. YDEK, ADEK gibi oluumlar bu tr planlama srelerine katk getiren kurumlardr. f.Performans: Kamu idarelerinin (ilgili yksekretim kurumlar ve tek tek alanlarn) temel ilke ve politikalarna, hedef ve nceliklerine ynelik baar gstergeleri ile bunlara ne kadar ulatklarn; pratikte ise verilen grevi ne kadar baardklar ve daha da nemlisi rekabet veya gelir yaratma potansiyelini anlatmaktadr.
63
g.eitlilik: Kurum proli inas, kurumlarn, yksekretim sistemi iinde ya da uluslararas balamda stnlk salamay dndkleri belirli alanlar gelitirmeleri anlamna gelmektedir. lk bata kurumsal zerklii artryor gibi grnse de gelir getirici etkinlik, kaynak yaratma, hibe, kredilendirme yollarnn eitlendirilmesi ve tabii esnek alma koullarn anlatmaktadr. h.Kalite Gvencesi ve Akreditasyon: Kalite gvencesi, stratejik planlama ve performans sisteminin bir paras konumundadr. Kurumsal deerlendirme, akreditasyon ve denetimi ierecek bir anlamda kullanlmaktadr. Sonu olarak irket ajanslarnn d denetimini esas almaktadr. Avrupa tescilli kalite gvencesi temsilcilikleri kurulacaktr. Bunlar kurumun tannrln (akreditasyonunu) garanti edecektir. EUA-IEP, YDEK, MDEK, ABET vb. oluumlar bu srecin paras konumundadr.
64
i.Saydamlk ve Hesapverilebilirlik: Stratejik planlamada ve performans ltleri ile sonuta gsterilen performansn raporlanmas, aklanmas, denetlenmesi ve buna uymayanlarn cezalandrlmasdr. Pratikteki karl gelir yaratamayanlarn daha ucuza altrlmas veya iine son verilmesidir. Performans esasl bteleme, ADEK, YDEK, akreditasyon vb. bu ilkeleri tamak durumunda olup, ayn zamanda uygulamalarn izlemekte ve deerlendirmektedir. j.Payda ve/ya Mtevelli Heyeti: Paydatan kast rencilerin ve sendika temsilcilerinin de kurumsal srete yer almas eklinde parlatlrken, esas kast piyasa yapclarnn tm karar srelerinde yer almas; hatta mtevelli heyetleri oluturarak esas karar vericiler haline getirilmesi, kurum ve ynetimlerin mtevelli heyetlerine balanmasdr.
zetle dillendirilen terimlerin (ilkelerin) ounun ardnda rtk bir program bulunmaktadr: Resmi tanm tannrlk, dolam ve istihdam edilebilirlik; kast esnek emek piyasalarnda tannrlk ve esnek emek piyasasna uyarlanma, Resmi tanm sosyal boyut; kast piyasa koullarnda yksekretimin ve renci saylarnn artrlmas, Resmi tanm yaamboyu renme; kast mezuniyet sonras hizmetii eitim ve yeni bilgi edinme srelerinin piyasalatrlmas, Resmi tanm performans; kast retim eleman ve alanlarn esnek emek piyasas artlarna balanmas, Resmi tanm kalite gvencesi, stratejik planlama, saydamlk ve hesapverilebilirlik; kast piyasa artlarn ve denetilerini kabul. Bu tr ana dnce ve mekanizmalar gsteren terimlerin says daha da artrlabilir. Bunlar, aada srele ilgili olarak daha geni olarak tartlmaktadr. D. Srecin Mant ve Mekanizmas: Piyasac Sekter Determinizm ve Homo Teknikus Toplumun ve ekonominin her alanna teknik bulu ve yaklamlarn (S&T) uygulanmas, bilim ve teknoloji yoluyla her eyin kontrol edilmeye allmas, bilim ve teknolojinin de kar ve metaya dnmesi ile bilim ve teknoloji yoluyla sosyal ve ekonomik stnlk
65
aray olarak adlandrabileceimiz homo teknikus; Bologna Srecinde yksekretimin arasallatrlmas, piyasa denetiminde bir yandan krl bir sektr, dier yandan nans kapitalizmin ideolojik aygt haline getirilmesi iin kullanlmakta, dolaysyla srecin kendisi de insann ve hayatn unutulduu homo teknikus projesine dnm bulunmaktadr. Teknik bir mantk erevesinde nans kapitalizm adna yksekretim ve yetikin eitimini tmden kontrole ynelik Bologna Srecinin mevcut mevzuata ve uygulamalara yansm vizyon, misyon ve mekanizmalar balklar halinde u ekilde saylabilir: Ama (Vizyon, deoloji): Kapitalist Ekonomi Politii niversitelerde (Yksekretim Sektr-nc Sektr) Hkim Klma
66
Misyon, Grev, Hedef: AYA-Avrupa niversite Alan ve AAA-Avrupa Aratrma Alan Oluturma ve Bunlar Dnyaya Yaygnlatrma Genel Mekanizma: Piyasa Koullarnda Sekter Determinizm ve Homo Teknikus Mekanizma 1) Tannrlk: Sorbonne, Lizbon Konvensiyonu, AKTS, Diploma Eki, Erasmus (retim Eleman ve renci Deiim Programlar) Mekanizma 2) Bolognann Sosyal Boyutu, Yksekretim Hizmetini (Mal) Yaygnlatrma, Ulusal ve Uluslararas Girii Kolaylatrma, Kredilendirme veya rencileri Bankalara Uzun Erimli Borlandrma Mekanizma 3) Akademisyen ve zlk haklarnn Piyasa Mekanizmasna Balanmas: Gvencesizletirme ve Performans Sistemi. Mekanizma 4) Yaamboyu renme veya Hizmeti Eitimin ve Mezunun Metalatrlmas
Mekanizma 5) Ynetim ve Denetimde Piyasa Glerinin Artrlmas: Ortak Kalite ltleri, ve D Deerlendirme ve Akreditasyon, Mtevelli Heyetleri, YK, YDEK, ADEK, Ajanslar vb. Bologna Srecinin oluumu ve mekanizmalarnn tartlmas, konunun ve balamnn daha iyi anlalmas asndan nemli bulunmaktadr. Bologna Sreci nasl bir yksekretim; nasl bir retim ve ynetim modeli ngryor? Bologna Srecinin tm bu mekanizmalar, tarihi geliimleri de dikkate alnarak, daha geni olarak aada irdelenmektedir. E. Srecin Ksa Tarihi ve Evreleri ile Baz Temel Konferans, Bildirge ve Belirlemeleri Bu srece adn veren 1999daki Bologna Bildirgesi, uluslararas alanda gc olan yasal bir anlama olmamakla birlikte, salt bir niyet bildirgesi ya da bir grup kararl Avrupal eitim ve bilim insannn bir g gsterisi olmakla da snrl deildir. Sre daha ok Avrupa apnda bir dizi uzun ama tamamlanmam manifestolar, bildirgeler, anlamalar, programlardan oluan zincirin bir halkas olarak, tanmlanm hedeeri, admlar ve sre snrlar olan bir alma program olarak kabul edilebilir.47 Sre II. Dnya Sava sonras oluan paktlara, ilk mevzuat olarak 1953lere kadar geri gtrlebilir. Bologna Bildirgesi gibi Bologna Sreci de ok daha kuatc bir srecin bir aamas ama nemli bir aamas olarak kabul edilebilir. Bologna Sreci mevcut gemii ve hedeeriyle be evreye (bala) ayrlabilir.
47 Pechar, Hans (2007), The Bologna Process A European Response to Global Competititon in Higher Education, Canadian Journal of Higher Education, vol.37, no.3, ss. 112.
67
a. Tanmlama ve Tannrlk Evresi: Hareketlilik ve stihdamedilebilirlik Srecin birinci evresi, karlkl tannrlk ve bilgi paylam saylr. Bologna Srecinin nemli ayaklarndan biri belgelerin karlkl tannrldr. Hareketlilik, mezunlarn istihdam edilebilirlii, yaamboyu renme, sosyal boyut bu srecin paralar saylr. Tannrlk ile ilgili yasal dzenlemeler II. Dnya Sava sonras oluan liberal yeniden yaplanma dnemine kadar geri gitmekte, tannma ile ilgili sre; 1984te NARIC, 1988 Bolognadaki Magna Carta Universitatum deklerasyonu, 1994te oluturulan ENIC ve 1997de imzalanan Lizbon Konvansiyonu ile tamamlanmaktadr. Bu tannma ve denklikler salt bugnk Bologna Srecinin oluumunu hazrlamam, ayn zamanda balang evresini ve temel bir ilkesini de oluturmaktadr. 1.Tannmaya likin II.Dnya Sava Sonras 1953-1984 Aras Szlemeler Lizbon Konvansiyonunda tannrla ilikin dikkate alnan eski szlemeler u ekilde saylmaktadr: niversitelere Kabul salayan Diplomalarn Denkliiyle ilgili Avrupa Szlemesi (1953, ETS No.15) ve Protokol (1964, ETS No:49) niversite Belgelerinin Akademik Tannmasna ilikin Avrupa Szlemesi (1959, ETS No.32) Avrupadaki akademik tannmay iine alan Avrupa Konseyi ve UNESCO Szlemelerini;
68
niversitelere Kabul salayan Diplomalarn Denkliiyle ilgili Avrupa Szlemesi (1953, ETS No.15) ve Protokol (1964, ETS No:49); niversite alma Srelerinin Denkliine ilikin Avrupa Szlemesi (1956, ETS No.21); niversite Belgelerinin Akademik Tannmasna ilikin Avrupa Szlemesi (1959, ETS No.32); Avrupa Blgesinde Yer Alan Devletlerin Yksekretimle ilgili almalarn, Diplomalarn ve Derecelerin Tannmasna ilikin Szleme (1979); niversite alma Srelerinin Genel Denkliiyle ilgili Avrupa Szlemesi (1990,ETS No.138) ve Akdenize snr olan Arap ve Avrupa Devletlerindeki Yksekretim almalarnn, Diplomalarnn ve Derecelerinin tannmasna ilikin, UNESCO erevesinde benimsenen ve ksmen Avrupadaki akademik tannmay iine alan Uluslararas Szleme (1976)48. 2. Ulusal Akademik Tanma Merkezi (NARIC) ve Bilgi Merkezleri letiim A (ENIC) Bologna Srecinin nemli ayaklarndan biri belgelerin karlkl tannrldr. Buna ilikin ilk kurululardan biri 1984te Avrupa Komisyonu kuruluu olarak oluturulan NARICtir (Ulusal Akademik Tanma Merkezi). NARIC, yabanc bir lkede alnan diploma ve
48 http://www.ttb.org.tr/mevzuat/index.php?option=com_content&task=view&id=372&Item id=36, eriim tarihi: 05.09.2010
69
renim srelerinin akademik olarak tannmasnn gelitirilmesini ve buna bal olarak renci, akademisyen ve aratrmaclarn hareketliliinin arttrlmasn amalamaktadr. 9 Haziran 1994 tarihli Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi ve 18 Haziran 1994 tarihli UNESCO Avrupa Blgeler Komitesinin kararyla da tm Avrupa lkelerinde ortak tutum ve hareketlilik yaratmak iin Akademik tannma ve hareketlilik alanndan sorumlu ENIC letiim A-Avrupa Ulusal Bilgi Merkezleri A kurulmutur49 . 3. Magna Carta Universitatum: Kresel Araylar Tanmlama NARICi 19 Eyll 1988deki Avrupann en eski niversitelerinden biri olarak Alma Mater-Bolognann 900. kurulu yldnmnde Avrupa niversiteleri Rektrlerince deklere edilen Magna Carta Universitatum takip etmitir.
70
19 Eyll 1988de Avrupann en eski niversitelerinden biri olan Alma Mater-Bolognann 900. kurulu yldnmnde Avrupa niversiteleri Rektrlerince deklere edilen Magna Carta Universitatum daha sonraki Lizbon Konvansiyonu, Sorbonne ve Bologna Bildirgelerinin temel kirlerini iermektedir. Avrupa niversite Rektrlerinin imzasyla aklanan bildirgeye gre ortak niversite alan AYA) ve aratrma alan (AAA) oluturulmas, bilgibelge paylam ve diploma ve belgelerin karlkl tannrl deklere edilmektedir. 4. Erasmus Program (1987) ve Socrates Program I (1995-1999) renci ve retim eleman deiim programlar, Bologna ncesinde AB ve Avrupa Konseyinin ilgileri arasndayd.
49 http://bologna.yok.gov.tr/?page=yazi&c=68&i=69, eriim tarihi: 05.09.2010
Erasmus (European Region Action Scheme for the Mobility of University Students) program, 1987de balatlan bir AB renci deiim projesidir. Avrupa Komisyonunun 1994te oluturduu, 1999da Sokrates II olarak srdrd projeyle paraleldir. Bugn Yaamboyu renme Projesi-LLP 2007-2013 olarak srdrlmektedir. Bunlar projelerde hareketlilik ve deiim programlardr. Karlkl eitim, ibirlii ve okul ortakl projeleri, retim ve niversite kadrosunun ve niversite rencilerinin deiimi, elektronik uzaktan eitim yntemlerinin kullanm ve eitim yneticileri arasndaki Avrupa apndaki bilgi alar gibi hedeeri iermektedir. 5. Lizbon Konvansiyonu: Belge ve Diploma Tannrlk Bu srecin en belirleyici halkasn 11.4.1997 tarihinde Avrupa Konseyi ve UNESCOnun ibirlii ile gerekletirilen toplantda 36 Avrupa lkesi, ABD, Kanada, Avustralya ve srail tarafndan imzalanan Belge ve Diplomalarn tannrlna ynelik Lizbon Konvansiyonu (Council of Europe/UNESCO Lisbon Recognition Convention) oluturulmutur. 6. Yeterlilik erevesi Bu srete her lkenin kendi ulusal (meslek/program) yeterliliklerini tanmlamas ve bunlarn birbiri ile karlatrlabilirlii de istenmektedir. Ayn zamanda deerlendirme ve denetleme boyutunu da ierdiinden izleyen ksmlarda akreditasyon altnda daha geni olarak tartlmaktadr. b. Avrupa Yksekretim Alan ve Avrupa Aratrma Alan Oluturma Evresi Srecin ikinci evresi, Avrupa Yksekretim Alannn ve daha sonra buna eklemlenen Avrupa Aratrma Alannn oluturulmasdr.
71
1998 ylnda Fransa, talya, Almanya ve ngiltere Eitim Bakanlarnn Sorbonneda gerekletirdikleri toplant sonras yaymlanan Sorbonne Bildirisi ile Avrupada ortak bir yksekretim alan yaratma kri dile getirilmi, 1999 ylnda 29 Avrupa lkesinin yksekretimden sorumlu Bakanlar tarafndan Bologna Bildirisinin imzalanmas ile Bologna Sreci resmi olarak ana eklini almtr. Trkiye 2001de AYAya dahil olmutur. 2003te Berlindeki Bakanlar Konferansnda, doktora almalarn da esas alan Avrupa Aratrma Alan (European Research Area, ERA) oluturulmas da kararlatrlmtr50 . Bologna Srecinin en st karar organ saylabilecek Bakanlar Konferanslar ve Bildirgeleri u ekildedir:
72
Bologna Deklerasyonu Haziran 1999 Lizbon Deklerasyonu Mart 2000 Prag Bildirisi Mays 2001 Berlin Bildirisi Eyll 2003 Bergen Bildirisi Mays 2005 Londra Bildirisi Mays 2007 Leuven Bildirisi Nisan 2009 Viyana-Budapete Bildirisi - 2010
50 bologna.yok.gov.tr eriim tarihi: 05.09.2010
1. Sorbonne (1998) ve Bologna (1999) Bildirgesi: AYA-Avrupa Yksek retim Alan (EHEA-European Higher Education Area) Oluturma 1999da Bolognada deklere edilen srecin en nemli aya AYAAvrupa Yksekretim Alan oluturulmasdr. AYAnn 2010 ylna kadar tamamlanmas kararlatrlmtr. AYAnn gerekesi ve amalar, Bologna Sreci dahilinde Avrupa lkelerinin Avrupa dzeyinde yksekretim sistemlerinin belli llerde farkllklarn ve zerkliklerini koruyarak Avrupa toplumunun ekonomik ve sosyal ihtiyalarna uygun, ortak referans noktalarna dayal, anlalabilir, karlatrlabilir ulusal yksekretim sistemleri oluturmak, yksekretim sistemleri arasnda ibirlii, hareketlilii ve mezunlarn istihdam edilebilirliini artrmak ve bu sayede yksekretimde Avrupa boyutunu ne karmak olarak tanmlanmaktadr. Ancak burada Avrupa toplumunun ekonomik ve sosyal ihtiyalarnn nasl belirlendii nem tayor. Bu ihtiyalar esnek istihdamn yaygnlatrlmas ve yksekretim sisteminin zelletirilmesi ile zmeye kalktnzda btn bu amalarn hi de beklendii gibi yerine getirilemeyecei ve ok daha nemli eitsizlikler ve zgrlkler sorunlar yarataca aktr. Bologna Sreci, Avrupa apnda tutarl bir Avrupa Yksek retim erevesi oluturmak konusunda bugne kadar ortaya atlan en iddial giriim olmasna karn Avrupa Komisyonu tarafndan deil, Avrupann ulusal eitim bakanlar tarafndan balatlmtr. 1998 ylnda Sorbonne niversitesinin 800. kurulu yldnmnde Fransa, Almanya, talya ve ngiltere Eitim Bakanlar Sorbonne Deklarasyonunu imzalamtr. Bu bildirge Avrupa Yksek retiminin i rekabetini glendirme amacnn ok daha tutarl ve uyumlu olmas iin imzalanm ve iki aamal sistem (n lisans ve lisans) nerilmitir.
73
Sorbonne Bildirgesinin ABnin drt byk ye lkesi tarafndan imzalanp dierlerini darda brakmas Avrupa Birlii nezdinde siyasi bir gerilime neden olmutu. Bu eletirileri karlamak iin talya Eitim Bakan Berlinguer, Sorbonne Deklarasyonunda ne srlen kirleri gelitirmek zere Avrupa Eitim Bakanlarn Bolognada bir konferansa davet etti. Komisyon bu arya sempatiyle yaklasa da konferansta resmi olarak yer almad. Komisyondan bamszlk iddiasn glendirmek iin bu toplantya sadece 15 ye lkenin eitim bakanlar deil btn Avrupa lkelerinin eitim bakanlar arld. 1999 ylnda 29 Eitim Bakan Bologna Bildirgesini imzaladlar. Bildirgede en esasl husus, 2010 ylna kadar AYA-Avrupa Yksek retim Alan oluturulmasdr. Bu hedeerin gereklemesi iin Avrupa lkelerinin ounda yksek retimin reformu ile ilgili olarak tartlan ve btn kurumsal dzenlemeleri de ieren gerekli nlemler u ekilde sralanmaktadr: 1. Karlatrlabilir ve kyaslanabilir diploma ve derece sistemlerinin balatlmas. 2. n lisans, lisans olmak zere iki aama zerine kurulu bir retim sistemin uyarlanmas. 3. Avrupa Kredi Transfer Sisteminde olduu gibi, en yaygn renci hareketliliinin gelitirilmesi anlamna gelen bir kredi sisteminin kurulmas. 4. renciler ve retim elemanlar arasnda hareketliliin desteklenmesi ve niteliklerin karlkl tannmas iin engellerin kaldrlmas. 5. Akademik kalite kontrol alannda Avrupa ibirlii.
74
6. Eitim ve aratrmann zellikle mfredat gelitirme, kurumlar aras ibirlii, dolam projeleri ve tamamlanan programlarn yksek retimde gerekli Avrupa Boyutunun desteklenmesi. (Bologna Bildirgesi- Avrupa Eitim Bakanlar Ortak Bildirgesi, 19 Temmuz 1999)51 . Bu program reformlar l eitim sistemi, rekabet temelli renme, esnek programlar, tannma ve hareketlilik eklinde de zetlenebilir. Bologna Bildirisinin aklanmasndan iki yl sonra, Trkiye, Hrvatistan ve Kbrs Rum Kesiminin de katlm ile, 32 Avrupa lkesinin yksekretimden sorumlu bakanlar, 19 Mays 2001de Pragda, Bologna Srecini izlemek ve gelecek yllar iin ncelikler belirlemek zere toplanm ve Pragda Bologna Srecine hedef daha eklenmitir: 7. Yaamboyu renimin tevik edilmesi, 8. rencilerin ve yksekretim kurumlarnn srece aktif katlmnn salanmas, 9. Avrupa Yksekretim Alannn cazip hale getirilmesi52 . 2. Berlin Bildirgesi: Doktora Programlarnn Dzenlenmesi ve AAAAvrupa Aratrma Alan (ERA-European Research Area) Oluturma 2003te Berlinde toplanan 33 Avrupa lkesinin Yksekretim Bakanlar, Bologna Srecine, 10. Doktora almalarn da esas alan Avrupa Aratrma Alan (European Research Area, ERA) oluturulmasn kararlatrmtr53.
51 Sorbonne Bildirgesi (1998), bologna.yok.gov.tr eriim tarihi: 05.09.2010 52 Prag Bildirgesi (2001), bologna.yok.gov.tr eriim tarihi: 05.09.2010 53 B erlin Bildirgesi (2003), bologna.yok.gov.tr eriim tarihi: 05.09.2010
75
3. Yaamboyu renme (LLL-Long-Life Learning) Sosyal Boyut ve Yaamboyu renme (LLL-Long-Life Learning), srecin mezunu ve mezuniyet sonrasn ynetme, denetleme ve metalatrma ksm olarak saylabilir. Tannrlk ve hareketlilik de 2007-2013 dneminde daha ok yaamboyu renme programlaryla srdrlecektir. Yaamboyu renmeye 19 Mays 2001de Pragdaki Bakanlar Toplantsnda zel bir vurgu yaplmtr. Hayatboyu renme iin Avrupa Yeterlikler erevesi ise Avrupa Parlamentosu ile AB Konseyinin nerisi zerine 22 Nisan 2008da tanmlanmtr54 . Trkiyede 2004ten bu yana yksekretim kurumlar Yaamboyu renme altnda eitli paral sertika programlar dzenlemeye balamtr. Kukusuz paral sertika programlar yksekretim sistemi iinde yaygn olmasa da vard ve diploma ekine ynelikti. Oysa bugn yaygnlaan biimiyle programlar yetkin mhendislik tr ayrtrma, metalatrma ve ticarilemeye dnktrler. 4. Sosyal Boyut 19-20 Mays 2005 tarihlerinde Norvein Bergen ehrinde ise sosyal boyuta da vurgu yaplmtr. Sosyal boyut; giri koullarnn kolaylatrlmas, yeni ve kolay zel yksekretim kurumlar ve ubeleri almas, uzaktan ve aktan eitim, bankalara borlandrma; yksekretimin yaygnlatrlarak renci mterilerinin tabannn geniletilmesi anlamna gelmektedir.
76
54 bologna.yok.gov.tr eriim tarihi: 05.09.2010
c. Ynetim ve Denetim Yollarnn Tanmlanmas, Stratejik Planlama, Performans ve Akreditasyon: Yksekretimde Kalite Gvencesi, Saydamlk ve Hesapverilebilirlik, (Kurumsal) ve D (Ajanslar) Deerlendirme ve Denetim Bologna Srecinde ngrlen ynetim reformu esas olarak giriimcileri (sermayedarlar) ieren stratejik ortaklk (mtevelli heyetleri) ve kalite gvencesi altnda dillendirilmektedir55. Aslnda Kalite Gvencesi denen sre AYAnn standartlarn (performans ltlerini), ynetsel ve denetsel organlarn oluturma ve bunlar izleme sisteminin ana mekanizmalar konumundadr. Bologna Srecinin da vurulan en nemli aya olarak grlmektedir, nk yksekretimin ynetim ve denetim emas deitirilmektedir. Trkiyede en ok mtevelli heyetleri, YDEK, ADEK, henz ne olduunu kamuoyunun pek bilmedii ajanslar ve akreditasyon altnda tartlmakta ve yansma bulmaktadr. 1999 Bologna Bildirgesinde akademik kalite kontrol alannda Avrupa ibirlii veya Yksekretimde kalite gvencesi sistemleri an oluturmak ve yaygnlatrmak eklinde gnderme yaplmaktadr. 1. Kalite Gvencesi 19 Eyll 2003de Berlinde toplanan Bologna Sreci imzac bakanlar Yksek renimde Kalite Gvencesi iin Avrupa An yeleri araclyla ve EUA (Avrupa niversiteler Birlii), AURASHE (Avrupa Yksek retim Kurumlar Birlii) ve ESIBi (Avrupa Ulusal renci Sendikalar Birlii) ibirliine davet etmitir. Bu rapor Avrupa Eitim Bakanlarna ynelik olarak hazrlanmtr. Raporun temel amac kalite ve kalite gvenceleri konusunda Avrupa Yksekretim Alan boyunca kurum ve temsilciliklerce geni apl paylalm destekleyici
55 Kalite Gvencesi, bologna.yok.gov.tr eriim tarihi: 05.09.2010
