You are on page 1of 187

T. C.

GAZ N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS ULUSLAR ARASI L K LER ANAB L M DALI

AVRUPA B RL N N GNCEL GNEY KAFKASYA POL T KASI VE TRK YE

YKSEK L SANS TEZ

GNNUR TUBA TRKSAVA

TEZ DANIMANI PROF. DR. OSMAN MET N ZTRK

ANKARA, 2006

NSZ Uluslararas ilikiler disiplininde bir konuyu incelemek istediinizde zorlu bir sre sizi beklemektedir. nk hangi konuyu ele alrsanz aln onu bir matematik problemi gibi (rnein 2+2= 4 gibi) kesin bir dille ifade etmek ya da bir fen konusu gibi deneysel incelemelerle gereklemek mmkn olmad gibi problem iin tehiste bulunup, tedavisi udur, eklinde kesin ve bir o kadar da etkili bir zm ne srmeniz de mmkn deildir. nk hem bir sosyal bilim problemiyle kar karyasnzdr, hem de konjonktr ve olaylar etkileyen faktrler her an deiime msaittir. Ayrca her an altnz konuda yeni verilere ulalabilinir, zm etkileyecek yeni olaylar geliebilir. Bunun nedeni uluslararas ilikilerin, statik ve dogmatik deil, aksine dinamik bir disiplin olmasdr. Dier taraftan uluslararas ilikilerde hibir problem sadece o erevede incelenerek zlemez, o problemle i ie gemi olaylar, dinamikler ve aktrler mevcuttur ve salkl bir analiz iin onlar da inceleme alanna dahil edilmelidir. Yani bir sorunsal tek bana ele almak yetmez; sistem yaklam gerei onu etkileyen, tetikleyen, e zamanl gelien, ilikide olan dier konulara da temas etmek ve bu unsurlar da gz nne almak ve etrafl bir inceleme iin bu alanlarda da yeterince bilgi sahibi olmak gereklidir. te yandan uluslararas ilikiler sosyal bir bilim olmas ve gncel

dinamiklere de sahip olmas nedeniyle dier pek ok bilim dalyla da ilikilidir ve yaplan incelemelerde bu bilim dallarndan da belli dzeylerde faydalanmak gereklidir. Tarih, corafya, felsefe, sosyoloji, hukuk, gvenlik, jeopolitik gibi alanlarda da en azndan asgari dzeyde bilgi sahibi olmak, derinlikli bir analiz imkan vererek incelememizi gl klar. Bu nedenlerle her bilim dalnn kendisine gre zorluklar olduu n kabulnden sonra bir sosyal bilim dalyla yani deneysel yntemlerle teorilerimizi kantlama ve genel geer kurallara ulama ansmzn olmad, belli bilimsel parametrelerin yannda kiisel grlerin de etkili olduu bir zeminde, bu sosyal bilim dallar iinden de gemiten beslenip bugnn dinamikleriyle ekillenen ve

ii

ngrlerin daima ucunun ak olduu bir disiplin olan uluslararas ilikilerle uramann olduka etrefilli bir i olduu, yolun banda benim iin kabul edilmesi gereken bir gerektir. Uluslararas ilikilerle uramann bu yapsal incelemesinden sonra ele alnan konuyu (ABnin Gncel Gney Kafkasya Politikas) da incelediimizde blgesel ve kurumsal incelemelerde bulunmann zorluuyla karlarz. Kurumlarn tarihi geliim sreci, kimlikleri, motivasyonlar, dier kurumlar ve uluslararas sistem ile etkileimi ve ye devletlerin farkl gndemleri ok boyutlu ve zaruri olarak tarih, siyaset bilimi, sosyoloji gibi dier disiplinlerden yararlanan perspektif ve metodlar zorunlu klmaktadr. Uluslararas blge incelemeleri ise i, blgesel ve uluslararas boyutlar ile ele alnan blgenin mevcut sorunlarnn okluu ile de dorudan orantl bir zorluu bnyesinde barndrmaktadr. Avrupa Birliini hedef alan bir aratrma dizisi her iki dzlemde de karlalan zorluklarla ilgilenmek durumundadr. 1 Bu alnt, bir anlamda ABnin Gncel Gney Kafkasya Politikas ve Trkiye balkl bu almada benim yaadm zorluklar ifade etmektedir. almada bu glkleri amak iin samimi bir gayret iinde oldum. Bununla beraber, akademik almann bu balang aamasnda bu glklerin stesinden gelmekte ne kadar baarl olduum, elbette ki tartmaya ak olacaktr. Glkleri amakta grlecek eksikliklerim iin samimiyetim dikkate alnarak, bunlara hogr ile yaklalmas phesiz beni daha ok almaya itecektir. Bu almay hazrlamak, az tohumla ve belirsiz hava koullarnda byk tarlalar ekmek ve bu yetersiz koullarda bereketli bir hasat yapabilmek gibi zordu. Ele aldm konu hem ok gnceldi, olduka aktif uluslararas ilikiler ortamnda dinamik almlar yapan bir konuydu ve iim gemi tarihi belgeleri incelemek ve yazlmlar okumaktan ibaret deil, bugn ve gelecei d e
1

mit ZDA, Blent ARAS ve Terken HACALOLU, nsz, Avrasya Dosyas, Cilt: 5, Say: 4, (K 1999) , 3

iii

okumakt. Hem de yerli ve yabanc literatrde Avrupa Birlii ve Kafkasya arasndaki zel ilikiyi fark edip bu konuya eilen ve bu balanty incelemek isteyen ok sayda eser mevcut deildi. O yzden az tohum ve belirsiz hava koullarnda rast gele deyip yola ktk. Bu emein sonunda benim gibi kaynak sknts eken arkadalara biraz olsun yardm edebilir, bu konudan hi habersiz olanlarn ilgisini ekebilir, Avrupa nere, Kafkasya nere diyenleri uluslararas ilikilerin bir btn olduu ve projeksiyonlarn buna gre yaplmas gerektiine yneltebilir, Trkiye hakknda yeterli bilgisi olmayanlar Trkiye siz bir uluslararas ilikiler hesabnn Badattan dneceine, Trkiyede yaayanlar da ne derece nemli bir lkede yaadklarn fark edip bunun deerini bilmeye ve bu zelliklerimizi kullanmaya itebilirsem, ne mutlu bana. Ayrca bu alma byk aclar ekmi, byk savalar grm, Kafkasyadan, Azerbaycan topraklarndan kopup gelmi atalarmn ve geen yl kaybettiim anneannemin aziz ruhlarna ithaf olunur. almamda beni Kafkasya almak isterken, bu pek bilinmeyen konuya ynlendirerek yeni ufuklar aan danman hocam Sayn Prof. Dr. Osman Metin ztrk e, yardmlar iin, Aratrma Grevlisi Sayn Yaln Sarkayaya ve Aratrma Grevlisi Sayn Burak Tangre, kaynak bulurken ve dzenlemelerde benimle bir kardeiymiesine ilgilenen Sayn Araz Aslanlya, tez yazmnda beni yreklendiren ve destek olan Sayn Banu Avara, bana evlerini ve yreklerini aan Ankaraya gelilerimde aile scakln yaatan canm arkadalarm nci Koak ve ailesine, Hale, Neslihan ve Glaha, stanbulda olduum sre boyunca Ankarada tezim iin gerekli raporlar Enstitye sunan, gerekli yazmalar yapan sevgili arkadam Hayriye Yksele, tez dzenlemelerinde yardmc olan Serdar Kesgine ve her zaman, her durumda bana sonsuz destek olan biricik aileme ok teekkr ediyorum. Sizin gibi bir ailem ve sizler gibi dostlarm olduu iin ok anslym.

iv

NDEK LER NSZ ...........i NDEK LER...........iv KISALTMALAR...vii G R : ALIMANIN ZEM N .1 1.G R YER NE...1 2. KAFKASYAYA GENEL B R BAKI. ..7 3. JEOPOL T K KAVRAMI..9

B R NC BLM KAFKASYANIN JEOPOL T VE ULUSLARARASI POL T KADA GNEY KAFKASYA 1.1. KAFKASYANIN JEOPOL T ....27 1.1.1. Kafkasyann Corafi Snrlar..27 1.1. 2. Kafkasyann Politik Snrlar...30 1.1.3. Uluslararas Politikada Kafkasya.32 1. 2. GNEY KAFKASYA BLGES LKELER ....42 1. 2.1. Gney Kafkasya Blgesi lkelerine Genel Bir Bak...42 1. 2. 2. Azerbaycan... 44 1. 2. 3. Ermenistan ..52 1. 2. 4. Grcistan...57 1. 3. GNEY KAFKASYADAK KR Z ALANLARI. 61 1. 3.1. Genel Olarak Gney Kafkasyadaki Etnik Sorunlarda Rusya Faktr ..61 1. 3. 2. Ahska Trklerinin Durumu...66 1. 3. 3. Abhazya Sorunu..70 1. 3. 4. Gney Osetya Sorunu...........78

1. 3. 5. Karaba Sorunu ve Ermenilerin rredantist Politikalarnn Blgede Yaratt Sorunlar...87 1. 4. GNEY KAFKASYANIN GNCEL JEOPOL T VE ULUSLARARASI POL T KADAK YER .....89 1. 4. 1. Gney Kafkasyann Gncel Jeopolitii89 1. 4. 2. Gney Kafkasyann Gncel Uluslararas Politikadaki Yeri.................................................................92

K NC BLM AVRUPA B RL , GNEY KAFKASYA VE TRK YE 2. 1. AVRUPA B RL VE KAFKASYA: AVRUPA KOMULUK POL T KASI .. .97 2. 1. 1. Avrupa Birlii ve Kafkasya97 2. 1. 2. Avrupa Komuluk Politikas....100 2. 2. AVRUPA B RL VE GNEY KAFKASYA....107 2. 2.1. Avrupa Komuluk Politikasnda Gney Kafkasya......107 2. 2. 2. Avrupa Birliinin Gney Kafkasya Politikasnn Politik Boyutu......112 2. 2.3. Avrupa Birliinin Gney Kafkasya Politikasnn Ekonomik Boyutu........119 2. 2. 4. Avrupa Birliinin Gney Kafkasya Politikasnn Gvenlik Boyutu..129 2. 3. TRK YE-AVRUPA B RL L K LER NDE GNEY KAFKASYA...133 2. 3. 1. Trkiye-Avrupa Birlii likilerini Etkileyen Gney Kafkasya Kkenli Faktrlere Genel Bir Bak..133 2.3. 2. Gney Kafkasya Balamnda Trkiye-Avrupa Birlii likilerini Etkileyen Temel Faktr: Ermeniler ve Ermenistan....138

vi

2.3.3.Grnr Gelecek tibari ile Trkiye-Avrupa Birlii likilerinde Gney Kafkasya.........152

SONU157 KAYNAKA165 ZET175 ABSTRACT.177

vii

KISALTMALAR AB ABD AET a. g. e a. g. m. AG K AG T AGSP AK AP AT BDT Bkz. BOP BTC BM ev. Der. Do. Dr. ECSA ESDP ENP GKRY IMF INOGATE KE : Avrupa Birlii : Amerika Birleik Devletleri : Avrupa Ekonomik Topluluu : Ad geen eser : Ad geen makale : Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans : Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat : Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas : Avrupa Konseyi : Avrupa Parlamentosu : Avrupa Topluluu : Bamsz Devletler Topluluu : Baknz : Byk Orta Dou Projesi : Bak-Tiflis-Ceyhan Boru Hatt :Birlemi Milletler :eviren : Derleyen : Doent : Doktor : European Community Studies Association (Avrupa Topluluu Aratrmalar Dernei) : European Security and Defence Policy : European Neighbourhood Policy : Gney Kbrs Rum Ynetimi : International Monetary Found ( Uluslar aras Para Fonu) : Interstate Oil and Gas Transport to Europe : Karadeniz Ekonomik birlii Konferans (Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas) (Avrupa Komuluk Politikas)

(Avrupaya Devletleraras Petrol ve Doal Gaz Ulam)

viii

NATO OBD ODGP Prof. RF. s. SSCB TACIS TDP TSFSC TRACECA yy.

: North Athlantic Treaty Organization : Orta Byklkte Devlet : Ortak D ve Gvenlik Politikas : Profesr : Rusya Federasyonu : sayfa : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii : Technical Assistance to the Commonwealth of : Trk D Politikas : Transkafkasya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti : Transport Corridor Europe-Caucasus-Asia : yzyl

(Kuzey Atlantik Anlamas rgt Kuzey Atlantik Pakt)

Independent States (Bamsz Devletler Topluluuna Teknik Yardm)

(Avrupa-Kafkaslar- Asya Ulam Koridoru)

G R : ALIMANIN ZEM N 1. G R YER NE Gney Kafkasya, uzun bir dnem Avrupa Birlii (AB)nin ncelikli alanlarndan biri olmamtr.1 Ancak ABnin bu gr, yaanan kresel deimeler ve ABnin karlar dorultusunda giderek deimitir. AB, bugnk konjonktrde Gney Kafkasyay ihmal edilmemesi gereken bir blge olarak grmekte ve bir aktr olarak blgede varln hissettirmeyi amalamaktadr.2 Bu politika deiikliinin nedenleri i ie gemitir. Bunlardan bir tanesi, ABnin giderek artan enerji ihtiyacdr. SSCBnin yklmasndan sonra uluslararas alanda yeni bamsz devletler ortaya karken bu devletlerin sahip olduklar zengin enerji kaynaklar da gz nne serilmitir. Bu enerji kaynaklar SSCBnin dalmas dolays ile artk Moskovann idaresinde deil, sz konusu yeni bamsz devletlerin kendi tasarrufundadr. Bu adan AB, enerji an, ok zengin enerji rezervlerini bnyesinde toplayan Kafkas-Hazar-Orta Asya corafyasndan salamak istemektedir. Bu durum, AB-Gney Kafkasya lkeleri ilikilerini zel bir boyuta tamaktadr. Yani, Gney Kafkasya, AB iin enerji kaynaklar asndan nemlidir. AB asndan Gney Kafkasyay nemli klan bir dier faktr de Gney Kafkasyann, zengin bir blge olan Orta Asyaya alan kap olmas; yani Gney Kafkasyann jeopolitik konumudur. Dier taraftan bu blge, iki kutuplu

Esra HAT POLU: ABnin Gney Kafkasya Politikas, Kafkas Dosyas, Der. Ali Ahmetbeyolu ve bak., ( stanbul: Tarih ve Tabiat Vakf Yaynlar, 2006), 318 2 12 Aralk 2003 tarihli, Avrupa Gvenlik Strateji Belgesinde, ABnin, Gney Kafkasyadaki sorun alanlaryla daha gl ve aktif bir ekilde ilgilenmesi gerektii belirtilmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. A Secure Europe In A Better World European Security Strategy, Brussels, 12 December 2003, http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/78367.pdf Avrupa Parlamentosu D likiler Komisyonu Bakan Elmar Brok, bir aklamasnda Gney Kafkasya blgesinin neminin Mays 2004ten bu yana arttn ve Bulgaristan ile Romanyann ABye ye olmalarndan sonra daha da artacan ifade etmitir. http://www.abhaber.com/haber_sayfasi.asp?id=10373 , internetten indirili tarihi: 02.03.2006

dnemde Avrupann en byk tehdit olarak grd Rusyaya almaktadr. Bugnk srete Rusya Federasyonu, AB ile sk ilikilere sahiptir ve kimi alardan stratejik ortak olduklar bile ifade edilmektedir.3 Ancak ister iyi ilikiler kurulsun, isterse potansiyel bir tehdit olutursun, Rusya, uluslararas politikada tm uluslararas aktrler asndan ve AB iin de dikkate alnmas ve temkinli yaklalmas gereken bir aktrdr. Bu adan Rusyann yan bandaki Gney Kafkasya, AB asndan aslnda kritik bir neme sahiptir. Gney Kafkasya, AB iin politik adan da nemli bir alandr. ABnin yava yava ABDnin etkilerinden uzaklap kresel adan gl ve etkin bir g olarak ortaya kmay hedefledii bilinmektedir. AB, bu hedefine ulamak iin kresel politikada nemli alanlarda mevzi kazanmaldr. SSCBnin dalmasndan sonra uluslararas aktrlerin Balkanlardan Baltklara ve Orta Asyaya uzanan corafyada, Rus etkisinin yerini almak zere bir mcadeleye giritii grlmektedir. Ancak Rusya Federasyonu kendisini, arlk Rusyasnn ve SSCBnin varisi olarak grd iin bu corafyalardan etkisini ekmek istememektedir. ABD ise Ukrayna ve Grcistanda yaanan iktidar deiiklikleri ve yeni srelerdeki baskn etkisi ile bu corafyalarda ne kmak ve hegemonyasn bu blgeye de yaymak istediini kantlamtr. AB, bu ortamda Gney Kafkasya lkelerine ynelerek mevzi kazanmak ve kresel politikada sz sahibi olabileceini gstermek istemektedir. zellikle bu lkelerin demokrasi, effaflk, insan haklar, hukukun stnl gibi temel Avrupa deerlerine ynelecekleri ve Bat ile iyi ilikiler kurmak istediklerini aklamalar, AB iin bir frsat yaratmtr. AB, bu lkelere Batl deerleri alamak suretiyle dier aktrlerin etkisini bertaraf ederken bu lkeleri kendisine eklemlemek ve aslnda onlarn bamszlamalarna yardm etmekte olduunu ifade ederken, bu kez kendisi onlar etki alanna almay hedeflemektedir. AB, 2007 ylnda yaayaca yeni genileme erevesinde bnyesine Romanya ve Bulgaristan alrken ayn zamanda Karadeniz zerinden dolayl
3

Toumas FORSBERG: The EU-Russia Security Parnership: Why the Opportunity was Missed, European Foreign Affairs Review (9, 2004), 247-249

olarak da Kafkasyaya komu hale gelecektir. Bu adan blgedeki sorun alanlar artk AB snrlarndaki sorun alanlar olacandan AB, Kafkasya ve Karadenizdeki istikrarszlk ve mcadelelerden dorudan etkilenir hale gelecektir.4 Bu nedenle Gney Kafkasya corafyas AB, iin gvenlik asndan da nem kazanmaya balamtr. AB, Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistandaki sorun alanlar ve atma yaratan konularda, bu sorunlar zmek amacyla blgeye eklemlenmeye alan ABD ve Rusya gibi glere karlk, bu alanlar ve sorunlar ile ilgilenmek, zm nerileri getirmek istemektedir.5 AB, bu sayede hem nceden belirtildii gibi snrlarndaki istikrarsz blgelerin kendisi iin tehdit oluturmasn nlemi olacak, hem de bu sorunlara zm getirebildii iin kresel gcn pekitirecek ve dier kresel gler arasnda ne km olacaktr. AB, NATOnun genilemesinden ve Karadenizde yeni kylara

kavumasndan da rahatszlk duymaktadr.6 Romanya ve Bulgaristann ayn zamanda NATO yesi olduu, Karadenize kys bulunan ama AB yesi olmayan Trkiyenin de NATO yesi olduu, Karadenize kys bulunan Grcistanda yaanan iktidar deiikliinin, ABD etkisi ile gerekletiinin dnld ve Grcistan Devlet Bakan Saakavilinin Grcistann NATO yesi olmak istediini aklad dikkate alnrsa7, ABnin Karadenizde NATO karsnda mevzi kaybettii ve rahatszlnn da bundan ileri geldii

Esra HAT POLU: Avrupa Komuluk Politikasnn Gney Kafkasya Boyutu, Deien Dnya Dzeninde Kafkasya, Ed. Okan YE LOT, ( stanbul: Kitabevi Yaynlar, 2005), 30 5 Nitekim dnemin, ABnin Gney Kafkasya zel Temsilcisi Heikki Talvite, ABnin blgedeki sorunlarn zm iin yaplan bar giriimlerini desteklediini bildirmi ve gerektii takdirde blgedeki bar srecine katkda bulunacak bir konferansn iinde ABnin de yer alabileceini ifade etmitir. http://www.abhaber.com/haber_sayfasi.asp?id=10373, internetten indirili tarihi: 02.03.2006 6 ABnin Karadeniz e bak ve Avrupa Entegrasyonu ile Karadeniz balants hakknda daha geni bilgi iin baknz, Burak TANGR: Avrupa Entegrasyonu ve Karadeniz, Uluslararas Mcadelenin Yeni Oda Karadeniz, Der. Osman Metin ZTRK, Yaln SARIKAYA, (Ankara: Platin Yaynlar, 2005), 57-72 7 NATO zel Temsilcisi ile Grcistan Cumhurbakan Saakavilinin Tiflisdeki Grmeleri http://www.vor.ru/Turkish/Exclusive/exclusive.phtml?act=463 internetten indirili tarihi: 15.10.2006

dnlmektedir. Bu nedenledir ki, yakn dnemde bir dier kresel mcadelenin Karadenizde yaanaca beklenmektedir.8 Karadenizin odak noktas haline gelebilecei dncesi iki temele dayanmaktadr. Karadeniz, Avrupaya, Rusya Federasyonuna, Kafkasya ve Orta Asyaya ve Trkiyeye mdahale etme imkan veren ve bu nemli corafyalara alan bir kapdr. stelik bu mcadele yalnzca askeri deil, ayn zamanda politik ve ekonomik adan da gerekleebilir. Ortaya kan bu jeopolitik ve jeostratejik tablo karsnda, Montrnn Karadenizde salad ksmen kapal ve sakin yapnn zorlanaca ve deitirilmek istenecei hesap edilmektedir. ABDnin bu ynde baz taleplerinin olduu, en azndan Karadenizde farkl bir stat kazanmak istedii bilinmektedir. Karadenizde ortaya kan bu deiim iaretleri, uluslararas politika dengeleri zerinde de etkiye neden olabilecek gtedir. Bu adan denilebilir ki, Karadenizi kontrol eden, bu denizin sunduu btn avantajlar da kontrol eder ve bu durum kontrol eden aktre rakipleri karsnda byk bir stnlk ve hareket serbestisi salar.9 Bu nedenle Karadenizin sahip olduu konum ve Karadenizin komularnn SSCBnin dalmas ile deiiklie uramas ve bu deiiklik sonrasnda yeni bamszlna kavuan lkelerin kresel aktrlerin ilgisini ekmesi Karadenizi de ilgi alan haline getirmektedir. Karadenizi uluslararas mcadelenin odak noktas haline getirebilecek bir dier nokta ise, enerji kaynaklar ile ilgilidir. Souk Savan sona ermesi ve SSCBnin paralanmas ile Kafkasya ve Orta Asyann zengin yer alt kaynaklar gn yzne km, enerji-jeopolitik balamnda Karadeniz o gnlerden bu gnlere gitgide artan bir neme sahip olmutur. Byk oranda Rus denetiminden kurtulan bu kaynaklar, giderek artan bir enerji ihtiyacna sahip olan Avrupa, ABD ve Uzak Dounun dikkatini ekmitir. Bu zengin enerji kaynaklarnn
8

karlmas,

iletilmesi,

uluslararas

pazarlara

sunumu-

Osman Metin ztrkn ve Yaln Sarkayann birlikte editrln yapt Karadeniz ile ilgili kitap almasnn adnn Uluslararas Mcadelenin Yeni Oda Karadeniz (Ankara: Platin Yaynlar, 2005) olmas, bu beklentinin bir iareti olarak belirtilebilir. 9 Osman Metin ZTRK: Karadenizin Gncel Jeopolitii Balamnda Rusya Federasyonundaki Son Terr Olaylar, Jeopolsar Uluslararas likiler Dergisi, Cilt 1, Say 1, (Eyll 2004), http://www.jeopolsar.com, internetten indirili tarihi 14. 10. 2004

tamacl, kullanlmas byk kar atmalar yaratmaktadr. Bu kaotik durumda Karadeniz, hem bu kaynaklarn kullanlmas, kontrol edilmesi hem de enerji kaynaklarnn nakli konularnda n plana kmaktadr. Enerjinin Karadeniz zerinden Balkanlar yolu ile Avrupaya ulamasn salayacak farkl alternatifler retilmektedir. (Karadeniz-Burgaz-Dedeaa gibi) Bu adan da enerji kaynaklarna ulam ve tamacl konusu, Karadenizi nemli klmaktadr.10 Tm bu artlar, Karadenizde uluslararas bir mcadelenin yaandnn ve yaanacann iaretleridir. Ukrayna ve Rusya Federasyonu arasnda Krm zerinde yaanan mcadele bu durumun bir tezahrdr.11 Gemite, Rus politikalar ile Krm ve Ahska Trklerinin yurtlarndan srlmesinin arka planndaki nedenlerden biri de Karadenize hakim olmaktr. Aslnda Karadeniz gemiten beri nemli olmutur. Bugn ise blgede yaanan gelimeler Karadenizin nemini giderek arttrmaktadr.12 Bu nedenlerle AB, bu alanda bir etkinlik salamak ve hareket serbestisi kazanmak iin Karadeniz kysndaki Ukrayna ve Grcistana ynelmitir. Zaten bu lkelerin Avrupa Komuluk Politikasna13 dahil edilme amalarndan biri de ABnin yaad bu skmlk durumudur. Sz konusu artlar da yine ABnin Gney Kafkasya politikasn etkilemekte ve byk nem kazandrmaktadr. Yaanan gelimeler ve sz konusu faktrler nda, Gney Kafkasya, AB asndan gn getike nem kazanmaktadr. Bu nedenle AB, eski Sovyet

Gnnur Tuba TRKSAVA: Karadeniz Balamnda Yunanistan ve Jeopolitii, Uluslararas Mcadelenin Yeni Oda Karadeniz, Der. Osman Metin ZTRK, Yaln SARIKAYA, (Ankara: Platin Yaynlar, 2005), 267 11 Rus Meclisinin alt kanad Dumada Krm geri alma giriimi balatlmtr. Rusyann 1997 ylnda Ukrayna ile imzalad karlkl toprak btnlnn tannmasn ngren anlamann gelecek yl uzatlmamas ynndeki teklifi Dumada kabul edilmitir. Krmn adesinin n Ald, Sabah Gazetesi, 3 Haziran 2006 Ayrca bu konuda geni bilgi iin bkz. lyas KAMALOV: Krmda Neler Oluyor?, http://www.asam.org.tr/tr/yazigoster.asp?ID=1024&kat1=6&kat2= internetten indirili tarihi: 20.06.2006 12 Karadenizin gncel nemi hakknda daha geni bilgi iin, baknz, Der. Osman Metin ZTRK, Yaln SARIKAYA, Uluslararas Mcadelenin Yeni Oda Karadeniz (ANKARA: Platin Yaynlar, 2005), Hasan KANBOLAT: Pax Ottomanadan Pax Americanaya M? Karadenizin Deien Jeopolitii, Stratejik Analiz, Say 72, (Nisan 2006) 24-36 13 Avrupa Komuluk Politikas iin bkz. Wider Europe-Neighbourhood:A New Framework for Relations with our Eastern and Southern Neighbours , http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/com03_104_en.pdf

10

Cumhuriyetleri iin 1990larn ortalarnda gelitirdii ve Ortaklk- birlii Anlamalarna dayandrd yaklamn yeterli olmadn fark etmitir. Bu erevede AB, bu blgelerde reformlar destekleyecek ve blgeye ynelik kendi amalarn gerekletirecek yeni yaklamlar gelitirme karar almtr. Gney Kafkasya lkelerinin 2004 ylnda Avrupa Komuluk Politikasna dahil edilmesi bu dorultuda nemli bir gelimedir.14 ABnin Gncel Gney Kafkasya Politikas ve Trkiye balkl bu tezde, belirtilen faktrlerin etkisi ile ekillenen ABnin Gney Kafkasyaya ynelik bak ve bu dorultuda izledii politikalar ve bunlarn nda Trkiye-AB ilikilerinde Gney Kafkasyada yaanabilecek gelimeler incelenmeye allmtr. Giri blmnde bu konuyla ilgili bir aklama yaplm, jeopolitik ve Kafkasya zerinde durulmutur. Bu sayede inceleme asndan bir zemin oluturulmaya allmtr. Tezin birinci blmnde ise bir btn olarak Kafkasyann jeopolitii, Gney Kafkasya lkeleri ve Gney Kafkasyadaki kriz alanlar ele alnm, Gney Kafkasyann gncel jeopolitii ve Gney Kafkasyann uluslararas politikadaki yeri incelenmitir. Ardndan gelen ikinci blmde ise ABnin Komuluk Politikas aklanmaya allm ve ABnin Komuluk Politikasnda Gney Kafkasya incelenmitir. ABnin Gney Kafkasyaya baknn enerji, politik ve gvenlik boyutlarnn ele alnmas ile Gney Kafkasyann AB iin ne anlam ifade ettii ortaya konulmaya allmtr. Son olarak Gney Kafkasya kkenli faktrlerin ve zellikle Ermenilere ilikin konularn Trkiye-AB ilikileri zerindeki etkisi ve grnr gelecek itibar ile Trkiye-AB ilikilerinde Gney Kafkasya ele alnmtr.

14

Esra HAT POLU: ABnin Gney Kafkasya Politikas, 318

2. KAFKASYAYA GENEL B R BAKI Kafkasya, Kaf Dann ard Asya derler. 72 milletin yaad, 300 dilin konuulduu, etnik, corafi ve kltrel zenginliklerin kavuma noktas, petrole, doal gaza, Orta Asya Medeniyetine alan kap, dnyann kalbidir, Kafkasya. Bir Adige efsanesine gre; Tanr yer yzn yaratm ama elinde daha yerletirmedii bir sr da kalm, bakm dnyaya Kafkasyay beenmi ve o dalar oraya serpmi, sonra milletleri yaratp yerletirmi; dnyaya bakm bir sr millet var daha yerletirmedii, onlar da Kafkas dalarnn aralarna yerletirmi, sonra milletlere diller vermi, bakm yine elinde bir sr dil kalm, onlar da Kafkas dalarnn eteklerine yerletirdii bu onlarca milletin stne serpmi. te Kafkasya bylece, dalarn, dillerin, kavimlerin lkesi olmu. Konum itibariyle doudan batya ve kuzeyden gneye bir kpr vazifesi gren Kafkasya, tarih boyunca pek ok kavimin ve devletin gelip getii, etkiledii, nfuzuna ald bir alan olmutur.15 Kafkasya terimi, ilk kez Dastan yerlileri tarafndan, 479 ylnda kullanlmtr. Dastanda Kafkas isimli bir ky vardr. Dastanda yaayan Lezgiler ise demilerdir.16 Karadenizin kuzey dousunda, Azak denizi kysndaki Taman Kafkasyaya Kaslarn Da

Yarmadasndan, Hazar denizi kylarnda Baknn dousundaki Aperon yarmadasna kadar uzanan, Batda Karadeniz, kuzeyde Kuban ve Kuma ovas douda Hazar Denizi, gneyde Trkiye ve ran ile evrili olan dalk blgeye Kafkasya denilmektedir.17 Kafkasyaya kuzeyden gelen Kimmer, skit (Sakalar), Hun, Bulgar, Alan, Hazar, Kpak gibi Trk kavimleri, Karadeniz yoluyla Batdan eski Yunan,
Mustafa AYDIN: Byk Gcn atma Alan Kafkaslar, ( stanbul: Gkkubbe Yaynlar, 2005), 5 16 Ramazan ZEY: Kafkasya ve Kafkas lkeleri, Avrasya Etdleri, (Mart 2000), 21 17 Nihat KAIKI ve Hasan YILMAZ: Arastan Volgaya Kafkaslar (lkeler-ehirler- z Brakanlar), (Trkar Yaynlar, Austos 2000), 8
15

Roma, Bizans, Ceneviz ticaret kolonileri, Anadolu ve n Asyadan gelen eitli medeniyetler Kafkas halklarnn kltrleri ile birleerek gnmzdeki Kafkas etnik ve toplumsal yapsn ekillendirmiler, Kafkas kltrnn meydana gelmesinde nemli rol oynamlardr. 18 Bu kavimlere Moollar ve Araplar da eklemek gereklidir. Osmanl mparatorluu da, bu blgeye Balkanlar ve Avrupa ya ynelii kadar olmasa da ilgi gstermi ve blgede etkin rol oynamak isteyen ran ile mcadele etmitir. Dank ve kck Rusyann yaylmak, plana karmtr. Rusyann g kazanmas ile blge byk oranda Rus nfuzuna girmitir. Grcistann 1918de bamszln ilan ederek Almanyann desteine ynelii ve gelien Alman-Grc ilikileri Kafkasyaya yeni bir aktr olarak Almanlar kazandrm19, Birinci Dnya Savanda Almanyann yenilmesi zerine de ngiltere, Grcistan igal ederek Kafkasyada ben de varm demitir. ngilterenin hedefleri de Almanyannkinden farkl deildir ve hesaplarn temelinde Bak petrolleri vardr. Adn blgenin asl yerli halk olan Kaslardan alan (kimilerine gre de Aslardan) Kafkasya, Arap tarihilerinin ve corafyaclarnn Cebell Elsan (Diller Da) adn verdikleri blge olup, bugn de pek ok dil ve kltrn bir arada yaad, bir milletler mozaii tekil ettii ve ei-benzeri olmayan, masallara bile ilemi Kaf Dann evresi, Yunan mitolojisinde madenin ilk ilendii, atein insanla armaan edildii ilk yerdir.20 prensliklerden zamanla bir imparatorlua dnen scak denizlere inmek ve blgede etkin g olmak iin

Kafkasyada mcadeleye girmesi, Kafkasyay dnya arenasnda daha da n

18

Ufuk TAVKUL: Etnik atmalarn Glgesinde Kafkasya, ( stanbul:tken Yaynlar, 2002) ,

13 Bunun arkasnda sadece Grcistann bamszlna Almanyann destek olmak istemesi deil, Almanyann Ostpolitiki ve ngiliz smrgelerine giden yollar kesme istei ve yeni bulunan Bak petrollerine ulama hedefleri ve karlar da asl etkenler arasnda saylabilir. 20 Abdullah SAYDAM: Kafkasyada Bamszlk Mcadeleleri ve Trkiye, (Trabzon: Karadeniz Teknik niversitesi, Kafkasya ve Orta Asya lkeleri Uygulama ve Aratrma Merkezi, Aratrma Dizisi No:4, Eyll 1993), 1
19

Bu gz alc eitlie karlk Kafkasyallar zellikle de Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistann dnda kalan Rus snrlarna dahil corafyada yaayan Kafkasyallar ortak bir uur, kendilerine zg olan, topraklarna ballk bilinci oluturmulardr. Bu noktada Hristiyan Osetlerin dndaki kavimlerde slamiyetin btnletirici bir etken olduu sylenebilir. nk diller pek ok olsa da din btnletirici bir etkendir. Pek ok farkl dili konuan bu kavimler yzyllarca ayn kaderi paylam, bu kltrel ve dilsel farkllklarna ramen bir btnlk salamlardr.21 3. JEOPOL T K KAVRAMI kinci Dnya Sava ile dnya byk bir savaa ve ok byk bir ykma sahne olmutur. Bu byk aclarn sebebi ulusal karlar ve snrlarn geniletilmesi isteidir. Smrge elde etmek, smrge paylam ya da toprak kazanma amal tm savalarda asl olan, devletin karlarn, corafi faktrlere gre salamas olmutur. Corafya-politika ilikisi, byk dnya savalarn etkiledikten ya da tetikledikten sonra yaanan Souk Sava yllarnda etkisini bir miktar yitirmi, bu dnemde karlkl silahlanma, evreleme ve iki blok aras mcadele (eitim, politika, bilim gibi alanlarda) ne kmtr.22 Ancak Dou Blokunun yklmas, Souk Savan sona ermesi sonucu Dnya, yeni bir yaplanmaya girmitir. Bloklardan birini oluturan Dou Blokunun, yaad deprem ve dalma sonucu Baltklardan in snrna kadar geni bir corafya da byk paralanmalar yaanm ve ortaya yeni bir dnya dzeni kmtr. Bu yeni srete hem dnya grece tek kutup nderliinde yani ABDnin baat g olduu bir yaplanmaya gitmi, hem de pek ok yeni bamsz devlet dnya haritasnda yerini almtr. 23
Hayati B CE: Kafkasyadan Anadoluya Gler, (Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar / 65, 1991), 3-4 22 Aslnda evreleme politikasna jeopolitik bakyla bakmak da mmkndr. leride deinilecei zere ABDnin Sovyetleri evreleme politikasnda jeopolitik konusunda alan Mackinderin dncelerinin izleri grlr. 23 Sovyetlerin dalmasyla balayan yeni dnem, balangta yeni dnya dzeni olarak nitelendirilmise de, bugn baklnca bunun yeni dnya dzensizlii olarak nitelendirilmesi daha kabul grmektedir. Ayrca, ABDnin, 1990larn bandaki baat konumunu da giderek kaybettii ifade edilmelidir. Tez danman, Osman Metin ZTRKn grleri bu yndedir.
21

10

Dnya haritasnn deiimi ve yeni dnya dzeninde pek ok kk bamsz devletin ortaya kmas, bir taraftan mevcut birliktelikleri etkilerken dier taraftan da yeni birliktelikler ortaya karmtr. Bu sz konusu yeni devletlerin sahip olduu kaynaklar, dnyada byk ilgi uyandrmtr. Yeni bamsz devletler hem sahip olduklar zengin enerji kaynaklar, hem yeni dzenin baat aktr ABDnin ba rakibi Rusyaya maddi ve manevi yaknlklar, hem de ABDnin oluturmaya alt kresel hegemonya projelerinin kilit noktalarnda yer almalar sebebi ile ne kmlardr. Dier bir ifade ile Souk Sava sonras yeni yaplanma da eski SSCB devletlerinin corafyalar, bulunduklar konum, yeni dnya dzeninde, politik ortamda nemli bir faktr haline gelmi, dnya savalarn etkileyen ya da sebep olan jeopolitik Souk Sava sonrasnda tekrar uluslararas politika da ne kmaya balamtr. 24 ki bloklu dnemden, tek kutbun nde olduu yeni srece geile gndemde tekrar etkili olmaya balayan jeopolitiin ne olduunun ortaya konulmas analizlerin salkl bir ekilde temellendirilmesinde son derece nemli olduu iin ncelikle jeopolitik kavram ve bugn de etkileyen jeopolitik teorilerin ortaya konulmas, aratrmann zemini iin gerekli ve nemlidir. Jeopolitii corafi politika, corafyaya dayanan politika, corafyann ynlendirdii politika eklinde anlamak mmkndr. Corafya, politika ve jeopolitik ayn ailedendir. Jeopolitik ile corafyann ban siyasi corafya gerekletirmitir. Yani corafyadan jeopolitie gei siyasi corafya zerinden olmutur.25 Bir baka yazar da bu noktaya deinmitir. Ona gre, jeopolitik; corafyann siyasi olarak yorumudur ve bu yorum yaplrken tarih, sz konusu

Souk Sava dneminde dnyada grece bir denge sz konusudur. Taraflar birbirlerini kollarken, balantszlar ise bu dengeyi bozucu giriimde bulunmamlardr. Ancak SSCBnin k bu duruma son vermitir. Pek ok yeni bamsz devletin ortaya kmas, kurulacak yeni dnya dzeninde bunlarn nerede yer alaca sorununu getirmitir. Bu lkelerin sahip olduklar enerji kaynaklar ve corafi konum da buna eklenince bu devletler zerinden yeni bir mcadele alan ortaya kmtr. Bu ortamda bir zamanlar n planda olan jeopolitik kavram tekrar gndeme gelmitir. Oluan uluslararas konjonktrde jeopolitik gz ard edilemez hatta yol gsterici bir konuma gelmitir. Ylmaz TEZKAN: Jeopolitik Sihirli Bir Forml M?, Yarn Dergisi, ( Mays 2002), http://www.yarindergisi.com/yarindergisi2/mayis/11.htm, internetten indirili tarihi 10.09.2005 25 Suat LHAN: Jeopolitik Duyarllk, (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1989), 3
24

11

corafyadaki insan yaps, nfusun zellikleri, kltrel deerleri, kiilerin hayata, kendi toplumlarna ve dier toplumlara bak alar gibi baz temel unsurlar gz nne alnmaldr. rnein bir corafya zerinde politik bir inceleme ve deerlendirme yapabilmek iin tarih bilgisi, gemi hakim olmak ve gelecee dair salkl ngrler yapabilmek iin olduka gerekli ve nemli bir veridir.26 Trk Dil Kurumu Trke Szlne gre jeopolitik; corafya, ekonomi, nfus vb.nin bir devletin politikas zerindeki etkisi; bir devlette, bir blgede uygulanan politikayla o yerin corafyas arasndaki iliki ve bir devletin saldrgan nitelikteki genilemesini, ekonomik ve siyasi corafya asndan hakl klmaya ynelik siyasi retisidir. 27 Terim, Franszca da hem isim, hem sfat olarak kullanlr. Jeopolitik, devletlerin kurulmalarnda, gelime ve genilemelerinde, g kazanmalarnda ve zaaflarnda, devletleraras ekimelerinde ve yklmalarnda ok nemli bir unsur olarak grlr. Bu adan Osmanl Devletinin bir dnya devleti haline gelmesinde byk jeopolitik ansa sahip olarak kurulup gelimesinin de ok etkili olduu ifade edilir. nce Sakarya ile Porsuk arasnda yer almas, ardndan Karadeniz ve Marmaraya ve daha sonra Egeye k imkanlar, Boazlara yaknlk, slam ve Hristiyan hayat sahalarnn kesitii bir noktada yer almas bu byk jeopolitik ans salamtr.28 Osmanl Devleti ile ilgili bu aklamadan karlaca zere jeopolitik, uluslararas siyasette, corafi etmenlerin g ilikileri zerindeki etkisinin incelenmesi olarak alnabilir. Jeopolitik kuramclar doal snrlara ulama, nemli deniz yollarndan yararlanma ve stratejik nem tayan kara paralarn denetim altnda tutma gibi kayglarn ulusal politikalarn belirlenmesindeki nemini gstermeye almlardr.29

26

Ylmaz TEZKAN: a.g.m., http://www.yarindergisi.com/yarindergisi2/mayis/11.htm, internetten indirili tarihi 10.09. 2005 27 Trk Dil Kurumu Trke Szlk, Cilt 1 (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar, 1988) , 743 28 Yeni Trk Ansiklopedisi, Cilt 4 ( stanbul: tken Neriyat, 1985), 1594 29 Ana Britannica, Cilt 17 ( stanbul: Hrriyet Ofset, 1994), 248-249

12

Birok jeopolitik uzmannn da ifade ettii zere jeopolitik byk bir ihtiyatan kaynaklanmakta ve aslnda nemli bir boluu doldurmaktadr. Bunun nedeni jeopolitiin, bilimsel almalardan politikada uygulanabilir sonular karlmasn salamasdr.30 Jeopolitik, corafyaya ekonomik, sosyal, politik, askeri, kltrel deerler gibi insani unsurlar katar, ruh ve canllk verir. Yaplan tm jeopolitik tanmlarnda daima, corafya, devlet ve politika kelimeleri kullanlr. Jeopolitik aslnda bu unsurun yorulmasdr. Bu erevede jeopolitik, bir milletin, milletler topluluunun (ittifaklar gibi) veya bir blgenin, mevcut corafi platform zerinde, deimeyen unsurlar (saha, corafi karakter, vb.) ve deien unsurlar (sosyo-kltrel yap, ekonomi, askeri unsurlar vb.) dikkate alarak, g deerlendirmesi yapan, etkisi altnda kald o gnk dnya g merkezlerini, blgedeki gleri inceleyen, deerlendiren, hedefleri ve hedeflere ulama art ve aamalarn aratran, belirleyen bir bilimdir. Jeopolitik, corafyann btn unsurlar ile aktif olarak deerlendirilmesidir. Jeopolitik, corafi platform zerinde g merkezlerini karlatrmal olarak deerlendirir, politik seviyede g ve hedef ilikisi kurar, bir devletin gvenlik ve gelime politikasnn bilimsel zeminini oluturur.31 Jeopolitiin corafi unsurlar, deimeyen unsurlar olup insana dayal unsurlar ise deiebilen zelliklere sahip unsurlar oluturmaktadr. Corafi unsurlarn banda nemli bir g olan saha gelmektedir. Saha nemli bir kuvvettir. Bir nemli unsur da corafi btnlktr ve gvenli snrlar bu adan ok nemlidir. lkenin blge ve dnya corafyasnda kaplad yer ve lkenin ada, kta, kenar devleti olmas gibi lkenin corafi zellii de dier unsurlardr. Ekonomik, askeri, sosyal, kltrel, politik deerler ise jeopolitiin, insan kaynakl deiebilen zellikleridir. 32 19. yzyln son eyrei ngiltere, Almanya, Fransa ve Rusya arasnda sert kar mcadelelerinin yaand bir dnem olmutur. Bu dnemde kar
Suat LHAN: Trkiye Jeopolitii ve Jeopolitik Gelimeler, Tarihi Gelimeler inde Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu, (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yayn, 1995), 7 31 Suat LHAN: Trkiyenin Jeopolitik Konumu ve Trk Dnyas, (Ankara: Atatrk Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Yayn, 1999), 15-16 32 Suat LHAN: Trkiye Jeopolitii ve Jeopolitik Gelimeler, 8-10
30

13

mcadelelerinden galip olarak ayrlmak iin askeri ve siyasi uzmanlar eitli grler ortaya atmlardr. Ayrca bu dnemde dnyaya egemen olma istei dorultusunda bunu gerekletirmek amacyla dnyann stratejik arlk merkezlerini balamtr.33 ABDli Amiral Alfred Thayer Mahan (1840-1914) denizlerin dnya hakimiyetine ulamakta nemli bir yol olduunu savunmutur. 1890 ylnda yaymlanan kitab Deniz Kuvvetlerinin Tarihe Etkisi (The Influence of Sea Power Upon History 1660-1783) ile bu grlerini ortaya koymutur. Bu kitabn 1783-1812 arasndaki dnemi kapsayan ikinci cildi daha sonra yaymlanmtr. Mahann eserleri ABD, Almanya, Japonya ve ngilterede byk ilgi grm ve harp okullarnda okutulmutur.34 Mahan, dnya tarihini, denizlerin ve deniz ticaret yollarnn ele geirilmesine ynelik bir atmalar btn olarak ele almtr. Ona gre, denizler zerinde elde edilecek stnln nemi karadakinden ok daha nemlidir. Donanmalar kara ordularndan ok daha hzl manevra yeteneinde olduklarndan askeri gleri dnyann her yanna ulaabileceklerdir. Bu nedenle de denizlerdeki stnlk dnya egemenliine giden yolun kilit noktasdr. 19. Yzylda endstri devrimi sonucu bir yandan yeni keifler yaplm, dier yandan ekonomik ilikiler bymtr. Ham madde aray ve yeni rnlerin pazarlanmas ihtiyac, deniz yollarnn nemini artrm, gelien teknoloji ile mesafeler ksalmtr. Tarihi ipek yolu nemini kaybederken, Mahann Denizlere hakim olan dnyaya hakim olur tezi tesadfen ortaya kmamtr.35 Mahan, kitabnn, Deniz Gcnn Unsurlar blmnde, bir devletin deniz gc oluturmasnda etkili olan faktrleri ele almtr. Bu faktrler unlardr 36: saptamaya ynelik jeopolitik kuramlar ortaya atlmaya

34

ar ERHAN: Jeopolitik Kuramlar, Trk D Politikas, ed. Baskn Oran: Cilt 1, 562 Suat LHAN: Jeopolitik Duyarllk, 21-22 35 Servet CMERT: Jeopolitik ve Trkiyenin Yer Ald Yeni Jeopolitik Ortam, Jeopolitik, Say:1, http://www.jeopolitik.org/jeo-1/c%F6mert-1-1.asp, internetten indirili tarihi 01.06.2006 36 Nihat EL K: Jeopolitik Teoriler ve Corafi G, http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi12.02.2006
33

14

nemi,

Bir devletin denizle corafi ilikisi, denize olan corafi konumu, Devlet toprann okyanuslarla olan ilikisinin, ky uzunluunun ve Devlet toprann genilemesi ve genileyen ksmnn fiziki ve beeri Nfus faktr Milli karaktere sahip bir ticarete ynelik durumun var olmas ya da Despot devletler (Portekiz, spanya gibi) ve demokratik devletler

korunakl limanlarnn derinlii ve saysnn fiziksel nitelikleri, corafya ile ilikisi,

olmamas, ( ngiltere, ABD gibi) arasndaki farklarn gsterdii gibi hkmetin karakterinin

Mahann

denizlerdeki

stnln

nemi

konusundaki bu

gr,

Avrupann smrgeci yaylmaclnn doruk noktasna ulat dnemde ortaya kmtr.37 Bu ortamda Mahan, en byk smrgeci g olan ngiltereden etkilenmitir. ngilterenin, Trafalgar Deniz Zaferi ile elde ettii deniz stnln byk baar ile kullanmas, deniz gcnn, Britanyaya kilometrelerce uzaklktaki smrgelerini idare etmesinde, denetlemesinde ve ticareti ynetebilmesinde etkin bir rol oynamas ve deniz gcnn ngiltereye byk g katmas Mahan etkilemitir. Gerekten de sahip olduu gl ve etkin donanmas ve Cebelitark, Malta , Kbrs gibi deniz sleri, Avustralya, Yeni Zelanda, Hindistan gibi deniz ss olarak da kullanlabilecek smrgeleri ngiltereye byk bir stnlk katmtr. Bunu inceleyen Mahan, denizlere hakim olan, dnyaya hakim olur tezini ortaya koyarken yapmtr. Bata Theodore Roosevelt olmak zere ABDli yneticiler Mahann deniz hakimiyeti grnden byk oranda etkilenmilerdir. zellikle 2. Dnya Savanda deniz gc n plana kmtr. ABD ve Japonya arasnda Pasifik ngiltere gibi salam bir rnekle de tezinin salamasn

37

Grsel Dnya,Cilt 7 (Grsel Yaynlar , 1983), 1642-1643

15

mcadelesinde uak gemileri ABDye byk g katm, ABDnin deniz gcne verdii nem o gnlerden bugne srmtr. Gnmzde de, ABD hala dnyann pek ok blgesinde deniz ss bulundurmaktadr, denizlerde nemli bir hakimiyet kurmutur ve bu stnln I. ve II. Krfez Savalar ile Afganistan Harekat'nda ok baarl bir ekilde kullanmtr. Mahann, deniz hakimiyeti teorisi Almanya ve Japonya zerinde de etkileri olmutur.38 Mnih ve Leipzig niversitelerinde corafya profesrl yapan Friedrich Ratzel (1844-1904) jeopolitik ismini kullanmasa da siyasi corafyann kurulu ve geliimine ok emek vermi, siyasi corafyadan jeopolitie geii hazrlamtr.39 Ratzel grlerini 1897de yaymlanan Politische GeograhieSiyasi Cografya adl eserinde ortaya koymutur. Daha sonra kitabn 1903de, Siyasi Corafya veya Devletler, Ulatrma ve Sava Corafyas adyla genileterek yaynlamtr. Mekn fikrinin tarihte kaybolmadna iaret ederek, vaktiyle bir birlik ifade eden mekn, paralanm olsa dahi, o mekn fikri yahut mekn duygusu asrlarca yaar ve gnn birinde siyasi bir fikir olarak tekrar hayat bulabilir eklinde grlerini ifade etmitir. Ratzel, grlerini corafyann politikaya sunduu iki temel unsura dayandrmtr; genilik, fiziki zellikler, iklim vb. ile tayin edilmi mekan/alan-raum ve meknn yeryzndeki durumun tayin eden ve mnasebetlerinin bir ksmn yneten konum. Daha sonra da bunlara bu unsurlar organize etmek iin mekn duygusu-raumsinn i eklemitir. Ratzel, devletin corafi ve politik yaplarn biyolojik organizmalara benzetmitir. Onun bu bak as kendisinden sonra Hayat Alan Lebensraum adyla geliecek Alman Jeopolitik Ekolnn temellerini atmtr. Ratzelin dncesi, devletler arasndaki snrlarn geici iaretler olduudur. Sonunda dnya hakimiyeti iin byk bir mcadeleye girecek olan bir ka gl devletin ortaya kmasna sebep olacak ekilde, kk politik blgeler, daha bykleri tarafndan eritilecektir. Ratzelin fikirleri Nazi Almanyasna ilham kayna olmutur. 40

Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi12.02.2006 39 Suat LHAN: Jeopolitik Duyarllk, 10 40 Servet CMERT: a.g.m., http://www.jeopolitik.org/jeo-1/c%F6mert-1-1.asp, internetten indirili tarihi 01.06.2006
38

16

Gteborg niversitesinde devletler hukuku hocas olan Rudolf Kjelln jeopolitik ifadesini ilk kullanan kiidir.41 Kjellen, Avrupaya hakim olacak byk bir Pan Germen Devleri kurulmas davasn gtmtr.42 Kjellen grlerinde Ratzelden etkilenmi ve onun grlerini ileri gtrmtr. Ratzel devleti organizmaya benzetirken, Kjellen devletin bir organizma olduu grnden yola kar. Bu gr eitli sonular dourmutur. Her eyden nce Darwinin evrime ilikin gelitirdii kuramn devletler arasnda geerli olduu dnlmtr. Buna gre hayvanlar dnyasnda olduu gibi devletler arasnda da yaamn srdrme kavgas ve doal ayklanma sreci vardr. Devletler birer organizma ise doum, yetikinlik, yalanma, yallk belirtileri, lm ya da yeniden ocuklama gibi doal srelerden etkileneceklerdir. Bu yaklama gre, bir devletin topraklarn gelitirme abas biyolojik bir ileyitir ve iyiyle kt gibi ahlak kurallarnn dnda kalr.43 Kjellen (1864-1922), 1916 ylnda yazd Bir Hayat ekli Olarak Devlet adl eserinde, yaayan bir organizmaya benzettii devletin be aktif unsurunu Sosyopolitik, Ekonopolitik, Kratopolitik, Demopolitik ve Geopolitik olarak adlandrm, bylece jeopolitik terimi ortaya kmtr.44 Jeopolitik ilk ortaya kt zamanlarda bir hareket plan ya da bir sistem deil de bir felsefe eklindedir. Jeopolitiin ortaya k ve gelime gstermesinde Ratzel ve Kjellenin kukusuz katklar olmutur ancak jeopolitiin dikkat ekmesi ve daha ciddi deerlendirilmesi Mackinderin (18611947) grlerini ortaya koymas ile gereklemitir. Halford Mackinder, Londra niversitesinde corafya profesrdr. ngiliz Kraliyet Corafya Derneinde verdii , The Geographical Pivot of History (Tarihin Corafi Ekseni 1904) balkl konferans ile grlerini aklam ve jeopolitiin yaad geliim srecine katkda bulunmutur.45

Alexandre DEFAY: Jeopolitik, ev. smail Yerguz, (Ankara: Dost Yaynlar, 2005), 7 Behet OSMANAAOLU: Geopolitik, ( stanbul: Doan Karde Matbaaclk, 1968) 6 43 Grsel Dnya, Cilt 7 (Grsel Yaynlar , 1983), 1642-1643 44 Servet CMERT: a.g.m., http://www.jeopolitik.org/jeo-1/c%F6mert-1-1.asp, internetten indirili tarihi: 01.06.2006 45 ar ERHAN: a.g.m. , 562
41 42

17

Grlerinde corafyay toplum iindeki insan ile blgesel olarak deien evresi arasndaki etkileimi inceleyen bir bilim dal olarak tarif etmi ve fiziki corafya ile siyasi corafya arasndaki ilikiye dikkat ekmitir.46 Mackinder daha sonra grlerini ve Democratic Ideals and Reality (Demokratik dealler ve Gerek 1919) isimli kitapta toplamtr. Kitap, Birinci Dnya Sava sonras bar konferans devam ederken Mackinder tarafndan lkesi ngiltereyi uyarmak iin yazlmtr. Almanyann jeopolitik konumunu ve bunun salad gc belirterek dnyay nasl igal edebileceini dile getirmitir. Mackinderin amac Almanyann sahip olabilecei gc ifade etmek ve eer bu gce sahip olursa, dnyada neler yapabileceine dikkat ekerek ngiltereye strateji gelitirmesi ve tedbir almas ynnde telkinde bulunmaktr. Ancak ngilizler bu grlerle fazla ilgilenmemiler ve bunun aksine Almanlar, Mackinderin grlerine ok nem vermilerdir. Mackinderin, ngilizleri uyarmak iin verdii bilgiler Almanlarn ataca admlar ifade ettiinden Almanlar iin uyulmas gerekli tm kuralar iermi ve takip edilecek bir yol haritas nitelii tamtr. 47 Resmi grevle Polonya ve Rusyada bulunmu olmas, Mackinderin blge hakkndaki bilgisini arttrd gibi, grlerinin geliimine de byk katkda bulunmutur.48 Mackinder, insanlar, dnyaya corafi bir btn olarak realist gzlerle bakmaya davet etmitir. Mackinder, dnya yzenin on iki de dokuzunun su, on ikide ikisinin de kara olduunu belirtip bu kara sahasnn ise te ikisinin Asya-Avrupa-Afrika ktalarndan olutuunu ifade etmitir. Bu byk kara kitlesi Mackindera gre dnya adasdr. Bunlarn yaknnda da Britanya ve Japonya olmak zere iki kk ada grubu bulunmaktadr. Avustralya ve Amerikada bu kara kitlesini evreleyen d adalardr. Dnya adas, dnya yzeyindeki karalarn byk bir ksmn oluturmaktadr. Dnya nfusunun da byk ksm bu alanda toplanmtr. Avrupa, aslnda Asyann bir yarm adasdr. Avrupa ve Afrika ise Svey, Aden ve Cebelitark ile birbirine iyice yaklamtr. Akdeniz

Ylmaz TEZKAN: a.g.m., http://www.yarindergisi.com/yarindergisi2/mayis/11.htm, internetten indirili tarihi: 10.09. 2005 47 Behet OSMANAAOLU: a.g.e. , 6-8 48 Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi:12.02.2006
46

