TC.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2038 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1080

TRK SYASAL HAYATI

Yazar Prof.Dr. Ergun ZBUDUN

Editr Prof.Dr. Levend KILI

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2010 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmclar Do.Dr. Mjgan Bozkaya Levent Tekin Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dil ve Yazm Danman Yard.Do.Dr. Hlya Pilanc lme Deerlendirme Sorumlular r.Gr. Ayegl Tokbudak r.Gr. Nuray Vural Uzm. Blent Gezen Kitap Koordinasyon Birimi Yard.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Trk Siyasal Hayat ISBN 978-975-06-0722-6 7. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 92.000 adet baslmtr. ESKEHR, Haziran 2010

indekiler

iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ v 2 10

Giri ..........................................................................................

GR .............................................................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

1. NTE

Karlatrmal Bir Perspektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar ..............................................................12

KARILATIRMALI BR PERSPEKTFTE DEMOKRASYE GELER, KLER VE ONARIMLAR ........................................................................ DEMOKRASYE GELER ........................................................................... Tek-Parti Ynetiminden Demokrasiye Gei (1945-1950).......................... Askeri Ynetimlerden Demokrasiye Geiler ............................................ (1960-1961,1971-1973,1980-1983)................................................................. Demokratik Rejimin Krizleri ve kleri: 1960, 1971, 1980 .................... 1960 k ................................................................................................. 1971 Krizi: Muhtra Yoluyla Darbe .............................................................. 1980 k ................................................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... GR .............................................................................................................. ANAYASA YAPIMI SYASET ...................................................................... 1876 OSMANLI ANAYASASI ......................................................................... 1921 ANAYASASI .......................................................................................... 1924 ANAYASASI .......................................................................................... 1961 ANAYASASI .......................................................................................... 1971 ve 1973 Anayasa Revizyonlar ............................................................. 1982 ANAYASASI .......................................................................................... 1983 Sonras Anayasa Deiiklikleri: 1987, 1993 ve 1995 ......................... 1999, 2001, 2002 ve 2004 Anayasa Deiiklikleri ....................................... 1999 Deiiklikleri......................................................................................... 2001 Deiiklikleri......................................................................................... 2002 Deiiklikleri......................................................................................... 2004 Deiiklikleri......................................................................................... 2007 Deiiklii ............................................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... Yararlanlabilecek Ek Kaynaklar .................................................................. PARTLER VE PART SSTEMLER ............................................................... SYASAL PARTNN TANIMI......................................................................... SYASAL PARTLERN KKEN .................................................................... PART TPLER............................................................................................... PARTLERN FONKSYONLARI .................................................................... PART SSTEMLER ........................................................................................ 1- ki-Parti Sistemi ......................................................................................... 2- ok-Parti Sistemi ..................................................................................... 13 13 13 20 24 24 26 28 34 35 36 36 37

2. NTE

Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti ............ 42

3. NTE

43 43 45 46 47 49 53 54 56 61 61 62 64 64 65 68 69 70 70 71 72 75 75 76 78 81 82 83 84

Partiler ve Parti Sistemleri..................................................... 74

4. NTE

iv

indekiler

SEM SSTEMLER VE PART SSTEMLER................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... Yararlanlabilecek Ek Kaynaklar ..................................................................

86 88 90 91 91 92 94 97

5. NTE

Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi .................................... 96

TRKYEDE PARTLER VE PART SSTEM ............................................... PART SSTEM: KURUMSALLAMANIN BOZULMASI, PARALANMILIK VE KUTUPLAMA.......................................................... TRK SYASAL PARTLERN RGTSEL ZELLKLER ........................... SYASAL SLMIN YKSEL: REFAH PARTS ......................................... ADALET VE KALKINMA PARTS ............................................................... MERKEZ SA PARTLER: ANAP VE DYP.................................................... MERKEZ SOL PARTLER: CHP VE DSP ....................................................... MLLYET SA: MHP76 ............................................................................. ETNK PARTLER: HEP, DEP, HADEP, DEHAP, DTP, BDP....................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... Yararlanlabilecek Ek Kaynaklar .................................................................. ORDU VE SYASET ....................................................................................... IKI GARANTLER ..................................................................................... Vesayet Yetkileri............................................................................................ Mahfuz Alanlar .............................................................................................. Seim Srecinin Maniplasyonu ................................................................. Askeri Rejim lemlerinin Deitirilmezlii .................................................. Af Kanunlar................................................................................................... IKI GARANTLER VE DEMOKRASNN PEKMES .............................. REJMN SVLLEMES ................................................................................. AVRUPA BRL SRECNDEK REFORMLAR........................................... Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... Yararlanlabilecek Ek Kaynaklar ..................................................................

97 105 110 115 117 120 122 123 124 126 127 127 128 131 133 133 134 136 137 139 139 140 141 143 147 149

6. NTE

Ordu ve Siyaset...........................................................................132

7. NTE

Devlet, Sivil Toplum ve Demokratik Pekimenin nndeki Yeni Engeller .......................................................... 150
DEVLET, SVL TOPLUM VE DEMOKRATK PEKMENN NNDEK YEN ENGELLER ...................................................................... DEVLET, SVL TOPLUM VE DEMOKRASNN PEKMESNE YEN ENGELLER............................................................................................ ELTLER ARASI ANLAMA VE YAKINLAMA ............................................. YEN ENGELLER: SYASAL SLAM VE KRT MLLYETL.................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Yararlanlabilecek Ek Kaynaklar .................................................................. 151 151 160 161 163 164 165 165 165 167

8. NTE

Sonu......................................................................................... 168

SONU........................................................................................................... 168 Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 172

Szlk ................................................................................... 173 Dizin ...................................................................................... 175

nsz

nsz
Trk siyasi tarihinde, tek parti (CHP) iktidarndan ok partili dneme baka bir deyile demokrasiye gei, var olan kurumsal dzenlemelerden bir kopu eklinde olmamtr. Ancak ok partili demokrasi askeri darbeler bata olmak zere baz skntlar da beraberinde getirmitir. Bu adan bakldnda Trk siyasi tarihi denildiinde; Trk anayasa yapm anlayndan, siyasi partilerden, askerin Trk siyasetindeki yerinden sz etmek gerekir. Trkiyenin slam dinini kabul etmi olan lkeler iindeki yeri zeldir. nk Trkiye demokratik ve laiktir. Bu nedenle, demokrasinin geliimiyle ilgili Trkiyedeki olumlu ve olumsuz olgular, sadece Trkiye asndan zerinde durulmas gereken konular deil. Bu olgular hem islam lkeleri hem de bat lkeleri dikkatle izlemektedir. Trkiyede demokrasi defa kntye uram ve her seferinde de demokrasinin gelimesi iin aba sarfedilmitir. Trkiye ileri temsili demokrasiler dzeyine ulama abas iinde olan bir islam lkesidir. Bu balamda; asker ve demokrasi, temsili demokrasi yolundaki engeller, islam ve demokrasi zerine tartlmas gereken nemli konular olarak ortaya kmaktadr. Bu kitapta Trk siyasi tarihi karlatrmal bir bak asyla ele alnmaktadr. kinci dalga demokrasi olarak tanmlanan Trk demokrasisi bu kitapta; demokrasiye gei srecindeki skntlar, anayasa yapm siyaseti, partiler sistemi, Trk siyasetinde asker, devletin sivil toplumla ilikileri ve demokrasinin yeni tehditleri balklar altnda deerlendirilmektedir. Prof.Dr. Ergun zbudun Contemporary Turkish Politics: Challenges to Democratic Consolidation balyla ngilizce olarak yaynlanan bu kitabn Akretim rencileri iin Trke olarak yeniden kaleme ald. Bu kitab AF rencileri iin yeniden ilerken kitabn zgn yapsn koruduk. Giri ve Sonu blmlerini, nite bal altnda dz metin olarak braktk. Dier blmleri ise AF ders kitaplarna uygulanan biime dntrdk. Elimizdeki kitap gzden geirilmi ve geniletilmi yeni basmdr. lkemizde siyasal yaamdaki gelimelere paralel dzenlemeler yaplmtr. 2000den sonra yaplan Anayasa deiiklikleri ve yeni kurulan siyasi partilerle ilgili konular kitaba eklenmitir. Bu ders kitabyla ilgili olarak hazrlanan Televizyon Eitim Programlar ve internet tabanl Altrma Yazlmlar kitapta ele alnan konular aklamak ve pekitirmek yannda sizleri snavlara hazrlamak amalarna yneliktir. Bu nedenle televizyon programlarnn ve altrma yazlmlarnn ders kitaplaryla bir btn olarak dnlmesi gerekir. Bu ders kitabnn hazrlanmas srecinde bata yazar, Prof.Dr. Ergun zbudun olmak zere birok kiinin emei gemitir. Prof. T.Fikret Uar, r.Gr. Cemalettin Yldz, Yard.Do.Dr. Mjgan Bozkaya, Levent Tekin ve dizgi biriminden Mehmet Emin Yksele ve ekibine teekkr ederim. Bu ders kitabnn rencilerimize yararl olmas dileiyle. Prof.Dr. Levend Kl