77
deerler dizisi ve beklentiler oluturmaktr. Bu baarldnda Bologna Srecinin pek ok hedene de ulalm olacaktr. Bu metinde kalite gvencesi terimi deerlendirme, akreditasyon ve denetimi ierecek bir anlamda kullanlmaktadr. Rapordan elde edilen temel sonular ve tavsiyeler u ekildedir: ve d kalite gvencesi salamak ve d kalite gvencesi arac kurumlar iin Avrupa standartlar olacaktr. Avrupa Kalite Gvencesi arac kurumlar, her be ylda bir dnemsel incelemeye tabi tutulacaklardr. lkeler arasnda daha yakn ibirliine gidilecektir, yllk ulusal deerlendirmeler yaplacaktr.
78
Avrupa tescilli kalite gvencesi temsilcilikleri kurulacaktr. Kalite gvencesi sistemleri iin bir Avrupa Danma Forumu kurulacaktr. Bergen, 2005 Bakanlar Konferansnda tekrar, Kalite gvencesi iin ENQA (European Assoc. for QA) standart ve klavuzlarnn uygulanmas, Avrupa Yksek renim Alan (2010) gzetilerek, Ulusal Nitelikler erevelerinin gelitirilmesi, Ortak derecelerin doktora dahil olmak zere, teviki ve tannmas, Yaam boyu renim iin frsatlar yaratlmas (Life-Long Learning Program) konularna dikkat ekilmektedir.
Bologna Srecinde kalite gvencesi ilke ve standartlar Yksekretimde Avrupa Kalite Gvence Birliinin (European Association for Quality Assurance in Higher Education-ENQA) 2005 ylnda yaynlam olduu Avrupa Yksekretim Alannda Kalite Gvence lke ve Standartlar Raporunda yaynlanmtr. Bu raporda yaynlanm olan ilke ve standartlar gnmzde bu alanda yrtlmekte olan almalara rehberlik etmekte ve bu sayede Avrupa Yksekretim Alannda yksekretim kurumlarnn birbirleri ile uyum iinde ve kyaslanabilir kalite dzeyinde hizmet vermeleri hedeenmektedir56. Bu kapsamda, her lke kendi eitim sistemine uygun kalite gvence standartlarn ortaya koymakta ve bu standartlar nda kendi eitim sistemlerini deerlendirmektedir. Ayn kapsamda, lkeler yksekretim kurumlarnn kalite gelitirme faaliyetlerinin deerlendirilmesi iin kalite ajanslar oluturulmakta ve d deerlendiricileri kullanarak yksekretim kurumlarnn kalite dzeylerinin belirlenmesini salamaktadrlar. Trkiyede bu amala Yksekretim Kurumlarnda Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Ynetmelii, Yksekretim Kurumlarnda Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Rehberi karlm ve YDEK, ADEK tr komisyonlar oluturulmutur. 2. Mali Ynetim: Stratejik Planlama ve Performans Esasl Bteleme Bologna Srecinde mali reform altnda niversite gelirlerinde performans sistemi ile ilikilendirilmi kaynak eitlemesi, harlar, kredi ve hibeleri de ieren eriim ve verimlilik sistemi kastedilmektedir.
79
56 Kalite Gvencesi, www.bologna.yok.gov.tr eriim tarihi: 05.09.2010
Trkiyede de tm kamu kurumlar 10/12/2003 tarih ve 5018 sayl Kamu Mal Ynetimi ve Kontrol Kanunu ile birlikte ayn srece dahil olmutur. 3. ve D Deerlendirme Sreci ve Akreditasyon EUA-IEP, kurumsal deerlendirme programlar uygulamaktadr. Ayrca tm kurumlarn kendi stratejik planlarn, yeterlilik erevelerini, i deerlendirme sre ve komisyonlarn oluturmasn istemektedir (YDEK, ADEK, strateji gelitirme kurullar vb. bu amala oluturulmutur). Ancak esas olarak akreditasyon sreci dorudan bamsz denetilere (d ajanslara: ajans irketlerine) balanmaktadr. Bologna Srecinde lkeler, yksekretim kurumlarnn kalite gelitirme faaliyetlerinin deerlendirilmesi iin kalite ajanslar oluturmakta ve d deerlendiricileri kullanarak yksekretim kurumlarnn kalite dzeylerinin belirlenmesini salamaktadrlar. Trkiyede YDEK ynetmelii ve rehberi karlm, ilgili komisyonlar kurulmu, MDEK gibi bamsz kalite ajanslar ve ABET Accreditation Board for Engineering and Technology-USA gibi uluslararas ajanslar akreditasyon vermektedir57. Akademik, idari ve mali ynetim konularnda Bologna Srecine bal olarak Trkiyede yaanan son yllardaki oluumlar, aada Trkiye balnda daha ayrntl olarak verilmektedir. d. Bergen Bildirgesi: Yksekretimi Kitleselletirmek ve AYAy Avrupa Dna Yaygnlatrma Evresi Bugn srecin nc evresine geilmi bulunmaktadr.19-20
57 Kalite Gvencesi, http://bologna.yok.gov.tr, eriim tarihi: 05.09.2010
80
Mays 2005 tarihlerinde Norvein Bergen ehrinde Kalite Gvencesi Standartlar ve Uygulama Prensiplerinin ye lkelerdeki uygulamalar ve Ulusal Yeterlikler ereveleri, Bologna Srecinin Sosyal Boyutunu Glendirmek hususlarnn yan sra Avrupa Yksekretim Alannn cazip hale getirilmesi ve Avrupa dndaki lkelerle ibirliinin salanmas ve glendirilmesi kararlatrlmtr:58 Bir yandan srecin daha da kitleselletirilmesine allrken, ayn zamanda Avrupa d lkelerin de srece eklemlenmesi hedeenmektedir. Kald ki Bologna Sreci sadece Avrupa Birlii lkelerini deil, daha geni bir Avrupa Yksekretim Alann kapsamaktadr. Ayrca, Bologna Srecinin son 10 yldr Avrupa Yksekretim Alannda alm olduu mesafe, yksekretim sistemlerine sunduu aralar, uygulanabilir ve karlatrlabilir olduundan dolay dnyann dier blgelerinde de srece ilgi oluturmutur. Yksekretim alannda oluturulmaya balanan birok blgesel ibirlii Bologna Srecinin aralarn referans olarak almaya balamtr. rnein, Nisan 2009da gerekletirilen Leuven Bakanlar Konferansnda ilk defa Policy Forum adyla srece ye olmayan lkelerin de gr ve ilgilerini ieren bir toplantya yer verilmitir. Leuvende gerekletirilen ilk Policy Foruma katlarak Bologna Srecine ilikin ilgilerini Bakanlar dzeyinde ortaya koyan lkeler, Amerika Birlesik Devletleri, Avusturalya, Brezilya, in Halk Cumhuriyeti, Etiyopya, Fas, Gana, srail, Japonya, Kanada, Kazakistan, Meksika, Msr, Tunus, Yeni Zelandadr. Ayrca bata IAU (International Association of Universities -Uluslararas niversiteler Birligi) olmak zere birok uluslararas kurulutan olumaktadr.
81
58 http://bologna.yok.gov.tr, Bologna Sreci Nedir?, eriim tarihi: 05.09.2010
2010da Budapete/Viyanada gerekletirilen ikinci Policy Forumda ilk Policy Foruma katlan lke ve uluslararas kurululara ek olarak Filipinler, Gney Afrika, Kolombiya, Malezya, Mali, Senegal, Suudi Arabistan, Tayland, rdn ve OECD yer almslardr. Policy Foruma katlan Bakanlar yaynladklar bildirgede kendi lke ve blgelerinde Bologna Sreciyle uyumlu yksekretim yaplanmasn gelitirmek iin aba harcayacaklarn ve lkeler arasnda iletiimi salamak zere birer temsilci grevlendireceklerini beyan etmilerdir. Bu haliyle Bologna Sreci 10. ylnda blgesel bir yksekretim srecinden kresel bir boyuta doru yol almtr. 59
82
e. Post-Lizbon ve Post-Bologna Sreci 2020 Vizyonu Tannrlk 1997 ve AYA 2010 itibariyle tamamlanm bulunuyor. ubat 2010da Brkselde AYKB-Avrupa Yksekretim Kurumlar Birlii bu srecin srekliliine ynelik 2020 Vizyonunu aklamtr. (EURASHE 2010: 10 Commitments for EHEA in 2020 - Vision and Strategies.60 Avrupa Yksekretim Kurumlar Birliinin (EURASHE) ngrd vizyon ve stratejiler, dier bir deyile taahhtleri on balk altnda toplanmaktadr. Bunlar aada ksaca zetlenmitir 61:
1.Sosyal Boyut. Bologna srecinde ska vurgulanan sosyal boyut, sadece eitim araclyla zlemeyecek lde genitir ve politik ve ekonomik ok boyutlu bir matrisin bir parasdr. Yksekretime eriimin (giri) yaygnlatrlmas, farkl birikimlere sahip bireylerin yetitirilmesine, daha srdrlebilir ve daha demokratik bir toplumun oluturulmasna dnk nemli bir aama olacaktr. Bu nedenle kiilerin sosyal- ekonomik, kltrel ve ulusal kkenlerine baklmakszn, kapasiteleri, yetenekleri ve ilgilerine gre onlarn eitimin daha yksek dzeylerine ulamalar salanacaktr.
59 http://www.yok.gov.tr/katalog/bologna_kitabi_web_icin.pdf, s.9 60 http://www.eurashe.eu 61 EURASHE 2010: 10 Commitments for EHEA in 2020 - Vision and Strategies , http://www. eurashe.eu
2.Ulusal Yeterlilikler erevesi. ereveyi tannrlk, hareketlilik ve istihdam edilebilirlii; karlatrlabilirlik ve transfer edilebilirlikle olanakl klmak gerekmektedir. Bu sadece lkeler arasnda deil, yksekretimin farkl sektrleri arasnda da gerekletirilmelidir. Bu, ulusal yeterlilikler erevesinin oluturulmasn gerektirmektedir. Ulusal yeterlilikler, renme ktlarna odaklanmal ve bylece kalite gvence sistemi ile btnlemelidir. Ulusal Yeterlilikler erevesi, yksekretim programlarnn toplumun ihtiyalarna ve bireylerin geliimine en uygun katky getirecek biimde oluturulmaldr. EURASHE, Avrupa Yeterlilikler erevesi oluturmak iin uluslararas rgtlerle, ulusal otoritelerle, yksekretim kurumlaryla, renme ktlarn tanmlayan d paydalarla ibirliini taaht eder. 3.Mezunlarn stihdam Edilebilirlii. Ama, mezunlar, toplumun hzla deien ihtiyalarna ve ayn zamanda istihdam dnyasndan gelen taleplere kar sorumlu hale getirmektir. Sorun byle tanmlandnda,yksekretim kurumlarnn deien talep ve ihtiyalara uyum salayacak biimde esnek ve yenilik arayan bir yaplanmaya gitmesi kanlmaz gzkmektedir. 2020 Avrupas, hkmetlerin, iverenlerin ve yksekretim kurumlarnn, eitli iler iin mezunlar, mezunlar iin de ileri yaratmak zere ortakln gelitirecek bir Avrupadr. Bu durumda yksekretim kurumlar, igc piyasalar ile balantl ve esneklik ieren programlarla mezunlar uygun ilere hazrlamak zorundadr. te yandan iverenler, alanlarnn yksekretim kurumlarna devamlarn desteklemek, gerekli izinleri vermek zorundadr. Hkmetler bu sre iinde uygun destekleme programlar yrtmek zorundadr. 4.Yaamboyu renme. Yksekretim kurumlar yaamboyu renme olanaklarn eitlendirmek durumundadr. Byle olduunda bireyler eitli bilgi ve beceriler kazanrken, transfer edilebilir yeterlikler edinebilirler. te yandan bireylerin toplumsal ve profesyonel gelimeler karsnda, edindii yeterlikler esneklik kazandrr. gc piyasasndaki hzl gelimeler, bilgi ve iletiim teknolojilerindeki deiim, daha esnek ve daha mobil bir nfus gerektirmektedir. EURASHE, tm akademik ve profesyonel alanlarda, esnek ve yeniliki yksekretim programlar gelitirmek
83
iin, tm yelere ve uluslararas kurululara destek vermeyi taahht eder. 5.renci Merkezli renme ve Yksekretim Kurumlarnn retim Misyonu. Kreselemi dnyada, renen toplum olma, uluslar aras alandan kabul grm, ok sayda yeterlii gerektirmektedir. Bunlar kiileraras ve kltreleraras yeterlilikler, ok dillilik, ulaslararas farkndalk, bilgi iletiim teknolojileri (ICT)becerileri, formal ve informal zeminde nasl reneceini renme yetenei vb. Bu nitelikleri kazandrmak iin rencilerin renme kazanmlar zerinde dnmek gerekiyor. renme ktlarn tanmlamada, rencilerin, ynetimin ve kalite gvence sistemlerinin eklerini dikkate almak gerekiyor. Avrupa Yksekretim Kurumlar Birlii, tm yelerine, retme, renme ve deerlendirme iin genel bir yaklam gelitirme konusunda yardm ve teviki taahht etmektedir. 84 6.Eitim, Aratrma ve Yenilik. Akademik, mesleki ve profesyonel retim ve yetitirme arasnda sreklilik vardr. Ayn zamanda, temel aratrmalar, yenilik ve uygulamal aratrma arasnda da sreklilik bulunmaktadr. Toplumlarn geliimi iin eitim, aratrma ve yeniliklere daha ok yatrm yapmak gereklidir. Biliyoruz ki, yksekretim sadece ekonomik ve toplumsal gelime iin deil, ayn zamanda artan biimde bilgiye dayal toplumda yenilik iinde temel bir dinamiktir (driver). EURASHE olarak, hkmetleri, yapsal uygulamal aratrmalara odaklanmalar konusunda zorlayacaz. 2020 vizyonu, yenilikler araclyla, farkl yksekretim sektrlerinde retim ve aratrma arasnda daha byk bir dengenin kurulumuna ynelik olacaktr. EURASHE, yksekretimdeki yenilik ve uygulamal aratrmann, kresel perspekti ihmal etmeden, blgenin geliime odaklanacak biimde topluma transferine katkda bulunmay taahht etmektedir. Bu hedef, istihdam dnyas ile blgesel balamda kamu kurumlar, kk ve orta lekli iletmelerle yakn ibirlii iinde gerekletirilecektir. 7.Yksekretimde Uluslararas Aklk. Gerek bir kresel vatandal, mezunlar arasnda kresel sorumluluu, dier bir deyile
kresel farkndal tevik etmek iin, yksekretim kurumlarnn uluslar aras hareketlilie akl byk nem tamaktadr. Gnmz sorunlar, dnyann genelini ilgilendirmektedir. Kresel zmler iin de kresel platformlara ihtiya duyulmaktadr. Dahas, kresel toplumun yaratm iin kresel farkndalk ve sorumluluk gerekmektedir. Ulusal programlar yaygnlatrmak, snr tesi ortak programlar amak, kalite gvencesi ve akreditasyon iin uluslar aras ibirlii salamak zorunludur. 8.Bologna Srecinin nemli Bir Amac Olan renci ve Personel Hareketlilii. Hareketlilik, renciler ve profesyoneller arasnda bilginin ve becerinin yaylmas ve paylalmasnda nemli bir aratr. Bu kiisel geliime, sorumlu yurttala olduu kadar, Avrupa kimliine ve kresel balamda ok dillilik geleneine de katk salar. 2020de rencilerin % 20sinin mobil olmas hedemiz vardr. Bu, yksek bir hedef saylabilir ancak kredi ve burslarn tanabilirlii, vize ve izin ilemlerinin kolaylatrlmas gibi sorunlarn almas gerekmektedir. ok dillilik, ok kltrllk yeterliliklerini kazandrmak, iverenlerin yabanc rencileri pratik eitimlere kabul etmesini salamak iin uyumlu biimde mobiliteyi artrmak gerekmektedir. Ancak bunlar yaplrken beyin gnden kanmak gerekmektedir. 9.ok Boyutlu Saydamlk Aralar. Hareketlilii salamak iin yksekretim kurumlar arasnda kyaslamaya dair (benchmarking) ok boyutlu snama sistemleri gelitirmek gerekmektedir. Bunlar, aratrma, yenilik, toplum hizmetleri, uluslaraslama dzeyi ve hareketlilik, ynetim, renim harlar ve renim evresi, renci payda katlm (involvement) gibi deikenlerin lmne ve kurumlarn kyaslanmasna yardmc olacak sistemlerdir. Bu tr saydamlk aralarnn gelitirilmesi, kalite gvencesi sistemi ile yeterlilikler erevesinin oluturulmasn zorlamaktadr. 2020 vizyonu, tek tek kurumlar ve programlar hakknda detayl bilgi talep edenler iin gerekli verileri salayacak bir informasyon sistemi gelitirmeyi gerektirmektedir.
85
10.Finansman. Mevcut programlarn devamlln salamak iin artan kamu destei ok nemlidir. Ancak daha ok sayda gence yksekretim olana sunmak iin bu kaynaklar yeterli deildir. Nitelikli alanlar, iverenler ve bamsz aratrmaclarn eitim sistemi yoluyla topluma aktard faydalar, bugnk yatrm kat kat amaktadr. Bu eitime, aratrmaya ve yenilie dnk abalara ve kaynaklara yatrm yapmay gereki ve istendik klar. 2020 vizyonumuz, Avrupa Yksekretim Alannn sosyal boyutunda ifade edilen amalarla tutarl olacak biimde ve toplumun ihtiyalar dorultusunda nanse edilecektir. Yksekretimde renim harlar artmamtr; renimi destekleyen genel kaynaklar, temsil edilmeyen gruplar iin eitlendirilmitir. Finansman kaynaklar ve yntemleri, kamu ve zel nansman kaynaklarnn karma nitelikte olmasn ierek biimde eitlendirilmektedir. EURASHE, yetkililer ve yksekretim kurumlaryla, maliyet-etkili eitim ynetimleri ve yaplar gelitirmede ibirliini taahht etmektedir. 86
Yukarda aktarlan zetten anlalaca zere Post-Bologna sreci, 2020ye dek Avrupa niversitelerinde neyin yaplmas gerektiinin erevesini izmektedir. Kresel yksekretim pazarnn koullarn Avrupa lehine hazrlamay vadeden bu metin, bir yandan Avrupada isizlik sorununa zm ararken, bir yandan Avrupay kresel rekabette avantajl klacak eitim, aratrma ve yenilik getirici faaliyetleri oaltmakta, bir yandan da kaynak eitlilii ad altnda Avrupa niversitelerinin zelletirilmesi ve ticariletirilmesinin yollarn amaktadr. Bu ereve Trkiye niversiteleri asndan yeni deildir. Kar bir diren olmadka, emeki snarn ocuklarnn nemli haklarndan biri olan yksekrenim hakkndan yararlanabilmeleri giderek gleecektir.
III. TRKYENN SRETEK YER VE PERFORMANSI: PYASA KOULLARINDA HERKESE YKSEKOKUL, PARALI SERTFKA, MTEVELL HEYET VE AJANSLAR Trkiye niversitelerinin Bologna Srecine dahil oluu ve geliimini kapitalizmin Trkiyede geliim seyri iinde anlamak gerekmektedir. Trkiye niversiteleri zerk ve demokratik niversite olarak eitli sorunlar yaamakla birlikte, ynn kta Avrupa niversite modeline evirmiti. Bununla birlikte, 1980de 12 Eyll askeri darbesi ve 2547 sayl yasa ile niversiteler Anglo Sakson modele kaydrlmtr. A. Trkiyede Bologna Srecinin Ksa Tarihi Trkiyeye Anglo Sakson modelin etkisi, II. Dnya Sava sonras dnemde belli dzeylerde yansmaya balamtr. Yine de 2001e kadar grece piyasalarn yannda merkezi otoritenin de etkisini tayan birinci dnem ve 2001de resmen yelikle balayan bilgiyi ve eitimi metalatrc saylabilecek AYA (Bologna Sreci) dnemi olarak ikiye ayrlmas uygundur. a. Bologna ncesi: Anglosakson Uyarlanma ve YK Sistemi 1. Anglosakson Modeli Trkiye niversitelerinin Anglosakson modele ynelmesi 1947li srelere kadar geri gtrlebilir. II. Dnya Sava sonras ideolojik olarak DTCF tasyesi yaanmtr. Ayn srete Yksek Ky Enstits de kapatlm ve retmen Okullarnn nemi azaltlrken, dier yandan daha geleneksel mfredatlar ve liberal Bat (ABD) tipi faklte, dahas HL ve Yksek slam Enstits (lahiyatlar) almaya balanmtr. 1950li yllarda ODTnn mtevelli heyeti ile ynetilen ABD modeli esas alnarak kurulduu sylenebilir. zel ve kamu akademilerinin
87
almas da Anglosakson etki altnda ekillenmitir62. 7307 sayl ODT yasasna gre;
Kendi yeleri tarafndan seilmeyen ve Bakanlar Kurulunun karar ve Cumhurbakannn tasdiki ile atanan bir Mtevelli Heyetince sevk ve idare olunur. Yasann Madde 6 F bendine gre, Mtevelli Heyeti, niversitenin ilm, teknik ve milletleraras mahiyetini gznnde tutmak suretiyle messesenin esas ve usllerine gre Trk ve dier devletler vatandalarndan idareciler, retim yeleri ve memurlar tyin ve bunlarn cretlerini, hizmet mddet ve artlarn ve mukavele esaslarn, meri mevzuat hkmlerine tbi olmakszn tesbit eder.. Ayn maddenin D bendine gre Mtevelli Heyet zasndan nn Trkiye devletinde seimle iktisabedilen bir mme hizmetinde bulunanlardan veya devlet memurlerndan seilmesi caizdir. Yasann 3. maddesi B bendi Mtevellilerden hibirinin Orta Dou Teknik niversitesinde retim yesi, idareci ve mstahdem olarak vazife alamaz. artn getirmektedir. Yine ilgili yasann 13. maddesinin 2. fkrasnda niversite hesaplarn denetleyecek murakkptan birinin ecnebi olmas caizdir. denmektedir63.
88
2. IV. Be Yllk Kalknma Plan: Yksekretim Kurulu, Derece Sistemi ve Mtevelli Heyetleri 1977 Hazirannda yaynlanaan DPT IV. Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu Raporu Eitim raporunda 1981de oluturulan YKe yakn bir model neriliyor. Hatta mevcut Bologna Sreci ile pek ok benzerlik tayor: Yksekretimde ise btnln korunmas, kurumlar arasnda dengenin ve tutarlln salanmas, standartlarn saptanmas, kaynaklarn dengeli bir biimde dalm gibi sorunlarda, aratrc, koordine edici bir kurumun, niversite zerklii ile tutarl ve yaptrm yetkisi ile donatlm olarak
62 http://www.odtu.edu.tr/about/history.php 63 Soysal, Mmtaz (1969). Orta Dou Teknik niversitesi Ynetim Yaps ve Anayasa. Ankara niversitesi SBF Dergisi, Cilt 24, S 1, s. 83-89.
kurulmasnda kesin bir zorunluluk vardr. retimin nlisans, lisans, yksek lisans ve doktora diye birbirine dayanan ikier yllk basamaklar halinde dzenlenmesini ngren ve tm yksek retimi ereve yasas iinde toplamay neren bir modelin yksek retimdeki pek ok sorunlara zm getirme potansiyeli tad komisyonca benimsenmitir. Yksekretimi iinde bulunduu sahipsizlikten ve etkisizlikten kurtarmak iin kapsaml bir ereve yasa, gereki bir planlama ve disiplinli bir uygulama iine girmek zorunda olduumuzu artk anlamalyz. 64 1961 Anayasasnn getirdii daha devleti-kamucu sosyal devlet anlay 1971 Darbesi ile ve devamndaki srete biraz rselense de 1980lere kadar etkisini srdrm, niversiteler ksmen zerk varlklarn srdrmlerdir. Bu anlamda byk krlma, hem ideolojik, hem de idari-akademik-mali ynetim anlamnda 1980 Darbesi sonras gerekletirilebilmitir. DPTnin nerdii bu model byk oranda 1981deki 2547 sayl Yksekretim Kanunu ile uygulamaya sokulabilmitir. 3. Doramac Dnemi: YK ve Vakf niversiteleri Trkiyede yksekretim sisteminde esas krlma, 12 Eyll 1980 darbesi ve bunun kts 2547 sayl YK yasas ile balatlabilir. YKn ilk dnem felsefesi daha ok devlet merkezli bir hiyerarik yap ngrmekle birlikte, kurulu emas ve derece sistemi Anglosakson gelenee ok yakndr. Ayrca kurucu bakan Doramacnn hem de bir ksm Beykent kampsnn arazileri stnde Trkiyedeki ilk Vakf niversitesi Bilkentin kurucusu ve sahibi olduu unutulmamaldr. Bilkent ve Vakf niversiteleri; hem