18

bir i deniz tekil etmektedir.49 Bu tabloda bu kta btn bir kitle grnm vermektedir. Mackinder, dnya adas olarak nitelendirdii bu blgenin dnyann temel stratejik merkezi olduunu savunmutur. Mackindere gre, dnya adasnn en nemli merkezi, Dou Sibirya-Volga havzas arasnda uzanan ve sadece Ural dalar ile kesilen byk ovadr. Mackinder bu alana Heartland (Kalpgah-Merkez blge) adn vermitir.50 Mackinder, Avrasyay iine alan bu blgenin demokrat uluslarn denetiminde tutulmasnn yaamsal nem tadn ne srmtr. Merkez blge, scak denizlere uzak, yani deniz gcnden uzak, kara gcnn etki alanndadr.51 Merkez blgenin, kuzey ksmn oluturan byk ova engelsiz biimde Almanyaya doru uzanmaktadr. Tarih boyunca Asya steplerinden gelen kavimler bu blgeden ilerleyerek Avrupaya ynelmilerdir. (Trkler, Finler, Macarlar gibi) Mackinder, tarihin bu Batya doru olan aknn Douya doru olabileceine iaret etmitir. Ona gre btn Dou Avrupaya egemen olan bir kuvvet esas karaya da hakim olur. Almanyann istei de her zaman bu olmutur. Almanlar nfuz mcadeleleri ve savalar ile buray ele geirmek iin Slavlarla mcadele etmilerdir.52 Mackinder bu grleri dorultusunda grlerini u ekilde formle etmitir: Dou Avrupay elinde tutan, merkez blgeyi kontrol eder, merkez blgeye egemen olan dnya adasn kontrol eder, dnya adasna hakim olan dnyay kontrol eder. Mackinder, bu grleri ile Kara Hakimiyeti Teorisini oluturmutur. Mackinder, merkez blge evresinde yer alan Almanya, Avusturya, Trkiye, Hindistan ve inin bir i hilal (inner crescent) ve ngiltere, Avustralya, Amerika, Afrika ve Japonyann ise d hilal (outer crescent) oluturduu grndedir.53 ngiliz corafyac Sir Halford Mackinder a gre, tarih; deniz ve kara egemenlii arasndaki atmalarn btnyd. Bu atmada deniz gcnn stnl mutlak deildi. Avrupada (Almanya, Rusya), denizci uluslarla
Behet OSMANOLU: a.g.e. , 7 ar ERHAN: a.g.m., 562 51 Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21 internetten indirili tarihi:12.02.2006 52 Behet OSMANAAOLU: a.g.e. , 8-9 53 Suat LHAN:Jeopolitik Duyarllk, 26
49 50

19

(Byk Britanya, ABD) rekabet edebilecek gl endstri devletleri vard. Mackindere gre, kara zerinde elde edilecek egemenlik, deniz egemenlii yannda hi de gszlk anlam tamyordu ve ada teknoloji (demiryollar, kara ulam aralar, uaklar, endstri) politik adan tm ktalar birbirine birletirecekti. Askeri adan, kara ordular da deniz kuvvetleri kadar hareketli olabilirdi. Ayrca zengin doal kaynaklar, kara kuvvetlerini politik ve ekonomik adan destekleyebilecekti. Bylelikle gelimi bir kara gc, deniz gcnn oluturulmasna katkda bulunacakt.54 Mackinder'n dncesi; merkez blgeyi ele geiren bir kara gc, deniz gcn gelitirerek dnya adasna ve ardndan dnyaya hakim olaca ynndeydi. Mackindere gre, Akdeniz evresindeki medeniyetler nce karada olumu ve glenmi, ardndan denizlere alm ve genilemitir. Donanmalar da limanlara ve slere ihtiya duyduklarndan netice de karaya bamldrlar. Bu adan kara gc ok nemli ve gereklidir.55 Mackinder, zellikle, Avrupa ve Afrikann birer uzant durumunda olduu ve dnya adas dedii dev Asya ktlesine dikkat ekmitir. Demokratik dealler ve Gereklik adl kitabnda (1919), sonsuz insan gc ve geni kaynaklar ile, Orta Avrupadan Asya ilerine kadar uzanan, merkez topraklarn hazrda bekleyen bir g merkezi durumunda olduuna dikkat ekmitir. Bu merkez topraklara deniz kuvvetleri ile ulamak olanakszdr.56 Mackinder, Birinci Dnya Savann Almanlar ve onlarn idaresindeki Slavlar arasndaki anlamazlktan ktn dnmtr. Almanya savata yenilmitir ancak bunun temel nedeni savan hem Batya hem Rusyaya kar iki cepheli olarak yrtlm olmasdr. Bir gn Almanya dorudan sadece Ruslara ynelik bir saldrda bulunursa, Dou Avrupay ve merkez blgeyi ele geirir ve dnyaya hakim olur. Burada Mackinderin Almanyann kazanmas ihtimaline gre teori retmesinin sebebi Rusyann henz karklklar iinde bulunmasdr. Bu gr erevesinde Mackinder, Rusyann Almanyann bu
Grsel Dnya ,Cilt 7 (Grsel Yaynlar ,1983), 1642 Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi:12.02.2006 56 Grsel Dnya , Cilt 7 (Grsel Yaynlar, 1983), 1643
54 55

20

tip bir saldrsndan korunabilmesi iin araya tampon devletler konulmasn ve Dou Avrupada kk devletler yaratlmasn nermitir. (Sovyetlerin kinci Dnya Savandan sonra Dou Avrupada Moskovaya bal tampon devletler oluturma gayreti, Ruslarn sonradan Mackinderden etkilendikleri anlamnda grlebilir.) Demiryollarna da byk nem veren Mackinder demir yollar alarnn giderek genilemesinin merkez blgeye hakim olan lke asndan byk yarar salayacan da vurgulamtr. kinci Dnya Sava srasnda yaynlad Yerkre ve Barn Kazanlmas isimli eserinde merkez blgenin ok byk bir kesiminin Sovyetler Birliinin elinde olduunu vurgulayarak Sovyetlerin Almanyaya hakim olmas ve sava kazanmas halinde dnyay kontrol eden dev bir kara gcne dneceini ifade etmitir. Bylesi bir g karsnda Fransann kpr ba olma nitelii ile, ngilterenin hava gc ile, ABD ve Kanadann eitimli i gc ve sanayisi ile birleerek bir kar g oluturmasn nermitir.57 Kjellen ve Ratzelin fikirleri Birinci Dnya Sava sralarnda Alman ekolne yeni bir hareket vermitir. Grleri, ilk defa Jeopolitik ad altnda devleti bir ahsa benzeterek, her ikisinin de organlarn kyaslamak suretiyle devletlere davranlarnda, insanlara benzer davranlar vererek bir doktrin ortaya koymu ve Alman rknn stnlk tezini kuvvetlendirmitir. Onlarn grleri Haushoffere ilham kayna olmutur. Karl Haushofer (1869-1946) askeri akademi mezunudur, askeri grevli olarak Japonyada bulunmu, 1914de savata Bat cephesinde yer almtr. Savatan sonra da Mnih niversitesinde ders vermeye balamtr. Bu srete Haushofer Almanyann yenilgisi zerine dnmeye ve almaya balamtr.58 Kjellenin grlerinden etkilenmi, Kjellenin lmnden sonra da Almanyada grleriyle etkili olmaya balamtr. Haushefer, 1924te Mnihte bir jeopolitik enstits kurmu ve Zeitschrift fr Geopolitik (Jeopolitik Dergisi)

57

Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi:12.02.2006 58 Behet OSMANAAOLU: a.g.e., 11

21

adl bir yayn karmaya balamtr.59 rencisi Rudolf Hess, kendisini Hitler ile tantrmtr. Bu dnemde Hitler Mein Kampf (Kavgam) kitabn yazmaktadr ve kimileri Hitlerin kitabn yazarken Haushoferden etkilendiini kimleri ise kitabn on altnc blmnn tamamen Haushofere ait olduu iddia etmileridir. Bu balamda ona jeopolitiin Makyaveli diyenler olmutur. Bu gre gre nasl ki Makyavel Prense lkesini nasl yneteceine dair kurallar gstermitir, Haushoferda Nazi devletine baar salayacak jeopolitik kurallar ortaya koymutur.60 Gerekten de Haushofer, jeopolitik almalarnda Almanyann 1918 yenilgisinden sonra yeniden kalknmasna yardmc olmaya almtr. Haushofer, aylk Jeopolitik Dergisinde Almanyann uluslararas politikalarn jeopolitik mantk erevesinde hakl gstermeye alrken, sonralar Naziler de Haushoferin kuramlarn kendi amalar iin kullanmaya balamlardr.61 Almanya'nn Versay Antlamas ile gsz braklmak istendii bu dnemde, Alman rkndan olan insanlar Almanya snrlar dnda braklmtr. Avusturya ve Almanya'nn birlemesi engellenmitir. ekoslovakya'nn Sdet blgesinde pek ok Alman yaamaktayd. Bu sebeple, bu dnemde Nazilerin izledii ilk politika, Anchluss yani ilhak politikas olmutur. Bu politika u sloganla ifade edilmitir. "Tek millet, tek devlet, tek lider.62 Daha nce de belirtildii gibi Haushofer, Ratzel ve Kjellenin organik devlet kavramndan etkilenmitir. Onun dncesine gre devlet de bir canldr. Her canl gibi o da bir yaam alan bulmaldr. Eer baz hayati organlardan yoksun ise de (geni saha, gvenli snrlar gibi) bunlara ulamaldr. Haushofere gre devletin en nemli g unsuru alan (saha)dr. Canl bir organizma olan devlet, yaam alan olan alanlar alma hakkna sahiptir. Bu dnceler Almanyann Avrupa iindeki saldrgan tutumunu hakl gsterme abalarna yardmc olmutur.63 Almanyann Nasyonalist idaresi bu bak asndan beslenmitir.

Suat LHAN: Jeopolitik Duyarllk, 11 Behet OSMANAAOLU: a.g.e., 10-15 ve Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi: 12.02.2006 61 Ana Britannica, Cilt 17 ( stanbul: Hrriyet Ofset, 1994), 248-249 62 Nihat EL K:a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi: 12.02.2006 63 Behet OSMANAAOLU: a.g.e., 11
59 60

22

Bu anlaya gre sorun, Almanya'nn hayat alannn ok kstlanm olmasndan kaynaklanmtr. Bunun iin, Almanya douya doru genilemelidir. 64 Haushefer, ncelikle merkez blgenin alnmas gerektiini ifade etmitir. Bundan sonra Almanya btn Bat Avrupa ve dnya adasn zapt edebilir. Ancak Haushofer, Birinci Dnya Savanda grmtr ki iki cephede savamak baarszlk getirmektedir. Bu adan Haushofer Almanyann Rusya ile ittifak kurmas gerektii zerinde durmutur. Haushoferin bu grleri Hitleri ok etkilemitir. Ancak Hitler, filozof A. Rosenbergin fikirlerinden de etkilenmitir. Rosenberg, Haushoferden farkl dncelere sahiptir, o Britanya ile ittifak yaplarak komnizme kar sava almasn savunmutur. Rosenberg, rk kavramn nde grmtr ve Alman rknn tanrsal misyonunun, aa rklara tahakkm olduu dncesindedir. Haushofere gre ise Almanlar kark kandan gelmektedir ve alan geniletmek devlete g kazandracaktr. Hitler bu iki gr arasnda blnmtr. Batya sava amadan nce Ruslar ile saldrmazlk anlamas yapm, bu sayede merkez blge zerinde denetim saladn dnmtr. Oysa Haushofer, merkez blge zerinde ksa zamanda, sabrszca denetim salanamayaca dncesindedir. Hitler ardndan Batya sava amtr. Bu srete Rusya, Hitlerin dnd gibi hareket etmeyince, Hitler, Rosenbergin dncesine dnm, Rusyaya sava am, Haushoferin iki cephede savalmamal, ittifak yaplmal grnn aksine gelien iki kanattan sava Almanyann yenilgisi ile sonulanmtr.65 Balangta Haushoferin grlerinden beslenen Nazi ideolojisi ve Hitler, Haushoferin Almanya-Rusya-Japonya arasnda bir blok oluturmas gerektii dncesinden uzaklanca sava kanlmaz olmutur. Kara Hakimiyet Teorisi, Alman jeopolitik kuramclarn da etkilemitir. I. ve II. Dnya Savana bakldnda ikisinde de kara ve deniz glerinin kar karya geldii grlmektedir. II. Dnya Savanda Almanya'nn Rusya'ya saldrmas da bu balamda deerlendirilebilir. Son gelimeler ile merkez

Nihat EL K:a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi: 12.02.2006 65 Behet OSMANAAOLU: a.g.e., 14-15
64

23

blgenin ulalmas zor niteliini byk oranda yitirdii, bu alan byk oranda kontrol eden SSCBnin dnyaya hakim olamad ve bir gcn merkez blgeye girii zorsa, oradaki gcn de dar knn zor olaca gibi grler ortaya km, ABDnin gcne istinaden aslnda merkez blge olarak Kuzey Amerikann seilmesi gerektii de ifade edilmitir. Dier yandan Avrasyann bugn uluslararas politika da sahip olduu konum, zengin kaynaklar ve kresel mcadeleye sahne olan bir blge olmas nedeni ile, bu blgenin dnyann kalbi olarak ifade edilmesinin akllca olduunu savunan kesim ok daha genitir.66 Nitekim Avrasya bir baka jeopolitik yaklamn temel k noktas olmutur. ABDli Nicholas Spykman, Avrasyay n plana karan teorisinde Avrasyann evrelenmesini nermitir. Amerikan jeopolitik ekolnn gelimesi zerinde byk etkisi olan uluslararas ilikiler profesr Prof. Nicolas Spykman (1893-1943) 1942de yaymlanan Dnya Politikasnda Amerikan Stratejisi ve lmnden sonra 1944de yaymlanan Barn Corafyas adl iki nemli eseriyle jeopolitii, Amerikan milli gvenlik politika ve stratejisinin dayanaca corafi esaslar belirtmi ve yapt dnya corafyas deerlendirmesi ile de Kenar Kuak Teorisi Rimlandi ortaya koymutur.67 Spykman, jeopolitii ABDnin savunmas ve gvenliinin salanmas amacyla ele almtr.68 Spykman'a gre, dnyann kuzey yarm kresinde yer alan lkeler tarih boyunca dnya siyasetinde daha etkili olmulardr. Ona gre, ABD ok nemli bir gtr. Atlantik'in kar kysnda ise en nemli merkez Avrasya'nn bir yarmadas olan Avrupa'dr. Spykman, ABDnin izolasyonizm politikasn brakp ngiltere ile yaknlamasn nerir. ngilterenin Avrupadaki bir birlie katlmas durumunun ya da Avrupann btnlemesinin ABDye zarar vereceini ifade eder. Spkmana gre, Avrupa'nn btnlemi bir devlet haline gelmesi ya da

Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi:12.02.2006 67 Servet CMERT: a.g.m., http://www.jeopolitik.org/jeo-1/c%F6mert-1-1.asp, internetten indirili tarihi 01.06.2006 68 Suat LHAN:Jeopolitik Duyarllk, 11
66

24

Avrupal iki g tarafndan paylalmas ABD karlarna aykrdr, Avrupada dengelere dayal bir sistemin ABDnin yararna olacan savunur.69 Spykman, dnya adasna hakimiyetin, merkez blgesini eviren, kaynak ve imkanlar daha geni olan kenar kuaa hakimiyet ile gerekleebileceini ne srmtr. Bu kenar kuak Avrupa, Trkiye, Irak, ran, Pakistan, Afganistan, Hindistan, in, Kore ve Dou Sibiryadr.70 Spykman, bu teori ile aslnda Mackinderin Kara Hakimiyet Teorisine cevap vermekte ve Sovyetleri, Asyann merkezi blgesinde tutacak ve denizlere kn ok byk lde engelleyecek politika ve stratejileri n plana karmaktadr.71 Spykmann ortaya koyduu evreleme politikas ABDli diplomat George Kennann nerisi ile Souk Sava dneminde ABD tarafndan uygulanmtr.72 kinci Dnya Savandan sonra kurulan NATO, CENTO, SEATO anlamalarnda bu grn etkileri grlr.73 Souk Sava dneminde merkez blge ve Dou Avrupa'nn hakimi, Sovyetler Birlii idi. Kendisini "Hr Dnya" olarak niteleyen Bat Bloku ise, Demir Perde'nin genilemesini engellemek iin ABD'nin nclnde NATO ittifakn kurmutur. 1952 ylnda Trkiye ve Yunanistan da bu ittifaka dahil olmu, daha sonra Trkiye- ran-Pakistan

Nihat EL K: a.g.m. , http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi:12.02.2006 Spykmann nerdii gibi gnmzde ABD ve ngiltere yakn iliki ierisindedir. Ayrca Spykmann bu grn, bugn ABDnin ABne yaklam balamnda hatrlamak uygun olacaktr. 70 Suat LHAN: Jeopolitik Duyarllk, 27 71 Servet CMERT: a.g.m., http://www.jeopolitik.org/jeo-1/c%F6mert-1-1.asp, internetten indirili tarihi: 01.06.2006 72 Eski ngiliz Babakan Winston Churchill, 5 Mart 1946'da Missouri eyaletindeki bir kolejde ''Baltk'taki Stetin'den Adriyatik'teki Trieste'ye kadar uzanan demir perde Avrupa'y ikiye blyor'' szleriyle Souk Sava' balatmtr. Churchill'in erevesini izdii Souk Sava'n politik mhendisliini ABD'li diplomat George Kennan yapmtr. Kennan'a gre Sovyetler Birlii gneyden kuatlmalyd. (nl evreleme politikas) ABD ve Avrupal mttefikleri bu politikay uygulamtr. 12 Mart 1947 tarihli Truman Doktrini, Yunanistan ile Trkiye'ye yardm salarken, Haziran 1947'deki Marshall Plan Avrupa'ya Amerikan ekonomik yardm aktarlrken gdlen ama, Sovyetler Birlii'ni gneyden kuatmak ve sosyalizmin Atlantik'e ynelmesinin nne set ekmekti. Cneyt AKALIN: NATOnun Dn, Bugn ve Yarn , Cumhuriyet Gazetesi, 23.06.2004 Bu konuda bkz. Burcu BOSTANOLU: Trkiye-ABD likilerinin Politikas ( mge Yaynlar, 1999) Ayrca, Bugn de Rusya, Hindistan, ran, in gibi gelien lkelerin evrelerinin askeri sler, terrle mcadele birlikleri, ABDye mzahir ynetimler gibi yntemler ile ABD tarafndan kontrol edilmesi bir nevi evreleme olarak grlebilir. 73 Suat LHAN: Trkiyenin Jeopolitik Konumu ve Trk Dnyas, 22

69

25

mihverinde CENTO (Merkezi Antlama rgt) kurularak, Kenar Kuak lkeleri zerinde etkili olmutur.74 Bata Eisenhower dneminde ve ABD D leri Bakan John Foster Dulles olmak zere pek ok Batl devlet adam, Souk Sava dnemi stratejilerini bu erevede oluturmulardr.75 Kenar kuak lkelerinde ayaklanmalar kkrtlm, darbeler ve darbe giriimleri yaanm, istikrar bozarak dier bloa olan destein kesilmesi amalanmtr.76 Aslnda Sovyetler ve ABD arasndaki mcadele bir bakma ada imparatorluu (ABD) ve kta imparatorluu (SSCB) arasndaki ekime olarak grlebilir. SSCB etkinliini kenar kuaa yayma amacndadr ve Afganistan igali bu balamda bir adm ve denizlere de k giriimi olarak grlebilir. Bunu SSCBnin evrelenmeye kar bir tasarrufu olarak da grmek mmkndr. Ancak SSCBnin giriimleri baarszla uramtr.77 nk ABD, Spykman'in teorisinin bir sonucu olarak, SSCByi Avrupa, Trkiye, Japonya ve in ile kuatm ve SSCBnin Afganistan' igal etmesi zerine, Afgan milisleri her bakmdan desteklemitir. Pek ok petrol zengini Arap lkesi de, Afgan milislere youn mali destek salamtr. lgintir ki 11 Eyll Saldrlarnn faili olarak grlen Usame Bin Ladin de, o sralar Sovyet igaline kar direniin nemli yneticilerindendir. Sonuta Sovyet igali baarsz olmu, Orta Asya'nn Hint Okyanusu'na alan kaps olan Hayber Geidi Sovyetler tarafndan ele geirilememitir. Ayrca, Sovyetler'in komusu olan Mslman lkelerde radikal slamclarn desteklenerek "Yeil Kuak" oluturma projesi de yine bu amalarla ortaya kmtr.78 Hatrlanaca gibi kenar kuakta ran, Irak, Afganistan yer almaktadr. ABD 11 Eyll saldrlarndan sonra Afganistan ve nkleer silah bahanesi ile de Irak igal etmitir. rana ynelik de sert aklamalar ve nkleer giriimlere son vermezse igal tehditleri sz konusudur. Ayn lkeler ayn
74

Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi:12.02.2006 75 ar ERHAN, a.g.m., 562 76 Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, indirili tarihi:12.02.2006 77 Grsel Dnya , Cilt 7 (Grsel Yaynlar, 1983), 1643 78 Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi:12.02.2006

26

zamanda ABD Bakan Bushun da er ekseni olarak grdn aklad lkelerdir. Albay Harry Sachaklian bata olmak zere birok ABDli havac ise, btn teorilerin gereklemesinin hava hakimiyeti ile mmkn olacan savunmulardr.79 Bu gr Souk Sava dneminde SSCBnin evresindeki

lkelerde stratejik hava gc konulandrlmas fikrinin temellerini atmtr. Eisenhower dneminde i hilal blgesinde ABD yanls lkelerde hava sleri kurulmaya balanmtr. Bylece Trkiye, Irak, ran, Pakistan gibi lkelere sler yerletirilmi ve SSCBye kar bir Kuzey Kua (Northern Tier) oluturulmutur.80 Bu balamda ABDnin 11 Eyll saldrlarndan sonra zellikle Kafkasya ve Orta Asya lkelerine askeri s kurma istei bu teorinin etkilerinin srd artlarn ve SSCB yklm olsa da ABDnin Rusyaya kar bu kez gncel da eklenmesi ile evreleme dncesinin devam ettiini

dndrmektedir. SSCBnin dalmas ve iki kutuplu dnemin sona ermesi ile dnyada girilen yeni srete jeopolitik vurgulamalar etkinliini srdrmeye devam etmitir. Huntingtonun Medeniyetler atmas, Brezezinskinin Byk Satran Tahtas ve Duginin Avrasyaclk teorisi bu yeni dnemin ne km jeopolitik teorileri olarak grlebilir.
81

Suat LHAN: Jeopolitik Duyarllk, 23 ar ERHAN: a.g.m., 562 81 Nihat EL K: a.g.m., http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21, internetten indirili tarihi:12.02.2006
79 80

B R NC BLM KAFKASYANIN JEOPOL T VE ULUSLARARASI POL T KADA GNEY KAFKASYA 1.1. KAFKASYANIN JEOPOL T 1. 1.1. Kafkasyann Corafi Snrlar Corafi konumu itibariyle Kuzey-Gney, Dou-Bat istikametlerinin dm noktasn tekil eden, belki fiziki deil ama corafi ve kltrel bir kpr vazifesi gren Kafkasya, tarih boyunca pek ok kavmin gelip getii, kimi kavimlerin yredeki otokton halklarla karp kaynat, Kafkasya kltrne katkda bulunduu, kimi kavimlerin ve devletlerin nfuzuna ald, ynettii, etkiledii ve etkilendii bir alan olmutur. Kafkaslar, Karadeniz ile Hazar denizi arasnda kuzeybat-gneydou istikametinde uzanan, ykseklii ise orta ksmlarnda be bin metreyi aan sradalardr. 1 Kafkas Dalar, Kafkasyay Kuzey ve Gney Kafkaslar olmak zere ikiye ayrmaktadr. Kuzeyde kalan sradalara, Byk Kafkaslar, gneyde kalan Kafkas Dalarna ise Kk Kafkaslar denilir. Bu iki da silsilesini Karadenize dklen Rion nehri ile Hazar Denizine dklen Kura Nehri birbirinden ayrr. 2 Byk Kafkas Dalar ve Kk Kafkas Dalarnn haricinde Kafkasyann bir paras daha vardr ki bu blm kuzeydeki bozkr blgesidir. Kafkas Dalarnn kuzeyindeki bu bozkrlar Don bozkrlarnn bir uzantsdr ve verimli bir tarm potansiyeline sahiptir.3

1 2

Ufuk TAVKUL: a.g.e., 11 Nihat KAIKI ve Hasan YILMAZ: a.g.e., 8 3 Ramazan ZEY: a.g.m. , 22-23

28

Sarp ve yksek dalarla rl Kafkasyada ulam olduka zordur. zellikle eski alarda insanlar ulamlarn bugn de kullanlan belli bal geitlerden salamlardr. Bunlardan biri Kuzey Kafkasya ile Gney Kafkasyay birbirine balayan en kestirme yol olan Darial geididir. Bu geit eski alardan beri bilinmekte ve bugn de kullanlmaktadr. Darialn batsnda Kutais kentini, Ordjonikidzeye (bugnk Vladikafkas kenti) balayan Mamison, Abhazyay, erkez blgelerine balayan Kluhor geidi, kuzeydou Grcistan, Dastann Kafkas Dalarna balayan Vantliaet, Salavat, Kodor ve eenistana balayan Arkotis Geitlerini de saymak mmkndr.4 Bu dalk yap nedeni ile yerleim blgeleri ounlukla yksek yaylalar ve derin vadilerde younlamtr. Ykseklii fazla olan da silsilesi, blgedeki insanlarn tarihlerini, kltr ve karakterlerini bakalarndan farkl klmtr. Askeri adan byk lde savunma kolayl salayan dalar, kltr ve etnik bakmdan blnm bir corafyann domasna sebep olmutur. Kafkasyann doal corafyas blgedeki insani faaliyetleri zgn klmtr. Stratejik savunma kolayl d kuvvetlerin girmesini engellerken, dier yandan bu durum tarihte Kafkasyann btnne hakim milletlerin olumasn da nlemitir. Vadi boylarnda ve yksek yaylalarda yerleenler, birer kapal topluluk halinde kalmtr.5 Hem kendi bnyesinde otokton pek ok kavimi barndran hem de yaad ticari ilikiler, istilalar ve glerle pek ok yeni kavimi ve kltr bnyesine alan Kafkasyada dalk corafyann kendine zg yapsnn etkisi ile her bir topluluk dier topluluklarn tm etkilerinden uzak, tamamen zgn ekilde kltrlerini muhafaza etmi ve bundan dolay, bariz bir ekilde ne kan ve tm blgeyi yneten etkin bir millet ortaya kmamtr. Rus emperyalizmiyle benimsetilmeye allan ortak Rus kltr ve dilinden farkl olarak, iten gelen bir dinamikle, uzun soluklu bir Kafkas birlemesi de salanamamtr.

Haydar AKMAK: 1989dan Gnmze Grcistan, http://www.kaum.ktu.edu.tr/yayinlar/gurcistan nternetten indirili tarihi: 22.02. 2006 5 Abdullah SAYDAM: Kafkasyada Bamszlk Mcadeleleri ve Trkiye, 2

29

Kukusuz byle bir birlemenin salanamamasnda dalarn ve corafi faktrlerin yan sra blgenin pek ok etnik kkenden yle ki gelen ve saysz dil konuan trl kavimlerden mteekkil heterojen yapsnn etkisi de byktr. Romallarn Kafkasyadaki ilerini yrtmek iin 130 farkl dilden tercman kullandklarn belirtilir. 6 Kafkasya, Arap tarihilerin ve corafyaclarnn Cebell Elsan (Diller Da) adn verdikleri blge olup, bugn de yz yllar ncesinde kendisine verilen bu unvan laykyla tamaktadr. Bu gz alc eitlilie karlk Kafkasyallar zellikle de Azerbaycan, Ermenistan, Grcistan dnda kalan Rus snrlarna dahil corafyada yaayan Kafkasyallar ortak bir uurla ve kendilerine zg topraklarna ballk duygusu ile bir Kafkasyallk bilinci oluturmulardr. Bu adan Hristiyan Osetlerin dndaki topluluklarda slamiyetin btnletirici bir etkisi olduu sylenebilir. Pek ok farkl dili konuan bu topluluklar, yz yllarca ayn kaderi paylam, etnik ve dilsel farkllklara ramen bir ksm ortak gelenekler, danslar, mzikler, giysiler gibi ortak bir Kafkas kltr vcuda getirmilerdir. 7 Bu noktada az nce sz edilen Kafkasya corafyasnn zellikle dalk yapsndan dolay topluluklarn birbirlerinin etkisine uzak kaldklar ve birleerek Kafkasyaya hkmedemedikleri konusu ile bu ortak Kafkas kltrnn elitii akla gelebilir. Ancak byle bir eliki sz konusu deildir. Topluluklar hem farkl dillerinin ve dalk corafyann etkisi ile kendi zgn kltrlerini srdrmler hem de evredeki dier blgelerden farkllk tekil edecek ortak ve st bir Kafkas kltr oluturmulardr. Ancak bunu siyasi alana tayarak Kafkasyay btnletiren bir aktr ortaya karamamlardr. Bunun sebebi ise, bu koruduklar ve birbirlerinin iinde eritmedikleri zgn kltrleri olduu kadar, blge zerine oynayan uluslararas aktrlerin kar hesaplar erevesinde etnik blnmlkleri kullanmas, btnleme salamak zere glenen ve ne kan

John F. BADDLEY: Ruslarn Kafkasyay stilas ve eyh amil, ev. Sedat zden, ( stanbul: 1989) 21-22 7 Hayati B CE: a.g.e., 3-4

30

kavime kar, dierlerini kkrtarak bir topluluun ne kmasn ve blgede etkin olmasn engelleme politikalardr. 1. 1. 2. Kafkasyann Politik Snrlar Corafi olarak snrlar bu ekilde izilen Kafkasyadan uluslararas politikada bahsettiimizde, farkl tanmlamalarla karlalmaktadr. Bunun arka plannda tarihsel, kltrel, etnik ve corafi faktrler olduu kadar Kafkasyada etkin g olmay hedefleyen aktrlerin politik kar hesaplar da yer almaktadr. nceki blmde snrlar izilen corafya, kuzeyde Rusya Federasyonuna bal Kabardin- Balkar, Karaay-erkez, nguetya, eenistan, Kuzey Osetya ve Dastan zerk Cumhuriyetleri ve gneyde de bamsz Azerbaycan, Ermenistan, Grcistandan olumaktadr. Kafkasyann farkl tanmlarna gre kimileri Rusya Federasyonu snrlar iindeki zerk cumhuriyetlere Kuzey Kafkasya, Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistana ise Gney Kafkasya demektedir. Kimileri Kafkasya tanmn sadece Rusya Federasyonu iindeki zerk cumhuriyetler iin kullanmakta ve dier bamsz devleti Kafkas tesi (Transkafkasya-Zakavkasya)8 olarak adlandrmaktadrlar. Kimileri ise, Kafkasya ifadesini btn olarak ayrma gitmeden tm blge iin kullanmaktadrlar. Corafi adan; blge tam ortadan Byk Kafkas sradalar ile ikiye blnmektedir. Corafi adan tanm k noktas alanlar, Kafkas Dalarnn kuzeyindeki blme Kuzey Kafkasya, gneyinde kalan blmne ise Gney Kafkasya ya da Kafkas tesi demektedirler. Etnik-kltrel adan ise, Kafkas dalarnn gneyinde kalan Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan, Kafkas Dalarnn kuzeyinde kalan corafya ile karlatrldnda nispeten daha homojen bir yap arz etmektedir. Dalarn Kuzeyindeki toplumlar -Osetler hari- genel olarak Mslmanken, gneyindeki
Azerbaycan, Ermenistan, Grcistandan oluan Gney Kafkasya; ngilizcede Transkafkasya, Rusada Zakavkazya olarak ifade edilmektedir.
8

31

toplumlar Azerbaycan hari Hristiyandr. Grcistan iindeki Abhazalarn ve Osetlerin bir ksm ve Acaralar Mslman olmasna ramen, devletin resmi dini Hristiyan olduu iin bu ekilde ele alnmtr. Kuzeyin gneyden kltrel olarak farkl olduu ve gneyin bu Kafkas kltr dnda kaldn dnen bir ksm akademisyene gre, Kafkasya, Adige, Abhaz-Abhazin, Kabardey, Karaay-Malkar, Oset, een- ngu ve Dastan halklarnn yaad etnik kltrel corafyann addr ve bu toplumlar yz yllarca benzer geleneklerini ve kltrlerini srdrmler, ortak tarihi paylamlar, ortak bir Kafkas kltr oluturmulardr. Bu Kafkasya halklar, oluturduklar bu ortak toplumsal yap ve kltr ile Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistandan farkldrlar. Bu sebeple bu blge bir ksm akademisyen tarafndan Kafkasya-Kafkas tesi olarak ayrlp Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan Kafkasya dnda tutulmu ve Kafkas tesi saylmlardr. Bunlar, Kafkasyann kuzey-gney olarak ayrlmasnn corafi bir tanm olduunu ve etnik- kltrel gerekleri ihtiva etmediini belirtirken, Grcistan snr ierisinde kalan Abhazya ve Gney Osetyay ise Kafkas halklarna ve Kafkasyaya dahil etmektedirler. 9 Blgeye tarih boyunca, gelenler, blgeden etkilenmi ve bu gelenlerin etkisi de Kafkasyaya girmitir. Bu ilikiler de blgenin ok kltrl yapsnda pay sahibidir. Hem corafi artlar, hem eitli toplum ve medeniyetlerle olan bu ilikiler, hem bu corafyann zengin yer alt kaynaklar hem de yine doal kaynaklarca zengin Hazar corafyasna ulam yolu olmas nedenleriyle kresel mcadelenin oda olmas, blgenin adlandrlmasn ve blgeyi toparlayc btncl bir Kafkasya yaplanmasnn olumasn engellemitir.10 lgilendiimiz disiplinin uluslararas ilikiler olmas nedeniyle, Kafkasyann blgesel snrlann ve uluslararas politikada ifade ettii corafyay, salt sosyo kltrel adan ele alp Kafkasya ve Kafkas tesi olarak ayrmak, uluslararas

10

Ufuk TAVKUL: a.g.e., 12-13 John F. BADDLEY: a.g.e., 22

32

politika ile badamamaktadr. Olaya salt sosyo-kltrel olarak yaklalrsa, o zaman ortak kltr paylaan btn Trk lkelerine rnein Orta Asyaya da Anadolu demek gerekir ki bunun mantkl olduu sylenemez. Blgeyi sosyokltrel lekte incelemek baka bir konudur. Bu itibarla uluslararas politikada, Kuzey ve Gney Kafkasya ayrmna gitmek kanmca daha doru bir yaklam olacaktr.

1.1. 3. Uluslararas Politikada Kafkasya Bir btn olarak ele alndnda Kafkasya, dnyada ok az blgeyle karlatrlabilecek zelliklere sahip bir corafyadr. Kafkasya eski alardan beri mineral zenginlii ile tannmaktadr. 19. yzyln sonlarnda karlmaya balanan Azeri petrol, Sovyet dneminde Rus ekonomisinin byk bir ksmn beslemiti. 20. yzyln banda, eenistann Grozni ehri etrafndaki petrol sahalar retime balamt ve bu blge halen de eski Sovyetler Birliinin uak yakt ihtiyacn byk oranda karlamaktadr. Blge kendi kaynaklar ile kendisini besleyecek ve donatacak durumdadr.11 Kafkasyann, arlk Rusyasndan itibaren 1990lara gelinceye kadarki srete Hindistan, Orta Dou ya da Afrikada olduu gibi bir kolonyal tecrbe srecini yaad belirtilebilir.12 Ancak Rus ve Sovyet tarihileri, bu hususu grmezden gelmektedirler. Kafkasyadaki Rus ilerlemesi daha nceki lokal baz giriimler haricinde ciddi olarak 17.yzylda balam ve giderek acmasz bir ekilde hz kazanmtr. Rus mparatorluunun Osmanl ve ran ile snr 19. yzylda az ok kesinlemi ve Sovyetler Birlii kene kadar bu snr hemen hemen hi deimeden kalmtr. Ancak 1860lara kadar byk ounluu Mslman olan Kuzey Kafkas halklar, Rus hakimiyetini kabullenmemiler ve

11

Paul B. HENZE: Kafkasyada atma Gemi, Sorunlar ve Gelecek in ngrler, Avrasya Etdleri 1, ( lkbahar 1994) , 66 12 Ayrntl bilgi iin bkz. dris BAL, Orta Asyada Sovyet Kontrol Yntemleri, Avrasya Etdleri, Cilt 3, Say 2, (Yaz 1996) 97-113

33

btn

olarak

Kafkas
13

halklar

Rus

ynetimine

kar

frsat

bulduka

bakaldrmlardr.

Bilindii zere petrol, dnya siyasetinde kendisine sahip olan lkeleri sadece ekonomik ynden deil, siyasi ynden de etkilemektedir. Dolays ile zengin petrol rezervleri olan lkeler bazen petrole bal olarak eitli siyasi entrikalarla kar karya kalmakta bazen de onu stratejik bir tehdit unsuru olarak kullanmaktadrlar. Petrol asndan zengin Orta Doudaki durum, 1970li yllardaki petrol krizi ve ABDnin bu blgelerdeki varl, bu belirtilenlere rnek olarak gsterilebilir. Dnyann gittike sanayilemesi, artan nfus, sosyo-ekonomik gelimenin hzlanmas ve retimin gn getike artmas, beraberinde enerji kayna ihtiyacn gndeme getirmitir. Kalknma ve sanayileme, enerji yoksa imkanszdr. Bu durum gelimi lkeleri enerjiye, zellikle de bir alternatifi bulununcaya kadar petrole, baml klmtr. Dnyann en zengin petrol rezervleri ise Orta Dou, Rusya, Kafkasya-Hazar-Orta Asyada bulunmaktadr. Sovyetlerin yklmam olduu yllarda Bat iin petroln yegane kayna kendi bnyelerindeki snrl retimin dnda Orta Dou idi. Ancak 1990 sonras Dou Blokunda yaanan zlme, Ruslarn yllardr smrd Kafkasya-Hazar-Orta Asya zenginliklerini gzler nne sermi ve bu durum, ad geen blgeleri bir anda uluslararas politikann merkezi konumuna getirmitir. Orta Douya alternatif petrol kaynaklar demek, Orta Dounun tekelini krmak ve petrolce zengin Orta Dou lkelerinin petrol stratejik tehdit unsuru olarak kullanmalarnn sonu da demektir. Uluslararas arenaya kan Kafkasya-Hazar-Orta Dou petrolleri, Orta Dou lkelerinin petrol stratejik ara olarak kullanmasnn sonu anlamna gelirken, KafkasyaHazar-Orta Douyu da petrole dayal entrikalarn, g mcadelelerinin merkezi haline getirmitir. Glyken siyasi bir antaj arac olarak kullanlarak yarar

13

Ayrntl bilgi iin bkz. Abdullah SAYDAM: Kuzey Kafkasyadaki Bamszlk Hareketleri, Avrasya Etdleri , Cilt 2, Say 1, ( lkbahar 1995), 89-122

34

salayabilen petrol, bu yeni bamsz, zayf corafyalar kresel aktrlerin arpma sahas haline getirirken, yaanmaya balayan yeni emperyal mcadele bu gsz lkeler iin dezavantaj yaratmaya balamtr. zellikle Grcistandaki Kadife Devrim ve ardndan gitgide yaknlaan ABD-Grcistan ilikileri sayesinde ABD, Gney Kafkasyada mesafe alm ve bu durum ABDye Gney Kafkasya zerinden Rusya Federasyonu ile oynama avantaj salamtr. Bu yeni dneme ve Grc-ABD ilikilerindeki yaknlamaya kadar ki srete ABD, Rusyaya kar rtl bir biimde eenleri kullanmtr. Kadife Devrim sonras ABDye daha mzahir bir srece giren Grcistan ile ABD, Rusyaya kar yeni kozlara sahip olmutur.14 Bunun yan sra Grcistandaki ayrlk gruplara bak ve farkl etnik gruplar zerindeki tutumu da ABDye Grcistan zerinden Kafkasyada tutunma imkan verebilir. ABDnin Acaristan ve Abhazyaya baknda bunun yansmalar grlmektedir. ABDnin bu tasarruflar Karadenize ynelik karlaryla da ilgilidir. Batum limannn yeri bunu daha iyi aklamaktadr. Eer ABD, Batum merkezli Acaristan dorudan kontrol ederse Tiflise dorudan bir hat yapabilir. Bu yol, Tiflise gidi iin kullanlan eski yoldan ok daha ksadr.15 Bu blgeyi kontrol etmesi, ABDnin Kafkasyann Karadenize kn kontrol etmesi imkann da salayabilir. Burada politik, jeopolitik giriim ve karlar i ie gemitir. ABDnin blgedeki Abhazya, Acaristan gibi zerk cumhuriyetler ile yrtecei iliki bahsedilen adan corafi, politik, ekonomik getirileri bir arada salayabilecektir.16 Bunun yan sra ABD, Grcistan ile bu scak ilikilerini kullanarak Ahska Trklerinin yllardan beri vatanlarna dnme zlemlerini dindirmek ve bu suretle gerek bir zm sunmak yerine, Ahska Trklerine, ABDye gelme imkan

14

Osman Metin ZTRK: Karadenizin Gncel Jeopolitii Balamnda Rusya Federasyonundaki Son Terr Olaylar, http://www.jeopolsar.com, internetten indirili tarihi 14. 10. 2004 15 Emin GRSES: Kafkaslarda Neler Oluyor, Byk Ortadou Projesi, Haz. Faruk Bilgin, ( stanbul: lk Yaynlar, 2004), 104-105 16 ABDnin blgeye ynelik politikalar iin bkz. Vassilis K. FOUSKAS: Balkanlar, Ortadou, Kafkasya Souk Sava Sonras ABD Politikalar, ev. Ali akrolu, stanbul, 2004

35

tanmtr. Bu tarz bir yolun asl amacnn, ilerde Ahska Trkleri zerinden blgede etkinlik zme salamak olduu aktr. yani Ahska ABDnin Ahska asrlardr Trklerinin yaadklar yaadklar soruna zm getirmekte samimi olmas, bu sorunun gerekten kavuturulmas, Trklerinin topraklarna dnmesi ile mmkndr. ABDnin iki kutuplu dnemin sona ermesinden sonra kresel hegemon g konumuna ulat ve sorunun muhatab Grcistan ile ciddi ve sk ilikilere sahip olduu dikkate alndnda, bu konuda samimi ise, ABDden byle bir zm getirmesi beklenir. Ancak ABDnin ne srd zm ABDye gen Ahska Trklerinin geleneklerinden, dil, din ve kltrlerinden uzaklaarak Trklklerini yitirmekten ve eer ki bu kiiler bir gn Ahskaya dnerlerse ABDye mzahir bireyler olarak sadece ABD iin faydal bir zm sunmaktan teye gitmemektedir. evardnadze sonras Kadife Devrim ile baa geen Mihail Saakavilinin ABDde eitim ald ve Saakavili ynetimindeki Grcistann yzn ABDye dnd dikkate alnrsa Ahska Trklerinin ABDye gmesi fikrinin muhtemel ciddi sonular grlebilecektir.17 Karadeniz, AB ve NATOnun son genilemeleri ile jeopolitik adan farkl bir corafya zelliini kazanmtr. Rusya iin Karadenizin arz ettii nem politik, askeri, ekonomik alardan ok belirgin bir ekilde artmtr. Bu art Rusya Federasyonunun ikinci bir dalma ihtimali ile de irtibatlandrlabilir. Rusyann Gney Kafkasyadan tamamen ekilmesi ve Gney Kafkasyann Rusyaya kar Kuzey Kafkasya kozunun kullanlabilecei bir corafya zelliini kazanmas (yani Kuzey Kafkasyadaki sorun alanlarnn maksatl olarak Rusyaya kar kullanlmas) Rusya Federasyonunun nce Karadeniz kylarn kaybedebilecei arkasndan da Ukraynadan belirgin bir ekilde uzaklaaca bir sreci balatabilir. Bu sre iinde Moskovann ikinci bir dalma ile kar karya kalmas zayf bir ihtimal olarak grlmemelidir.18 Bu durum Rusya iin

ABDnin Ahska Tkleri politikas ve bu politikay Kafkasyadaki hedefleri asndan nasl kullanmay hedefledii konusunda ayrntl bilgi iin bkz. Osman Metin ZTRK: Trkiyenin Trk Dnyas Politikas, Ahska Trkleri ve ABD, Bizim Ahska, Say 2, ( Ocak-Mart 2005), 1517 18 Osman Metin ZTRK: Karadenizin Gncel Jeopolitii: Blgesel Dengeler, Terrizm ve Trkiye 2-5

17

36

ciddi bir endie oluturmaktadr. Moskovann Tahrana ynelik almlar blgeye ynelik alglad tehditleri bertaraf etme abas olarak grlebilir.19 Dier taraftan, ABnin Karadenizin Bat kylarna kmas, Avrupann enerji ihtiyacnn karlanmasnda zel bir anlam tayacaktr. Yeni farkl enerji nakil hatlar, en ok Moskovay ve Ankaray etkileyecektir. zellikle NATOnun Trkiye dnda Karadenize kys olan yeni lkelere kavumasnn Karadeniz ve Trk boazlarnn stats konusunda yeni tartmalar beraberinde getirmesi kanlmaz gibidir. 20 Karadeniz yeni gelimeler ile birlikte doudan Avrupann, gneyden Rusya Federasyonunun, batdan Kafkasya ve Orta Asyann, kuzeyden de Anadolunun ilerine mdahale imkan veren bir corafya haline gelmitir. Bu mdahaleyi de sadece askeri adan deil, ayn zamanda politik ve ekonomik alardan da grmek gerekir. Bu jeopolitik ve jeostratejik tablo karsnda, Montronn Karadenize sunduu ksmen kapal ve sakin yapnn da fiilen zorlanacan ve deitirilmek isteneceini beklenebilir. Bu kadar ok ynl avantajlar sunar hale gelen Karadeniz, doal olarak uluslararas politikadaki dengeler zerinde de etkili olacaktr. Ancak hemen ifade etmek gerekir ki, bu etki yeni olmayp burada vurgulanmak istenen husus Karadenizin uluslararas politika zerindeki etkisinin dengeleri belirleyici bir zellie kavutuudur. Karadenizi kontrol eden, bu denizin sunduu btn avantajlar da kontrol eder ve bu avantajlar kontrol eden aktre rakipleri karsnda hakim bir stnlk salar. Karadenize kys olan lkelerin, balangta salt arama- kurtarma gibi insani yardm amacyla bir araya gelerek kurduklar ortak deniz gcnn (Blackseafor) grev alann bundan ksa bir sre nce geniletilmesi ve Karadenizde gvenliin, barn, istikrarn salanmasnn da bu gcn grev alanna dahil edilmesi olduka nemlidir. Brksel, Moskova ve Washington

Fevzi USLUBA: Putinli Rusya, Jeopolitik, Yl 4, Say 13, (ubat 2005), 57 Osman Metin ZTRK: Karadenizin Gncel Jeopolitii: Blgesel Dengeler, Terrizm ve Trkiye,4
19 20

37

arasnda yeni bir rekabet yaanmaktadr ve bu rekabette Karadenizin nemli bir yeri vardr. 21 Cohen (2001:112)e gre Trkiye, Rusyann stratejik bir konumda olan Gney Kafkasya blgesinde kendisini hissettirmesi nedeniyle alarma gemelidir. Rusya, Sovyet dnemindeki yava davranma politikasn terk etmi ve hareket dnemine gemitir. Moskova, Gney Kafkasya lkelerinin bamszl sonrasnda blgedeki istikrarszlk ve anlamazlklar krkleme siyaseti izlemitir. Ancak Moskovada zellikle Putin ynetimine kadar, uzun bir sre siyasi iradenin yoksunluu blgeyi tekrar etki alanna alma konusunda etkin bir politika izlenmesini engellemitir. Trkiye ise yaad ekonomik glkler ve Rus gazna baml olmas gibi nedenlerle bu mcadele alannda Rusyay egale edememi ve Moskova, arlk dneminden beri emperyal kar alan olarak grd bu topraklara geri dnmek iin frsat yakalamtr.22 Rusya Federasyonu, Kafkasyay arka bahesi olarak grmektedir. Rusya bu konuda kendince hakl, askeri, ekonomik ve politik argmanlara sahiptir. Ayrca bu blgenin Rusya Federasyonunun yumuak karn olduu da bir gerektir. Son ar olarak nitelendirilen Vladimir Putin ile birlikte Rusyann ok ciddi bir toparlanma dnemine girdii ve bunun Kafkasyaya da yayld grlmektedir. Rusya bu toparlan ile beraber ABD ile rekabet etmeye balam, Beslan olay ve Grcistandaki ayrlk hareketler gibi gelimeler ile birlikte bu rekabet daha da su yzne kmtr. Putin, lkesinde yaayan Mslmanlar temsilen, 2004 ylndaki slam Konferans rgt toplantsna katlmtr. Bu, Putin Kafkasyadakiler de dahil, Mslman Rus vatandalarn dikkate aldn ve bu suretle Kafkasyada dahil birok blgede meydan ABDye brakmayacan gstermitir. 23

Osman Metin ZTRK: Karadenizin Gncel Jeopolitii Balamnda Rusya Federasyonundaki Son Terr Olaylar, http://www.jeopolsar.com, internetten indirili tarihi: 14. 10. 2004 22 Ariel COHEN: Rusyann Yeni Kafkasya Politikas Trk karlarn Tehdit Ediyor Mu?, Avrasya Etdleri 20, zel Say, (Yaz 2001) 112 23 Osman Metin ZTRK: Karadenizin Gncel Jeopolitii Balamnda Rusya Federasyonundaki Son Terr Olaylar, http://www.jeopolsar.com, internetten indirili tarihi: 14.10.2004
21

38

Esasen, Sovyetler daldktan sonra da Rusya eski nfuz sahas Gney Kafkasyaya mdahale etmekten ekinmemi; Azerbaycann politikasn etkileyerek bamszlk yanls ve Trkiyeye yakn bir duru sergileyen Devlet Bakan Ebulfeyz Elibeyin yerinden edilmesine yardm etmi, Grcistann i sorunlarnda tm savalara silah satm ve Grcistan gszletirmeyi hedeflemi, vermitir.
24

Karaba sorununda

ak

bir ekilde

Ermenistana

destek

Moskovann amac, bir dnem bnyesinde yer alan Gney

Kafkasyadaki bu lkede de, ynetimde Rusyaya mzahir unsurlarn yer almasdr ve uygulamalar da bu hedefe yneliktir. Rusya, empoze etmek istedii politikalar benimsetme konusunda, enerji dengelerinde oynad rol de kullanmaktadr. Bir Rus politikas olarak petrol ve gaz hatlar, eski Sovyet corafyasnda birbirine balantl olarak tm blgelerden gemektedir. Bu sayede Rusya, bir zamanlar ynettii blgeleri enerji zerinden etkileme imkanna sahip olmaktadr. Rusyann bir trl eenistandan vazgememesi de, bu balamda eenistandan geen boru hatlar ile ilikilendirilmektedir. Rusya bu lkeler zerinde gemiten gelen balar nedeniyle srekli bir etkiye sahip olmaktadr ve bunu da dikte etmek istedii politikalar da kullanmaktadr. rnein Grcistana vize rejimi uygulamas, Grcistandaki askeri sleri boaltmamas, Grcistan-eenistan snrndan Grcistan iine eenlerle mcadele iin birlik yerletirme talebi gibi argmanlar ile Rusya, Tiflisi etki alannda tutmay istemektedir. Kafkasya ve Hazarn gn getike nem kazand bir ortamda Moskova uzun yllar denetimi altnda tuttuu ve kaderini belirledii corafyalar mcadele iinde olduu kresel aktrlere kaptrmamak istemektedir ve yllarca etkin olduu bu corafyalarda ne kmay da tarihsel bir hak olarak kendinde grmektedir.

24

Ariel COHEN: a.g.m. , 113

39

Rusya Federasyonu, ABDnin 11 Eyll sonras bu saldrlar bahane ederek Orta Asyada yapt almlardan balangta belli etmese de rahatsz olmutur. nk Rusya bu blgeyi de Kafkaslar gibi arka bahesi olarak grmekte ve yllardr bu topraklarda srdrd hakimiyet ya da en azndan nfuzu, ABD veya dier herhangi bir rakip aktre kaptrmak istememektedir. Bu erevede ABDyi blgede dengelemek iin Krgzistanda ABDye tannan imkanlarn benzerini elde etmi, zbekistan ile stratejik ibirlii anlamas imzalamtr.25 2004 ylnda Rusya Federasyonu, Almanya ve Fransa liderleri

Karadenizde bir araya gelmilerdir. Bu buluma yaanan gelimeler dikkate alndnda olduka anlamldr. ABDden duyulan rahatszln da bu toplantda etken bir unsur olduu dnlebilir.26 Cohen (2001:113)in makalesinde atfta bulunduu Rusya Bilimler Akademisi Etnik Aratrmalar Enstitsnden Sergey Arutiunovun ne srd gibi yazl tarih boyunca yerli gruplar arasnda mcadele srekli devam etmitir. Mcadele ancak geici olarak Osmanl, ran ya da Rus olsun, bir imparatorluk kurulduunda kesilmitir. Bundan dolay blgede belirgin bir g hakimiyeti olmadnda mcadelenin srmesi srpriz deildir. 27 Dn yaananlarn nemli bir ksm ve bugn yaanlar, Gney Kafkasya lkelerinin, birlikte alamayacaklarn gstermitir. Bunun yan sra, Rusya, Trkiye, ran gibi blgesel ya da Batl blge d bir aktrn, ibirliini ve bar empoze etmesi veya kabul ettirmesi de mmkn olmamtr. ABD, Rusya ve Fransa, Minsk Grubunda bir araya gelseler de Karaba konusunda tatmin edici bir zme ulalamamtr. BM ve Grcistann iyi ilikiler yrtt aktrler ise, Rusyann etkiledii Abhazya sorununa zm bulamamlardr.

Osman Metin ZTRK: Karadenizin Gncel Jeopolitii: Blgesel Dengeler, Terrizm ve Trkiye, 2 26 Osman Metin ZTRK: Karadenizin Gncel Jeopolitii Balamnda Rusya Federasyonundaki Son Terr Olaylar, http://www.jeopolsar.com, internetten indirili tarihi: 14. 10. 2004 27 Ariel COHEN: a.g.m. , 113
25

40

Cohen (2001: 117-118)e gre, bir Rusya- ran yaknlamasndan sz edilebilir. ki aktr de, Tiflis ve Bakdeki Bat yanls rejimlerden rahatszdr. Rusya ve Trkiye arasnda byk bir ekonomik iliki, enerji balantlar ve bu ilikileri destekleyen iadamlar ve politikaclar lobisi bulunmakla beraber ve ayn zamanda Hazar kaynaklarn ihra rotas bakmndan rakip olmalarna ramen, Cohene gre, Kafkasyada bir Rus- ran eksenin gelimesi nlenemez. ki lke arasnda byk silah anlamalar, nkleer ibirlii ve teknik uzmanlarn eitilmesi konusundaki anlamalar sz konusudur ve bu durum, iki lkeyi hem Gney Kafkasyada ve Basra Krfezinde d politika ibirliine itmektedir. 28 Bu duruma bir iaret olarak RusErmeni ilikilerinin dier Gney Kafkasya lkelerine nazaran daha yakn olmas, Slav-Ortodoks mihverinde Rus-Ermeni ilikileri ve Rusyann Karaba konusunda Ermenilere verdii destei ve buna ek olarak ran- Ermenistan ilikilerini vermek mmkndr.29 ran, Karaba konusunda bnyesindeki Gney Azerbaycann da etkisi ile Mslman (yani dinda) Azerbaycan yerine Hristiyan Ermenilere destek vermitir. Ermeniler de tm komularna kar yrttkleri irredantist politikalar rana kar hasralt etmi ve yaad ekonomik zorluu ve tm komular ile sorunlu olmasndan kaynaklanan blgesel skml, ran zerinden amaya almtr. ranErmenistan arasnda boru hatlar ilikileri de sz konusudur. Ayrca YunanistanErmenistan ve ran Trkiyeye ynelik kart politikalar konusunda da bir eksen oluturma ve ibirlii yapma yoluna gitmektedir. Bu rnekler ran ve Rusyann blgede kar ortakl sebebiyle bir araya gelmesine vasta tekil etmektedir. Rusya, Gney Kafkasyay yrngesinde tutmay srdrmek istemektedir. Bu erevede Grcistandaki sleri boaltmay, askerlerini ekmeyi, Azerbaycandaki erken uyar merkezini kontrol etmeyi srdrmek istemektedir. Bu isteini, eenlerle mcadele ve Amerikann anti balistik fze projelerine balamaktadr. Fakat Rusyann, artk Kzl Ordunun yapt gibi blgeyi bir

28 29

Ariel COHEN: a.g.m. , 117-118 Osman Metin ZTRK, lgilenenlere, Say: 11, http://www.habusulu.com, internetten indirili tarihi: 11.05.2005

41

igalle ele geirebilecek konumda olmad dnlmektedir. eenistanda yaad baarszlklar, bunun bir gstergesidir. Ancak Grcistandaki snr kylerini bombalayarak gz da vermek ya da lke ynetimlerine eitli yollarla mdahaleler ile varln hatrlatmaktan da geri durmamaktadr. Rusya, eenistan sorununu zemedii srece, Gney Kafkasyay ele geirme konusunda kaynaklarn younlatramaz. 30 Rusya, ABDnin 11 Eyll sonras terrle mcadele adna yrtt projelerden ve bu erevede kendisini markaja almak olarak grd igallerden ve yakn evresine askeri gler yerletirme giriimlerinden rahatszdr. Rusya, ABDnin, uzun bir dnem Rus etki alan Orta Asya cumhuriyetlerinde elde ettii askeri sleri ya da Grcistanda ve Krgzistanda gerekleen devrimler gibi siyasi projeleri bu corafyaya szma abas olarak grmekte ve ho karlamamaktadr. Yaananlara ramen, Gney Kafkasya konusunda Rusya hala gldr. Ekonomik bamllklar politik bask unsuru olarak kullanan Rusya, blgede hala byk bir gce sahiptir. Rusya, vize rejimleri, enerji bamll, boru hatlarna eriim gibi kabiliyetini konumunda unsurlar ile blgeyi etkileme imkanna sahiptir. Rusya, Karaba sorununda etkin bir aktr olarak Grcistann enerji bamlln bu lkeye kar kullanmakta ve Tiflisin hareket daraltmaktadr. Azerbaycann dlayamayaca bir faktrdr ve Ermenistann yalnz kalm ran ile birlikte tek destek kaynadr. Bu nedenlere Rusya blgedeki etkisini srdrmektedir. Rusya, son NATO ve AB genilemesinden rahatszdr ve kendisinin arka bahem dedii bu blgeyi, Batllara kaptrmak istememektedir. ABDnin, Ukrayna, Grcistan ve Krgzistandaki ynetim deiikliklerindeki ba aktr konumu ve iktidar deiiklii sonras bu lkelerin Rusyadan uzaklaan politikalar Rusyay rahatsz etmitir.