1
GR

TRK SYASAL HAYATI

1970li yllarn ortasndan beri demokratikleme, zellikle demokrasiye gei ve demokrasinin pekimesi zerinde yazlm eserler, rahata bir ktphaneyi doldurabilir. Bu kitap, Trkiyenin ada demokratikleme teorilerinin birounu snayacak ilgin bir rnek olay olduu hususundaki inancmzdan kaynaklanmtr. Gerekten Trkiye, demokrasiye geii 1946-1950 dneminde yaam olmas asndan, Huntingtonun deyimiyle bir nc dalga demokrasisi deil, bir ikinci dalga demokrasisidir.1 Dolaysyla Trkiye, olduka uzun bir demokrasi deneyimine sahiptir. te yandan Trk demokrasisi, askeri darbelerle defa kesintiye uram, defa demokrasinin kntsn ve yeniden kurulmasn yaamtr. Bu uzunca demokrasi deneyimine ramen Trkiye hl, ileri derecede kurumsallam ve pekimi demokrasilerin dzeyine erimi deildir. Bu durumun aklanmas, kitabmzn ana amalarndan birini oluturmaktadr. Trkiye, slam dnyasnda hem demokratik hem de gl anlamda laik tek lke olmas asndan da ilgin bir rnek olaydr. slamiyetin demokrasi ile badaabilirlii konusunda gncellik kazanan tartmalar asndan da, Trkiye rnei zerinde durulmaya deer niteliktedir. Trkiyenin demokrasi deneyiminin baar ya da baarszl da bu konuda nemli ip ular verecektir. Bu kitab yazmam tevik eden faktrlerden biri de, Trkiye ile ilgili aratrmalarda karlatrma boyutunun eksikliidir. Karlatrmal Orta Dou veya Gney Avrupa aratrmalarnda Trkiyenin hemen hemen hi yer almamas ilgintir. Ortadou lkelerinin siyasal rejimleri zerindeki karlatrmal aratrmalar, byk ounlukla Arap lkeleri zerinde younlamakta, zaman zaman bunlara ran da dahil edilmektedir. Gney Avrupann yeni demokrasileri (spanya, Portekiz ve Yunanistan) zerindeki karlatrmal aratrmalar da genellikle Trkiyeye yer vermemilerdir.2 Trkiyenin birok ortak zellii paylat Latin Amerika lkeleriyle karlatrmal almalar yok gibidir.3 Bu kitap, sistematik biimde karlatrmal deilse de, birok yerinde dier yeni demokrasilerin deneyimleriyle karlatrmalar yaplmaktadr. Bu alma Trkiyede demokrasinin pekimesi (consolidation) ve karlat engellerle ilgili olduundan, ie demokratik pekimenin tanm ile balamak gerekir. Adam Przeworskinin isabetli tanmna gre demokrasi, hi kimse demokratik kurumlar dnda hareket etmeyi dnmedii, kaybedenlerin btn istedii kaybettikleri kurumlar ierisinde anslarn tekrar denemek olduu zaman, ehirdeki

Giri
tek oyun haline gelir. Demokrasi, kendi kendisini gerekletirir olduunda, yani btn ilgili sosyal gler kendi menfaatlerini ve deerlerini kurumlarn sonucu belirsiz etkileimine terketmenin en iyi zm olduuna inandklar zaman pekimi olur4 Demokratik pekimenin tanmlanmas, pekimenin maksimalist ve minimalist anlay tarzlar arasnda bir tercihi gerektirir. Maksimalist bir tanm, demokratik deerlerin uzun bir sosyalleme sreci sonucunda vatandalarn ounluunca benimsenmesini vurgular. Minimalist tanm ise, demokratik kurumlarn meruluuna ynelik ciddi bir tehdidin bulunmamasn ve zellikle serbest ve yarmac seimlerin dzenli olarak yaplmasn n plana karr.5 Ancak her iki yaklamn da sorunlar vardr. Maksimalist yaklam ar uca gtrld takdirde, dnyada hibir demokratik rejim tam anlamyla pekimi saylamaz. stelik byle bir yaklam, tarihsel gereklerle de badamaz; nk siyasal demokrasinin douundan nce toplum ounluunun demokrat olduu bir rnek yoktur.6 te yandan minimalist yaklam, seimselcilik (electoralism), yani demokratik pekimeyi salt dzenli ve yarmac seimlerin yaplmas ile zdeletirmek tehlikesini tar. Bu yaklamn iki nemli sakncas vardr. Biri, seilmi olmayan makamlara, zellikle silahl kuvvetlere tannan vesayet yetkileri ve mahfuz alanlarla ilgilidir. Baz durumlarda, demokratik ekilde seilmi hkmetler uzunca bir dnem boyunca birbirlerini izleyebilirlerse de, bu sadece onlarn, demokratik hesap verme mekanizmalarnn dnda kalan aktrlerin iktidarna meydan okumama konusundaki ihtiyatl tutumlarndan kaynaklanabilir. Byle bir durumda salanan istikrar, tam demokratik bir rejim ynnde ilerleme ile eit tutulamaz.7 kinci sorun, temel hak ve hrriyetlere ne lde sayg gsterildii ile ilgilidir. Bu boyut da yarmac seimlerin varl kadar nemlidir; nk bir rejim geni katlma dayanan yarmac seimleri gerekletirebilir; ama temel hak ve hrriyetler gvence altnda olmad takdirde, tam demokratik saylamaz.8 Dolaysyla, asgari lde bir biimsel demokratik pekime anlay bile, demokratik ekilde seilmi sivil otoritelerin seilmemi otoriteler karsndaki stnlne ve btn vatandalarn temel haklarnn sayg grmesi ve etkin gvenceler altnda bulunmasna yer vermek zorundadr. Burada tanmlanan anlamnda pekime kavramnn, siyasal kurumlama kavram ile birok ortak noktalar vardr. Siyasal kurumlama ile, rejimin biimsel ve biimsel olmayan kurallarnn geni lde anlalp kabul grd ve balca siya-

Maksimalist: Azamyi yani en ou ieren demektir. Minimalist: Asgaryi yani en az ieren demektir.

Minimalist yaklamn sakncalar: Seilmi olmayan makama salanan yetkiler ve temel hak ve zgrlklere kar gsterilen sayg.

Trk Siyasal Hayat

Democraduras: Yar demokrasi anlamna gelir.