64 DPT 1977:4, 7.
89
Vakf grnm altnda zel niversite, hem de mtevelli heyetiyle ynetilen bir model oluturmaktadr. b. Bologna Sreci (2001-2010): Kresel Piyasalarn Tek Belirleyici Haline Gelmesi Trkiye 2001 ylndan itibaren Bologna srecine yedir ve yeliini aktif olarak srdrmektedir. Trkiyede yksekretim alanndaki yapsal deiikliklerin neredeyse tamam Bologna Srecinin istekleri dorultusunda gerekletirilmektedir. Herhangi bir kar diren de oluturulamadan AYA-Avrupa Yksekretim Alan oluturulmas, yani Bologna Sreci hem genel olarak, hem de dier Avrupa lkelerinden daha hzl biimde tamamlanmtr. Artk Trkiye postLizbon ve post-Bologna Srecinin paras konumundadr. 1. Grz Dnemi: Bologna Sreci ve AYA, Endeksli Yayn, Merkezi Program almalar, Lizbon Konvensiyonu Trkiyenin Avrupa niversite Alanna (AYA) yelii 2001de gereklemitir. Bologna Srecine tmden uyarlanma ise Grz dnemi ile balatlabilmektedir. Bu dnemde Lizbon Konvansiyonu imzalanmtr. Endeksli yayn, Erasmus ve Sokrates isimleri altnda renci ve retim yesi deiim programlar, torba kadro gibi Bologna Srecinin en temel istemleri merkezi olarak tm niversitelere dayatlmtr. Eitim Faklteleri ve Ziraat Faklteleri merkezi (tek tip) programlara balanmtr. lk akreditasyona (dsal denetime) ynelik giriimler de bu dnemde balatlmtr. Yine Bologna Srecinin bir paras olarak Lisansst Eitim- retim Ynetmelii (2003) deitirilmitir. 2004te ERIC/NARIC ulusal alar oluturulmutur.
90
2. Tezi Dnemi: YDEK, 2006 YK Strateji Raporu ve 2008 EUAIEP TSAD Ortak Raporu Tezi dnemindeki 2006 Strateji Raporu ve 2008 TSAD Raporu Trkiyedeki Yksekretim Sistemini tmden Bologna Srecine endekslemi bulunmaktadr. YKn 2006daki Trkiyenin Yksekretim Stratejisi Raporu neredeyse tmden Bologna Sreci ve AYA beklentilerine uygun ekilde yazlmtr. Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Ynetmelii (2005) gibi pek ok yasal ve kurumsal dzenleme Tezi dneminde yerine getirilmitir. Haziran 2006da Avrupa Kredi Transfer Sistemi niversitelerde zorunlu hale getirilmi, ayrca niversitelerden Bologna Srecinin gerei ortak ders kredi sistemi oluturulmas iin renim ktlar hazrlanmas istenmitir. Yine Tezi dneminde srecin en nemli ayaklarndan biri olan kalite gvence sistemine ynelik YDEK oluturulmutur. Ayrca bu dnemde yksekretim kurumlarn ilk uygulama yeri olarak tanmlayan 5018 sayl Mali Disiplin Yasas karlmtr. Ekim 2008de TSADn giriimiyle Trkiyede Yksekretim: Eilimler, Sorunlar, Frsatlar- Yksekretim Sistemi zerine Onyedi Trk niversitesinin EUA (Avrupa niversiteler Birlii) -IEP (Uluslararas Deerlendirme Program) Kurumsal Deerlendirme Raporuna Dayanan Gzlemler ve neriler bal ile bir rapor daha kamuoyuna sunulmutur. Raporun temel amac, yksekretim sisteminin gl ve zayf ynlerini analiz etmek ve Trk niversitelerinin geliimini desteklemek olarak sunulmutur. IEP Ynlendirme Komitesi Bakannn rapora ait sunduu gerekeler iddetlenen kresel rekabet, hesap verilebilirlik konusunda daha srarl bir kamuoyu talebi, giderek azalan kamu nansman ve
91
yksekretim gelirlerinin zelletirilmesine ynelik kresel eilim olarak belirtilmekte ve btn bunlarn deiimin itici gc olduundan hareketle yksekretim asndan yeni koullar yarattndan sz edilmektedir.65 Trkiye yksekretim sisteminde pek ok sorun tespit ettikten sonra neriler ksmnda zellikle niversitelerin vakf niversitelerini rnek alarak mtevelli heyetleri oluturmalar nerilmektedir. Ayrca yaamboyu renimin mali ve toplumsal adan nemli getiriler salayan bir i frsat olarak dnlmesi ve bu nedenle de daha proaktif ve piyasa ynelimli olmas gerektii zerinde durulmaktadr. Rapora gre Bologna ilerleme raporlar Trkiyede yksekretimin eitli alardan dinamik bir gelime iinde olduunu ortaya koymutur. Trkiyenin katld 6. ereve Program ile birlikte 12 kiilik Bologna Destekleyicisi Ulusal Ekibi oluturulmutur ve yksekretim kurumlarnn kampslerinde 16 teknoloji gelitirme blgesi kurulmutur.66 Rapor ayrca yerellerdeki ilgili aktrlere yer verilmesinden sz ederek niversite-d piyasa aktrlerinin niversite ynetiminde dorudan yer almasnn kapsn aralam olmaktadr. Ayrca raporda kurumlar, retim ktlarna dayal mfredat oluturulmas srecinde iverenlerle daha ileri seviyede ortaklk ve ibirlii iin tevik etmenin neminden sz edilmektedir. Buna ek olarak baz teknik ynelimli niversitelerin i piyasasna uygun ders programlarn tasarlamak amacyla ibirliinde bulunmak iin sna paydalardan oluan danma kurullar kurduundan bahsedilmekte ve bunlarn yaygnlatrlmasyla, lkedeki dier niversiteler iin de model oluturabilecek iyi giriimler olacaklarnn alt izilmektedir.
65 (Gm, 2009: 136) 66 (Gm, 2009: 141)
92
niversitede yrtlecek aratrmalarn Avrupann kresel ekonomide rekabet edebilirlii balamnda uygunluu Lizbon gndeminin en st sralarnda yer almaktadr. Geleneksel olarak balca aratrma kurumlar olan niversiteler, yaptklar aratrmalarn piyasayla ilintisi balamnda mercek altna alnmtr denilmektedir.67Bylelikle bilimsel aratrmalarn deeri piyasa ve piyasadaki rekabet koullarnca belirlenmi olmaktadr. Raporda YKn kaldrlmas bir yana daha da glendirilmesini salayan neriler de sz konusudur. Buna gre basamakl kalite gvence sisteminin gzden geirilmesi; srece dahil olan oyuncu olarak YK, Yksek retim Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Komisyonu (YDEK) ve kalite gvence kurumlarnn rollerinin, her birinin ayr ve tamamlayc bir ilev grerek kalite gvencesine odaklanmasn salayacak ekilde yeniden tanmlanmas ve ayn zamanda kurum d kalite izlemenin tm niversiteler iin zorunlu klnmas nerilmektedir. Yukarda ana hatlar ile izilen Bologna srecinin ortaya koyduu pek ok yapsal deiiklii ieren TSADn bu reform nerisinde niversite bileenlerinin talepleri dikkate alnmamakta, niversite bileenleri ve niversite ile ilikili toplumsal kesimler, kapitalist irket mantna uygun olarak paydalar (hissedar) olarak anlmaktadr. Bu raporun temel talepleri ksaca u ekildedir:68
93
67 Trkiyede Yksekretim: Eilimler, Sorunlar, Frsatlar- Yksekretim Sistemi zerine Onyedi Trk niversitesinin EUA (Avrupa niversiteler Birlii) -IEP (Uluslararas Deerlendirme Program) Kurumsal Deerlendirme Raporu, s.128 68 Gm, Adnan (2008), EUA-TSAD Yksekretim Sektr Raporu: Yksekretim letmecilii Projesi. Eitim Bilim Toplum Dergisi. C 6, S 23, Yaz 2008, S. 130-163.
Yksekretim kurumlarnn programlarn piyasann ihtiyalar ve koullarna gre dzenlemesi, Kamu nansman yerine, yararlanan der anlaynn glendirilmesi yani kaynakta eitlenme (stratejik plan -misyon ve vizyonlarn- oluturma), performans ve niversitenin kendi gelirlerini artrmas, piyasaya i yapmas, gelir getirici hizmet retmesi, YKn korunmas ve etkinletirilmesi, AKn snrlandrlarak Rektrler Komitesinin oluturulup yetkilendirilmesi, Senatonun kaldrlarak oluturulmas,
94
rektrlk
ynetim
grubu
Fakltelerin ve Blmlerin yok saylmas, Torba Kadro gibi Torba Bteye geilmesi, ve tccar evrelerinden danma kurullar oluturulmas, Mtevelli heyetleri oluturulmas, YDEK, ADEK vb. gibi i ve d denetim srelerinin etkinletirilmesi, Ajanslar zerinden d denetim (Avrupann denetimi) vb. 3. zcan Dnemi: Bologna Srecinin Sosyal Boyutu, niversite Says ve Kontenjanlarnda Art ve Mtevelli Heyetleri 2007 Aralktan bu yana Yusuf Ziya zcann YK Bakanl ile balayan srete en byk gelime renci kontenjanlarndaki
ve niversite saylarndaki art saylabilir. Mart 2006da 93 olan niversite says bugnlerde 102si kamu, 54 vakf olmak zere 156lar bulmu bulunmaktadr.69 Bologna Sreci 2007-2009 Dnemi Ulusal Raporunda, YKn btn niversitelerle birlikte srecin yannda olduu ve gerekli artlar baaryla yerine getirdii belirtilmekte; Londra 2007den bu yana Bologna Sreci ile ilgili gerekletirilenler u ekilde zetlenmektedir: 1. Mart 2006da 93 niversite (68 Devlet ve 25 Vakf niversitesi) says 2008de 130a ulat (94 devlet ve 36 vakf niversitesi). 2. Kalite Gvence (Quality Assurance QA) ve isel kalite gvence (QA) sreleri 1 Ocak 2007de 5018 Sayl Kamu Mali Ynetim Kanunu erevesinde zorunlu hale getirildi (Stratejik Plan Hazrlanmas). Dsal deerlendirme olarak baz bamsz ulusal kalite ajanslar, dsal kalite gvence ajanslar olarak akredite olma almalarna balad. MDEK 15 Kasm 2007de dsal kalite ajans olarak akredite oldu. 3. Yksekretim Ulusal Kalite erevesi komisyon ve alma grubunca somut zaman planlamas ile birlikte Stratejik PlanlarYksekretim iin NFQ 12/2008 itibariyle tamamland ve pilot uygulamalar 2010 ve tam uygulamas 12/2012de gerekletirilecektir. 4. Lizbon Konvensiyonu 1 Aralk 2004te imzalanm ve 1 Mart 2007de yasalamtr. Tannma konvensiyonu ve diploma eki dahilinde yabanc diplomalar kabul edilmektedir.
69 http://yok.gov.tr eriim tarihi: 05.02.2011, niversitelerin nternet Adresleri.
95
5. Avrupa Komisyonu Sokrates Programnn mali desteiyle Fransz ve Finlandiya ENIC/NARIC merkezleri ile birlikte 2007de Turkish ENIC/NARIC Merkezi, Diploma Ekinin bir alt projesi olarak ENQA balatt. 6. Esnek uzaktan eitim programlar saylar artrlmaktadr. 7. Sosyal boyutla ilgili ayrntl bir belge hazrlanmtr. nc raundunda Trkiyenin de ye olduu EUROSTUDENT aratrma ktlar, YKn yeni stratejiler gelitirmesine temel oluturmaktadr. rencilerin akademik, sosyal ve mali durumlar ile ilgili yeni bir aratrma daha yaplmaktadr.2009un banda Bologna Sreciyle ilgli politikalar gelitirmek ve tantm etkinlikleri iin Bologna Follow Group zleme Grubu oluturulmutur. Ayrca 2008in sonunda YKe bal Bologna Koordinasyon Komisyonu (Bologna Coordination Commission -BEK) kurulmutur.
96
4. Bologna Srecinde Son Eklemeler: Mtevelli Heyetleri Ulusal Rapor 2007-2009da bundan sonra yaplacaklar da u ekilde planlanmtr: 1) Yksek renim talebinden daha fazla bir arzn yaratlmas, 2) Eitim kalitesinin iyiletirilmesi ve uluslararas kabul grm ulusal ajans (QA) sisteminin tam olarak uygulanmas, 3) Frsat eitlii ve kaynak eitlilii salamak zere nansman modelinin yeniden tasarlanmas ve eitlendirilmesi, 4) Eitim kalitesinin (lisanslarn) igc piyasasnn ihtiyalar ve beklentilerini karlamak zere gelitirmesi. Ancak en nemli durum, rektrlk seimleri etrafnda gndemde tutulan mtevelli heyetlerinin oluturulabilmesine ynelik
abalardr. Bylece YK ynetim yapsnda piyasa aktrlerinin (paydalarn) karar vericilii de tamamlanm olacaktr. Bologna Srecinin taraarna (sahiplerine) ve ajan(s)larna baklnca durum biraz daha netlemektedir. B. Bologna Srecinin Trkiyedeki Sahipleri, Organ ve Ajan(s)lar Trkiyedeki sahip, organ ve ajan(s)lar dzeyde saylabilir: Yksekretim kurumlar st, Yksekretim kurumlar merkezi tekilatlar ve Yerel-her bir yksekretim dzeyinde. a. Yksekretim Kurumlar st Sahip ve Karar Vericiler 1. MGK Cumhurbakan, Genelkurmay Bakan, Kuvvet Komutanlar, Babakan ve gvenlikten sorumlu bakanlarla MT Bakanndan olumakta olup, Mill Gvenlik Kurulu kararlar, tm kurum ve kurulular balayan ana siyaset belgesi ve devlet vizyonu nitelii tamaktadr. 2.Ynetici Parti, Hkmet, Bakanlar Kurulu, TBMM, Cumhurbakanl niversiteler kanunla kurulmakta olup, kanun tekli YKten de gr alnarak Bakanlar Kurulunun nerisi ile Meclise gelmektedir. YK bakann ve rektrleri cumhurbakan atamaktadr. Farkl dnemlerde Milli Eitim Bakanl nezdinde yksekretim reform taslaklar hazrlanmtr.
97
3. TSAD, TOBB, Vakf niversiteleri: Dnyas ve Mtevelli Heyetleri TSAD, Bologna zleme Grubunda yer alan BUSINESSEUROPAnn da bir yesi olarak bu srete mali-snai sermayenin ana temsilcisi olarak yer alm ve almaktadr. TSAD, EUA-IEP Kurumsal Deerlendirme srecinde etkin bir taraftr. Ayrca Trkiyede 60a yakn vakf niversitesinin ou TSAD yesi veya TOBB yesi olan irketlerin vakarna ait olup, aslnda dorudan ticari iletme veya onlarn yan kuruluu niteliindedir. Hatta dorudan TOBBa bal niversiteler de bulunmaktadr. Bologna Srecinde TSAD ve TOBB yelerinin kamu niversitelerinde de payda, daha da tesi mtevelli heyeti veya danma kurulu yeleri eklinde hem merkezi yapda hem de niversitelerde yer almalar ngrlmektedir. 5018 sayl Mali Disiplin Yasas ile resmi olarak tanmlanm bulunmaktadr. Salt kamu niversitelerinde rektrlk atamalarndaki rolleri, henz anayasa deiiklii gerektirmektedir. Bunun dndaki sreler iin zel bir engel bulunmamaktadr Yine TEKNOKENT ve USAM tr uygulamalarla da yksekretim kurumlaryla iielik bulunmaktadr. 4. EUA-IEP Trkiye Uzman Grubu, Trkiye Temas Grubu ve Trkiye Koordinasyon Komitesi EUA-IEP Avrupa niversiteler Birlii Kurumsal Deerlendirme ekibinde niversite lideri ve bir sekreterden oluan ekiplerce deerlendirilmekte; ekip havuzunda 20 Avrupa lkesinden 42 uzman yer almaktadr.
98
Yksekretim sisteminin incelenmesi iin, IEP tarafndan, Trkiyede deerlendirmeler yrtm olan niversite lideri ve masa ba aratrmasndan ve raporu hazrlamaktan sorumlu bir sekreterden oluan bir heyet kurulmutur. EUA-IEP erevesinde Temas Grubu bulunmaktadr. Ayrca Trkiyedeki kurumsal deerlendirmelere katlm alt IEP uzmanndan oluan bir temas grubu oluturulmutur. Temas grubu, deerlendirme srecinin tm aamalarnda bilgi salamtr. Ayrca bir de Trkiye Koordinasyon Grubu bulunmaktadr. TSAD 2008 raporunda kurumsal deerlendirme srecinde Trkiyeden faydalanlan kiiler u ekilde ifade edilmektedir: IEP ayn zamanda kendi deneyimlerinden ve Trkiyeden Koordinasyon Komitesini oluturan yksekretim uzmanlaryla olan temaslarndan da faydalanmtr. 5. DPT DPT, be yllk kalknma planlar bata olmak zere ulusal dzeydeki her tr kalknma plann ve stratejiyi hazrlayan ve koordine eden merkezi kurulutur. Yksekretime ynelik planlamalar da bunun iindedir. Ayrca genlik, yaamboyu renme vb. hareketlilii dzenleyen Ulusal Ajans DPTye baldr. Yine proje ve AR-GE srelerinde nemli rol olacak Blge Kalknma Ajanslar da kurum atsna baldr. DPT, yeni niversiteler iin bilim insan yetitirme projelerini gelitiren ve mali ynden destekleyen kurumlardan biridir. 6. TBTAK ve TBA TBTAK, 1963 ylnda, Trkiyede planl ekonomi dneminin balangcnda kurulmutur. Kurulu aamasnda en temel grevleri, zellikle doa bilimlerinde temel ve uygulamal akademik
99
aratrmalar desteklemek ve gen aratrmaclar tevik etmek, zendirmek olarak belirlenmitir. Bilimsel faaliyetleri sosyal adalet ve etkinlii salayacak biimde kalknma amacna yneltme abas iindeki bu kurumun ilevi, 1980 sonras dnemde deimeye balamtr. TBTAK, Trkiyenin bilim ve teknoloji politikalarnn belirlenmesinde hkmete yardmc olmak sorumluluunu, ilk kez Trk Bilim Politikas; 1983-2003 dokmann hazrlama grevini zerine alarak stlenmitir. Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulunun (BTYK) 1983 ylnda oluturulmas ve bu kurulun sekretarya grevinin TBTAKa verilmesi, bu sorumluluu belirgin ve somut bir grev haline getirmitir. Daha nce Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu olan TBTAK ismi, 7 Temmuz 2005 tarihinde yrrle giren 5376 sayl kanun ile Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu olarak deimitir. Kurulu kanunu ve bunu izleyen mevzuat ve metinlerde yer alan TBTAKn faaliyet 100 alannn doa bilimleri ile snrl olduu izlenimini veren hkmler yeni yasada geniletilmi, sosyal ve beeri bilimler de kurumun grev alanna dahil edilmitir. Neo-liberal politikalarn zorlad bir ileve yneltilmesi iin, 5376 sayl Kanun ile bilgi ve teknolojinin retildii ortamlardan, kullanld ortamlara aktarlmasn salayacak, niversite-sanayi ibirliini gelitirecek eitli ve etkin mekanizmalarn kullanmna olanak verecek hkmler getirilmitir. TBTAK gelecek yirmi yllk dnemde uygulanacak bilim ve teknoloji politikalarnn belirlenmesine ynelik olarak Vizyon 2023 adl proje gerekletirmitir. Ayrca 2005-2010 Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikalar Uygulama Plan, 2008-2010 Ulusal Yenilik Stratejileri Uygulama Plan ve 2007-2010 Uluslararas BTY Stratejileri Plannn hazrlanmasnda koordinasyonu salamtr70. yelerinin nitelii ve Bilim Kurulunun oluumuna bakldnda da, siyasal iktidarlarn
70 http://www.tubitak.gov.tr eriim tarihi: 05.02.2010
bu kurum ve politikalar zerinde etkisinin ok yksek olduu anlalmaktadr71. TBTAKn mevcut bilim politikalar ile 2020 PostBologna srecine eklemlenmesi ok kolaydr. Trkiye Bilimler Akademisi, Eyll 1993te yrrle giren 497 Sayl Kanun Hkmnde Kararname ile kurulmutur. Akademi, 7 Ocak 1994te almalarna balamtr. TBA yasas gerei, babakana bal, tzel kiilii olan, bilimsel, idari, mali zerklie sahip bir kurumdur72. yelerin seimi ve akademi organlarnn oluumda TBTAKa gre demokratik bir yaplanmann olduu, dolaysyla siyasal iktidarn etkisinin snrl olduu sylenebilir. 7. Trkiye Ulusal Ajans (Turkish National Agency-NA): Erasmus ve Sokrates Deiim Programlar Ulusal Ajanslar, deiim programlarnn dzenlenmesinde en nemli organlardan biri konumundadr. Trkiyede DPT Avrupa Birlii Eitim ve Genlik Programlar Merkezi Bakanl olarak almakta; yaamboyu renme ve genlik programlar ad altnda Erasmus ve Sokrates hareketliliklerini desteklemektedir. 8. Bamsz irket Ajanslar Tm yksekretim kurumlarnn d denetimi ve mesleki yeterlilii (akreditasyon) ajanslara balanmaktadr. Trkiyede ilk rnei MDEKtir. D ajanslar, rnein ABD kkenli ABET de akreditasyon srecinde yer almaktadr.
101
71 Nejla Kurul. (2010). Trkiyede zerk niversiteden Gdml niversiteye: Bilim ve Bilim nsan Yetitirme Politikalar. Lisansst Eitim Sempozyumu Bildirileri Ankara: Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits(Baskda). 72 http://www.tuba.gov.tr eriim tarihi: 05.02.2010
b. Yksekretimde Merkezi Yaplanma 1. YK Avrupa lkelerinde YK gibi merkezi bir yap, bu derece merkezihiyerarik bir karar organ yoktur. Baz ulusal dzeydeki icra yetkileri ise ounlukla Bilim Bakanlndadr. Bologna Sreci Avrupa niversitelerinde gnll bir sre olarak alglanrken Trkiyede YKn ynetiminde yrtld iin zorlaycl daha ok hissedilmektedir. 2. AK-niversiteleraras Kurul Avrupa niversitelerinin ounda Ulusal Rektrler Konseyi (Rectors Council) ve bunlarn Avrupa dzeyindeki federasyonu da EUAAvrupa niversiteler Birliini oluturmaktadr. Trkiyede ise ok da etkili olmayan, akademik karar organ olarak AK (IUC-InterUniversity Council) bulunmaktadr. AK, niversite rektrleriyle, niversite senatolarnn setii birer yeden olumaktadr. 102 Ulusal raporda AKn da Bologna Srecinde akademik konulardan karar ve tavsiye kurulu olarak tam destek verdii belirtilmektedir.73 3. Trkiye Ulusal Akademik Tanma Merkezi ve Bilgi Merkezleri A (ENIC/NARIC) Trkiye Ulusal Akademik Tanma Merkezi-NARIC ve Avrupa Bilgi Merkezleri A ENIC 2003 ylnda yaplandrlmtr. Avrupa Konseyi ve UNESCOya bal olan akademik tanma ile ilgili ENIC/ NARIC iletiim ann bir paras olarak faaliyet gstermektedir. Bu a dahilinde alan ENIC/NARIC merkezlerinin temsilcileri dzenli olarak bir araya gelmekte ve diploma / derecelerin tannmas ile ilgili bilgi alverii yapmaktadrlar.
73 Turkey National Report 2009, s. 4, bologna.yok.gov.tr, eriim tarihi: 10.09.2010