30

Ariel COHEN: a.g.m. , 119

42

Paul Henzeye gre, Kafkasya Avrupann bir parasdr. Bu da Avrupal kurum ve kurululara, Kafkasyadaki atmalar yattrma, demokratikleme, reformlar ve ekonomik gelime konusunda sorumluluk yklemektedir. Yine Henzeye gre ABD, Kafkasyada byk sayg grmekte ve ancak sahip olabilecei nfuzu abartlmaktadr.31 Grld gibi Kafkasya, sahip olduu zenginlikler ve gz alc jeopolitii ile uluslararas politikada byk mcadelelere sahne olmaya devam etmektedir. ABD, AB, Rusya, Trkiye ve ran ve artan enerji ihtiyalar ile in ve Japonya bu mcadelenin ba aktrleridir ve deerlendirilmektedir. yakn gelecekte de bu mcadelelerin Kafkasyay daha uzun bir sre gz nnde tutmaya devam edecei

1. 2. GNEY KAFKASYA BLGES LKELER 1. 2. 1. Gney Kafkasya Blgesi lkelerine Genel Bir Bak Tez kapsamnda yaptmz snrlamaya gre inceleme alan olarak belirlenen alan Gney Kafkasyadr. Bu nedenle bu blmde ele alnan lkeler; Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan olacak; Kuzey Kafkas corafyas ve buradaki sorun alanlar inceleme dnda tutulacaktr. Gney Kafkasya blgesi lkeleri hakknda genel, politik, ekonomik, tarihi bilgiler verilecek, sz konusu lkelerin sorun alanlar tezin ilerleyen blmlerinde ayrca ele alnacaktr. Dnyada zellikle byk devletler tarafndan smrlen, kolonyalist politikalar ile ynetilen corafyalarda ama kolonyalist devletin lkesinin kalknmas, bunun iin de gerekli hammadde ve i gcnn smrge lkelerden salanmasdr. Bu hedefi gerekletirmek iin ise temel strateji bl, parala, ynet olmutur.

31

Paul B. HENZE: a.g.m. , 79-80

43

Birok yer alt ve yer st zenginliklerine sahip olan ancak bu durumdan habersiz bulunan ya da haberi olsa da bunlar ileyecek gc bulunmayan toplumlardan bu kaynaklarn smrlebilmesi iin sz konusu alandaki topluluk ya da kabileler suni bir ekilde din, rk ya da dil bahaneleri ile ayrtrlm topluluk mensuplarna birbirlerinden farkl olduklar ve hatta dman olduklar pompalanm, bunun sonucunda toplumda suni blnmeler yaratlmtr. Zaten ekonomik adan sahip olduklar kaynaklar iletecek gc bulunmayan ama hammadde kayna asndan son derece zengin olan yre insanlar bu suni blnmeler sonucu atmalara zendirilmi, atma nedeni ile bu lkeler btn paralarn silahlanmaya yatrm ve bu srete kazanan, blerek yneten emperyalist lke olmutur. Szde himaye, manda sistemleri ile reklendikleri lkeleri kendi kendilerini ynetebilecek konuma kavuturma, medeniyet getirme ve eitme szleri kolonyalist lkelerin o corafyalara giriini kolaylatrma ve bulunularna meruiyet salama ilevine araclk etmitir. Kolonyalist lkeler, sz konusu corafyalar terk ederken geride kendi kendisini ynetebilen, sahip olduu yer alt, yer st kaynaklar ile kendisini kalkndran lkeler brakmak yerine, kan ve gz yann hi durmad ve suni blnmeler ile birbirine dman edilmi halklarn yaad, onca zenginlie ramen alk, hastalk ve sefaletle srnen yerler brakmlardr. Bu sylenenler iin Afrikaya bakmak yeterlidir. Kafkasyada byle bir corafyadr. Souk Sava sonras Kafkasyada da benzer gelimeler yaanmtr. Bugn zelde Azerbaycan, Ermenistan, Grcistann genelde ise bir zamanlar arlk Rusyas ve Sovyetler Birlii ynetimi altnda bulunmu Balkanlar ve Baltklardan balayp Orta Asyaya kadar uzanan geni corafyada yaanan etnik / dini sorunlar ve zmszlkte tkanan meselelerin balca nedenleri, sz konusu corafyalarda genelde byk bir etnik, dini ve dilsel eitlilik bulunmas ve hem bu durumu yaratan hem de kullanan Rus politikalardr. Bu durumda sz konusu devletlerin bu meseleler ile uraarak bir trl istikrar salayamamasn ve kalknamayarak d etkilere ak, zayf lkeler olarak kalmasn isteyen, bu corafyalarda karlar bulunan blge d kimi

44

gler de pay sahibidir. Rusya ve dier aktrlerin bu sorun alanlarn, bu devletlerin yumuak karn olarak kullandklar ve bylece o blgelerde manevra alan kazandklar bilinmektedir. Son iki veya yzylda, Kafkasya nn tarihi Hindistan, Orta Dou veya Afrika tarihinde olduu gibi bir kolonyal tecrbeyi byk oranda yaamtr. Sovyet dnemi tarih gemileri ile ilgili olarak Kafkasya halklarnn ounluunun aldatld, bask ve zorla kat ve dogmatik bir ereve iinde tutulduu bir dnem olmutur.32

1. 2. 2. Azerbaycan Avrupa ve Asya lkeleri arasnda ekonomik ve politik ilikilerin

gerekletirilmesinde Azerbaycan'n elverili corafi konumu, tarihten beri bilinmektedir. Karadeniz ve Akdeniz kylar ve buradaki limanlar, Dounun zenginliklerini Batya aktaran nemli noktalar olmutur. Asya'nn iinden, in ve Hindistan'dan Akdeniz ve Karadeniz kylarna gelen esas kervan yollar, zellikle "Byk pek Yolu" Azerbaycan topraklarndan gemitir. Dou Avrupa'y (Rusya dahil) ve Volga nehri boyunca uzanan alanlar, Derbent geidi araclyla Gney Kafkasya, ran ve Merkezi Asya'ya balayan nl kervan yolu da yine Azerbaycan'dan gemekteydi. Bylece kta iinden geen uluslararas kervan yollar, dnya devletlerinin dikkatini eskilerden beri Azerbaycan'a yneltmitir. Azerbaycan Bat ile Dou arasnda altn kpr, roln oynamtr. Bu nemi dolaysyla XIX. yzyln balangcnda Rusya ve ran tarafndan igal edilerek bunlar arasnda paylalmtr.33 Rusya iinde kalan kuzey Azerbaycan, Sovyetler Birlii'nin dalmasyla tekrar bamszlna kavuurken randa kalan para hala rann bir blgesini tekil etmektedir. 34
Paul B. HENZE: a.g.m. , 67 Fuad HSEYNOV: Azerbaycann Jeopolitik Konumu, Enerji Kaynaklar ve D Ekonomik likiler Sistemi, http://www.econturk.org/dtm3.htm, internetten indirili tarihi 15. 01. 2006 34 Trkmenay Anlamas, Ruslar ve ranllar arasnda 1797de balayan savalar 1828de sona erdiren anlamadr. Bu anlama sonucu Azerbaycan topraklar yapay olarak blnm, kuzeyi Ruslara verilirken gneyi randa kalm, bu yapay snrlar ayn kkten gelen bir milletin kaderini de ikiye ayrmtr. Azerilerin bir ksm Sovyet komnizmini yaarken bir ksm slam
32 33

45

Azerbaycan bugn dnya ile serbeste ilikiler kurabilen bamsz bir lkedir ve Azerbaycan'n jeopolitik konumuna yine byk nem verilmektedir. Bu nemin esasnda, lkenin stratejik corafi konumuyla birlikte, sahip olduu enerji kaynaklarndan byk glerin yararlanma istei de yatmaktadr. Avrupa ile Asya'nn kavanda bulunan Azerbaycan, Avrupa-Kafkasya-Asya nakliye koridorunu oluturabilme ve tarihte olduu gibi gl iletiim merkezine dnebilme olanana sahiptir. Her trl ulam aralarnn hareketini kolaylatracak byle bir koridorun olumasna, gl devletler, son derece ilgi duymaktadr. Bu ilginin temelinde ise, Azerbaycan-Hazar havzasnn zengin petrol-gaz rezervlerine sahip olmas bulunmaktadr. 35 Azerbaycan, Kafkas Dalarnn Hazar Denizine bakan gneydou eteklerine kurulu olan ve SSCBnin dalmas ile bamszln kazanan bir Trk devletidir.36 Azerbaycan, 86.600 km yz lm ve 8.266.000lik nfusu ile, Hazar Denizinin kysnda yer alan bir Gney Kafkasya lkesidir.37 Batda Ermenistan (1007 km), gneybatda Nahcivan zerk Cumhuriyeti zerinden, Trkiye (13 km), kuzeybatda Grcistan (480 km), gneyde ran (756 km), kuzeyde Rusya Federasyonu (390 km) ve dousunda Hazar Denizi (713 km) yer almaktadr. Azerbaycan, snrlarnn toplam uzunluu 3600 kmdir.38 Azerbaycan Trkleri, Ouz lehesine en yakn Trkelerden biri olan Azerbaycan Trkesi ile konuurlar. 39

Cumhuriyeti, randa yaamlardr. http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2004/01/040112_azerbaycan_rehber.shtml, internetten indirili tarihi 17. 11. 2005 35 Fuad HSEYNOV, Azerbaycann Jeopolitik Konumu, Enerji Kaynaklar ve D Ekonomik likiler Sistemi, http://www.econturk.org/dtm3.htm, internetten indirili tarihi:15. 01. 2006 36 Nihat KAIKI ve Hasan YILMAZ: a.g.e., 26 37 Kosgeb Azerbaycan lke Raporu: http://www.kosgeb.gov.tr/Ekler/Dosyalar/Yayin/171/Azerbaycan%20Ulke%20Raporu.doc, internetten indirili tarihi 10. 01. 2006 38 T KA Azerbaycan lke Raporu: http://www.tika.gov.tr/ulke_profilleri.asp, internetten indirili tarihi 03. 01. 2006 39 http://tr.wikipedia.org/wiki/Azeriler, internetten indirili tarihi 05.01. 2006

46

Azerbaycan Cumhuriyeti, hali hazrda 12 Kasm 1995 tarihinde referandum yoluyla kabul edilmi olan Anayasa ile idare edilmektedir. Anayasaya gre; Azerbaycan Devleti demokratik, laik ve niter bir cumhuriyettir. Kuvvetler ayrl prensibi benimsenmitir. Yasama yetkisi Milli Meclise, icra yetkisi Cumhurbakanna, yarg yetkisi de mahkemelere aittir. Cumhurbakan hem devletin hem de icrann badr ve Ferman ad verilen hukuki kararlar alma yetkisine sahiptir. Azerbaycan Cumhuriyeti rayon ad verilen idari blgelere ayrlmtr ve 59 rayon (blge), 11 ehir ve Nahvan zerk Cumhuriyetinden olumaktadr. Bak ve Gence, kendilerine bal rayonlar bulunmas sebebiyle bykehir olarak tanmlanmaktadr. Rayonlarn yrtme yetkileri, mnhasran Cumhurbakan tarafndan atanan cra Hakimleri ( cra Bas) tarafndan kullanlmaktadr. 12 Aralk 1999 tarihinde, ilk yerel seimler yaplm ve cra Hakimiyeti sistemi ile birlikte belediye sisteminin de uygulamasna geilmitir.40 Nfus kompozisyonuna bakldnda, nfus, dini adan % 93, 4 Mslman, %2,3 Rus Ortodoks ve kalan da dierlerinden olumaktadr. Etnik yap asndan ise, % 90 Azeri Trk, % 3,2 si Dastanl, %2,5 i ise Rustur.41 Ancak ok fazla etnik grup bulunmaktadr, Lezgi, Tat, Tal, Avar, Ermeni, Yahudi gruplar bu balamda ayrca saylabilir. Azeri Trkleri yalnzca Azerbaycanda yaamamaktadr. Azerbaycan haricinde pek ok lkeye dalm bulunmaktadr ve Azeri Trklerinin toplam nfusunun, 30 milyonun zerinde olduu ifade edilmektedir. Bu nfusun lkelere gre dalm ise u ekildedir; randa yer alan Gney Azerbaycanda 1623,5 milyon, Azerbaycan da 8,2 milyon, Trkiyede 800 bin, Rusya Federasyonunda 622 bin, Grcistanda 440 bin, ABDde 280 bin, Kazakistanda

40

T KA Azerbaycan lke raporu: http://www.tika.gov.tr/ulke_profilleri.asp, internetten indirili tarihi 03. 01. 2006 41 http://www.newneighbors.am/country_azerbaijan.htm# , internetten indirili tarihi 15. 11. 2005

47

80 bin, Almanyada 55 bin, Ukraynada 46 bin, Kanadada 1, 445 bin ve dier lkelerde 30 bin civarnda Azeri Trknn yaad tahmin edilmektedir. 42 Azerbaycan 1828 Trkmenay Anlamas ile Rusya ve ran arasnda blnm, Azerbaycann kuzeyi Rusya topraklar iinde kalmtr. Kuzey Azerbaycan, yaad ksa sreli bamszlk dnemleri haricinde uzun yllar Rus hakimiyeti altda kalm ancak, 1990 sonrasnda Sovyetlerin dalmas ile bamszln kazanm bugnk bamsz Azerbaycandr. Azerbaycann gneyi ise, 1828 Trkmenay Anlamas ile ran snrlar iinde kalmtr. Halen Azerbaycann bu gney paras ran snrlar iindedir.43 Gnmzde ran snrlar iinde kalan, rann ynetsel yapsna vcut veren Gney Azerbaycan, Bat Azerbaycan, Dou Azerbaycan, Erdebil, Zencan eyaletlerinin tamam ile buna ek olarak Gilan, Krdistan ve Hemedan gibi baz dier eyaletlerinin baz blgelerinden olumaktadr.44 Azerbaycan, yer alt kaynaklar ynnden zengin bir lkedir.Bu zenginliin iinde, petrol, doal gaz, kurun, inko, bakr, demir n sralarda yer alr.45 Daha nce deinildii zere, Azerbaycan hep Trk kavimlerinin gelip getikleri bir corafya olmutur. Dolaysyla Azerbaycan Trkleri iin u Trk boyuna aittir demek olanakszdr. Fakat genel olarak Ouz Trklerinden geldikleri sylenebilir. 46 Azerbaycan ad konusunda eitli grler mevcuttur. Azerbaycan adnn Byk skender'in lmnden (M..323) sonra buray yneten komutanlarndan Atropates'ten geldii sylendii gibi, mecusi diniyle ilgili olarak "od" (yani ate) anlamndaki azer ve "muhafz" anlamndaki baygan kelimelerinden de geldii

42 43

http://tr.wikipedia.org/wiki/Azeriler, internetten indirili tarihi 05. 01. 2006 http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2004/01/040112_azerbaycan_rehber.shtml,internette n indirili tarihi17. 11. 2005 44 http://tr.wikipedia.org/wiki/Azeriler, internetten indirili tarihi 05. 01. 2006 45 T KA Azerbaycan lke raporu, http://www.tika.gov.tr/ulke_profilleri.asp, internetten indirili tarihi 03. 01. 2006 46 http://tr.wikipedia.org/wiki/Azeriler, internetten indirili tarihi 05. 01. 2006

48

sylenmektedir. Ancak, bu yer adnn etimolojisi yaplrken, burada hakimiyet sren Kasar (Hazar) Trklerinin ismi de gz nnde bulundurulmaldr.47 Azerbaycan, tarih sahnesinde M.. 6nc yzyldan itibaren yer almaya balamtr. Jeopolitik konumu dolays ile srekli istilalara uram ve eitli milletlerin hakimiyeti altnda kalmtr.48 Trklerin Azerbaycan'a geli tarihlerinin Milattan nceki zamanlara, Saka- skit dnemine tesadf ettii sanlmaktadr. M.S. 395-96 yllarnda Hun Trklerinin bir ksmnn Balkanlardan Trakya'ya ilerlerken, bir ksm da Kafkaslar zerinden Anadolu'ya inmiler, Anadolu blgesine kadar geldikten sonra Azerbaycan-Bak yoluyla kuzeye merkezlerine dnmlerdir.49 Trklerin esasl yerlemeleri ise M.S. 4 ve 5inci yzyllarda olmutur. Sasani hkmdar Nuirevan, blgeye balamtr. beraber
50

ranllar yerletirmeye

7-8. yzyllarda buralarda hakimiyet kurmu olan Hazarlarla

til-Bulgar Devletinin de faaliyet sahas olduu iin blgenin

Trklemesi Ouz aknndan nce gereklemitir. Seluklu Trklerinin Azerbaycan'da ilk grlmeleri M.S. 1015-1021 yllar arasnda ar Bey tarafndan blgeye yaplan aknlarla balar. Turul Bey'in 1054'de Gence'yi kurtarmak iin Bizans'a yapm olduu sefer, Azerbaycan zerinden Dou Anadolu'ya olmutur.51 Ancak Bizansn etkisi dolays ile Azerbaycann kesin olarak Seluklu hakimiyetine girmesi, Sultan Alparslan devrinde gereklemitir.52 Sultan Alpaslan zamannda Trkmenler sayesinde Azerbaycan'n Trklemesi kolay gereklemitir. Melikah dnemi ise, Azerbaycann Trklemesinin son

47

T KA Azerbaycan lke raporu, http://www.tika.gov.tr/ulke_profilleri.asp, internetten indirili tarihi 03. 01. 2006 48 Nihat KAIKI ve Hasan YILMAZ: a.g.e., 26 49 T KA Azerbaycan lke Raporu, http://www.tika.gov.tr/ulke_profilleri.asp, internetten indirili tarihi 03. 01. 2006 50 Nihat KAIKI ve Hasan YILMAZ: a.g.e. , 25-27 51 T KA Azerbaycan lke Raporu, http://www.tika.gov.tr/ulke_profilleri.asp, internetten indirili tarihi 03. 01. 2006 52 Nihat KAIKI ve Hasan YILMAZ: a.g.e. 25-28

49

safhasn

oluturur.

ada

kaynaklarda

Azerbaycan
53

blgesine

gelen

Trkmenler iin karnca gibi kalabalk ifadesi kullanlmtr.

Azerbaycan, 12. ve 13. yzyllar arasnda Atabekler ve Harezmahlar hakimiyetinde kalmtr. 1320de ise Moollar blgeye gelmeye balamtr. Cengiz Hann hakimiyetinden sonra, 1358de Celayirliler Azerbaycana egemen olmu; 1383-1405 arasndaki dnemde de Timur Devletinin hakimiyetinde kalmtr. Bu tarihten sonra, Akkoyunlu ve Karakoyunlular dnemi yaanmtr.54 Akkoyunlu ve Kara Koyunlular dnemi Azerbaycan iin Trk nfusu bakmndan en youn dnem olmutur. Daha sonra Azerbaycan'da Safeviler, Afar ve Kaarlar hkm srmlerdir. 1514te ise aldranda Osmanl Sultan Yavuz Sultan Selim ile Safevi ah smail arasndaki savata Safeviler yenilgiye uratlm, Yavuz Selim Tebrizi fethetmitir. Fakat daha sonra Tebriz yenide Safevilerin eline gemitir. 1535te ise, Kanuni Sultan Sleyman tm Azerbaycan fethetmitir. Uzun bir dnem karlkl bu mcadeleler yaanm, 1732 ylnda Afar Hanedan blgede etkin olmutur. 1779 ylnda ise, Kacarlar dnemi balamtr. Bundan sonra, srasyla eki, Gence, Bak, Derbent, Kuba, Nahcivan, Tal, Revan (bugnk Erivan), Tebriz, Urmiye, Erdebil, Hoy Hanlklar hkm srmtr. Kafkaslarda Rus ilerleyii balaynca Hanlklar birlikte mcadele etmeye almlar, ancak Ruslar 1801de Grcistan, 1804te Genceyi ele geirmilerdir. 1828 Trkmenay Anlamas ile Azerbaycan topraklar yapay olarak ikiye ayrlm, Kuzeyi Rusyaya, Gneyi rana braklmtr. Azerbaycan topraklar Ruslarn egemenliine girdikten sonra Revan'a ve Karaba'a Ermeniler yetitirilmeye balanlmtr. arlk Rusyas, Bolevik Devrimi sonucunda yklnca, Azerbaycan, Grcistan
53

ve

Ermenistan

bir

araya

gelerek,

Transkafkasya

Federal
,

Kosgeb http://www.kosgeb.gov.tr/Ekler/Dosyalar/Yayin/171/Azerbaycan%20Ulke%20Raporu.doc, internetten indirili tarihi: 10. 01. 2006 54 Nihat KAIKI ve Hasan YILMAZ: a.g.e. , 27-29

50

Cumhuriyetini kurmulardr. Fakat birlik uzun mrl olmam ve Azerbaycan Trkleri, 28 Mays 1918'de Mehmet Emin Resulzade nderliinde Milli Azerbaycan Cumhuriyetini kurmulardr. Trkiye bu srete Azerbaycana elinden geldiince destek olmaya alm ve bu devleti tanmtr. Kzlordunun 27 Nisan 1920de Azerbaycan igali ile bu devlet ortadan kalkm ve Azerbaycan, Sovyet egemenliine girmitir. Moskova o tarihlerde, Kafkasyadaki Azerbaycan topraklarnn bir ksmn Ermenistan ve Grcistana vererek, szde blgede yapay bir denklik yaratmaya alm ancak bu politika bugn Gney Kafkasyada yaanan birok etnik atmann temellerini atmtr. Sovyetler, 5 Aralk 1936da blgede ayr ayr Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan devletlerini kurmu ve birlik zerinden kendisine balamtr. Ruslar, Trkiye-Nahcivan-Azerbaycan ve dier Trk devletlerini arasn ayrmak ve irtibat kesmek iin bunlarn arasna Ermenistan yerletirmi, yapay olarak toprak vermi ve nfus yaps ile oynamtr. Bu oynama, 1990lara doru Ermeniler ile Azeriler arasndaki gerginlik yaanmas ve bamszlk seslerinin ykselmesine neden olmutur. Sonuta Moskovann desteindeki Ermeniler, Karabadaki Ermenilerin saldrya urad bahanesi ile 19-21 Ocak tarihlerinde ar silahlar ve tanklar ile Azeri Trklerine saldrm ve bu saldrlarda ok sayda Azeri Trk katledilmitir. Ardndan Sovyetler dalnca Azerbaycan bamszln ilan etmi ve 1991de zgrlne kavumutur.55 Fakat Karaba Ermenilerinin bamszlk istekleri ve bu istein tetikledii yaylmac politika, bir sorun olarak Gney Kafkasyada devam etmitir. 1991 de bamszln kazandktan sonra, zellikle gei dneminin ilk yllarnda Azerbaycan ekonomisinde dler olmusa da verimli tarm arazileri, doalgaz, petrol ve demir cevheri bakmndan zengin kaynaklara sahip bulunmas sayesinde, lke kendisini toparlamtr. Ham petrol retimi 1991de 12 milyon tona yaklamtr. Doal gaz retimi ise 1991de 11 milyon metrekptr. Toplam doalgaz rezervinin 118.65 milyar metrekp, petrol

55

Nihat KAIKI ve Hasan YILMAZ: a.g.e. , 30-32

51

rezervlerin de 8 milyar varil olduu ileri srlmektedir. savunulmaktadr. Ayrca, petrokimya, yiyecek, giyim gibi hafif sanayi de vardr.56 Azerbaycanda sanayi sektr net maddi retimin % 48.3n (1992 tahmini) oluturmaktadr. Azerbaycan gelimi bir ulatrma sistemine sahiptir. Turizm potansiyeli yksek bir cumhuriyettir. Bankaclk ve sigortaclk gelime sreci ierisindedir.57 Bugn Azerbaycan Cumhuriyeti, ekonomik bamszlk kavramn

benimsemi ve 1991'den sonrada serbest piyasa ekonomisine geerek dnyayla btnlemeye ynelmitir. Bu kapsamda, zel mlkiyete izin verilmi, borsa yasas karlm, devlet tahvilleri hazrlanm, toprak kanunu ile topraksz iftiler topraklandrlmtr. Kendi merkez bankasn kurmu, dzenli bir vergilendirmeyi getirmi ve lkeye yabanc sermaye akn salamtr. Bugn Azerbaycan Cumhuriyeti Dnya siyasal ve ekonomik yaps iinde, bamsz bir devlet olarak yerini almtr. BM, AG K, IMF, gibi kurulularn da yesidir. Azerbaycan Cumhuriyeti, karde ve dost Trkiye Cumhuriyetiyle ekonomik, sosyal, kltrel ve dier alanlarda iyi ilikiler iindedir ve taraflar arasnda hemen her alanda nemli anlamalar yaplmtr. Bugn Azerbaycan a bakldnda hemen ne kan sorun alan, Ermenilerin toprak igalleridir. Ermenistan, Azerbaycann topraklarnn %20den fazlasn igal etmitir. Bu nedenle saylar bir milyonu geen Azeri Trk yurtlarndan olmu, salksz konumda mlteci olarak yaar hale gelmitir. Bu nedenle Azerbaycann bugn iin yaad en byk sorun Dalk Karaba ve Kelbecer igali, gmenlerin durumunun dzeltilmesi ve bunlarn yurtlarna dnmeleridir. Ermenistann Azerbaycan hedef alan bu irredentist politikalarnn ran ve Rusyadan destek grmesi, Baky zor durumda brakmaktadr. Grcistan snr iinde Azerilerin oka yaadklar blgelere
56

T KA Azerbaycan lke Raporu, http://www.tika.gov.tr/ulke_profilleri.asp, internetten indirili tarihi 03. 01. 2006 57 Kosgeb , http://www.kosgeb.gov.tr/Ekler/Dosyalar/Yayin/171/Azerbaycan%20Ulke%20Raporu.doc, internetten indirili tarihi 10. 01. 2006

52

Ermenilerin yerletirilmesi de yine bugn itibaryla Ermenilerin yaattklar olumsuzluklardan bir tanesidir. Azerbaycan, Grcistan zerinden de bu tr bir sorun yaamaktadr. ran snrlar iindeki Gney Azerbaycan, Azerbaycan asndan bir baka sorundur. Gney Azerbaycan konusu iki lke arasnda gven verici ilikiler kurulmasn engellemektedir.58 rann, Dalk Karaba konusunda ayn dini ve ortak tarihi paylat Azerbaycan yerine, Ermenilere destek vermesi Azerbaycan- ran ilikilerini germektedir. 1. 2. 3. Ermenistan Ermenistan yardma muhta halde bulunan ekonomik durumuna, snrl nfusuna, kk yzlmne ve uluslararas mcadelede ne kmasn salayacak bir ekonomik zenginlik kaynana sahip olmamasna ramen artc bir biimde tm komularna kar yaylmac ve hasmane politikalar yrten bir devlettir. Bu ciddi anlamda gsz yaps ile cret ettii giriimler gz nne alndnda, bu cesaretinin arkasnda sahip olduu uluslararas destek ve diaspora Ermenilerinin maddi katklar ve bunlarn yaadklar lkelerde yrttkleri lobicilik faaliyetleri olduu grlmektedir. Ermenistann komular aleyhine yrtt yaylmac siyaset, Gney Kafkasya blgesinde yaanan sorunlarn byk bir ksmnn alt yapsn tekil etmektedir. Ermenistan, kuzeyinde Grcistan (164 km), dousunda Azerbaycan (566 km) , batsnda Trkiye (268km), gneyinde ran (35km) gney batsnda Nahcivan (221km) ile evrili bir Gney Kafkasya lkesidir. 59 23 Eyll 1991 tarihinde bamszln kazanan bugnk Ermenistan Cumhuriyetinin yerel ad, Hayastandr. Resmi dil Ermenice olmakla beraber, lkede Rusa da yaygn olarak kullanlmaktadr.lke toplam 11 idari blgeden

Mustafa AYDIN: New Geopolitics Of Cenral Asia And The Caucasus, (Ankara: SAM Papers No. 2/2000, 2000) 20 59 https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/am.html, internetten indirili tarihi 02. 02. 2006

58

53

olumaktadr. Bunlar; Aragatsotn, Ararat, Armavir, Geghark'unik, Kotayk, Lori, Shirak, Syunik, Tavush, Vayots Dzor, Erivandr.60 Ermenistan, doal kaynak ynnden pek ansl deildir. Bu durum Sovyetler sonras dnemde Ermenistann ok kt bir ekonomik durumla kar karya kalmasna sebep olmutur. Ermenistann mevcut anayasas, 5 Temmuz 1995de referandum ile kabul edilmitir. Buna gre Ermenistan, bamsz, sosyal bir hukuk devletidir. Devlet, gler ayrl ilkesini benimsemitir. Bakanlk ynetimi sistemi uygulanmaktadr.61 Ermenistann nfusu, 2,991,365dir. lkenin nfus yaps yledir; %93 Ermeni, % 2 Rus, %1 Azeri ve %4 dierleri ( Yezidi, Ukrain, Krt, Asuri, Yahudi) Dini yaps ise, % 94 Ermeni Apostolik, % 4 dier Hristiyanlar ve % 2 Yezidi eklindedir.62 Ermenistan, eski SSCB planlama sistemi iinde, dier Sovyet

Cumhuriyetleri ile hammadde ve enerji deitirerek, tekstil ve dier imalat eyalar iin makineli aralar temin eden bu sayede modern bir sanayi sektrne sahip bir lkeydi. Ancak Sovyetler ve oluturduklar planlama sistemi ortadan kalknca, Ermenistann yararland bu ark da ortadan kalkmtr. Bu yzden de Aralk 1991'de SSCB'nin paralanmasndan sonra Ermenistan kk lekli tarma dnmtr. lke tarmnn iyi koullarda olmamas nedeni ile endstrinin modernizasyonu da ok yava ilerlemektedir. Her eye ramen lke ynetimi yenilemeye nem vermektedir.63

60

http://www.e-cografya.com/ulkeler/asya/ermenistan/yonetim.html, internetten indirili tarihi 10. 02. 2006 61 http://www.e-cografya.com/ulkeler/asya/ermenistan/yonetim.html, internetten indirili tarihi 10. 02. 2006 62 https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/am.html, internetten indirili tarihi 02. 02. 2006 63 http://www.e-cografya.com/ulkeler/asya/ermenistan/yonetim.html, internetten indirili tarihi 10. 02. 2006

54

Ermenilerin youn olarak yaad Azerbaycana ait Dalk-Karaba blgesinde balayan ve daha sonra Azerbaycann komu topraklarna yaylan Azeri-Ermeni atmas ve eski Sovyetler Birlii'nin ekonomik sisteminde dorudan merkezden gelen yardmlarn kesilmesi, 1990'larn bandan itibaren Ermenistanda ar ekonomik bunalma yol amtr. Hem gerekli hammadde ihtiyac karlanamam hem de retilen rnler dk kaliteli olduu iin dnya pazarlarnda kabul grmemitir. Ermenistann balca ticari partnerleri, ABD, Rusya, ran ve Belikadr.64 Ermenistan kapal bir konumda olup denize k bulunmamaktadr. Komularyla sorunlu oluu bu corafi konumda ticari faaliyetlerini olumsuz etkilemektedir. Ermenistan youn ekonomik sorunlarla mcadele vermekte ve bu durum Ermeni nfusunun glerle erimesine yol amaktadr. Nfus azl gvenlik asndan olumsuzluk yaratt gibi, gler kalifiye igcn azaltmakta ve bir pazar olarak Ermenistan dikkate alnacak bir byklk oluturmaktan karmaktadr. Komular ile yaad sorunlar, enerji ithalatnda ve yurt dndan mal almlarnda zorlua yol amaktadr. Bu durum Ermenistann, Rusya ve ran ile iyi ilikiler gelitirmesini salamtr. Ermenilerin kkenleri, halen bulunduklar corafyaya yerlemeleri, nasl ve ne zaman geldikleri pek bilinmemekle beraber, eski tarihilere gre Anadolu'nun dousundaki Urartu Krallnn hakimiyeti sonrasnda, M.. 6. yzylda evrede yaayanlar, bu alanda bir topluluk oluturmular ve daha sonrada buras Pers mparatorluu'nun Hristiyanln bir vilayeti kalan haline gelmitir. 3. yzyln balarnda eline etkisinde Ermenistan'a, Mslman Araplarn

gemesiyle nispi bir zerklik verilmitir. Abbasiler zamannda bir ara ayr bir krallk olarak tannmtr. 11. yzylda Byk Seluklularn, ardndan Moollarn

https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/am.html, internetten indirili tarihi 02. 02. 2006


64

55

ve Tatarlarn eline geen lke, sonunda 1473 ylnda Osmanllar tarafndan alnmtr.65 Ermenistan, 1828'de arlk Rusyas ile ve 1920'de de SSCB ile ortaklk kurmutur. 1917'de bir yl sren Azerbaycan ve Grcistanla birlikte bolevik olmayan Transkafkasya Federasyonuna katlmtr. 1920'de Kzlordunun blgeye girmesinden sonra 12 Mart 1922'de, Grcistan, Azerbaycan ve Ermenistan'dan oluan Transkafkasya Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii kurulmutur. Ermenistan, 1936'da Sovyetler Birlii iinde ayr bir cumhuriyet olarak yer almtr.66 Moskova tarafndan 1920'de o zamanki Sovyet Azerbaycan'na verilen Dalk-Karaba Blgesinde 1988de balayan atmalar, igalin ve sorunun devam etmesi nedeniyle halen Ermeni liderleri dndrmektedir. 1988'de balayan ve 1991'de her iki lkenin Sovyetler Birliinden bamszln almasndan sonra da devam eden bu sorun ile ilgili olarak Mays 1994'te atekes yaplmtr.67 Bu sorun imdilik atekes ile donmu gzkse de bunun uzun srmeyecei dnlmektedir. Ermenistan ile Trkiye arasnda diplomatik ilikiler kesiktir ve iki lke arasndaki snr Trkiye tarafndan geilere kapatlmtr. Bunun nedenleri, Ermenistann Trkiyeye ynelik olarak yrtt hasmane politikalar ve blgede izledii yaylmac politikalardr. Ermenistan, Trkiye ile snrn izen 1920 Gmr ve 1921 Kars Anlamalarnn yrrlkte olmadn iddia etmektedir. Trkiyenin Dou Anadolu blgesinden Ermenistan Bamszlk Bildirgesinde Bat Ermenistan olarak bahsedilmektedir. Ar Da Ermeni Sancanda tarihi Ararat Da olarak yer almakta ve bu durum Ermenilerin

Ermeniler ve Ermeni tarihi ile ilgili daha geni bilgi iin bkz. Mehmet SARAY: Ermenistan ve Trk Ermeni likileri, ( stanbul: stanbul niversitesi Yayn, 2003) 66 http://www.e-cografya.com/ulkeler/asya/ermenistan/yonetim.html, internetten indirili tarihi: 10. 02. 2006 67 Bu konu hakknda geni bilgi iin bkz. Aygn ATTAR: Karaba Sorunu Kapsamnda Ermeniler ve Ermeni Siyaseti, (Ankara: Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, 2005)
65

56

Ararata dn mefkuresini canl klmaktadr.68 Gemite Ermeni terr rgt ASALAnn, Trkleri hedef ald bilinmektedir. Ayrca Ermenilerin, Trkiyeyi zayflatmaya ynelik olarak blc terr rgt PKKya destek verdii de bilinmektedir. 69 Ermenistan, Trkler tarafndan soykrma uradklarn ve bunun hem Trkiye hem de uluslararas kamuoyu tarafndan kabul edilmesi gerektiini iddia etmektedirler. Szde soykrmn tm dnyaca tannmas politikalar erevesinde, zellikle diaspora Ermenileri, youn aba harcamaktadr. Bu konu Trkiye-AB ilikilerinde de zaman zaman gerilim yaratmakta ve ileride daha ayrntl olarak zerinde durulaca zere ABye tam yelik yolunda Trkiyenin nne ciddi bir engel olarak karlmaktadr. Ermenistann, denizden denize Ermenistan olarak bilinen Byk Ermenistan ideali komular ile yaad sorunlarn arkasnda yer alan en temel faktrlerdendir.70 Ermenistan bu ideali balamnda sadece Trkiyeyi ve Azerbaycan karsna almam, dier komusu Grcistandaki Ermenilerin (Cavahati ve Ahlkelek Ermenilerinin) ayrlk sylemlerine de destek vermitir ve vermektedir.71 Ermenistan, tarihteki ilk Hristiyan devlet olduu iddiasna vurgu yaparak Avrupal devletlerin desteini kazanma politikas izlemektedir. Yunanistan, nasl Bat Medeniyetinin temelini oluturduu vurgusu ile Batl devletlerin desteini kazanma politikas izliyorsa, Ermenistanda ayn eyi din balamnda yrtmektedir. Bu tr bir sylem ve politika iinde olan Ermenistann bir btn olarak Batya meydan okuyan ran ile yakn iliki iinde olmas dikkat ekicidir. Ermenistan, rana ynelik olumsuz dncelerini, imdilik bastrmakta ve tm komular ile sorunlu olduu bu ortamda skmln
68

ranla amak

Bu konuda bkz. http:www.armeniaforeignministry.com/htms/doi.html (10.04.2004) ve http:www.president.am/eng/?folder=lib&sub=constitution&chapter=1(10.04.2004) 69 Araz ASLANLI: Trkiye-Ermenistan Snrlar Almal M?, http://www.bolsohays.com , internetten indirili tarihi 11.12.2004 70 Bu konuda bkz. Erol KRKOLU: Ermenistann Kafkasyadaki Siyasi Rol, Avrasya Dosyas, ( lkbahar 1996), Cilt:3, Say:1, 263-271 71 Kamil AACAN: Cevahati Sorunu-Grcistan Ermenilerinin Artan zerklik Talepleri, Stratejik Analiz, (Haziran 2004), 83-87

57

istemektedir. ran, bata enerji olmak zere, Ermenistann dardan temin etmek durumunda olduu ihtiyalarn nemli bir ksmnn karlanmasna araclk etmektedir. ran-Ermenistan boru hatlar anlamalar mevcuttur ve ran Karaba konusunda, Gney Azerbaycandan dolay, Mslman Azerbaycan yerine Hristiyan Ermenistana destek vermektedir. 72 Batda evre bilincinin ok gelimi olduu ve zellikle nkleer atklar zerinden evre kirlenmesinin byk tepki ektii mevcut ortamda, ok eski teknolojiye sahip ve bu nedenle szntlarn nlenemedii Ermenistandaki Metsamor nkleer enerji santralinin bugne kadar kapatlamam olmas, bir taraftan bu lkenin iinde bulunduu enerji ve ekonomi darboaznn, dier taraftan da Ermeni diasporas zerinden Batl lkelerin bu lkeye verdikleri destein bir ifadesi ve somut bir iaretidir. Sz konusu destek, Ermenistann yaylmac siyasetini srdrmesi ve Gney Kafkasyay gerginlik ierisine itmesi asndan dikkat ekmektedir.

1. 2. 4. Grcistan Gney Kafkasyann bamsz devletinden biri olan Grcistan, Karadenize, Trkiyeye, Rusya ve Azerbaycan ile Ermenistana snrlar bulunan bir lke olmas itibar ile Dou-Bat arasnda bir kpr olma zelliini daha ok tayan blge lkesi konumundadr. Karadenize komu, Kafkas petrollerinin dnyaya almasnda bir geittir. Ayrca Hristiyan ve slam dnyasnn kesitii corafyann merkezindedir. nemi gnden gne artan Karadenize knn bulunmas, Grcistan jeopolitik admlarda dikkate alnmas gereken bir unsur haline getirmektedir. Grcistann nemli hedefleri, Avrasya ulam koridorlarnn merkezi haline gelmek ve Hazar petrollerinin Batya almasnda etkin ve kilit rol

Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Osman Metin ZTRK: Trkiye ve ABD Asndan rana Bak: Yeni Forum, (Aralk1995) , 4-6 ve Sedat LA NER: Trk Ermeni likileri, ( stanbul:Kakns Yaynlar, 2004) , 268-283

72

58

oynamaktr.

Bak

Tiflis-Ceyhan Boru Hattnn al ile bu amacna yaklaan Grcistan, zellikle Mihail Saakavilinin ynetimindeki yeni srete gemiindeki Rus izlerini silmeye balayarak AB ve NATOya ynelmi, geleceini Bat dnyasna eklemleme politikas izler olmutur. lke bamszln kazandktan sonra gvenliinin hassas noktalarn, Abhazya ve Gney Osetya sorunu oluturmu; zellikle 1999 ylndan itibaren de eenistan snr blgesi ve Ermenilerin youn olarak yaadklar Gneybat Grcistan, lke gvenliinin hassas noktalarn oluturmaya balamtr. lkedeki bu sorunlar ve etnik eitlilik, ABD ve Rusya gibi aktrlerin blgede mevzi kazanmak iin zerine oynadklar alanlar tekil ettiinden Grcistan bamszln kazand 1991 ylndan bu yana bir trl i istikrar salayamamtr. Bu durum, Grcistann jeopolitik konumuna dayanarak blgede oynamak istedii boru hatlar ve ulam koridorlarnn kilit ss olma roln tam anlam ile elde etmesine engel olmutur. Grcistan, 69.700 km yz lm ile Karadeniz ile kys olan bir Gney Kafkasya lkesidir.
73

Grcistann resmi dili Grccedir.

Bunun yan sra

lkede yaayan Azeri, Ermeni, Rus ve dier unsurlarn kendi dilleri de konuulmaktadr. Nfusu, 5 milyon 681 bindir. Nfus kompozisyonuna bakldnda, dini adan, % 65 Ortodoks Grc, %11 Mslman, %10 Ortodoks Rus, % 8 Gregoryen Ermeni ve % 6 dierler dinlerden olumaktadr. Etnik yap asndan ise, % 70,1 Grc, % 8,1 Ermeni, % 6, 3 Rus, % 5,7 Azeri, Oset, % 1,8 Abaza, % 5 dier unsurlardan olumaktadr.
74

%3

Grcistan idari

olarak dokuz blge, dokuz kent, iki zerk cumhuriyet (Abhazya ve Acara), bir zerk blge (Gney Osetya)den olumaktadr. lke halen 17 Ekim 1995te kabul edilen anayasa ile ynetilmektedir.75

T KA Grcistan lke raporu, http://www.tika.gov.tr/ulke_profilleri.asp http://www.newneighbors.am/country_georgia.htm 75 T KA Grcistan lke raporu, http://www.tika.gov.tr/ulke_profilleri.asp


73 74

59

Grcistana, bugnk halkn atalar olan topluluklarn M.. 7.yzylda geldii tahmin edilmektedir. M.S. 4. yy balarnda Grcler Hrstiyanl kabul etmiler ve 6.yzylda Grcistanda feodal bir yap olumutur. Ardndan lke, 9. yzyla kadar Arap hakimiyeti altnda kalmtr. ki yzyl sren Mslman hakimiyetinden sonra 9. yzylda balayan zgrlk hareketi sonunda II. David ve Kralie Tamara dneminde Grcistan en grkemli dnemini yaamtr. 13. yzyla kadar geen bu dnem Grcistan tarihinde Altn a olarak adlandrlmaktadr. 76 12. yzyldan, 13. yzyla kadar blgede en gl devletlerden biri olan Grcistan, 1236da Mool saldrlarna uramtr. Bu dnemde yaanan Mool istilalar ve bunu izleyen Timur istilas (1384-1403) Grcistan tarihinin srekliliini bozmutur. Bu arada Grcistan, Kral VIII. Giorgi (1446-1465) ynetiminde tekrar bamszln kazanm ama bamszlk srekli olamamtr. Osmanllarn 1453te stanbulu fethi ile Grcistann Bat Hristiyan dnyas ile balar kopmu; lke bu tarihten sonra Osmanl ve ran ordularnn srekli saldrlarna hedef olmutur. 1510 ylnda Osmanl ordular Grcistann byk bir blmn ele geirmi, 1500l yllarn sonuna doru da ranllar lkenin dousuna hakim olmutur. Sonraki yllarda Osmanl ve ran egemenlii altnda kalan Grcistan, 1783 ylnda yaplan Georgiyavsk Dostluk Anlamas ile Rusyann himayesi altna girmitir. 1801 ylnda anlamay tek tarafl olarak feseden Rusya, Grcistan ilhak etmitir.77 Bolevik ihtilalinden sonra 26 Mays 1918 tarihinde Grcistan bamszlk ilan etmi, Alman himayesine girmi, ancak Almanyann Birinci Dnya Savanda yenilgisi zerine ngiliz igaline uramtr. Daha sonra Gney Kafkasyada Azerbaycan ve Ermenistan ile birleerek 1922`de mstakil bir devlet oluturmutur. Ancak, Kzlordunun 1921 ylndaki mdahalesi sonucunda, Transkafkasya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyetine (TSFSC) balanmtr. 1936 ylnda TSFSCnin dalmasyla SSCBnin bir yesi

76 77

http://tr.wikipedia.org/wiki/Tamar T KA Grcistan lke raporu, http://www.tika.gov.tr/ulke_profilleri.asp

60

olmutur.78 Sovyetler Birliinin 1980lerin ortasndan itibaren, glastnost ve perestroyka hareketi ile birlikte dalma srecine girmesinin ardndan, Grcistan`da 1990 yl bandan itibaren gl bir bamszlk hareketi balamtr. Bu sre iinde Grcistan Yksek Sovyeti`nce, 1921 Grcistan-SSCB Anlamas ile 1922 Birlik Anlamasnn geersizliini ilan eden kararlar alnm ve 31 Mart 1991 tarihinde de, lke genelinde bamszlk referandumuna gidilmitir. Sonunda 9 Nisan 1991 tarihinde Grcistan parlamentosu, lkenin bamszln ilan etmitir.79 Grcistan bamszlk sreciyle birlikte kendisini i atmalarn ortasnda bulmutur. Daha nce de ifade edildii zere Grcistanda Acara ve Abhazya zerk Cumhuriyetleri ile Gney Osetya zerk Blgesi mevcuttur ve bunlar, bamszlk sonrasnda Grcistann yaad i karkln arkasnda bir ekilde yer alan nedenler olmutur. 1991 yl Mays aynda Gamsahurdiya halkn % 86,5 oyu ile yeni kurulan Cumhuriyetin Bakan olmutur. Bamszln ilanndan hemen sonra 21 Aralk 1991 tarihinde balayan i atmalar, 6 Ocak 1992 de Gamsahurdiyann, ailesi ile birlikte lkeyi terk etmesiyle geici bir sre iin durmutur. Arkasndan, Ekim 1992de yaplan seimler sonucunda evardnadze, Devlet ve Parlamento Bakan seilmitir. evardnadze, 2004 ylnda yaplan son seimler sonucunda Mikheil Saakashvili, Devlet Bakanl grevini stlenene kadar Grcistan ynetmitir.80 Bnyesinde yer alan zerk cumhuriyet Abhazyann bamszlk istekleri ve bu konuda yaanan atma ve gerginlikler ile Gney Osetya zerk blgesinin Grcistandan ayrlarak Rusya Federasyonu iinde yer alan Kuzey Osetyaya balanma istekleri hem vardnadze hem de Saakashvili dneminde sorun olmaya devam etmitir. Bunda blge lkelerinin ve blge d aktrlerin
78 79

Nihat KAIKI ve Hasan YILMAZ: a.g.e., 102 Haydar AKMAK: 1989dan Gnmze Grcistan, http://www.kaum.ktu.edu.tr/yayinlar/gurcistan.htm 80 T KA Grcistan lke raporu, http://www.tika.gov.tr/ulke_profilleri.asp

61

jeopolitik adan Grcistana ykledikleri deerin pay byktr.81 Grcistan snrlar iinde yer alan Ahska blgesinden eitli defalar Sibirya ve Orta Asyaya srlen Ahska Trklerinin geri dnleri bir dier sorun alandr. Sovyet dneminde yurtlarndan srlen birok millet geri dnebilmiken, Ahska Trkleri hala vatanlarna dnememektedirler. Bunun temel nedenleri Ahska Trklerinin topraklarna Grc ve Ermenilerin yerletirilmi olmas, geri dnenlere yeni yer salama zorluu, gelenlerin maddi yk getirecei ve zaten Grc ekonomisinin iyi olmad dncesi ve Trkiye snrnda Ahska Trklerinin yerleik olmalarnn Grcistan karlarn olumsuz etkileyecei dncesidir.
82

Grcistanda sorun yaratan bir dier unsur lke iindeki

Ermenilerin ayrlk talepleridir.83 Ayrca Rusya ile ilikiler ve Rusyann Grcistandaki askeri slerini boaltmamakta direnmesi84 de bu lkelerin yaad sorunlar arasnda ifade edilebilir.85 Grcistann mevcut, muhtemel bu sorunlarna ileride ayrntl olarak ayrca deinilecektir.