sal aktrlerin, davranlarn buna gre biimlendirdii bir durum kastedilmektedir.9 Ancak byle bir zdeletirme, sadece kurumsallam davran kalplar gerekten demokratik olduu takdirde dorudur. Aksi halde, mesela seilmi olmayan makamlar geni vesayet yetkilerine veya mahfuz alanlara sahipseler veya halkn bir kesiminin temel haklar sayg grmyorsa, kurumsallama ters etki yapar; yani demokratik pekimeye gtrecek yerde, ondan uzaklatrr.10 Ksacas, siyasal kurumsallama, demokratik pekimenin nemli fakat sadece tek bir unsuru olarak kabul edilmelidir. Ayn nedenle, Samuel Huntingtonun nerdii iki iktidar deiiklii testi demokratik pekimenin belirleyici bir kriteri olarak kabul edilemez.11 stelik bu test, sk hkmet deiikliklerinin mutlaka demokratik pekimeye hizmet etmedii ok-partili parlamanter rejimlerden ok, bakanlk rejimleri ve iki-partili parlamanter rejimler bakmndan anlamldr. Trkiyede 1973 ile 1980 arasnda iktidarn Blent Ecevit ve Sleyman Demirel hkmetleri arasnda defa el deitirmi olmas, demokrasinin 1980deki knn gsterdii gibi, demokratik pekimeye hibir katkda bulunmamtr. Bu tartma, demokrasiye geiin tamamland anla, demokrasinin pekitii an arasnda geni bir gri blgenin bulunduunu ifade etmektedir. Bu konuda, Guillermo ODonnelln iki gei kavram zellikle yararl olabilir. ODonnell, demokratikleme srecinin iki geii ierdiini ileri srmektedir: Birincisi, nceki otoriter rejimden, demokratik bir hkmetin kuruluuna geitir. kinci gei, bu hkmetten demokrasinin pekimesine, yani bir demokratik rejimin etkin ileyiine geitir... kinci gei, birincisinden daha az zahmetli veya daha az uzun olmayacaktr; demokratik bir hkmetten demokratik bir rejime gtren yollar, belirsiz ve karmaktr; otoritarizme geri dn ihtimalleri de boldur12 kinci geiin glkleri, yeni demokrasilerin bir ounun, democradurastan (yar demokrasiler) az ok ileyen fakat tam pekimi olmayan demokrasilere kadar uzanan bu gri blgede olduklar anlamna gelmektedir. Trkiye de, birok baka lke ile bu kaderi paylamaktadr. Bu kitapta, gerek maksimalist gerek minimalist yaklamlarn sakncalarndan kanan bir tanm olarak, Juan J. Linz ve Alfred Stepann demokratik pekime tanmn kabul ediyorum. Yazarlar, demokratik pekimeyi davransal, tutumsal ve anayasal olmak zere anlamda tanmlamaktadrlar. Davransal olarak bir lkede demokratik rejim, nemli herhangi bir milli, sosyal, ekonomik, siyasal veya kurumsal aktrn, demokratik olmayan bir rejim yaratmak veya devletten ayrlmak iin iddete ya da d mdahaleye bavurmak suretiyle amalarn gerekletirme teebbs uruna nemli kaynaklar harcamad zaman pekimi olur. Tutumsal olarak demokratik bir rejim, kamuoyunun gl bir ounluu, demokratik yntemlerin ve kurumlarn kendilerinki gibi bir toplumda kollektif hayat dzenlemenin en uygun yolu olduuna inand ve anti-sistem alternatiflere destein zayf ya da demokrasi yanls glerden az ok tecrit edilmi olduu zaman pekimi olur. Anayasal olarak demokratik bir rejim, gerek hkmet gerek hkmet-d gler lkenin tmnde atmalar yeni demokratik srecin emrettii belli kanunlar, usuller ve kurumlar ierisinde zmeye altklar ve bunlara tabi olduklar zaman, pekimi olur.13 Linz ve Stepan, pekimi bir demokrasinin vazgeilmez art olarak grdkleri ileyen bir devlete ek olarak, bir demokrasinin pekitirilmesi iin, birbiriyle iliki-

1. nite - Giri

li ve birbirini glendiren be artn varlnn veya yaratlmasnn gerekli olduunu ileri srmektedirler. Birincisi, hr ve canl bir sivil toplumun geliimi iin artlar mevcut olmaldr. kincisi, nisbeten zerk ve kendisine deer verilen bir siyasal toplum bulunmaldr. ncs, vatandalarn hrriyetlerinin ve bamsz dernek hayatnn hukuki gvencelerini salayacak bir hukuk devleti mevcut olmaldr. Drdncs, yeni demokratik hkmet tarafndan kullanlmaya elverili bir devlet brokrasisi bulunmaldr. Beincisi, kurumsallam bir ekonomik toplum mevcut olmaldr.14 Demokratik pekimenin bu be alannn herbirinde, Trkiye, bazlar demokratik pekimeyi kolaylatracak, bazlar da gletirecek nitelikler sergilemektedir. leyen bir devlet bakmndan Trkiye, Osmanl dneminden gnmze kadar yksek dzeyde bir devlet olma vasfna ve gl bir devlet geleneine sahip olmutur.15 Bununla birlikte, 1980lerin ortalarndan itibaren bu devlet olma vasf, Krdistan i Partisi (PKK) bayra altnda rgtlenmi nisbeten kk fakat militan ve iddet yanls ayrlk bir Krt grubunun tehdidi ile karlamtr. Hr ve canl bir sivil toplumun varl konusunda Trkiye, komnizm sonras demokrasilere oranla karlatrmal bir avantaja sahiptir. Trkiyenin totaliter bir gemii olmamtr. Trkiyeyi 1923ten 1946ya kadar yneten tek-partili Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) rejimi, totaliter deil, otoriter nitelikteydi; dolaysyla snrl bir oulculua izin vermi ve sivil toplumun siyasal olmayan alandaki tm ifadelerini yasaklamaya teebbs etmemitir. Bununla birlikte dernekler, mesela snf esasna dayanan dernekleri yasaklayan hayli baskc bir kanuna tabi tutulmulard. Keza, 1930larn ilk yllarnda birok nemli dernek, kendilerini kapatmaya zorlanmlard. 1946da demokrasiye geile birlikte sivil toplum kurumlar srekli bir gelime gstermi, liberal 1961 Anayasasnn kabul de bu gelimeyi nemli lde hzlandrmtr. Buna karlk sivil toplum kurumlar, Milli Gvenlik Konseyi rejimi dneminde ciddi bir darbe yemi, 1982 Anayasas, siyasal partiler hari tm sivil toplum kurulularnn her trl siyasal faaliyetini yasaklad gibi, siyasal partilerle sendikalar, dernekler, kooperatifler ve meslek kurulular arasnda her trl ibirliini men etmitir. Anayasann bu baskc hkmleri, 1995 Anayasa deiiklikleriyle kaldrlmtr; aslnda bu tarihten nce de, sivil toplum kurulularnn saysndaki ve faaliyetlerindeki art, bu hukuki snrlar zorlamaya balam bulunuyordu. Bugn sivil toplum, siyasal sylemin nemli bir unsuru haline gelmi bulunmaktadr. Gene de, en iyi artlar altnda bile sivil toplum kurulular, gl bir devlet gelenei ve bu kurululardan pek az katk salayan ar derecede merkezilemi bir karar alma mekanizmasyla mcadele etme durumundadrlar. Siyasal topluma gelince Trkiyenin, Osmanl mparatorluunun son onyllar ve Cumhuriyetin ilk yllar hesaba katlmasa bile, yarm yzyl akn bir ok-partili hayat deneyimi vardr. Huntingtonun ifade ettii gibi, daha nceki demokratik deneyim, bunun hi olmamasna oranla, nc dalga demokrasilerinin pekimesine daha elverilidir. Bu nermeyi genileterek, daha uzun ve daha yakn bir demokrasi deneyiminin, daha ksa ve daha uzak bir deneyime oranla demokratik pekimeye daha elverili olduunu varsaymak, akla yakndr.16 Bu kriterlere gre Trkiyenin kere kesintiye uram dahi olsa uzun demokrasi deneyimi, demokratik pekimeyi kolaylatracak bir durum saylabilir. Teknik olarak Trkiye, bir nc dalga demokrasisi deil, bir ikinci dalga demokrasisidir. Bununla birlikte, Beinci nitede aklanaca gibi, halen Trk parti sistemi, oynaklk, paralanma, kutuplama ve siyasal partilerin rgtsel glerinde genel bir zayflama gibi ciddi sorunlarla kar karyadr.

Pekimi bir demokrasinin vazgeilmezleri: sivil toplum, siyasal toplum, hukuk devleti, devlet brokrasisi ve ekonomik toplum.

Oynaklk: Partilerin oylarnda bir seimden dierine gzlemlenen deiimlerin tmdr. Paralanma: Oylarn ok sayda parti arasnda ar derecede dalmasdr. Kutuplama: Partiler arasndaki ideolojik farklarn artmasdr.