4. YK Avrupa Birlii ve Uluslararas likiler Birimi (The European Union and International Relations Oce-EUIRO) 16.12.2005 tarih ve 2005.14 sayl Yksekretim Kurulu kararyla gerek Avrupa Birlii, gerekse Bologna Srecinin tm ileyiini YK, Komisyon, alma Gruplar ve Yksekretim Kurumlar adna izlemek ve desteklemek zere Avrupa Birlii ve Uluslararas likiler Osi oluturulmaktadr. Mevcut durumda zellikle konuyla; tannrlk, kalite gvence ve kalite erevesi ile ilgilenmekte ve tam zamanl almaktadr. Birimin irtibat brosu olarak sorumlu olduu ileri arasnda unlar saylmaktadr: 74 Ulusal renci Konseyi ve Avrupa renci Birlii (National Student Council (NSC) ve ESIB) arasndaki ilikiler, EUA ile YK, AK ve niversitelerin ilikileri, ENIC/NARIC a, YDEKin YK ve niversiteler ile ilikileri, YYK-Yksekretim Kurumlar Yeterlilik erevesi Komisyonu (Commission for NQF for HE) ve alma Gruplarnn YK ve niversitelerle ilikileri, Bologna Uzmanlar Ulusal Takmnn ilikileri, AB eitimi ve genlik programlar ile ilgili Trkiye Ulusal Ajans. 5. Trkiye Bologna zleme Grubu 2009da oluturulan Trkiye Bologna zleme Grubu, ulusal lekte Bologna sreci kapsamndaki faaliyetlerin planlanmas, yrtlmesi ve koordinasyonuna destek salamak zere ilgili paydalarn
74 Ayn.
103
bir araya gelerek oluturduklar grup olarak tanmlanmaktadr. Raporda, a) Bakanlk, b) YK, c) AK, d) akademik personel, e) renci ve f) NQAA-Ajans temsilcilerinin komisyonda yer ald; ancak a) retim Elemanlar Sendikas ve b) veren Temsiliyetinin eksik kald ve gelecek programlarda tamamlanaca belirtilmektedir.75 f) Bologna Uzmanlar Ulusal Takm (National Team of Bologna Promoters)
Bologna uzmanlar ulusal takmna ilikin olarak YK, aada belirtilen ilev ve hedeeri ortaya koymaktadr.Avrupa Komisyonu tarafndan desteklenen ve lkemizde 2004 ylndan itibaren yrtlen Bologna Uzmanlar Ulusal Takm Projesi kapsamnda, bir ksm ise Yksekretim Kurulunun oluturduu komisyonlar tarafndan yrtlmekte ve yaplan almalarla yksekretim kurumlarmzn tamamn srece dahil etmeyi hedeemektedir. Bu erevede; gretim elemanlar, renciler ve idari personel bu yeniden yaplanma srecinin uygulanmas ve yksekretim sistemimize katk salamas iin nemli bir role sahip olacaktr.76 2009-2011 yllar arasnda gerekletirilecek olan Bologna Uzmanlar Ulusal Takm Projesi (5. Dnem) Ulusal Yeterlilikler erevesi, yksekretim kurumlarnda AKTS uygulamalar, nceki renimin tannmas (Recognition of Prior Learning), istihdamedilebilirlik ve Bologna Srecinin yeni kurulan niversitelerde uygulanmas faaliyetlerine odaklanacaktr. Son iki ylda niversite saymzdaki art dolaysyla Bologna Srecinin yksekretim kurumlarndaki uygulama dzeyleri farkllk gstermektedir. Yeni kurulan niversitelerin Bologna Sreci
75 Turkey National Report 2009, s. 6, bologna.yok.gov.tr, eriim tarihi: 10.09.2010 76 http://www.yok.gov.tr/katalog/bologna_kitabi_web_icin.pdf, s.4, bologna.yok.gov.tr, eriim tarihi 10.09.2010
104
faaliyetlerine tam uyum salamalarnda yardma ihtiyalar olaca aktr. Bunun haricinde i piyasas ve yksekretim kurumlar arasndaki ilikiyi glendirmek iin blgesel konferanslar eklinde zel toplantlar gerekletirilerek ortak bir platform oluturulacaktr. Hayatboyu renim, nceki renimin tannmas ve istihdam edilebilirlik alanlarnda eksikliklerin giderilmesini salamak iin faaliyetler gerekletirilecektir.
Bologna Uzmanlar Ulusal Takmnn oluumunda farkl niversite, cinsiyet, corafya, uzmanlk alanlar ve zel-kamu niversiteleri dengeleri dikkate alnarak kurulduu belirtilmektedir.77 YK, AK, akademik personel, renci ve NQAA-Ajans temsilcilerinin komisyonda yer ald; ancak a) Bakanlk, b) retim Elemanlar Sendikas ve c) veren Temsiliyetinin eksik kald ve gelecek programlarda tamamlanaca belirtilmektedir.78 7. Strateji Gelitirme Dairesi 5018 Sayl Mali Disiplin yasas ile oluturulan YK Strateji Gelitirme Dairesi mali uzman ve maliye grevlileri arlkl olarak yer almakta bunlar mali ynetimi oluturmakta, grev alanna giren konular u ekilde saylmaktadr: Yksekretim Kurulu Bakanlnn stratejik plnnn hazrlanmas almalarn koordine etmek ve stratejik ynetim konusunda danmanlk sunmak,
105
77 Turkey National Report 2009, s 6, bologna.yok.gov.tr, eriim tarihi: 10.09.2010 78 Ayn.
dare Faaliyet Raporunu hazrlamak. Etkin bir i kontrol sisteminin kurulmas ve yrtlmesiyle ilgili almalar koordine etmek, Mali ilemlerin belirlenen konu, nitelik ve miktarlarda n mali kontroln yapmak, muhasebe ilemlerini yrtmek, Kurulumuzun yatrm program ile performans esasl btesini hazrlamak ve bte kesin hesabn karmak, niversitelerin yatrm ve cari btelerinin koordinasyonunu salamak. 8. YDEK Bologna Srecinde ngrlen ana politikalar belirlemek ve 106 srdrmek zere oluturulan en nemli komisyonlardan biri YDEK - Yksekretim Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Komisyonu (Commission for Academic Assessment and Quality Improvementin Higher Education) saylmaktadr.79 niversiteleraras Kurulun 30.09.2005 tarihinde gerekletirilen 148 nolu toplantsnda komisyon yeleri belirlenmitir. YDEK, 15 Haziran 2007 tarihinden bu yana Avrupa Yksekretimde Kalite Gvence Birlii (ENQA) yesidir. 9. YYK-Yksekretim Yeterlilikler Komisyonu (Commission for NQF for HE) ve Mesleki Yeterlilikler alma Gruplar Trkiyede yksekretimde ulusal yeterlilikler erevesi oluturulmasna ynelik ilk almalar, 2005 ylnda Bergende
79 Ayn, s.5
gerekletirilen ve Ulusal Yeterlilikler erevelerinin oluturulmasn karara balayan Bakanlar Toplants sonrasnda balatlmtr. YK, Bologna Srecinde niversite kalite yeterlilik erevelerini hazrlamak zere YYK-Yksekretim Yeterlilikler erevesi Komisyonu (Commission for NQF for HE) ve alma Gruplarn oluturmutur.80 21.01.2010 tarihli kararnda YK, bu sreci Trkiye Yksekretim Yeterlilikler erevesi (TYY) eklinde adlandrmtr. Ayrca TYY Temel Alan Yeterliliklerinin tanmlanmasnda grev alacak olan Temel Alan Konseyleri yelerinin ilgili temel alanlarda konu uzman dekanlar arasndan niversiteleraras Kurulun Eitim Konseyleri tarafndan belirlenecek yelerin katlm ile oluturulmasna karar vermitir.81 Taslak yeterlilikler srecinde, paydalar ad altnda 130 niversite Rektrl, 18 Bakanlk ve 55 meslek odas, konfederasyonlar ve derneklerin grlerine bavurulmaktadr.82 10. Ulusal renci Konseyi (NCS-National Student Council) Biimsel olarak yksekretim renci komisyonlarnn federasyonu saylmaktadr. BFUGda bir ye ile temsil edilmektedir. c. Yerel-Yksekretim Kurumlar Dzeyinde Sahip-Payda ve Organlar 2009 Trkiye Ulusal Raporunda Bologna Sreci ile ilgili yksekretim kurumlar dzeyinde a)btn niversitelerin YKn bir kurumu olarak sreten sorumlu olduu, b) i ve d kalite deerlendirmeden sorumlu ADEK-Akademik Deerlendirme ve Kalite Kurulu (Academic Assessment and Quality Improvement Board), c) ou
80 Ayn. 81 http://www.yok.gov.tr/content/view/829. 82 http://www.yok.gov.tr/katalog/bologna_kitabi_web_icin.pdf, s. 15-16.
107
niversitede renci ve retim eleman hareketlilii ve ECTS/ DPden sorumlu Uluslararas veya D likiler Osi (International Relations Oces), d) Bologna Srecinin tm boyutlarnn izlenmesi ve kurumsal kordinasyonundan sorumlu BEK-Bologna Egdm Komisyonu (Bologna Coordination Commission) oluturulduu belirtilmektedir.83 a) Paydalar, niversite Mtevelli Heyetleri ve Danma Kurullar: Mlki Amir, Sanayi ve Ticaret Odalar Temsilcileri Vakf niversitelerinin byle bir sahiplik-mtevelli heyeti ilikisi zaten bulunmaktadr. Ancak Bologna Srecinde mtevelli heyetleri, tm yksekretim kurumlar iin talep edilmekte, ynetim kurullarnn yerine gemesi ve rektrlk atamasnn bu kurulun yetkisine balanmas tasarlanmaktadr (Henz Trkiyede rektrlk atamas konusunda anayasal kst bulunmaktadr). Hatta SENATO yetkilerinin bir ksmnn da bu kurullara aktarlmas istenmektedir. 108 Mtevelli heyetleri yerel dzeydeki mlki amir, yerel ynetim, yerel i evreleri ve renci temsilcilerinden oluacaktr. Kald ki 2003te karlan 5018 sayl Mali Disiplin Yasas kapsamnda yerel yetkililer payda olarak ngrlm, bugn strateji srecinde etkin bir taraf olarak yer almaktadrlar. Yine TEKNOKENT ve USAM vb. piyasa aktrleri ise byle bir ilikilenmenin somut yansmalardr. 2. Strateji Gelitirme Dairesi 5018 sayl Mali Disiplin Yasas ile birlikte Kurum Stratejik Plan ve Performans Program Strateji Daire Bakanlna bal bir kurulca
83 Turkey National Report 2009, s.5, bologna.yok.gov.tr, eriim tarihi: 10.09.2010.
hazrlanmakta ve deerlendirilmektedir. Mali hizmet uzmanlar ve Maliye memurlar bu dairenin memurlarn oluturmaktadr. 3. ADEK-Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Kurulu ve Kurumsal Deerlendirme Kurulu ADEK, yksekretim kurumlar bnyesinde kurulan ve yksekretim kurumlarnda i ve d kalite gvence srelerinin egdm ve yrtlmesinden sorumlu Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Kuruludur. Kurumsal deerlendirme kurullar, EUA-IEP program dahilinde kurumsal deerlendirme srecinde rektrln grevlendirdii bir kii (genellikle Bologna Sreci ile ilgili kii) bakanlnda faklte ve yksekokul temsilcilerinden olumakta idi (2008 yl itibariyle 17 niversite tamamlam bulunmaktadr). Bugn daha ok ADEK altnda bu grevin srdrld sylenebilir. 4. BEK-Bologna Egdm Komisyonu-(Bologna Coordination Commission) Kasm 2008de yksekretim kurumlarnn, Bologna Sreci alma alanlar dorultusunda yeniden yaplandrlmasn ve srdrlebilir gelimesini ynlendirmek zere her yksekretim kurumunda Bologna Egdm Komisyonu (BEK) oluturulur denmektedir. BEK her niversitede rektrn grevlendirecei u daimi yelerden olumaktadr: Eitim veya Uluslararas likilerden sorumlu rektr yardmcs/ clar ADEK uzman Bologna uzman (var ise)
109
renci leri Daire bakan Rektrn uygun grd dier yeler Rektr BEK iin bir retim yesini bakan olarak atama yetkisine sahiptir.84 5. D likiler Osi (International Relations Oces) renci ve retim eleman deiim programlar, ECTS/DP gibi konulardan sorumludur. Tam belirlenmi bir erevesi yoktur. Rektrln grevlendirdii kii ve uzmanlardan olumaktadr. 6. renci Temsilcilii-renci Konseyi Bologna Srecinde, genel olarak, ynetim kurullarnda bir renci temsilcisinin yer almas ngrlmektedir. Bu kural son on yldr, ekilsel olarak uygulanmaktadr. 110 C. Bolognaya Uyarlanma Srecinde Yaplanlar ve Mevcut Gelinen Durum a. Trkiyede Derece ve renim Srelerinin Tannmas: Lizbon Konvansiyonu, Derece ve Kredi Sistemi, Diploma Eki ve Yeterlilikler erevesi Trkiye Bologna Srecine ngiliz niversiteleri ile birlikte en hzl adapte olan lkeler arasnda saylabilir. ABD benzeri ikili derece sistemi (lisans ve lisansst/ undergraduate ve graduate level) ve bunun drtl kademelenmesi (nlisans- Associates Degree,, lisansthe Bachelors Degree, yksek lisans-Masters Degree ve DoktoraPhDs/Doctorate), mevcut kredi asgarilerinin de ECTS normlarn karlyor olmas bu sreci kolaylatrmaktadr.
84 www.yok.gov.tr
1. Lizbon Tanma Szlemesi Avrupa Konseyi, Avrupa Blgesindeki yksekretim ile ilgili diploma ve derecelerin tannmas iin 11 Nisan 1997 tarihinde UNESCO ile birlikte Lizbon Tanma Szlemesini gerekletirmitir. Tam ad, Avrupa Blgesinde Yksekretimle lgili Belgelerin Tannmasna likin Szleme olan Lizbon Tanma Szlemesi, Avrupa Blgesinde bir baka lkeden alnm olan derece ve renim srelerinin tannmasna ilikin usulleri belirleyen ve hukuksal balaycl olan bir belgedir. Szleme, yabanc diplomalarn ev sahibi lkenin eitim sistemi ve/veya i sektr ndeki gerek yerinin belirlenmesine yneliktir. Bu kapsamda, szleme sadece yksekretim deil, yksekretime giri salayan ortaretim derecelerini de kapsamakta ve dorudan akademik tanma ile ilgilenmektedir. Trkiye, szlemeyi 01/12/2004 tarihinde imzalam ve szleme 01/03/2007 tarihinde yrrle girmitir. Szlemenin ulusal dzeyde uygulanmasndaki bu ilk admdan sonra, Szleme ile ulusal mevzuat arasndaki uyumazlklar kaldrmak amacyla, szleme ile uyumlu biimde hazrlanan yeni Yurtd Yksekretim Diplomalar Denklik Ynetmelii 26519 sayl resmi gazetede yaymlanarak 11 Mays 2007 tarihinde yrrle girmitir. Yeni ynetmelik, yurtdndaki yksekretim kurumlarndan alnm n lisans, lisans, yksek lisans diplomalarnn denklik ilemlerinde uyulacak usul ve esaslar dzenlemektedir. Trkiyenin szlemenin uygulanmasna ynelik Genel Sekreterlik kaytlarna geen bir ekincesi sz konusudur ki bu ekinceye gre, szlemenin XI.7 No.lu maddesi uyarnca, Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti kendisini szlemenin Madde IV ile taahht altna sokmamaktadr.
111
Tanma lkeler aras karlkl gven ile mmkndr. Bu gveni kurmak ve szlemenin ulusal dzeyde uygulanmasn glendirmek iin baz mekanizmalar gelitirmek gerekmektedir. Diploma Ekinin getirilmesi, Avrupa Kredi Transfer Sisteminin (AKTS) uygulanmas, ulusal ENIC/NARIC Merkezinin kurulmas bu mekanizmann birer parasdr. 2. Dereceli Sistem Trkiyede yksekretim sisteminin mevcut yaps Bologna Srecinde ngrlen dzeyli (lisans, yksek lisans ve doktora) sistemine uyumludur. Yine, her iki Avrupa st Yeterlikler erevelerinde ngrlen ve ara yeterlikler olarak nitelendirilen ksa dzey (short cycle-QF-EHEA ve 5. Dzey-EQF-LLL) Trk Yksekretim Sisteminde n lisans derecesi olarak verilmektedir. Bu nedenle, Yksekretim UYnin n lisans, lisans, yksek 112 lisans ve doktora dzeylerini kapsayacak ekilde drt dzeyde tanmlanabilecei aikrdr. 3. Diploma Eki Diploma Eki (DE), lkemizin de ierisinde yer ald, Avrupa Yksekretim Alann oluturmay hedeeyen Bologna Srecinin elerinden birisidir. Avrupa Blgesinde Yksekretimle lgili Belgelerin Tannmasna likin Szlemenin IX.3 maddesi uyarnca da UNESCO-CEPES, Avrupa Komisyonu ve Avrupa Konseyi ibirlii ile gelitirilen diploma ekinin anlamay imzalayan lkelerin yksekretim kurumlar tarafndan kullanlmas zorunluluu bulunmaktadr. Diploma eki, Avrupada yksekretim alannda diploma ve derecelerle ilgili olarak ortak ve herkese anlalr formatta bilgi salamak iin tasarlanm bir formdur. Diplomaya ek olarak verilen bu belge, uluslararas ea pekitirmek amacyla,
lke dndan alnan diploma ve derecelerin tannmasnda ilgili kurum ve kurululara yardmc olmaktadr. Yksekretim Kurulu Genel Kurulun 11 Mart 2005 tarihli toplantsnda alm olduu karara gre, konu ile ilgili alt yap almalarnn tamamlanmas ve 2005-2006 retim yl itibariyle yksekretim kurumlarndan mezun olacak rencilere diplomalarna ek olarak, Yksekretim Kurulu tarafndan onayl diploma ekinin rencinin talebi zerine verilmesi, bu diploma ekinin ilk nshasnn cretsiz olmas ve AB dillerinden yaygn olarak kullanlan ngilizce, Franszca ve Almanca dilerinden birinde dzenlenmesi iin almalara giriilmitir. Bu erevede, nlisans, lisans ve yksek lisans kademeleri iin bir rnek diploma ekinin niversitelerce hazrlanarak son kontrol iin Yksekretim Kurulu Bakanlna iletilmesi ngrlmtr. imdiye kadar, Trkiyedeki birok niversite ile yazmalar tamamlanm, niversitelerin diploma eki rnekleri onaylanarak rencilerin talepleri dorultusunda diploma ekleri temin edilmeye balanmtr. Bununla beraber, baz niversiteler ile onay iin yazmalar devam etmekle beraber, yeni kurulan niversitelerle de yazmalar balamtr. Diploma eki, not izelgesi (transkript) veya diploma yerine gemez. Bir curriculum vitae (CV) veya kendiliinden akademik veya meslek tannmay garantileyen bir belge deildir. 4. Avrupa Kredi Transferi Sistemi (AKTS) Avrupa Kredi Transfer Sistemi (AKTS), renci merkezli, rencinin i ykne dayal bir kredi sistemidir. rencinin bir dersi baaryla tamamlayabilmesi iin yapmas gereken almalarn tmn (teorik
113
ders, uygulama, seminer, bireysel alma, snavlar, devler vb.) ifade eden bir birimdir. Balangta kredi transferi iin dnlen bu sistem, kurumsal, blgesel, ulusal ve Avrupa seviyesinde kredi toplama sistemi olarak da kullanlmaktadr. renci hareketliliini ve rencilerin yurt dnda grdkleri eitimlerinin kendi lkelerinde akademik olarak tannmasn kolaylatrmak iin Avrupa Birlii tarafndan gelitirilen AKTS, yksekretim kurumlarna, program mfredatlarnn hazrlanmasnda yardmc olurken, programlarn ulusal ve uluslararas lekte daha rahat biimde karlatrlabilmesine olanak salamakta ve buna bal olarak olarak, Avrupa yksekretimini dier ktalar arasnda daha ekici hale getirmektedir. Bologna Srecinin Trkiyede uygulanmas aamasnda, AKTS en nemli alma alanlarndan birisidir. Son yllarda, Trkiyedeki birok 114 niversite kendi kredi ve notlandrma sistemlerini AKTS prensiplerine uyumlatrma almalarna younlatrm durumdadrlar. Bu kapsamda, niversitelerde hem AKTSnin uygulanndan hem de rencilerin AKTS zerine bilgilendirilmesinden sorumlu olmak zere AKTS kurum koordinatrleri ve her faklte / blm iin ayr AKTS blm koordinatrleri belirlenmitir. Ayn zamanda, Bologna Ulusal Takm, Yksekretim Kurulu ile birlikte, zellikle yeni kurulmu olan niversitelerdeki akademisyenleri AKTSnin doru ekilde hesaplanmas konusunda bilgilendirmek amacyla ulusal ve/veya blgesel dzeyde toplantlar, altaylar dzenleyerek niversitelerdeki AKTS almalarn hzlandrmaktadrlar. 5. Ulusal Yeterlilik erevesi: YYK-Yksekretim Yeterlilikler Komisyonu (Commission for NQF for HE) ve alma Gruplar YK, Bologna Srecinde niversite kalite yeterlilik erevelerini hazrlamak zere YYK-Yksekretim Yeterlilikler erevesi
Komisyonu (Commission for NQF for HE) ve alma Gruplar oluturmu bulunmaktadr.85 AYA iin Yeterlilikler erevesi 2005 Bergen toplantsnda ve eitimin tm dzeylerini kapsayan Hayat Boyu renme iin Avrupa Yeterlikler erevesi de, Avrupa Parlamentosu ile AB Konseyinin nerisi zerine 22 Nisan 2008de tanmlanmtr. Trkiyede yksekretimde ulusal yeterlilikler erevesi oluturulmasna ynelik ilk almalar, Yksekretim Kurulu tarafndan 2005 ylnda Bergende gerekletirilen ve Ulusal Yeterlilikler erevelerinin oluturulmasn karara balayan Bakanlar Toplants sonrasnda balatlmtr. Yksekretim Kurulu tarafndan 2006 ylnda kurulan ilk Yksekretim Yeterlilikler Komisyonu (YYK) yeleri Yksekretim Kurulu ve yksekretim kurumlar temsilcilerinden oluturulmu ve almalarn 04.02.2008 tarihine kadar srdrmtr. 10.07.2008 tarihinde Yksekretim Kurulu Baskanl tarafndan Ulusal Yeterlilik erevesi almalarn daha geni bir lekte srdrmek zere Komisyon yeleri yenilenmi ve Komisyon almalarna destek vermek zere farkl niversitelerden ve disiplinlerden deneyimli akademisyenlerin katlmyla Yksekretimde Yeterlilikler alma Grubu oluturularak, yeterlilik almalar yeniden balatlmtr. Yksekretim yeterlilikler almalarnn aamalarn planlayan bir takvim oluturulmu, komisyon ve alma grubu bu erevede almalarn yrtmtr. Belirlenen takvim dorultusunda Trkiye Yksekretim Yeterlilikler erevesi (TYY) iin Avrupa Hayat Boyu renme (EQF-LLL) yaklam referans alnarak; lisans, yksek lisans ve doktora dzeylerinde yksek retim yeterlilikleri taslak olarak belirlenmitir. Belirlenen taslak yeterlilikler,
85 Turkey National Report 2009, s.5, bologna.yok.gov.tr, eriim tarihi: 10.09.2010
115
paydalarn (130 niversite Rektrl, 18 Bakanlk ve 55 meslek odas, konfederasyonlar ve dernekler) grleri alnarak yeniden deerlendirilmi, nihai hale getirilmi ve 21.05.2009 tarihli Genel Kurul Karar ile n lisans, sanat ve mesleki yeterlilikler dndaki yksekretim yeterlilikleri kabul edilmitir. Bu alsmalarn neticesinde, Yksekretim Kurulunun 21.05.2009 tarihli Genel Kurul Karar uyarnca mesleki eitim yeterlilikler erevesi almalar iin Milli Eitim Bakanl ve Mesleki Yeterlilikler Kurumundan ilgili temsilcilerin de iinde bulunduu Yksekretim Mesleki Egitim Yeterlilikler alma Grubunun, sanat eitimi yeterlilikler erevesi almalar iin Gzel Sanatlar Fakltesi ile Konservatuar temsilcilerinin iinde yer ald Yksekretim Sanat Eitimi Yeterlilikler alma Grubunun oluturulmasna karar verilmitir. Bu karar dorultusunda alma gruplar oluturulmu ve bu gruplar almalarn tamamlamlardr. Bu srete ayrca orta retim dzeylerindeki yeterliliklerle ve mesleki yeterliliklerle uyumu 116 salamak amacyla Milli Eitim Bakanl ve Mesleki Yeterlilikler Kurumu ile altaylar gerekletirilmitir. Trkiye Yksekretim Yeterlilikler erevesinin Yksekretim Kurulu tarafndan tamamen onaylanmas 21.01.2010 tarihli Genel Kurul karar ile olmutur.86 21.01.2010 tarihli kararnda YK bu sreci Trkiye Yksekretim Yeterlilikler erevesi (TYY) eklinde adlandrmtr. Ayrca TYY Temel Alan Yeterliliklerinin tanmlanmasnda grev alacak olan Temel Alan Konseyleri yelerinin ilgili temel alanlarda konu uzman dekanlar arasndan niversiteleraras Kurulun Eitim Konseyleri tarafndan belirlenecek yelerin katlm ile oluturulmasna karar vermitir.87