1. 3. GNEY KAFKASYADAK KR Z ALANLARI 1. 3. 1. Genel Olarak Kafkasyadaki Etnik Sorunlarda Rusya Faktr Birka ufak knezlik86 eklinde teekkl eden ve Kiev krallna tabi Rus prenslikleri zamanla glenmi, birlemi ve zamanla bir btnlk arz etmeye balamtr. Dank halde yaayan Ruslarn birlemesi ise Altn Orda
Osetyann Rusya tarafndan ileride blgede kullanabilmesi iin zel olarak yapay biimde paralanarak yarsnn Grcistan bnyesinde brakld deerlendirilmektedir. Daha sonra Kafkasyada yaanan gelimelere bu izlenim de hakllk pay olduunu ortaya koymaktadr. 82 Osman Metin ZTRK ile 16.10.2006 tarihinde yaplan grmeden . 83 Amir Reza DARABIAN: Role of Georgias Armenians in the Developments of the Caucasus, Amu Derya, Fall 2002, (Winter 2003), Vol: 6, No:13, 440-457 84 Esra HAT POLU: After Empire: Georgia-Russia Relations And The Prospects For Stability In The South Caucasus, Turkish Review Of Eurasian Studies, OB V Yaynlar, Annual 2004/4, stanbul, 175 85 Bu konuda bkz. Ali Bagher Nemati ZARGARAN: Evaluation of the Origins of Disagreements between the Russian Federation and the Republic of Georgia, Amu Derya, Fall 2002, (Winter 2003), Vol: 6, No:13, 429-439 86 Rusyadaki prensliklere knezlik denilmektedir. Nadir DEVLET: arlk Rusyas ve Sovyetler Birliinin Trk Tarihine Bak, Avrasya Etdleri, Cilt 2, Say 4, (K 1995/1996) 93
81

62

Hanlnn ykl ve Korkun

vann ar unvann alarak Moskova

Knezliinin bana gemesi ile olmutur. Altn Orda Devletinin hakimiyetinde 1240- 1502 yllar arasnda yaayan Ruslar bylece bamsz olmakla kalmayp uzun yllar onlar yneten Trkleri ynetmeye balamlardr. 87 Bu sre ierisinde Altn Orda Hanl zayflarken Moskova Knezlii dier knezlikler arasnda glenmeye balamtr. O dnemde blgede Sibir (12401598) Kazan (1437-1552), Kasm (1445-1681), Krm (1460-1783), Astrahan (1466-1556) hanlklar bulunuyordu. Altn Orda Devleti zayflayp Moskova Knezlii glenince ar Korkun van tarafndan belirlenen Moskovann politikas bu hanlklara son vermek ve iki buuk asrlk Tatar Boyunduruu (Tatarskaya ga) dneminin intikamn almak olmutur. Ruslarn, bu nefreti daha sonraki yllarda da silinmeyerek tarih kitaplarna yansmtr. Tebaa Ruslar, bylece ynetici konumuna gemi ve Rus prenslikleri yerlerini yava yava kolonyal bir devlete brakmlardr.
88

Korkun van, Tatar ehri Kazan alnca

buradaki yedi minareli camiyi yktrm ve buna nispet olarak bugnk Rusyada Moskovada Kzl Meydann sembol olan St. Basil katedralini yaptrmtr. Bu zaferle Rus Ortodoks Kilisesi stndeki halara hilal eklenmi ve bylece Hristiyanln slamiyet zerindeki hakimiyeti simgelenmek istenmitir.89 18. yzylda, Avrupa tarihinde nemli gelimelere neden olacak olan Rus arlnn 16. yzylda tarih sahnesine k bu ekilde gereklemitir. 1533de Korkun vann, ar unvann almas ile glenerek arla dnen Moskova Prenslii, vannn lm ile karklklar yaadysa da, 1613te Mihail Romanovun baa gemesi ile, Rusyada Romanoflar hanedanl balam ve Ruslarn toparlan gereklemitir. Bu dnemde Rusya, bir kara lkesine skp kalmtr. Ruslarn kaderi, bymek iin denizlere almann tek anahtar olduunu gren Birinci Petro (1682-1725) ve onun yarm braktklarn fazlasyla tamamlayan kinci Katerinann politikalar ile deimitir. Petro kara lkesinde
Nadir DEVLET: a.g.e., 92 Bu konuda bkz. Abdullah SAYDAM: Rus Smrgeciliinde Uygulanan Demografik Yntemler: Krm ve Kafkasya rnei, Yeni Forum, Cilt 3, Say 2, (Yaz 1996), 114-128 89 Nadir DEVLET: a.g.e., 93-94
87 88

63

skan, kalknmak iin elinde pek fazla bir kaynak bulunmayan

ve sadece

souk iklim koullarna sahip Rusyay Baltk Denizine ve Karadenize amann en temel zorunluluk olduunu saptam ve bundan sonraki politikas bu denizlere ulamak olmutur. Ancak Rus ar Petronun gzn diktii Baltk Denizinde o dnemde egemen olan g sve ve Karadenizde de Osmanl mparatorluu idi. Bu politika kapsamnda,Rusya nce sve ile kar karya gelmi, Poltava sava ile Rusya svei yenmi ve ilk hedef olan Baltk Denizine kmay baarmtr. ar Petronun ikinci hedefi ise beklenildii gibi svein ardndan Osmanl Devletine saldrmak ve Karadenize yerlemek olmutur. 90 Grld gibi bugn bir Karadeniz lkesi olan Rusya, daha 1600l yllara kadar bir devlet bile deildi, dank prensliklerden oluan bir toplumdu ve Ruslar denizden uzak steplerde yaayan bir kara kavimiydi. stelik bugn yerleik bulunduklar Sibirya ve evresi, Orta Asya ve Kafkaslar ile de hibir ilikileri yoktu. Sibirya adn asl yerli halk Sibir Trklerinden almaktayd. Baltk Denizine ve Karadenize alan Ruslar zamanla eitli Trk boylarnn aleyhine toprak kazanp yaylmlardr. Bunu bugn son derece geni bir alana hkmeden Ruslarn aslnda ne denli kk bir corafyadan kp nasl bir siyasetle yayldklarn ifade edebilmek iin vurgulamak gerekiyor. Birinci Petronun ncelikle denizlere (Baltk ve Karadeniz) daha sonra da scak denizlere ( Boazlar, Akdeniz, Basra Krfezi) ulama politikalar, Gney Kafkasyada yaananlar anlamak bakmndan nemlidir. Bu politika sadece gnmzde de oka zikredilen Ruslarn scak denizlere ulama politikalar deil, nce Baltk ve Karadeniz e ulama daha sonra scak denizler olarak tabir edilen Boazlar ve Akdenize ulama politikas idi. Ruslar bu uurda sve ile savap Baltklara, Trklerle savap Karadenize kmlardr. Dou Anadoluda bir Ermeni devleti kurma fikrinin temel nedeni de bu kukla devlet zerinden Akdenize ulamaktr. Afganistan ve ran igallerinin arkasnda yatan sebeplerden biri de Basra Krfezine karak scak denizlere ulamaktr. Bu denizlere ulamann ne anlama geleceini iyi grmek gerekir. Gney Kafkasya,
90

Fahir ARMAOLU: 19. Yzyl Siyasi Tarihi(1789-1914), (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1999) 4

64

Ruslar iin hem bu denizlere ulama yolu zerindedir ve ulama imkan verir, hem de bu denizleri kontrol imkan sunar. Ruslarn ele geirmek istedikleri blgelerde da yerleik bulunan dier topluluklara ynelik olarak etnik, dinsel ve dilsel mlahazalarla uyguladklar kym ve g politikalar da yine bugn Gney Kafkasyadaki mevcut tablonun anlalmas bakmndan nemlidir. Bu politika, zellikle Sovyetler Birliinin yklmas ile birlikte ortaya kan yeni bamsz devletlerde yaanan etnik dini meselelerin temel nedenidir. Ruslar igal ettikleri tm corafyalarda bir Ruslatrma politikas uygulam ve buralara Ruslar yerletirme politikalar yrtmlerdir. gal edilen corafyadaki otokton halklarn aznlk durumuna drlmesi, Rus nfusunun ounluk klnmas ve zamanla igal edilen corafyaya yerletirilen Ruslarn dilinin, kltrnn ve geleneklerinin basknl ile Ruslatrlmas amalanmtr. Bu belki pek ok devlet iin tabii bir politikadr. Ancak Ruslar farkl klan bu yerletirmelerde asl yerli halkn kyma uratlarak nfuslarnn azaltlmas ya da ska yapld gibi Sibirya ilerine srlerek ve yurtlarndan edilmesi, ailelerin paralanmasdr. Kt g koullarnn da bir nevi kym etkisi dourduu unutulmamaldr. Bata Krmda Tatarlar, Kafkasyada Ahska ve Nogay Trkleri, erkezler olmak zere pek ok Trk ya da Mslman topluluk zorla grlm ya da kyma maruz kalmlardr. Bu kiilerin iyerlerine, topraklarna, evlerine Ruslar yerletirilmi, bu tutum evsiz Ruslara devletlerinin bir hizmeti olarak sunulurken, blgenin yerli halklar sonu belirsiz glerde hazin bir kadere yollanmtr. 91 Bu g ve kym politikalarnda Ruslar, Ermenileri ve Grcleri de kullanmtr. Gney Kafkasyada, Azerilerin ounlukta olduu blgelere Ermeniler ve Grcler yerletirilmitir. Bugn Gney Kafkas cumhuriyetlerinde yaanan etnik atmalarn ayn topraklarda farkl halklarn iddialarnn, yaanan atmalarda dklen kanlarn temelinde Ruslar bu iskan politikas yatar. Gemite Revan ad ile bilinen bir Trk ehri olan bugnk Erivann bir Ermeni ehri oluu bu ekilde gereklemitir. Bu politika ile Trk boylarnn birlemesi
Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Abdullah SAYDAM: Rus Smrgeciliinde Uygulanan Demografik Yntemler: Krm ve Kafkasya rnei, 114-128
91

65

ya da birbirlerinden haberdar olmalar, yaananlara kar kmalar engellenmi ve kltrel asimilasyon politikalar ile de bu ama desteklenmitir. Bugn Gney Kafkasyay anlayabilmek iin Ruslarn ele geirdikleri topraklarda uyguladklar zorla dinlerini deitirme, vaftiz etme ve neticede kltrel yozlama salayarak Ruslatrma politikasn grmek gerekir. Ele geirilen yerlerde yaayan insanlarn soy isimleri Rus sylenileri ile deitirilmi, alfabeler deitirilerek Kiril Alfabesi yaplm, uygulanan lminski metodu92 ile Rusa temel dil klnm ana diller unutturulmutur. 93 O topraklarn tarihi de bu politikalara gre tahrip edilerek yeni batan yazlmtr. Topluluklarn kendi milli tarihleri yerine sadece kendi blgelerini kapsayan blgesel tarih yazmna izin verilmemitir. Tatar, Kazak, zbek, Azeri Trklerinin, kendi milli tarihleri yerine kendi adlarna tesis edilen cumhuriyetlerin ve blgelerin tarihlerini yazmalar istenmitir. Bu yaplrken Trk topluluklarnn ayn soydan geldiklerinin belirtilmemesi ve yaknlklarnn vurgulanmamas da istenmitir. Trk Cumhuriyetleri tarihi de Rus tarihi erevesinde ele alnm, renciler, kendi tarihlerini, nder kiiliklerini, kahramanlarn ve dier akraba Trk devletlerini bilmezken, Rus tarihini ve nemli kiilerini kendi tarihleri ve kahramanlar olarak renmilerdir. Vatann arlk Rusyas ve tm SSCB olduu retilmitir. Bylece renciler, hem kendi tarihlerine yabanclatrlm, hem de dier Trk boylarn tanmadklar iin aradaki ba kesilmitir. Ruslar oluturduklar milletler politikas ile, sanki bu topluluklar ayn soydan deilmi, farkl tarih ve kltrden gelmekte imi gibi, bir tarih ve millet anlay hakim klmaya almlardr. Hatta bu boylar arasna husumetler sokularak olas birlemelerin kati olarak nne geilmitir. 94 Bugn Gney Kafkasyada yaanan, bata etnik sorunlar olmak zere, dier btn sorunlarn hemen hepsinin arkasnda, Ruslarn bu blgede uygulam olduu politikalar yer alr. Bu politikalar grmeden Gney
Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Ahmet TECEMEN: Rus Egemenliindeki Trklerin Alfabelerinin Deitirilmeleri 1769-1940, ( Kayseri, Erciyes niversitesi Yaynlar, 1994) 93 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Mehmet SARAY: Gaspral smail Beyden Atatrke Trk Dnyasnda Dil ve Kltr Birlii, ( stanbul: antay Yaynlar, 2003) 94 Nadir DEVLET, a.g. m., s. 97
92

66

Kafkasyay anlamak gtr. lgintir, bu politika bumerang etkisi ile, bugn Gney Kafkasyada Moskovay hedef alan bir mecraya kaymtr. lkelerin i ilerine kolayca mdahale edilebildii gnmz koullar, Ruslarn Kafkasyada uyguladklar politikalarn etkisinde bu blgeyi blge d aktrlerin mdahalesine ak hale getirmitir. Bu durumdan en ok rahatszlk duyan ve duyacak olan lkenin Rusya olduunu sylemeye gerek yoktur.95 1. 3.2. Ahska Trklerinin Durumu Ahska Trklerinin durumu Gney Kafkasyadaki kriz alanlarndan birini tekil eder. Ahska, Grcistann gney batsnda, Trkiyenin kuzey dousuna komu, Ardahan ile snrda olan bir blgedir. Ahska blgesi kuzeyde Borjoma, gneyde ldr dzlne, douda Boralya, batda ise Acara topraklarna uzanmaktadr. 96 Ahska blgesi, Kafkaslar, Karadeniz ve Anadoluyu birbirine balar. Ahska Trkleri Kavimler Kaps olarak da ifade edilebilecek jeostratejik adan deerli bu blgede yerleiklerdir. Ahska Trklerinin yerleik bulunduu corafya ve blgenin tarihi dikkate alndnda, bu Trklerin kkeni konusunda deiik teoriler ileri srlmtr. Bu teorilerden bir tanesi, bu halkn kkeninin aslen Grc olduu sonradan Mslmanlatklar ve evredeki Trk boylarnn etkisi ile Trkletikleridir. Bir dier bak as, Azerbaycanl olduklar ve Ouz boylar arasnda yer aldklardr. Bir baka teori ise, Tatarlar ile akraba olduklar ynndedir. Ancak Ahska Trklerinin kltrleri, dil zellikleri, vcut yaplar, tarihi gemileri ve gelenek grenekleri bu ileri srlen gruplardan bariz ekilde farkldr ve bu farkllk, yaanan etkileimlerle sonradan ortaya km deil, kkenden gelen bir farkllktr.97 Ahska ad, hem corafi bir blge olarak kullanlmaktadr, hem de bir vilayet ismidir. Ahska vilayetinin, merkez ile Ahska dahil olmak zere be
Osman Metin ZTRK: Karadenizin Gncel Jeopolitii: Blgesel Dengeler, Terrizm ve Trkiye, 1-10 brahim AGARA: Ahska Trkleri Srgnn 60. Yl Ansna, ( zmir: zmir Ahska Trkleri Kltr ve Dayanma Dernei Yaynlar,2004), 3 97 Ayrntl bilgi iin baknz, Ali Paa VEYSELOLU: Ahska Trklerinin Dram, (Ankara: 1999), 1-10
96 95

67

ilesi vardr, Adgn, Kocabey, Aspinza, Ahelkelek, Ahska.98 220den fazla kyn merkezi olan Ahskann yz lm ise 6260kmdir. Bu blgeye Grcistanda Meskhet Dahavacheti ad verilmekte blge halk Ahska Trkleri ise Meskhet Trkleri olarak anlmaktadr.99 Ahska Trkleri ifadesi ise rki bir tanm deildir, buradaki Trklerin blgede yaamasna istinaden verilmi bir isimdir. Ahska blgesi ve bugnk Kars ilinin Kr nehri Balan blgesi, yzyllarca nce Kafkaslarn kuzeyinden Kr-Aras-oruh nehirleri civarna gelerek yerleen skit(Saka) Trklerinin Gogar boyunun yurdudur.100 Zamanla blgeye Ouz Trkmenleri, Kpaklar gibi Trk boylarnn gleri gereklemitir. Ruslarn, 26 Nisan 1828de Osmanlya kar atklar sava neticesinde imzalanan Edirne Anlamas(14 Eyll 1829) ile Ahska, Poti, Anapa Kaleleri Rusyaya gemitir. Terk edilmesi n grlen Ahska blgesi ile Osmanl Devleti, hem Trk vatandalarn, hem de Kafkasyadaki en stratejik blgesini yitirmitir. Savata Osmanl ile birlikte Ruslara kar savaan Ahska Trkleri anlama sonras byk zorluk iinde kalm, bir ksm her eylerini yurtlarnda brakarak Trkiyeye g etmek zorunda kalmtr. Kalanlara Ruslar, Grcler ve Ermeniler byk kymlar ve eziyetler uygulamlardr. Uzun vadeli gelecek gzetilerek giden Trklerin yerine hemen Ermeniler, Ruslar, Grcler ve Yahudiler yerletirilmi ve bu suretle Ahska Trklerine ait topraklarn nfus yaps deitirilmitir.101 Bylece bu stratejik blgenin Trkiye ile birlemesini engellemek politikas uygulamaya konulmutur. arlk Rusyasnn ykld Bolevik htilalinden(1917) sonra, Sovyet

ynetimi self determinasyon ilan etmi; Ahskallar da bundan yararlanarak 1918 ylnda Trkiye topraklarna katlma karar aldklarn aklamlardr. Osmanl Devletine iletilen resmi mracaattan sonra bu istek 4 Haziran 1918 Batum Anlamas ile Grcistan Cumhuriyeti tarafndan da kabul edilmitir. Bu
Ali Paa VEYSELOLU: a.g.e., 25 brahim AGARA: a.g.e., 3 100 brahim AGARA: a.g.e., 4 101 Ahska Trkleri: http://www.ozturkler.com/data/0008/0008_02.htm
99 98

68

sayede snrlar tekrar 1828 ncesi dneme dnmtr. Ancak Osmanl Devleti, yenik sayld Birinci Dnya Sava sonras imzalad Mondros Mtarekesi (30 Ekim 1918) ile Ahskay terk etmek zorunda kalm ve blge Rus-Ermeni-Grc igali altnda kalmaya devam etmitir. Bunun zerine Ahska Trkleri Kasm 1918de Karsta kurulan Milli ura Hkmetine katlm ve Osman Server Atabek (Kpak neslinden, mahalli nder) nderliinde igale kar mcadeleye balamtr. 1921 ylnda da Halit Paa nderliindeki Trk ordusu Ahskaya girmi ancak, bu kez bir baka anlama Ahskay Trkiyeden koparmtr. 16 Mart 1921 tarihli Moskova Anlamas ile yitirilmitir.
102

Ahska ile beraber Batumda

Bylece Ahska, Grcistan topra olmu, 1936da Grcistann

SSCBye katlmas ile birlikte Ahska SSCB lkesine dahil olmutur. Ahska Trkleri srf Trk olduklar, sahip olduklar blgenin jeopolitik zellikleri ve Trkiyeye snrda olduklar yani Trkiye ile birleme ihtimalleri gibi sebeplerle son yetmi ylda defa srgne uram ve 1944 ylnda Grc asll Stalinin acmasz politikalarndan nasibini almtr. Ahska Trkleri gnderildikleri srgnler de birbirlerinden koparlm, SSCB iindeki farkl corafyalara datlmlardr. SSCBnin on cumhuriyetinin, 264 blgesinde yaamak zorunda braklmlardr. Yurtlarna dnemeyen Ahskallar, yaadklar blgelerde de sosyal, kltrel, eitim ve yaamla ilgili pek ok problemi ve hakszl yaamtr.103 Ahska blgesi Kafkasyann bir parasdr ve bu nedenle Ahska Trklerine bakarken Kafkasyann jeopolitii gz nne alnmaldr. Ahska Trkleri, Kafkasya ve Karadeniz zerinde sz syleme imkan verir. Ahska Trklerinin topraklarna kavumas, buna destek verecek aktrlere Kafkasyay ve Karadenizi kontrol imkan da verir. Ahska Trklerinin vatanlarnn sahip olduklar bu esiz konum, bir bakma Ahska Trklerinin bana gelenlerin de bir aklamasdr. Ahska blgesinin konumu, Trkiye ile paylalan ortak gemi ve kken, Trkiyenin blgedeki potansiyeli, Ahska Trklerinin Trkiyeye komu Grcistan topraklarndaki vatanlarna dnmelerine bir engel tekil etmi; Rusya
102 103

Yunus ZEYREK: Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, (Ankara:2001), 41 Ahska Trkleri: http://www.ozturkler.com/data/0008/0008_02.htm

69

ve Grcistan bu potansiyellerin birlemesini asla istememi ve bunu engellemeye ynelik politikalar gtmlerdir. 104 zellikle arlk Rusyas, Kafkas corafyasna ve Karadenize alan Ahska topraklarna byk ilgi duymular; Boazlara almay hedefleyen uzun vadeli projelerinde bu blgeyi nemli bir srama tahtas olarak grmlerdir. Blgeye Almanlar ve ngilizler de Birinci Dnya Sava yllarnda ilgi gstermilerdir. Almanya yeni kurulan Grc devletini himaye etmi; Birinci Dnya Savanda Almanyann yenilmesi zerine ise, ngiltere, bu topraklara gz dikmitir. 1917 Bolevik devrimi sonras kurulan yeni Sovyet ynetimi de, halefi gibi, bu yre ile ilgilenmi ve hakimiyet sahasna katmtr. kinci Dnya Sava srasnda yine Kafkasyann byk glerin mcadelesine konu olmas, bu blgenin yakn tarihte de hep nemli bir corafya olarak grldne iaret eder.105 Ahska corafyasnn jeopolitik nemini u drtlkler veciz bir biimde ifade etmektedir; 106 Ahska gl idi gitti, Bir ehli dil idi gitti, Syleyin Sultan Mahmuta; stanbulun kilidi gitti. Bugn Ahska Trkleri hala yurtlarna dnememilerdir. Grc Hkmeti dnmeleri iin Grc isim ve soy isimlerini kabul etmelerini ve Trk deil Mslman Grc olduklarn kabul etmelerini art komaktadr. Aslnda bir dier sorun bu kiilerin kylerine Ermenilerin yerlemi olmas ve Ahskallarn gelmesi halinde bu kiilere ne olacadr. Zaten Grc hkmeti de gelecek olan Ahskallar kendi blgelerine deil baka Grc blgelerine yerletirmek istemektedir. Ahska Trklerinin Grcistan ile ilgili tek sknts bu deildir.
104

Osman Metin ZTRK: Trkiyenin Trk Dnyas Politikas, Ahska Trkleri ve ABD, Bizim Ahska, Say 2, (Ocak-Mart 2005) 16-17 105 Osman Metin ZTRK: Trkiyenin Trk Dnyas Politikas, Ahska Trkleri ve ABD, 15 106 brahim AGARA: a.g.e., 16

70

Srgn sonucu bugn yaadklar yerlerde de skntlar vardr. zellikle Krasnodarda yaayan Ahskallar Kazaklarn ve Ruslarn taciz ve saldrlarna maruz kalmaya devam etmektedirler.107 Bir trl yurtlarna dnemeyen Ahska Trkleri, dnyada pek ok lkeye dalm durumdadr. En son olarak ABDnin bir zm olarak, Ahska Trklerini lkesine kabul edebileceini aklamamtr. Bu Ahska Trkleri iin yeni bir macera, yeni bir blnme ve yine yurtlarna dnememenin ifadesidir. Eer Ahska Trkleri, daha nce de ifade edildii zere, Kafkasya ve Karadeniz ile oynama, bunlar zerinde sz syleme ve bunlar kontrol imkan veriyorsa, ABDnin Ahska Trklerine sahip kmasn, Washingtonun Kafkasyaya ve Karadenize ynelik hesap ve karlar balamnda grmek gerekir. Baka yerlerdeki (rnein Ruandadaki) insanlk dramna gzlerini ve kulaklarn kapayan Trklerine ve kendisi Irak rneinde olduu gibi insanlk Ahska dramlarnn Trklerine yaanmasna yol aan ABDnin, srf yaadklar dramdan etkilenerek Ahska sahip ktklar dnlemez. ABDnin yaklamas, Kafkasyann ve Karadenizin uluslararas politikada yeni ve nemli bir mcadele alan olduunun ifadesidir. 108

1. 3. 3. Abhazya Sorunu Abhazya, Grcistandaki iki zerk cumhuriyetten biridir. Abhazya sorunu uzun bir sredir blgede etkili olmakta, uluslararas aktrlerin blge zerindeki amalar nedeni ile blgede kullanlmakta ve aktrlerin farkl karlar nedeni ile bir trl somut sonuca ulaamamaktadr. Abhazya sorunu, Abhazyann bamsz olmak istemesinden, Grcistann ise bunu lkenin niter yapsna kar bir hareket olarak deerlendirmesi ve kar kmasndan ileri gelmektedir. Grcistann zerk blgelerinden biri olan Abhazya, Kafkasyann bir parasdr. Abhazya, Karadenizin dou kysnda, 240kmlik sahil eridi
107 108

Osman Metin ZTRK ile 10. 02. 2006 tarihinde yaplan mlakattan. Osman Metin ZTRK ile 10. 02. 2006 tarihinde yaplan mlakattan

71

boyunca uzanmaktadr. Kuzeyinde Rusya Federasyonu, gneyinde ise Grcistann Svanetya ve Megrelya blgeleri yer alr.109 Abhazlar, Kafkasyann en eski yerli halklarndan biridir.110 Bir blm Hristiyan, bir blm ise Snni Mslmandr. Savalar, srgnleri, Rusyaya ilhak ve srgn yaamlardr. Kendi vatanlarnda aznlk haline geldikleri gnler olduu gibi, bamszl da yaamlardr. Halen
111

Grcistan

iinde,

bamszlk

fikrinden

vazgememilerdir.

Abhaz halk, yaadklar blgede an siyasal ve hukuki koullarna uygun ynetimler kurmutur. Bunun yannda, yine tarihsel sre iinde Grclerle birlikte zaman zaman ortak ynetimler de kurulmulardr. 4. ve 10. yzyl arasnda izilmi haritalarda, Grcistan'n corafyasn da kapsamak zere bu blge Abhazya Ynetim Blgesi olarak adlandrlmaktadr. Dede Korkut destanlarnda Abhazya'dan bahsedilirken "Kan Abhaz" yani "Abhaz Hanl" tabiri kullanlmaktadr.112 Kafkasya'nn yerli halklarndan olan Abhazlarn etnik-kltrel ve dilsel olarak en yakn akrabalar Kuzey Kafkasya'da yaamaktadrlar. Bunlar Abazinler, Adgeler ve dier Kuzey Kafkas halklardr. Abhazlar, 12 yzyldan daha geriye uzanan kkl devlet geleneine sahip Kafkasya'nn en eski yerli halklarndandr. Abhaz Krall VIII. yzylda ortaya km ve iki yzyl boyunca Karadeniz blgesinin en gl devletlerinden biri olmutur. Grcistan ve Abhazya'nn krallk hanedanlar arasnda yaplan bir evlilik sonucu, bu iki devlet birlemi, XIII. yzylda Grc Krall'nn Moollar tarafndan yklmas ise Abhazya'y Tiflis'e ballktan tamamen kurtarmtr. XVI-XVIII. yzyllar boyunca Abhaz Prenslii, Osmanl mparatorluu'nun politik, ekonomik ve dini etki alannda kalmtr. XIX. yzyl banda iktidardaki Abhaz Prensi Kelebey aba-ervaidze, daha sonra da olu Georgi, Rusya tebasna kabul edilmeleri ricasyla Rusya'ya bavurmulardr. 17 ubat 1810'da yaymlanan imparatorluk
109 110

Murat PAPU: Abhazya Canlar lkesi, Atlas , Say 132 (Mart 2004), 90-92 Hakan KANTARCI: Kskataki Blge Kafkasya, ( stanbuI: IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2006) , Murat PAPU: a.g.m., 91 http://www.abhazya.org/duyuru2.htm, internetten indirili tarihi: 15. 02.2006

81
111 112

72

bildirgesi

ile

Abhazya,

Rusya

mparatorluu'nun

hamiyetine

gemitir.

Rusya'nn bnyesinde Abhazya politik zerkliini ve prenslik hanedann korumutur. Ancak 1864 ylnda Abhazya'nn zerk idare sistemi ortadan kaldrlm ve iktidardaki son prens Mihail aba-ervaidze Voronej'e srgne gnderilmitir. Kafkas savalarnn sonunda Rusya'nn Kafkasya'daki durumunu glenmi, buna bal olarak da Rus hkmetinin kolonyalist politikas ivme kazanmtr.113 1864 ylnda Kafkasyadan Osmanl halklarnn arasnda 100 bin Abhaz da mparatorluuna srlen Kafkas yer alm ve bu srgn sonucu

Abhazyann Ahps, Aybga, Abjoka gibi yreleri tamamen boaltlmtr. Daha sonra 1877-1878 Osmanl-Rus Sava sonrasnda da 32 bin Abhaz Osmanl topraklarna gmtr.
114

Boalan Abhazya, bata Grcler (esas olarak

Megreller) olmak zere Rus, Ermeni, Rum, Bulgar, Alman, Eston vb. gmenlerin aknna uramtr. Bu durumun sonucunda Abhazya hzla etnik olarak kark bir blgeye dnrken yerli halkn iradesi kstlanmaya balamtr. 1886'daki sayma gre Abhazlarn oran % 85.7; Grclerin oran ise tm Abhazya nfusunun % 6'sn tekil etmektedir. 1897'de Rusya'da yaplan ilk genel nfus saymna gre Abhazlar % 55.3e gerilerken, Grcler % 24.4e ykselmilerdir.115 1917de arlk rejiminin yklmas ile Abhazya bamszlna kavumu, Abhazlar, Kuzey Kafkasya halklar ile birleme abalarna girmiler ve Abhaz Halk Kongresi, 11 Mays 1918de kurulan Kuzey Kafkasya Dal Cumhuriyetine (Birleik Kafkasya Cumhuriyetine) katlma karar almtr. Grcistan ise bamsz bir devlet kurmu ve Alman himayesine girmitir. Grcistan bu dnemde Rusyada yaanan i savatan yararlanarak Haziran
113

Vladislav ARDZINBA: Abhazya ve Grcistann Hukuksal likileri, http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/bukaf_abhazya_abhvegurchukilis.html, tarihi: 20. 02.2006 114 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 64 115 Vladislav ARDZINBA: Abhazya ve Grcistann Hukuksal likileri, http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/bukaf_abhazya_abhvegurchukilis.html, tarihi: 20. 02.2006

internetten

indirili

internetten

indirili

73

1918de

Abhaz

topraklarna

girmi,

ancak

Birinci

Dnya

Savanda

Almanyann yenilmesi sonrasnda ngiltere Grcistan igal etmitir. Mttefikler 1920de Grcistann bamszln tanmlardr. Mart 1921de Kzlordu Grcistan igal etmi ve Sovyet rejimini kurmutur. 31 Mart 1921de de Abhazya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmutur. Abhazya bundan alt ay sonra Grcistanla zel birlik anlamas imzalamak zorunda kalmtr. 1922de Grcistan, Azerbaycan ve Ermenistandan oluan Transkafkasya Sovyet Sosyalist Federal Cumhuriyeti kurulurken Abhazyaya birlik cumhuriyeti stats verilmitir.116 Abhazya ile Grcistan arasndaki devlet ilikisinin zellii imzalanan anlamann yan sra 1925 Abhazya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Anayasasnda ve Grcistann federatif esaslar zerine kurulmu bir devlet olduunu belirten 1927 Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Anayasasnda da yer almtr.117 Ancak Stalin iktidar dneminde Abhazya Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin stats drlm ve zerk cumhuriyet olarak Grcistana balanmtr. Bundan sonra Grcletirme politikasna hz verilmi ve Abhazyada Grc nfus hzla ykselmi yle ki Grc nfus oran 1886 ylnda %6 iken, 1959da %39a km, 1980lerde ise %45e ulamtr. 118 Abhazya'nn egemenlik haklarnn kstlanmas en ok Abhazlarn ulusal bilinci zerinde olumsuz bir etki yaratmtr. Abhazya'nn statsnn Grcistan bnyesinde zerk Cumhuriyet'e indirilmesi tam bir hafta sonra (18-26 ubat 1931) Abhazlarn hkmete gvensizliklerini belirttikleri gnler sren gsterilere neden olmutur. Bu Abhaz halknn Sovyet egemenlii koullarnda haklarnn korunmas iin yapt ilk kitlesel gsteridir. Bununla birlikte, Abhazya'nn statsnn drlmesine ramen, Abhazya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin Abhazya zerk Sovyet Sosyalist C'umhuriyetine dntrlmesinden sonra

116 117

Murat PAPU:a.g.m. , 112-116 Kafkasya ve Azerbaycann Dn-Bugn-Yarn, Harp Akademileri Komutanl Yaynlarndan, stanbul, 1995, 111 118 Murat PAPU:a.g.m. , 114-115

74

bile Grcistan ile Abhazya arasndaki ilikiler hukuki adan devletleraras ve federatif karakter tamtr.119 5 Aralk 1936da Grcistan 15 Sovyet Cumhuriyetinden biri olmutur. Bunun ardndan Abhazyada Grcletirme politikas gdlm bir yandan blgeye Grc gleri yaptrlrken, dier taraftan Abhaz dili, alfabesi, yer adlar deitirilerek Grc dili empoze edilmeye allmtr. Gler sonucu Grc nfus 70 bin artarken, Abhaz nfusu sadece 5 bin kii artmtr. Ayrca devlet ynetiminde de Abhazlara yer verilmemeye balanmtr.120 Yaanan bu durumun sonucunda Abhazya'nn Grcistan'n bnyesinden kmas talebiyle 1957, 1964 , 1967, 1978 yllarnda kitlesel gsteriler ve mitingler yaplmtr.121 Rusya ve Grcistan tarafndan verilen Abhaz dilinde yaynlarn arttrlmas, Abhaz televizyonu ve niversitesinin kurulmas, mali destek salanmas ve i imkanlar yaratlmas gibi tavizlere ramen Abhaz ynetimi bamszlk isteinden vazgememitir. 122 1988 ylnda 19.SSCB Komnist Partisi Birleik Konferansnda Abhazlar, Grclerden ikayetlerini bir mektupla sunmular ve 19 Mart 1989da, Abhazyann mstakil Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olmas gerektiini ieren, 30 bin kiinin imzalad bir mektubu aklamlardr. Bu durum Grcleri ok kzdrmtr. Bunun zerine Grclerin dzenledikleri gsteride Sovyet askerleri 19 silahsz Grc gstericiyi ldrmtr. Grcler Abhaz niversitesinin Grc blmn Tiflis Devlet niversitesine balamaya alnca lmle sonulanan yeni atmalar balamtr. 25-26 Austosta Kuzey Kafkas halklar Sohumda bir araya gelerek Birinci Kafkas Dal Halklar Kongresini toplamlardr. Kongrede Grc ynetimi protesto edilerek Abhaz halk ile tam dayanma ierisinde olunduu ilan edilmitir. Ekim 1989da Kabardin Balkar

119

Vladislav ARDZINBA: a.g.m., http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/bukaf_abhazya_abhve gurchukilis.html 120 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 65 121 Vladislav ARDZINBA: a.g.m., http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/bukaf_abhazya_abhve gurchukilis.html 122 Kafkasya ve Azerbaycann Dn-Bugn-Yarn, Harp Akademileri Komutanl Yaynlarndan, stanbul, 1995, 111

75

zerk Cumhuriyetinin bakenti Nalikde bir gsteride Abhazlara destek verilmitir. 123 Abhaz Yksek Sovyeti 1990da ald bir karar ile bamszln ilan etmi ve Abhazyann birlik cumhuriyeti olduunu (1921de Grcistana balanmadan nceki stats uyarnca) aklamlardr. Ancak Grcistan Parlamentosu bunu tanmamtr.
124

Aralk 1990da Abhaz Yksek Sovyeti,

Vladislav Ardzinbay bakan semitir. 1991 ylnda seimler yaplm ve Abhaz Parlamentosu almalarna balamtr. 1992 ubat aynda Grcistan ynetimi 1978 tarihli Sovyet Anayasasn lavettiini ve 1921 tarihli Grcistan Anayasasnn geerli olduunu ilan etmitir. 1921 Anayasasnda Abhazya zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti yer almamaktadr.125 Bunun zerine Abhaz Parlamentosu, 23 Temmuz 1992de ald bir karar ile Abhazyann Grcistann bir paras olduunu kabul eden 1978 Anayasasn yrrlkten kaldrm ve Abhaz halknn kendi topraklar zerinde kendi geleceini belirleme hakkna sahip
126

ve

egemen

olduunu vurgulayan,

Abhazyann SSCB iinde ayr bir birlik cumhuriyeti olduunu ifade eden 1925 Anayasasn yrrle koymutur. faktr gndeme gelmeye Bu srete ilikileri etkileyen Rusya Rusya, Abhazya-Grcistan balamtr.

anlamazlnda Abhazlara destek vererek Grcistan zerinde bask kurmay hedeflemitir. Oluan bu durumun nedeni blgede ortaya kan gelimelerdir. Rusya 1992 ylnda Krmn RFnin deil Ukraynann bir paras olduunu tanmtr. Bylece Rusya Karadenizde Krm kylarn kaybetmitir. Bu durumda Rusyann Karadenizde askeri g oluturacak deniz sleri ve ticari limanlarn oluturulmas glemitir. Grcistan ise Karadeniz kysnda uzun bir sahil eridine sahiptir. Sz konusu dnemde Grcistan ekonomik ve etnik sorunlar ierisinde zayf ve istikrarsz bir konumdadr. Rusya Karadeniz zerindeki karlarn gerekletirmek iin Grcistann bu durumundan
123 124

Ufuk TAVKUL: a.g.e. , 69 Esra HAT POLU: After Empire: Georgia-Russia Relations And The Prospects For Stability In The South Caucasus, 181 125 Sz konusu anayasalarla ilgili geni bilgi iin bkz. http://www.kapba.de/AbhazyaGenel.html 126 Kafkasya ve Azerbaycann Dn-Bugn-Yarn, Harp Akademileri Komutanl Yaynlarndan, stanbul, 1995, 113

76

yararlanmak zere Grcistana kar askeri ve siyasi bir strateji uygulamaya koyulmutur. Abhaz yetkililerle bu konuda Rusyann Abhazyann bamszln desteklemesi ve Abhaz topraklarnda Rus ordusuna s verilmesi konusunda anlamaya varlmtr. 127 Abhazyann 1925 Anayasasn yrrle koymas ve bamszln ilan etmesinden sonra eitli bahanelerle Grcistan Abhazya topraklarna girmi ve atmalar balamtr. Kuzey Kafkasya
128

atmalar boyunca bata eenler olmak zere Abhazyaya gelerek Abhazlar lehine savaa

halklar

katlmlardr. Rusyada zaman zaman duraksamakla beraber Abhazlara destek vermitir. Ayrca atmalarda Rus stihbarat Tekilat tarafndan organize edilen een- ngu-Oset ve Rus Kazaklarndan oluan paral askerlerin de Abhazya tarafnda savamlardr. Abhazya, birka hafta iinde hemen hemen Grcistann tm Bat kesimini kontrol altna almtr. Bunun zerine Grcistan, Rusya ile grmelere balam ve topraklarnda Rus askeri slerinin kurulmasn kabul etmitir. Ardndan Abhaz birlikleri Rus bar gc korumas altnda Abhaz topraklarna ekilmilerdir. 129 Ancak Grcistann etnik yapsnn karkl ve zayf otoritesi neticesinde atmalar devam etmitir. 1993 yaznda atmalarn younlamas zerine Rusyann baks ile nce Moskova daha sonra Soide atekes grmeleri yaplm, 27 Temmuz 1993 tarihinde Abhazya ve Grcistan arasnda atekes anlamas imzalanmtr. Anlamaya gre Grc birlikleri Abhazyadan ekilecek, iki taraf silahszlandrlacak ve meru hkmet Abhazyaya geri dnecekti. Rusya Anlamann garantr olarak blgede nemli bir rol stlenmitir. Ancak bu anlama Grcistanda evardnadzeye muhalif gruplar rahatsz etmi, i sava olarak nitelenebilecek atmalara sebep olmutur. Abhazlar ise bu durumu kullanm ve Grc kontrolndeki Suhum ve

Ufuk TAVKUL:, a.g.e. , 69 Abhazyann 1992 ylnda bamszln ilan etmesinden sonra Abhazya ve Grcistan arasnda gerekleen mcadeleler ve yaanan gelimeler hakknda daha geni bilgi iin bkz. Kafkasya ve Azerbaycann Dn-Bugn-Yarn, Harp Akademileri Komutanl Yaynlarndan, stanbul, 1995 129 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 70-71
128

127

77

Oamiray geri alarak eenlerin att Kodor blgesi hari, Abhazyann tamamn kontrol altna almlardr.130 Ancak anlama atekesi salamam, Abhazlarn bu giriimleri ve Grclerin geri ekilme konusundaki isteksizlikleri atmalar yeniden ortaya karmtr. Bunun zerine Rusya her iki tarafa da atekese uyma ars yapmtr. Ancak atmalar devam etmitir. Sorunun BMye intikal etmesi ile taraflar Aralk1993te Cenevrede grmelere balamlar, BMden bir heyet blgede incelemede bulunmu ve 1 Aralk 1993te bir protokol, 13 Ocak 1994 tarihinde de nihai anlama imzalanmtr.131 Anlamaya gre 250 bin Grc mltecinin Abhazyaya dnmesine karar verilmi, iki taraf arasndaki nguri Nehri etrafnda bir tampon bge oluturularak BM Grcistan gzlemci heyeti(UNOMIG) bar koruma adna Suhumiye yerletirilmitir. Taraflarn talebi zerine Haziran 1994te , tampon blgeye 250 bin kiilik BDT Bar Gc Askeri yerletirilmitir. (G sadece Rus askerlerinden olumaktadr.) 132 Abhazya Parlamentosu, 1994 ylnda yeni bir anayasa kabul etmi ve Abhazya Cumhuriyetini kurduunu ilan etmitir. Bu dnemde Grcistan, Rus basklar neticesinde BDTye ye olmutur. Rusya, eenistan olaylar erevesinde Abhazyann Kodor vadisinde een silahl glerinin slendiini iddia etmi ve buna dayanarak Abhazyaya ambargo uygulamaya balamtr. Ambargo Aralk 2005ten itibaren giderek sertlemi ve blgenin d dnyayla tm balar kesilmitir. Abhazya hem Rus ambargosu hem de BM basks altnda kalmtr. Bunun sonucunda Abhazlar, Grcistan ile eit haklara sahip olacaklar bir konfederasyon oluturulmasn dile getirmiler ancak bu gr kabul grmemitir. 133

Mitat EL KPALA: Dnden Bugne Kuzey Kafkasya:Sosyal, Siyasal Yap ve Etnik atmalar, Der. Ali Ahmetbeyolu ve bak., ( stanbul: Tarih ve Tabiat Vakf Yaynlar, 2006), 115-116 131 Kafkasya ve Azerbaycann Dn-Bugn-Yarn, Harp Akademileri Komutanl Yaynlarndan, stanbul, 1995, 117 132 Hakan KANTARCI: a.g.e., 88 133 Mitat EL KPALA: a.g.m., 116 ve Hakan KANTARCI, a.g.e., 84-85
130

78

Gelimelerden de grld zere Abhazya sorunu, Abhazya zerk Cumhuriyetinin bamsz olmak istemesinden ve bunu Grcistann kabul etmemesinden kaynaklanmaktadr. Tiflis, Abhazyay Grcistann toprak btnl ierisinde mtalaa etmektedir. zellikle Rusyann Karadeniz ve Kafkasya ile ilgili endielerinin etkisinde bu soruna yaklamas, Abhazya sorununu daha ciddi hale getirmektedir. Yakn dnemlerde yaanan GrcistanABD yaknlamasnn ve ABDnin Karadeniz ve Kafkasya corafyasna ilgisinin sorunun zerinde etkili olabilecei ve Rusya-ABD-Grcistan arasnda Abhazya konusu zerinden bir mcadele yaanabilecei deerlendirilmektedir.

1. 3. 4. Gney Osetya Sorunu Gney Osetya, Grcistan snrlar ierisinde zerk bir blgedir. Byk Kafkas Dalarnn gney yamalarnda yer alr. Toplam yzlm 3. 900 km kadardr. Ynetim merkezi Tskhinvalidir.134 Orta Kafkaslarda, Kafkas dalarnn kuzey ve gney yamalarnda yaamakta olan Osetler, Hint-Avrupa rkna mensup ran kkenli bir Kafkas halk olarak bilinmektedir.135 Gney Osetya, Rusya Federasyonu snrlar ierisinde yer alan Kuzey Osetya ile bir btndr. Bunlarn daha nce deinilen etnik unsurlarla oynama ve bl-ynet politikas nedeniyle, SSCB dalrken Gney Osetyann, Rusya tarafndan ileride kullanlmak zere Grcistana brakld deerlendirilmektedir. Nitekim daha sonra Moskova ile Tiflis arasnda yaananlar, bu deerlendirmeyi teyit etmitir. Gnmzde Kafkasyada sregelen Gney Osetya sorunu Grcistan snrlar ierisinde yer alan Gney Osetyann Rusya Federasyonu ierinde yer alan Kuzey Osetya ile birlemek istemesinden kaynaklanmaktadr. Byk ounluu Ortodoks Hristiyan olan Osetlerin bir ksm da Mslmandr. Mslman Osetlerden bir ksmnn Trkiyede yaad bilinmektedir. Trkiyede yaayan Oset nfusun bir ksm 1877-1878 Osmanl134 135

Ramazan ZEY:a.g.m., 31 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 76

79

Rus Sava sonrasnda, bir ksm ise kinci Dnya Savandan sonra Trkiyeye gelmitir.136 Osetlerin atalarnn Hazar Denizinin kuzeyinde, Deon nehri boylarnda yaadklar bilinmektedir. Daha sonra buradan baz kabileler Azak Denizi kysna, Terek ve Kuban nehirleri arasna ve Kafkasyaya yerlemilerdir. Daha sonra bazlar Kuzey Kafkasya da eteklerine g ederek 6. yzylda Kabartaylarn atalar olan Kerketler ile beraber Alania olarak bilinen bir birlik kurmulardr. Gnmzdeki Osetler, Alan dil ve kltrnn hakim olduu AlanSarmatya ve Kuzey Kafkas halklarnn karmndan meydana gelmiler ve Kuzey Osetyaya yerlemilerdir. Gneydeki Oset yerleimi daha yakn zamanlarda gereklemitir.137 Osetler, 1774 ylnda Rusyaya katlmlardr.
138

19. yzyln ortalarnda Kafkasya Rusya tarafndan istila edildikten sonra arlk Rusyas Gney Osetya halknn idaresini Grc feodallerin eline brakm ve Gney Osetya topraklarn Grc feodallerin mlk olarak ilan etmitir.139 20. yzyln balarnda kilise ve sosyal demokrat Meneviklerin ban ektii ulusal uyan ortaya kmtr. Grclerin 1917de Ruslardan duyduklar kayglarn aynsn, Osetler ulusal devlet kurma gayreti ierisindeki Grc Meneviklerden duymulardr. Daha nce arlk Rusyasnn egemenlii altnda yaayan Grcistan Bolevik devrimi sonras 26 Mays 1918de bamszlk ilan edince lkedeki btn aznlklara eit siyasi ve sosyal haklar tandn belirtmi ancak 1919da yerel meclislerini kapatarak Gney Osetleri kendi kaderlerini tayin hakkndan yoksun brakmlardr. Osetyal iftiler, Mart 1918, Ekim 1919 ve Nisan, Haziran 1920 ayaklanmalarnda Boleviklerin yannda yer almlar ve Grclere kar savamlardr. Bu ayaklanmalarn Grclerce kanl ekilde bastrlmas bugnlere uzanan Grc-Oset

Nihat KAIKI ve Hasan YILMAZ: a.g.e., 150 Kafkasya ve Azerbaycann Dn-Bugn-Yarn, Harp Akademileri Komutanl Yaynlarndan, stanbul, 1995, 119 138 Esra HAT POLU: After Empire: Georgia-Russia Relations And The Prospects For Stability In The South Caucasus, 182 139 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 77den naklen Sefer E. BERZEG: Gney Osetya-Kuzey Osetya ve Grc ovenizmi zerine Dnceler, Kafkas Gerei 3, (Ocak 1991), 2
136 137

80

anlamazlnn temellerini atmtr. 25 ubat 1921de Kzlordunun Grcistana girmesi ile Gney Osetyadaki Grc hakimiyeti sona ermitir.140 Grcistanda Sovyet rejiminin kurulmasndan sonra da Oset halknn arlk Rusyas dnemindeki ikiye blnmlk durumu devam etmi, Gney Osetya, 20 Nisan 1922de zerk blge stats ile Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine, Kuzey Osetya ise 1925 ylnda Rusya Federasyonuna balanm ve 1936da zerk blge statsn kazanmtr.141 Gnmze uzanan Oset-Grc kriz dnemi ise 1989da balamtr. Tshinvali Pedagoji Enstits retim yesi ve Ademon Nhas adl Gney Osetya Halk Cephesi rgtnn lideri Alan oiyevin, Abhazya blge gazetesinde yaymlanan mektubunda Osetlerin Grcistandan ayrlmak ve Birlik Cumhuriyeti stats kazanmak iin balattklar mcadeleyi Abhazya halknn desteklemesini istemesi Grclerden byk tepki grm, bunun zerine 1989 yaznda Oset-Grc atmalar balamtr.142 Grcistann Osetlere tepkisi en ufak sosyal ve ekonomik talebi kabullenmeme eklinde olmutur. Grcler, bu dnemde Grcceyi lkede tek resmi dil haline getirmek ve niter bir yap oluturma politikas gtmlerdir. Gney Osetya ifadesi dahi tm yaynlardan silinmek istenmi, Gney Osetya Grcistann bir blgesi statsne indirgenmeye allmtr. Sz konusu dnemde Gney Osetya Sameablo ya da Shida Kartli olarak adlandrlmaya balanm, idari olarak merkeze bal Tskhinvali blgesi olarak nitelendirilmitir.143 1989 yl Eyll sonlarnda Grc askeri birlikleri Gney Osetya blgesine girmiler, atmalar hz kazanarak devam etmitir. 10 Kasm 1989da ise Gney Osetya Blge Sovyeti ve Oset Halk Cephesi rgt, Grcistan Yksek Sovyetinden, Gney Osetya zerk Blgesinin zerk cumhuriyet statsne
140

Kafkasya ve Azerbaycann Dn-Bugn-Yarn, Harp Akademileri Komutanl Yaynlarndan, stanbul, 1995, 120 141 Hakan KANTARCI: a.g.e., 88den naklen Okan MERT: Trkiyenin Kafkas Politikas ve Grcistan, IQ Kltr-Sanat Yaynclk, stanbul, 2004, 61- 88 142 Ufuk TAVKUL: a.g.e., 78den naklen Elizabeth FULLER: Georgian Parliament Votes to Abolish Osetian Autonomy, Report on the USSR, 2 (51), December 1990, 8 143 Mitat EL KPALA:a.g.m., 117

81

ykseltilmesini istemiler ancak Grc yetkililer Gney Osetya Blge Parti Birinci Sekreterini grevden alarak bu istei reddetmilerdir. Oset-Grc atmas 1990 ylnn Ocak ay boyunca devam etmitir. Bu srete Gney Osetyallar, Kuzey Osetya ile birleme isteklerinden vazgememiler, Haziran aynda Anemon Nhas rgt Gney Osetyann bakenti Tshinvalide byk bir gsteri dzenlemitir.144 Grcistan Yksek Sovyeti, Austos 1990da, Grcistan Parlamento seimlerine Grcistanda blgesel faaliyet gsteren siyasi partilerin katlmasn engelleyen bir seim kanununu kabul etmi, karar, aka Osetleri ve Abhazalar hedef alm ve sonraki olaylara kaynaklk etmitir. Osetler tepkilerini 20 Eyll 1990da Gney Osetya Demokratik Sovyet Cumhuriyetini ilan ederek gstermileridir.
145

Ayrca Rusyaya bavurarak Sovyetler Birliinin bamsz

bir yesi olarak tannmak istediklerini bildirmileridir. Ekim 1990daki Grcistan Yksek Sovyeti seimlerine boykot ederek katlmayan Gney Osetya Aralk 1990da kendi seimlerini yapmtr.
146

Grcistan Yksek Sovyeti ise bu

seimleri tanmadn bildirmi, yeni oluturulan Gney Osetya Cumhuriyetinin Grc aleyhtar ve anayasaya aykr olduuna karar vermitir. Osetlerin boykot ettikleri Grcistan Yksek Sovyeti seimlerini ise ar milliyeti Yuvarlak Masa/Hr Grcistan koalisyonunun bakan Zviad Gamsahurdiya kazanm, Gamsahurdiya ilk konumasnda Gney Osetyann ve Abhazyann zerkliklerini koruyacan ve Grcistandan ayrlmalarna kar olduunu bildirmitir. Grcistan Parlamentosu, Aralk 1990da Gney Osetyann zerklik statsnn kaldrlmasn oylamaya sunmu, buna gereke olarak da Gney Osetyann Kuzey Osetya ile birleme isteinin Grcistann tarihi birliini tehdit ettii iddiasn gstermitir. Tshinvalide Grc polisin ldrlmesi sonrasnda Grcistan Parlamentosu blgede olaanst hal ilan edilmesini teklif etmitir. Bu dnemde Gney Osetyann Moskovadan yardm istemesi ve Moskovann MVD birliklerini dzeni salamak zere blgeye gndermesi Tiflisi rahatsz etmi, Grcistan parlamentosu bu hareketi knam ve Sovyet askeri
Ufuk TAVKUL: a.g.e., 79 Mitat EL KPALA: a.g.m., 118 146 Esra HAT POLU: After Empire: Georgia-Russia Relations And The Prospects For Stability In The South Caucasus, 178-179
144 145

82

birliklerinin Osetleri desteklediklerini ileri srmtr. 1990 Aralk ay sonunda uzlama salamak amacyla Rusya, Grcistan, Gney Osetya yetkilileri bir araya gelmi, akabinde bir uzlatrma komisyonu oluturulmutur. Bu bir zm salamam, Grc-Oset atmalar devam etmitir. 7 Ocak 1991de Gorbaov, Gney Osetyann bamszlk ilann, Grcistan Parlamentosunun Gney Osetyann zerkliini kaldrmasn knam, gn iinde Grc askeri birliklerinin Gney Osetyadan ekilmelerini istemitir. Gamsahurdiya ise bu istekleri Grcistann i ilerine karma olarak nitelendirmi ve Gorbaovu ordusunu Grcistana sokmak iin bahane aramakla sulamtr. Bu arada Tshinvalide atmalar artm ve Grc milisler Tshinvaliye girmileridir. 147 atmalar srasnda bir ksm Oset Kuzey Osetyaya, Grcler, Grcistan a kamlardr. 19 Ocak 1992de yaplan referandum da Gney Osetya halknn %97si Kuzey Osetya ile birlemek ve Rusya Federasyonuna katlmak istediklerini ortaya koymular, bu durum ilikileri daha da gerginletirmitir. Ardndan Rus birlikleri blgeye girmi, Rusyann giriimi ile atekes salanmtr. Gelien olaylar erevesinde, BDT yesi 11 devletin cumhurbakanlarnn katld 6 Temmuz 1992 tarihli Moskova Zirvesinde cumhuriyetler arasndaki etnik atmalarn nlenmesi iin bir bar gc kurulmas kararlatrlm, oluturulan bar gcnn Gney Osetyada konulandrlmas ile dzen nisbeten salanmtr.
148

Yaanan atmalarda

53 binden fazla Gney Osetya vatanda blgeyi terk etmek zorunda kalmtr. atmalar dneminde Kuzey Osetyaya geen 17 bin Osetyalnn haricinde ok sayda Grc mlteci de Grcistan iinde dank halde yaamaktadr.149 Aralk 1992de AG K durumu gzlemek iin blgeye heyet gndermitir. Mart 1994de aynda Gney Osetyadaki parlamento seimleri radikal milliyeti ynetimin yenilgisi ve Komnist Partisinin iktidara gelmesi ile sonulanmtr. Yeni radikal ynetimin Kuzey Osetya ile birleme ve Grcistandan tam bamszlk istekleri bask ile engellenmitir. Gney Osetya Yksek Konseyi bakan ibirov, Grcistan ile uzlamaya karyd ancak Gney Osetya mali
Ufuk TAVKUL: a.g.e. , 80-81 Kafkasya ve Azerbaycann Yaynlarndan, stanbul, 1995, 121 149 Hakan KANTARCI: a.g.e. , 89
147 148

Dn-Bugn-Yarn,

Harp

Akademileri

Komutanl

83

adan Moskovann yardmlarna bal olduu iin zerklik konusunda Grcistanla yaplacak anlamalar Moskovann desteine balyd. Ancak 1995de Grcistan anayasas deitirilmi ve zerk blge stats kaldrlan Gney Osetya dorudan Tiflise balanmtr.150 Gney Osetya ile Tiflis arasndaki gerginlik ilerleyen dnemde devam etmitir. Bu gerginlik Rusya hep bu ekilde Osetlerin yannda yer almtr. Aralk 2000de Grcistan tabiiyetinde olanlara vize uygulamas getiren Moskovann, Gney Osetya ve Abhazyay bu uygulamann dnda tutmas, Rusyann Tiflis karsnda Osetlere verdii destein ok ak bir rneidir. Gney Osetya zerk Blge Parlamentosu daha yakn bir tarihte 9 Haziran 2004de Rusya Federasyonu ile birleme karar almtr. Gney Osetya Devlet Bakan Eduard Kokoev, 12 Haziran 2004 tarihinde, Moskovada basna; Osetya halknn blnm bir halk olduunu, uluslararas camiann Gney Osetya problemini blnm halk kapsamnda ele almas, ayrca toprak btnlne ilikin kanun ve taleplerin yan sra bir milletin kendi seimini yapma hakkn da gz nnde bulundurmas gerektii, yakn bir tarihte Osetlerin Kuzey ve Gney blmlenmesinden kurtularak Osetyann Rusya Federasyonuna dahil olacana inand, Gney Osetyann Rusya Federasyonuna dahil edilmesi iin gerekli mracaatn DUMAya ve Rusya Federasyonu Hkmetine yapld aklamasnda bulunmutur.151 Ancak bu karar da, nceki bamszlk karar gibi kabul grmemi ve havada kalmtr. Bununla beraber, kabul grmemesine ramen, bu kararlarn Grcistan karsnda Rusyann elini kuvvetlendirdii ve Moskovaya Gney Kafkasyada hareket serbestisi kazand da bir gerektir. 2004 ylndaki bu birleme karar karlk grmemi, ortada braklm iken, Gney Osetya, 2006 ylnda yeniden bamszla ynelmi ve bu yndeki isteini tekrarlamtr. inde bulunulan gnlerde Moskovann Gney Osetyaya ne cevap verecei merak edilmekte ve Moskovann Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ile Trkiye arasndaki ilikinin bir

150 151

Ufuk TAVKUL: a.g.e., 82 Hakan KANTARCI: a.g.e. , 90

84

benzerini Rusya ile Gney Osetya arasnda tesis edilip edilemeyecei zerinde alt ifade edilmektedir. 152 Gney Osetyann Kuzey Osetya ile birlemek ve Rusya Federasyonuna dahil olmak istei hala devam etmektedir. Ayrca Osetler Bar Gcnn blgedeki varlnn da devamn istemektedirler. Grcistan ise olaya Grcistann btnl ola rak yaklamakta ve istemektedir. Grcistandaki Abhazya, Gney Osetya gibi etnik problemler Rusya, Grcistan, Trkiye, AB ve ABD asndan farkl etkilere ve sonulara sahiptir. Bu adan bu aktrlerin sz konusu problemler karsndaki sergiledikleri tutumlara ve yakn gelecekte bu konularda yaanabilecek gelimelere sz konusu aktrlerin blgedeki karlar dorultusunda baklmaldr. RusyaGrcistan ilikilerini etkileyen Gney Osetya probleminin iki nemli taraf vardr. Bunlardan birincisi, Gney Osetyann bamszlk ya da otonomi isteinin Rusya iin Kuzey Osetyada snr problemleri yaratabilecei ihtimalidir. Rusya bu sorunun zmnden endie etmekte ve Gney Osetyallara Rus vatandal verilerek Gneyden Kuzey Osetyaya gleri yavalatmay denemektedir. Rusya, Abhazya ve Gney Osetyada yaayanlara vize uygulamamaktadr. Gney Osetya sorunun bir dier taraf ise Gney Osetyann eenistan ve Pankisi Vadisine yakn oluudur. Grc birliklerinin Gney Osetyaya ve bakent Tshinvaliya yaknl blgede kayg yaratmaktadr.153 2004 yl banda iktidara gelen Saakavili yapt aklamalarda Osetya meselesinin kendi dneminin sonu olan 2008e kadar mutlaka zleceini ve Osetyann hibir zaman Rusyann bir paras olamayacan ileri srmektedir. Bu erevede Acaristanda olduu gibi, Tiflis yanls gruplarn Osetyada sz sahibi klnmasn salayacak olaylarn meydana gelmesi beklenebilir.154 ve gerginlik

152

153

Putin, Kbrs rneini Sevdi, http://www.rusya.ru/tur/index/.news?id=1212 , (26 Ekim 2006) Esra HAT POLU: After Empire: Georgia-Russia Relations And The Prospects For Stability In The South Caucasus, 180 154 Mitat EL KPALA: a.g.m., 119

85

Rusya Azeri petrolnn ve Hazar kaynaklarnn Batya Grcistan zerinden aktarlmasna kardr. Moskovann Grcistandaki etnik atmalar ve i ekimeyi desteklemesi Rusyann Kafkasyadaki istikrarszl devam ettirme isteini gstermektedir. Siyasi kargaa Grcistan Avrasya petrol iin daha az ekici bir gzergah yapmaktadr.155 Yani Grcistann i etnik problemler ile uramas onu gvensiz ve istikrarsz bir konuma sokmaktadr. Enerjinin tanmasnda ulam kolaylnn yan sra gvenliin de etkili bir unsur olduu gz nne alnrsa Rusyann amac daha iyi anlalabilir. te yandan sz konusu sorun Rusyaya Grcistan ile oynama imkan vermekte ve Kafkasyada etkili olma frsat salamaktadr. Rusya, Grcistanda askeri ve siyasi varln tekrar glendirmek iin, Gamsahurdiyaya kar muhalefeti desteklemi ve basklar sonucu Gamsahurdiya iktidardan uzaklatrlarak yerine evardnadze getirilmitir. Ancak yeni ynetim de milli eilimlerini srdrmtr. Bunun zerine Gney Osetya, Abhazya ve Acara meseleleri kkrtlm ve desteklenmi yaanan gelimeler sonucu Grcistan BDTye dahil olmak zorunda kalm ve Rusya ile ortak bir askeri ibirlii anlamas imzalamtr. Bylece Rusya eski SSCBnin Trkiye snrndaki askeri varln tekrar elde etmitir. Gney Osetyada etnik sorunlar ve atma tehlikesi ise hala srmektedir. Gney Osetya Babakan yardmcs Valeri Hubulov, 31 Mays 1998de Kuzey Osetya snrnda ldrlmtr. Rusya bu etnik mcadelelere destek vererek Grcistann zayf ve gvensiz bir imaj izmesini bu sayede petrol ve doal gaz boru hatlar ve tama yollarnn Grcistan zerinden gemesini engellemek ve ayrlklara kar Grcistann Moskovadan yardm almasn salamak istemektedir. Bu gerekleirse Rusya, Kafkasya ve Grcistan zerinde eski etkisini srdrecek, Kafkasyadan Karadeniz limanlarna ulaacak petrol ve doal gaz tamacl zerinde kontrol salayabilecektir.156 te yandan Grcistann jeopolitii AB ve ABD iin giderek artan bir nem arz etmektedir. Daha nce de ifade edildii gibi Grcistann Karadeniz
155 156

Ufuk TAVKUL: a.g.e., 82 Ufuk TAVKUL: a.g.e. , 83

86

kysnda yer almas Karadenizdeki uluslararas mcadele nedeni ile Grcistan n plana karmaktadr. Bu adan AB ve ABD, Grcistan zerinde etki salayabilmek iin Grcistann i etnik sorunlarndan yararlanmay dnebilir. Bu sorunlarn zmn salayan taraf olarak Grcistan zerinde bir nfuz kazanma istei ad geen iki aktrn de isteidir. Grcistann AB ve ABD ile yakn ilikiler kurmay hedefledii ve Rusyadan giderek uzaklat da dnldnde bu nfuzu salamak iin iki aktr arasnda bir mcadele yaanaca da aikardr. Grcistan AB ve ABD iin nemli klan bir dier faktr enerji nakil hatlarnn Grcistan zerinden tanmas ve Kafkasyadan gelen petrol-doal gazn Karadeniz limanlarna aktarlmas durumudur. Bu adan Grcistan zerinde nfuz sahibi olmak bu aktarmda da kontrol imkan salayabilir. Grcistann istikrarsz ve etnik sorunlar karsndaki aresiz imaj ise Rusyann hedefledii gibi bu doal kaynaklarn tanmasnda Grcistana olumsuz bir konum ykler. Oysa AB iin enerjinin kolay ve ucuz tanmas kadar gvenli tanmas da ok nemlidir. AB iin, enerji gvenlii de Grcistann etnik meselelerinin zmn gerektiren bir unsurdur. AB, bu adan sorunlarn zmnde rol alarak hem Grcistan zerinde nfuz kazanabilir hem de enerji gvenliini salayabilir. Ancak bu ABD faktrnn de ayn yndeki giriimleri nedeni ile ok kolay olmayacaktr. Grcistandaki etnik sorunlar ve bunlarn zm meselesi Trkiye asndan da nem arz etmektedir. Grcistan, Trkiyenin snr komusudur, yan banda cereyan eden olaylardan etkilenmemesi reel politikte imkanszdr. Bak-Tiflis-Ceyhan boru hatt rneinde olduu gibi iki lke arasnda enerji tamaclna ynelik bir ba sz konusudur ve hem bu hattn gvenlii hem de yeni yollarn varl Grcistann istikrar ve gvenliine baldr. Ayrca Trkiye ierisinde, Ahska Trkleri, Abhazlar, Osetler ve Grcler olmak zere Grcistann nfuz kompozisyonundan unsurlar bulunmaktadr ve bu durum Trkiyeyi ister istemez Grcistandaki etnik sorunlara angaje etmektedir. Grcistan Ermenilerinin ayrlk sylemleri ve Trkiyenin Ermenilere ilikin olarak uluslararas alanda yaad sorunlar da bu angajmana dahil edilebilir. Trkiyenin Kafkasyada etkili olmak isteyen blgesel bir g olduu bilinmektedir. AB, ABD, Rusya gibi blgede ne kman aktrler gibi Trkiyenin

87

de amalar bulunduundan ve ABD ya da AB gibi Kafkasyadan uzakta deil Grcistann snr komusu olan Trkiye, Grcistan zerinde uygulanan planlardan dorudan etkilenecektir. Sz konusu aktrlerin blge zerindeki amalarn iyi grerek kendisi iin maksimum kar salayacak bir perspektif oluturmasnn bylesi bir dnemde Trkiyenin karna olaca deerlendirilmektedir. Grcistann Trkiye zerinde baz olumsuz hesaplar olduu bilinmektedir. zellikle Dou Karadeniz zerinde bu blgenin Grcistan topra olduu ynnde grler dostane olmayan amalar mevcuttur. Ancak Grcistan, Rus etkisinden kp Batya entegre olmaya alt bu dnemde en byk destei Trkiyeden grd ve bu dnmde ihtiyac bulunduu iin imdilik bu konular pek gndeme getirmemektedir. NATOya ye olmak istedii bilinen Grcistan, Trkiyeden bu anlamda bir destek ummaktadr. Trkiye-Grcistan arasnda yaanan konjonktrel dostluun bir simgesi iki lkenin birbirlerine vize uygulamaylardr.