Trk Siyasal Hayat

Trkiye, nisbeten uzun bir anayasaclk ve hukuk devleti geleneine sahip olmas itibariyle de, birok yeni demokrasiye oranla karlatrmal bir stnle sahiptir. Hukuk devleti geleneinin kkeni, sultann tebasna can, mal ve rz gvenlii salayan ve din ayrm gzetilmeksizin btn tebann kanun nnde eitliini kabul eden 1839 Tanzimat Fermanna kadar kmaktadr. Keza Osmanl mparatorluu, 1876da ksmen seilmi bir yasama meclisine sahip bir anayasa ilan eden ilk Mslman ounluklu lke olmutur. Anayasa 1878de uygulanmaktan alkonulmu olmakla birlikte, 1908de yeniden yrrle konulmu ve mparatorluun yklna kadar yrrlkte kalmtr. Cumhuriyetin tek-partili yllarnda bile, bir anayasal devlet grnts zenle korunmu, olaanst mahkemelere ancak ar kriz dnemlerinde bavurulmutur. Tek-partili seimler dzenli olarak yaplm ve Trkiye Byk Millet Meclisi, uygulamadaki rol yksek parti liderlerinin kararlarn onaylamaktan ibaret kalsa bile, byk sayg grmtr. 1961 ve 1982 Anayasalar gl ve bamsz bir Anayasa Mahkemesi kurmu, yarg organnn bamszln tanm ve btn hkim ve savclar iin i ve maa gvenceleri salamtr. Hkim ve savclarla ilgili tm personel ve disiplin ilemleri, ounluu yksek mahkemelerce aday gsterilen ve Cumhurbakannca atanan hkimlerden oluan Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu tarafndan yaplmaktadr. Bununla birlikte Trk yarg sistemi tmyle sorunsuz deildir. Mahkemelerin yava almas, hakl ikayetlere yol amakta ve bazen Mafya tipi zmleri tevik etmektedir. Hukuk devleti asndan tartmal konumda olan Devlet Gvenlik Mahkemeleri, 1999 anayasa deiiklii ile sivilletirilmi, 2004 anayasa deiiklii ile de tmden kaldrlmtr. Gvenlik gleri ile ilgili ikence ve kt muamele iddialar, son yllarda ciddi lde azalm olmakla birlikte, tamamen ortadan kaldrlabilmi deildir. Yargnn siyasallat, devletin yksek menfaatleriyle atr grndnde bireylerin temel hak ve hrriyetlerinin korunmasna gereken zeni gstermedii, gnmzde sk sk ileri srlen iddialardr. Kullanlabilir bir devlet brokrasisine gelince, Trkiye Cumhuriyetine Osmanl mparatorluundan, aklc-hukuki brokratik normlarn egemen olduu gl ve merkeziyeti bir brokratik devlet miras kalmtr. Gerekten, devletin kt (output) yaplar (kamu brokrasisi, silahl kuvvetler, polis ve mahkemeler) o derece kurumsallamlardr ki, devlet mekanizmasnn bu ar lde geliimi, Trk siyasal kltrndeki gl devlet gelenei ile birlikte, daha dengeli devlet-sivil toplum ilikilerinin ortaya kmasn engelleyebilir. ddia edilebilir ki, yalnz siyasal kurumsallamann eksiklii deil, devlet mekanizmasnn ar kurumsallamas ve onun yannda girdi yaplarnn (siyasal partiler ve menfaat gruplar) yeterince kurumsallamamas da, demokratik pekime mitlerini zayflatabilir.17 Son olarak, bir ekonomik toplumun varl asndan da Trkiye, komnizmsonras demokrasilere oranla karlatrmal bir stnle sahiptir. Modern pekimi bir demokrasinin ne komuta ekonomisinde ne de saf bir piyasa ekonomisinde mevcut olduunu ileri sren Linz ve Stepan, u sonuca varmlardr: modern pekimi demokrasiler, devletle piyasa arasnda arac rol oynayan ve bizim ekonomik toplum olarak adlandrdmz bir dizi sosyo-politik biimde yaratlm ve sosyo-politik biimde kabullenilmi kurallara, kurumlara ve dzenlemelere gerek gsterir. En liberal piyasa artlar altnda bile piyasalar, irketler kanunlarna; borsalarn dzenlenmesine; arlk, l ve ieriklere ilikin dzenlenmi standartlara; ve gerek kamusal gerek zel mlkiyeti koruyan hkmlere muhtatr. Btn bunlar devlete ekonomide bir rol tannmasn gerektirir.18 Trkiye ekonomisi her za-

1. nite - Giri

man iin geni bir kamu sektrnn zel teebbslerle birlikte bulunduu bir karma ekonomi olmu; dolaysyla bir ekonomik toplum her zaman mevcut bulunmutur. Tek-parti rejiminin (1923 - 1946) devletilii, zel teebbs kart bir ideoloji olmayp, sadece, zellikle zel sermayenin yetersiz olduu veya yatrmda isteksiz davrand alanlarda, devletin sanayilemeye nclk etmesi anlamn tamtr. Demokrasiye geiten sonra zel sektr srekli olarak bym ve 1980lerde ekonominin ynetiminde piyasa glerinin roln arttran nemli admlar atlmtr. Bununla birlikte devlet, hl, zel sektrn nisbeten kk katklaryla, ekonomik politikalarn kararlatrlmasnda hkim bir rol oynamaktadr. Bunun, Yedinci nitede tartlaca gibi, sivil toplumun geliimi zerinde olumsuz etkileri mevcuttur. imdi daha sonraki nitelerin bir zetine geecek olursak, kinci nite, Trkiyedeki demokrasiye gei (ya da yeniden gei) olayn ve buna denk den knty tahlil etmektedir. CHPnin yerleik otoriter tek-parti rejiminden demokrasiye ilk gei, 1946 ile 1950 arasnda gereklemi ve muhalefetteki Demokrat Partinin (DP) 14 Mays 1950 serbest seimlerindeki zaferi ile sonulanmtr. DP hkmetinin 1954ten sonra gitgide otoriter tedbirlere bavurmas nedeniyle, iktidarla CHP muhalefeti arasndaki ilikiler hzla ktlemitir. On yllk DP iktidar, 27 Mays 1960 askeri mdahalesiyle son bulmutur. Ynetimi ele alan askeri konsey (Milli Birlik Komitesi) muhalefetteki siyasal partilerle ibirlii halinde yeni ve demokratik bir anayasa hazrlam ve Ekim 1961 parlmento seimleriyle yeniden demokrasiye geilmesinin artlarn denetlemitir. Trkiyenin ikinci demokrasi deneyimi, 12 Mart 1971de muhtral bir darbe yoluyla kesintiye uram ve silahl kuvvetler, hkmeti istifaya zorlayarak onun yerine partiler-st ya da teknokratik bir hkmeti greve getirmilerdir. Bununla birlikte 1971 mdahalesi, parlmentoyu feshetmi veya siyasal partileri yasaklam deildir. Bu ara dnem, 1973 parlmento seimleri ile sona ermitir. 1973-sonras dneme damgasn vuran, gitgide artan youn siyasal kutuplama ve ar sol ve ar sadaki gruplarn giritikleri geni apl siyasal iddet eylemleri olmutur. 12 Eyll 1980 askeri mdahalesi bu kaotik duruma son vermi ve Milli Gvenlik Konseyi (MGK) rejimi ad altnda yeni bir askeri ynetim dnemini balatmtr. MGK ynetimi, kendisinin zenle denetledii artlar altnda yaplan Kasm 1983 parlmento seimleri ile sona ermitir. kinci nitedeki temel iddialardan biri, Trkiyedeki her demokrasiye gei olaynn (1950, 1961 ve 1983) demokrasiye geilerin reform trne uygun nitelikler taddr. Reform yolunda gei sreci, otoriter iktidar sahipleri tarafndan balatlp denetlenmekte ve bu, ortaya kan demokratik rejim bakmndan nemli sonular dourmaktadr. nitedeki dier bir nemli iddia, demokrasinin kntsn (zellikle 1960 ve 1980 kntlerini) aklayan en kuvvetli deikenin, siyasal elitlerin davranlar, yani youn elit kutuplamas ve nde gelen politikaclarn uzlamaz tutumlar olduudur. nc nite, 1960 ve 1980 askeri mdahalelerini izleyen anayasa yapm srelerinin ve bu srelerin rn olan anayasalarn tahliline ayrlmtr. Bu sreler, askeri mdahalelerin sonrasnda siyasal glerin dengesi ve silahl kuvvetlerle sivil siyasal gler arasndaki ilikiler konusunda bir perspektif salamaktadr. Keza, anayasa yapm biimi, bu srecin sonucu olan anayasalar derinden etkilemekte ve bu da, yeni doan demokratik rejim bakmndan nemli sonular yaratmaktadr. nitede, anayasa yapm srelerinin dlayc veya yar-dlayc niteliinin (birinci sre eski Demokrat Partilileri, ikincisi ise btn siyasal partileri dlam-