86 http://www.yok.gov.tr/katalog/bologna_kitabi_web_icin.pdf, s. 15-16. 87 http://www.yok.gov.tr/content/view/829
lgili karar ekinde: 5 N LSANS EQF-LLL: 5. Dzey, QF-EHEA: Ksa Dzey, 6 LSANS EQF-LLL: 6. Dzey, QF-EHEA: 1. Dzey 7 YKSEK LSANS EQF-LLL: 7. Dzey QF-EHEA: 2. Dzey ve 8 DOKTORA EQF-LLL: 8. Dzey QF-EHEA: 3. Dzey yeterlilikleri tanmlanmaktadr. 6. Trkiye ENIC/NARIC Merkezi NARIC (Ulusal Akademik Tanma Merkezi), 1984 ylnda kurulan bir Avrupa Komisyonu kuruluudur. NARIC, yabanc bir lkede alnan diploma ve renim srelerinin akademik olarak tannmasnn gelitirilmesini ve buna bal olarak renci, akademisyen ve aratrmaclarn hareketliliinin arttrlmasn amalamaktadr. Bununla beraber, Akademik tannma ve hareketlilik alanndan sorumlu ENIC (Avrupa Bilgi Merkezleri A) ise Avrupa Konseyi ve UNESCO tarafndan, akademik yeterliliklerin tannmas alannda, tm Avrupa lkelerinde ortak tutum ve hareketlilik yaratmak iin kurulan bir iletiim adr. Trkiye ENIC/NARIC Merkezi, Yksekretim Kurulu bnyesinde yaplandrlm ve 2003 ylndan itibaren ENIC/NARIC iletiim ann bir paras olarak faaliyet gstermektedir. Bu a dahilinde alan ENIC/NARIC merkezlerinin temsilcileri dzenli olarak bir araya gelmekte ve diploma / derecelerin tannmas ile ilgili bilgi alverii yapmaktadrlar. Trkiyede ENIC ve NARIC faaliyetleri ayn birim tarafndan yrtlmektedir. Trkiye ENIC/NARIC Merkezi, yabanc lkede kazanlan diplomalarn, derecelerin ve dier yeterliklerin tannmas; yabanc lkelerin ve Trkiyenin yksekretim sistemi; yurtdnda eitim alabilmek iin iletilebilecek pratik sorular (burslar, ders sistemleri, programlarn denklii) alanlarnda ENIC/ NARIC iletiim ana dahil dier ENIC/NARIC Merkezleri ile bilgi/
117
gr alveriinde bulunarak rencileri, aileleri, iverenleri, niversiteleri, dier yksekretim kurumlarn, yksekretimden sorumlu bakanlar ve organizasyonlar bilgilendirmektedir. 7. renci ve retim Eleman Deiim Programlar: Erasmus ve Sokrates Programlar Trkiye Ulusal Ajans (Turkish National Agency-NA) deiim programlarn dzenlemekte, her geen gn bu yndeki talepler artmaktadr. 2007den bu yana eitli alanlarda 52 lke ile 265 programda karlkl ortaklk imzalanm bulunmaktadr.88 Ayrca i deiim program olarak FARAB de balatlm bulunmaktadr. Pratikte Trkiyenin renci ve retim eleman deiim programlarnda yaad en nemli gln banda yabanc dil (tabii en bata ngilizce) yeterlilii gelmektedir. zellikle kk 118 kent niversitelerinde yabanc dilde ders alabilmesi iin, mevcut retim elemanlarnn yabanc dil bilgisi yeterli bulunmamaktadr. Deiim programlarndan Trkiyeye gelen renci ve retim elemanlarnn da Trke bilgisi ok snrl dzeydedir. Ancak dil yeterlilikleri, Bologna Srecine uyarlanmada kk bir noktay oluturmakta, Trkiyenin srece uyarlanma performans ok iyi dzeyde bulunmaktadr. Uluslararas d deerlendirme raporlarnda da bu durum belirtilmektedir. 8. FARAB- sel Dolam Tezi dneminde tasarlanm olmakla birlikte henz pilot uygulama aamasnda ve ok snrl dzeydedir. Farabi, renci ve retim elemanlarnn Trkiye niversiteleri arasndaki dolamn ngren
88 2009 Trkiye Ulusal Raporu, s. 47, bologna.yok.gov.tr, eriim tarihi: 10.09.2010
bir programdr. niversite ve renciler aras farkllama, en byk kstlarndan birini oluturmaktadr. 9. Sosyal Boyut: Yksekretim Yaygnlatrlmas, Yaamboyu renme , Harlar ve Burslar, Sertika ve Kurslar Trkiye 2006 Martnda 93 olan niversite says bugn 156dr. niversiteler mevcut kontenjanlar, ikinci retimleri, tezsiz programlar, uzaktan eitim programlarn da artrmaktadr. Mezuniyet sonras eitli sertika programlar dzenlenmektedir. Bu alanda en byk sorun mali ynetimde bulunmaktadr. Harlar ve kaynak eitlendirmesi konusunda skntlar srecek gibi gzkmektedir. 2007-2009 Ulusal Raporda da gelecek dnemde yksekretim arznn artrlmas, frsat eitlii ve kaynak eitlilii salamak zere nansman modelinin yeniden tasarlanmas ve eitlendirilmesi gibi hedeer yer almaktadr. 10. stihdam Edilebilirlik stihdamedilebilirlik; Bologna Srecinin en nemli gerekesi olarak sunulmu ve sunulmaktadr. Bologna bildirgelerinde eitimlilerin isizliine bir sorun olarak ok az deinilmekle birlikte, istihdam edilebilirlik temel kavramlardan ve hedeerden birini oluturmaktadr. Ancak somut durum aksi ynde gzkmektedir. Henz byle bir baarnn salandna ynelik bir gsterge olmad gibi, gerek Trkiyede gerekse Avrupada yksekrenim mezunlar arasnda ciddi bir isizlik grlmektedir.
119
b. Kalite Gvencesi Sreci ve Organlar, Strateji ve Performans, ve D Deerlendirme Sreci ve Akreditasyon: Strateji Gelitirme Kurullar, YYK, YDEK, ADEK ve Ajanslar Bologna sonras, stratejik planlama, performans esasl bteleme, kalite gvencesi ve akreditasyon gibi terimler altnda getirilen yksekretim modelinin ayrntlarna bakmakta yarar bulunmaktadr. AYA-Bologna Srecinin en temel ayaklarndan kalite gvence sistemi, isel ve dsal denetimdir. Trkiyede de yksekretimin akademik, idari ve mali ynetimi 5018 Mali Disiplin Yasas ve Kalite Gvencesi ile tmden yeniden ekillendirilmekte ve piyasa mekanizmasna balanmaktadr. Trkiyede kalite gvence sistemi, niversiteler tarafndan 120 yllk olarak gerekletirilen i deerlendirme sreci ve normal koullarda 5 ylda bir gerekletirilen d deerlendirmeler eklinde tanmlanmtr. 2005 ylnda Yksekretim Kurulu tarafndan yksekretimde kalite standartlarnn oluturulmas ve bu alanda uluslararas uyumluluun salanabilmesi iin eitim, retim, aratrma aktivitelerinin kalitesinin gelitirilmesi ve deerlendirilmesi temel amacyla Avrupa Kalite Gvencesi Standart ve lkelerine (ESG) de uygun olacak ekilde 20.09.2005 tarih ve 25942 sayl Yksekretim Kurumlarnda Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Ynetmelii yaynlanmtr. Bu sistem ayn zamanda Ulusal Yeterlikler erevesi balamnda program baznda belirlenen renim ktlarnn kalitesini garanti altna almak zere akreditasyon ve deerlendirme unsurlarn da ierecek ekilde dzenlenmitir. Bu amala YDEK, ADEK gibi organlar ve MDEK gibi ajanslar oluturulmutur. YDEK, kalite
gelitirme alannda yn gsterici nitelikte sayd Yksekretim Kurumlarnda Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Rehberini hazrlamtr. 2005te oluturulan bu rehbere gre, akademik deerlendirme ve kalite gelitirme almalarnn sistematik bir ekilde yrtebilmeleri iin gerekli sreleri ve performans gstergelerini tanmlamakta olup, mevcut belirlenen sreler u ekildedir: A) Yksekretim Kurumlarnda Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Sreci B) Stratejik Planlama Sreci C) Kurumsal Deerlendirme Sreci D) Periyodik yiletirme ve zleme Sreci.89 Genel olarak sre bir yandan stratejik planlama ve performans ltlerinin oluturulmas, dier yandan i denetim ve deerlendirme ile ajanslarn denetimindeki d deerlendirme (akreditasyon) olarak ana srece ayrlabilir. 1. Stratejik Planlama ve Performans Esasl Bteleme: Strateji Gelitirme Dairesi ve Kurullar Bologna Srecinde mali reform altnda niversite gelirlerinde performans sistemi ile ilikilendirilmi kaynak eitlemesi, harlar, kredi ve hibeleri de ieren eriim ve verimlilik sistemi kastedilmektedir. 10/12/2003 tarih ve 5018 sayl Kamu Mal Ynetimi ve Kontrol Kanunu hkmlerine gre Trkiyede tm kamu kurumlar
89 zgn, Yasemin (2010). niversitelerde Yaanan Dnm ve Bologna Sreci. zgrlk Dnyas, S 214.
121
Stratejik planlama ve performans esasl btelemeye gemek zorundadr. Stratejik planlamaya ynelik Strateji Gelitirme Kurullar da alma grubu rolnde oluturulmaktadr. Kanunda Stratejik plan: Kamu idarelerinin orta ve uzun vadeli amalarn, temel ilke ve politikalarn, hedef ve nceliklerini, performans ltlerini, bunlara ulamak iin izlenecek yntemler ile kaynak dalmlarn ieren plan eklinde tanmlanmaktadr. Bu yasa kapsamnda karlan 5/7/2008 tarihli Kamu darelerince Hazrlanacak Performans Programlar Hakknda Ynetmelikte performans ile ilgili h) Performans program: Bir kamu idaresinin program dnemine ilikin performans hedef ve gstergelerini, hedeere ulamak iin yrtecekleri faaliyet-projeleri, kaynak ihtiyacn, idareye ilikin bilgileri ieren program ifade eder denmektedir90.
122
Yksekretim Kurumlarnda Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Ynetmeliinde de stratejik planlama artna gnderme yaplmaktadr: Stratejik planlama Madde 19 Bir yksekretim kurumu her yl periyodik olarak, bir sonraki takvim yl bana kadar, kendi yllk i veya d deerlendirme raporunu, kurum ii periyodik gzden geirme sonularn, Yksekretim Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Komisyonunun yllk raporunu ve yksekretim st kurullarnn ilgili kararlarn dikkate alarak, bir sonraki takvim yl iin stratejik plann hazrlar, iyiletirme eylem planlarn oluturur ve yrtr. Stratejik planlama ve performans esasl bteleme amacyla kurumlarda, personeli genelde mali uzman ve maliye memurlarndan oluan Strateji Gelitirme Dairesi oluturulmutur.
90 Kamu darelerince Hazrlanacak Performans Programlar Hakknda Ynetmelik. www.mevzuat. adalet.gov.tr/html/27905.html
2. ( Kurumsal ) Deerlendirme ve Denetim: YDEK ve ADEK Kalite gvencesi alannda gelitirilmi olan mevzuat uyarnca, ulusal alanda YDEK ve yksekretim kurumlar dzeyinde ise Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Kurullar (ADEK) bu srecin organizasyonu, koordinasyonu ve yrtlmesinden sorumlu organlardr. Yksekretim kurumlarnn kalite gvencesi yaplanmas kapsamnda hazrlayacaklar stratejik planlama almalar, ilgili kurumun senato ve ynetim kurulunun ortak sorumluluunda hazrlanmakta ve yrtlmektedir. YDEK Yksekretim Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Komisyonu Yksekretim Kurumlarnda Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Ynetmeliinde YDEK niversiteleraras Kurul tarafndan seilen 9 ye ile Ulusal renci Konseyi tarafndan belirlenen bir renci temsilcisinden oluan ve yksekretim kurumlarnda akademik deerlendirme ve kalite gelitirme almalarnn dzenlenmesi ve koordinasyonundan sorumlu komisyonu eklinde tanmlanmaktadr. YDEK yeleri niversiteleraras Kurulun 30.09.2005 tarihinde gerekletirilen 148 nolu toplantsnda belirlenerek almalarna balamtr91 Yksekretim Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Komisyonu (YDEK)nun Avrupa Yksekretimde Kalite Gvence Birlii (ENQA)ne yapm olduu (Associate Status) yelik bavurusu da 15 Haziran 2007 tarihinde ENQA Kurulunca kabul edilmitir. YDEK, yksekretim kurumlarnda akademik deerlendirme ve kalite gelitirme almalarn ilgili ynetmelik nda
91 26390 say ve 28 Aralk 2006 tarihinde Resmi Gazetede yaymlanan Yksekretim Kurumlarnda Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Ynetmelii, www.yodek.org.tr/
123
yrtlebilmesine rehberlik edecek srelerin tanmland ve yksekretim kurumlarmza kalite gelitirme alannda yn gsterici nitelikte olan Yksekretim Kurumlarnda Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Rehberini hazrlamtr. Yksekretim Kurumu Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Kurulu, ADEKler YDEKin niversite dzeyindeki karln (alt organn) ADEK oluturmaktadr. Bir baka deyile yksekretim kurumlarnda akademik deerlendirme ve kalite gelitirme almalar ADEKlerin sorumluluu ve koordinasyonunda yrtlmektedir. Yksekretim Kurumlarnda Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Ynetmeliine gre Kalite Deerlendirme ve Gelitirme Kurulu Madde 8 Yksekretim kurumlar kendi ilerinde akademik deerlendirme ve kalite gelitirme almalarndan 124 sorumlu, Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Kurulunu olutururlar. Bu kurulun ye says ve yeleri, ilgili yksekretim kurumunun senatosu tarafndan belirlenir. Kurul, bakan dahil, en az dokuz en fazla on sekiz kiiden oluur. Kurul yeleri arasnda; en az bir rektr yardmcs, bir dekan, var ise bir enstit mdr, bir yksekokul mdr, bir meslek yksekokulu mdr, bir aratrma merkezi mdr ile ilgili yksekretim kurumunun genel sekreteri ve renci konseyi temsilcisi bulunur.eklinde tanmlanmaktadr. YDEK ve ADEK aslnda 5018 sayl Kamu Mal Ynetimi ve Kontrol Kanununun bir paras niteliindedir. Bu yasaya paralel karlan Yksekretim Kurumlarnda Akademik Deerlendirme ve Kalite Gelitirme Ynetmelii i deerlendirme, d deerlendirme ve kalite belgesi gibi konular da hkm altna alnmaktadr92.
92 Ayn.
EUA-IEP Kurumsal Deerlendirme Sreci Kurumsal deerlendirme sreci aslnda dsal denetime kurumun hazr hale getirilmesini amalamakta; bu arada payda, SWOT kavramlaryla, mezun, iveren gibi adlar altnda eitli grup ve kesimleri srece taraf hale getirmektedir. En nemli ksm, AYAya bu ynde bavuruda bulunmak ve z deerlendirme raporunu kendi kendine hazrlamaktr. Amalarndan yapt ilere (vizyon ve misyonlarna) kadar, mevcut durumu ile ilgili tm bilgiler bu raporlara z olarak yanstlmakta, AYA uzmanlar da bunu meta deerlendirmeye tabi tutup, niversite Deerlendirme Raporu olarak sunmaktadrlar. Kurumsal Deerlendirme Sreci u ekilde ilemektedir. Kurumsal Deerlendirme Program Ekim ay iinde yaplan niversite bavurusu ile rektr ( ya da eski rektr) ve bir AB (EUA) uzmanndan oluan bir Deerlendirme Komitesinin belirlenmesi ile balamaktadr. niversite Kurumsal Deerlendirme Komitesi Avrupa niversiteler Birliinin salad klavuz dorultusunda zDeerlendirme Raporunu hazrlayarak Avrupa niversiteler Birlii deerlendirme ekibine sunar. Program byk lde kurumun z-deerlendirmesine dayal olduundan srecin en nemli aamas bu raporun hazrlanmas olarak grlmektedir. Mart ay iinde Avrupa niversiteler Birlii Deerlendirme Komitesi iki gnlk bir n ziyaret gerekletirir. Bu ziyaretin amac bir deerlendirme yapmaktan ok niversitenin kurumsal yapsn tanmak, ynetim ve kalite sreleri hakknda genel bilgi
125
edinmek, farkl paydalarla grmeler yapmak ve (ikinci) ana ziyaret iin bir program oluturmaktr. n ziyaret sonucunda AUB Deerlendirme Komitesinin spesik (zel) konu balklar altnda isteyecei ek bilgiler niversite tarafndan komiteye sunulmaktadr. Temmuz ay iinde yaplan 3 gnlk ana ziyarette ise rektrlk, z-deerlendirme komitesi, karar organlar yeleri, dekanlar, blm bakanlar, retim yeleri, renciler ve d paydalarla gr alveriinde bulunulmaktadr. Deerlendirme ekibi ayrca nce rektre, daha sonra daha geni bir gruba szl rapor sunmaktadr. Deerlendirme Komitesi tarafndan yazlan rapor niversiteye gnderilir ve eletirileri alnr.
126
Oluturulan nihai raporun Avrupa niversiteler Birliine ve niversiteye gnderilmesinden sonra niversite deerlendirme raporunu kamuoyuna duyurur. Bu srecin dier bir ayan dsal denetime ynelik ajanslar oluturmaktadr. 3. D Deerlendirme ve Denetim: Akreditasyon (Kalite Sertikas) ve irket Ajanslar ABET ve MDEK rnei Bologna Srecinde lkeler, yksekretim kurumlarnn kalite gelitirme faaliyetlerinin deerlendirilmesi iin kalite ajanslar oluturmakta ve d deerlendiricileri kullanarak yksekretim kurumlarnn kalite dzeylerinin belirlenmesini salamaktadrlar. Trkiyede YDEK ynetmelii ve rehberi karlm, ilgili komisyonlar kurulmu, MDEK gibi bamsz kalite ajanslar ve
ABET Accreditation Board for Engineering and Technology-USA gibi uluslararas ajanslar akreditasyon vermektedir. YDEK ynetmeliinde bamsz ulusal d kalite gvence ajanslarnn kurulmas tanmlanmaktadr. Ulusal d kalite gvence ajanslarna lisans verme yetkisi YDEK in de gryle Yksekretim Kuruluna (YK) aittir. D deerlendirme srecinden geen yksekretim kurumlar, kurumun kalite seviyesini ve kalite alanndaki gelimelerini gsterecek olan Kalite Sertikas alacaklardr. Bu sertikann geerlilik sresi 5 yldr. Yksekretim kurumunun alaca Kalite Sertikas kurum baznda olabilecei gibi, akademik birimler veya program baznda da olabilecektir. Gnmzde baz bamsz kalite ajanslar almalarna balamtr. Mhendislik Eitim Programlar Deerlendirme ve Akreditasyon Dernei (MDEK) 15 Kasm 2007 tarihinde Kalite Deerlendirme Tescil Belgesi alm ve tannm ilk ulusal d deerlendirme ajans olarak almalarna balam, 10 farkl niversitenin 57 mhendislik programnn akreditasyonunu srdrmektedir. MDEK haricinde bavuruda bulunan iki ajans daha bulunmaktadr. Trkiye Kalite Gvence Sistemi yurtd deerlendirmelere de ak durumdadr. Bugne kadar Accreditation Board for Engineering and Technology-USA (ABET) tarafndan drt niversitenin toplam 42 mhendislik program farkl zamanlarda deerlendirilmi ve substantial equivalance derecesinde edeer kabul edilmitir93. 2007-2009 Ulusal Raporda da gelecek dnemde Eitim kalitesinin iyiletirilmesi ve uluslararas kabul grm ulusal ajans (QA) sisteminin tam olarak uygulanmas, Eitim kalitesinin (lisanslarn)
93 Kalite Gvencesi, http://bologna,yok.gov.tr, eriim tarihi:05.09.2010
127
igc piyasasnn ihtiyalar ve beklentilerini karlamak zere gelitirilmesi gibi hedeer yer almaktadr94. c. Bologna Sreci niversite Ynetim Modeli: YKn Tmden Piyasa Mekanizmalarna Balanarak ve Mtevelli Heyetleri ile Desteklenerek Srdrm Merkezi hiyerarik niversite ynetim yaps eski YK-, ksmi devletilii dnda yap ve ileyi olarak Bologna Srecinin (EHEAAvrupa niversite Alannn) beklentileri ile neredeyse tmden rtmektedir. EUAya (Avrupa niversite Birlii) gre en skntl durum genel YK modelinde deil, amalar ve kurul yapsndadr. 1981de 2547 sayl YK Yasas karken niversitelerin temel amalarnn devlet odakl belirlenmesi ve kurul yelerinin merkezi idarece (Cumhurbakan, 128 Bakanlar Kurulu ve Genelkurmayca) atanmas gncel piyasa koullarn karlayamamakta; piyasa ncelii ve sermaye arlnn (mtevelli heyetleri, paydalar, renci temsilcileri ve zel niversitelerin) artrlmas istenmektedir. Mevcut YK yaps ve Bologna Srecinin belirlemeleri ksaca zetlenirse konu daha iyi anlalacaktr. niversite ynetimi, ana ereve olarak birbiri ile organik iliki iinde drt boyuttan oluuyor: dari ynetim, Mali ynetim, Akademik ynetim, Denetim.
94 National reports, http://bologna,yok.gov.tr eriim tarihi: 05.09.2010
1. YK: Birinci Dnem (1981-2001) 2547 sayl YK yasas dahilinde 2000li yllara kadar YKn mali, idari ve denetsel yaps tamamyla devlet odakl ar hiyerarik ve merkezi bir model oluturmutur. Sadece akademik ynetimde -AK ve niversite SENATOlarnda bir miktar akademik katlma yer verilmitir. Faklte genel kurulu ve blm akademik kurullar ile niversite bileenlerinin kararlara katlmn ksmen daha olanakl klnabilir yapdayd.
Grak 1 : YK Ynetim emas (6 Kasm 1981 Tarihi 2547 S.Yasa
Merkez Devlet Ynetimi
(Cumhurbakanl, Bakanlar Kur. , Genelkurmay)
Yksekr. Den. Kur.
Merkez dari ve Mali Yn (YK)
Merkezi Akademik Yn (AK)
129
Rektr
Dekan, Mdr ve Yn. Kurullar
SENATO ve Ak. Kurullar
YK modelinin Bologna Srecine gre en nemli fark, tek tek yksekretim kurumlar iin (tek tek niversiteler iin) dsal bir lt koyulmamt, niversite ynetimleri sonuta akademik kkenli kiilerden olumutur. Akademisyenler iin de performans vb. aranmamtr. 2. YK: kinci Dnem veya Bologna Sreci (2001 ve Sonras) Bologna Srecinde d denetim, payda, ortaklk, mtevelli
heyeti, danma kurullar, kaynak eitlenmesi gibi kavramlar altnda, mevcut YK modeli sermaye odakl ve sermayedar arlkl bir yapya dntrlmektedir. niversiteler bir devlet kurumu olmaktan, ticari bir irkete dnmektedir.
Grak 2 : Yksekretim Mtevelli Heyeti (YM) Ynetim emas (1988+Bologna Sreci)
(TSAD, TOBB, Cumhurbakanl, Bakanlar Kur.)
Sermaye+dare
(Dsal Denetim)
Ajanslar
Mer. dari ve Mali Yn (Y. Mtevelli Hey. Str. G.K.)