1.3.5. Karaba Sorunu ve Ermenilerin rredantist Politikalarnn Blgede Yaratt Sorunlar

Dalk Karaba sorunu, Ermeniler ve Azeriler arasnda tarihten beri sre gelen bir sorun olup, temelinde, Rus politikalar ve Ermeni-Rus ibirlii vardr. Karaba, Azerilerin topradr. Hibir zaman Ermenilerin yurdu olmamtr. Karaba sorunu, Ermenilerin, Moskova ve ran destekli olarak yrttkleri, irredantist politikalarnn bir rneidir. Karaba sorunu, gnmzde, SSCBnin dalma srecinde Ermenilerin blgeyi igali ile ortaya kmtr. Azerbaycana bal Karabada, Ermeniler hak iddia etmektedirler. Sovyetlerin dalma srecini yaadklar bir srada, Karaba, nce Ermenistana katlma sonra da bamszlk karar alm; ancak bu kararlar ne Bak ne de Moskova tarafndan

88

kabul edilmitir.157 Dalk Karaba zerk blgesinin 1988de Ermenistana katlma istei ortam germi, gelimeler karsnda 1991de Azerbaycan blgenin zerk statsn feshederek, buray dorudan merkeze balama karar almtr. Ardndan Ermeni igalleri ve atmalar balamtr. atmalar alt yl srm ve 12 Mays 1994de atekes imzalanmtr. atma dneminde, Ermeniler sadece Karaba deil Azerbaycann baka topraklarn da igal etmilerdir. Karaba ve bir ksm Azeri topraklar halen Ermenilerin igali altndadr. Ermenilerin igal ettii Azeri topraklar, toplam Azerbaycan topraklarnn %20si kadardr.158 Ermeniler bu konuda Rusya ve randan destek grmekte, BMnin ve AG Tin Ermenilerin igal ettikleri yerlerden ekilmelerini ngren kararlar uygulamamakta ve Ermenilere, bu kararlarn gereini yerine getirmelerini salayacak herhangi bir yaptrm da gndeme gelmemektedir. Bu sorun ve Ermenilerin blgedeki yaylmac tutumlar Gney Kafkasyadaki istikrarszlklarn temel nedenlerinden biridir. lgintir, hem Rusya hem de Batnn iki kanad, Karaba sorunun ve Ermenilerin yaylmac siyasetini, Kafkasyada ve Gney Kafkasyada kendileri iin kullanabilmektedirler. Ermenilerin, tarihsel, sosyal ve kltrel kullanma ak olmalar, Karadeniz ve Kafkasyann gncel jeopolitii balamnda, birbirleriyle rekabet eden btn byk glerin iine gelmektedir. te yandan Ermeniler irredantist politikalarn sadece Azerbaycana kar srdrmemektedirler. Ermeniler denizden denize Ermenistan idealleri kapsamnda Grcistan Ermenileri zerinde de etki kurmaya almaktadrlar. zellikle Grcistandaki Cevahati blgesinde bundan ileri gelen huzursuzluklar ba gstermektedir.159 Ermenistann Trkiyeye ynelik irredantist eilimlerine de eitli defalar deinilmitir. Ermenistan, Trkiyenin Dou Anadolu blgesini Bat Ermenistan olarak grmekte ve Trkiye-Ermenistan snrn dzenleyen Kars Anlamasn tanmamaktadr. Grld Ermenistan, komular Grcistan, Azerbaycan ve Trkiye zerinde hi de ho olmayan bir takm politikalar
157

158

Osman Metin ZTRK ile 16.10.2006 tarihinde yaplan grmeden. Karaba sorununda geni bilgi iin bkz., Araz ASLANLI: Tarihten Gnmze Karaba Sorunu, Avrasya Dosyas, ( lkbahar 2001), 393-431 ve Dalk Karaba Hayaller ve Gerekler, Azerbaycan Kltr Dernei No:37, (Ankara, 1989) 159 Kamil AACAN: a.g.m., 83-87

89

yrtmektedir. Ermenistann bu eilimleri Gney Kafkasyada gerilimi arttran faktrlerin banda gelmektedir. Ahska, Abhazya ve Gney Osetya sorunlarna gre daha iyi bilindii ve ileride AB ile ilgili Ermeni konusu olarak zerinde ayrca durulaca iin burada zerinde fazla durulmayan Karaba sorunu Gney Kafkasyann bir kriz blgesi olarak grlmesinin arkasndaki en nemli etmenlerden birisidir. Bunda Karaba sorunun blge d aktrlere, dier sorunlara gre Gney Kafkasyaya daha ok mdahale imkan vermesinin etkili olduu dnlmektedir.

1.

4.

GNEY

KAFKASYANIN

GNCEL

JEOPOL T

VE

ULUSLARARASI POL T KADAK YER 1. 4. 1. Gney Kafkasyann Gncel Jeopolitii Kafkasyann sahip olduu esiz jeopolitik konumu, nceki blmlerde ele alnd iin burada tekrar edilmeyecek, bu ksmda sadece Gney Kafkasyann Gncel jeopolitii zerinde durulacaktr. Bununla beraber, Kafkasyay da ieren Avrasyann, btn jeopolitik teorilerin merkezinde yer aldn, medeniyetlere ev sahiplii yapt, enerji kaynaklarn ierdii ve her anlamda dnyann kalbi sayld, ncelikle hatrlanmaldr. Gney Kafkasya, tarih boyunca yaanan tm gelimelerden etkilenen ya da bu gelimeleri etkileyen kilit corafyalardan biri olmutur. 1990 sonras iki kutuplu dnemin sona ermesi ile girilen sreten bugne kadarki dnem ise, Kafkasyann gncel jeopolitiini oluturmaktadr. Gney Kafkasyann gncel jeopolitiinin snrlarn izmek iin, Gney Kafkasyaya bu yeni durumu kazandran eyden yani kresel politik yapdan bahsetmek gereklidir. kinci Dnya Sava ile birlikte, dnyann birok blgesini etkileyen gelimeler yaanmt. Gittike glenen Almanya ve Sovyet Rusyann devlemesi ve birbirini yutmak istemesi, yaanan ac dolu savan ardndan Avrupann byk oranda harap olmas ve milyonlarca kiinin lm, Japonyann atom silahlar ile

90

tanmas, Dnyaya yeni bir politik sre ile kar karya brakmt. ki kutuplu sistem ortaya kmt. Dnya, baat iki aktrn liderliinde ayrmt. Ban ABDnin ektii Bat Bloku ve SSCBnin ektii Dou Bloku arasndaki kutuplamann ortaya koyduu ki kutuplu bir dzeni yaamtr. ki baat gcn birbirini kollad ve dnyay ele geirmeye alt bu sre ABDyi ne karrken, SSCByi ise dalma noktasna getirmitir. Dnya topraklarnn neredeyse altda birine sahip olan SSCBnin dalmas160 bu kadar byk bir alann bir ok uluslararas aktrn de etkisine ak hale gelmesini beraberinde getirmitir. 1990 sonras sre, kimilerine gre tek kutuplu bir sretir. Kimi uzmanlar ise bu sreci AB, ABD, Rusya, in, Hindistan gibi aktrlerin temsilinde ok kutuplu farkl bir sre olarak grmektedir. Prof. Dr. Osman Metin ztrke gre, 1990l yllarn ba, ABDnin uluslararas politikada tek bana belirleyici olduu ve 1990l yllarn ortas ise ABDnin bu konumunu kaybetmeye balad yllardr. 1990l yllarn sonuna doru gelindike, uluslararas politikada ok kutuplulua doru bir gidi ba gstermitir.161 Ancak her iki durumda da deimez olan Gney Kafkasyann bu srete kazand gncel jeopolitik konumdur. Sz edildii gibi neredeyse dnyann altda birlik ksmn kaplayan dev SSCBnin dalmas byk bir paylam gndeme getirmitir. Bu devasa alandaki yeni bamsz devletlerin nfuz atna alnmas, ortaya kan blgede kefedilen son derece zengin enerji rezervleri ve deerli madenlerin karlmas, kullanlmas ve pazarlanmas aamalar, bu alanlara nfuz ederek rakipler nnde mesafe alma istei gibi bir durum sz konusu olmutur. Gney Kafkasya, bu mevcut koullarda daha etkin bir jeopolitik nem kazanmtr. Hem kendi sahip olduu hem de komusu Hazar-Orta Asya alanndaki enerji kaynaklar ve madenler, in ve AB yesi lkelerin enerji ynnden giderek daha ok bu blgeye baml hale gelmeleri, eitimli ama isiz ve fakir kalan byk nfus gc, SSCB dalsa da hala kresel adan

160

brahim KUMSAL: Orta Asya Trk Cumhuriyetleri ve Trkiye, Eurasia, (Ankara: ODT Avrupa Topluluklar Yayn Eurasia, Nisan 2000) 36 161 Osman Metin ZTRK ile 16.10.2006 tarihinde yaplan grmeden.

91

etkin

olan

Rusyaya

yaknl,

yeni

dnya

dzeninde

yaanan

mcadelelerinin hayat sahas olmas gibi nedenler Gney Kafkasyay gndeme getirmitir. Ayrca yeni bir mcadele oda olarak deerlendirilen Karadenize alan konum da Gney Kafkasyay ne karmaktadr. Karadeniz uluslararas mcadelede yeni bir odak olarak deerlendirilmektedir.162 Karadeniz, yaanan ve yaanmas muhtemel gelimelerde, Karadenize kys bulunan konumu ile Gney Kafkasyann jeopolitii byk nem kazanmtr. 1990 sonras gelimelerde, zellikle ABnin son genileme dalgas ve NATOnun genilemesi Karadenizi uluslararas bir mcadele alan haline getirmitir. Gney Kafkasya bu adan da kilit ve kritik bir blgedir. Btn Kafkasya corafyasnn, kuzey ksmnn, gneyi gibi bamsz olmay ve kuzeyin, Rusya Federasyonunda yer almas, Kuzey Kafkasyay Rus etkisinde brakt iin uluslararas aktrler Gney Kafkasyaya ynelmilerdir. Bu durum da, yine Gney Kafkasyay n plana karmtr. Gney Kafkasya, Batnn, iki kutuplu dnem boyunca uzak ve kapal kalnan Bat ve Batl deerlerin, ekonomi, siyasi, ve sosyal kltrn eski Dou Bloku alan Orta Asyaya aktarlmasnda da kpr ba konumundadr. AB ya da ABD, Gney Kafkas lkelerini kendi etki alanlarna ekerek buradan Rusya ve Orta Asya zerinde etkili olmay da hedeflemektedir. Gney Kafkasya, Bat sistemini, ekonomisini ve dnce biimini bu aktrlerce, kendilerince tekine empoze etmek iin bir nfuz sahas olarak grlmektedir. Gney Kafkasya, Hazar blgesi enerji kaynaklarn ve su kaynaklar tama yollarn kontrol eden bir konuma sahiptir. Uluslararas politikada giderek ne kan in asndan bakldnda, enerji ynnden da bamll her geen gn artan Pekinin, Gney Kafkasya ve dolaysyla enerji zerinden kontrol edilmesi mmkndr. Keza uluslararas dier bir gl aktr Rusya asndan

162

Karadenizin bir deniz ve bir blge olarak ne kan konumu ve uluslararas politikada Karadeniz balamnda yaanmas muhtemel gelimeler iin baknz, Osman Metin ZTRK: Karadenizin Gncel Jeopolitii: Blgesel Dengeler, Terrizm ve Trkiye, 1-10

92

bakldnda ise, Gney Kafkasya, Moskovann hem enerji piyasas nezdinde ki konumu, hem de varln srdrmesi ve gvenlik endielerini bertaraf etmesi asndan nemlidir. Enerji ynnden blgedeki enerji kaynaklarna bal olan ABnin nde gelen lkeleri asndan da, Gney Kafkasyann nemli olduu phesizdir. Bu lkeler, Orta Doudan farkl olarak, enerji zerindeki kontroln kendilerine kar bir silah/bask arac olarak kullanlmasna rza gstermeyecekleri iin, bunlarn da Gney Kafkasyaya daha ok ilgi gsterdikleri anlalmaktadr. Btn bunlar, uluslararas politikadaki gncel mcadelenin Gney Kafkasyay da iine alan blgeye kaydna ve bu blgenin gncel jeopolitik deerine iaret eder.163 Ayrca Gney Kafkasya, Trkiye iin de youn tarihi, kltrel balar bulunan bir blgedir ve Anadolu Trkln Kafkas ve Orta Asya Trkl ile balayan bir kltrel kprdr. Ksaca ifade etmek gerekir ise, Gney Kafkasya blgesi tarihin her dneminde nemli bir blge olmu ve dnyada 1990 sonras yaanan gelimeler ile, jeopolitik nemine yeni unsurlar eklenmi ve jeopolitik deeri artmtr.

1. 4. 2. Gney Kafkasyann Gncel Uluslararas Politikadaki Yeri Souk Sava dneminde Bat Avrupa lkeleri sosyalizmin etkisinden uzak durmak ve halklarn bu ideolojiden korumaya almlardr. Bu nedenle ve demir perdenin dnyay iki bloklu bir yapyla blmesi dolaysyla, blge ile yakn ilikiler kuramamlardr. 1990da Sovyetler Birliinde yaanan zlme bu ilikiyi de etkilemi ve deiiklie uratmtr. Bat iin komnist tehdit ortadan kalkarken, bu srete Avrupa lkeleri birlik olma yolunda nemli ilerlemeler kaydetmi ve bundan g
163

Osman Metin ZTRKn dnceleri bu yndedir. Kendisi ile 16. 10. 2006 tarihinde yaplan grmeden.

93

almlardr. Bu arada, demir perdenin yklmas ile birlikte iki Almanyann birlemi olduunu da hatrlamak gerekir. Sovyet tehlikesinin ortadan kalkmas, Avrupann kendisini toparlamasna ve srama yapmasna hizmet etmitir. ncelikle Gney Kafkasyann gncel uslar aras politikadaki yerini ortaya koyarken, 1990larn banda ortaya kan iki deikeni grmek gerekir. lk deiken, 1990l yllarda uygulamaya yansyan Avrupadaki birleme fikrinin, 1990lara doru nce AT sonra da AB ile gereklik kazanmaya balamasdr. 164 kinci deiken ise, Kafkasyada uzun yllar etkisini hissettiren165 Sovyetler Birliinin paralanmas ve Orta Asya - Kafkasya corafyasnda bamsz devletler olumasdr. Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan bu yeni bamsz devletler arasndadr. Yani 1990 dnemi, bu Gney Kafkasya lkesi iin son derece nemli bir dnemdir. Bununla beraber bu lkeler, yrmeye yeni balayan bir ocuk gibi akn bir haldeydiler. imdi ne olacakt? Yzler kime dnecekti? Uzun yllar Rus ynetiminin basks altnda yaayan bu corafya, acaba bu sefer gerekten zgr olabilecek miydi? Halk aknd, yneticiler aknd ama, dnyann ok nemli o kresel gleri akn deil, itahlyd. Ruslarn demir yumruu ile korunan Avrasyann incisi Kafkasyada imdi kimin sz geecekti? Satran tahtas Kafkasya ya tanmt. 1990lara doru kendisini gsteren deiim sreci Kafkasyada, in, ABD, AB, Rusya ve blgesel aktrlerin (Trkiye ve ran gibi) birbirileriyle ve blgeyle ilikilerini etkileyecek zorlu ve uzun, bir baka srecin de temellerini atmtr. Kresel ve blgesel adan ne kmak isteyen aktrler, ekonomik, politik ve gvenlik mlahazalar ile bu yeni bamsz devletleri kendi etki alanlarna ekebilmek iin byk kar mcadelelerine girimilerdir.
1992 Maastricht Anlamas ile AT, ABye dnmtr. (Anlama 1993te yrrle girmitir.) Bu konuda geni bilgi iin bkz. Avrupa Birlii, Popler Tarih, (Aralk 2004), 39-51 165 Kafkas halklarnn Ruslarla ilk temaslar 914 ylnda Ruslarn Varangian kolunun Don ve dil rman izleyerek Hazara inmeleri ile gereklemitir. Ruslarn, Trklerle ilk temaslar ise 9. yzylda Hazarlar dneminde olmu (bu konuda ilk kayt 859 tarihlidir.), Rus Knez gor, Peenekler ile 915de bir anlama imzalamtr. Bu tarihten sonra Ruslar blgeyle ilgilenmeye devam etmiler, uzun bir dnem Trk egemenliinde yaayan Rus topluluklar 1552de Astrahann Ruslar tarafndan Tatarlardan alnmas ile glenmeye ve Ruslar zerinde yaklak 250 yllk Trk idaresinden sonra bu kez Ruslar Trkleri ynetmeye balam ve bu tarihten sonra Ruslar scak denizlere inme politikalar erevesinde Kafkasyaya ynelmilerdir. Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Ufuk TAVKUL: a.g.e., ve Nadir DEVLET: a.g.m.
164

94

Bu devlette, Sovyet sisteminden memnun olan ve bu yapyla sk ilikilerini bamsz olunsa da srdrmek isteyen eski politbrolu yneticiler olduu gibi, tamamen bamsz kararlar almak isteyen ya da Sovyet sisteminin yaanmlklarndan memnun olmayp Batya ynelmeyi isteyen bir kesim de vard. Sz konusu Gney Kafkasya devleti, ilerinde bu skml yayordu. Bu skmlk, blgeyi kendi ilgi ve kar alanlar iinde gren aktrlere, bu lkelere kolayca mdahale etme ve bu lkeler zerinde etkili olma imkan vermekteydi. Yani 1990 sonrasnda hem bu yeni bamsz lkelerin iinde bir kutuplama ve mcadele ortaya km, hem de blgesel ve kresel gler arasnda bu lkeleri saflarna ekmek iin kyasya bir mcadele yaanmaya balamtr. Blge d aktrlerin, blgedeki istikrarszlklar, i atmalar ve etnik mcadeleler zerinden ne kmaya almas; Rusyann arka bahesi olarak grd bu yerlerden elini ekmek istememesi ve bata ABD olmak zere Batl lkelerin arka bahesine girmesinden ciddi rahatszlk duymas, Gney Kafkasyay ciddi bir mcadele alan olarak uluslararas politikada ne karmtr. Kafkasyann daha nce deinilen jeopolitiin etkisinde, ABnin de kresel mcadelede ben de varm demek iin mesafe almak istemesi, Gney Kafkasyadaki dengeleri deiime daha ak hale getirmitir. Karadeniz ve Gney Kafkasya, ABnin siyasal entegrasyon abas asndan nemlidir. AB, Karadeniz ve Gney Kafkasyada ne kabilirse, bu ABnin daha zgr bir d politika izlemesine hizmet edecektir. ABD ise Karadeniz ve Gney Kafkasyay hem enerji kaynaklarn, hem de enerji ynnden da bamllklar her gn biraz daha artan Avrupa lkelerini, ini, Hindistan, Rusyay denetlemek, tamamen etkisi altna alamasa da kendisine mzahir alanlar geniletmek ve bu suretle uluslararas politikadaki konumunu glendirmek istiyor. ABDnin, Karadeniz e kys olan lkelere gsterdii gncel ilginin ve hem Karadeniz ile kys olan hem de Gney Kafkasyann bir paras olan Grcistan ile yaknlamasnn, bu amaca ynelik olduu deerlendirmektedir. Bugn Karadeniz-Grcistan-Ermenistan- ran

95

gzergah hatrlatlarak, ABDnin Gney Kafkasyaya olan gncel ilgisinin rana ynelik olabilecei de ifade edilmektedir.166 Yine konuya ABD asndan bakarken, sz konusu corafyann ABDnin Byk Orta Dou Projesi (BOP) kapsamnda olduu da hatrlanmaldr. rann ise, bir yandan ABD ile kar karyadr, dier yandan da Afganistan ve Irak zerinden ABD kskac altndadr. rann kuzeyden de kskac altna girmemek iin, Gney Kafkasyaya ne verdii, Gney Kafkasyada Ermeniler karsnda bugne kadar ihmal ettii Azerileri hatrlad grlmektedir.167 ran, ABD kuatmasnda, bu kuatmann tamamlanmamas iin Gney Kafkasyaya ynelik daha farkl bir politika gelitirmitir ve bunu uygulamaya koymutur. inin ve Japonyann Gney Kafkasya ile ilgili gelimelerde isimleri fazla ne kmasa da, bu iki lkenin enerji ynnden da baml olmalar, Gney Kafkasyadaki gelimeleri yakndan izledikleri varsaylmak durumundadr. Japonyann tkettii enerjinin neredeyse tamamna yaknn halihazrda dardan temin ettii; inin ise, yakalad gelime hz ve byk nfusu nedeniyle enerjide da bamllnn her gn artt bilinmektedir. Dier taraftan inin son 10 yldaki istikrarl byme ile uluslararas politikadaki yeni sper glerden biri olmaya ok yaklat; Japonyann da kendi iinden gelen kstlamalardan kurtularak, benzer bir konumu yakalamaya yoluna girdii de bilinmektedir. Sper g olmann ve sper g olarak kalmann yolunun enerjiden getii, Gney Kafkasyann enerji asndan tad deer ve belirtilen iki lkenin gelime izgileri dikkate alndnda, Gney Kafkasyay, ini ve Rusyay darda brakarak ele almann doru olmayaca sonucuna ulalr.168

166

Osman Metin ZTRKn deerlendirmesi bu yndedir. 16. 10.2006 tarihinde kendisi ile yaplan grmeden 167 ran Cumhurbakan Ahmedinecadn Aralk 2005de Nahcivan ziyareti buna bir rnek olarak verilebilir. Ahmedinecad Nahcivana Gidiyor. , 20.12.2005, http://www.haber7.com/haber.php?haber_id=127773, indirilme tarihi, 12. 04. 2006 168 Osman Metin ZTRKn deerlendirmesi bu yndedir. 16.10.2006 tarihinde kendisi ile yaplan grmeden

96

Gney Kafkasyann enerji merkezlerini, enerji tama yollarn, nemli stratejik su tama yollarn, drt ynden de ilenmi ve ilenmemi madde trafiini kontrol eden corafi konumu, bu corafyann jeopolitik deerini dn ile kyaslanamayacak derecede deerli hale getirmitir. Byle deerli bir corafyann kontrol edilmesi, kontrol eden aktre, rakipleri karsnda uluslar aras politikada ciddi bir avantaj salayacaktr. Bu avantaja sahip olmann ve avantajdan yoksun kalmann, Gney Kafkasyay uluslararas politikada her gn biraz daha ne karacaktr. Bu Gney Kafkasyann grnr geleceini de iine alan bir deerlendirmedir.

K NC BLM AVRUPA B RL , GNEY KAFKASYA VE TRK YE 2. 1. AVRUPA B RL POL T KASI 2. 1. 1. Avrupa Birlii ve Kafkasya Kafkasyay kontrol edecek aktrn, nce Avrasyay, sonra tm dnyay kontrol edeceine ve bu kontroln enerji zerinde de ciddi bir kontrol imkan vereceine daha nce deinilmiti. Bu balamda uluslararas politikada ne kmak isteyen aktrlerin bu blgeye kaytsz kalmas, yaanan ya da yaanmas kuvvetle muhtemel gelimelerin dnda durmas reel politikte imkanszdr. Gney Kafkasya, Kuzey Kafkasyann Moskovaya bal olmas nedeni ile Kafkasyay kontrol politikalarnn hedef ald asl corafya olma zelliini tar. Mevcut koullar itibaryla Kafkasyaya giri gneydeki bamsz devlet zerinden mmkndr. Bu yzden de Kafkasya ile ilgili gncel mcadele bugn iin Gney Kafkasya balamnda kendisini gstermektedir. Bu ortam da ABnin de, uluslar aras arenada ne kmak isteyen bir aktr olarak bu mcadelede n saflarda yer almas kanlmazdr. Kmr ve elik retimiyle yola kan ABnin1 Sovyetlerin dalmas ile uluslar aras arenada gz nne serilen Kafkas Hazar-Orta Asya zenginliklerine ve doal kaynaklarna ilgi gstermemesi dnlemez. zellikle de Avrupann enerjide da bamll VE KAFKASYA: AVRUPA KOMULUK

ABnin kmr ve elik retimi esasnda oluturulan bir birlik olduu akla getirilirse Birliin blgeyle ilgilenmesinin hi de artc olmad anlalacaktr. 18 Nisan 1951de Fransa, Almanya, Belika, Hollanda, Lksemburg ve talya arasnda Avrupa Kmr elik topluluu kurulmutur. Anlama 23 Temmuz 1953te yrrle girmi ve sz konusu lkeler kmr-elik retimlerini birletirmilerdir. Kmr ve elik retimindeki i birlii bugnk Avrupa Birliinin temelini atmtr. Bu nedenle maden kaynaklar siyasal adan ok nemli sonular dourabilir, birliinin temellerinin bylesi bir temele dayand ABnin Kafkasya ve Hazar-Orta Asya kaynaklar ile ilgilenmesi artc deildir. Avrupa Birlii, Popler Tarih, (Aralk 2004), 39-51
1

98

ve sanayilemi bir toplum olarak youn enerji ihtiyac2 gz nne alndnda durumun ciddiyeti daha da iyi anlalabilir. Nitekim Azerbaycan petrollerinin kefedilmesi ve uluslararas pazarlara almas sonrasnda bu petroln karlmas ile ilgilenen glerin banda ngiltere, Norve, Almanya gibi Avrupa lkeleri yer almtr. Yani AB, Kafkasya blgesi ile ilgilenmektedir ve bu ilginin bir boyutu ekonomi enerji konusudur. Sovyetler Birliinin dalmas ve yeni bamsz devletlerin ortaya kmas ile bu devletlerin sahip olduu enerji kaynaklar uluslararas pazarlara alm ve uluslararas aktrler bu corafyaya ynelmilerdir. Yeni bamsz devletlerin sahip olduklar enerji kaynaklarn yer altndan karacak, ileyecek ve uluslararas pazarlara aacak ekonomik durumlar olmad ve teknolojik imkanlar Sovyetler Birlii dneminden kalma demode teknolojiler olduu iin, devreye uluslararas aktrler girmi ve bu aktrler arasnda sz konusu kaynaklarn karlmas, ilenmesi ve pazarlanmas mcadelesi balamtr. Kaynaklarn karlmas iin ok tarafl konsorsiyumlar kurulmu, tanmas iin de eitli uluslararas boru hatlar ile kara ve deniz tamac yntemleri gndeme getirilmitir. Avrupa lkeleri, bunlarn hepsinin iinde bir ekilde yer almtr ve almaya almaktadr.3
AB, dnyann en byk enerji (petrol ve doal gaz) ithalats ve ikinci byk enerji tketicisidir. Bu bamlln 2030da %70e ulamas beklenmektedir. European Neighbourhood Policy Strategy Paper, Brussels, 12.05.2004, http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/strategy/strategy_paper_en.pdf . Ayrca ABnin Enerji htiyac ile ilgili ngrler ve AB enerji politikas iin baknz http://ec.europa.eu/dgs/energy_transport/figures_archive/energy_outlook_2020/index_en.htm 3 Avrupa ile balantl bu tip projelere rnek vermek gerekirse, Nabucco ve Trkiye-Yunanistan doal gaz projeleri rnek gsterilebilir. Hazar Denizinden Avrupa ya salanacak gaz ak hem Avrupann gaz kaynaklarn oaltmay, hem de Ukraynann Rusyaya enerji bamlln azaltmay amalyor. Nabucco Projesi ile Trkiye zerinden Avrupaya Hazar ve Ortadou gaz tanacak. Boru hatt, Bulgaristandan balayp Romanya ve Macaristan gzergahn izleyerek Avusturyaya ulaacak. Dier lkelerin gaz talep geliimlerine gre takip eden yllarda Avusturyadan bat Avrupaya ulalmas planlanyor. Bu proje gerekletiinde ylda 30 milyar metrekp doalgaz Trkiye zerinden Avrupa lkelerine tanacak. 2009da bitmesi planlanan proje iin AB, 4.5 milyar dolar harcayacak. Proje ortaklarnca Haziran 2004 tarihinde, projenin finansman ve boru hatt tama kapasitesinin pazarlanmas ilerini yrtmek zere Nabucco Company Pipeline Study GmGH (Nabucco Boru Hatt Gelitirme irketi) kuruldu.Trkiye Yunanistan Doalgaz Boru Hatt Projesi: Trkiye ve Yunanistan arasnda doalgaz ebekelerinin balants ve Gney Avrupa Gaz Ringinin gerekletirilmesini ngren proje ile Yunanistann Preveze kenti ile talyann Otranto kenti arasndaki boru hatt ile doal gazn dier Avrupa lkelerine satlmas da imkan dahiline girecek. Projenin fizibilite ile mhendislik almalarnn tamamlanmasnn ardndan 23 Aralk 2003te doalgaz alm-satm anlamas imzalanmtr. Buna gre 750 milyon metrekp ile balayacak tama miktar 2012 ylnda 11
2

99

Kafkasyann, ABnin ilgisini eken dier boyutu, jeopolitik-politik boyuttur. Gney Kafkasyann sahip olduu jeopolitik konuma daha nce deinilmiti. Jeopolitii, Gney Kafkasyaya esiz frsatlar sunduu gibi, ilgiyi arttrarak blge lkeleri iin ciddi dezavantaja da neden olmaktadr. Blgenin transit konumu yzyllarca istilalar yaanmasna sebep olmutur. Bu durum blgesel istikrar ve blgede gl bir devletin ortaya kmasn engellemitir. Uluslararas politikann kalbinin giderek douda atmaya balad gnmzde Kafkasyann geileri kontrol ilevi, bugn iin de geerlidir. Dier taraftan, 2007de Bulgaristann ve Romanyann ABye katlmas ile AB, Karadenize alma imkan elde edecektir. Karadeniz, ABnin enerji ihtiyacnn karlanmas ve doudan gvenliin salanmas asndan nemlidir. Bu adan batdan Karadenize alma imkan elde eden AB iin, Karadenizin kar kys, yani dou kys nemli hale gelecektir. Romanyann ve Bulgaristann yeliinin ABye ykledii sorumluluk ve riskler, AByi istese de istemese de Karadenizin dou kysndaki gelimelerin iine katacaktr. Ancak, yukarda ifade edildii zere, bu mdahil olmay, sadece sorumluluun bir gerei ve riskleri karlamak iin deil, ayn zamanda bata enerji olmak zere Karadenizin ierdii avantajlardan yararlanmak asndan da grmek gerekir. Bu adan Karadeniz ve Kafkasya, AB iin enerji gvenlii ve snrlarnn gvenlii asndan da nemli olmaktadr. Karadenize yle bir bakldnda, kuzeydeki Ukrayna ve gneydeki Trkiye dnda, AB iin kritik ky kesiminin Karadenizin dou kylar, yani Kafkasya olduu grlr. AB, eer Kafkasyada varlk gsterebilirse, bu ABye hem Karadenizden alglad olumsuzluklar nleme ve ortadan kaldrma, hem de Karadenizin sunduu avantajlardan yararlanma imkan salayacaktr.

milyar metrekpe ulaacak. Bu miktarn 3 milyar metrekpnn Yunanistana, 8 milyar metrekpnn talyaya tanmas ngrlyor. 209 kmsi Trkiye snrlarnda olmak zere, toplam 300 km uzunluundaki hattn, bu yl tamamlanmas planlanyor. talya 2011de bu yolla Azerbaycan gazn almay planlyor. Daha geni bilgi iin bkz. Boru Hatt Yatrmlar, http://www.kobifinans.com.tr/sektor/011909/5305

100

Kafkasya, AB iin, hem ileriden savunma hattdr, hem de enerji demektir. Bu noktada enerjinin salt ekonomik bir olgu olmayp, politik ve askeri amalarla kullanlmaya msait bir olgu olduu da hatrlanmaldr. Bu erevede ABnin Gney Kafkasya politikas ele alndnda konu ncelikle Avrupa Komuluk Politikas balamnda ele alnmakla birlikte bunun yan sra blgenin AB asndan ekonomi enerji, politik ve gvenlik asndan nemi ile birlikte deerlendirilebilir. Bu blgede kazanaca baar ABye ABDnin dmen suyundan kurtulma frsat verecei gibi kresel gler arasnda konumunu kuruluundan bu yana istedii yere de tayacaktr. ABD-Avrupa birlikteliinin, bu birlikteliin lideri/ncs durumundaki ABDye sunduu avantaj ve g nedeniyle, ABDnin ABye bu imkan ve frsat vermeyecei; belki Kafkasyadaki mcadelenin bu anlamda en ok ABD ile AB arasnda yaanabilecei ifade edilebilir.

2. 1. 2. Avrupa Komuluk Politikas AB, 1 Mays 2004 tarihinde, beinci ve en byk genilemesini gerekletirmitir.4 Birliin 25 lkeye ulaarak yaad genilemenin, 450 milyondan fazla nfus ve yaklak 10.000 milyar Euroluk gayri safi yurtii haslaya ulalmas ile ABye Avrupa ktasnda ekonomik, politik ve corafi bir arlk verecei deerlendirilmektedir. Genileme ile parann, insanlarn, mallarn ve hizmetlerin serbest dolamnn kltrel ve geleneksel eitlilii arttrmas ve genilemenin, ABnin snrlarnn tesinde, ABnin dnyann dier blgeleri ile yrtt ekonomik ve politik ilikilerin de yapsn deitirecei dnlmektedir. Genileme, AB snrlar dnda, Rusya, Batdaki yeni
Avrupa Birlii ilk olarak 1958de faaliyete gemiti. Avrupa Birliinin ilk yeleri Fransa, Almanya, talya, Belika, Hollanda, Lksemburgdu. Balangta altl yapdaki AB, 1973de ilk genilemesini gerekletirdi. Bu ilk genileme dalgasnda Birlie ngiltere, rlanda ve Danimarka katld. kinci genileme ise 1981 ylnda Yunanistann katlmyla gerekleti. Ancak Yunanistann Birlie katlm ile corafi btnlk paralanm ve araya ye olmayan Orta ve Dou Avrupa lkeleri girmiti. nc halka, spanya ve Portekizin dahil olduu 1986 ylndayd. 1995 ylnda Avusturya, sve ve Finlandiyann katlm ile AT, drdnc genilemesini gerekletirdi. Mustafa AH N: Avrupa Birlii Genilemesi ve Trkiyeye Etkiler,Stratejik Analiz, (Mays 2004), 48
4

101

bamsz devletler (Ukrayna, Belarus, Moldova) ve Gney Akdeniz ( Cezayir, Msr, srail, rdn, Lbnan, Libya, Fas, Filistin Otoritesi, Suriye ve Tunus) de yaayan 385 milyon kiinin Birlie yaknlatrlmas abasna da hz kazandracaktr.5 Genileme sreci ile beraber byle kapsaml bir genilemenin

yaratabilecei olumlu ve olumsuz durumlar ile birlikte Avrupa Komuluk Politikas da gndemde ne kmaya balamtr. Avrupa Komuluk Politikas (ENP), yaanan bu son gelime sonrasnda genilemi AB ile yeni komular arasnda oluabilecek snrlar engellemek ya da baka bir ifade ile genileme sonucu genileme halkas iinde kalanlar ile darda kalanlar (komular) arasnda bir ayrma yaanmamas ve bu kapsamda istikrar, gvenlik ve refahn yaylmas ve glendirilmesi amacyla ortaya km bir politikadr.6 Avrupa Komuluk Politikasnn oluumuna giden sre, ABnin 1990larn bandan itibaren yrtlen genileme stratejisi ile temellenmitir. Genileme srecinde ncelikle gndeme gelen konular, ABye aday lkeler, ABye katlm kriterlerinin belirlenmesi gibi konular olmu, 1990larn ikinci yarsndan itibaren ise genilemenin ABnin kendisine, blgesel ve kresel politikalarna etkisi gibi konular n plana kmtr.7 15 Temmuz 1997de Amsterdam Zirvesinde kabul edilen Amsterdam Anlamas ile ABnin yeni genileme stratejisi ynnde bir karar alnm ve ayn zirvede Avrupa Komisyonu, 21. Yzylda ABnin gndeminde yer alacak tm sorunlar ele alan ve genileme ile ilgili bir metin olan Gndem 2000i kabul etmitir. Amsterdam Antlamasnn drt ana hedefi bulunmaktadr: 8

Wider Europe-Neighbourhood:A New Framework for Relations with our Eastern and Southern Neighbours , Brussels, 11. 03.2003 http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/com03_104_en.pdf internetten indirili tarihi: 24. 12 . 2005 6 The Policy: What is the European Neighbourhood Policy ? http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/com03_104_en.pdf internetten indirili tarihi:24. 12.2005 7 Esra HAT POLU: Avrupa Komuluk Politikasnn Gney Kafkasya Boyutu, 19 8 Cokun Can AKTAN: Amsterdam Anlamas, Gndem 2000 ve Genileme Karar, http://www.canaktan.org/ekonomi/avrupa-birligi/amsterdam.htm, internetten indirili tarihi:10.05.2006

102

- istihdam ve yurttalarn haklarn Birliin merkezine yerletirmek; - hareket zgrl nndeki son engelleri de kaldrmak ve gvenlii glendirmek; - Avrupaya dnya ilerinde daha gl bir ses vermek; - yeni ye devletlerin katlmasyla Birliin genilemesi amacna dnk olarak, Birliin kurumsal yapsn daha etkin klmak. Avrupa Komisyonu, tarihinde bir dnm noktas nitelii tayan GNDEM 2000 (Agenda 2000)9 paketi ile, geniletilmi bir topluluk iin gerekli kurumlarn erevesini ortaya koyarak, 2006 ylna kadar Birliin alaca yolun genel hatlarn belirlemitir. Amsterdam Anlamas sonrasnda kabul edilen Gndem 2000, kalknma, rekabet ve istihdam konularn glendirmek, temel politikalar modernletirmek ve Birliin snrlarn Ukrayna, Beyaz Rusya ve Moldovay da iine alacak ekilde dou snrlarna kadar geniletmek iin ortaya konan bir stratejidir.10 1997 ylnda yaynlanan Gndem 2000de Komisyon yeni yelerin katlm ile genilemi Birliin komular iin neminin ve daha geni Avrupa alannda ibirlii vastasyla istikrarn salanmas hususunun altn izmitir.11 Kasm 2002de Genel ler ve D likiler Konseyi, Birliin yeni snrlar ile komu olunacak lkeler ile ilgili bir alma hazrlamtr. 12-13 Aralk 2002 tarihinde Kopenhag Zirvesinde Avrupa Konseyi, Birliin 1 Mays 2004te yaanacak genileme sonrasnda yeni komularla ilikilerin glendirilmesi gerektii ve bu yakn ilikiler sayesinde demokrasi, hukukun stnl, insan haklarna sayg gibi ortak deerlerin yaylmas frsatnn yakalanmas gerektiini vurgulamtr. Bununla ABnin genileme sonras yeni ayrmalarn nlenmesinden kanmak, refah ve istikrar Birliin snrlarnn tesinde de yayma arzusu tekrar ifade edilmitir. Bu tebli , aka yelik perspektifi

Gndem 2000 hakknda geni bilgi iin bkz. Agenda 2000: For A Stronger And Wider Union, ttp://ec.europa.eu/agenda2000/overview/en/agenda.htm 10 Cokun Can AKTAN: a.g.m, http://www.canaktan.org/ekonomi/avrupa-birligi/amsterdam.htm , internetten indirili tarihi 10.05.2006 11 Esra HAT POLU: Avrupa Komuluk Politikasnn Gney Kafkasya Boyutu, 19 Bu konuda geni bilgi iin baknz http://ec.europa.eu/agenda2000/index_en.htm

103

verilmeden Birliin komu lkeler ile ilikilerini nasl glendireceini ele almtr. 12 ABnin 2004deki genilemesi ile ortaya kacak yeni komularna ynelik bir politik perspektif ortaya konulmas yani bir komuluk politikas oluturulmas dncesi o dnemde Komisyon Bakan olan Romano Prodi tarafndan 5-6 Aralk 2002 tarihinde dile getirilmitir. Prodi konumasnda, ABnin iki yldan az bir sre sonra byk bir genileme yapacan, bu sayede ABnin yeni snrlara ulaacan ve yeni komular kazanacan bu nedenle dou ve gneyde kazanlacak yeni komulara ynelik bir politik bak ortaya konulmas gerektiini ifade etmitir. Prodi, yaanacak genilemenin Avrupa ktasnda gvenlik ve istikrarn salanmasna ynelik byk bir adm olduunu ifade ederken ABye kresel bir aktr olma yolunda ve AB deerlerinin yaylabilmesinde byk ans verdiini de belirtmitir. Prodiye gre, bu deerlerin yaylmasn salamak iin AB sonsuza kadar genileme politikasn uygulayamaz. Bu nedenle bu komulara ynelik bir politika oluturulmaldr. Ancak komulara ne teklif edilmektedir, ABnin snrlar nerde bitmektedir bu konuya aklk getirmek de ABnin sorumluluklarndandr. Prodiye gre, ABnin genilemesi yalnzca yelere frsatlar sunmamaktadr, ABnin komusu olacak lkeler de bundan yararlanacaktr. ABnin komusu olmak demek daha istikrarl ekonomik ve politik evre ile irtibat kurmak demektir. Prodi, konumasnda genilemenin yararlarn komular ile paylamak gerektiini ve genilemenin bu lkeleri darda brakmas ile bu lkelerin yaayabilecekleri dezavantajlar da nlemek gerektiini vurgulam, Birlii ve Birliin Fastan Rusyaya ve Karadenize kadar uzanan yakn komularn saran bir dostluk halkas grmek istediini ifade etmitir.13

12

Wider Europe-Neighbourhood:A New Framework for Relations with our Eastern and Southern Neighbours , Brussels 11. 03.2003, http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/com03_104_en.pdf , internetten indirili tarihi: 24.12.2005
13

The Wider Europe-A Proximity Policy As The Key To Stability , Peace, Security and Stability-Internaional Dialogue and The Role of EU, Sixt ECSA_World Conference. Jean Monnet Project. Brussels, 5-6 December 2002, http://www.ecsanet.org/ecsaworld6/contribution/closing/Prodi.doc, internetten indirili tarihi: 27.12.2005

104

Bu gelimeler balamnda, 11 Mart 2003te Avrupa Komisyonu Daha Geni Avrupa ve Komuluk: Dou ve Gney Komularmzla likilerimiz in Yeni Bir ereve isimli teblii hazrlamtr. Bu belge de genileme ile ortaya kacak yeni snrlarn yarataca durumlara deinilmi ve daha nce de belirtildii gibi ortaya kacak yeni komulara ynelik izlenecek politikalar ele alnmtr. Belgede istikrar, refah, ortak deerler ve gvenliin yaylmas ifade edilmitir.14 AB bu tutumu ile yelik perspektifi vermeden komularna ye lkelerin sahip olduu pek ok avantaj salamak isterken kendisi de bu durumdan avantaj salamaktadr. Salanacak komuluk ilikisi ile AB ulat yeni snrlar gvence altna alrken sahip olduu deerlerin snrlarnn tesinde de yer bulmasn salam olacaktr ki bu bir bakma ABnin bu alanlarda da etkili olmas anlamna gelmektedir. Avrupa Komuluk Politikas, demokrasiye gei sreci dllerle tevik edilen ve Kopenhag Kriterleri benzeri koullar yerine getirmeleri karlnda adeta ABye yelik dnda hemen her eyin teklif edildii uzun bir sre olarak aktarlmaktadr. Bu politika ile kapsama dahil lkelere teklif edilen hukuki ereve, ortaklktan ziyade, yelikten daha az bir dizi haklar iermektedir.15 Sz konusu politika kapsama dahil lkelerin Birlik yesi olmadan en ileri dzeyde Birlie entegrasyonunu salamay amalamaktadr. Eer Birliin ortak deerleri ve mevzuat ile uyumlu ekilde siyasi, ekonomik, kurumsal reformlar yaparlarsa yakn ekonomik entegrasyon salayarak bunun faydalarndan yararlanabilecekler, topluluk i pazarna daha girebilecekler, serbest dolam dahil (sermaye, mal, hizmet, kiiler) daha fazla entegrasyon ve liberasyon imkanlarndan yararlanabileceklerdir. 16

14

Wider Europe-Neighbourhood:A New Framework for Relations with our Eastern and Southern Neighbours , Brussels 11. 03.2003, http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/com03_104_en.pdf , internetten indirili tarihi: 24.12.2005
15

Hasan KANBOLAT: 2004 Ylnda Dou ile Bat Arasnda Kafkasya: Gemi Douda, Gelecek Batda M?, Stratejik Analiz (Aralk 2004), 53 16 Wider Europe-Neighbourhood:A New Framework for Relations with our Eastern and Southern Neighbours , Brussels 11. 03.2003, http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/com03_104_en.pdf , internetten indirili tarihi: 24.12.2005

105

AB, Avrupa Komuluk Politikas ile bir anlamda 2004 ylnda gerekleen son AB genilemesinin faydalarn komularyla paylamak, onlarla birlikte gl bir dzen, istikrar, gvenlik salamak istediini belirtmitir. Genileme ile oluan snrlara komu lkelerle ekonomik, gvenlik, politik, kltrel ibirliine giderek bu lkelerin ABye ye olmadan AB frsatlarndan yararlanmalarn hedeflemitir. Avrupa Komuluk Politikas, Avrupann koular arasnda gvenlik tesis ederek ayn zamanda Aralk 2003te oluturulan Avrupa Gvenlik Stratejisi17 ynelmitir. Sz konusu politika, potansiyel yelik konusundan farkldr. Avrupa Komuluk Politikas ile ABye komularyla bata hukuk dzeni, iyi ynetim, insan haklarna sayg, aznlk haklar, iyi komuluk ilikilerini teviki, pazar ekonomisinin temel koullar ve srdrlebilir kalknma gibi ortak deerler ve karlkl taahhtlerle ina edilecek ayrcalkl bir iliki nermektedir. Avrupa Komuluk Politikas, ABnin bu politika kapsamna dahil ettii lkelere finansal yardmda bulunmay ngrd iin aralarnda Gney Kafkasyann da yer ald geni bir corafyay ABnin etki alanna amaktadr. Bu noktada Avrupa Komuluk Politikasnn, BOPun Avrupa orijinli daha dar kapsaml bir versiyonu olduu dnlebilir. Btn bu belirtilenlerden tezin konusu ile ilgili olarak karlabilecek hususlar birka noktada toplamak mmkndr. ncelikle ABnin zerine kurulu olduu ve savunduu deerlerin Gney Kafkasya lkelerine ekici geldiini belirtmek gerekir. Bu ekicilik, bir taraftan samimi olarak Bat ile btnleme isteinden dier taraftan da Bat ile yaknlamaya geriye gidiin nn tkayan ve engelleyen bir ilevin yklenmi olmasndan ileri gelir. kinci olarak son genilemesi ister istemez ABni yeni corafyalar ile daha yakndan ilgilenmek zorunda brakmtr. Bu corafyalardan biri de Gney Kafkasyadr. nc olarak Gney Kafkasya AB iin gerekten nemlidir. Bu neminin arkasnda bata enerji olmak zere daha nce eitli kereler deinilmi olan politik, ekonomik ve gvenlik konular yer alr. Atlantikin te tarafndan gelip Gney Kafkasyada varlk gsteren ABDyi bu corafyada olmaya iten
17

ile

ABnin

belirledii

stratejik

hedeflerin

gerekletirilmesine

A Secure Europe in a Better World-European Security Strategy, Brussels 12 December 2003, http://ue.eu.int/uedocs/cmsUpload/78367.pdf

106

nedenlerden ok daha fazlas AB iin sz konusudur. Hatta denilebilir ki ABDnin Gney Kafkasyada varlk gstermek istemesi ve buray kontrol etmeye almasnn bile yalnz bana ABni bu blgeye ittii ifade edilebilir. Tartmaya ak bir husus olmakla beraber Karadeniz-Kafkasya-Gney Kafkasya corafyasnn politik, ekonomik ve gvenlik alarndan tad stratejik deeri, Avrupa lkelerini bir araya getirici bir ilevi yerine getirebilecei deerlendirilmektedir. ABnin btnleme srecine nasl bakarlarsa baksnlar, AB yesi lkelerin bu corafyaya ilikin deerlendirmelerinin rtt ve bu corafyaya ynelik yol hedefler aarak ile AB gelimelerin Avrupa lkeleri nezdinde bulunaca dayanmaya btnlemesine katkda

dnlmektedir. Avrupa Komuluk Politikas daha nce de ifade edildii zere nemli bir adm olarak, ABnin genilemesinin yararlarn komularyla paylamak iin onlarla beraber nasl almas gerektiini ve dnemlerini dzenlemektedir. Bu balamda Eylem Planlar hazrlanas ngrlmektedir. Eylem Planlar, sz konusu politika kapsamna dahil lkelerle daha da yaknlama konusunda ok nemli bir aratr. Eylem planlar, AB ve partner devletlerin ilgisine ve her bir devletin ihtiyalar ve kapasitesine gre zel hazrlanacak ve uygulamalar da dzenli olarak izlenecektir. Ayrca bir Avrupa Komuluk Politikas Arac oluturularak daha nce farkl bal ve kapsamlarda verilen destek ve yardmlarn tek at altnda birletirilmesine de karar verilmitir. 18 AB D likiler ve Avrupa Komuluk Politikas Komisyonu yesi, Dr. Benita Ferrero-Waldnerin, 22 Nisan 2005de Brksel Ekonomi Forumunda, ABnin yeni uluslararas gelimelere karlk verebileceini, dnyann daha gvenli ve mreffeh hale gelmesine katkda bulunabileceini ifade etmesi, Avrupa Komuluk Politikas ile ilgili olup Birliin bu politikaya ykledii ileve iaret
18

Wider Europe-Neighbourhood:A New Framework for Relations with our Eastern and Southern Neighbours , Brussels 11. 03.2003, http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/com03_104_en.pdf , internetten indirili tarihi: 24.12.2005

107

eder. Dr. Ferrero-Waldner, kresel olarak snrlarn olmad ticari balar, ekonomik reformlar, daha etkin ve daha demokratik rejimlerin kurulmasn ve sivil toplumlarn daha aktif bir hale gelmesini tevik etmek iin abaladklarn aklamtr. Dr. Ferrero-Waldner, konumasnda komularnn yalnzca nc bir lkenin vatandalar olmadn, yakn dostlar ve ortaklar olduunu; onlarla ortak karlar, hedefleri, umutlar paylatklarn ve gvenlik risklerine beraber kar koyduklarn, ABnin birinci nceliinin geniletilmi AB barn, istikrarn ve refahn komularla paylamak olduunu ortaya koymutur.19 Dr. FerreroWaldner, bu szleri ile bir anlamda Avrupa Komuluk Politikasndan anladn somut olarak bir kez daha ortaya koymu olmaktadr. ne

2. 2. AVRUPA B RL VE GNEY KAFKASYA 2. 2. 1. Avrupa Komuluk Politikasnda Gney Kafkasya AB, 18 Aralk 1989 tarihinde SSCB ile Ticari ve Ekonomik

birlii

Anlamas imzalamtr. Anlamann 1 Haziran 1990da yrrle girmesine ramen SSCBnin dalmas ve yeni bamsz devletler kurulmas karsnda AB, bu blgeyle ilikilerini yeniden gzden geirmek zorunda kalmtr.20 AB, Souk Sava sonrasnda ise yeni bamsz devletler ile yakn ilikiler oluturmaya almtr. Komisyon, eski Sovyet Cumhuriyetleri ile ortaklk ve ibirlii kavram izgisinde yeni bir eit iliki kurularak bir yap olmas gerektiini nermitir.21 Aralk 1990 Roma Zirvesinin ardndan, AB, BDT lkelerinin ekonomik reform ve kalknma hamlelerine katkda bulunmak ve dnya ekonomisi ile entegre olmalarn desteklemek zere 1991 ylnda TACIS (Technical Assistance to the Commonwealth of Independent States / Bamsz Devletler Topluluuna
Benita FERREO-WALDNER:Europes Neighbours-Towards Closer Integration http:www.ec.europe.eu/comm/external_relations/news/ferrero/2005/sp05_253.htm internetten indirili tarihi:15. 11. 2005 20 Fuad HSEYNOV: Avrupa Birlii-Trk Cumhuriyetleri likileri ve TrkiyeAvrasya Etdleri (K 2002) 61den naklen ES-SNG:Razvitiye Otnoeniy (AB-BDT: likilerinin Geliimi) Yevropeyskiy Obzor (Avrupa Yorumu) No: 16, Moskova, 1994, 4-5 21 Antonio MARQUINA: The EU Policies Towards The Caucasus, The Turkish Year Book of International Relations 1999, XXIX, 157
19

108

Teknik

Yardm)

programn

oluturmutur.

TACIS,

Sovyetler

Birliinin

dalmasndan sonra kurulan 12 yeni devlet ve Moolistan kapsamaktadr. Ancak daha sonra Baltk lkeleri ve Moolistan baka yardm programlarndan yararlanmaya balamlardr. 22 28-29 Haziran 1991 Lksemburg, 9-10 Aralk 1991 Maastricht ve 25-27 Haziran 1992 Lizbon Zirvelerinden sonra eski Sovyet lkeleri ile ilikilerin daha da gelitirilmesine nem verilmitir. Bu konjonktrde TACIS program altnda TRACECA (Transport Corridor Europe-Caucasus-Asia / Avrupa-Kafkasya-Asya Ulam Koridoru) ve INOGATE (Interstate Oil and Gas Transport to Europe /Avrupaya Devletleraras Petrol ve Doal Gaz Tamacl) projeleri balatlmtr.23 Avrupa Konseyi, 1992de Komisyonu, Rusya ve yeni bamsz devletler ile Ortaklk ve birlii anlamalar iin mzakerelerde bulunmakla grevlendirmitir. ABnin blgeyle yaknlama prensipleri ilk zamanlarda politik deil insani olmutur. 1995 e kadar ABnin Kafkasyadaki temel angajmanlar kk TACIS projeleri, bor ve insani yardm programlarndan ibaret olmutur. 1995 Haziran ay banda Komisyon, Konseye ABnin Gney Kafkasya lkesine ynelik gelecek stratejisi hakknda genel duruma ynelik bir proje nermitir.24 Aralk 1995te yaplan Madrid Zirvesinde Avrupa Siyasi Gndemi oluturulmutur. Bu programa gre AB yesi lkelerin blgedeki devletlerle olan ikili ilikileri bundan byle ABnin blgeye ABnin blgeye ilikin d politikasna dahil edilmi olacaktr. AB ortak karar ile Kafkasya-Orta Asya zerinde nemli jeopolitik ve ekonomik karlar olduunu ortaya koymutur. Bu hususlar unlardr : -nemli hammadde potansiyelinin bulunduu -Avrupa ile Asya ve Uzakdou arasnda nemli bir balant oluturduu -ok sayda tketiciden oluan bir Pazar olduu ve byk bir kalknma potansiyeline sahip olduu

TACIS hakknda daha geni bilgi iin bkz: http://ec.europa.eu/comm/external_relations/ceeca/tacis/ 23 Yelda DEM RA: EU Policy towards South Caucasus and Turkey, Perceptions, (Winter 2004-2005) 92 24 Antonio MARQUINA: a.g.m., 158-159
22

109

- stikrarsz durumu dolays ile uluslararas organize sular iin zellikle de uyuturucu ve silah ticareti iin nemli bir kap oluturduu -Artk dnyaya ald iin Rusya, ABD, in, ran ve Trkiye gibi glerin ilgi oda haline geldii ve etki altnda braklmak istendii -Blgenin AB lkeleri ile daha youn ilikide bulunmak istedii25 1997 ylnda yaynlanan Avrupa Komisyonunun Gndem 2000 Raporu, Kafkasya ve Orta Asya ile ilikilerin glendirilmesini ngrmtr. Gney Kafkasya lkeleri 1996 ylnda AB ile Ortaklk ve birlii Anlamalar imzalamlardr. Anlamalar 1999da yrrle girmitir.