Trk Siyasal Hayat

tr), anayasalar halk gzndeki meruluktan yoksun brakarak, doan demokratik rejimlerin istikrarn olumsuz ynde etkiledii ileri srlmektedir. Drdnc nite siyasal partileri ve parti sistemlerini teorik ve karlatrmal adan ele almaktadr. Trk siyasal partilerinin ve parti sisteminin anlalmas bakmndan gerekli olduunu dndmz bu nitede, siyasal partilerin douu ve geliimleri, parti tipleri, partilerin demokratik bir siyasal sistemdeki fonksiyonlar, devlet ynetimindeki rolleri ve parti sistemleri ele alnacaktr. Beinci nitenin konusu, Trkiyedeki siyasal partiler ve parti sistemidir. 1950deki ilk demokrasiye geiten bu yana, Trkiyenin politikas, byk lde parti politikas olmutur. 1946 - 1960 dneminin iki-parti sistemi, 1960 askeri mdahalesini takiben, ksmen nisbi temsil sisteminin kabul, ksmen de toplumun gitgide karmaklamasnn ve farkllamasnn sonucu olarak, bir ok-parti sistemine dnmtr. Trkiyenin ikinci demokrasi deneyiminin son yllar, parti sisteminin giderek artan lde oynaklamasna, paralanmasna ve kutuplamasna tank olmu ve bu da, dier faktrlerin de katksyla, demokrasinin 1980 ylndaki kntsn etkilemitir. MGK rejimi, daha ideolojik nitelikteki kk partileri yarmadan dlayaca ve bir iki-parti (olmazsa, bir -parti) sistemini yarataca midiyle, yksek lke ve seim evresi barajlar getirerek, parti sistemini yeniden yaplandrmaya teebbs etmitir. 1983 ve 1987 seimleri, gerekten de bir tek parti (Anavatan Partisi) iktidar yaratmtr. Parti sistemi, 1987den sonra yeniden paralanma eilimine girmitir. 1990larda parti sisteminin oynaklk, paralanma ve kutuplama dzeyi gene ar lde ykselmitir. 2002 ve 2007 seimlerinin yaratt nisbeten istikrarl tablonun devam edip etmeyeceini bugnden kestirmek gtr. Beinci nite, ayrca Trk siyasal partilerinin genel rgtsel niteliklerini ve balca siyasal partilerin temel zelliklerini tartmaktadr. Altnc nite, Trk siyasal hayatnn baka bir nemli aktr olan silahl kuvvetleri ele almaktadr. 1960tan bu yana ordu, sadece defa dorudan doruya mdahalede bulunmakla kalmam, askeri ynetimleri izleyen sivil hkmetler dnemlerinde de nemli bir siyasal rol oynamtr. ktidar terk etmeye hazrlanan askeri rejimlerin 1961 ve 1982 Anayasalar ile elde ettikleri k garantileri ordunun siyasal etkisini glendirmi ve korunmasna yardmc olmutur. Bu tr garantiler, silahl kuvvetlere sivil hkmetler karsnda belli vesayet yetkileri, mahfuz alanlar ve byk bir zerklik salamak suretiyle, onlarn siyasal iktidarda nemli bir pay sahibi olmalarna yol amaktadr. Bu da, demokrasinin pekimesini gletiren faktrlerden biridir. Yedinci nite, sivil toplumun geliimini ve politika yapmndaki etkisini incelemekte, zellikle i evrelerinin menfaatleri, siyasal liderlik ve devlet aygt arasndaki ilikiler zerinde durmaktadr. Bu nitede sivil toplumun hkmetten ne lde hesap sorabildii konusuna da deinilmitir. nitede ele alnan dier bir konu da, sivil toplumun dinamiklerinden doan, fakat demokratik pekimenin nnde bir engel oluturan iki olgu, yani siyasal slamn ve Krt milliyetiliinin ykseliidir. Her iki olgu, Trkiye Cumhuriyetinin liklik, milllik ve niterlik gibi baz temel niteliklerinin yeniden tanmlanmas sorununu gndeme getirmektedir. Sekizinci sonu nitesi, Trkiyede demokrasinin pekimesi konusunda bir bilano sunmakta ve Trkiyenin yeni demokrasiler arasndaki yerini tartmaktadr. Trkiye dier rnek olaylara ne lde uymaktadr? Benzerlikler ve farklar nelerdir? Trkiye rnek olayn aklayabilmek iin yeni bir demokrasi tipine ihtiya var mdr? Bu sonuncu noktaya ilikin olarak, Guillermo ODonnelln delegasyoncu

1. nite - Giri

demokrasi kavramnn Trkiyeye uygulanabilirlii tartlmaktadr. ODonnelln Latin Amerika deneyimi temelinde oluturduu model, ne pekimi (kurumsallam) ne de yakn bir kme tehlikesine mruz olan bir demokrasiyi anlatmaktadr. Bunun balca zellikleri, ar lde kiisellemi bir liderlik stili, zayf siyasal kurumlar (zellikle siyasal partiler) ve yatay hesap verebilirliin (yani yasama organlar ve mahkemeler gibi dier zerk kurumlara hesap verebilirlik) yokluudur. 19 Sonu blmnde Trkiyenin, Latin Amerikann delegasyoncu demokrasileri ile baz nemli zellikleri paylat ileri srlmektedir.

10

Trk Siyasal Hayat

Yararlanlan ve Bavurlabilecek Kaynaklar

1 Samuel P. Huntington, The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century (Norman: University of Oklahoma Press, 1991). Bir istisna iin, bk. Ulrike Liebert and Maurizio Cotta, eds., Parliament and Democratic Consolidation in Southern Europe: Greece, Italy, Portugal, Spain and Turkey (London: Pinter, 1990). Bir istisna iin, bk. Ergun zbudun, Established Revolution Versus Unfinished Revolution: Contrasting Patterns of Democratization in Mexico and Turkey in Samuel P. Huntington and Clement H. Moore, eds, Authoritarian Politics in Modern Society: The Dynamics of Established One-Party Systems (New York: Basic Books, 1970) 380-405. Adam Przeworski, Democracy and the Market: Political and Economic Reforms in Eastern Europe and Latin America (Cambridge: Cambridge University Press, 1991), 26. Guillermo ODonnell, Transitions, Continuities, Paradoxes, in Scott Mainwaring, Guillermo ODonnell, and J. Samuel Valenzuela, eds., Issues in Democratic Consolidation: The New South American Democracies in Comparative Perspective (Notre Dame: University of Notre Dame Press, 1992), 48-49. A.g.e, 19-20. Ayrca baknz, Samuel P. Huntington Will More Countries Become Democratic? Political Science Quarterly 99 (Summer 1984): 212. Dankwart A. Rustow, demokrasiyi ilerletmek iin ilknce demokratlar gelitirmeye ihtiya olmadn gzleyen ilk bilim adamlarndan biridir. Onun u almasna baknz: Transitions to Democracy: Toward a Dynamic Model, Comparative Politics 2 (April 1970): 337-363. J. Samuel Va1enzuela, Democratic Consolidation in Post-Transitional Settings: Notion, Process, and Facilitating Conditions, Scott Mainwaring, Guillermo ODonnell and J. Samuel Valenzuela, eds., Issues in Democratic Consolidation: The New South American Democracies in Comparative Perspective (Notre Dame: University of Notre Dame Press, 1992), 59. Scott Mainwaring, Transitions to Democracy and Democratic Consolidation: Theoretical and Comparative Issues, Scott Mainwaring, Guillermo ODonnell and J. Samuel Valenzuela, eds., Issues in Democratic Consolidation: The New South American Democracies in Comparative Perspective (Notre Dame: University of Notre Dame Press, 1992), 298. 9 A.g.e., 296. 10 Valenzuela, Democratic Consolidation in PostTransitional Settings, 68-70. 11 Huntington, The Third Wave, 266-267. 12 ODonnell, Transitions, Continuities, and Paradoxes, 18-19. 13 Juan J. Linz and Alfred Stepan, Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America and Post-Communist Europe (Baltimore:Johns Hopkins University Press, 1996), 6. 14 A.g.e., 7. 15 Metin Heper, The StateTradition in Turkey (Walkington: Eothen,1985); Ergun zbudun, The Ottoman Legacy and the Middle East State Tradition in L. Carl Brown, ed., Imperial Legacy: The Ottoman Imprint on the Balkans and the Middle East (New York: Columbia University Press 1996), 133-157. 16 Huntington, The Third Wave, 270-271. Karlatrnz, Adam Przeworski, Michael Alvarez, Jos Antonio Cheibub and Ferando Limogni, What Makes Democracies Endure? Journal of Democracy 7 (January 1996): 43-44. 17 Metin Heper, Strong State as a Problem for the Consolidation of Democracy: Turkey and Germany Compared, Comparative Political Studies 25 (July 1992): 169-194. 18 Linz and Stepan, Problems of Democratic Transition and Consolidation, 11-12. 19 Guillermo ODonnell, Delegative Democracy, Journal of Democracy 5 (January 1994): 55-69.