(=Sermaye, dare, renci, Kamu ve zel . Tem.)
Ak. Yn (AK, YDEK)
130
(Paydalar=Piyasa, dare, renci Tem.)
niversite Mtevelli Heyeti
Rektr
Str. G.K.
Ak. Yn (Senato, ADEK)
Dekan, Mdr, Danman Kurullar
Mtevelli heyetleri oluturulmasna ynelik son durum YKn 25.09.2009 tarihli ynetmelii ile Trkiyenin 2001 ylnda dahil olduu Bologna Srecinin gerei olarak yksekretim kurumlarmzn akademik faaliyetlerinde ve stratejik planlamalarnda yksekretim kurumlar dndaki paydalarn da grlerine bavurulmas, onlarn desteklerinin ve katklarnn alnmasna imkan salayacak danma kurullar kurulmasn ngren bir ynetmelik tasla hazrland
duyurulmutur. Bylelikle byk lde sanayi, ticaret ve meslek odalar ve sivil toplum rgtlerinin temsilcileri niversitenin karar alma mekanizmalarnda dorudan yer alabileceklerdir. D. Trkiye niversitelerinin Bologna Sreci Performans Notlar Trkiye 2001de AYA-Avrupa niversite Alanna ye olduundan bugne srece en hzl uyarlanan lkelerin banda gelmektedir. Uyarlanma sreci balca drt boyuttan olumaktadr: Tannma (Lizbon Konvansiyonu), Derece Sistemi (nce lisans-yksek lisans eklinde ikili, sonra doktora ve aratrma ile birlikte l), Kalite gvence sistemi, zellikle de isel ve dsal akreditasyon, Sosyal boyut (yksekretimin yaygnlatrlmas ve burs sistemi).
131
Tablo 2 : Trkiyenin Bologna Karnesi, 2005 ve 2009