Avrupa Komuluk Politikasna Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan 2004 ylnda dahil edilmitir. Gney Kafkasya, 11 Mart 2003 tarihli Daha Geni Avrupa ve Komuluk : Dou ve Gneydeki Komularmzla likilerimiz in Yeni Bir ereve isimli teblide komuluk politikas kapsamnda yer almam, kapsam ile ilgili dipnotta bu alann corafi olarak sz konusu insiyatifin imdilik dnda yer ald ifade edilmitir. Ancak Temmuz 2003te Finlandiyal diplomat Heikki Talvite, blgede ABnin amalarn gerekletirmek (Gney Kafkasya lkelerine siyasi ve ekonomik reformlar yerine getirmelerinde destek olmak, blgedeki etnik atmalarn nlenmesi ve zmnde yardmc olmak, yerlerinden edilmi ve mlteci durumuna dm kiilerin yerlerine dnlerini tevik etmek, blge ii ibirliini desteklemek ve blge ile AB arasnda koordinasyonu salamak gibi) gerekletirilmesine katkda bulunmak zere, Gney Kafkasya AB zel Temsilcisi olarak atanmtr.26 Ayn yl da Daha yi Bir Dnyada Gvenli Avrupa : Avrupa Gvenlik Stratejisi belgesinde, ABnin gelecekte komu olaca Gney Kafkasyadaki sorunlara dikkat ekilmi ve ABnin bu alana daha gl ilgi gstermesi ve aktif rol alnmas gerektii ifade edilmitir.27 14 Haziran 2004de AB D likiler Konseyi, Azerbaycan,

Nahit TRE: Avrupa Birlii ve Trk Cumhuriyetleri, stanbul Friedrich Ebert Vakf Yaynlar, stanbul, 1996, 14 26 Esra HAT POLU: ABnin Gney Kafkasya Politikas, 308 27 A Secure Europe in a Better World-European Security Strategy, Brussels 12 December 2003, http://ue.eu.int/uedocs/cmsUpload/78367.pdf
25

110

Ermenistan ve Grcistann Avrupa Komuluk Politikasna dahil edilmesine karar vermitir.

Avrupa Komuluk Politikasna Gney Kafkasya lkesinin dahil edilmesi ile Gney Kafkasyay AB iin nemli klan konularda ABnin inisiyatif kazanmas hedeflenmitir. Nitekim Avrupa Parlamentosu D likiler Komitesi Bakan Alman Hristiyan Demokrat Elmar Brok, Gney Kafkasya blgesinin stratejik neminin Mays 2004'ten bu yana arttn, bu nemin Romanya ve Bulgaristan'n AB'ye yeliinden sonra daha da artacan belirtmitir. 28 Bilindii gibi ABnin blgedeki ve Hazar-Orta Asya corafyasndaki enerji kaynaklarna ucuz, gvenli ve kolay ulamak gibi amalar vardr. Blge lkeleri ile ortak bir politika ve strateji erevesinde (Avrupa Komuluk Politikas) srekli ilikide olmak bu amaca hizmet edebilecek bir admdr. te yandan ABnin bu blge balamnda gvenlik ve istikrar gibi amalar da bulunmaktadr. Bu gvenlik ve istikrar konusu iki boyutludur. Hem enerjinin gvenli yollarla Batya ulatrlmas, hem de AB snrlarnn Karadenize dolays ile de Kafkasyaya dayanm olduu ve Trkiye-AB ilikileri de gz nne alndnda AB snrlarnn gvenlii asndan, gvenlik ve istikrar konusu nemlidir. AB ierisinde baz politikaclarn Trkiyenin AB yeliine AB snrlarnn Orta Douya yani istikrarsz corafyalara ulaacan ifade ederek kar ktklar29 gz nne alnrsa, gvenlik ve istikrar konusunun AB iin ne denli nem arz ettii daha iyi anlalr. Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistann, Avrupa Komuluk Politikasnda yer almalarnn, ABye, ABnin snrlarnn
28

http://www.abhaber.com/haber_sayfasi.asp?id=10373 , internetten indirili tarihi : 02.03.2006 Bu kiilere Almanya eski Babakan Helmut Schmidt rnek gsterilebilir. Schmidt, Trkiye, Birlie ye olursa, ortak d politika ne olacak. Trkiye'nin Suriye, ran, Irak ve Ermenistan'la ortak snrlar var. Yunanistan ile yzyllardr sren bir anlamazlk iinde. Trkiye, Ortadou'daki her savaa neredeyse zorunlu olarak mdahil bir konumda. Trkiye ile Rusya arasndaki yzyllk husumet, Orta Asya'daki bir dizi lkenin bamszlklarna kavumalarndan sonra yeniden canlanabilir. Petrol ve boru hatlar yznden de kar atmalar olabilir. Avrupann geleceinde ne olursa olsun Trkiyenin yeri yoktur. Avrupann, byle sorunlu bir corafya ile snr komusu olmasn kabullenemeyiz. eklindeki szleri ile bu dnceyi ortaya koymutur. Asu SAYIMER: Peki, Avrupallar Trkiyeyi Avrupal Gryor Mu?,Ya indesindir Ya Dnda, http://www.haberbilgi.com/haber/avrupa/ntm-0012/disinda.html , internetten indirili tarihi: 12. 01. 2004
29

111

gvenlik ve istikrarnn salanmas ve bu balamda blgesel sorunlarda ABnin etkin rol oynayarak Kafkasyada sz syleyen bir aktr olabilmesi gibi amalara hizmet edebilecek bir alm salayabilecei deerlendirilmektedir. Nitekim, dnemin Gney Kafkasya AB zel temsilcisi Heikki Talvite, AB'nin GrcistanAbhazya, Azerbaycan-Ermenistan arasndaki sorunlarn zm iin yaplan bar giriimleri desteklediini bildirmitir. 30 AB, kresel g mcadelesinde bir birlik olarak n plana kmak istemektedir. Rusyann tarihsel adan, ABDnin ise hegemon g olma asndan sahip olduu etkiye karn ABde bu lkelerin Batl deerlere ynelme arzusundan yararlanarak ne kmak istemektedir. Ayrca AB lkelerinin bireysel olarak da blgede hedef ve karlar vardr. Nitekim seim zamanlarnda zellikle Fransann Ermeni semenler asndan Ermenistana ynelik sergiledii almlar bu erevededir. Dier bir ifade ile, YunanistanErmenistan, Fransa-Ermenistan ilikilerinde grld gibi d politika arac olarak blgesel ilikileri kullanmak gibi bir yaklam sz konusudur. AB ile ortak bir politikaya dahil edilecek ve tam yelik haricindeki en sk balarla ABye balanacak bir Gney Kafkasya bu anlamda ok rahat kullanlabilecektir. Bir baka adan, AB-Rusya ilikileri, zellikle enerji balamnda ne kadar yaknlam olursa olsun, AB, tarihsel olarak ve sahip olduu politik g nedeni ile Rusyaya temkinli yaklamak durumundadr. AB, Rusyay halen yeterince demokratik ve Batl deerlere ulam olarak grmemektedir. Ukrayna ve Belarus seimlerinde bu konudaki Rusya-AB ayrmas daha net grlmtr. Kafkasya Rusyann yumuak karn olarak grld ve Balkanlar ile Baltklar Rusya yerine AB ile sk iliki kurmaya yneldiinde Rusya, Gney Kafkasyay koruma igdsne yneldii iin AB, Gney Kafkasya ile yakn ilikiler kurmak, bu suretle bu corafyaya da Batl deerleri yaymak istemektedir. Bu durum, bir bakma ABnin Rusya karsnda mesafe almasna yardmc olacak, ABnin elini glendirecektir. Avrupa Komuluk Politikasna 2004 ylnda sz konusu Gney Kafkasya lkesinin dahil edilmesi bu balamda grlmelidir. Osmanl

30

http://www.abhaber.com/haber_sayfasi.asp?id=10373 , internetten indirili tarihi : 02.03.2006

112

topraklarndaki Ermenilerin kkrtlmas ve Trklere kar himaye edilmesi o yllarda bu corafya da ne kmak iin bir yntem olarak grld gibi ve bu nedenle Ermeniler Ruslar, ngilizler, Franszlarca kkrtld gibi, bugn de Kafkasyada ne kmann yolu Ermenilerin yaratt bata Karaba olmak zere sorun ve istikrarszlk konularnda zm salamak sureti ile blgede etkin g olduunu ispatlamaktr. Bilindii gibi Ermenistann blgede en ok szn dinledii g Rusyadr. Rusya henz bu sorunlarn zmn baaramad ya da baarmadna gre AB, bu konuyu zerek blgede baar elde ederse, AB, Ermeni sorununu ve Karaba sorunun zen aktr imaj ile uluslararas politikada ciddi prestij kazanabilir.31 Bu ise blge lkeleri ile salayaca scak ilikilere ve onlar bu konuda ynlendirebilmesine baldr. Avrupa Komuluk Politikas, ABnin, Gney Kafkasya lkesi ile bu yakn ilikileri salamasnda bir etken olabilir. 2.2. 2. Avrupa Birliinin Gney Kafkasya Politikasnn Politik Boyutu Avrupann Kafkasya politikasna bakldnda, iki hususun dikkati ektii grlmektedir. Bu hususlardan ilki, Kafkasyann sahip olduu kltrel, corafi ve yer alt yer st kaynaklarna ve jeopolitik nemine ramen Avrupa asndan rnein bir Balkanlar kadar nemli yer tutmam olmas dieri ise ngilizlerin ve Franszlarn Afrikaya ve Uzak Douya aradaki kilometrelerce mesafeye karn smrge amal almlarna ramen kendilerine daha yakn olan ve trl zenginlie ve deerli bir corafi konuma sahip Kafkasya ile pek de ilgilenmeyileridir. Bu hususlar incelendiinde, bunun asl sebebinin blgenin Rusya, Osmanl ya da Trkiye ve rann etki alanlarnda kalm olmas ve Balkanlar gibi Avrupann yan banda etkisine ak bir alanda olmamasndan kaynakland aktr. Bunun nedeni olarak da blgenin arlk ve Bolevik Rusya ve Osmanl mparatorluu ve ran arasnda bir mcadele alan olmas ve

31

Osman Metin ZTRK: Trkiye-AB likilerinde Ermeni ddialarn Yer Verilmesinin Anlam, http://www.habusulu.com, indirilme tarihi, 27. 10. 2005

113

daha ok onlarn nfuz alannda kalmas ve bu durumun dier gl devletlerin buraya giriini engellemesi gsterilebilir.32 Daha nceki blmlerde vurguland zere Avrupa lkelerinin blge lkeleri ile rnein AlmanyaGrcistan, FransaErmenistan, Yunanistan Ermenistan, ngiltereAzerbaycan, NorveAzerbaycan gibi lke baznda ilikileri olmutur. Ancak Kafkasya blgesi, dorudan bu devletlerin ve Avrupann kltrel, politik etki alannda ya da smrgesel iliki alan ierisinde olmamtr. Birlik asndan baklacak olursa, uzun bir dnem blge hakknda blgenin AB iin ncelikli olduu, yakn tehdit retebilecek ya da youn iliki kurulmas gerekli bir blge olduu izlenimi olumamtr. Bu adan sz edilen lkelerin bireysel ilikileri dnda ABnin Birlik olarak blgeye ynelik btncl bir politikas olumamtr. Bunda Kafkasyann dnyada uzun bir dnem yaanan Dou-Bat Bloku ayrmasnda Dou, ABnin ise Bat Blokunda yer almas da etkili olmutur. nceki blmlerde de deinildii zere AB ile SSCB arasndaki ilikiler 1988deki bir anlama ile balamtr. Bu tarih de zaten Sovyetlerin zlmeye balad dnemlere denk dmektedir. Ama bu etkinin ya da bu tarz gelimi bir ilikinin olmay Avrupa lkelerinin ya da ABnin blgeye ilgisiz ya da kaytsz kalmaya devam ettikleri anlamna gelmemelidir. nk koullar deimitir. 1990 sonras dnyann iine girdii sre ve iki kutuplu dzenin sona ermesi, balangta deinilen iki hususun anlamn yitirmesine ve Gney Kafkasyann, Avrupa lkelerinin ve ABnin etkisine almasna hizmet etmitir. te yandan ABnin bir ksm eski Dou Bloku lkesini bnyesine alarak genilemesi ve snrlarnn Karadeniz ve Kafkasyaya yaklamas da nemli bir etkendir. Avrupa Komuluk Politikasnn daha nce aklanan ortaya k nedenleri ve amalar da burada hatrlanmaldr. AB, bylece etki alann geniletirken, Rusya nfuz alannn daraldn hissetmeye balamtr. Avrupa, 1990dan sonra giderek daha ok gzn Kafkasyaya ve Orta Asyaya dikmitir. Ancak bu alanda kurum olarak ABnin ve Avrupa lkelerinin mevzi kazanmas pek kolay deildir. nk zengin yer
Haydar AKMAK: ABnin Kakaysa Politikas , Karadeniz Aratrmalar, Say:3, (Gz 2004),139
32

114

alt, yer st kaynaklarna sahip Hazar ve Orta Asya ile hem bu blgeye al kaps olmas hem de kendi sahip olduu kaynaklar ve jeopolitik konum sebebiyle Kafkasyann zerinde byk bir uluslararas mcadele sz konusudur ve ABnin karsnda pek ok rakip bulunmaktadr. ncelikle Rusya, blgeden elini ekmeyecek aktrlerin banda gelmektedir. nceki blmlerde de belirtildii zere Kafkasya, her zaman iin Rusya asndan nemli ve vazgeilmez olmutur. Gemite bunun balca nedeni scak denizlere ulamaktr. Gnmzde ise bu tarihsel sebebin yanna Karadenizin gn getike artan nemine binaen Kafkasyann Karadenize k oluu, Kafkasyann ran, Trkiye ve Orta Asyaya alan konumu ve enerji kaynaklar gibi nedenler eklenmitir. Rusya Kuzey Kafkasyay bnyesinde tutmakla beraber, bamsz olan Gney Kafkasya cumhuriyetini de etki alannda tutmaya devam etmek istemektedir. Rusya zerinde bir ksm eski SSCB ve Dou Bloku yesi lkenin AB ve NATOya katlmas ve Rusyann srekli mevzi kaybettii giderek skt gibi bir alandr. te yandan ABD, Bush ynetimi ile farkl bir strateji izlemeye balam ve zellikle 11 Eyll sonras ortaya koyduu terrle mcadele balamnda Irak ve Afganistana girmi, Orta Asya ve Kafkasyada sler kurarak Rusyann yan bana kadar szmtr. ABDnin bu giriimlerinde kukusuz blgenin enerji kaynaklarn kontrol etmek, Karadenizin artan nemi nedeniyle Karadenize yakn alanlara mevzilenmek, in- ran ve Rusyay kontrol etmek amac da sz konusudur. te yandan ABDnin BOP projesi de bu balamda hatrlanmaldr. ABDnin eitli kanallarndan Orta Dou ve Kafkasya corafyasnda haritalarn yeniden izilecei ynnde kan sylemler bu alglamalar bir bakma dorulamaktadr. ABD ve Rusyann blgede atan karlar yannda Trkiye ve ran da ayn ekilde Gney Kafkasyada ne kmak isteyen aktrlerdir. Hindistan, in ve Japonya artan enerji ihtiyalar balamnda blgeye ilgi duymaktadrlar. Bu konjonktrde ABnin blgede mesafe almas ok da kolay deildir. Bu adan his de olumaktadr. Bu adan Gney Kafkasya, Rusya asndan elinden yitirmek istemedii bir eski tahakkm

115

Gney Kafkasya, ABnin ABD, Rusya ve Orta Asya ile ilikilerinde ilikilerin seyrini etkileyebilecek dzeyde nemli ve etkili bir faktrdr. Artk gnmzde yaanan uluslararas konjonktrde btncl bir Batdan sz etmek mmkn deildir.33 AB ve ABD uzun yllar sren yakn ilikilerine karn zellikle Souk Savan bitii sonras ortaya kan gelimeler ile politik bir ayrma yaamaya balamtr. Ortak karlardan, atan karlara bir gei sz konusudur. Gney Kafkasyada bu alanlardan biridir. ABDnin blgede bahsedilen nedenlerden dolay karlar mevcuttur. Hatta ABDnin BOP projesinin aslnda Kafkasya ve Orta Asyaya ynelik amalarn uygulanmasnda bir adm olduu, ABDnin asl isteinin sz konusu alanlara konumlanmak olduu da bu erevede dnlmektedir. Bu dnceye gre Irak igali ile Byk Orta Dounun oluturulmas projesi balarken egdml olarak Kafkasya, Orta Asya ve Gney Asyann ekillendirilmesi sreci balamtr.34 AB ise zellikle yaad son genileme ve daha nce deinilen Avrupa Komuluk Politikas ile neredeyse Karadeniz ve Kafkasyaya snr hale gelmitir. Bu alanlardaki gelimelerden etkilenmemesi mmkn deildir. Brkselde Avrupa Politika almalar Merkezinin Karadeniz Blgesel birlii Konferans dzenlemesi ABnin sz konusu ilgisini yanstan bir rnek olarak grlebilir. Konferansta ABnin Karadenizi evreleyen lkelerin oluturduu blgesel oluum ile bundan sonra daha yakn iliki kurulmasnn hayati nem tad dile getirilmitir.35 te yandan ABnin artan enerji ihtiyac da blgeyi AB asndan nemli hale getirmektedir. AB Gney Kafkasyada mesafe alarak kresel aktr olarak n plana kmay da istemektedir. Bu alardan ABD ve AB Gney Kafkasyada kar karya gelmektedir. AB ve ABDnin Gney Kafkasyada zmni bir ibirlii iinde olduunu ve bunda ABDnin politik ve stratejik ilikileri

AB-ABD ayrmas hakknda bkz. Osman Metin ZTRK: Cumhuriyet Trkiyesinde D Siyaset, Cumhuriyetin 80. Ylnda Trkiye, Yayna haz. Mustafa Kahramanyol (Ankara, 2004) 34 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Erol B LB L K: Esas Proje Byk Orta Asya Projesidir , Jeopolitik, Yl 5, Say 32, (Eyll 2006), 36-37 35 AB, Karadeniz Blgesi Oluumuna lgi Duyuyor : http://www.abhaber.com. nternetten indirili tarihi: 22.07.2007
33

116

ABnin ise mali yk yklendiini savunanlar bulunmakla beraber36 bahsedilen alardan AB ve ABDnin blgede karlarnn att ve bahsedilen anlamda bir ibirliinin rasyonel olmad deerlendirilmektedir. AB ve ABD eski Sovyetler Birlii sahasnda karlar atan iki aktrdr ve rasyonel adan her aktr kendi karn maksimize etmek amacndadr. zellikle ABnin ABDnin etkisinden kurtulmak istedii bir srete bu blgede ne kp ABD ve dier aktrler karsnda mesafe almak varken etkisinden uzaklamak istedii bir gle zmni de olsa bir ibirlii yapaca dncesi reel politik bakla akla yatkn deildir. Dier yandan zaten ABnin mali btesi ABD ile kyaslandnda ok czi kalmaktadr ve her ne sebeple AB ve ABD arasnda byle zmni bir ibirlii sz konusu olmu olsa bu ekonomik ksm ABnin deil ABDnin stlenmesi beklenir. Bu nedenlerle AB ve ABDnin sz konusu corafya da zmni bir ibirliine gittiinden ok her iki aktrn de blge de ne kmak istedii ve aralarnda mcadele olduu deerlendirilmektedir. Gney Kafkasya, AB-Rusya ilikilerini de etkilemektedir. Rusya ve AB lkeleri uzun yllar farkl kutuplarda yer almlardr. Ancak 1990 sonras sreten bugne gelindiinde AB ve Rusya yakn ortaklk anlamalar yapmakta ve zellikle enerji balamnda sk ibirlikleri oluturmaktadr. te yandan ABnin 2004 ylndaki genileme dalgasna bir ksm eski Dou Bloku lkelerini katmas Rusya asndan aleyhte bir durum yaratmtr. Daha sonra hem Rusyann yine kendisine mzahir grd Ukrayna, Belarus gibi devletlerin hem de Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistann Avrupa Komuluk Politikas kapsamna alnmas ve ABnin eitli projeler aracl ile bu lkelerle yakn politik-ekonomik ilikiler kurma ynnde iradesini ortaya koymasnn Rusyada ABye kar olumsuz bir alglama oluturduu deerlendirilmektedir. ABnin blgedeki sorun alanlarna ynelik yaklamlarda bulunmas, Rusyann sz konusu sorun alanlarnn da sayesinde blgede hala etkin olmaya alt gz nne alndnda bu noktada bir AB-Rusya ayrmas yaratmaktadr. ABnin blge lkeleri ile yakn politik ilikiler kurma isteinin arkasnda enerji ynnde Rusyaya baml oluunu krmak ve kaynak eitlilii salamak arzusu olduu
36

Mahmut Niyazi SEZG N: ABnin Gney Kafkasya Politikas, Stratejik Analiz, (Kasm 2003), 62

117

da bilinmektedir. zellikle Grcistan ile Rusyann Rus askeri sleri ve Abhazya, Gney Osetya gibi sorun alanlarnda sk sk kar karya gelmesi ve Grcistann ileride ABye dnk perspektif tadna dair iaretler bahsedilen AB-Rusya blgesel ayrmasna ve ABnin blgede politik mesafe aldna iaret olarak grlebilir. te yandan Rusya, Ermenistan zerinde byk nfuz sahibidir. Ancak zellikle Karaba sorununda Ermenistan zm iin yeterince zorlamad izlenimi yaratmaktadr. AB, enerji gvenliinin de etkisinde blgesel sorunlarn zmn istemektedir. Ermenileri zorlama ynnde ok etkili somut admlar atmamakla beraber hem enerji gvenlii hem de sorun alanlarn ortadan kaldrarak uluslararas prestij ve blge lkeleri zerinde etki salamak gibi hedefler ile ABnin yakn gelecekte bu konularda daha aktif tavr taknaca beklenmektedir. Bu nokta da AB ve Rusyann ayrmas ve ABnin Gney Kafkasyada politik adan mesafe almas sz konusu olabilir. ABnin Gney Kafkasyaya ynelik sergiledii ve sergileyecei politika ABnin Orta Asya lkeleri ile ilikilerini etkileyebilir. Orta Asyadaki yeni bamsz devletler, ABnin baz projelerinden faydalanmaktadr. AB eski SSCB alanndaki yeni bamsz devletlerin bata serbest piyasa ekonomilerine entegrasyonu, demokrasi, hukukun stnl, insan haklar gibi Batl deerleri edinmesi iin aba harcamaktadr. Dier taraftan Orta Asya kaynaklarnn karlmas ve Batya aktarlmasn da istemektedir. Bu kapsamda ABnin Gney Kafkasya lkeleri ile oluturaca politik ba ve yakn ilikiler ABnin Orta Asya ile yrtecei ilikiler zerinde de olumlu etki yaratacaktr. Bu alanlar kltrel olarak yakn iliki ierisindedir. Ayrca Orta Asya kaynaklarn tayan yollar Gney Kafkasyadan geerek Batya ulamaktadr ve ulaacaktr. Bu adan AB ile Gney Kafkasya arasndaki yakn ilikiler AB ile Orta Asya arasnda bir kpr grevi grecektir. Bu durum ABnin etki alann geniletmesi demek olduu gibi, enerji asndan da AByi rahatlatacak ayrca Batl deerlerin bu alanlarda giderek yaygnlamas ve ABye mzahir Gney Kafkasya-Orta Asya ynetimleri ABnin son yllarda artarak duyduu gvenlik endiesini de bu blge asndan minimuma indirme konusunda olumlu katk salayacaktr. AB-Gney Kafkasya ilikileri AB-Orta Asya ilikilerini etkiledii gibi AB-Orta Asya ilikileri

118

de AB-in ilikilerini etkileyebilir. Tm bu unsurlar Gney Kafkasyay, AB asndan giderek n plana karmaktadr. Daha nce de deinildii zere 1995 Madrid Zirvesinde, oluturulan Avrupa siyasi gndeminde ABnin Kafkasya ve Orta Asya blgesinde nemli jeopolitik ve ekonomik karlar bulunduu ortaya konulmutur. Buna gre, blgede nemli bir hammadde potansiyeli mevcuttur, blge Avrupa-Asya-Uzak Dou arasnda nemli bir balant oluturmaktadr, ok sayda tketiciden oluan bir pazar olup byk bir kalknma potansiyeline sahiptir, istikrarsz bir corafya oluu sebebi ile uyuturucu ve silah ticareti gibi uluslararas organize sular iin nemli bir blgedir, bamsz olmas ve Rus ynetiminin sona ermesi nedeni ile dnyaya alm ve bundan dolay ABD, Rusya, in, ran, Trkiye gibi glerin ilgi oda olmutur ve blge lkeleri, AB ile daha sk ilikiler kurmak istemektedir. 37 ABnin blgeye artan ilgisini blgeye yeni atanan AB Gney Kafkasya zel Temsilcisi Peter Semneby blgeye yapt gezisi srasndaki aklamalar ile de ortaya koymutur. Semneby, AB'nin bu blgeyle daha yakndan ilgilenmeye baladn belirterek, ABnin Gney Kafkasya'daki dondurulmu sorunlarn zm mekanizmalarna olan dikkatini daha da artracan vurgulamtr. Semneby ayrca, bu grevin kapsamnda baz deiiklikler yapldn, sz konusu deiikliklerin de AB'nin blgeye ilgisinin artmas nedeniyle meydana geldiini ifade etmitir. AB snrlarnn Gney Kafkasya blgesine daha da yaknlatn, bu anlamda AB'nin blgeye ilgisini de arttn syleyen temsilci, Ermeni igali altndaki Karaba ile ilgili sorunun zmnde de arabuluculuk stlenen Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AG T) Minsk Grubu'nun abalarn desteklediklerini belirtmitir.38 Bu balamda ABnin Gney Kafkasyaya ynelik politik bak, blgenin jeopolitiinden de hareketle AB, iin nemli olduu ve zellikle ABnin son

Nahit TRE: a.g.e. , 14 AB, Gney Kafkasya ile Yakndan lgileniyor, http://www.abhaber.com/haber_sayfasi.asp?id=10637 17.03.2006
38

37

119

genilemesi ile blgeye iyice yaklat ve gelimelerden etkilenir ve etkiler hale geldii ve Karadeniz hazasnn artan nemi, Gney Kafkasyadaki nfuz mcadelesi ve ABnin kresel hedefleri nedeni ile blgede politik adan inisiyatif almak istedii eklinde deerlendirilmektedir. 2. 2. 3. Avrupa Birliinin Gney Kafkasya Politikasnn Ekonomik Boyutu ABnin Gney Kafkasya politikasnn ekonomik boyutu iki adan ele alnabilir. Birinci ksm, ABnin Gney Kafkasyaya ynelik yardm ve destek projeleri kapsamndaki ekonomik ilikidir. kinci ksm ise Gney Kafkasyay AB iin nemli klan faktrlerden biri olan enerji konusudur. Hi phesiz AB yesi lkelerin Gney Kafkasya lkeleri ile olan olaan ticari ilikilerini de bu balamda hatrlamak gerekir. AB, Gney Kafkasyada yrtt ekonomik projeler ile blgede olduka mesafe almtr. 1991-2000 yllar arasnda Gney Kafkasya cumhuriyetine eitli programlar dahilinde Azerbaycana 335 milyon, Ermenistana 300 milyon, Grcistan a ise 342 milyon Euro aktarmlardr. Buna proje yatrmlar ve ye lkelerin ferdi yatrmlar dahil deildir. Bunun yan sra bata Almanya olmak zere kimi lkelerden de blgeye eitli yardmlar yaplmaktadr.39 likilerin temeline inilecek olursa, AB, 18 Aralk 1989 tarihinde SSCB ile Ticari ve Ekonomik birlii Anlamas imzalamtr. Bylece SSCB lkeleri ile ticari ilikiler kurmay amalamtr. Anlama 1 Haziran 1990 tarihinde yrrle girmi, ancak SSCBnin bu anlamann neredeyse hemen ardndan dalmas ile anlama, anlamn yitirmitir.40 Bunun zerine AB, oluan yeni konjonktre uygun olarak Rusya ve yeni bamsz devletler ile ticari ilikiler kurmak, sz konusu alanlardaki zengin enerji kaynaklarnn Bat pazarlarna aktarlmasn dzenlemek ve bamszln yeni kazanan eski SSCB lkelerinin serbest piyasa ekonomilerine geilerine ve dnya ile entegrasyonlarna destek olmak
Mahmut Niyazi SEZG N:a.g.m., 61 Fuad HSEYNOV: Avrupa Birlii-Trk Cumhuriyetleri likileri ve Trkiye 61den naklen ESSNG:Razvitiye Otnoeniy (AB-BDT: likilerinin Geliimi) Yevropeyskiy Obzor (Avrupa Yorumu) No: 16, Moskova, 1994, 4-5
39 40

120

amacyla bir takm politikalar gelitirmeye balamtr. Bu balamda

Aralk

1990daki Roma Zirvesinde AB, TACIS (Technical Assistance to the Commonwealth of Independent States- Bamsz Devletler Topluluuna Teknik Yardm) program oluturulmutur.41 Toplantda eski SSCB lkelerinin dnya ekonomisine entegrasyonuna destek olunmas gerektii konusunda uzlalm ve bu erevede ABnin reformlar desteklemesi gerektii, bunun bir teknik yardm destek program ile yaplmasnn uygun olaca kararlatrlmtr.42 Daha sonra Lksemburg (28-29 Haziran 1991), Maastricht (9-10 Aralk) ve Lizbon (25-27 Haziran 1992) Zirvelerinde eski Sovyet ilikilerinin gelitirilmesi gerektii vurgulanmtr.43 1991 ylndan itibaren yrtlen TACIS program ile piyasa ekonomisi ve demokrasiye gei, her seviyede partnerlik ve ikili ilikilerin gelitirilmesi ve programa dahil lkelerin dnya ekonomisine entegrasyonu amalanmtr.44 Program Beyaz Rusya, Rusya, Moolistan, Ukrayna, Moldova, zbekistan, Trkmenistan, Tacikistan, Kazakistan, Krgzistan ve Gney Kafkasya cumhuriyetini kapsamaktadr. 1991-1999 yllar arasnda program erevesinde eski SSCB lkelerine 4 milyar 226 milyon Euro yardm yaplm ve 3000 den fazla proje (hukuki alt yap oluturulmas, uzmanlk eitimi, bilgi aktarm, vb.) gerekletirilmitir.45 Proje kapsamnda 2000-2006 arasndaki dnem iin toplam 3,138 Euroluk bte ayrlmtr. TACIS kapsamnda yardmlar ulusal lke programlar, blgesel programlar ve kk projeler erevesinde gereklemektedir. Ulusal lke programlar, 3 ila 4 yl sren ibirlii alanlarnn nceliklerini tanmlayan belirleyici programlar ile mevcut fonlar ve desteklenecek projeleri saptayan faaliyet programlarndan olumaktadr. Blgesel programlar, evre koruma ve ulam alarnn iyiletirilmesi gibi alanlara ynelik ok lkeli programlardr. Bu erevede, deiik lkelerdeki komu topluluklar arasnda balantlar glendirmek ve ibirliini gelitirmek amacyla snr tesi programlar da yrrle konulmutur. Kk proje
TACIS hakknda daha geni bilgi iin http://ec.europa.eu/comm/external_relations/ceeca/tacis/ 42 Fuad HSEYNOV: Avrupa Birlii-Trk Cumhuriyetleri likileri ve Trkiye , 63 43 Yelda DEM RA: a.g.m., 92 44 Avrupa Birlii ve Trkiye, ( Ankara: T.C. Babakanlk DTM Yayn, 1999), 145 45 http://www.europa.eu.int/comm/external_relations/tacis/intro/tacis_leaf.uk.pdf,
41

bkz:

121

programlar son derece kstl sayda olup, ticaret, yksek retimde ibirlii, ortak lkelerde AB yatrmnn teviki gibi baz alanlarda hkmet danmanl eklindeki grevleri kapsamaktadr.46

Avrupa Konseyi, 1992de Komisyonu, Rusya ve yeni bamsz devletler ile Ortaklk ve birlii
47

Anlamalar

iin

grmelerde

bulunmakla

grevlendirmitir.

Bu erevede Gney Kafkasya cumhuriyeti ile AB birlii

arasnda 22 Haziran 1996 ylnda Lksemburgda Ortaklk ve

Anlamalar imzalanm ve 1999da yrrle girmitir.48 On yl iin geerli olacak bu anlama ile AB bu lkelere bamszlk, toprak btnl ve egemenliklerine destek vereceini taahht etmitir. Anlamann yrrle girdii tarihte Gney Kafkas cumhuriyetinin temsilcileri Lksemburgda bir araya gelmilerdir. AByi temsilen AB Komisyonu Bakan Jacques Santer ve Almanya Dileri Bakan Joschka Fischer katlmlardr. Toplantda anlamann salkl bir ekilde yrmesi iin taraflarn bakanlarndan oluacak bir ibirlii konseyi, milletvekillerinden oluan parlamento ibirlii komisyonlar ve st dzey brokratlarn katlaca dzenli toplantlar yaplmas karara balanmtr.49 TACIS program altnda TRACECA (Transport Corridor Europe-CaucasusAsia- Avrupa-Kafkasya-Asya Ulatrma Koridoru) ve INOGATE (Interstate Oil and Gas Transport to Europe-Avrupaya Devletleraras Petrol ve Doal Gaz Ulam) projeleri oluturulmutur.50 TRACECA projesi ile Avrupadan Asyaya Kafkasya zerinden ulam salamak hedeflenmektedir bu amala demiryollar ve karayollar birbirine balanacaktr. Bu erevede Bak-Tifilis-Poti demiryolunun onarlmas, Grcistan-Azerbaycan snrndaki kpr inas gibi pek ok yol projesine yaklak 50 milyon Euro yardm edilmitir. (Rusya ve ran topraklar gzergah ddr.)51

46

Avrupa Kobi Politikas, http://www.gaziantepeic.org/index.php?sf=13, internetten indirili tarihi:21. 05.2006 47 Antonio MARQUINA: a.g.m., 157 48 Mahmut Niyazi SEZG N: a.g.m., 61 49 Haydar AKMAK: ABnin Kafkasya Politikas, 140-142 50 TRACECA ve INOGATE hakknda geni bilgi iin bkz. http://www.traceca.org ve http://www.inogate.org 51 Haydar AKMAK: ABnin Kafkasya Politikas, 141

122

INOGATE, Avrupaya devletler aras petrol ve doal gaz ulam projesidir. Uluslararas bir ibirlii program olan INAGATE ile blgesel entegrasyonun desteklenmesi, Orta Asya ve Kafkasya blgesindeki enerji kaynaklarnn karlmas ve Avrupaya tanmasnn kolaylatrlmas ve ayn zamanda uluslararas boru hatt projelerinin oluturulmasna destek verilmesi hedeflenmektedir. INOGATE ABnin fon desteinde bulunduu dier enerji ve teknik yardm projelerini btnleyici bir programdr. INOGATE sz konusu amalara ynelik olarak bir katalizr ve kolaylatrc olmay amalamaktadr.52 AB'nin en nemli programlarndan saylan INOGATE erevesinde Orta Asya enerji kaynaklarnn Trkiye ve Yunanistan zerinden Avrupa'ya aktarlmas ngrlmektedir. Programnn hedeflerinden biri ise Orta Asya enerji kaynaklar zerindeki Rusya tekelini krmaktr. AB, INOGATE ile Trkiye'nin ABD ve blge lkeleriyle srdrd Trans Hazar Doalgaz, Kazakistan-Bak-Ceyhan Petrol boru hatlarna dahil olmay amalamaktadr.53 Projenin yrrle girdii 1992den 2004e kadar ki zaman zarfnda bu proje kapsamnda 46 milyon Euroluk yardm yaplmtr.54 AB ayrca ECHO (European Community Humanitarian Office)55 ad altnda bir proje daha oluturmutur. 1993 ylndan itibaren faaliyete giren ECHO ile Kafkasyada yoksullara, blgedeki atmalardan olumsuz etkilenen halklara, gmenlere yardm amalanmtr. Bu kapsamda Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistana 1993 ylndan beri yaklak 100 milyon Euro yardmda bulunulmutur.
56

AB ayrca, Karadenizin kirlenmesine kar zm retmek

amacyla oluturulan Karadeniz evre Programna TACIS program altnda destek vermektedir.57

About INOGATE, http://www.inogate.org/en/, internetten indirili tarihi: 12. 05. 2006 Deniz ZEYREK: Enerjide yi eyler de Oluyor, http://www.radikal.com.tr/2001/01/17/ekonomi/04ene.shtml, internetten indirili tarihi: 12.05.2006 54 Haydar AKMAK: ABnin Kafkasya Politikas, 140-142 55 ECHO hakknda geni bilgi iin bkz. http://ec.europa.eu/echo/index_en.htm 56 Haydar AKMAK: ABnin Kafkasya Politikas, 141 57 Karadeniz'in evresel sorunlarnn ana nedenlerini aratrmak ve zmler retmek amacyla bir araya gelen blge lkeleri (Trkiye, Grcistan, Romanya, Bulgaristan, Ukrayna ve Rusya Federasyonu), 21 Nisan 1992'de Bkre'te toplanarak "Karadeniz'in Kirlenmeye Kar Korunmas Szlemesi"ni imzalamlardr. Bu gelimenin ardndan Karadeniz'in kirlilie kar korunmas konusu, Rio '92 Dnya evre ve Kalknma Konferans'nda Karadeniz'e kys olan
53

52

123

BISTRO ise yine TACIS iinde yer alan bir dier projedir. Bu projeler 100.000 Euroyu amayan ve en fazla 9 ayda gerekletirilen projelerdir. (insan kaynaklar, zelletirme, evre, finans gibi alanlarda) Bu proje 1994te yrrle konulmutur. Eski Dou Bloku lkeleri, Ermenistan, Grcistanda pek ok projeye destek veren BISTRO program Rusya, Azerbaycan, Kazakistan ve Ukraynay kapsam dnda tutmutur.58 Bu balamda ABnin bu blgede yrtt ulam, enerji, ekonomi projelerine bakldnda ABnin ciddi mesafe ald, yrtlen bu almalarla Gney Kafkasya lkelerinin AB ile ilikilerinin scak tutulmasn salayarak ekonomik giriimden politik bir karm da salamak istedii ve bir lde bunu baard grlmektedir. te yandan blge lkelerinin ithalat ve ihracatnda AB lkelerinin nemli paya sahip olduklar da grlmektedir. Buna gre Ermenistann ihracatnda Almanya (%15,6), Hollanda (%13,7) ve Belika (%12,8)lik yer tutmaktadr. thalatta ise Belika%8 Almanya %7,9luk paya sahiptir. Azerbaycan ise Fransa (%9,4) ve talya (%30,3) ile ihracat ilikisine sahiptir. thalatta ise Almanya % 6,1 ile yer almaktadr. Azerbaycann ayrca yaknda AB yesi olacak Hrvatistan ile de % 4,1 ihracat bulunmaktadr. Grcistann tarihsel iliki ierisinde bulunduu Almanyadan %8,3 orannda ihracat sz konusudur. 59

lkelerin Devlet, Hkmet Bakanlar ve evre Bakanlar tarafndan dile getirilmitir. Rio'dan sonra Karadeniz Ekonomik birlii erevesinde pek ok ulusal ve uluslararas projeler balatlm ve Nisan 1993'te Odessa'da 6 lkenin evre bakanlarnca ortak bir politika bildirgesi (Odessa Bildirgesi) imzalanmtr. Haziran 1993'te 6 Karadeniz lkesi hkmetleri, "Karadeniz evre Koruma Program'na destek olunmasn istemiler ve bu dorultuda bir Karadeniz Eylem Plan hazrlanarak (30 Haziran 1996) imzaya almtr. Plana gre, Karadeniz'de kys olan 6 lke, kendi ulusal eylem planlarn hazrlayacak ve yrrle koyarak bu ortak yaam alannn sorunlarnn giderilmesine katkda bulunacaktr. Alaettin BAHEKAPILI: Karadeniz ve evre, http://www.karalahana.com/karadeniz/bati_karadeniz_cevre.htm, internetten indirili tarihi:10.10.2006 Proje, AB, BM ve eitli lkelerce desteklenmektedir. AB, programa TACIS programlar altnda destek olmaktadr. Ayrntl bilgi iin bkz. http://www.grid.unep.ch/bsein/tda/files/preface.htm#BSEP 58 Haydar AKMAK: ABnin Kafkasya Politikas, 141 59 Daha geni bilgi iin bkz. https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/index.html

124

Kara elmas, yani petrol uruna etin uluslararas mcadelelerin yapld, savalarn kt ve hala ciddi bir alternatifinin olmay nedeniyle sahip olana byk bir g sahip olmayana da elde etmek iin bitmez bir istek uyandran bir metadr. Petrol basit bir enerji kaynandan ok te deer ifade eden bir kaynaktr. Batl glerin sahip olduklar petrol rezervlerinin yakn gelecekte bitecek olmas ABD, AB ve dier Avrupa lkeleri kaynak arayna itmitir. Bu ortamda aranan kaynaklar Kafkasya, Hazar ve Orta Asya corafyasna yaylm durumdadr. Bu nedenle 1990 sonrasnda blgenin Rusyann nfuzundan en azndan resmi olarak kmas ile, Kafkasyadan Orta Asyaya uzanan geni ve zengin saha, uluslararas mcadele, pay kapma, ne kma, zenginlik kaynaklarndan faydalanma ve nfuz sahibi olma mcadelesinin satran tahtasna dnmtr. Avrupa lkelerinin enerji ynnden byk oranda da baml olduklar bilinmektedir. Bu lkeler, da bamllklarn byk lde, Orta Dou zerinden karlamaktadrlar. Enerjideki arz-talep dengesizlii, her gn biraz daha artmaktadr. Bu koullarda, enerji ynnden da baml lkeler iin, - petrol fiyatlarnn kontrol altnda tutulmas, - petrol aknn gven iinde ve kesintisiz olarak srdrlmesi, - petroln bir silah olarak kullanlmasnn nlenmesi, zlmesi gereken sorunlar olarak ortaya kmaktadr. Bu noktada, uluslararas politikada, byk/sper g olmann yolunun, enerji kaynaklarna sahip olmaktan veya enerji sorununu bir ekilde zm olmaktan getiini de ifade etmek gerekir.60 Bu balamda Kafkasya-Hazar-Orta Asya corafyasndaki enerji kaynaklar zerinde bir mcadeleden sz etmek mmkndr. AB, de bu enerji mcadelesinin bir aktrdr. Kafkasya ve Hazar Havzas enerji kaynaklarnn n plana kmasnda SSCBnin dalmas ve blgenin Rus nfuzundan
60

Osman Metin ZTRK: Orta Douda Trkiye, ABDnin Stratejik Orta M Hedefi Mi?, Konferans, 15 Mart 2005, Gazi niversitesi, Mimar Kemalettin Salonu, Beevler, Ankara

125

kurtulmasnn etkisinin yan sra baka faktrler de sz konusu olmutur. Bunlardan biri de 11 Eyll saldrlar sonucu oluan konjonktrdr. Saldrdan sonra dnya petrolnn %60n, doal gaznn ise %40n bulunduran Orta Dou iyice istikrarsz hale gelmi, bu srete de bu kaynaklar bakmndan Orta Douya alternatif olabilecek kaynak aray artmtr. Oluan bu ortamda da Kafkasya-Hazar kaynaklarnn nemi giderek artmtr.61 ABDnin 11 Eyll sonras baz Orta Asya ve Kafkasya lkelerine askeri s kurma giriimleri ve bu ynde yaplan anlamalar da tek ama bu olmasa da ABDnin blgedeki enerji kaynaklarna yaknlamasna hizmet etmitir. Ayrca Grcistan ile zellikle de iktidar deiiklii sonrasnda kurulan yakn ilikiler, Azerbaycan, Ermenistan ve Trkiye ile ilikileri yrtmeye devam edilecek dzeyde ilikiler ve gerek Ahska Trkleri gerekse de Uygur Trklerine ynelik sergilenen alakadar tutum da ABDnin enerji kapsamnda blgeye duyduu ilgi balamnda grlebilir. Sz konusu durum AB, iin de geerlidir. ABnin, giderek sanayilemesi ve kalknmas paralelinde enerji ihtiyac da artmaktadr. Ayrca 2004 ylndaki son genilemesi ile byk bir corafyaya ve geni bir nfusa ulaan ABnin bu genilemeye bal olarak da enerji tketimi artmtr. AB, 2001 yl itibar ile 1.478,9 milyon ton petrole e deer enerji tketmitir.62 2010-2020 dneminde ortaya kacak enerji ihtiyacnn ABnin 2004 yl petrol tketimi 694.5 milyon tondur. (2004te dnya tketiminin %18i)63 ABnin 2030a kadar petrol ihtiyacnn gnde yaklak 1-1,2 milyon varil artmas beklenmektedir.64 ABnin enerji durumunda bir dier nemli unsur doal gaz tketimidir. AB, 2005 ylnda yaklak 493 milyar metre kp doal gaz tketmitir.65 ABnin enerji tketiminde doal gazn pay % 24tr ve 2020de bu orann %28e kaca tahmin

A. Necdet PAM R: Kafkaslar ve Hazar Havzasndaki lkelerin Enerji Kaynaklarnn Trkiyenin Enerji Gvenliine Etkileri, Trkiyenin evresindeki Gelimeler ve Trkiyenin Gvenlik Politikalarna Etkileri Sempozyumu Harp Akademileri, http:www.avsam.gov.tr, 10 Mart 2006 62 Erturul KIZILKAYA ve Cem ENG N: Enerjinin Jeopolitii:Dnya zerindeki Jeo-Ekonomik Mcadele, http:www.manas.kg/pdf/sbdpdf9/kizilkaya.pdf , 198 63 A. Necdet PAM R: a.g.m., den naklen, BP Statistical Review of World Energy, June 2005, 9,10 64 ABnin Enerji htiyac ile ilgili ngrler ve AB enerji politikas iin baknz http://ec.europa.eu/dgs/energy_transport/figures_archive/energy_outlook_2020/index_en.htm 65 A. Necdet PAM R: a.g.m., den naklen Eurogas Press Release, Natural Gas Consumption in EU25 in 2005, Brussels, 17th February 2006.
61

126

edilmektedir. Yani bir dier ifade ile ABnin %40 olan doal gazdaki ithalat bamll 2020de %70e ykselecektir.66 AB, doal gaz ihtiyacnn %42sini kendi kaynaklarndan salarken % 24n Rusyadan, %14n Norveten, % 11ini Cezayirden, %9unu da Msr, Krfez lkeleri, Libya, Nijerya, Katar ve Trinidad Tobagodan salamaktadr. thalatta Rusyaya olan bamllk, arz gvenlii ve fiyat oluumu asndan tedirginlik yatmakta, Avrupa Komisyonu, AB yesi olmayan bir lkeden yaplacak ithalatn toplamda paynn %30u gememesi iin AByi uyarmaktadr.67 Bu uyardan da anlalaca gibi AB, enerji asndan da bamldr, enerji ihtiyac artmaktadr ve bu nedenle tek kaynaa balanmamak iin enerji kaynaklarn eitlendirmelidir. ABnin genilemesinin toplam enerji ihtiyac artraca, bu durumun zelikle petrol ve doal gaz gibi fosil yaktlarn ithalatn arttraca deerlendirilmektedir. ABnin doal gaz bamllnn artmas bu rezervlerin youn olarak bulunduu Rusya, ran, Cezayir gibi lkelere baml olmay beraberinde getirecektir. Bylesi bir bamllk enerji arz gvenliinde risk yaratabilir. Sz konusu risk, ksa vadede boru hatlarnda ortaya kabilecek teknik arzalar, olumsuz hava koullar gibi olabilir. Uzun vadede de ise doal gaz ihra eden ya da enerji nakil hatlarnn getii lkelerde zamanla yaanabilecek siyasi sorunlar, krizler ve istikrarszlklar eklinde olabilir. AB, lkeleri bu nedenle enerji arz gvenliinde oluabilecek riskleri en aza indirmeyi amalamaktadrlar.68 2006 knda Rusya-Ukrayna arasnda yaanan gerginliin enerji

tamaclna sramas byk gerginlik yaratm ve AB lkeleri asndan kaynak eitliliine gidilmesi konusunda da bir uyar olmutur. Avrupann enerji gelecei ile ilgili bir toplantda, toplantnn al konumasn yapan AP Hristiyan Demokrat Grubu yesi Ari Vatanenin Rusya-Ukrayna arasnda yaanan enerji krizinin, Avrupa enerji sorununu gzler nne serdiini ifade etmesi, bunun bir iaretidir Bu durum da AByi Kafkasya ve Orta Asyaya ynlendirmitir. Toplantda sz alan Azerbaycann Belika ve Hollanda

66 67

http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/l27047.htm A. Necdet PAM R: a.g.m. , 8-9 68 Erturul KIZILKAYA ve Cem ENG N: a.g.m. , 198-199

127

Bykelisi Arif Mahmadov, Rusya ile Ukrayna arasndaki krizin ABnin Karadeniz Havzasna ilgi gstermesine sebep olduunu ifade ederek, ABye ye lkelerin Blgeye olan ilgilerinin artmas gerektiini dile getirmitir.69 Orta Dounun giderek istikrarszlamas ve ABDnin Orta Dou politikalar da bu ynelii etkilemitir. ABnin bu konuda bulduu bir dier zm ise alternatif enerji kaynaklarna ynelmektir.70 1991 ylnda Laheyde Avrupa Enerji art imzalanmtr. artn temel hedefleri, enerjinin arz gvenliini arttrmak, enerji retimi, tanmas, datm ve kullanmnn verimliliini en st dzeye karmak ve evre problemlerini en aza indirgemektir. Bu amalar erevesinde Avrupa Komisyonu 1998 ylndan itibaren Ortak Analiz Projesi (The Shared Analysis Project) almalarn hayata geirmitir. Projede dnya enerji talebinin gelecei ve enerji retiminde/tketiminde verimliliin arttrlmas amalar vurgulanmtr. Bu gibi giriimler ile AB, ileride yaayabilecei enerji krizlerine kar nlem almaya almaktadr. 71 AB, petrol bamlln azaltmak amacyla baka formller de retmeye almaktadr. Petroln ana kullanm alan ulatrma sektrdr.(yllk tketimin 2/3) te yandan petrol tabanl ulatrma sektr evre kirliliine de sebep olmaktadr. Bu nedenle rayl sisteme yneli sz konusudur. Gvenli oluu, petrol bamll zerinde zellikle de hzl tren azaltc etkisi ve evre kirliliine etken olmay teknolojisi de dnldnde yk ve yolcu

tamaclnda bu yne bir yneli gerekleebilir. AB bu tip i politikalar yannda enerjideki da bamllna bal olarak yaayabilecei arz gvenlii sorunlarna kar da enerji ihracats lkelere yinelik politikalar yrtmektedir. INOGATE ve AB-Rusya Federasyonu Enerji Diyalou bu kapsam da grlebilir.
72

"Avrupa'nn Enerji Gelecei: Azerbaycan ve Trkiye in Yeni Roller balkl toplant, http://www.abhaber.com , (02. 06.2006) 70 Avrupada Esen Rzgar Biz de antadan kamad, Sabah Gazetesi, 15.02.2006, 9 71 Bu konuda geni bilgi ve ABnin enerji konusundaki tutumuyla ilgili bilgi iin baknz Ortak Analiz Projesi http://web.upmf-grenoble.fr/iepe/textes/ShAVol03.pdf 72 Daha geni bilgi iin baknz Erturul KIZILKAYA ve Cem ENG N: a.g.m. 199-200
69

128

Ortaya konan tabloda ABnin enerji asndan da baml olmas bilinci ile enerji arzn gvence altna almak iin ABnin yrtt politikalar ele alnmtr. Bu politikalardan biri de kaynak eitliliidir. Bu noktada AB, Kafkasya-HazarOrta Asyaya ynelmekte ve Gney Kafkasya, AB iin enerji asndan n plana kmaktadr. Enerji kaynaklar sahip olan aktre siyasi anlamda da bir koz vermektedir. Rusyann 2006 knda vanalar kapatmas bunun somut bir rnei olmutur. te yandan Orta Dou istikrarsz ve dolays ile enerji arz asndan gvensiz bir blgedir. ABDnin Irakda yer almas da blge de etki sahibi olmasn salamaktadr. AB, Gney Kafkasya lkeleri ile yrtecei iyi diyalog ve olumlu politikalar ile bu sorunda nemli bir mesafe salayabilir. Trkiyeden bir sivil toplum rgtnn giriimi ile 1 Haziran 2006'da Avrupa Parlamentosunda Belika Trk zel Sektr Dernei TSED ve Azerbaycan Avrupa almalar Merkezi katlm ile Avrupa'nn Enerji Gelecei: Azerbaycan ve Trkiye in Yeni Roller balkl bir toplantnn dzenlenmi olmas ABnin Kafkas corafyasna ve zellikle Azerbaycana bu yndeki bakn ortaya koyan bir giriim olarak grlebilir. Toplant da sz alan Avrupa Komisyonu Azerbaycan zel Temsilcisi Alan Waddams, enerji politikasnn ABnin d politikasnn nemli bir ayan oluturduunu ifade etmitir. ABnin bu konuda iki temel gereksinimi olduunu belirten Waddams, bu gereksinimleri; Avrupa pazarnn daha ilevsel hale getirilmesi (nc lkelerin de srece eklenmesi) ve enerji kaynaklarnn eitlendirilmesi olarak belirtmi, Trkiye ve Azerbaycann Avrupann enerji gvenliinde rollerinin hali hazrda biimlenmi olduuna iaret ederek, Trkiye'nin corafi konumuyla zaten AB iin nemli olduunu, bunun yan sra gaz ve petrol geilerinde de nemli rol oynadn dile getirmitir. Waddams, Azerbaycann ise Bak-Tiflis-Ceyhan Boru Hatt ve Bak-Tiflis-Erzurum Boru Hatt ile de zaten nemli bir inisiyatif aldn da hatrlatmtr. Uppsala ve Johns Hopkins niversiteleri retim yesi Svante Cornell ise, Rusyada enerjinin sevkyatnn bamsz ellerde olmadn, Gazprom irketinin Blgeden Avrupaya giden enerjiyi tekeline almaya altn vurgulamtr. ABnin Trkiyeyi Kafkasyada etkin rol oynamas konusunda tevik etmesi gerektiini syleyen Cornell, Trkiyedeki mevcut hkmetin Blgede etkin olmaya yanamadna dikkat ekmitir.Statoil irketi

129

Bak Ofisinden Sverre Olden Mala ise Azerbaycandaki ikinci byk yabanc yatrmc olarak etkin bir rol stlendiklerini belirterek, ABnin enerji salama yollarn eitlendirmesi gerektiini ifade etmitir.73 ABnin enerji bamll ve grnr gelecekte bu bamlln artaca dncesi AByi Gney Kafkasyaya itmektedir. ABnin Gney Kafkasyaya ynelik bu enerji perspektifi Gney Kafkasyay AB asndan nemli klan faktrlerden biridir. Bu balamda ABnin Gney Kafkasya Politikasnn zellikle ekonomik ayann giderek gelitirilecei ve bu kapsamda AB-Gney Kafkasya ilikilerinin giderek yaknlaaca deerlendirilmektedir. 2. 2. 4. Avrupa Birliinin Gney Kafkasya Politikasnn Gvenlik Boyutu Avrupa, kinci Dnya Savandan sonra birleme yolunu semi ve bu yolda byk ilerlemeler kaydetmitir. Ancak birlemenin nitelii daha ok ekonomik dzeyde kalmtr. Dnyada Souk Sava sonras srete gvenlie bak as byk lde deimitir. Sovyetler Birliinin dalmas ve Souk Savan sona ermesi ile Avrupa gvenlik alglamalarnda da nemli deiiklikler olmutur. Souk Sava dneminde askeri gvenlik en temel meselelerden biriydi ve dier meseleler ikinci planda kalyordu. Oysa Souk Savan sona erimesi ile drt sorun ne kmtr. Birinci sorun gvenliktir, iki kutuplu dnem sona erdii iin gvenlik iki kutuplu dnemin sona ermesi ile oluan yeni konjonktre gre yeniden tanmlanmaldr. kincisi ekonomiktir, Dou ve Batda ekonomik btnleme salayarak ekonomik gelime salanmas ve Dou Avrupa ekonomilerinin yeniden olumasdr. nc sorun evre ile ilgilidir. Ekonomik bymenin getirdii olumsuz evre faktrleri dzeltilmelidir. Drdnc olarak da, yeni Avrupadaki insan haklarnn ortaya kan yeni sonular ve hmanist

"Avrupa'nn Enerji Gelecei: Azerbaycan ve Trkiye in Yeni Roller balkl toplant, http://www.abhaber.com , (02. 06.2006)

73

130

tutumdaki gelimekte olan deerlerdeki elikilerdir.74 Souk Sava sonras dnemde son konunun da gvenlik ile ilgili olduu bir sre yaanmtr. Enerji ve pazar merkezli ekonomik gelimelerin gvenlik boyutu ne kmtr. Keza evre sorunu bir gvenlik sorununa dnmtr. nsan haklar da atma boyutu ile baz lkeler iin bir gvenlik konusu olup kmtr. Avrupa gvenlii ele alnan sz konusu alardan 1990 sonras dnemde deiim geirmitir. Artk Avrupa gvenliini tehdit eden sorunlar iki kutuplu dnyann getirdii sorunlar deil Sovyetlerin dalmas ile yaanan etnik atmalar, uluslararas terrizm, kitle imha silahlarnn yaylmas, organize su olaylar, rkla varan milliyetilik gibi yeni sorun alanlardr.75 Bu erevede AB kresel lekteki bu deiikliklere uyum salamak ve kresel boyutta etkin bir aktr olabilmek iin d ilikilerinde ortak bir politika takip etmeyi semitir. Avrupa yan bandaki komnizm tehlikesinin ortadan kalkmas ile blgesinde kendi gvenliini kendisi salayan d dnya ile ilikilerinde btncl tavr sergileyen bir g haline gelmek istemitir. Bu konuda 1993 ylnda yrrle giren Maastricht Antlamas76 nemli bir admdr. Bu anlama ile Avrupa Birlii ifadesi kullanlmaya balanm ve Avrupann Ortak D ve Gvenlik Politikas (ODGP) kavram ortaya atlmtr. Maastricht Antlamas'nn J.1(2) (yeni m.11) maddesine gre ODGP'nin hedefleri u ekilde belirtilmitir77 : - Birliin ortak deerlerini,temel karlarn ve bamszln korumak; - Birliin ve ye devletlerin gvenliini her bakmdan glendirmek; - Bar korumak ve uluslararas ibirliini glendirmek;
74

Mutahir AHMET: Avrupa Orta Asya likileri, Avrasya Etdleri, Cilt 2, Say 1 ( lkbahar 1995) 53-54 75 Halil B LECEN: Maastricht Anlamasndan Gnmze Avrupa Birlii Ortak D ve Gvenlik Politikas, UluslararasHukuk ve Politika,Cilt:1, No:1, 145-146 76 Maastricht Anlamas iin bkz. http://www.eurotreaties.com/maastrichtext.html, http://www.eurotreaties.com/maastrichtec.pdf 77 Mehmet ZCAN: AB Ortak D ve Gvenlik Politikas , http://www.turkishweekly.net/turkce/makale.php?id=18, internetten indirili tarihi 10. 08. 2006

131

- Uluslararas ibirliini gelitirmek;Demokrasiyi ve hukukun stnln ve insan haklarna ve temel hak ve zgrlklere saygy gelitirmek ve pekitirmek. Avrupa Birlii yllar sren evrimleme srecinde birok aama kaydetmise de ODGP de henz tam bir baar salanamamtr.78 Bu durum ise ABnin yek vcut halinde uluslararas sorunlar da ya da Avrupa gvenlii meselelerinde tavr taknmasn zorlatrmakta her ne kadar bir birlik olunsa da lkesel karlar n plana kmaktadr. 79 Souk Sava sonras, ABnin ODGP erevesinde alnan kararlar dorultusunda Avrupa gvenliini tek bana salayamayaca dncesi ile AB, NATOnun imkan ve yeteneklerini kullanma yoluna gitmitir. Bu erevede 1996da NATO Berlin Zirvesi ile NATOnun gndemine girmi olan Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas (AGSP) hayata geirilmitir. AGSP, AB ats altnda kurulmaya allan kriz nleme, askeri ve siyasi mdahaleler birimidir. AGSP, AB evinin temel stunundan biri olan ODGPnin bir parasdr.80 Bu gelimeler, AB ile NATOyu eski Dou Bloku lkelerine ynelik genilemelerinde ortak politika izlemeye yneltmitir. Bu balamda NATOnun Kafkasyaya olan ilgisi ile ABnin Komuluk Politikas e zamanl olarak devam etmektedir. AB, Dou Blokunun dalmasndan sonra yzn Batya eviren ve ABye katlma ynnde iradesini gsteren Baltk, Orta ve Dou Avrupa lkelerini bnyesine alarak gerekletirdii son genileme ile, istikrarsz ve karmak Balkanlar, Orta Dou ve Kafkasya ile komu haline gelmitir. Ortaya kan bu konjonktrde Avrupa gvenlii dorudan sz konusu alanlarn etkisine ak hale gelmitir. Deinildii gibi bu corafyalarda yaanan etnik atmalar, organize
78 79

Halil B LECEN: a.g.m. , 144-145 Bu ayrma kendisini Irak igalinde aka gstermitir. zellikle Almanya ve Fransa, ABden farkl bir tutum taknmlardr. 80 Erol MTERC MLER: Avrupa Gvenlii ve Trkiye, M5 Avrasya Savunma ve Strateji, Say:103, (Aralk, 2002), 10

132

su olaylar, uyuturucu madde kaakl, kitle imha silahlar ve terrist faaliyetler Avrupa gvenlii asndan ok nemli tehdit unsurlardr. AB, bu sorunlarn zmnde inisiyatif alarak hem gvenliini salamay hem de bu sorunlar zerinden sorunlu blgelerde nfuz elde etmeyi amalamaktadr. te yandan bu blgelerle yrtlen ilikiler ABnin zellikle ABD ve Rusya ile ilikilerini de etkilemektedir. Kimi zamanlar, bir blge zerinde atan aktrlerin blgedeki etnik ayrmalar krkleyerek istikrarszlk salamay ve bu sayede blgeye mzahir olmay amaladklar bu noktada hatrlanmaldr. Souk Sava sonras dnemde NATOnun ilev deiikliine bal olarak konsept deiikliine gittii ve grev alann genilettii grlmektedir. Ayrca eski Dou Bloku lkelerinin bir ksmn da bnyesine almtr. AB ise sz konusu duruma farkl alardan yaklamaktadr. AB, artk bu blgelere komu hale gelmitir. Bu alanlardaki istikrarszlk ve sorunlardan dorudan etkilenecektir. Bu yzden bu blgelerde ABD, Rusya gibi aktrlerin etnik ayrmalar kullanmas AB, gvenliini olumsuz etkiler. ABnin Komuluk Politikas bu adan ABnin elini kuvvetlendirmesine hizmet edecek bir giriim olarak da grlebilir. te yandan gvenlik konusu AB iin enerji nakil hatlar konusunda da n plana kan bir unsurdur. Daha nce de deinildii gibi AB iin enerjinin ucuz, kolay ve ayn zamanda gvenilir tanmas ok nemlidir. zellikle Gney Kafkasya, hem kendi enerji kaynaklar hem de Orta Asya kaynaklarnn Bat pazarlarna tanmasnda nemli bir transit noktadr. Gney Kafkasyann etnik atmalarla ykl istikrarsz bir blge olmas ve bunun blgede nfuz kazanmak isteyen aktrlerce kullanlmas enerji gvenlii asndan AByi endieye sevk eden bir durumdur.