2
Amalarmz

TRK SYASAL HAYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Trkiyede 1945-1950 yllar arasnda demokrasiye gei srecinin ne ekilde gerekletiini aklayabilecek, Demokratikleme srecini kesintiye uratan 1960, 1971 ve 1980 askeri mdahalelerinin nedenlerini ve aralarndaki farkllklar saptayabilecek, Demokratik ynetimin krizlerini 1960, 1971 ve 1980 yllarnda yaanan askeri darbelere bal olarak aklayabilecek, bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Demokrasi Otoritarizm Yarmac Siyaset Szlemeli Gei Liberal Demokrasi Milli Birlik Komitesi Milli Gvenlik Konseyi Meclis Aratrma Komisyonu Memorandum

erik Haritas
DEMOKRASYE GELER TEK-PART YNETMNDEN DEMOKRASYE GE (1945-1950) ASKER YNETMLERDEN DEMOKRASYE GELER (19601961, 1971-1973, 1980-1983) DEMOKRATK REJMN KRZLER VE KLER (1960,1971,1980)

Trk Siyasal Hayat

Karlatrmal Bir Perspektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

Karlatrmal Bir Perspektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

KARILATIRMALI BR PERSPEKTFTE DEMOKRASYE GELER, KLER VE ONARIMLAR
1945ten bu yana Trk siyasal tarihi, rejim deiimleri, demokrasiye geiler, kler ve onarmlar gibi kavramlar etrafnda anlatlabilir. lk yarmac fakat tartmal seimler olan 1946 seimleri hari braklrsa, bir ikinci dalga demokrasisi1 olan Trkiye, u ana kadar onbe serbest ve yarmac genel parlmento seimi ve demokratik srete askeri kesinti yaamtr. Ordunun her mdahalesinde (1960, 1971 ve 1980) demokrasi, nisbeten ksa zamanda ve dzenli bir biimde yeniden kurulmutur; bu da, her durumda silahl kuvvetlerin amacnn, uzun sreli bir askeri rejim yaratmak deil, bir arabulucu (moderating) darbe gerekletirmek olduunu akla getirmektedir. Gene de Trkiyenin tam anlamyla pekimi ve istikrarl bir demokrasiye sahip olduunu iddia etmek gtr. ok-partili hayatn yarm yzyldan uzun bir sredir devam etmesine ramen, pekimenin tmyle gereklemi olmamas, baz hastalklara iaret etmekte ve Trkiyeyi karlatrma amalar asndan ilgin bir rnek-olay haline getirmektedir. Dolaysyla bu nitede Trkiyedeki rejim deiimleri, yakn zamanlarn teorik ve karlatrmal perspektiflerinin altnda ele alnmtr. Dier bir deyimle Trkiye, rejim deiimlerine ve geilere ilikin karlatrmal aratrmalarn ortaya koyduu hipotezler iin bir snama rnei olarak kullanlmtr.

DEMOKRASYE GELER Tek-Parti Ynetiminden Demokrasiye Gei (1945-1950)

A M A

Trkiyede 1945 ile 1950 yllar arasnda demokrasiye gei srecinin ne ekilde gerekletiini aklamak.

ncelenen dnemde gerekleen demokrasiye gei olgusu (1945, 1961 ve 1983) iinde ilki, yirmi yldan fazla sren yerleik bir tek-parti(CHP) rejiminin sona erii nedeniyle, gerek teorik, gerek pratik adan bunlarn en nemlisidir.2 Otoriter bir rejimden yarmac politikaya bu gei, bir kopma olmakszn gereklemesi ynnden, ok istisnai nitelik tamaktadr. Aksine bu olgu, gei srecinin nceki otoriter rejimin iktidar sahiplerince balatld ve denetlendii reform yolunun iyi bir rneidir.

Kopma (Ruptura): Yrrlkteki kurumsal dzenlemelerden an bir koputur.

14

Trk Siyasal Hayat

smet nnnn Demokrat Partinin programna kar hassas olduu noktalar: Laiklik, D politika, lkretimin yaygnlamasdr.

CHP ynetiminde liberalleme iaretleri, daha nce de baz izler olmakla birlikte, 1944 ylnda grlmeye balad. Cumhurbakan ve CHP lideri smet nn, Kasm 1944te Trkiye Byk Millet Meclisinde yapt konumada u szleriyle yeni havay cesaretlendirdi: daremiz btn mnsyla halk idaresidir. Bu idare, demokrasi prensiplerini Trkiyenin bnyesine ve hususi artlarna gre tekml etirmektedir.3 nnnn 19 Mays 1945 tarihli konumas, daha da tevik edici niteliktedir: Memleketimizin siyasi idaresi cumhuriyetle kurulan halk idaresinin her istikamette ilerlemeleri ve artlaryla gelimeye devam edecektir. Harp zamanlarnn ihtiyatl tedbirlere lzum gsteren darlklar kalktka memleketin siyaset ve fikir hayatnda demokrasi prensipleri daha geni lde hkm srecektir.4 1945 Mays ve Hazirannda Mecliste hkmetin sunduu toprak reformu tasars zerinde youn ve ateli tartmalar yaand; bu, yirmi yldan bu yana, normalde uysal kalm olan Mecliste yaanm ilk gerek ve uzun sren atmayd. Gerekten tasar, ancak nnnn kiisel mdahalesi ile kabul ettirilebildi. Aa yukar ayn zamanlarda drt CHP milletvekili, parti tznn ve baz kanunlarn demokratik ilkelere uygun ekilde deitirilmesini olduka genel ifadelerle neren bir nergeyi CHP Meclis grubuna sundular. nerge CHP grubunca reddedildi ve imzaclarn eletirileri basnda devam ettirmeleri zerine (Adnan Menderes, Fuat Kprl ve Refik Koraltan) partiden ihra edildiler. Drdnc imzac Celal Bayar da, buna kar partiden ve milletvekilliinden istifa etti. nnnn 1 Kasm 1945 Meclis konumas, demokratikleme bakmndan ak bir yeil k olarak yorumland. nn unlar sylyordu: Demokratik karakter btn cumhuriyet devrinde prensip olarak muhafaza olunmutur. Diktatrlk prensip olarak hibir zaman kabul olunmadktan baka, zararl ve Trk milletine yakmaz olarak daima itham edilmitir. Bizim tek eksiimiz hkmet partisinin karsnda bir parti bulunmamasdr. Bu yolda memlekette gemi tecrbeler vardr. Hatta iktidarda bulunanlar tarafndan tevik olunarak teebbse giriilmitir. ki defa memlekette kan tepkiler karsnda teebbsn muvaffak olamamas bir talihsizliktir. Fakat memleketin ihtiyalar sevkiyle hrriyet ve demokrasi havasnn tabii ilemesi sayesinde baka siyasi partinin de kurulmas mmkn olacaktr. nn, ayn konumasnda CHP iindeki muhalifleri ayr bir parti kurmaya tevik edecek nitelikte unlar sylemektedir: Bir siyasi kurul iinde prensipte ve yrtmede arkadalarna taraftar olmayanlarn hizip eklinde almalarndan fazla, bunlarn, kaanatleri ve programlar ile aktan durum almalar, siyasi hayatmzn gelimesi iin daha doru yol, milletin menfaati ve siyasi olgunluu iin daha yapc bir tutumdur.5 Bu cesaretlendirici demeten az sonra, 7 Ocak 1946da drtl nergenin sahipleri, Celal Bayarn liderliinde Demokrat Partiyi (DP) resmen kurdular. Kurulu dilekesinin hkmete verilmesinden nce Bayar, partinin programn onay iin nnye sundu. nn, konuda duyarl olduunu belirtti: devletin lik niteliinin korunmas, d politika ve ilkretim seferberlii. Bayar bu konularda mutabk olduklarn belirtince, nn onayn vermekte tereddt etmedi.6 Aslnda daha nce de, 18 Temmuz 1945 tarihinde, zengin bir sanayici olan Nuri Demira, Milli Kalknma Partisi ad altnda bir parti kurmutu. Bu parti kamu oyunda pek fazla dikkat ekmi olmamakla beraber, kuruluuna izin verilmesi, hkmetin muhalefet partilerini kabul etmekte istekli olduunu gsteriyordu.7