TANINMA(BELGE, DPLOMA VE ETM SRELER) (Recognition) Diploma Eki Lisbon Konferansna Uyarlanma ECTS RPL-Ana belgeleri kabul KL DERECE SSTEM (Degree System) Birinci ve kinci Kademe Gei Koullar NQF-Ulusal Kalite erevesi KALTE GVENCES (Quality Assurance-ESG) Dsal kalite gvence ulusal sistemi Kalite gvence sistemine renci katlm Uluslararas kalite gvence GENEL PERFORMANS
2005 4 3 4
2009 4 5 3 1 5 5 3 3 3 4
OK Y
(Excellent Performance)
MKEMMEL
5 (Mkemmel) 4 (ok iyi) 2 (Orta)

(Some Progress)
ORTA
2 (Orta) 2 (Orta) 2 (Orta)
Y (Good Performance)
132
Kaynak: Bologna Process Stocktaking Report 2005 ve 2009 (Bologna Follow-up Group)
Bologna yanllar iin Trkiye niversitelerinde en nemli sorun devleti-brokratik arln piyasa gleri lehine dzeltimi ile ilgili bulunmaktadr. Onlara gre 1980 sonras neoliberal uygulamalar her alana szmakla beraber henz tamamlanmam durumda idi. Son 2005 ve 2009 performans notlarna baknca, dsal denetim yani mtevelli heyetleri ve ajanslar konusunda da son dnemde nemli bir yol katedildii grlmektedir.
IV.BOLOGNA VE POST-BOLOGNA SRECNN NVERSTE BLEENLER AISINDAN DOURDUU SONULAR VE OLASI TEHDTLER Bologna ve Post-Bologna Srecinin, Humbolt niversitesi geleneine bal Avrupa niversitelerini, eitim paketleri ve bilgi metalarn reten ekonomik bir sektre ve srekli-dzenli verimlilik hesaplarnn yapld bir iletmeye, retim elemanlarn para ba ya da gtr yntemle i yapan gvencesiz bilim iilerine, rencileri ise bir yandan mterilere, dier yandan ise homo-ekonomus ve homo-teknikusa dntrme projesi olduu grlmektedir. Bologna Sreci ile sistemin tantlmas ve benimsenmesi iin almalar balatlm, ar admlar atlarak ve ihtiyatl bir sylem kullanlarak, baka yol yok anlaynn da katksyla srecin tartlmas bile anlamsz hale getirilmitir. Dolaysyla akademik kapitalizm niversitelerde doasnn gereklerini yerine getirmeye balamtr. 1988 ylnda aklanan Magna-Carta Bildirgesi ile Avrupa Yksekretim Kurumlar Birliinin Post-Bolognaya ilikin taahhtleri arasnda neredeyse hi bir ba kalmamtr. Trkiyede ise 12 Eyll askeri darbesinin salad Anglo Sakson niversite modeline krlma, Bologna Sreciyle Avrupadan verdii destekle birlikte hz kazanm, giriimci niversite modeli, niversiteleri derinden etkilemeye balamtr. zetle Bologna Sreci, Trkiye niversitelerinde daha belirgin bir piyasa ve ticarileme sylemi ile sorgulanmadan ok hzl bir biimde niversite ynetimlerince kabul grm ve uygulamaya geilmitir. Bunun nedeni, Humbolt niversite geleneinin Trkiye niversitelerinde Avrupaya gre tam olarak yerleememi olmasyla aklanabilir. Bu yzden Avrupada Bologna Srecinin resmi sylemi, Trkiyedekine gre ok daha
133
ihtiyatldr. Avrupada niversitelerden gelebilecek olas direnci krmak iin bu yol seilmitir. A. zgr Bilim Yerine Bilginin Metalatrld Tekno-Bilim Hakimiyeti Hemen tm bildirgeleriyle Bologna Srecinde Avrupa ve dnyann dier blgelerinde yaanan isizlik, yoksulluk ve gvencesizlik, doann tahribat gibi toplumsal ve doaya ilikin sorunlara kapal, sadece eitli nedenlerle yaplmak istenen eyler olduunu belirten umursamaz ve ntr bir sylemle hareket edilmitir. Bologna sreci, toplumsal sorunlara kar maymunu oynamaktadr. spanyadaki bir niversite ile ilgili gzlemlerini aktaran Vassaf95, ke yazsna, niversitenin Cenazesi baln koymutu. Yazya esin kayna olan niversite, 1239 ylnda kurulmu, Bologna, Paris ve Oxford niversitelerinin ada olan Salamanca niversitesiydi. Yazar, bu niversitenin gnmzdeki canszl ve renksizlii ile ilgili 134 gzlemlerini, Harvard niversitesi kitapsn ziyaret eden okurlarn Vatanperverlik Yasas gerei lenmesiyle ilikilendirerek, u yorumu yapmt:
Ortaada kuruluundan bu yana, tarihinin uzun bir dneminde hmanizmin beii olan niversite, maymunlar gibi sessiz, sar ve kr. stelik geleneklerine ve topluma duyarszl bir yana, insan da metalatran yenidnya dzeniyle sratle btnlemekte.
Avrupa ereve Programlarnda ifade edilen ncelikli aratrma alanlar, Bologna Srecindeki duyarlk alanlarnn incelenmesi asndan nemlidir. Avrupa ereve Programlarnn balca amalar arasnda, Avrupann bilimsel ve teknolojik temelinin glendirilmesi, endstriyel rekabetin desteklenmesi ve lkeler aras
95 Gndz Vassaf.(2004). niversitenin Cenazesi.Radikal Gazetesi. 29 ubat 2004.
ibirliinin tevik edilmesi saylabilir. ABnin Mart 2000de yaplan Zirve Toplantsnda belirtilen ve Lizbon Stratejisi olarak adlandrlan strateji kapsamnda ise, ABnin dnyann en dinamik rekabeti bilgi temelli ekonomisi olmas hedeenmitir. Btnletirilmi bir Avrupa Aratrma Alan oluturmay hedeeyen ve 2002-2006 dneminde yrrlkte olan 6. ereve Program (6.P) ve 20072013 yllarnda yrrlkte olacak 7. ereve Program (7.P) ABnin bu hedefe ulamas amacyla ekillendirilmitir.96 Avrupa Aratrma Alan erevesi iinde yaratlan Trkiye Aratrma Alan, niversite, kamu kurulular ve zel sektrde dank bir biimde yrtlen ARGE faaliyetlerini btnletirecek ve bylece ekonomik kalknmay hzlandracak etkinlikler btn olarak anlmaktadr. Kurula gre97 Bu kapsamda ncelikli aratrma alanlarn oluturan 6. ereve Programnn tm niversitelerde tantm ve bu ncelikli alanlarda alan bilim insanlarnn ve akademik birimlerin rgtlenmesine ynelik almalar yrtlmektedir. Avrupa Birlii Altnc ereve Programnn ncelikli aratrma alanlarnn bazlar unlardr. Salk iin biyoteknoloji almalar. Enformasyon toplumu teknolojileri. NANO teknolojiler, bilgiye dayal ok amal malzemeler ve yeni retim sreleri (esnek ve akll imalat sistemleri). Gda kalitesi ve sal.
135
96 www.fp7.org.tr 97 Nejla Kurul. (2009).Trkiyede zerk niversiteden Gdml niversiteye Bilim ve Bilim nsan Yetitirme Politikalar.
Srdrlebilir gelime, global sistemler ve eko sistemler (srdrlebilir enerji sistemleri, srdrlebilir ulatrma sistemleri). Bilgiye dayal toplumda ynetim. Geni aratrma alanlar ile ilgili faaliyetler (Bilim ve teknolojik ihtiyalar iin ngr destek politikalar, KOBlerin teknolojik kapasitelerinin gelitirilmesi, uluslararas ibirlii, yurtta ve iadamlar ile ilgili elektronik ticaret, gvenlik vb. ile ilgili aratrma, komnikasyon ve hesaplama altyaps, komponentler ve mikro sistemler, enformasyon yntemi ve arayzler. Avrupa Birlii ereve programlar, gerek niversite iinde ve gerekse dnda, bilim ve teknoloji gndemini, retim ve birikim rejiminin dolaysyla ihtiyalar ynnde biimlendirmektedir. Yukarda sralanan aratrma nceliklerinin, arlkl olarak tekno-bilime 136 ynelik olduu grlmektedir. Sz edilen aratrma ncelikleri, btn olarak ulusal ve ok uluslu irketlerin ihtiyalarna dnk olmakla birlikte, ikinci bir ihtiyacn giderilmesini de salamaktadr: Aratrmalarn AB kaynakl sermaye gruplarn rekabette stn klacak biimde tasarlanmas. Yani aratrmalar, sermayenin kendi arasndaki rekabetinde de kullanlmak istenmektedir. Bu aratrma alanlar iinde, Trkiye zglnde, giderek artan isizliin, yoksulluun, cehaletin, gvencesizliin, kt beslenmenin, bebek lmlerinin, tedavisi bulunmu hastalklardan lmlerin, yok edilen kltrlerin, doa tahribatnn, nesli tkenen canllarn, dier bir deyile halkn, emeki snarn ihtiyalar ok az gzetilmektedir. Toplumun daha geni kesimlerinin bu tr sorunlarnn aratrma ncelikleri iine alnmas, baka bir toplumsal tahayyl, baka bir niversiteyi ve baka bir bilim paradigmasn gerektirmektedir98.
98 Ayn.
B. Kamusalln Karsnda niversitelerin Piyasalara Teslimiyeti Bologna srecinin adm adm anlatld ve niversite bileenlerinin srecin iine yava yava ekildii dnemde, niversitenin devlet ve piyasa ile daha farkl ve yakn ilikiler gelitirmesinin ne sakncas olabilir ki sorusu ska sorulmutur ve hala sorulmaktadr. Bu soru, Humbolt niversite geleneinde olan u temel soru ile birlikte yantlanmaya alldnda bir anlam kazanmaktadr. niversiteler, neden siyasi ve ekonomik glerden bamsz olmaldr? Bu sorular eitlendirilebilir. rnein bilimsel bilginin hangi gdlerle retilecei ve hangi kanallarla dalaca sorular, byk lde niversitelerdeki bilim insanlarnn etkinliklerinde somutlar. Bu etkinliklerde birbirine kart iki temel ynelim vardr. Bilgiyi retenler, tahayyllerini/emeklerini/yarattklar deerleri, insanln ortak kullanmna aarak sosyalletirecekler midir, yoksa rnlerini, akademik mlkiyet rejimi ve meta ilikilerinin zorlamasyla zelletirme srelerine mi tabi klacaklardr?99 Bu sorular zerinde yeterince dnmeden Bologna Srecinin gerek yzne ilikin anlaml sonular karmak olas grnmemektedir. Bologna Srecinde, niversitelerin topluma ulamak ve kaynak eitliliini salamak iin i dnyas ve piyasa ile daha yakn ilikiler kurmas gerekliliinden sz edilmektedir. Anaakm iktisatta piyasa bir maln alc ve satcsnn bulutuklar yerdir. Burada para vererek mal ve hizmet talebinde bulunan alclar ile, para karl mal ve hizmet sunan satclar birbirleriyle kolaylkla iliki kurabilirler. Piyasa ile ilikilerin gelitirildii niversitelerde, renciler hizmet alcsna (mteri), retim yeleri ise hizmet satcsna dnmektedir. Yani retim eleman ile rencinin kuraca diyalog, sradan bir alveri ilikisine dnmektedir. Bu, tam da M. Weberin Amerikan
99 Ayn.
137
niversitelerine ilikin cinsiyeti bir dille de olsa yapt tarine karlk gelmektedir.
Amerikan niversitelerinde renci profesr hakknda basit bir kre sahiptir: Nasl sebze satcs annesine lahana satan biriyse, profesr de babasnn parasna karlk, kendisine bilgiler ve yntemler satan birisidir100
niversite alanlar ile renciler arasndaki bu tr ilikilenme, etik olarak deer reten deil, niversite bileenleri iin deer yitirten bir sretir. niversite zgrlklere, eitlie ilikin tartmalarn yrtld, dncelerin bulutuu, kar gtmez bilgiye, gerein bilgisine ulalmaya alld meknlar, alanlar olmas gerektii iin retim elemanlar ile renciler arasndaki alveri ilikisi sorunlu bir ilikidir.
138
Avrupa niversiteleri bir yandan geleneklerine, bir yandan topluma ve bir yandan da doaya duyarszlarken, kendisini var eden bileenleri iin de barbar dnyann iaretlerini vermektedir. Avrupa niversitelerinde retim elemanlar, renciler ve idari personel gelir-gider bilanosunun girdisi-kts olarak yer almaktadr. niversite bileenleri iin niversitenin ilevi, ekonominin motoru olmakla snrlandrlmtr. Bologna sreci niversite alanlarndan unlar talep etmektedir: retim elemanlar artk ticari aratrmalar iin, doas geleneksel niversiteden olduka farkl olan ok uluslu irketler, kk ve orta boy iletmelerle ortaklaa almaldr. Aratrmalarnda tekno-bilime ncelik vermelidir; alan snar iin anlaml ancak gelir getirmeyen projeleri rafa kaldrmaldr. Kresel ve ulusal yksekretim pazarlarnda rekabet iin daha hzl, ucuz ve
100 Timur Taner. (2000).Toplumsal Deime ve ninersiteler. Ankara: mge Kitabevi,S.20.
esnek teknoloji destekli renme paketleri hazrlamaldrlar. Bunu gelecekte, pek ok meslektann isiz kalacan bilerek yapmaldr. C. niversitelerde Esnek retim ve Esnek ve Gvencesiz altrma niversitelerde esnek retim ve uygulamaya konan akademik deerlendirme ve kalite gelitirme almalarn, niversitelerde emek-sermaye ilikisini belirleyen bir dzenleme olarak irdelemek gerekir. retim elemanlarnn emek sreci ve i rgtlenmesini, emek gcnn nitel ve nicel istihdamn ve emein retimde denetim olanaklarn ifade eden yeni bir emek-sermaye ilikisi tasarlanmaktadr. niversiteler hem piyasa ile ilikili yeni retim dallarnn ke, hem de yeni teknolojilerin retimi ile yerel ve kresel retim alanlarnda verimlilik art salayacak aratrma ve gelitirme faaliyetlerini yrtmesi asndan nemli bir kurumdur; ayrca kendi kaynaklarn oaltma ve kurumsal verimliliklerini ykseltmeye zorlanan kurumlardr. Ayrca niversitelere ilikin farkl bir deerlendirmeyi, hem yksekretim ve ARGE almalarn hem de akademik deerlendirme ve akreditasyon kurumlarnn douunu yeni bir sermaye alan ortaya karmas balamnda yapmak mmkndr. Piyasalaan bu alanla ilgili olarak kresel pazarlar geniletilirken, renci hareketliliinin evre lkelerden merkez lkelere ynelimini, eitimin sanal ortamda ya da rencinin olduu lkelerle ortaklklar ya da ubelerde yaplmasyla her halkarda evre lkelerden merkez lkelere doru bir deer transferine olanak salayaca ngrlebilir.101 Kresel yksekretim pazarlarna alan niversiteler iin, deiken tketici tercihlerini dikkate alarak yksekretim programlarn bu kk ve farkl nitelikteki pazarlar iin eitlendiren,
101 Eitim Sen (2007). Trkiyenin Yksekretim Stratejisi (taslak) Raporuna likin Deerlendirmeler. Ankara: Eitim Sen Yaynlar, sy 23.
139
yz yze eitim ve uzaktan eitim kombinasyonlarn farkl retim fonksiyonlar iinde gerekletiren yeni bir retim anlay hakim olmaya balamtr. Hatta, henz kreselleememi niversiteler iin dahi, mali basklar sonucunda kaynak yaratmaya zorlanan niversiteler, srekli eitim merkezleri ve gerekse uzaktan eitim merkezleri yoluyla farkl ya gruplarndaki farkl eitim ihtiyalarna sahip yetikin rencilere ulamaya almalar, ikinci retim ve yaz okulu uygulamalar, teknoparklar, sanayi ile ortak almalar, bilinen niversite takvimini, eitim ve aratrma hizmetlerinin retimini byk lde farkllatrmakta, mevcut alma kalplarn krmaktadr. Bugn Trkiyede yaanan yapsal dnmlerin yksek renim alannda ortaya koyduu en nemli sorun, niversite emekilerinin yeni istihdam rejimi uyarnca esnek ve i gvencesinden yoksun 140 olarak almaya sevk edilmeleridir. zellikle aratrma grevlileri burslu renci statsne indirgenerek mesleklerinin banda gvenceden yoksun almaya mahkm edilmekte ayn zamanda niversitenin gelecei de ipotek altna alnmaktadr. Burada temel ama akademik yaamlarnn banda i gvencesi olmayan ve btnyle niversite ynetimine baml akademisyenler yetitirmektir.102 gvencesinin ortadan kaldrlmasyla akademik zgrlkler ipotek altna alnmakta, muhalif ve eletirel bilim insanlarnn egemen ideolojiye, YK sisteminin otoriter hiyerarisine ve niversitelerin muhafazakrlama ynndeki piyasac dnmne kar ses karmalarnn nne geilmeye allmaktadr.
102 Mftolu, zgr (2008), Para ve niversite Evrensel, 11 Ocak 2008.
niversite alanlarnn i gvencesinden yoksun braklmalar, onlar arasnda rekabeti krklemektedir. Ayrca rekabet kri, dierini gzetleme ve denetlemeyi iinde barndrmaktadr. Bu srecin sonucunda retim elemanlar rekabet glerine gre sralanmaktadrlar. Performans lmleri ile yaplmak istenen de rekabet edemeyenlerin aykland bir sreci balatmaktr. Avrupada ok ak biimde dillendirilmese bile YKn strateji raporu ve YKte yetkili isimlerin kimi aklamalar, niversite alanlarn i gvencesinden yoksun brakmann nerilerini iermektedir. retim elemanlarnn sahip olduu bilgi, insanln ortak rndr. Dolaysyla, retim elemanlarnn kiisel ve grup katklaryla rettii bilgi, nceki emein zerine ina edilmi, yine insanln ortak rndr. Bologna sreci, patentler ve telif haklaryla, irket ortaklklaryla dnsel mlkiyeti oaltmann mekanizmalarn oluturarak akademik kapitalizmi gelitirmektedir. Herkesin herkesle sava olan rekabet, Bologna Srecinde en bata kullanlan kavramlardan biridir. Dnyann en dinamik ve rekabet gc en yksek bilgi temelli ekonomisi haline gelmede niversitelerin rol iki adan tartlmaz grlmektedir: niversitelerde retilecek tekno-bilim rnleri ile Avrupal ok uluslu irketlerin rekabet gcn artrmak ve kresel yksekretim pazarnda rekabet gc yksek niversiteleri yaratmak. Akademik yaamn rekabet ilikisi zerinden kurgulanmas, akademik zgrlklere, meslektalar aras dayanmaya, kar gtmez bilgi retimine, bilimin teamllerle biriktirdii deerlere ynelik ciddi tehlikeler barndrmaktadr. D.sizlie Gereki zmler Yerine, Yaamboyu renme Yanlsamas Avrupada resmi rakamlara gre her drt genten birinin isiz olduu
141
gzlenmektedir. Kapitalizmin isizlik reten doas sorgulanmadan, gelecein belirsizlii sylemi karsnda, genlerin gzlerini piyasann (bilgi-beceri) isterlerine ve yaamboyu renme olanaklarna dikerek isizlikten kurtulabilecei yanlgsn onlarda yaratmak, Bologna Srecinin nemli baarlarndan birisidir. Oysa yapsal bir sorun olan isizlikten kurtulmak, bireylerin sorumluluuna ve igc piyasalarna braklarak zlebilecek bir sorun deildir. Anaakm iktisatlarn iddia ettii gibi, isizlie zm olarak iktisadi ve politik bir ara olarak rgn ya da yaamboyu renmeyi gstermek, sorunu ok hafe almak ya da zmek istememek demektir. nsan Sermayesi Kuramnda belirtildii gibi, eitim-istihdam arasnda dorudan ilikinin olmad kri, Bologna Srecinde ska dillendirilen gelecein belirsiz olduu kavray ile bulutuunda, zm olarak ksa erimde yaamboyu renme 142 seenei yaratlmtr. Gelecekte isizliinden, uygun insan sermayesi birikimi salayamayan bireyin bizatihi sorumlu olaca aka herkese beyan edilmitir. siz kalmak istemiyorsan, srekli reneceksin ve mobil olacaksn denilmektedir. Durum byle iken, yksekretim programlarnn igc piyasalarnn nitelik talepleriyle uyumlulatrlmak istenmesi elikili bir durumdur. Oysa niversitelerde eitim ve retim faaliyetlerini, bu denli belirsiz bir gelecek ve daha da belirsiz yerel, ulusal ve kresel piyasalara uyumlu hale getirmek, imknsz olmasa da gtr. Bunun bir dier anlam, kapitalist toplumda doalar birbirinden olduka farkl iki srece (eitim -retim) renci ve retim elemanlarn uyumlu hale getirmek, onlar beyhude bir uran iine ekmek demektir. te yandan niversite eitimi ile piyasann uyumlulatrlmaya allmas etik olarak da yanltr. niversiteler, bir meslein pr tm niteliklerinin deil, ancak temel ve genel niteliklerin kazandrld
yerler olabilir. Dier bilgi ve beceriler, iyerinde yaplan eitimlerle, retim srecinin iinde renilirler. Bu anlamda eitimle istihdam ilikisi, daha zayf bir balamda kurulabilir. niversiteler, meslek kazandrmaktan daha te ilevleri olan kurumlardr. niversiteler, renciler iin kendisini ve d dnyay anlayp, kavrayp zgrletii, daha zgr ve eitliki bir toplumun kurulmas iin, daha rahat ve gvenilir bir yaam iin, daha anlaml bir yaam iin, rendii, dnd, yazd, kendini ifade ettii meknlar olmaldr. Uzmanlama ve standartlar ad altnda, retim elemanlarn uygulamal-teknik bilgileri retmeye ve rencileri de bu teknik bilgiyi renmeye mahkm etmek, neden olduu yabanclamann yan sra, retme ve renme zgrlklerinin ihlali anlamn tamaktadr. E. retim Eleman Deil, Homo Teknikus Bologna Srecinde istihdam edilebilirlik; performans, tannrlk, dolam, saydamlk, hesapverilebilirlik vb. sk bavurulan kavramlardr. Tm bu analizler boyunca gsterildii gibi, her biri de, ansiklopedik anlamlarnn tesinde gizli ajandaya (rtl anlam ve programlara) sahip bulunmaktadr. Tm ynetim yapsn da yeniden ekillendirmeyi kapsayan, Bologna Srecinin en kritik terimlerinden biri olan kalite gvencesini, bunun getiri ve gtrlerine yeniden dikkat ekmekte fayda bulunmaktadr. Bologna Srecinde kalite gvencesi terimi deerlendirme, akreditasyon ve denetimi ierecek anlamda kullanlmaktadr. Dahas yksek retim alannda kalite mulk ve taraarn karlaryla ykl bir anlam kazanmtr. 1980lerden bu yana kalite bir tr kltrel ara , teknik terim gibi olmutur, yle ki yksek renim politikalarnn slogan gibidir, kalite sz konusu olunca gereklie
143
ait farkl grler ne srlebilir ya da kaliteden yola karak farkl sre ve pratikler kurulabilir.103 Kalite gvencesine ynelim yksek renimin kresellemesinin bir ifadesi olarak da yorumlanmtr. ok daha ak bir ifadeyle kalite yaklam, ulusal karar vericilerin kresel basklara gre tepkilerini uyarlamalar anlamna gelmektedir. Buna gre, devlet kreselleme karsnda gsz olmayan ama birtakm zorunluluklar dengelemekle snrlanm bir tr arac kurum konumundadr. Bu zorunluluklar u ekilde sralanr: Ulus tesi sermayeye kar sorumluluklar. Kresel siyasi yap ve hkmet-d rgtlere kar sorumluluklar. Kendi meruiyetini korumak iin i bask ve taleplere dnk
144
tepkiler. Kendi ihtiyalar ve z-karlarna kar sorumluluklar.104 lk Bologna toplantsnn yapld 1999dan bu yana kaliteye dair oluumlarn saysnda deiim olmazken kalite gvencesinin pay zaman iinde art gstermitir. Akademik kalite ya da kalite standartlar ise son belgelerde tamamen grnmez olmulardr. Bu da gsteriyor ki kalite sznn kullanmnda art olurken kalitenin anlam giderek kalite gvencesi sistemlerinin teknik boyutu ve bunlarn uygulanmas zerinde younlamtr. Bugn kamu hizmetleri alann da kalite ile neyin kastedildii ak olmasa da kalite sz niversitelerin performanslarn
103 Saarinen, Tanya (2008), Whose Quality? Social Actors in the nterface of Transnational and National Higher Education Policy, Discourse: Studies in the Cultural Politics of Education vol. 29, No. 2,syf 180. 104 Ayn. Syf 181.
iyiletirmeleri konusunda anahtar konumuna ykselmitir. Esas olarak yksekretim alannda kalite , yksekretimin piyasalamasna neden olan ve akademik almann iletmeciliin nceliklerine kurban edildii ve i yknn artrld piyasa deerleriyle gelen ve hlihazrda sre giden deiimin bir parasn anlamak gerekir.105 Ayn biimde kalite, gvence tartmas artan sermaye denetimiyle son derece ilikilidir ve kalitenin nasl ve kimler tarafndan tanmlanacayla ilgilidir. Bunun iin de hesap verebilirlik ve yeniletirme almalar zerine younlamann tesindeki ama sorunu zerinde durmak gerekmektedir. Kalite gvencesinin yksek renimdeki en nemli rol kresel bilgi ekonomisi ve renim toplumu ile uyumlu, daha iyi bir deer-iin-para getirme hizmeti salayacak rgtsel ve profesyonel srekli kiisel geliim ve z-dzenleme kltrnn yaratlmasdr. Gelitirme, ilerletme, glendirme gibi terimlerle donatlan kalite, bir tr doruluk deerleri yklenerek itiraz edilemez bir kavrama brnmtr. Dolaysyla kaliteye itiraz etmek demek, btn bu ama ve ideallere kar gelmek anlamna gelecektir. Bu itiraz ykseltenler szgelimi eitimin temel amacnn eletirel dnceyi gelitirmek olduunu syleyenler kendilerini sadece radikal deil ayn zamanda eitliin, tketicilerin ve yeni kresel sistemin deerlerine ters den eski moda entelektel deer sistemlerini korumaya alan grlere sahip muhafazakrlar olarak da etiketlenmi bulacaklardr. Kalite sistemlerine kar kanlar bir tr altn adan muzdarip ya da daha kts niversite retimi ve alma pratiklerinde hizmetin iyiletirilmesi iin gerekli addedilen dzeltme ve ayarlamalar yapmak konusunda isteksizler ya da beceriksizler olarak alglanmaktalar.
105 Worthington, Frank and Julia Hodgson (2004), Academic Labour and the Politics of Quality in Higher Education: A Critical Evaluation of the Conditions of Possibility of Resistance- Critical Quarterly, vol 47, nos 1,2.Syf 96.
145
Akademik topluluk asndan bu retorik eitimin metalatrlmas srecini gizleyen bir ilev grmektedir. Geleneksel akademik denetim alanlarnn erozyonu, hesap verilebilirlii, esneklii, sonuodakl kaynak yaratmay ve yatrm ve son olarak da performansa dayal deme sistemini artrmtr. Bunlarn hepsi giderek artan oranda entelektel emein ilevsel ynetimini gerektirmektedir.106 Louise Morleye107 gre yksek retimde kalite gvencesi akademik emek srelerinin, toplumsal ilikilerin ve znelliin hesap verilebilirliine, gzetimine ve dzenlenmesine ait bir mikro politik sistemdir. Foucaultyu izleyerek, Morley, kalitenin normatif alma pratikleri ve akademisyenleri yeniden yaplandran bir profesyonel kimlik ve znellik iin tasarlanm akademik almayla ilgili eitli deerlendirme sistemleri, snandrmalar ve yarglamalar ieren bir st anlat, ynetim zihniyetinin toptanlatrc bir biimi, bir bilgi/iktidar rejimi olduunu ileri srer. Kalite deerlendirmelerinde 146 mkemmel notunu elde etmenin basks akademisyenler zerinde byk bir bask oluturur. nk bu notlar ilan edilir ve kaynak edinmede kullanlr, akademisyenler kalite deerlemesinin ideolojik amalar, deerleri ve varsaymlaryla uyum salamamalarnn hem kendileri hem de kurumlar iin nemli maddi ve sembolik sonular olacann fazlasyla farkndadrlar. Bu da kalitenin 10 yldan fazla sredir akademik emek srelerindeki sylemsel denetiminin genilemesinin nn amtr. z-deerlendirme, i-gzlem, yetkilendirme, zerklik, kiisel geliimden bahsedilir, fakat aslnda btn bu ilemler
106 Worthington, Frank and Julia Hodgson (2004), Academic Labour and the Politics of Quality in Higher Education: A Critical Evaluation of the Conditions of Possibility of Resistance- Critical Quarterly, vol 47, nos 1,2. Syf 98. 107 Morley, Luis (2003), Quality and Power in Higher Education, Maidenhead: Open University Press.Syf 25.
akademisyenlerin kalite gvencesinin hizmetinde kendilerini ve dierlerini denetlemek amacyla sorumluluu iselletirmeye zorlanmalar anlamna gelir. Bu durum akademideki geleneksel deerler ve modern toplumda eitimin anlam ve amac konularnda akademisyenlerde zihin karklna ve morallerinin bozulmasna neden olmaktadr. Kalite, akademik alma ve kiisel kimlik arasnda giderek byyen bir ayrla neden olmutur. Bugn akademisyenlerin itirazlar genel olarak performanslarnn llmesine deil, llebilirliin akademideki daha nce var olmayan alanlara doru genilemesinedir. Kalite lmleri denetlenebilirliin geleneksel z-dzenleyici biimlerini ve gven ilikilerinin yerini kurumsallam gvensizlik ilikileri kltrnn almasna neden olmutur. Btn bu sonularyla kalite baskc bir denetim biimidir. Kalite gvence ilemleri, retim yelerinin retme biimlerini, nceden verili, llebilir retim hedeerine ve renci bireyler ve sermayenin beklentilerine uygun den iletme kavrayyla en iyi uygulama ya kar gelen renim ktlarna gre uyarlamaya zorlanmaktadrlar. Yeni puanlama, proje alma koullar vb. sistemler akademisyenlerin bilgiye gerek anlamda katk yapmak yerine kt ile ilgilenmelerine neden olmaktadr. Ayrca burada vurgulanmas gereken i ve emek srelerinde yaanan dnme elik eden bu piyasalama, uluslararaslama ve metalama eilimlerinin grnr olduu yapsal deiiklik nerilerinin her zaman iinden getii toplumsal ilikiler/snfsal belirlemeler, kltrel zellikler dolaynda kendine zglkleri de barndrddr.108 Bir baka deyile btn bu yapsal dnm
108 Ercan, Fuat (2009), Bologna Sreci zerinden eitimdeki deiimi konumak: Genel bir deerlendirme, http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=26886.
147
eilimleri her lkede zellikle eitimle ilgili kendi tarihsel toplumsal, kltrel, etnik, dinsel, rksal, snfsal zellikleri ve devletlerin tarihsel yaplanmalar boyunca deien anlamlar, grnmler kazanacaktr. Bologna Sreci, demokratik, zerk ve kamu hizmeti olarak niversite kavray ve tm niversite bileenleri iin ciddi tehditler barndrmaktadr. niversite alanlarnn sahip olduu toplumsal haklarnn ve rencilerin eitim hakknn geri istendii bir srece tank olmaktayz. rgtl mcadelede niversite bileenlerinin kar kar geldikleri srecin anlalmas ve toplumsal haklar ve inandklar deerler iin mcadele edebilmeleri iin bu tehlikelerin niversite kamuoyu ve daha geni toplumsal kesimlerle paylalmas gerekmektedir. F.niversite Bileenlerinin Kar Karya Kald Tehditler Bologna Sreci retim elemanlar iin pek ok saknca tamaktadr. 148 Bunlarn balcalar u ekilde saylabilir: niversite retim elemanlarnn esnek altrlarak, nisbi ve mutlak anlamda smr orannn ykseltilmesi: retim elemanlarnn retim, aratrma ve topluma hizmet ilevine dnk i yklerinin giderek artrlmas. Varolan kamusal sorumluluklarna ek olarak piyasa sorumluluklarnn artrlmas. niversite retim elemanlarnn verimliliini artrmak iin, performansna gre deerlendirilmek/cretlendirilmek istenmesi ve esnek altrlmas. Bu amala, farkl dncelere sahip retim elemanlarnn niversite dna itilmesi. Bata aratrma grevlileri olmak zere, her dzeyde retim elemannn gvencesiz altrlmas, kadrolu konumda alan retim elemanlarnn i gvencelerinin kaldrlmas.
niversite retim elemanlarnn mevcut siyasal ve ekonomik glere tabi klnmas nedeniyle akademik zgrlklerinin kstlanmas. niversite retim elemanlarnn reel anlamda eriyen cretlerinin artrlmamas, bu nedenle kendilerine ek gelir yaratmaya zorlanmalar. Eitim ve bilim alanlarnn yapay hiyerari ve patronajlk ilikileri yaratlarak blnmesi ve rgtl emek mcadelesinin zayatlmas. rencilerini ve ilikili olduu dier toplumsal gruplar mteri olarak grmeye zorlanan retim elemanlarnn karakterlerinin anmas ve kendilerine ve d dnyaya yabanclamalar. niversite retim elemanlarnn emeki snarn isizlik, yoksulluk, gvencesizlik, doann tahribat gibi sorunlarndan koparlarak kiisel kurtulua ynlendirilmesi. retim elemanlarnn aratrma meknlarnn, laboratuarlarnn bteden deil, ynlendirilmi aratrmalardan, projelerden elde edilen gelirle ina edilmesi ve aratrmalarn bu ynlendirmeden etkilenmesi. retim elemanlarnn ynetim srecine katlmlarnn engellenmesi. niversitelerde seim srelerinin, seilmi yneticilerin ve kurullarn etkisinin azaltlmas. niversite retim elemanlarnn i dnyasnn/piyasann kltr ile almaya zorlanarak taciz edilmeleri.
149
Performansa gre deerlendirme ve akademik ykseltmelerin ruhsuz rakamlarnn retim elemanlarn tahrip edici bir rekabete srklemesi, meslektalar aras dayanmann yok edilmesi. Temel bilimlerin, piyasadan grece zerk baz sosyal bilim disiplinlerinin ve felsefe gibi alanlarn kadro ve mali kaynaklarnn daraltlmas, g yitirmeleri. Bologna Srecinin rencilere yansmas da eitli sakncalar, risk ve tehditler tamaktadr. Bunlarn balcalar unlardr: niversite rencilerinin renme zgrlklerinin piyasa ve siyasal alannn isterlerine gre snrlandrlmas.
150
retilmeye allan bilginin modler ve giderek ara teknik bilgilere dnmesi ve rencilerin gerek renme ihtiyalarna karlk gelmemesi nedeniyle, rencilerin d dnyaya yabanclama, bilgiye yabanclama sorunlar ile kar karya kalmalar. rencilerin standart renme ierikleriyle karlaarak, insanlk tarihinin daha derin tarihsel birikimleriyle bulumalarnn engellenmesi. renciler iin yksekretimin bir sosyal hak olmaktan kmas ve yksekretim hizmetinin giderek artan yatlarla sunumu. niversitede eitim eitsizliinin yaygnlamas. Kresel yksekretim pazarnda, yksekretim hizmetinden rencilerin ekonomik ve kltrel sermayeleri lsnde yararlanmalar.
Kapitalizmin istihdamsz byd akken ve dolaysyla niversite mezunlarnn isizlii gerek Avrupa ve gerekse Trkiyede artarken, yksekretimin i ve yksek crete gtren en temel mekanizma olduu sylemi ile rencilerin yanltlmas. rencilerin niversite ynetimlerine katlmnn mteri algs zerinden gerekletirilmesi, sahici demokratik niversitenin oluumunda bir bileen olarak rencilerin var olamamalar. Grece yoksul rencilerin niversite iinde dk cretlerle ve gvencesiz biimde altrlmalar. niversite kampslerinin kapal pazar haline dntrlmeleri nedeniyle, rencilerin kampus iinde pek ok hizmeti bir yat karl almalar, yararlanan der anlaynn snrszca yaylmas. Kresel yksekretim pazarnda, yetenek avclarnn az gelimi lke corafyalarnda, Bologna Srecinde de olmamasna dikkat edilmelidir denilen beyin gne yol amas. niversitelerin eitlik ve zgrlk araylarnn ve tartmalarnn alanlar olmas gerekirken, kapitalizmin rekabet, para, hrs, zaman basksnn olduu meknlara dnmesi. rencilerin i ve cret kayglarnn onlar yaamboyu renme tutsaklarna dntrmesi.
151
rencilerin renim harlarn deyebilmek iin aldklar kredilerle nans sektrnn mahkmlarna dnmesi. Benzer programlardan ok sayda mezun yetitirilmesi ve derinleen uzmanlama gibi nedenlerle, mesleklerin deersizletirilmesi, paralel olarak isizlik oranlarnn daha da ykselmesi. Mezuniyet sonras eitim olanaklarnn yaamboyu renme ad altnda metalatrlmas ve ticariletirilmesi. Bologna Srecinin idari personel ve niversite iilerine yansmas ok ar olumsuz sonular iermektedir. Bazlar u ekilde saylabilir: niversitelerde kadrolu alan saysnn giderek azalmas ve varolan alanlarn iyknn ciddi biimde art. dari personel ve niversite iilerinin esnek altrlmas ve gvencesiz istihdamnn yaygnlatrlmas. dari personelin den cretler ve pahallaan hayatla birlikte, satn alma glerinin giderek azalmas. niversite idari personelin satn alma gcnn azalmasyla ek gelir yaratan akademik birimlerde grev almak zere acmasz bir rekabet iine girmeleri ya da gelir getirecek farkl faaliyetlere ynelmeye zorlanmalar. Dner sermaye geliri elde etmek iin alanlar arasnda ykc bir rekabetin domas.
152
Kadrolu idari personele yaptrlan pek ok iin taeron irketler zerinden geici alanlara yaptrlmak istenmesi. dari personelin yerine getirdii tm hizmetlerin taeron irketlerden hizmet satn alarak yerine getirilmesi. niversitelerin ticarilemesiyle patronajn girdii ortamlarda hiyerarinin paraya yaknlk balamnda keskinlemesi. niversitelerde kamu hizmeti anlaynn giderek anmas. dari personel ve geici iilerin, demokratik mekanizmalardan tamamen dlanmas. Bugn niversiteleri biimlendiren Bologna sreci, ne niversite bileenleri iin, ne niversitenin szcln yapmas beklenen sessiz kitleler iin, ne de kk bir aznlk dnda genel olarak toplum asndan deer yaratan bir projedir. nsanln iinde varln srdrd doay ve iindeki canllar, ancak srdrlebilir kalknmann bir dilisi olarak grmektedir. niversiteyi piyasann kr glerine teslim etmekte ve niversite bileenlerini piyasa aktrlerine dntrmektedir. Srecin meruiyetini salamak iin, baka niversite ve toplum tahayyl yok iar ykseltilmektedir. Ancak insan genel olarak toplumsal ilikilerinin bir rnyse de ayn zamanda etkin/eyleyen bir zne olarak da toplumsal mcadelelerle tarih yazandr. Bu yzden baka bir toplumsal ina mmkndr ve baka bir niversite tahayyl vardr. Bu niversite, Lima Bildirgesinde belirtildii gibi, eit ve zgr bir toplum iin ilevler stlenir; statkoyu krar; tm bileenleri ve genel olarak toplum iin onurlu bir yaam amacna odaklanr. Bu niversitenin olmazsa
153
olmaz zellikleri vardr. Demokratik niversitenin temel zellikleri, Bologna Srecinin ngrd somutlukta unlardr: Yksekretim dahil, eitim bir haktr, niversiteler merkezi bteden nanse edilmelidir, kaynak eitlendirmesine son verilmelidir. niversite siyasal ve ekonomik tm glerden bamsz olarak ilevlerini srdrmelidir. Bunun iin tm eitim ve bilim emekileri i gvenceli konumlarda istihdam edilmelidir. niversitede dsal denetim deil, isel denetim ve katlm esas olmal, yani demokratik bir niversite oluturulmaldr. niversitelerde karar verici en st organ, akademik kurullar olmaldr. Her niversite alan ve birimin kendi akademik kurullarna kar sorumlu olmas; rektrn akademisyen ve niversite bileenlerinden oluan senato tarafndan, dekanlarn da yine zgr seilmi geni bileenli Faklte Akademik Kurulu tarafndan seilmesi; rektr ve dekanlarn bu kurullara kar dorudan sorumlu olmas demokratik bir niversite iin nemlidir. 154 niversiteyi tm bileenlerinin eit katlm demokratikletirir. Dier bir deyile, bilgiye eriimin ve ynetimin demokratikletirilmesi son derece nemlidir. Ancak bilinmektedir ki, tm bu niversiteye dnk talepler, ancak rgtl mcadele, sendikal mcadele ile ve genel olarak toplumsal mcadelenin bir paras olarak geni halk kitlelerinin desteini alarak yaama geirilebilir.
KISALTMALAR AB: Avrupa Birlii (EU: Eurepean Union) Board for Engineering and Technology-USA) ABK: Ana Belgeleri Kabul (RPL: Recognition of Prior Learning ) ADEK:Akademik Deerlendirme ve Kalite Kurulu (Academic Assessment and Quality Improvement Board) AK: Avrupa Kalite erevesi (EQF: European Qualications Framework) AKGS:Avrupa Kalite Gvence Sistemi (ESQ: Eurepean Quality Assurance System) AKTS: Avrupa Kredi Transfer ve Biriktirme Sistemi (ECTS: European Credit Transfer and Accumulation System) AB: Avrupa Ulusal renci Birlikleri (ESU: European Students Union/ ESIB: The National Unions of Students in Europe) AB: Avrupa niversiteler Birlii (EUA: European University Association) AYA: Avrupa Yksekretim Alan (EHEA: European Higher Education Area) AYKB: Avrupa Yksekretim Kurumlar Birlii (EURASHE: European Association of Institutions in Higher Education) BEK: Bologna Egdm Komisyonu (BCC: Bologna Coordination Commission)
155
ABET: Mhendislik ve Teknoloji Akreditasyon Ajans (Accreditation
BG: Bologna zleme Grubu (BFUG: Bologna Follow-Up Group) BS: Bologna Sreci veya Avrupa Yksekretim Alan Oluturma Sreci (BP: Bologna Process) BUSINESS EUROPE: Avrupa s Dnyas Konfederasyonu (The Confederation of European Business: eski ad Avrupa Sanayi ve verenler Konfederasyonlar Birlii /UNICE Union of Industrial and Employers Confederations of Europe). BUUT: Bologna Uzmanlar Ulusal Takm (National Team of Bologna Promoters) DB: DE:
156
Dnya Bankas (WB: Worldbank) Diploma Eki (DS: Diploma Supplement) ETUCE Education International Pan-European Structure (Uluslararas Eitim Avrupa Yaps)
EI :
ENIC: Avrupa Bilgi Merkezleri A (Eurepean Network of Information Centre) ERASMUS: Avrupa niversite renci Hareketlilii Avrupa Blgesi Eylem emas (Erasmus: European Region Action Scheme for the Mobility of University Students) EUA-IEP: Avrupa niversiteler Birlii Kurumsal Deerlendirme Program EUIRO: YK Avrupa Birlii ve Uluslararas likiler Birimi (The European Union and International Relations Oce)
EURODOC: Doktora Adaylar ve Gen Aratrmaclar Avrupa Konseyi (the European Council for Doctoral Candidates and Junior Researchers HEI: Higher Education Institution (Yksekretim Kuruluu) K: Kalite erevesi (QF: Qualications Framework) Deerlendirme Program (IEP: Insttutional Evalution Programme) KG: LLL: Kalite Gvencesi (QA: Quality Assurance) LifeLong Learning (Yaamboyu renme) KDP: Kurumsal
MDEK: Mhendislik Deerlendirme Ajans MYG: Mesleki Yeterlilikler alma Grubu MY: Mesleki Yksekretim (PHE: Professional Higher Education) NARIC: Ulusal Akademik Tanma nformasyon Merkezi (National Academic Recognition Information Centre) OECD: Ekonomik sbirligive Kalknma rgt (OECD: Organization for Economic Co-operation and Development) SGK: Starateji Gelitirme Kurulu SOKRATES: Avrupa retim Eleman Hareketlilik Program TBIG: Trkiye Bologna zleme Grubu TEKNOKENT: 2001 tarih ve 4691 sayl Teknoloji Gelitirme Blgeleri Yasas kapsamnda zel rmalarla birlikte oluturulan bilgi ve tekonoloji park. TYY: Trkiye Yksekretim Yeterlilikler erevesi
157
UA:Trkiye Ulusal Ajans (NA: Turkish National Agency) UK: Ulusal Kalite erevesi (NQF: National Qualications Framework) UKGA: Ulusal Kalite Gvencesi Ajans (NQAA: National Qualication Assurance Agency) NSC: Ulusal renci Konseyi ve Avrupa renci Birlii (National Student Council) UNESCO-CEPES: UNESCO Avrupa Yksekretim Merkezi UK: Ulusal renci Konseyi (NCS-National Student Council) USAM: niversite-Sanayi Aratrma Merkezi AK: niversiteleraras Kurul (IUC: Inter-University Council)
158
AYKGB: Avrupa Yksekretim Kalite Gvencesi Birlii (ENQA: European Association for Quality Assurance in Higher Education) EQAR:Yksekretim Avrupa Kalite Gvence Rehberi (European Quality Assurance Register for Higher Education) Y: Yksekretim (HE: Higher Education) Gelitirme Komisyonu (Commission for Academic Assessment and Quality Improvementin Higher Education) YK: Yksekretim Kurulu (HEC: Hiher Education Council) YYK: Yksekretim Yeterlilikler erevesi Komisyonu (Commission for NQF for HE) YDEK: Yksekretim Akademik Deerlendirme ve Kalite
KAYNAKA Andreas Fejes. The Bologna Process: Governing Higher Education in Europe Through Standardisation. http:// docs.google.com Amaral, Alberto& Antonio Magalhas (2004), Epidemiology and the Bologna Saga, Higher Education 48: 79- 100. Ansel Hacer. (1995). Teknolojik Gelimelerin gc Niteliine Etkileri. (Der: Kuvvet Lordolu) nsan, Toplum ve Bilim.4. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi Bildirileri. ES Marmara ubesi. Austin, Ann E. (2002). Academic Sta in Times of Transformation: Roles, Challenges and Professional Development Needs. (Editor: Chapman David). Higher Education in Developing World: Changing Contexts and Institutional Responses. Westport CT, USA: Greenwood Publishing Avrupada Yksekretim Ynetimi (http://www. eurydice.org) Boratav, Korkut (2006) Trkiye ktisat Tarihi.1908-2005. Ankara: mge Yaynevi. etingk, Yeim (2008), Trban Sylemi ve Bologna Gerei, http://kongrekaraburun.org/metinlerB6_2.pdf. Doan, Ali Ekber. (2002). Birikimin Hamallar Kriz, Neoliberalizm ve Kent. stanbul DonKiot Yaynlar.
159
DPT (1977). IV. Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu Raporu Eitim. Ankara: DPT Yayn No 1591. Eitim Sen (2004). 4. Demokratik Eitim Kurultay. Ankara: Eitim Sen. Eitim Sen (2007) Trkiyenin Yksekretim Stratejisi Raporuna likin Deerlendirmeler. Ankara: Eitim Sen Yaynlar Enders, Jrden. (2002). Between State Kontrol and Academic Capitalism: A Comparative Perspektive on Academic Sta in Europe. (Editor: Jrgen Enders) Academic Sta in Europe: Changing Contexts & Conditions. Westport, CT: Greenwood Publishing.
160
Ercan, Fuat (2006), nsan Mhendis mi, Yoksa Mhendis nsan m?, BA, ( 22.12.2006). Ercan, Fuat (2009), Bologna Sreci zerinden eitimdeki deiimi konumak: Genel bir deerlendirme, http://www.sendika.org/ yazi.php?yazi_no=26886. Eraydn, Ayda, Asuman Erendil. (1999). Yeni retim Sreleri ve Kadn Emei. D Pazarlara Alan Konfeksiyon Sanayinde yeni retim Sreleri ve Kadn gcnn Bu Srece Katlm Biimleri. Ankara: T.C. Babakanlk Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl.
Ekstrand, Lasse & MonikaWallmon (2008), Dancing with the Devil? : Notes on a Free University, The International Journal of Diversity in Organizations, Communities and Nations, vol: 8, No: 3 Gm, A. (2006). AB ve Kresel Sermayenin Beklentilerine Bir Yanit: Strateji Raporu. Bilim Eitim Toplum. C 4, S 15, Yaz 2006, s. 96-115. Gm, Adnan (2008), EUA-TSAD Yksekretim Sektr Raporu: Yksekretim letmecilii Projesi. Eitim Bilim Toplum Dergisi. C 6, S 23, Yaz 2008, S. 130-163. Gndz Vassaf.(2004). niversitenin Cenazesi.Radikal Gazetesi. 29 ubat 2004. Hartmann, Eva (2008), Bologna Goes Global: A New Imperalism in the Making?, Globalisation, Socities and Education, vol. 6, No. 3ss. 207-220. Tahir Hatibolu. (2000). Trkiye niversite Tarihi. 2. Bask. Ankara: Selvi Yaynevi. Kurul, Nejla. (2010). Trkiye niversitelerinde 1980 Sonras Dnem: nsann zgrlemesi Amacndan Akademik Kapitalizme Geiin yks Bilim ve Gelecek, Aylk Bilim, Kltr ve Politika Dergisi, 71, Ocak. Kurul Tural, Nejla. (2004). Kreselleme ve niversiteler. Ankara: Kk Yaynclk.
161
Kurul, Nejla (2010) Trkiyede zerk niversiteden Gdml niversiteye, Bilim ve Bilim nsan Yetitirme Politikalar Lisansst Eitim Sempozyumu Kitab, (2009) Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits) (BASKIDA). Levidow, Les (2000). Marketizing Higher Education: Neoliberal Strategies and Counter- Strategies, Cultural Logic, Vol. 4, N. 1, Fall. 2000. Morley, Luis (2003), Quality and Power in Higher Education, Maidenhead: Open University Press. Mftolu, zgr (2008), Para ve niversite Evrensel, 11 Ocak 2008.
162
Narin, zgr (2009), Bilim retim Sreci ve niversitelerde Dnm, 2008 Analizleri, Almanak SAV. Okabol, Rfat (2007). Yksekretim Sistemimiz. Ankara: topya. zgn, Yasemin (2010). niversitelerde Yaanan Dnm ve Bologna Sreci. zgrlk Dnyas, S 214. Pechar, Hans (2007), The Bologna Process A European Response to Global Competititon in Higher Education, Canadian Journal of Higher Education, vol.37, no.3, ss. 109- 125. Soysal, Mmtaz (1969). Orta Dou Teknik niversitesi Ynetim Yaps ve Anayasa. Ankara niversitesi SBF Dergisi, Cilt 24, S 1, s. 83-89.
Saarinen, Tanya (2008), Whose Quality? Social Actors in the nterface of Transnational and National Higher Education Policy, Discourse: Studies in the Cultural Politics of Education vol. 29, No. 2, 179- 193. June. Schriewer, Jurgen (2009), Rationalized Myths in European Higher Education- The Construction and Diusion of the Bologna Model, European Education, vol. 41, no: 2, Summer. Worthington, Frank and Julia Hodgson (2004), Academic Labour and the Politics of Quality in Higher Education: A Critical Evaluation of the Conditions of Possibility of Resistance- Critical Quarterly, vol 47, nos 1,2. PP. 96- 110. Timur, Taner (2000). Toplumsal Deime ve niversiteler. Ankara: mge. TSAD (2008). Trkiyede Yksekretim: Eilimler, Sorunlar ve Frsatlar Yksekretim Sistemi zerine 17 Trk niversitesinin EUA-IEP Kurumsal Deerlendirme Raporlarna Dayanan Gzlemler ve neriler. TSIAD: T- 2008-10/473. (Higher Education in Turkey (2008): Trends, Challenges, Opportunities, TSIAD Publication No: T- 2008-10/473) YK (2006). Trkiyenin Yksekretim Stratejisi - Taslak Rapor. Ankara: YK. www.yok.gov.tr
163
ZGEMLER
Prof. Dr. Adnan Gm Nejla Kurul
Prof. Dr. Adnan Gm