133

2. 3. TRK YE-AVRUPA B RL L K LER NDE GNEY KAFKASYA 2. 3. 1. Trkiye-Avrupa Birlii likilerini Etkileyen Gney Kafkasya Kkenli Faktrlere Genel Bir Bak Trkiye ve AB ilikilerinde, Gney Kafkasya kkenli faktrler, ne gibi bir etkiye sahiptir, sorusu ilk bakta ok anlam ykl gelmeyebilir. Ancak aslnda tarih, gnmz ve grnr gelecei, uluslararas ortam artlar ile birlikte dndmzde aslnda bu sorunun blgenin gelecei asndan ok kritik bir soru olduu ortaya kmaktadr. Kafkasya blgesi, Orta Dou ve Balkanlar ile birlikte Dnyann en hareketli ve sorun retmekte kabiliyetli corafyasndan biridir.81 nceki blmlerde ska vurguland gibi Kafkasya blgesinin sahip olduu jeopolitik, ekonomik, gvenlik, ticari, blgesel ve kresel nemi, Kafkas corafyasn tarihin her dneminde ilgi oda ve ayn zamanda da kresel mcadele ve sorun merkezi yapmtr. Ancak ok byk bir alana, yllarca hkmeden Rusyada bir gn dalmtr. Bu durum zengin kaynaklara sahip eski Rus nfuzundaki Kafkasya, Orta Asya gibi corafyalar uluslararas mcadelenin odana geri getirmitir. Bu mcadelenin temelinde bu blgelerin enerji kaynaklar ve sz konusu alanlarda ABD, AB, Rusya, ran ve Trkiye gibi aktrlerin nfuz mcadeleleri ve kar atmalar bulunmaktadr. AB ve Trkiye de bu aktrler arasndadr ve ikisi arasndaki ilikide incelenen Gney Kafkasya faktr ite bu mcadelenin sahalarndan biridir. u halde iki tespit yaplabilir. Birincisi Gney Kafkasya, Souk Savan sona ermesi ve SSCBnin dalmas sonrasndaki srete kresel lekte yaanan nfuz mcadelelerinin yaand alanlar arasndadr. kinci tespit bu mcadele aktrleri arasnda AB ve Trkiye de vardr. Yani iki aktr sz konusu

81

Aygn ATTAR, a.g.e., IX

134

mcadelede hem rakiptir hem de partnerdir. Trkiye ile ABnin Gney Kafkasyada birbirlerine rakip mi partner mi olacan koullar belirleyecektir. Trkiye ile AB arasnda eitli balar da sz konusudur. Trkiye, Souk Sava dnemi boyunca Bat Blokunda yer alm, NATO yesi ve Rusyaya snr olmas nedeniyle Avrupa iin ok nemli olmutur. Trkiyenin sahip olduu jeopolitik konum, Bat Bloku ve NATOda yer almas nedeniyle Avrupaya gven vermi, Avrupa iin nemli olmutur. Souk Sava sona erdikten sonra Trkiyenin Bat Bloku iin tad nemin azald ya da sona erdii ynnde bir alglama ortaya kmakla birlikte yaanan gelimeler Trkiyenin blgedeki neminin artarak devam ettiini ortaya koymaktadr., Orta Asya ve Kafkaslar ve Balkanlar ile Trkiye arasnda youn tarihi, dini, kltrel ve rki balar vardr. Bat Blokunun bir yesi olan Trkiyenin bu zellikleri sz konusu alanlarda ne kmak isteyen Batl aktrlerce kullanlabilir. Batl deerlerin bu blgelere empoze edilmesi, bu alanlarn Rus etkisinden karlp, Bat yrngesine ekilmesinde Trkiye nemli bir ileve sahip olabilir. Ayrca bunun yan sra Trkiye bu alanlara corafi yaknl nedeni ile de Kafkaslar-Hazar-Orta Asya blgesinin zengin enerji kaynaklarnn Batya aktarlmasnda kpr grevi de stlenebilir. daha da nem kazanmtr. Ancak uluslararas politikann ayn zamanda bir kar mcadelesi olduu da unutulmamas gereken bir gerektir. Trkiye sz edilen sebepler ile Bat Bloku (yani ABD ve AB) asndan blgesel karlarda bir partner olabilir. Bu ortaklk Gney Kafkasya iin de sz konusudur ve mmkndr.
82

Bu

alardan Trkiye, Bat iin, blgede sahip olduu nemini yitirmek bir kenara,

82

Bak-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hatt projesi bu anlamda nemli bir rnektir.

135

Dier yandan Trkiye, Orta Byklkte83 bir devlet ve kresel bir gcn mirass84 blgesel bir gtr. Bu neden ile Trkiye, Batnn taeronluu yerine, bu alanlardaki tarihi, kltrel, dini, rki balarn kendi lkesel karlar iin de kullanabilir. Bu durum ise Trkiye, AB ve ABD arasnda blgesel bir rekabet dourabilir. Trkiyenin Bat iin bir partner ya da bir rakip olmas ihtimallerinin yan sra nc bir k ise, Trkiyenin ikisi arasnda bir tutum taknmasdr. nc ihtimal Trkiyenin konjonktrnde akla ve reel politik duruma gre daha olanakl grnmektedir. Trkiye blgesel bir g olarak sze konu alanlarda etkili olmak istemektedir. Ancak Trkiye, Osmanl mparatorluunun son dneminden beri yzn Batya dnmtr. NATOnun nemli bir paras olmutur. Son elli yldr ABye giri gibi bir ideali vardr. Bu nedenlerle Bat kanadna srtn tamamen dnmesi de Trkiyenin kendisine rd yapda imdilik ok uzak bir ihtimaldir. Bu nedenler ile Trkiye iinde, yer ald Bat ile kendi hedeflerini blge siyasetinde uyumlatrma yoluna gitmektedir. te yandan buraya kadar bir btnm gibi bahsedilen, Bat aslnda btncl (tek para) deildir. Avrupadan ve ABDden oluur. Avrupa, savunma anlamnda henz g kazanamamsa da dier alardan iyi bir entegrasyona ulam ve kresel politikada ne kmay hedefleyen bir aktrdr. ABD ise Souk Sava sonras sona eren iki kutuplu srete baat aktr olarak ne karken,bu konumunu kaybetme srecine girmi fakat zellikle gelitirdii

Byklk kategorisi asndan uluslararassistemde devletler genel olarak byk ve kk olarak snflandrlrlar. Byk devlet, sahip olduu g unsurlar sayesinde(nfus, yzlm, ekonomi, askeri g vb.) blgesel ve kresel dengeleri ciddi biimde etkileyen devlettir. Kk devlet ise aksine blgesel ve kresel dengeleri etkileme ans pek bulunmayan ve bunlardan ciddi biimde etkilenen devlettir. Ancak bunlardan ayr olarak farkl kategoride deerlendirilmesi gereken bir devlet tr de vardr. Orta byklkte devlet (OBD, middle power, medium power) olarak ifade edilen bu devletler,uluslararassisteme etkileri marjinal olan ama blgesel politikay ve zellikle kk komularn etkileyebilen ve byk devletlerden gelen zorlamalara bir miktar dayanabilen ve zaman zaman onlarla pazarla girebilen ve gnn koullarn iyi deerlendirdii taktirde onlarn baz davranlarn da etkileyebilen devlettir. OBD, blgesel g olarak da adlandrlabilir. Daha geni bilgi iin bkz. Baskn ORAN:TDPnin Askeri, Siyasal, Ekonomik Arka Plan, Trk D Politikas, Cilt 1 1919-1980, ed. Baskn Oran ( stanbul: letiim Yaynlar, 2002), 29-31 84 Osmanl mparatorluu, ktaya yaylm konumu ve uluslararas politikadaki etkisi ile yaad dnemde gerek bir kresel gtr.
83

136

doktrinler85 ve terrle mcadele kapsamndaki uygulamalar ile hegemonyasn neredeyse tm dnyaya yayma iddiasndan vazgememi bir lkedir. Bugn bakldnda artk kinci Dnya Sava sonrasndaki gibi btncl ve ortak hareket eden bir Batdan sz edilemez. ki aktr de hala ayn deerleri paylamakla beraber, kresel mcadelede asl pay almak isteyen farkl aktrler olarak ne kmakta ve giderek rakip haline gelmektedirler. Bu durum, SSCBnin ykl sonrasnda, Baltklar, Balkanlar, Kafkaslar ve Orta Asyada yaanan nfuz ve enerji mcadelesinde daha da somutlamaktadr. Trkiyenin ABD ile, stratejik ortak ve mttefik olduu bak ve Trkiyenin NATOnun etkin ve nemli bir gc olduu realitesi ile bugn bu realiteden uzak grnen bir ABD-Trkiye ilikisi vardr. Dier yandan Trkiyenin AB yelii hedefi ve bu yolda yapt reformlar ile grnr gelecekte Trkiyenin AB hedefinden ayrlmasnn pek mmkn grnmemesi Trkiye-AB arasnda uzun dnemli bir ilikinin sreceini de gstermektedir. Bu durumda AB-ABD arasnda atan karlar olduu ve Bat gibi Trkiyenin de Balkanlar, Kafkaslar, Orta Asya corafyalarnda mstakil hedefleri olduu dnlecek olursa, Trkiyenin yaad ikilem aka grlmektedir. Trkiye bir yandan kendi karlarn gerekletirmeli, dier yandan iinde yer ald Bat ve sz konusu alanlar arasnda bir kpr oluturmal, te yandan ise eklemlenmek istedii AB ve yakn ilikide olduu ifade edilen ABDnin kar ve hedefleri arasnda da denge salamaldr. Bu konjonktrde en uzak ey ise, Trkiyenin kendi ulusal karlarn gerekletirmesidir. Mevcut bu artlar altnda ve Gney Kafkasya balamnda Trkiye-AB ilikileri, incelenen konjonktre gre olumlu ya da olumsuz olabilir. Bu durum, Trkiyenin politikalarna olduu kadar, ABnin samimiyetine de baldr.

ABD, zellikle Bush ynetimi sonrasnda ortaya konan Bush doktrini ile hegemonyasn yayma ynnde daha somut admlar atmaya balamtr. Terrle mcadele, kitle imha silahlar ve nkleer silah edinen devletlerle mcadele sylemleri ile Orta Asya ve Kafkasyada s edinme giriimleri ve Afganistan, Irak igalleri bu balamda grlebilir. Bu konuyla ilgili olarak bkz. Julie WILHELMSEN ve Geir FLIKKE: Evidence of Russias Bush Doctrine in TheCIS, European Security, Vol.14, No.3, (September 2005), 387-417
85

137

BTC rneinde olduu gibi, Kafkas-Hazar-Orta Asya kaynaklarnn tanmasnda ve Bat pazarlarna ulatrlmasnda Trkiye, AB iin nemli bir konumdadr. Yine yzn Batya dnm Trkiyenin de benimsemi olduu Batl deerlerin, ABnin nfuzuna almak istedii Kafkaslar zerine aktarlmasnda Trkiyenin bu ie araclk etmesi ve katkda bulunmas mmkndr. Yani AB, bir trl bnyesine almad Trkiyeden ne kmak istedii blgelerde yararlanabilir. Ancak AB, bunu yaparken Ermeni meselelerinde olduu gibi Trkiyenin karn gzetecek adm atmak bir kenara Trkiyeyi daha da skntya sokacak admlar atmaktadr. Ayrca 1915 ylndaki Ermenilerin insan haklarn(!) dnen AB, tarihte deil daha imdiki dnemde yan banda yaanan Karaba igaline ve yerlerinden olarak son derece salksz koullarda adr ve tren vagonlarnda yaamaya mahkum edilen Azerilere ayn zeni ve samimiyeti gstermemekte ve onlarn insan haklarn grememektedir.86 ABnin bu politikas, Trkiye tarafndan grlmekte ve ABTrkiye ilikilerinde etkili olmaktadr. AB-Trkiye ilikilerinin Gney Kafkasyada hem rekabet hem yaknlama iinde bulunmas tuhaf gibi gzkse de gerek budur. ABDnin Karadeniz ve Gney Kafkasyada ne kma peinde olduu bilinmektedir. Buralar kendisinin arka bahesi olarak gren ve yeniden kendisine katmak veya kesin kontrolne almak isteyen Rusya Federasyonu bu gelimelerden ok rahatszdr. Bu durumdan rahatsz olan baka aktrler de vardr. Blgede alm yapmak isteyen AB, Trkiye ve ran ABDnin blgedeki almlarndan rahatszlk duyan dier aktrlerdir. Bu aktrler de blgede mesafe almak istemektedir. Ancak ABDnin hem sahip olduu hegemonik g hem de bu alanda ne kma faaliyetleri AByi ve Trkiyeyi birbirine daha ok yaknlatrabilir.Trkiyenin, ABden Ermeniler ve Karaba konusunda bekledii destei grmeyii, aksine Ermeni konusunda ald eletiriler Trkiye-AB yaknlamasnn nnde bir engel niteliindedir. Bununla beraber, AB ve Trkiye arasndaki yelik balaml ilikiler, ayn blokta yer alm olmalar, ABDnin blgede etkinleme abalar ve Rusyann arka bahesine geri dnme arzusu, her zaman
86

AB ve Trkiye

Karaba olaylar ve gmek zorunda kalanlarn yaadklar iin bkz. Araz ASLANLI: Tarihten Gnmze Karaba Sorunu, 393-430

138

arasnda konjonktrel bir kar ortaklna ve yaknlamaya yol aabilecektir. Bu nedenler Trkiye-AB yaknlamasn her zaman gl bir ihtimal olarak bir kenarda tutacaktr. likilerin bozulmas ve uzaklamann yaanmas uluslararas ilikilerin doasnda yer alan kar olgusu nedeni ile yaknlama ihtimalini asla btnyle ortadan kaldrmayacaktr.

2. 3. 2. Gney Kafkasya Balamnda Trkiye-Avrupa Birlii likilerini Etkileyen Temel Faktr : Ermeniler ve Ermenistan AB, Trkiyeye tam yelik vizyonu verdiinden bu yana, Trkiye, AB uyumlamas adna pek ok deiiklie ve reform paketine imza atmtr. Trkiyenin AB ile uyumlamas yolundaki karnesi ise lerleme raporlar ile ortaya konulmaktadr.87 Ancak son yllarda AB-Trkiye ilikilerinde baz faktrler sorun alanlar oluturmaktadr. Bu faktrler arasnda Ermeni konusu tezin de konusu balamnda ne kmaktadr. Dier faktrlere tez kapsam dnda olmas nedeni ile deinilmeyecektir.88 Ermeni sorunu ise Trkiye-AB ilikilerinde yer ald boyutu ile ele alnacak, Ermeni sorununun tarihsel srecine deinilmeyecektir. Bilindii zere Sovyetler Birliinin dalmas ile bamsz olan devletlerden biri de Ermenistandr. Ancak Ermenistan, yeni bamsz bir devlet olmasna ve bu durumun getirdii eitli ekonomik, politik sorunlara karn bamsz olur olmaz blgede yaylmac bir siyaset gtmeye balamtr. Bu durumun alt
Avrupa Komisyonu, Katlm ncesi Stratejinin bir unsuru olarak, Konseye her yl dzenli olarak aday lkelerin tam yelie hazrlklarn deerlendiren lerleme Raporlar sunmaktadr. Bu raporlar, mzakerelere balamam lkelerin katlm kriterleri erevesinde geldii durumu tespit ederken, mzakerelere balam lkelerin ise bir nceki seneye gre kaydettii ilerlemeleri belirlemektedir. Konsey bu raporlar ve Komisyonun deerlendirme ve tavsiyelerini dikkate alarak karar almaktadr. Bu erevede Trkiye ile ilgili ilk lerleme Raporu Kasm 1998de hazrlanmtr. Bunu her yl dzenli olarak hazrlanan raporlar izlemitir. Gncel Haber, Avrupa Komisyonu Trkiye Delegasyonu Tarafndan Yrtlen letiim Projesi Periyodik Yayn, No:3, (Kasm 2004), 3, Ayrca ilerleme raporlarna ulamak iin bkz. http://www.avrupa.info.tr ve daha geni bilgi iin bkz. http://ww. deltur.cec.eu.int 88 Bu faktrler arasnda Ege sorunu, Trk limanlarnn Rum gemilerine almas konusu, Trkiyenin Dou Anadoluda Dicle ve Frat nehirleri zerine yapaca barajlar gibi konular yer almaktadr. Muzaffer DARTAN ve Esra HAT POLU, Trkiye-Avrupa Birlii likilerinin Analizi, 2023, Say 45, (15 Ocak 2005) 16
87

139

yaplar ok eskilere gitmekle ve birok faktre bal olmakla beraber Ermenistann ortaya koyduu komularna kar saldrgan tutum, bu yeni srete kendini hemen gstermitir. Ermeni sempatizan baz gruplar Trkiyenin AB yelii ile Ermeni sorununu ilikilendirmekte ve Trkiyenin Ermeni taleplerini yerine getirmeden ABye ye olmamasn savunmaktadr. Osmanl mparatorluu dneminde gerekletii iddia edilen olaylarn Trkler ve Ermenilerce farkl yorumlanmasna dayanan sorun, terrden Karaban igaline kadar geni bir alana yaylmaktadr.89Avrupada yaayan Ermeni diasporas90 ve baz Avrupa lkelerinin zel ilikileri nedeni ile Ermeni sorunu, Trkiye-AB ilikilerinde yer bulmutur. Yakn gelecekte de bu konunun Trkiye-AB ilikilerinde yer almaya devam edecei deerlendirilmektedir. Gnmzde AB lkelerinin, genel olarak Ermenilere sempati ile yaklat ve Trkiyeye szde Ermeni soykrmn tanmas iin bask yaptklar grlmektedir. Gelinen noktada birok lkede szde soykrmn tannd, biroklarnda anma gn dzenlendii ve baz lkelerin ders kitaplarnda szde soykrm tarihsel bir gerek gibi ilendii bilinmektedir.91 Avrupada Ermeniler ile en youn ilikide bulunan devletler, Fransa ve Yunanistandr. Bugn FransaErmenistan ilikileri Fransadaki Ermeni diasporas ve szde Ermeni soykrm ile ilikilendirilmektedir. Ancak Franszlar ve Ermeniler arasndaki ilikilerin temeli 1095 ylna kadar gider. Bu tarihte ilk Hal Seferi arsn Fransz kkenli Papa 2. Urban, Fransada yapmtr. Hal ordusu Adana dolaylarndan geerken Hal ordusunu karlayan ve ikramlarda
Sedat LA NER, Mehmet ZCAN ve hsan BAL: Trkiyenin yeliinin ABye Olas Etkileri Trkiyeli Avrupa, Hayat Yaynlar, stanbul, 2004, 93 90 1990larn banda AB lkelerinde tahmin edilen Ermeni nfusu 550 bin kadardr. AB lkelerinde en fazla Ermeni Fransada yaamaktadr. Yaklak 450 bin Ermeninin yaad Fransada bakent Paris 200 bin civarnda Ermeni nfusunu barndrmaktadr. Almanyada 42 bin, Yunanistanda 20 bin, ngilterede 18 bin olan Ermenilerin, dier AB lkelerindeki toplam yaklak 25 bindir. Bkz. Soner KARAGL: Avrupa Birlii ve Ermeni Sorunu, Ermeni Aratrmalar, (K 2003), http://www.iksaren.org/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=144, indirili tarihi 02. 05. 2005 91 Daha geni bilgi iin bkz. Yldz DEVEC : Szde Ermeni Soykrmnn 90. Yl Dnmnn Federal Almanya ve Ermenistandaki Yanklar, http://strateji.cukurova.edu.tr/ERMENI/06.php
89

140

bulunan Adana ve evresindeki Ermeniler (Kilikya Ermenileri) olmutur. Franszlar ile Ermeniler arasnda o dnemden itibaren ticari ve kltrel ilikiler gelimitir.92 Fransz-Ermeni ilikileri bununla snrl kalmam, Kurtulu Savanda da Ermeniler, Franszlarca kkrtlm, Kilikya Krall kurulacana inandrlan Ermeniler, Fransz niformalar iinde, yllarca birlikte yaadklar Mslman komularna saldrmlardr. Sava sonrasnda Franszlar kam, Ermenileri a, sefil ve yzst brakmlardr. Kalanlarn nemli bir ksm Arap vilayetleri zerinden Fransaya kamlardr. Daha sonraki yllarda Franszlarn, Ermeniler e verdikleri destek bu olaylardan dolay Fransz kamuoyunun duyduu sululuun da etkisinde, Fransaya gen Ermenilerin oluturduu Ermeni diasporasnn koordineli almalarnn eseridir.93 YunanistanErmenistan ilikileri ise, iki lkenin de Trkiye aleyhine tutum, ama ve almalarndaki ortaklk nedeniyle birbirine destek olmak gibi ortak bir payda neticesinde ekillenmitir.94 ki devletin de Trkiye Cumhuriyeti topraklar zerinde eitli projeleri ve istekleri vardr. Bu durum iki devleti Trkiye karsnda birbirine yaklatrarak, kimi zaman da yine Trkiye zerinde baz hedefleri bulunan ran da yanlarna ekmek sureti ile birlikte hareket etmeye itmitir. yle ki, ran, Karaba konusunda kendisi gibi Mslman Azerbaycann yannda olmak yerine Yunanistan gibi, Hristiyan Ermenistana destek vermitir.95 ran ve Ermenistan arasnda ki boru hatt projeleri, ilikilerin bir baka ynn tekil eder. Tm bu sebepler konjonktrel olarak bir Yunanistan Ermenistan ran yaknlamasnn domasna neden olmutur.96
92

Bu srete Franszlar, Ermenileri Katolik yapmak istemilerdir. Tarihteki son Ermeni Kral 5. Levon, hem Ermeni, hem Latin adetlerine gre ta giymi ve lnce Fransz krallarnn yanna, Aziz Dennis Bazilikasna gmlmtr.Trkkaya ATAV: Fransa ve Ermeniler, Cumhuriyet Gazetesi, (26.02. 2000) 93 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Yaar AKBIYIK: Milli Mcadelede Gney Cephesi Mara, (Ankara, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1999) 94 Blent ARAS: Yunanistann Kafkasyadaki Gvenlik kmaz, Avrasya Dosyas, Cilt 4, ( lkbahar-Yaz 1998) 83 95 Burada ran bnyesindeki byk Azeri nfusun bamsz Azerbaycan ile ilikilenmesini engellemeyi hedeflemise de slamiyeti vurgulu bir ekilde yaayan ran gibi bir devletin Ermenistan ile ilikileri ve verdii destek kendisinin dini bak as ile elimitir. 96 Osman Metin ZTRK: Trkiye ve ABD Asndan rana Bak, 4

141

AB yesi Fransa ile Yunanistann ve bunlarla birlikte hareket eden dier lkelerin Ermenistan ve Ermenilere mzahir bir tutum taknmasnn temel sebepleri, ite bu sz konusu tarihi ve konjonktrel faktrlerdir. Trkiyenin AB yeliine scak bakmayan Fransa, demografik yapsnda yer alan unsurlardan biri olan Ermenileri ne srerek Trkiyeye baskda bulunmaktadr. Bu balamda Avrupadaki Ermeni diasporas da zellikle Fransa siyasetinde etkili olmaya alarak kendi tarihsel tezlerini kabul ettirmeye almaktadrlar.97 Bununla birlikte bamszlndan bugne kadar gelen tarihsel srete Trk dmanln bir d politika argman olarak kullanan Yunanistan, dini faktrlerin de etkisi ile Ermeni tezlerine, uluslararas arena da destek vermektedir. AB yesi olan Yunanistan, Trkiyenin AB yelik srecini de bu argman kullanarak engellemeye almaktadr. Ermenilerin szde soykrm iddialar, uluslararas gndemde zellikle 1965 ylndan sonra yer almaya balamtr. Ermenilerin szde soykrm anma gnne temel aldklar 24 Nisan 1915 tarihinin 50. yldnmnde propaganda hareketleri hz kazanmaya balamtr. Bu sre 1973-1985 tarihleri arasnda terr boyutuna da tanmtr. Diaspora Ermenileri bu almalar ile iddialarnn uluslararas ortamda kabul edilmesini salayarak bu yolla Trkiye zerinde uluslararas bir bask salamak, ABye yelik gibi Trkiyenin d politika giriimlerini szde soykrm ile ilikilendirerek hem Trkiyeyi zora sokmak hem de szde soykrm kabule zorlamay amalamaktadrlar.98 AB erevesinde alnan kararlar ve pek ok AB lkesinde szde soykrmn tannm olmas Ermenilere evk verirken, bu unsur Trkiye-AB ilikilerinde giderek byyen bir soruna dnmektedir. Ermenilerin sonraki hedeflerinin tazminat ve talebi olaca deerlendirilmektedir. toprak

Fransz Parlamenter Jacques Toubonun szleri burada hatrlanabilir. Toubon, Ermeni soykrm iddialarn gndeme getirerek, bu konuda APde alnm olan karar hatrlatm, Trkiyenin ABye ye olabilmesi iin Ermeni soykrmn tanmas gerektiini savunmutur. Dahas Toubon, Trkiyenin Sevr Anlamasn da kabul etmesi gerektiini ifade etmitir. ner PEHL VANOLU: Sevr, Lozan Anlamalar ve Avrupa Birlii, ( stanbul:Kasta Yaynevi, 2005), 140dan naklen Milliyet Gazetesi, 25 ubat 2005 98 Kamer KASIM: Ermeni Sorunu ve AB yelik Sreci, http://www.turkishweeklynet/turkce/makale.php?id=72, indirili tarihi, 12. 05. 2005
97

142

Avrupa Parlamentosu (AP), Ermeni sorunu konusunda pek ok karar kabul eden AB kurumudur. APnin Trkiye hakknda ald kararlar, AB Komisyonu ve AB Konseyinin aldklar diplomatik olarak nitelendirilebilecek kararlara gre daha ak ve nettir. Aday lkelerin yelie kabulnde belirleyici sz hakkna sahip olan APnin kararlar balaycl olmasa bile aday lkeler iin dikkate alnmak durumundadr. APnin Ermeni sorunu hakknda ald kararlar da ABnin Ermeni sorununa yaklamn belirleyen en nemli kriterlerden biri olarak grlebilir.99 APnin Ermeni bask gruplarnca belirgin ekilde kullanlmaya balamas 1980li yllara denk dmektedir. Fransz sosyalist milletvekilleri Henry Saby ve Gisele Charzat ile Belikal sosyalist milletvekili Ernst Glinne birka kez APnin Ermeni iddialarnn resmen tannmasn ve APnin konu ile ilgili rapor hazrlamasn talep etmilerdir. Ancak talepleri AP Bakanlk Divannca reddedilmitir. Aralk 1984te ise Yunan milletvekilleri de bu talebe destek vermi ve Bakanlk Divan konuyla ilgili bir rapor hazrlanmasna karar vermitir. Grevlendirilen Jaak Vandemenlebroucke, raporunu 26 Haziran 1985 tarihinde hazrlamtr. Rapor Ermeni danmanlarn etkisi ile yazlm olup 1915 olaylarnn soykrm olduunu ifade etmitir. Raporun Siyasi Komisyonda ele aln ise 22 Ocak 1986da gereklemitir. Sovyetler Birlii ve randaki durumun rapora eklenmesi istei zerine bu konular da rapora eklenmi ve rapor 26 Haziran 1986da ikinci kez grlmtr. Raporu destekleyenler olduu gibi tarihi bir olay hakknda APnin karar alamayacan iddia ederek rapora kar kanlar da olmutur.100 Ermeni sorununa ynelik olarak etkileri bugnlere ulaan AP karar, 18 Haziran 1987de alnm olan karardr. Daha sonraki dnemlerde alnan Ermenilerle ilgili kararlarn sz konusu olan 1987 ylndaki karara atfta bulunmalar ve bu karar temel almalar nedeni ile bu karar burada ayrntl bir biimde ele alnacaktr. APnin 1987 ylndaki kararnn, Trkiyenin AT ye tam

99

Soner KARAGL: a.g.m., http://www.iksaren.org/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=144, indirili tarihi 02. 05. 2005 100 Sedat LA NER: Trk Ermeni likileri, ( stanbul:Kakns Yaynlar, 2004), 94

143

yelik bavurusundan ay sonraya denk gelmesi de dikkat ekicidir. Kararda, 1915-1917 dnemindeki olaylar 1948 BM Szlemesine101 gre soykrm olarak adlandrlm ve Trkiyenin, Ermeni soykrmn tanmamasnn yelik yolunda bir engel tekil edecei vurgulanmtr.102 Yani karar bilinen Ermeni iddialarna yer vermesinin yan sra Trkiyenin Ermeni iddialarn kabul ile Trkiyenin AETye giri arasnda dorudan ba da kurmaktadr.103 te yandan Bykeli Pulat Tacer, tasarnn Laheyde reddedildiini ancak eitli hilelerle Genel Kurula getirildiini iddia etmitir. Tacere gre rapor toplantda 16 aleyhte ve 14 lehte oy alm ve oylama yinelenmi, ikinci oylamada da tasar reddedilmitir. Buna gre tasarnn bir daha gndeme gelmemesi gerekir, ancak Genel Kurula getirilmitir.
104

Bu durum Ermenilerin amalarn ve amalarna ulamak iin

hile dahil her yolu mbah saydklarn gsteren gerek bir rnektir. 1987 AP Kararnda, Ermeni tarafnn, bu olaylar 1948 Birlemi Milletler (BM) Szlemesi kapsam iinde planl bir soykrm olarak deerlendirdii, Trk Devletininse soykrm sulamasn aslsz olduu gerekesiyle reddettii vurgulanmaktadr. Karara gre, AP Trkiye'de yaayan Ermeni halknn etnik, dil ve din bakmndan aznlk kimliinin tannmasnn, kendi tarihlerinin kabulyle balayacana emindir. Karara gre; - Trk Hkmeti, 1915 ylndaki soykrm tanmay reddederek, Ermeni halkn, kendi tarihlerine sahip olma hakkndan mahrum etmektedir.

101

Soykrm suu, 1948 BM Soykrm nleme ve Cezalandrma Szlemesinde tanmlanmtr. Buna gre soykrm, bir milli, etnik ya da dini grubu, grup nitelii ile ksmen yada tamamen yok etmek kastyla baz fiilerin ilenmesi halinle olumaktadr. Filer suun maddi (objektif ) unrunu olutururken, kast, zihni (subjektif) unsurudur. Bu bileenler suun olumas iin gereklidir. Ayn szlemeye gre soykrm sulular yetkili mahkemelerde yarglanr.Bundan kan sonu soykrma ancak yarg yani yetkili mahkemeler karar verebilir. lke parlamentolarnn kararlarnn hukuki geerlilii yoktur. Kamer Kasm: a.g.m., bu konuda geni bilgi iin bkz. Gndz AKTAN: Devletler Hukukuna Gre Ermeni Meselesi ve 1948 Tarihli BM Soykrm Szlemesi Asndan Ermeni ddialar, http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/tehcir/bm.html, indirili tarihi 12. 02. 2004 102 Soner KARAGL: a.g.m. , http://www.iksaren.org/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=144, indirili tarihi 02. 05. 2005 103 Sedat LA NER: Trk Ermeni likileri, 95 104 Pulat Y. TACER: Ermenilere Soykrm Yapld Savnn Hukuksal ve Ahlaki Alardan Deerlendirilmesi, Ermeni Aratrmalar, C 1, s 2, Haziran-Temmuz-Austos 2001, 98-99

144

- Tarihsel olarak kantlanm olmasna ramen, Ermeni soykrm henz ne bir siyasi mahkumiyet konusu olmutur, ne de herhangi bir tazminat alnabilmitir. - Trkiyenin Ermeni soykrmnn tannmasnn, Ermenilere manevi itibarlarn iade etmesini salayacak ve bir insani hareket olarak Trk hkmetine onur salayabilecei grlmelidir. - 1973 ve 1986 yllar arasnda masum insanlarn lm ve yaralanmasyla sonulanan baz Ermeni gruplarn dncesizce saldrlar son derece derin zntyle karlanmaktadr. lgililer mahkum edilmilerdir ve bu dncesizce saldrlar Ermeni halknn byk bir ounluu tarafndan ho karlanmamaktadr. - Tm Trk hkmetleri, Ermeni sorunu zerine sert bir tutum taknmakta ve bu tutum tansiyonu drmeye yardmc olmamaktadr. 105 Grld gibi karar duruma yeterince objektif yaklamamtr. Ermeni terr rgtnn Trklere ve Trk diplomatlara ynelik saldrlar basite dncesizlik olarak nitelendirilmekte ve Ermenilere ynelik herhangi bir sert mesaj verilmemektedir. Buna karn, Trk hkmetlerinin saldrlar karsnda sergiledikleri souk kanl tutum sert ve tansiyonu arttrc olarak nitelendirilmitir. APnin kararda sergiledii bu bak as ve kullanlan slup APnin objektifliine glge drrken Trkiye ile ilikiler asndan yapclktan ortaya karmtr.
106

uzak bir konum

Sz konusu kararda AP, Ermeni sorununun ve Trkiye'deki aznlklar sorununun, Trkiye ve Topluluk arasndaki iliki erevesinde yerinin yeniden belirlenmesi
105

gerektiine

inandn,

demokrasinin

salam

bir

ekilde

European Parliament, Resolution on a Political Solution to the Armenian Question, Doc. A2 33/87, 18.6.1987, http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.152/current_category.7/affirmation_detail.html, indirili tarihi 02.05.2005 106 Sedat LA NER: Trk Ermeni likileri, 99-100

145

oturtulmas iin bir lkenin tarihinin kendi etnik ve kltrel eitliliini kabul etmesi ve bunu gelitirilmesi gerektiini vurgulamtr. Bununla birlikte bugnk Trkiyenin, Osmanl mparatorluu Ermenilerinin yaad trajediden sorumlu tutulamayaca kabul edilmelidir ve bugnk Trkiyeye yneltilen siyasi ya da yasal ya da maddi iddialarn, bu tarihi olayn soykrm hareketi olarak tannmasndan kaynaklanmayaca vurgulanmaktadr.107 AP, burada ak biimde yanl kararn ifade ederken ayn zamanda bundan gnmz Trkiyesinin trajediden ve siyasi, yasal ve maddi iddialardan sorumlu tutulamayacan vurgulamakla Trkiyenin soykrm kabulnn kolaylamas iin gvence verir grntsne brnmektedir.108 Kararda ilgin bir ekilde AP, Konsey'e, bu konuda giriimde bulunma yani dier bir ifade ile ilikileri alnan karar erevesinde belirlemesi ve Trkiyeye Ermeni Soykrm konusunda baskda bulunmas nerisinde bulunmaktadr. 109 Trkiye, 1923'te imzalanan Lozan Bar Anlamas'nn 37 ve 45 arasndaki maddelerinde ortaya konulan ve Topluluun hemen hemen btn yelerince imzalanan gayrimslim aznln haklarnn korunmas iin belirlenen koullara sadakatle uymaya arlmtr. Kararda AP, Ermeni ve Trk halklar arasnda bir uzlama isterken, Toplulua ye lkelere, 20. yzylda gerekletirilmi insanlk kart, zellikle Ermeni ve Yahudilere kar katliam ve sularn ansna bir gnn ithaf edilmesi arsnda bulunmutur. AP, 1987 kararyla Ermeni ve Trk halklar arasndaki grmeleri cesaretlendirmek iin nemli bir yardmda bulunacan da beyan etmitir.110

European Parliament, Resolution on a Political Solution to the Armenian Question, Doc. A2 33/87, 18.6.1987, http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.152/current_category.7/affirmation_detail.html, indirili tarihi 02.05.2005 108 Soner KARAGL: a.g.m., http://www.iksaren.org/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=144, indirili tarihi 02. 05. 2005 109 Sedat LA NER: a.g.e., 100 110 European Parliament, Resolution on a Political Solution to the Armenian Question, Doc. A233/87, 18.6.1987,
107

146

1987 Karar aslnda Avrupa kamuoyunun baknn ve AB lkelerinin bu sorunu nasl kullandklarnn bir yansmasdr. nk AP kararlar, lerleme raporlar ve Konsey kararlarna nazaran halkn grlerini daha fazla yanstmaktadr. AB yesi lkelerdeki kararlar ve AB organlarnn Ermenilerle ilgili karalar, direk Ermeni tezlerini yanstan, hatal, o tezler zerine inaa edilen kararlardr. Ermenilerin amac Trkiyenin AB srecinde Ermeni sorunu konusunda geri adm atmas ve bugne kadar gerekletirilemeyen tezlerinin hayata geirilmesidir. Yani Trkiyenin ABye yelik sreci Trkiyeden bu konuda taviz koparmak iin kullanlmak istenmektedir. Bu balamda sz konusu tartmaya ngiltere, Fransa ve Almanya gibi Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan ile ilikileri olan, blgede karlar bulunan lkelerce kastl ve suni olarak son verilmedii dnlmektedir. 111 1987 tarihli karardan sonra da Ermenilerle ilgili konular Avrupa

gndeminde yer almtr. AP D likiler, nsan Haklar, Ortak Gvenlik ve Savunma Politikas Komitesince, Raportr Philippe Morillon tarafndan hazrlanan Katlma Doru Trkiyenin lerlemesi zerine Komisyondan 1999 Dzenli Raporunda, APnin 2000 ylnda aday lkelerle ilgili hazrlad dzenli raporlardan Hristiyan Demokrat Grup yesi Fransz Alain Lamassoure tarafndan hazrlanan Trkiyeye ilikin raporda ve 28 ubat 2002 tarihinde kabul edilen, Yeiller Grubu yesi sveli M. Per Garhtonn hazrlad Ortaklk ve birlii Anlamalar erevesinde ABnin Gney Kafkasya le likileri adl rapor ve bu rapor balamndaki kararda Ermeni konusu ile ilgili blmler yer almtr. 2000 ve 2001 ilerleme raporlarnda ise dolayl olarak temas edilmitir. Sz konusu rapor ve kararlarda daha nceki sayfalarda ayrntl olarak

http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.152/current_category.7/affirmation_detail.html, indirili tarihi 02.05.2005 111 Mete BELOVACIKLInn Ankara niversitesi Avrupa Topluluklar Aratrma ve Uygulama Merkezinde (ATAUM) yaplan "Trkiye-AB likilerinde Ermeni Sorunu" konulu paneldeki konumasndan, http://www.abhaber.com/haber_sayfasi.asp?id=11231, indirili tarihi 30.04.2006

147

incelenen APnin 1987 ylndaki kararna atflarda bulunulmaktadr.112 Bu adan denilebilir ki APnin 1987 tarihli yasas bu konuda bir zemin tekil etmitir. Ermeni konusu 6 Ekim 2004 tarihli lerleme Raporunda da yer almtr. Raporda soykrm szc kullanlmam onun yerine trajik olay denilmitir. Raporda Trkiye-Ermenistan arasnda diplomatik ilikileri kurulmas ve kara snrnn almas istenmitir. Ayrca bir baka nemli olay ifadesi ile 1915 olaylarndan sz edilmitir.113 17 Aralk 2004 ncesinde, 15 Aralk 2004te kabul edilen APnin tavsiye kararnda ise Trkiye-Ermenistan snr kapsnn Trk makamlar tarafndan henz almam olmasndan dolay Ermenistan ile iyi komuluk ilikilerinin gelitirilmesi frsatnn karld, Trk makamlarnn dier Ermeni meselelerinde AP tarafndan 18 Haziran 1987 kararnda yaplan arlara uymad ifade edilmekte, Kars-Anideki tahrip edilmi Ermeni kiliselerinin tekrar haclarn ziyaretine almas, Ermenistan ile devlet ilikilerinin tekrar kurulmasnn ileriye dnk hayati admlar olduu ve bu srecin mantki sonucunun Trkiye-Ermenistan snrnn tekrar ak olmas gerektii vurgulanmtr. Karar da ayrca gemi trajik deneyimlerin ak ekilde stesinden gelinmesi amacyla muhtemelen bamsz uzmanlardan oluan ift tarafl bir komite tarafndan desteklenecek bir uzlama srecinin Trk ve Ermeni hkmetlerce srdrlmesi gerektiine inanld belirtilmitir. Kararda AP, Komisyon ve Konseye Trk makamlarndan AP tarafndan 1987 ve 2004 yllar arasnda kabul edilen kararlar uyarnca 1915te Ermenilere kar ilenen soykrm tarihi gereini resmi olarak tanmasn ve snrn yakn bir tarihte tekrar almasn talep etmesi ynnde arda bulunmaktadr. Ayrca 17 Aralk 2004 Zirvesinden sonra kabul edilen Avrupa Konseyi Brksel Zirvesi sonu bildirgesinin 21. paragrafnda Avrupa Konseyi, AP tarafndan alnan 15 Aralk 2004 tarihindeki karara iaret eder denilmektedir.114

Soner KARAGL: a.g.m., http://www.iksaren.org/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=144, indirili tarihi 02. 05. 2005 113 Kamer KASIM: a.g.m., http://www.turkishweeklynet/turkce/makale.php?id=72, internetten indirili tarihi :12.05.2005 114 "Avrupa Parlamentosu Trkiye Karar Jeopolitik, (ubat 2005), Yl 4, Say 13, 82-90
112

148

1980li yllardan bugnlere kadar ki sre ierisinde Avrupa lkelerinde ve AB organlarnda Ermeni sorununun geni yer bulduu ve bu konuyla ilgili pek ok yasa karld grlmektedir. Avrupa lkelerinin bu konudaki tavrnda lkelerinde yer alan Ermeni diasporasnn koordineli almalar ve Ermenistann Hristiyanl ilk kabul eden devlet olduklar iddias nedeni ile Hristiyan lkeler zerindeki dini etkisi byk pay sahibidir. Bat medeniyeti kltrel kklerini Helen Medeniyetine dayandrd iin nasl ki Yunanistana farkl bir gzle bakmakta ve deer vermektedir ise, Ermenistana da dini nedenler ile bir yaknlk duymaktadr. Ancak AB, bir kurumdur ve tamamen duygusal nedenlerle kararlar karlaca dnlemez. ABnin Ermeni sorununa farkl gzle bakmasnn ve Trkiye-AB ilikilerinde Ermeni iddialarnn yer bulmasnn daha somut baka nedenlerinin olduu dnlmektedir. Bu nedenlerden birisi Rum-Yunan ikilisinin politikalar balamnda grlebilir. RumYunan ikilisi, hem kendilerinin AB iinde sorun karan taraf olarak alglanmasn engellemek hem de Trkiyeyi birok devletle sorunlu bir lke olarak gsterebilmek iin giriimlerde bulunmaktadr. Hem Trkiye hem de Yunanistan NATO yesi olduu iin Yunanistan, NATOyu Trkiyeye kar kullanamamaktadr. Ancak Trkiye henz AB yesi deildir. Yunanistan ve Gney Kbrs Rum Ynetimi (GKRY), bu nedenle AB iinde Trkiyeye kar daha serbest hareket edebilmektedir. Ermeni sorunu hem Yunanistan, GKRY ve Fransa tarafndan Trkiyenin AB yeliine bir engel olarak kullanlmaktadr, hem de Trkiyenin pek ok adan sorunlu bir lke olduu alglamas yaratlarak Trkiyeye ynelik olumsuz bir imaj salanabilmektedir. te yandan sorunlu Trkiye alglamas, Yunanistan ve GKRYnin sorunlu ve uzlamaz tutumunu da bir nebze hasralt etmektedir. Bu alardan Rum-Yunan ikilisinin AB iinde bu ynde bir etkisinin olduu tartlamaz.115 Sovyetler Birliinin dald ve bamsz Ermenistann kurulduu 1991den bugne geen on be yl sresince birok Avrupa lkesinde, kabul edilen yasalarla, szde Ermeni soykrm tannm ve/veya Ermeni soykrmnn olmadn sylemek yasaklanmtr. Gerek Trkiye kart AB evrelerinin,
Osman Metin ZTRK: Trkiye-AB likilerinde Ermeni ddialarna Yer Verilmesinin Anlam, http://www.habusulu.com indirilme tarihi 27. 10. 2005
115

149

gerekse Avrupadaki Ermeni lobisinin, AB yelii iin aba gsteren Trkiyenin nne Ermeni sorununu engel olarak karmak istedii bilinmektedir. Avrupadaki Ermeni rgtleri, soykrm iddialarn kabul ettirebilmek iin Trkiyenin AB yeliini kullanma giriimlerini younlatrmlardr.116 Buna gre, Ermenistann, Uluslararas kamuoyunda szde soykrm iddialarnn Trkiye tarafndan kabullenilmesini salamak, bunu daha sk bir baskya dntrerek, bata AB yelik sreci olmak zere d politikada ataca admlarn nn tkamak eklinde zetlenebilecek Trkiye politikas, AB yesi lkelerden Trkiyenin yeliine uzak duranlar iin bir koz olarak kullanld deerlendirilebilir. 117 ABnin Ermeni iddialarna ynelmesinin bir baka sebebi olarak

Ermenistann jeopolitii de dnlmelidir.

Bu adan iki nokta nemlidir.

Birincisi ABnin enerji konusunda da baml olduu ve enerji ihtiyacnn gitgide art, Hazar kaynaklarnn da bu dorultuda AB iin byk nem kazand nceki blmlerde vurguland zere bilinmektedir. Ermenistann konumunun enerji kaynaklarna yaknlk ve enerji sevkyat zerinde kontrol asndan ne kmaktadr. Bu durumda AB-Ermenistan ilikilerindeki scaklk ABnin Hazar enerji kaynaklar zerindeki amalar asndan nemli bir katk salayabilir. Ayrca AB lkelerinin Rusya zerinden enerji ihtiyalarn karladklar dnlrse, ABnin Kafkasyadaki varl ya da nfuzu Rusyann enerji nedeni ile AB zerindeki etkisi karsnda bir denge salanmasna yardmc olabilir. Dier taraftan, Ermenistan ile yakn ilikileri bulunacak olan AB, blge zerinde bir nfuz kazanacak ve blgeyle sk balar olan Rusya zerinde bu corafyada etkili olma imkanna kavuacaktr. Bilindii gibi ABDde bu corafyada ayn nedenlerle yer almak istemektedir. Grcistan ile salad ilikiler bu balamda dnlebilir. Bu adan ABnin Ermenistan ile yakn ilikileri ABD ve Rusyaya kar bir mesaj olabilir. Bu durum uluslararas

116

Soner KARAGL: a.g.e. , http://www.iksaren.org/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=144, indirili tarihi 02. 05. 2005 117 Vqar ORHAN: AB Srecinde Ermenistan Kozu, 525. Gazete, 03. 12.2005

150

politikadaki mcadele asndan dnldnde veriler ilgin sonulara gtrmektedir. Ermenistan ile ran arasnda iyi ilikiler mevcuttur.118 AB, zellikle nkleer reaktr konusunda ABDnin rana ynelik basklar karsnda nispeten daha yumuak ve yapc bir tavr taknmtr. te yandan AB, Ermeni iddialarnn yer bulduu bir platform olmutur. Bu iliki blgede yaanan kresel mcadele asndan AB- ran-Ermenistan arasnda dolayl bir iliki kurarken ve ABye blgede nfuz salarken ABD ve Rusyay ise rahatsz etmektedir. AB, Ermeni iddialarna destek vermesinin sayesinde blgede etkin g olabilir ve Ermenistan zerinden ran ve ran zerinden de in ile konjonktrel balar kurabilir, ABD ve Rusya karsnda mesafe kazanabilir. ABnin Ermenilere ynelik bu tutumu Trkiye ve Azerbaycan rahatsz edebilir ve Ermenilerin bir anlamda marmasna da yol aabilir. Ancak AB-Ermeni ilikileri iyi ynetilebilir ise ABnin basks ile Ermenistan, Karaba konusunda geri adm atabilir. Bu sorunun zlmesine katk salamak ise ABye kresel bir g olarak byk prestij salayabilir. 119 Bir dier dnlmesi gereken nokta baz durumlarn e zamanl gelitiidir. 1987deki AP karar Trkiyenin yelik mracaatndan 3 ay sonraya denk gelmitir. Bu balamda Ermeni sorunun baz durumlarda Trkiyenin e zamanl olarak ataca baz admlarda Trkiyeye bir ayak ba olmak ve kimi giriimlerden alkoymak iin de kullanlabilen bir argman olarak kullanld deerlendirilmektedir. te yandan AB, bir politika olarak Trkiyeye verilen yelik perspektifi sresince Trkiyeden tarihsel ya da politik olarak elde edilmek istenen kazanmlar iin yelik perspektifini kullanmaktadr. Dikkat edilirse 1987 ylndaki AP kararnn karld dnemdeki ifadeler ile zellikle 17 Aralk sonras Trkiyeden istenenler arasnda byk benzerlikler grlmektedir. 1987 tarihli AP kararnda kararn ierii ile ilgisi bulunmamasna ramen Kbrs, Ege ve Krt
Ermenistan- ran likileri in bkz. Sedat LA NER: Trk Ermeni likileri, ( stanbul: Kakns Yaynlar, 2005) 119 Osman Metin ZTRK: Trkiye-AB likilerinde Ermeni ddialarna Yer Verilmesinin Anlam, http://www.habusulu.com indirilme tarihi 27. 10. 2005
118

151

sorununa atfta bulunulmutur. Karar Trkiyenin AETye girmesinin nndeki engelleri saymtr, bunlar Yunanistan ile arasndaki anlamazlk ve bu konudaki uluslararas kurallara uymada isteksizlik, Kbrsta Trk igal kuvvetlerinin varl, Trkiyenin Krt sorununun varln reddetmesi, gerek bir parlamenter sistemin eksiklii, bireysel ve toplumsal zgrlklerin eksiklii, dinsel zgrlk konusunda baarszlk, Trk hkmetinin Ermeni soykrmn kabul etmeyi reddetmesidir. Yunan parlamenterler, tasar grmeleri srasnda AET Dnem Bakanna Trk uaklarnn Dou Anadoluyu bombalamay srdrdklerini ve 234 ky halkn zorla g ettirdiklerini iddia ederek bu olaylarn Ermeni soykrmn hatrlatp hatrlatmadklarn, Trkiyede ok sayda yazarn tutuklu bulunduunu, Trkiyede zgrlklerin korunmas iin AETnin ne yapacan, Trk limanlarnn, Gney Kbrs gemilerine kapatlmas konusunda AETnin ne tepki vereceini sormulardr. 120 Grld parlamenterlerin gibi iki ilgin nokta sz konusudur. yer Birincisi yani Yunan Yunan

deindii

hususlarn

kararda

almas

Parlamenterlerin APdeki etkisinin grlmesi ve Ermeniler ile Yunanllar arasnda Trk kartl noktasndaki ittifak, dier nokta ise bu eletirilerin ve karardaki ifadelerin yakn dnemdeki lerleme raporlar da dahil olmak zere AB-Trkiye arasndaki ilikilerde ska dile getirilmesi ve bir ksmnn aradan geen yaklak on yllk srete kanksanarak Trk tarafndan reddedilmek bir kenara kabul bile edilen hale gelmi olmasdr. Gelinen bu nokta, Yunan ve Ermenilerin Avrupa ve AB zerindeki etkisini, geen yllarda bu amalardan asla taviz verilmediini ve bu amalarn Trkiyeye ABye yelik perspektifi ierisine koul ve reform olarak yedirilerek kabul ettirilmesini gstermektedir. Gelimelerden ve ele alnan ABnin ilgili belgelerinden ve Trkiyeye ynelik Ermenilerle ilgili kararlarda grld gibi, Ermeni konusu, szde Ermeni soykrmnn tannmas ve Ermenistan ile diplomatik ilikiler kurulmas, snr kapsnn almas gibi istemlerle Trkiyenin nne getirilmektedir. 1987 ylndan gnmze kadar gelindiinde ABnin sz konusu tutumunda bir

120

Sedat LA NER: Trk Ermeni likileri, 96-100

152

deiiklik olmad grlmektedir. Trkiyenin bu durum karsnda tutumu daha ok i politikada bir rahatlama yaratlmasna ynelik olarak sz konusu kararlarn hukuki balaycl olmadn ifade etmek ynnde olmutur. Ancak Ermenilerin giriimleri ile de balantl olarak AB iinde zellikle de Trkiyenin ABye giriine ok istekli yaklamayan evrelerde szde Ermeni soykrmnn tannmasnn Trkiyeye, AB iin nkoul olarak sunulmas ynnde bir eilim olutuu da gzlenmektedir. te yandan Ermenistann Trkiye ve Azerbaycan gibi komularna ynelik dostane olmayan tasarruflarna pek deinilmemekte iyi niyet giriimleri Trkiyeden beklenmekte ve istenmektedir. Bu alardan Ermeniler ve Ermenistan konusunun AB-Trkiye ilikilerinde olumsuz bir argman olarak yer almay srdrd ve bu konuda yakn dnemde pek farkl bir tutum gelimeyecei deerlendirilmektedir.