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

15

zleyen aylarda yerel DP rgtleri lkede hzla yayld. 10 Mays 1946da toplanan CHP Kurultay, kendisini yeni siyasal rekabet artlarna uyarlamak amacyla parti tznde baz deiiklikler yapt. Kurultay, snf esasna dayanan dernek ve siyasal partilerin kurulmas zerindeki yasan kaldrlmasna, yrrlkteki iki dereceli seimin yerine tek dereceli seimin kabulne, parti liderinin mr boyu grev yapmayp Kurultaylarca seilmesine, gerek bir muhalefet partisinin ortaya kmas sonucunda varlk sebebini kaybetmi olan Mstakil Grupun kaldrlmasna, ve gelecek TBMM seimlerinin normal zaman olan 1947 yerine 1946da yaplmasna karar verdi.8 Trkiyenin siyasal tarihindeki ilk gerek anlamda yarmac seimler, 21 Temmuz 1946da yapld. Enerjik bir kampanya yrten DP, CHPnin 396 sandalyesine karlk 62 sandalye elde edebildi; bamszlar da 7 milletvekillii kazandlar.9 Demokratlar, seimlerde geni lde hile yapldn iddia etmekle birlikte, bunun gerek derecesini belirlemek g grnmektedir. Bu atmann sonucu olarak DP 1946-1950 dnemi boyunca, seim srecinin daha da demokratikletirilmesini, balca taleplerinden biri haline getirmitir. 1946 seimlerinin, tartmal dahi olsa, demokratikleme yolunda nemli bir adm oluturmasna ramen, bunu izleyen gei sreci ne kolay ne de abuk olmutur. CHPnin, 1946 Austosundan 1947 Eyllne kadar babakan olan Recep Pekerin liderliindeki muhafazakr kadrolar, muhalefet partisinin faaliyetleri zerindeki kstlamalarn kaldrlmasna istekli deillerdi. Peker, en iyi ihtimalle, ok daha tedrici bir geii ho grebilirdi. te yandan, DP iinde arlar ad verilen bir grup, hkmetin niyetlerine gvenmiyor ve Meclisten ekilerek halk arasnda propaganda faaliyetine arlk verilmesini savunuyordu (sine-i millete dnmek). Bu da, CHP iinde biroklarna, isyana kkrtma gibi grnyordu. Sonuta her iki parti de lml politikalar izlemeyi baardlar ve bu, aada aklanaca gibi, gei srecinin baarsna byk katkda bulundu. nnnn demokrasiye gl ball, muhtemelen gei srecindeki en nemli faktrd. Gerekten, ne zaman hkmetle muhalefet arasndaki ilikiler gerildiyse, nn, havay yumuatmak ve muhalefete gvence vermek iin ahsen mdahalede bulundu. Bunun en nemli rnei, 12 Temmuz 1947de, Babakan Peker ve muhalefet lideri Bayar arasndaki konumalardan sonra yaynlad ve 12 Temmuz Beyannamesi olarak adlandrlan demetir. nn bu demete unlar sylyordu: htillci metodlar deil, hukuki metodlar kullanan bir muhafelet partisinin, iktidar partisi ile ayn ayrcalklardan yararlanmas gerekir. Bu noktada ben kendimi, devlet bakan olarak her iki partiye kar eit derecede sorumlu sayyorum... Hkmetin kanun ve dzeni srdrme sorumluluu bir gerektir, ancak onun kanunlara uygun ekilde kurulmu btn siyasi partilere kar tarafsz tutumu, siyasal hayatn temel gvencesidir... Muhalefet, iktidar partisinden korkmakszn gvenlik iinde alacaktr. dare, muhalefetin sadece kanunlarla kendisine verilen haklar talep ettiini gznnde bulunduracak, vatandalar da hkmet yetkilerinin partilerden birinin ya da tekinin elinde bulunmasn gven ve sknetle karlayacaklardr. Bu hedefin nndeki engeller, esas itibariyle psikolojiktir ve ben, bunlar yenmek iin, muhalefet ve hkmet liderlerinden gerek ibirlii talep ediyorum.10
SIRA SZDE 12 Temmuz Beyannamesi Trkiyenin demokrasiye gei srecinde bir dnm noktas olarak grlebilir mi? Tartnz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

16
Ilml: Siyasette kktenci, hzl bir dnmden yana olmayan, ar grler arasnda ortalama bir gr savunan kii, parti ya da rgttr. Liberal: Siyasi alanda bireysel zgrlklerin gelitirilmesinden;ekonomid e ise zel giriime dayal, devletin mdahale etmedii bir ekonomik dzenden yana olan kii ya da partilerdir.

Trk Siyasal Hayat

12 Temmuz Beyannamesi, gei srecinde bir dnm noktasyd. Az zaman sonra Peker, nn ile uyumazlklar ve CHP iindeki (Otuzbeler ad verilen) lml ya da liberal bir grubun artan muhalefeti nedeniyle, babakanlktan istifa etti. Yerine, 10 Eyll 1947de daha lml olan Hasan Saka atand. Peker, 17 Kasm - 4 Aralk 1947 tarihindeki Yedinci CHP Kurultaynda nnye son bir defa meydan okuduysa da, kesin bir yenilgiye urad; genel bakanlk iin, nnnn 595 oyuna karlk ancak 25 oy alabildi.11 Saka hkmeti, 16 Ocak 1949da yerini emseddin Gnaltay hkmetine brakt. Gnaltay hkmetine liberaller hkimdi ve dzenli bir gei nndeki son engeller onun babakanl srasnda kaldrld. En nemlisi olarak seim kanunu, ubat 1950de, Demokratlarn isteklerini byk lde karlayacak ekilde deitirildi (5545 sayl Kanun). Yeni kanun, gizli oy, ak saym ve dkm ve seim srecinin yargsal denetimi ilkelerini getirdi; ancak yeni seilen milletvekillerinin seim tutanaklarnn onaylanmas konusunda niha yetki, TBMMnde kald. Yeni kanuna gre yaplan 14 Mays 1950 seimlerinde Demokratlar, CHPnin yzde 39.9 oyuna ve 69 sandalyesine (yzde 14.2) kar, oylarn yzde 53.3 ile 408 sandalye (yzde 83.8) kazandlar. Bylece gei sreci, iktidarn bar biimde muhalefete devredilmesiyle sonuland. Trkiyede 1945 ile 1950 arasndaki demokratikleme sreci, demokrasiye geilerdeki reform yoluna aynen uymaktadr.12 Gei sreci, mevcut otoriter rejimin iktidar sahiplerince balatlm ve dikkatle denetlenmitir; bu sre, hibir kopma (ruptura) unsurunu iermemitir. Aksine, demokrasiye gei, iddete bavurulmakszn ve eski rejimin anayasal kurallar ierisinde gereklemitir; o kadar ki, 1924 Anayasasnn bir kelimesine dahi dokunulmamtr. Bunun sebebi, Kemalist rejimin pekimesinden nce kabul edilmi olan ve otoritarizm izleri tamayan 1924 Anayasasnn temeldeki demokratik nitelii olabilir. Liberallemenin zorunlu kld hukuk deiiklikler, daha nce deinilmi olan ve nisbeten nemsiz saylabilecek birka noktaya inhisar etmitir. te yandan Trkiyedeki gei, bir szleme yoluyla gei in (pactada) zelliklerini de tamamaktadr. Szleme ya da pakt, hkmet ve muhalefet liderleri arasnda, geiin artlar ve kurulacak rejimin temel ilkeleri zerinde az ok biimsel nitelikte balayc bir anlamay ifade etmektedir. Dolaysyla paktlar, genellikle, iktidarla muhalefet arasnda yaklak bir g eitliinin bulunduu durumlarda grlr. Trkiyede 1945-1950 geiinde ise DP muhalefetinin hkmeti mzakere edilmi bir pakta zorlayacak gc yoktu; hkmet, silahl kuvvetlerin ve tm devlet aygtnn destei ile, gei srecinin her aamasn denetleyebilecek konumdayd. Gei srecinin pakt yolunu bir lde andrabilecek tek yn, 1950 seim kanunu zerindeki anlamayd. Dolaysyla Trkiye rnek-olay, reform yoluyla demokrasiye geiin ancak hkmetin muhalefetten daha gl olduu durumlarda mmkn olabilecei yolundaki hipotezi desteklemektedir. Trkiye rnek-olaynn destekledii baka bir hipotez, reform yoluyla demokrasiye geiin ancak her iki kampta da lmllarn (yumuaklk yanllar) arlardan (sertlik yanllar) daha gl olmalar halinde mmkn olabilecei hipotezidir. Samuel Huntingtonun ifade ettii gibi, tutucularn hkmete, arlarn da muhalefete hkim olmas halinde demokratikleme mmkn deildir...Reform yoluyla dnmlerde, hkmet koalisyonu iinde reformcularla tutucular arasndaki iliki temel nem tar; dnm, ancak reformcularn tutuculardan daha gl, hkmetin muhalefetten daha gl, lmllarn da arlardan daha gl olduu durumlarda gereklemitir.13 Gerekten de lmllarla arlar arasnda byle bir atma, demokrasiye gei srelerinin ounda gzlemlenmektedir.