Ziraat Teknisyeni ve Sosyolog. Dzce doumlu olup Liseyi Bursa Tarm Meslek Lisesinde, sosyoloji blmn DTCFde, doktorasn Viyana niversitesinde tamamlamtr. 1999da doent olmu, 2005te profesrle atanmtr. Sivas-Grn Lisesinde ksa sre retmenlik yapm olup, 1987den beri ukurova niversitesi Eitim Fakltesi Felsefe Grubu Eitimi Anabilim Dalnda almaktadr. Ana alma konular din, milliyetilik, asimilasyon, otoriteryenizm, iddet, sava, AB, eitim, krsal yap, rgtlenme ve btnleme sreleri zerinedir. lgili konularda alma arkadalaryla birlikte biri Rusa 6 kitab; 8i Almanca 40tan fazla kitap blm, makale veya bildirisi; Almancadan 2 eviri kitab; proje ortaklklar; ilkretim, ortaretim ve niversite zerine eitli rapor ve Trkiye taramalar bulunmaktadr. ki aratrma kitab, Din Milliyetilik ve Otoriteryenizm (1999) ile Sktrlm Okullar (2004), Eitim Sen yayndr. Ayrca 2006dan bu yana dzenli olarak Adana Kanal A televizyonunda haftalk program yapmakta, ayn zamanda arkadalaryla birlikte Bilim, Felsefe ve Edebiyat Kraathanesi (okuma grubu) yrtmektedir. ES-retim Elemanlar Sendikas Adana ubesi (1996) ve Adana Sokak ocuklar Dernei (1996) kurucu yeliklerinde bulunmu olup, 2009dan bu yana Eitim Sen YB yesidir.
166
Nejla Kurul
1963 ylnda Kayseride dodu. lk ve ortarenimini Konya, stanbul, Eskiehir illerinde tamamlad. 1985 ylnda Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Eitim Ynetimi ve Planlamas Blmnden mezun oldu. 1985-1986 arasnda Babakanlk Basn-Yayn ve Enformasyon Genel Mdrlnde grev yapt. 1987 ylnda, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde Temel Eitim ve Ortaretimin Yeniden Dzenlenmesiyle lgili Politikalar ve Uygulamalar konulu tezini vererek yksek lisans eitimini tamamlad. 1988de Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Eitim Ynetimi ve Planlamas Blmne Aratrma Grevlisi olarak atand. 1993 ylnda Kimya, Petrol ve Plastik Sanayinde Eitim, nsangc, stihdam likileri ve Buna likin veren Grleri konulu tezi ile Doktor unvann ald. 1993 ylnda ayn blme Yardmc Doent olarak atanan Yazar, 1996 ylnda doent oldu. 2000-2001 aras dnemde, ABD Wisconsin niversitesi, Eitim Ynetimi Blmnde Konuk Aratrmac olarak bir yl bulundu. 2002de profesr unvann almaya hak kazanan Yazar, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Eitim Ynetimi ve Politikas Blmnde retim yelii ile Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Mdrl grevini srdrmektedir.
167
168
Yazarn bu kitap dnda Devlet Planlama Tekilatnn yaynlad Temel Eitim ve Lise Seviyeli Eitimin Yeniden Dzenlenmesiyle lgili Politikalar ve Uygulamalar veEitim Finansman ve Kreselleme ve niversiteler adl kitaplar ile eitim ekonomisi ve planlamas, eletirel eitim ve niversitelerle ilgili yaynlanm makaleleri bulunmaktadr. Yazar, Trkiye Cumhuriyetinin 75. Ylnda Toplumumuz ve Eitim. Sempozyum Bildirileri ve Panel Tartmalar adl yrtt bir projenin rn olan kitap ve Dilek Karaduman ile birlikte retmen Yetitirmede Eitim Bilimlerinin Yeri adl kitaplar yayma hazrlamtr; halen lisans programnda retmen rgtlenmesi, yksek lisans programnda, Eitim Finansman, Bte Ynetimi, doktora programnda Eitim Finansmannda Araylar, Kreselleme ve niversiteler derslerini vermektedir.

Eğitim Sen Bologna Kitabı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Eğitim Sen Bologna Kitabı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NVERSTELERDE

Adnan Gm Nejla Kurul

Eitim Sen Yksekretim Brosu (YB) Mart 2011

133 134 137 139 141 143 148 155 159

ZGEMLER................................................................................ 165 Adnan Gm ....................................................................... 166 Nejla Kurul ............................................................................. 167

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

39 http://www.yok.gov.tr/katalog/bologna_kitabi_web_icin.pdf , eriim tarihi: 05.09.2010

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

Tablo 1 : 200 Sayfalk Raporda Terimlerin Dillenme Skl

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?

Adnan Gm - Nejla Kurul

niversitelerde BOLOGNA SREC Neye Hizmet Ediyor?