2. 3. 3. Grnr Gelecek tibar le Trkiye-Avrupa Birlii likilerinde Gney Kafkasya Trkiye, AB ilikileri Gney Kafkasyann da iinde yer ald blgesel konjonktrden etkilenmektedir. zellikle 11 Eyll saldrlar sonras ABDnin, savunma stratejilerini yeniden tanmlad ve terrle mcadele ad altnda Orta Dou, Orta Asya ve Kafkasyada igaller, ibirlii anlamalar ve askeri sler ile blgeye yerlemesi blgede yeni artlar meydana getirmitir. ABDnin bu alanlara gelii terrle mcadele olarak ifade edilmekle birlikte, amacn ABDnin hegemonyasna tehdit olarak grd Rusya, in, ran, Hindistan gibi lkeleri yakndan kontrol etme istei ve Kafkas-Hazar-Orta Asyann, petrol-doal gaz gibi enerji kaynaklarn elinde tutma arzusu olduu bilinmektedir. ABDnin Orta Douya Irak igali ile girii sonrasnda petrol zerinde daha da etkili olduu gz nne alnrsa, ABDnin Gney Kafkasya-Hazar-Orta Asya blgesinde yerlemesinin bylesi bir alm ortaya kabilecei deerlendirilmektedir. Bylesi bir yap ise

153

enerji ihtiyac gn getike artan121 ve bu durumun enerjide da bamll trmandrd ABnde olumsuz etki douraca aktr. ABnin Gney Kafkasya lkelerini Avrupa Komuluk Politikasna dahil etmesinin, blgede yrtt projelerin ve siyasi giriimlerin temelinde enerji vardr. Temelde bunun iin Gney Kafkasya blgesinde ne kmak istemektedir. Ancak AB ve ABD gibi iki uluslararas aktrn karlar ve hedefleri Gney Kafkasyada atmaktadr. Bu da Gney Kafkasyada ABnin nne ABDyi karmaktadr. Romanya ve Bulgaristann NATOya dahil olmasnn, ABDye Karadeniz alm konusunda yeni imkanlar ve frsatlar sunduu bilinmektedir. Yine Karadenize kys bulunan Ukrayna ve Grcistan ile iyi ilikileri de ABDye Karadeniz zerinden Gney Kafkasyada mevzi kazandrmaktadr. Trkiyenin ABD ile olan ilikileri ve ABDnin etkisine ak NATOnun yesi olmas belirtilen dier faktrlerle birlikte Gney Kafkasyada ABD karsnda ABnin elini zayflatmaktadr. AB, Gney Kafkasya lkelerini Komuluk Politikasna dahil ederek bu zayfln amak istemitir. Ancak henz mstakil bir savunma ve gvenlik yaplanmasna ulaamam olmasnn da etkisinde Gney Kafkasyada ABDnin gl etkisi ve Rusyann da tarihsel etkisini bertaraf etmesi zor grnmektedir. ABnin bu alanda bir partnere ihtiyac vardr. Bu partner, hem bir blge lkesi hem de blge ile tarihi, kltrel pek ok ba bulunan, ulusal gc ve askeri gc ile blgede ne km olan Trkiye olabilir. AB de, Trkiye de blgede etkin olmay istemektedir, Ancak tek balarna gleri bunu baarmaya yetmemektedir. Bu durum da bu iki aktrn glerini birletirmelerini, yani ittifaka gitmelerini gerektirmektedir. ki aktrn de ayn aktrlere kar mcadele ettii dnldnde bu ibirlii ve ittifak daha pragmatik
121

ve

mmkn

grnmektedir.

AB,

Gney

Kafkasyaya

ilikin

AB, Avrupa Komuluk Politikas strateji belgesinde ifade edildii zere, bugn dnyann birinci enerji (petrol ve doal gaz) ithalats ve ikinci srada yer alan tketicisi konumundadr. ngrlere gre ABnin enerjide da bamll 2030da % 50den % 70e ulaacaktr. European Neighbourhood Policy Strategy Paper, Brussels, 12.05.2004 , http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/strategy/strategy_paper_en.pdf

154

amalarna, iliki ierisinde bulunduu ve blge ile yakn balar bulunan Trkiye zerinden ulaabilir. Bu ittifak Trkiye asndan cazip klacak unsur ne olabilir, diye dnldnde, ABDnin son dnemde blgede yrtt faaliyetlerin, Trkiye-ABD birlikteliine ramen, Trkiyenin lehine olmad grlmektedir. ABDnin Irak igali ve Saddam rejimine son vermesinden bu yana, Trkiye youn bir terr sorunu ile karlamtr. stelik ABDnin blgeye girmesi ve Irak ynetimini devirmesi ile ortam bulup glenen, terr karsnda Trkiye umduu destei, mttefiki olarak ifade ettii ABDden bulamamaktadr. Bu durum Trkiye zerinde, ABDye kar bir gven bunalm durumu yaratmaktadr. te yandan ABDnin Karadenizde ne kma hedefi ve rtl olarak Montrnn deitirilmesini istemesi, yine Trkiyenin karlarna aykr tutumlar ve politikalardr. Bu gelimeler ABDnin ve Trkiyenin blgesel politikalarnn rtmediine iaret eder. Belirtilen nedenlerden dolay Kafkasyada ne kmak isteyen ABDnin bunu baarmas, Anadolu Trkl ile Kafkas-Orta Asya Trklnn arasna, Rusyadan sonra bir engel olarak ABDnin de girmesi anlamna gelecektir. Bu Anadolu Trkl ile Kafkasya-Orta Asya Trklnn bir kez daha birbirinden ayrlmas demektir. ABDnin Gney Kafkasyada yaanan Karaba ilesine seyirci kalmas buna karn Ermenilere kar daha scak bir tutum taknmas Trkiye iin sz konusu ihtimali ve endieyi glendiren verilerdir. ABDnin Grcistan ile olan ilikileri de Trkiye iin olumsuzluklar ile ykldr. evardnadze iktidarnn devrilmesi ve Saakavili ynetiminin ibana gelmesinde ABDnin etkisi olduu bilinmektedir. Saakavili ile birlikte, ABDGrcistan ilikilerinde daha belirgin bir yaknlama sz konusu olmutur. ABD, Grcistann NATOya dahil olmas halinde Karadenizde yeni bir alan daha kazanacaktr. Grcistann bunu istedii defalarca dile getirilmitir. 122

122

Grcistan Dileri bakan Bezhuavili 03.05.2006 tarihinde NATO temsilcileri ile Grcistanda yapt bir grme de NATO yeliinin Grcistann temel hedeflerinden olduunu beyan etmitir. http://www. bkd.org, indirili tarihi, 10.07.2006

155

ABD, Grcistanda yaanan Ahska Trkleri konusunda da, bir tavr taknm ve yurtlarna dnemeyen Ahska Trklerinin ABDye gmen olarak gelebileceini ifade etmitir. Bu neri ABDnin Dou Trkistan Uygur Trkleri ne de benzer bir neride bulunmas dnldnde, anlamldr. ABD, sorun yaayan Trk topluluklarn lkesine davet etmektedir. Bununla ABDye mzahir bir Trk Dnyas yaratmay hedefledii dlanamayacak bir ihtimal olarak akla gelmektedir. Eer ABD, Ahska Trklerinin yurt sorununu zmek istiyorsa, yakn ilikiler iinde bulunduu Grcistann bu ynde gerekeni yapmasn istemesi gerekirdi. ABDnin byle bir tutum sergilemesinin arkasnda Sovyet Rusyann da dnd ve uygulad Ahska ve Anadolu Trklerini birbirinden ayrma dncesi olabilir. Anadolu ve Ahska arasnda yaanabilecek olas bir birleme ya da en azndan yakn iliki Trkiyenin elini kuvvetlendirecei iin Karadeniz ve Gney Kafkasyada uzun dnemli politikalar gden ABDnin iine gelmez. Bu ihtimali ortadan kaldrmann yolu, Ahska Trklerinin esas yurtlarna dnmemeleri ve onlara kucak aan ABD sfat ile Ahskallarn sempatisini kazanmak ve Ahska Trkleri ile Ankara arasndaki ba koparmak ve bylece Trkiye ile Kafkasya-Orta Asya Trklnn bir araya gelmesini nlemektir. Tm bu faktrler dikkate alndnda AB ve Trkiyenin blgede ibirliine gidebilecei bir srecin varlndan sz edilebilir. ki g de Rusya ve ABDnin blgedeki nfuzunu kendi karlarna uygun grmemekte ve bundan rahatszlk duymaktadr. Bu durum konjonktrel bir AB-Trkiye yaknlamas yaratabilir. Ancak mevcut uygulamaya ve duruma bakldnda ABnin, blgede Trkiyenin lehine bir tutum ve politika iinde olmad grlmektedir. Aksine AB, Ermenilere mzahir tutum izlemekte ve tam yelik yolunda Ankaradan talep edilenler Trkiyenin g kaybetmesine neden olmaktadr. Eer AB ile Trkiyenin Kafkasyada birlikte hareket edebilecei dnlyor ise ABnin Trkiyeye ynelik mevcut politikas bununla badamamaktadr. ABDnin

156

Karadeniz ve Kafkasyada izledii siyasetten rahatszlk duyan ABnin, zayf bir Trkiyeye deil gl bir Trkiyeye ihtiyac vardr. Bu adan dardan bakldnda Trkiye ile AByi Gney Kafkasyada birlikte hareket etmeye ittii dnlen koullarn AB, tarafndan bu ekilde alglanmad sonucuna ulalmaktadr. Tabiatyla bu noktada AB ile Avrupa lkelerini birbirinden ayrmak gerekir. Bir btn olarak ABnin Kafkasyada Trkiye ile birlikte hareket etmesinden rahatszlk duyacak AB yesi lkeler vardr. Bu lkelerin varl dikkate alndnda koullarn AB tarafndan farkl alglanmas makul ve mantkl gelebilir. Ancak bu lkeler, Karadeniz ve Kafkasyada hedeflerine vardka Avrupaya olan ihtiyac azalacak, bu da AByi Trkiyeye itecektir. Bu itiin (ark Meselesini yeniden rafa kaldrarak) Gney Kafkasyada AB-Trkiye birlikteliine yol amas her eye ramen zayf bir ihtimal olarak grlmemektedir. Grnr gelecekte bilinen iki ey, ABnin de, Trkiyenin de Gney

Kafkasyada ne kma isteklerinin olduu, iki tarafn da ABDnin blgedeki almlarndan rahatszlk duyduudur. AB, bu durumu dikkate alarak, Ermenilere ynelik tutumunu daha objektif hale getirir ve bunu Trkiyeyi ke sktracak bir argman olarak kullanmaktan vazgeer ve Karaba konusunda alnm kararlarn uygulanmasyla somut admlar atlmas iin giriimlerde bulunursa AB-Trkiye ilikilerinde Gney Kafkasya balaml bir yaknlama ortaya kabilir. Aksi halde AB-Trkiye ilikilerinde Gney Kafkasya ayrtrc bir unsur haline gelecektir. Burada Trkiyenin izleyecei siyaset nemlidir. Trkiye, ABDnin

Karadenizde ve Kafkasyada izledii siyasetten rahatsz ve bu iki corafyada AByi kendisinin orta olarak gryorsa o zaman Ankarann ABD ile AB arasndaki ilikilere oynamas gerekir. Bir taraftan ABDyi, AB karsnda olduundan daha gl gsterecek politikalardan uzak durmas, dier taraftan da ABDnin blgede yararland Trkiye ile ilgili avantajlardan sz konusu yaknlamann gereklemesi halinde ABnin de yararlanabileceini bir ekilde ABye hissettirmesi gerekir. Trkiyenin Rusya, in ve Hindistan ile gelitirecei ikili ilikiler de AByi Trkiye konusunda yeni durum deerlendirmesi yapmaya itebilir.

SONU Bu tezde, SSCBnin dalmas sonrasnda uluslararas politikadaki iki kutuplu yapnn sona ermesi ile oluan yeni dnya dzeninde ne kan aktrlerden biri olan ABnin, yine SSCBnin dalmas ve Souk Savan sona ermesi ile oluan konjonktrde kresel mcadeleye sahne olan Gney Kafkasyaya ynelik bir yneliminin olup olmad, eer byle bir ilgisi varsa, bunun ne dzeyde ve hangi alanlarda olduu ve bu durumun AB-Trkiye ilikilerinde ne boyutta yer ald ve grnr gelecekte ne gibi bir seyir izleyebilecei sorularna cevap bulunmas amalanmtr. Bu erevede teze balarken genel de Kafkasyann, zelde de bu tezin konusunu tekil eden Gney Kafkasyann, tarih boyunca nemli ve stratejik bir corafya olduu ve kritik jeopolitik nemi dolays ile nfuz mcadelesine sahne olduu incelenmitir. Kafkasya ok kritik bir jeopolitik, jeostratejik konuma sahiptir. Karadenize ve Hazar Denizine ulam, Asya-Avrupa ktalar arasnda, medeniyetler arasnda, dinler arasnda uzanan konumu, son drt yzyldr uluslararas dengelerde etkili ve dlanamaz bir aktr olan Rusya ve ran a alan ve ran ile Rusyay birbirine balayan kap olmas, Anadolu Trkln, Kafkasya ve Orta Asya Trklne balamas, Kafkasyaya dnya zerinde esiz bir konum verir. Kafkasya, tarihin her dneminde glerin ana gzergah olmutur. Asyann ilerinden gelen ou Trk kavimleri olmak zere birok kavim ya Kafkasyaya gelip yerlemi ya da Kafkasya zerinden Orta Dou, Anadolu, Karadenizin kuzeyi ve Avrupaya ilerlemilerdir. Bu adan Kafkasya bir g kapsdr. Bu gler Kafkasyann bugn sahip olduu etnik eitlilik zerinde ok nemli bir etki salamtr. Daha sonraki dnemlerde toplumlar aras ilikiler ve ticaret yayldka Kafkasya bu kez nemli transit ticaret merkezi haline gelmitir. Asyadan gelen pek Yolu buradan gemitir. Kafkasya, hem ticaret yollarnn kesitii bir alan

158

olmu, hem de sahip olduu kaynaklar nedeni ile ticaret kolonilerini zerine ekmitir. Bu durum Kafkasyann ticari nemini ve potansiyelini arttrrken kolonilerle gelenler de Kafkasyann etnik eitliliine katkda bulunmulardr. Bu durum bir ok devlette Kafkasyaya sahip olma istei uyandrmtr. Kafkasya giderek bir cazibe merkezi haline gelmitir. Corafi keifler bu geleneksel yollar ikincil plana itmise de zamanla kalknan ve sanayilemeye balayan Avrupa lkeleri maml maddelerini douda satmak istemi ve Avrupa limanlarndan kalkan gemiler Kafkasya kysndaki Karadeniz limanlarna tekrar gelmeye balamtr. Bu durumda Kafkasyann ticari potansiyeli tekrar canlanm ve Kafkasya eski rekabetli gnlerine dnmtr. Bu dnemde Kafkasya ran, Osmanl, Rusya gibi blgesel ve ngiltere, Fransa gibi Batl glerin mcadele sahas haline gelmitir. Bu mcadeleyi kazanan ve uzun yllar bu sahay elinde tutan ise genelde Ruslar olmutur. 1 Kafkasyann bu jeopolitik konumu ve ticaret merkezi olmasnn yan sra kymetli madenler ve petrol barndrdnn kefi Kafkasyay bu kez de enerji mcadelelerinin oda haline getirmitir. nceleri Ruslarn scak denizlere inmesi ve Hindistan ile Msrdaki smrgeleri iin bir tehdit oluturmas ihtimali ile Kafkasyaya ynelen ngiltere, daha sonra Bak petrollerinin bulunmas sonrasnda ise bu defa petrol nedeni ile bu corafyaya ynelmitir. Avrupal bir dier g Almanlar da bu blgenin zenginliklerini fark ederek her iki dnya savanda da blgeye ynelmilerdir. Grclerle yakn ilikileri sayesinde2 blgeye giren Almanya iki dnya savanda da yenilmi ve bu amalarna bir trl ulaamamtr. Franszlar ise Ermeniler ile Hal Seferlerinden bu yana kurduklar ve daha sonra daha fazla gelitirdikleri Kafkasyaya nfuz etmek istemilerdir.
1

yakn iliki sayesinde

Mehmet SARAY: Trkiye ve Yakn Komular, (Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrmalar Merkezi Yaynlar, 2006) 155-156 2 1917 Ekim Devriminden sonra 26 Mays 1918de Grcistan bamszln ilan etmi, Almanyann korumasna giren lkede Noe Jordania bakanlnda bir hkmet kurulmutur. Almanyann Birinci Dnya Savan kaybetmeleri zerine ngiliz igaline uramtr. Yunus Zeyrek: a.g.e., 33-39 Ayrca daha geni bilgi iin bkz. http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCrcistan, internetten indirili tarihi:21.01.2006

159

Denilebilir ki Almanya, Fransa, ngiltere ve petrol bulunduktan sonra da Norve gibi Avrupal lkelerin Kafkasyay kontrol istekleri, nce arlk Rusyas daha sonra da Sovyet Rusya tarafndan engellenmitir. ki kutuplu dnemde bu dnemin koullar Kafkasya zerindeki uluslararas mcadeleyi bir sreliine bastrmtr. 1990 sonras yaanan kresel deiimler, Dou Blokunun yklmas ve SSCBnin dalmas ile Kafkasya yeniden gzler nne serilmitir. Bu kez Kafkasyaya yine yeni bir zellik yklenmi, hem kendisinin hem de yine ok zengin bir blge olan Hazar-Orta Asya corafyasnn altn, petrol, doal gaz kaynaklarna alan konumu bu corafyaya yeniden gl bir ynelie yol amtr. Gney Kafkasyann Rus tahakkmnden kurtulmas burada yeni bamsz devletin ortaya kmas tm dnyann itahn kabartmtr. Gelien ve deien uluslararas konjonktrde blgede ABDnin, Rusya, in, ran gibi gleri dengeleme ve kontrol etme istei de Kafkasyaya yneli zerinde etkili olmutur. ABDnin bu politik ama ve enerji kaynaklar nedeni ile blgede ne kmak istemesi, Kafkasyay uluslararas politikada yeni mcadele alan haline getirmitir. Rusya ise bu srete eski egemenlik sahasn kaptrmak istememektedir. Kafkasyay kendisinin arka bahesi olarak grmektedir. ABnin son genilemesi ile Batlk lkelerini yitiren Rusya, en azndan Kafkasyay etkisinde tutmak istemektedir. Son ar olarak nitelendirilen Putinin blgedeki almlar bu yndedir.3 AB, hem kresel politikada ne kp kresel bir aktr olarak g kazanmak, hem de Kafkasya ve Orta Asya enerji kaynaklar iin blgede ne kmak istemektedir. Avrupa kalknp sanayileirken enerji a da gitgide artmaktadr. Bu nedenle blgenin enerji kaynaklar AB, iin ok nemlidir, hatta

Daha geni bilgi iin baknz; Osman Metin ZTRK: Karadenizin Gncel Jeopolitii: Blgesel Dengeler, Terrizm ve Trkiye Uluslararas Mcadelenin Yeni Oda Karadeniz, 3-10

160

hayatidir. Bu nedenle ABnin Karadenize ve Kafkasyaya olan ilgisinin enerji arlkl olduunu sylemek mmkndr. Kafkasya, Karadenize yaknl bakmndan da nemlidir. Yeni uluslararas mcadelenin Karadenizde yaanaca sinyalleri gelmektedir. Rusya-Ukrayna arasnda yaanan gerilim, Abhaz-Grc ve Grc-Oset gerginliklerine Rusyann etkide bulunmas ve Ahska sorununa ABDnin karmas bunun birer iaretidir. Yine ABDnin asl hedefinin Montry deitirmek ve bu suretle Karadenizde etkin olmay istedii yaygn bir deerlendirmedir. NATOnun Karadenize kys olan Romanyay ve Bulgaristan yelie kabul etmesinin NATO zerinden ABDnin bu amacna hizmet edecei dnlmektedir. Kafkasyadaki sz konusu rekabette blgede ne kmak isteyen aktrler Kafkasyann karmak etnik yapsn da kullanmaktadr. Kafkasyann, etnik problemlerin siyasal dzeyde blgesel atmalara yol at dnyann nemli corafyasndan
4

(Balkanlar,

Kafkaslar,

Orta

Dou)

biri

olduu

bilinmektedir.

Blgede yaanan Ahska Trkleri, Gney Osetya, Abhazya,

Karaba problemleri uluslararas aktrlere bu blgeye etki etmeleri iin frsat salamaktadr. Kimileri bu sorun alanlarn karken, kimileri de bu problemlere zm nerileri getirmek adna hem blge lkeleri zerinde etkili olmakta hem de blgede istikrar salayan g sfat ile rakiplerinin nne gemeyi hedeflemektedirler. nceleri Rusya, ran, Osmanl mparatorluunun blgede etkin olmas nedeni ile blgeye istedii gibi nfuz edemeyen Avrupa lkeleri SSCBnin dalmas ile tarihi bir frsat elde etmilerdir. Hem AB lkeleri bireysel olarak blgeye ilgi duymakta, hem de AB, birlik olarak sz edilen nedenler ile blgede hareket serbestisi ve nfuz kazanmak istemektedir. ABnin ise Romanya ve Bulgaristan 2007de bnyesine alacak olmas ve alacak olmasnn da etkisi ile bu deerlendirilmektedir. Gney Kafkasya bu suretle Karadenize yer alaca Komuluk Avrupa konjonktrde

lkelerinin

Aygn ATTAR: a.g.e, IX

161

Politikasna dahil edilmesi bu mcadelede ABnin de yer aldnn bir iareti olarak grlebilir.
5

Tez konusunda ele alnan ABnin Gney Kafkasya politikas

ite bu bahsedilen argmanlar, hedefler ve anlatlan tarihi gemi, tarihsel balar erevesinde ekillenmektedir. AB, bu amala blgeye eitli programlar ile ekonomik, teknik destek vermeyi ve bir lde de Rusyadan boalan alan doldurmay hedeflemi, daha sonra da Gney Kafkasya lkelerini Avrupa Komuluk Politikas kapsamna dahil ederek balarn sklatrmak istemitir. AB blgeye bir diplomatik temsilci atam ve blgeye verdii ilgiyi de ortaya koymutur. Bu balamda ABnin bu blgede ne kmay istedii deerlendirilmektedir. Bu durumu dolayl olarak etkileyen bir varsaym artk btncl bir Batdan sz etmenin mmkn olmad ve AB ile ABD arasnda gn getike derinleen bir ayrmann olumaya balamasdr. AB ve ABDnin Souk Sava dnemi boyunca birlikte deerlendirilen karlar ve hedefleri SSCBnin dalmas, Souk Savan sona ermesi ile ortaya kan kresel lekli gelimeler ile giderek farkllamaya balamtr. Rus ynetiminden ya da basksndan kurtulan blgelerdeki zengin yer alt kaynaklar, sz konusu alanlarn gnmz konjonktrndeki jeopolitik konumlar bu alanlarda ne kmak isteyen aktrleri de kar karya getirmektedir. AB ve ABDde karlar Gney Kafkasyada atan iki aktrdr. Bu adan AB, Karadeniz ve Gney Kafkasyada yaanan gelimelerden ister istemez etkilenecektir. AB ve ABD arasnda yaanan ayrma gz nne alndnda ABDnin bu corafyalardaki tasarruflar AByi rahatsz edebilir. Rusya gnmz konjonktrnde AB ile yakn ilikide olan bir aktr olsa da ve enerji zelinde ciddi balar sz konusu olsa da AB, Rusyann blgede tarihe dayanan etkisini srdrmek istediinin farkndadr. ABnin son genileme dalgasnn Rusyay bu adan rahatsz ettii, bu balamda nfuzunu Karadeniz ve Gney Kafkasyada srdrmek istedii de bilinmektedir. te yandan AB, enerji de Rusyaya baml kalmak istememekte ve Gney Kafkasya-Orta Asya blgesindeki enerji kaynaklarna ulamak istemektedir.

Avrupa Parlamentosu D likiler Komisyonu Bakan, Elmar BROKun, Gney Kafkasya, AB iin stratejik neme sahiptir aklamas bunun bir ifadesidir. http://www.abhaber.com./haber_sayfasi.asp?id=10373, 02. 03. 2006

162

Enerji asndan da bamll daha nce belirtilen ABnin bu enerji sorununu zmesi politik adan da AB iin hareket serbestisi salayacaktr. izilen bu erevede AB, ABD ve Rusyann karlarnn Gney Kafkasyada att grlmektedir. AB, Gney Kafkasyada ne kmak ve bundan g alarak uluslararas politikada ne kmak istemektedir. ABnin Gney Kafkasya cumhuriyetini 2004 ylnda Avrupa Komuluk Politikasna dahil etmesi bu ynde bir giriimdir. Keza blge lkelerine ynelik uygulanan yardm ve destek programlar ve verilen hibeler de bu kapsam da grlebilir. Ancak bunlar tek bana blgede ne kmak iin yeterli deildir. ABnin sahip olduu hukukun stnl, insan haklarna sayg, demokrasi gibi Batl deerler ve ABnin iinde bulunduu sosyo-ekonomik, politik ve kltrel durum, Gney Kafkasya lkeleri iin ekici gelmekle beraber baz kk istisnalar dnda politik ve kltrel adan tarih boyunca bir araya gelmemi bu iki alan bir araya getirecek corafi ve kltrel ba salayacak bir kprye ihtiya duyulmaktadr. Bu kpr Trkiye olabilir. Bu ise teze balarken sorulan ABnin Gney Kafkasya Politikas ile Trkiye arasndaki etkileime dair soruya ynelik bir cevap ortaya koyabilir. Ayn zamanda bir Avrupa lkesi olan Trkiye, ABnin ne kmak istedii Gney Kafkasya ile gl tarihi ve kltrel balara sahiptir. Kafkasya daha nce deinildii zere Trkiye iin her zaman nemli bir corafya olmutur. Kafkasyada bir ok Trk boyu yaamaktadr. Ayrca Gney Kafkasya, Anadolu Trkleri ile Orta Asya Trklerini birbirine balayan bir kprdr. Blge enerji kaynaklar asndan da Trkiye iin nemlidir. Trkiye hem bu enerjiye bamldr, hem de Gney Kafkasya ve Orta Asya enerji kaynaklarnn Bat pazarlarna aktarlmasnda nemli bir konumdadr. te yandan daha nce sz edilen Karadeniz zerindeki kresel mcadelede ABD mesafe almak istemektedir. Bu kapsam da ABD, Monrnn Karadenize salad kapal yapdan rahatszdr. Karadenizde g bulundurmak istemektedir. Karadeniz, ABD iin Rusyay kontrol asndan nemli olduu kadar enerji nakil hatlar asndan da nemlidir. Bu noktada ABDnin bu politikalarnn, Trkiyenin lehine olmad deerlendirilmektedir. Blgedeki g mcadelesinde ABD, AB ve Rusya baat konumdadrlar. Bu balamda

163

politikalarda atmalar yaanabilecektir. Trkiye, blge iin nemli bir g olma konumunu devam ettirmektedir ve gelimelerin kendi aleyhine olmasndan rahatsz olacaktr. AB, yesi olmay hedefleyen Trkiye iin dier glerle politika uyumazl iine girilebilecei bir durumda AB ile politika benzerlii yaanabilir. Bu konjonktr Gney Kafkasyada AB ve Trkiyeyi birbirine itebilir. Burada Trkiye sahip olduu esiz jeopolitik konumun ve etrafndaki tm blgelerle var olan tarihi ve kltrel balarnn bilincinde olarak blgede ne kmak isteyen aktrler karsnda bu zelliklerini kullanmaldr. AB, uzun yllar ABDye byk yarar salayan Trkiyenin bu zelliini yeterince fark edebilse blgesel konjonktrde AB-Trkiye ilikileri zerinde olumlu bir etki salanabilir. Gl blgesel balar ile Trkiye, AB iin blgedeki amalar dorultusunda gl bir partner olabilir. Ancak bu erevede ABTrkiye arasnda bahsedilen boyutta bir yaknlama salanmas henz gereklememitir. Hali hazrdaki ABnin Kafkasya politikas, Trkiye iin pek olumlu grnmemektedir. Trkiye AB yesi deildir. AB ile uan iin karlarn eklemlendiremedii grlmektedir. AB, Ermenileri % 20sini igal ettikleri Azerbaycan topraklarndan kmaya ve Trkiyenin Dou Anadolu blgesi zerinde hak iddia etmekten vazgemeye zorlamak yerine Trkiyeden Ermeniler lehine adm atmasn beklemektedir. ABnin ve Trkiyenin Kafkasyaya ilikin politikalar ve karlar u an iin ok farkldr. AB, Ermenilere destek olmay srdrmektedir. Bu dahilinde erevede olan gnmz AB-Trkiye ilikilerinde AB-Trkiye bahsedilen birliktelii blge henz

konjonktr ierisinde artlar iyi kullanld takdirde gerekleebilecei imkan Gney Kafkasyada salanamamtr. Blge, kresel olarak ne kmak isteyen glerden biri olan AB iin hayati nem tamaktadr. Bunun balca sebebi olarak blgenin enerji kaynaklarna sahip olmas ve enerji nakil hatlar zerinde bulunmasn gsterebiliriz. Enerjinin gvenli bir ekilde Avrupaya aknn salanmas, Avrupa ekonomisinin srdrlebilirliini etkileyen nemli bir faktr haline gelmitir. Bu adan ABnin, Gney Kafkasyaya ynelik ilgisinin giderek artaca deerlendirilmektedir. AB gibi dier kresel gler de enerji

164

balamnda blgeye ilgi duymaktadr. Blgedeki etnik yapnn farkll, blgeyi d mdahalelere kar ak bir hale getirmektedir. Bu durum, Gney Kafkasyay atma alan haline getirmitir. Trkiyenin bu atma alanna komu olmas Trkiyeyi gvenlik balamnda rahatsz etmektedir. Ayn zamanda Trkiye de enerji asndan da baml bir lkedir. Bu adan blgedeki enerji kaynaklar Trkiye iin de nem arz etmektedir. te yandan Gney Kafkasyadan Trkiyeye , buradan da Avrupaya ve dier blgelere aktarlacak olan enerjinin gvenli yollarla nakli, blgedeki istikrarszlk sebebi ile tehlikeye girmektedir. Bu tabloda, Trkiye ve AB ortak bir paydada bulumaktadr. Blgenin AB ve Trkiyenin de ierisinde bulunduu ortak bir zeminde istikrara kavumasnn iki tarafn da lehine olaca dnlebilir. Bu durumun Trkiye-AB ilikilerinde de konjonktrel yaknlama ynnde ifadesini bulabilecei deerlendirilmektedir. te yandan AB ierisinde Trkiyenin yelii aleyhinde tavr taknan baz lkelerin Ermeni sorunu zerinden Trkiyeyi sktrmalar, iki gcn blgede ortak hareket etmesini engellemektedir. zellikle AB iindeki farkl yaklamlarn ve nc aktrlerin tutumlarnn etkisinde, Trkiye ile ABnin, Gney Kafkasyada kar karya gelmeleri ya da getirilmeleri de dlanabilecek bir ihtimal olarak grlmemelidir. Tm bu dnceler nda ABnin blgeye ynelik politikalarnda Trkiyeyi gz ard etmemesi gerektii ve Trkiye ile olan ilikilerinde olumlu bir deiiklie gitmesinin, iki tarafn da blge zerindeki sylenebilir. politikalarn gerekletirmelerinde byk yarar salayaca

165

KAYNAKA

A Secure Europe In A Better World European Security Strategy, Brussels, 12 December 2003, http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/78367.pdf AB, Karadeniz Blgesi Oluumuna lgi Duyuyor, http://www.abhaber.com/haber_sayfasi.asp?id=12740 AB, Gney Kafkasya ile Yakndan lgileniyor: http://www.abhaber.com/haber_sayfasi.asp?id=10637 About INOGATE, http://www.inogate.org/en/ AGARA, brahim, Ahska Trkleri Srgnn 60. Yl Ansna, zmir, 2004 Agenda 2000: For A Stronger And Wider Union, ttp://ec.europa.eu/agenda2000/overview/en/agenda.htm AACAN, Kamil, Cevahati Sorunu-Grcistan Ermenilerinin Artan zerklik Talepleri, Stratejik Analiz, (Haziran 2004) Ahmedinecad Nahcivana Gidiyor Mu?, http://www.haber7.com/haber.php?haber_id=127773 AHMET, Mutahir, Avrupa-Orta Asya likileri, Avrasya Etdleri, ( lkbahar 1995) AHMETBEYOLU, Ali ve bak. , Kafkas Dosyas, stanbul 2006 AKALIN, Cneyt, NATOnun Dn, Bugn ve Yarn , Cumhuriyet Gazetesi, 23.06.2004 AKBIYIK, Yaar, Milli Mcadelede Gney Cephesi Mara, Ankara, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 1999 AKTAN, Cokun Can, Amsterdam Anlamas, Gndem 2000 ve Genileme Karar, http://www.canaktan.org/ekonomi/avrupa-birligi/amsterdam.htm AKTAN, Gndz, Devletler Hukukuna Gre Ermeni Meselesi ve 1948 Tarihli BM Soykrm Szlemesi Asndan Ermeni ddialar, http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/tehcir/bm.html Ana Britannica, Cilt 17 ( stanbul: Hrriyet Ofset, 1994) APde Azerbaycan-AB likileri Ele Alnd, http://www.abhaber.com/haber_sayfasi.asp?id=11850, 30.05.2006

166

ARAS, Blent, Yunanistann Kafkasyadaki Gvenlik kmaz, Avrasya Dosyas, Cilt 4 ( lkbahar-Yaz 1998) ARMAOLU, Fahir, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), Ankara, 1999 ARDZ NBA, Vladislav, Abhazya ve Grcistann Hukuksal likileri, http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/bukaf_abhazya_abhvegurchukilis.html ASLANLI, Araz, Trkiye Ermenistan Snrlar Almal M? http://www.bolsohays.com ------------------------, Tarihten Gnmze Karaba Sorunu, Avrasya Dosyas, Cilt:7, ( lkbahar 2001) ATAV, Trkkaya, Fransa ve Ermeniler, Cumhuriyet Gazetesi, 26.02. 2000 ATAY, Mehmet, Avrasya Jeopolitiinde Yeni Dnem, Eurasia, (Nisan 2000) ATTAR, Aygn, Karaba Sorunu Kapsamnda Ermeniler ve Ermeni Siyaseti, Ankara, 2005 Avrupa Birlii ve Trkiye, Ankara, T.C. Babakanlk DTM Yayn, 1999 Avrupa Birlii Genileme Srecinde Trkiye, AB Avrupa Komisyonu Trkiye Temsilcilii Yayn, Ankara, 2003 Avrupa Birlii, Popler Tarih, (Aralk 2004) "Avrupa Parlamentosu Trkiye Karar Jeopolitik, (ubat 2005), Yl 4, Say 13 Avrupada Esen Rzgar Biz de antadan kamad, Sabah Gazetesi, 15.02.2006 "Avrupa'nn Enerji Gelecei: Azerbaycan ve Trkiye http://www.abhaber.com/haber_sayfasi.asp?id=11907 in Yeni Roller

AYDIN, Mustafa, New Geopolitics Of Cenral Asia And The Caucasus, Ankara, 2000 ---------------------, Byk Gcn atma Alan Kafkaslar, stanbul 2005 Azerbaycan lke Raporu, KOSGEB http://www. kosgeb.gov.tr/Ekler/Dosyalar/Yayin/171/Azerbaycan%20Raporu.doc Azerbaycan lke Raporu, T KA, http://www.tika.gov.tr/ulke_profilleri.asp

167

BADDLEY, John F, Ruslarn Kafkasyay stilas ve eyh amil, ev. Sedat zden, stanbul, 1989 BAHEKAPILI, Alaettin, Karadeniz ve evre, http://www.karalahana.com/karadeniz/bati_karadeniz_cevre.htm, BAL, dris, Orta Asyada Sovyet Kontrol Yntemleri, Avrasya Etdleri, Cilt 3, Say 2, (Yaz 1996) BERZEG, Sefer E. ,Gney Osetya-Kuzey Osetya ve Grc ovenizmi zerine Dnceler, Kafkas Gerei 3, Ocak 1991 B CE, Hayati, Kafkasyadan Anadoluya Gler, Ankara, 1991 B LB L K, Erol, Esas Proje Byk Orta Asya Projesidir , Jeopolitik, Yl 5, Say 32, (Eyll 2006) B LECEN, Halil, Maastricht Anlamasndan Gnmze Avrupa Birlii Ortak D ve Gvenlik Politikas, Uluslararas Hukuk ve Politika, Cilt 1, No 1 BLANK, Stephen, Kafkasya Gvenliinde Yeni Eilimler, Avrasya Etdleri, Say 13, ( lkbahar 1998) Boru Hatt Yatrmlar, http://www.kobifinans.com.tr/sektor/011909/5305 BOSTANOLU, Burcu, Trkiye-ABD likilerinin Politikas, 1999 COHEN, Ariel, Rusyann Yeni Kafkasya Politikas Trk karlarn Tehdit Ediyor Mu?, Avrasya Etdleri, (Yaz 2001) CMERT, Servet, Jeopolitik ve Trkiyenin Yer Ald Yeni Jeopolitik Ortam, Jeopolitik , Say:1, http://www.jeopolitik.org/jeo-1/c%F6mert-1-1.asp AKMAK, Haydar, 1989dan Gnmze Grcistan, http://www.kaum.ktu.edu.tr/yayinlar/gurcistan.htm ------------------------, ABnin Kafkasya Politikas, Karadeniz Aratrmalar, Say 3, (Gz 2004) EL K, Nihat, Jeopolitik Teoriler ve Corafi G, http://www.euroasiaforum.com/yazarlar.php?pg2=nihat-celik&id=21 EL KPALA, Mithat, Dnden Bugne Kuzey Kafkasya:Sosyal, Siyasal Yap ve Etnik atmalar, Der. Ali Ahmetbeyolu ve bak., stanbul: Tarih ve Tabiat Vakf Yaynlar, 2006 Dalk Karaba Hayaller ve Gerekler, Azerbaycan Kltr Dernei Ankara, 1989 No:37,

168

DARABIAN, Amir Reza, Role of Georgias Armenians in the Developments of the Caucasus, Amu Derya, Fall 2002, (Winter 2003), Vol: 6, No:13 DARTAN, Muzaffer ve HAT POLU, Esra, Trkiye-Avrupa Birlii likilerinin Analizi, 2023, Say 45, (15 Ocak 2005) DEFAY, Alexandre, ev. smail Yerguz, Jeopolitik, Ankara, Dost Yaynlar, 2005 DEM RA, Yelda, EU Policy Towards South Caucasus And Turkey, Perceptions, (Winter 2004-2005) DEVEC , Yldz, Szde Ermeni Soykrmnn 90. Yl Dnmnn Federal Almanya ve Ermenistandaki Yanklar, http://strateji.cukurova.edu.tr/ERMENI/06.php DEVLET, Nadir, arlk Rusyas Ve Sovyetler Birliinin Trk Tarihine Bak, Avrasya Etdleri, Cilt 2, Say 4, (K 1995/1996) ERHAN, ar, Jeopolitik Kuramlar, Trk D Politikas (Cilt I: 19191980), Der. Baskn ORAN, stanbul, 2001 EROL, Mehmet S, Trkiye ile Bamsz Trk Cumhuriyetleri Arasndaki Entegrasyona Doru Balca Engeller ve zm nerileri, Avrasya Dosyas European Neighbourhood Policy Strategy Paper, Brussels, 12.05.2004, http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/strategy/strategy_paper_en.pdf . European Parliament, Resolution on a Political Solution to the Armenian Question, Doc.A233/87,18.6.1987, http://www.armeniangenocide.org/Affirmation.152/current_category.7/affirmation_detail.html FERRERO-WALDNER, Benita, Europes Neighbours-Towards Closer Integration http:www.ec.europe.eu/comm/external_relations/news/ferrero/2005/sp05_253.h tm FORSBERG, Toumas, The EU-Russia Security Parnership: Why the Opportunity was Missed, European Foreign Affairs Review (9, 2004) FOUSKAS, Vassilis K. Balkanlar, Ortadou, Kafkasya Souk Sava Sonras ABD Politikalar, ev. Ali akrolu, stanbul, 2004 FULLER, Elizabeth, Georgian Parliament Votes to Abolish Osetian Autonomy, Report on the USSR, 2 (51), December 1990 Grsel Dnya , Cilt 7 (1983)

169

Gney Kafkasya, AB in Stratejik neme Sahip, http://www.abhaber.com./haber_sayfasi.asp?id=10373, (02. 03. 2006) Grcistan lke Raporu, T KA, http://www.tika.gov.tr/ulke_profilleri.asp GRSES, Emin, Kafkaslarda Neler Oluyor, Byk Ortadou Projesi, Haz. Faruk Bilgin, stanbul, lk Yaynlar HAT POLU, Esra, After Empire: Georgia-Russia Relations And The Prospects For Stability In The South Caucasus, Turkish Review Of Eurasian Studies, OB V Yaynlar, Annual 2004/4, stanbul ----------------------------, Avrupa Komuluk Politikasnn Gney Kafkasya Boyutu, Deien Dnya Dzeninde Kafkasya, Ed. Okan YE LOT, stanbul, 2005 --------------------------, Avrupa Birliinin Gney Kafkasya Politikas, Kafkas Dosyas, Der. Ali AHMETBEYOLU ve bak., stanbul, 2006 HENZE, Paul B, Kafkasyada atma Gemi, Sorunlar ve Gelecek in ngrler, Avrasya Etdleri, ( lkbahar 1994) HSEYNOV, Fuad, Azerbaycann Jeopolitik Konumu, Enerji Kaynaklar ve D Ekonomik likiler Sistemi, http://www.econturk.org/dtm3.htm ---------------------------, Avrupa Birlii-Trk Cumhuriyetleri likileri ve Trkiye, Avrasya Etdleri, (K 2002) LHAN, Suat, Jeopolitik Duyarllk, Ankara, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1989 ------------------, Trkiye Jeopolitii ve Jeopolitik Gelimeler, Tarihi Gelimeler inde Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu, Ankara, 1990 ------------------- Trkiyenin Jeopolitik Konumu ve Trk Dnyas, Ankara, Atatrk Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Yayn, 1999 Kafkasya ve Azerbaycann Komutanl, stanbul, 1995 Dn-Bugn-Yarn, Harp Akademileri

KAMALOV, lyas, Krmda Neler Oluyor?, http://www.asam.org.tr/tr/yazigoster.asp?ID=1024&kat1=6&kat2= KANBOLAT, Hasan, Rusya Federasyonunun Gney Kafkasyadaki Askeri Varl ve Grcistan Boyutu, Stratejik Analiz, (Temmuz, 2000)

170

----------------------------, 2004 Ylnda Dou le Bat Arasndan Kafkasya: Gemi Douda Gelecek Batda M?, Stratejik Analiz, (Aralk 2004) ---------------------------, Pax Ottomanadan Pax Americanaya M? Karadenizin Deien Jeopolitii, Stratejik Analiz, Say 72, (Nisan 2006) KANBOLAT, Hasan ve KAMALOV, lyas, NATO ve ABnin Genilemesi emberinde Rusya Federasyonu: Souk Sava Devam M Ediyor?, Stratejik Analiz, (Temmuz 2004) KANTARCI, Hakan, Kskataki Blge Kafkasya, stanbul, 2006 KARAGL, Soner, Avrupa Birlii ve Ermeni Sorunu, Ermeni Aratrmalar, (K 2003), http://www.iksaren.org/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=144 KASIM, Kamer, Ermeni Sorunu ve AB yelik Sreci, http://www.turkishweeklynet/turkce/makale.php?id=72 KAIKI, Nihat ve YILMAZ, Hasan, Arastan Volgaya Kafkaslar (lkelerehirler- z Brakanlar), 2000 Krmn adesinin n Ald, Sabah Gazetesi, 3 Haziran 2006 KIZILKAYA, Erturul ve ENG N, Cem, Enerjinin Jeopolitii: Dnya zerindeki Jeo-Ekonomik Mcadele, http:www.manas.kg/pdf/sbdpdf9/kizilkaya.pdf KUMSAL, brahim, Orta Asya Trk Cumhuriyetleri ve Trkiye, Eurasia, (Nisan 2000) KRKOLU, Erol, Ermenistann Kafkasyadaki Siyasi Rol, Avrasya Dosyas, ( lkbahar 1996), Cilt:3, Say:1 LA NER, Sedat, Trk-Ermeni likileri, stanbul, 2004 LA NER, Sedat, ZCAN, Mehmet ve BAL, hsan, Trkiyenin yeliinin ABye Olas Etkileri Trkiyeli Avrupa, Hayat Yaynlar, stanbul, 2004 MARQUINA, Antonio, The EU Policies Towards The Caucasus, Milletler Aras Mnasebetler Yll, Vol. XXIX, 1999 MERT, Okan, Trkiyenin Kafkas Politikas ve Grcistan, IQ Kltr-Sanat Yaynclk, stanbul, 2004 Milliyet Gazetesi, 25 ubat 2005 MTERC MLER, Erol, Avrupa Gvenlii ve Trkiye, M5 Avrasya Savunma ve Strateji, Say:103, (Aralk, 2002), 10

171

NATO zel Temsilcisi ile Grcistan Cumhurbakan Saakavilinin Tiflisdeki Grmeleri http://www.vor.ru/Turkish/Exclusive/exclusive.phtml?act=463 ORAN, Baskn (Der.). Trk D Politikas (Cilt I: 19191980). stanbul, 2001. ORHAN, Vqar, AB Srecinde Ermenistan Kozu, 525. Gazete, 03. 12.2005 Oskanian: European Council Plays Important Role for Strengthening ArmeniaEU Relations, http://www.panarmenian.net/news/eng/?nid=18354&date=200606-07 , (07.06.2006) OSMANAAOLU, Behet, Geopolitik, stanbul, 1968 ZCAN, Mehmet, AB Ortak D ve Gvenlik Politikas , http://www.turkishweekly.net/turkce/makale.php?id=18 ZDA, mit, ARAS, BLENT ve HACALOLU, Terken, nsz, Avrasya Dosyas, Cilt: 5, Say:4, (K 1999) ZEY, Ramazan, Kafkasya ve Kafkas lkeleri, Avrasya Etdleri, ( lkbahar Yaz 2000) ZTRK, Osman Metin, Trkiye ve ABD Asndan rana Bak, Yeni Forum, (Aralk 1995) ----------------------------------, Cumhuriyet Trkiyesinde D Siyaset, Cumhuriyetin 80. Ylnda Trkiye, Yayna haz. Mustafa Kahramanyol , Ankara, 2004 ----------------------------------, Karadenizin Gncel Jeopolitii Balamnda Rusya Federasyonundaki Son Terr Olaylar Jeopolsar, Cilt 1, Say 1, (Eyll 2004) http:/www.jeopolsar.com ----------------------------------, Trkiyenin Trk Dnyas Politikas, Ahska Trkleri ve ABD, Bizim Ahska, Say 2, (Ocak-Mart 2005) -----------------------------------, Karadenizin Gncel Jeopolitii: Blgesel Dengeler, Terrizm ve Trkiye, Uluslararas Mcadelenin Yeni Oda Karadeniz, Der., Osman Metin ztrk ve Yaln Sarkaya, Ankara, 2005) -------------------------------------, Trkiye-AB likilerinde Ermeni ddialarna Yer Verilmesinin Anlam, http://www.habusulu.com -------------------------------------, Konferans, 15 Mart 2005, Gazi niversitesi Mimar Kemalettin Salonu, Beevler/Ankara PAM R, A. Necdet, Kafkaslar ve Hazar Havzasndaki lkelerin Enerji Kaynaklarnn Trkiyenin Enerji Gvenliine Etkileri, Trkiyenin evresindeki

172

Gelimeler ve Trkiyenin Gvenlik Politikalarna Etkileri Sempozyumu Harp Akademileri, http:www.avsam.gov.tr, 10 Mart 2006 PAPU, Murat, Abhazya Canlar lkesi, Atlas Dergisi, Say 132 (Mart 2004) PEHL VANOLU, stanbul,2005 ner, Sevr, Lozan Anlamalar ve Avrupa Birlii,

SARAY, Mehmet, Gaspral smail Beyden Atatrke Trk Dnyasnda Dil ve Kltr Birlii, stanbul, 2003 -----------------------, Ermenistan ve Trk Ermeni likileri, stanbul, 2003 -------------------------, Trkiye ve Yakn Komular, Ankara, 2006 SAYDAM, Abdullah, Kafkasyada Bamszlk Mcadeleleri ve Trkiye, Trabzon, 1993 --------------------------, Kuzey Kafkasyadaki Bamszlk Hareketleri, Avrasya Etdleri , Cilt 2, Say 1, ( ilkbahar 1995) ---------------------------, Rus Smrgeciliinde Uygulanan Demografik Yntemler: Krm ve Kafkasya rnei, Yeni Forum, Cilt 3, Say 2, (Yaz 1996) SAYIMER, Asu, Peki, Avrupallar Trkiyeyi Avrupal Gryor Mu?,Ya indesindir Ya Dnda, http://www.haberbilgi.com/haber/avrupa/ntm0012/disinda.html Secure Europe In A Better World European Security Strategy, Brussels, 12 December 2003, http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/78367.pdf SEZG N, Mahmut Niyazi, Avrupa Birliinin Gney Kafkasya Politikas, Stratejik Analiz, (Kasm 2003) AH N, Murat, Orta Asyada Corafi Konumun Siyasal Etkileri, Avrasya Etdleri, (K 1999) AH N, Mustafa, Avrupa Birlii Genilemesi ve Trkiyeye Etkileri, Stratejik Analiz, (Mays 2004) TACER, Pulat Y., Ermenilere Soykrm Yapld Savnn Hukuksal ve Ahlaki Alardan Deerlendirilmesi, Ermeni Aratrmalar, C 1, s 2, Haziran-TemmuzAustos 2001 TANGR, Burak, Avrupa Entegrasyonu ve Karadeniz, Uluslararas Mcadelenin Yeni Oda Karadeniz, Der. Osman Metin ztrk, Yaln Sarkaya, Ankara 2005 TAVKUL, Ufuk, Etnik atmalarn Glgesinde Kafkasya, stanbul, 2002

173

TECEMEN, Ahmet. Rus Egemenliindeki Trklerin Alfabelerinin Deitirilmeleri 1769-1940, Kayseri, 1994 TEZKAN, Ylmaz, Jeopolitik Sihirli Bir Forml M?, Yarn Dergisi, (Mays 2002) http://www.yarindergisi.com/yarindergisi2/mayis/11.htm The Policy: What is the European Neighbourhood Policy ? http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/com03_104_en.pdf The Wider Europe-A Proximity Policy As The Key To Stability , Peace, Security and Stability-Internaional Dialogue and The Role of EU, Sixt ECSA_World Conference. Jean Monnet Project. Brussels, 5-6 December 2002, http://www.ecsanet.org/ecsaworld6/contribution/closing/Prodi.doc TRE, Nahit, Avrupa Birlii ve Trk Cumhuriyetleri, stanbul Friedrich Ebert Vakf Yaynlar, stanbul, 1996 Trke Szlk, Ankara, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar, 1988 TRKSAVA, Gnnur Tuba, Karadeniz Balamnda Yunanistan ve Jeopolitii, Uluslararas Mcadelenin Yeni Oda Karadeniz, Der. Osman Metin ztrk, Yaln Sarkaya, Ankara, 2005 USLUBA, Fevzi, Putinli Rusya, Jeopolitik, Yl 4, Say 13, (ubat 2005) VEYSELOLU, Ali Paa. Ahska Trklerinin Dram, Ankara, 1999 Wider Europe-Neighbourhood:A New Framework for Relations with our Eastern and Southern Neighbours , http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/com03_104_en.pdf WILHEMSEN, Julie, FLIKKE, Geir, Evidence of Russias Bush Doctrine in TheCIS, European Security, Vol.14, No.3, (September 2005) Yeni Trk Ansiklopedisi, Cilt 4, stanbul, tken Yaynlar, 1985 YILMAZ, Reha, XX. Yzyl ncesi Dastan Siyasi Tarihine Genel Bir Bak, Avrasya Etdleri, Say 14 (Yaz-Sonbahar 1998) ZARGARAN, Ali Bagher Nemati, Evaluation of the Origins of Disagreements between the Russian Federation and the Republic of Georgia, Amu Derya, Fall 2002, (Winter 2003), Vol: 6, No:13 ZEYREK, Deniz, Enerji de yi eyler de Oluyor http://www.radikal.com.tr/2001/01/17/ekonomi/04ene.shtml,

174

ZEYREK, YUNUS, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, Ankara, 2001 http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2004/01/040112_azerbaycan_rehber.s html http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2004/01/040127_gurcistan_rehber.sht ml https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/am.html http://www.e-cografya.com/ulkeler/asya/ermenistan/yonetim.html http://ec.europa.eu/comm/external_relations/ceeca/tacis/ http://ec.europa.eu/dgs/energy_transport/figures_archive/energy_outlook_2020/ index_en.htm http://www.inogate.org http://www.newneighbors.am/country_azerbaijan.htm# http://www.ozturkler.com/data/0008/0008_02.htm http://www.traceca.org http://tr.wikipedia.org/wiki/Azeriler

175

ZET Bu tezde ABnin Gncel Gney Kafkasya Politikas ve bu politikann Trkiye-AB ilikilerine yansmalar incelenmitir. Tezde zaman asndan bir snrlamaya gidilerek 1992-2006 yllar arasndaki gelimeler ele alnmtr. Bununla beraber, konuyla balantl hallerde yaanan gelimelerin tarihsel kkenleri de incelemeye dahil edilmitir. Tezde genel olarak, Gney Kafkasya blgesinin 1990 sonraki srete yaanan kresel gelimeler ile ne kt, blgenin uluslararas bir mcadele alanna dntnden hareketle ABnin Gney Kafkasya blgesine bak, bu yndeki giriimleri ve bu durumun AB-Trkiye ilikilerini nasl etkiledii ve etkileyecei ele alnmtr. Teze aamal bir giri blm ile giri yaplm, bylece bir aratrma zemini oluturulmaya allmtr. Ardndan Gney Kafkasya lkeleri hakknda bilgi verilmi, blgeyi ne karan sorun alanlarna deinilmi, Kafkasya zerindeki kresel mcadele incelenmitir. kinci blmde ABnin Komuluk Politikasnda Komuluk Politikas aklanm ardndan ABnin Gney Kafkasya ve ABnin Gney Kafkasya

Politikasnn politik, ekonomik ve gvenlik boyutlar incelenmitir. Son olarak ABnin Gney Kafkasya politikasnn kresel Kafkasya mcadelesi ile balants ve Trkiyenin bu sreteki yeri, AB-Trkiye ilikilerinde Gney Kafkasya faktr ele alnmtr. Kafkasya pek ok adan nemli bir blgedir ve Souk Sava sonras gelimeler blgenin nemini arttrmaktadr. Kafkasyann kuzeyi Rusya Federasyonu ierisinde olduu iin temel mcadele Gney Kafkasya zerinde cereyan etmektedir. AB ve Trkiye de blgeye ilgi duyan iki aktrdr. Yaanacak gelimeler Gney Kafkasyay olduu kadar, AB-Trkiye ilikilerini

176

de etkileyecektir. Bu ilikiler ise ABnin Ermeni faktr zerindeki tutumu ve Trkiyeye samimi yaklamlarna baldr.

177

ABSTRACT In this thesis, the current South Caucasian policy of European Union and the reflection of this policy to the relations between Turkey and EU have been studied. In the thesis, the developments with the restriction of time between the years of 1992 and 2006 have been taken into consideration. Additionaly the historical origins of the developments in relation to the subject has been also included. Generally in the thesis the global developments which are becoming important in the South Caucasian Region in the process after 1990, the view of EU to South Caucasian Region as being the international area of struggle and the attempts on this subject have been discussed. Furthermore, how this situation has affected and how it will continue to affect the relations between EU and Turkey have been studied in the thesis. The thesis has been started with an introduction part that included three stages so that it has been attempted to form a research background and then the information about South Caucasian Countries has been given the areas of the problems which emphasize the region and the global struggle on Caucasia have been examined. In the second part, the European Neighborhood Policy has been explained and then in Europen Unions Neighborhood Policy, South Caucasia and the politic, economic and the security bases of South Caucasian Policy of EU with the struggle of global Caucasian been discussed. Caucasia is an important region in many ways and the developments after Cold War are promoting the importance of region. Because of the fact that and the place of Turkey in this process and the factor of South Caucasian in the relations between EU have

178

the north of Caucasia is in Russian Federation, the basic struggle is happening over South Caucasia. EU and Turkey are two actors that are interested in the region as well. The following developments will affect South Caucasia as well as the relations between EU and Turkey. These relations are related to the attitude of EU on the factor of Armenian and the sincere approaches to Turkey.

You might also like