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

17

Trkiye rnek-olay da bu kurala ok iyi uymaktadr. CHP iindeki sertlik yanllarn Babakan (1946-1947) Recep Peker ve taraftarlar temsil etmi, nn ise lmllara nderlik etmitir. Muhalefet ierisinde Bayar ve yakn arkadalar lmllar temsil etmi, arlar ise 1948 ylnda partiyi terkederek yeni bir parti (Millet Partisi) kurmulardr. Millet Partisi (MP) liderleri, iktidara kar daha uzlamaz bir izgi izlemi ve DPyi muvazaa partisi (ibirliki parti) olmakla sulamlardr.14 1950 seimlerinde MP, oylarn ancak yzde 3n kazanm ve bir milletvekillii elde etmitir. DP liderliinin lml tutumu, gei srecinin baaryla sonulandrlmasndaki en nemli faktrlerden biridir. CHP iktidar, DP liderliini, Kemalist miras tehdit edecek bir kar-elit olarak deil, Kemalist elitin bir paras olarak alglamtr. Bayar Atatrkn yakn bir alma arkada, uzun yllar boyunca ekonomi bakan ve son babakanyd. nde gelen dier DP liderleri (Adnan Menderes, Fuat Kprl, Refik Koraltan) uzun sredir CHP milletvekilleriydi. 1946da DPnin Cumhurbakanl aday olan Mareal Fevzi akmak, Atatrkn baka bir yakn alma arkada ve Cumhuriyet tarihinin hemen hemen tm boyunca Genelkurmay Bakanyd. CHP organ Ulus gazetesinin bayazar Falih Rfk Atayn u szleri, yeni muhalefet partisinin iktidarca nasl alglandn anlatmaktadr: Celal Bayarn Kemalizm davasna ve Trk devrim geleneklerine uygun bir muhalefet partisi kurmaya ve iletmeye muvaffak olmasn biz de en aa kendisi ve arkadalar kadar dilemekteyiz. Celal Bayar bizim partimizde fazileti, drstl ve lkclyle hret kazanmtr. Karmzda bu vasfta bir liderin muhalefet partisini kurmasndan memnun olmamak imkn var mdr?15 Reform yolu, ou zaman, iktidardaki reformcularla muhalefetin lmllar arasnda en azndan zmm bir uzlamay ierir.16 CHP iktidarnn, hkim konumuna ramen, kendisine k garantileri salamak veya oluacak demokratik rejimde bir iktidar pay garanti etmek yolunda hibir teebbste bulunmam olmas ilgintir. Bu, CHP liderlerinin 1950 seimlerini kolayca kazanacaklar hususundaki inanlarndan kaynaklanm olabilir. Bu anlamda Trkiye rnek-olay, iktidar liderlerinin yanl hesaplarnn demokrasiye geilerde ou zaman nemli rol oynad yolundaki gzlemi dorulamaktadr. 1950 Trk seimleri, Huntingtonun srpriz seimler (stunning elections) kategorisinin iyi bir rneidir.17 nny reform yolunu balatmaya sevkeden saikler zerinde eitli yorumlar vardr. Genel olarak u faktrden sz edilmektedir: Milletleraras artlar, Trk toplumundaki sosyo-ekonomik dnmler, ve mevcut otoriter rejimin mahiyeti. Birinci iddiaya gre, kinci Dnya Savanda demokrasilerin zaferi ve Trkiyenin Sovyet tehdidi karsnda Bat ile yaknlama ihtiyac, reform hareketinin hayati itici gcn oluturmutur.18 Buna karlk, sekin ngiliz tarihisi ve Trkiye uzman Bernard Lewis unlar sylemektedir: Siyasal deiim lehinde direkt Amerikan etkisi olduu teorisini destekleyen hibir kant yoktur. Sylenebilecek en ok ey, bunlarn (milletleraras faktrler) elverili bir ortam yaratlmasna yardmc olduudur...Trkiyenin yneticilerinin, srf yabanc bir devleti memnun etmek iin hkmet ekillerini deitirmeleri ve iktidar bir muhalefete teslim etmeleri muhtemel deildi. Bu liderler, balangta bilmeseler bile ksa zamanda anlam olmaldrlar ki, Trkiyede demokratik hrriyetlerin geniletilmesi veya kslmas, Washingtonun onlara yardm etme veya onlar terk etme karar zerinde ancak snrl bir etkiye sahip olacakt19

nnnn reform srecini balatmasndaki etken: Uluslararas konum, Trk toplumundaki sosyoekonomik dnmler ve var olan otoriter rejimin doasdr.

18

Trk Siyasal Hayat

Feroz Ahmad, u szlerle ayn gre katlmaktadr: Amerikann asl ilgilendii ey, demokrasi veya ok-partili siyaset deil, blgesel ve i istikrard. Ksa bir zaman sonra Dileri Bakan olacak olan Necmeddin Sadak en etkili Amerikan ve ngiliz devlet adamlaryla grmt ve onlarn gr buydu. Ortadounun istikrar hayati nem tayordu ve onlar, gl olduu srece rejimin niteliine itiraz etmiyorlard. Hatt parti politikasnn Trkiyeyi zayflatmasndan endie ediyorlard.20 Baka bilim adamlar da, Trkiyedeki demokrasiye geii, CHP ynetimi altnda toplumda meydana gelen yapsal deiimlerle aklamaya almlardr. Buna gre CHPnin devletilii, zel teebbs kart bir ideoloji olmayp, tersine, bir altyap yaratmak, ucuz ara mallar salamak ve daha sonra zel sektrde ynetici konumuna geecek kadrolar yetitirmek suretiyle, ticaret ve sanayi sektrlerini yararlandrmtr. Ayn argmana gre, brokrasi ve ticari snflar bir noktaya kadar birbirleriyle geinebilmiler, fakat o noktadan sonra menfaat birlii bozulmutur. kinci Dnya Sava srasnda serveti kat kat artan burjuvazi, Savan sonunda devletin korumasna baml olmaktan km, hatta korumalar zincirlere dnmtr...Ticari snflar, gvenliklerinin ancak brokratlarn yerine gemekle salanabileceine kani olmulardr.21 Oysa, o dnemde baz i basklarn olduu varsaylsa bile, bunlarn CHP liderliini byle bir karara zorlayacak boyutlara eritiini kantlayan ampirik veriler yoktur. Tek-parti ynetiminin sonuna gelindiinde Trk toplumunun daha ykseke bir sosyal farkllama ve karmaklk dzeyine erimi olduu dorudur. Ancak CHPnin, i evrelerini kendi siyasal elit kadrolarna dahil etmek veya bir toprak reformunun yardmyla yoksul kylleri mobilize etmek gibi baka seenekleri de vard. Meksika Kurumsal Devrimci Partisinin (PRI) deneyimi, pragmatik bir tek-partinin, yeni oluan gruplar bnyesine dahil etmek hususunda yeterli uyarlanabilme kabiliyeti gsterebileceini kantlamaktadr. DPnin programnda ekonomik liberalleme ile ilgili vaadler de bulunmakla birlikte, onun gerek sava slogan siyasal demokrasi, yani serbest ve drst seimler, geni kamu hrriyetleri, keyfi ve otoriter rejime son ve devlet brokrasisinin iktidarnn snrlandrlmas idi. Bu sorunlar, DP muhalefetince o derece vurguland ki, demokrasi kelimesi o yllarda hemen hemen sihirli bir kelime, her derdin devas gibi alglanmaya balad.22 DPye geni fakat sosyal trdelikten yoksun bir ktle desteini kazandran, onun ekonomik liberalleme vaatlerinden ok, bu anti-otoriter, anti-brokratik, hrriyeti grnm olmutur. Dolaysyla, Trkiyede demokrasiye geiin ana sebeplerini, otoriter CHP ynetiminin mahiyetinde aramak daha dorudur. CHPnin ideolojik ve rgtsel nitelikleri, demokrasiye geii, Kemalist reformlarn beklenilmesi gereken bir doruk noktas haline getiriyordu. Trk tek-parti rejimi gerek ideolojik gerek rgtsel bakmdan, komnist ve faist tek-parti rejimlerinden ok, liberal demokratik gelenee yakn olmutur. CHP, bir ideolojiden ziyade, pozitivist-rasyonalist bir zihniyete sahipti.23 Atatrk, bu ruhu gl biimde ifade etmitir: Trk milletinin yrmekte olduu terakki ve medeniyet yolunda, elinde ve kafasnda tuttuu meale, msbet ilimdir...Dnyada herey iin, medeniyet iin, muvaffakiyet iin en hakiki mrit ilimdir, fendir. lim ve fennin haricinde mrit aramak gaflettir, dallettir.24 Kemalist ilkeler, somut ihtiyalara ve durumlara cevap olarak, eylem iinde olumutur. Dankwart A Rustowun gzlemledii gibi, Kemal Atatrk, Meksika, Rus ve smrgecilik kart devrimlerden bu yana anlald anlamyla, sosyal ve ekonomik deiime pek az ilgi duymutur. Onun iin ekonomik gelime ve snf

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

19

farklarnn azaltlmas, derinden hissedilen beeri adalet ve onur ihtiyalarndan ok, milli dayanmann ve milletleraras itibarn pratik gerekleriydi.25 CHPnin doktrini, tam da bu arasal niteliinden dolay, rasyonel eletirilere ak kalmtr. Bir kez lik, cumhuriyeti, milli devlet, salam ekilde yerlemi grndnde, Kemalist hedeflerin yarmac bir siyasal sistem iinde daha iyi izlenip izlenemeyeceini sormak merulamtr. Baka bir ifadeyle, Kemalist reformlarn baars, tek-parti sisteminin uzun vdedeki meruluunu sarsmtr.26 CHP doktrininin hibir unsuru, otoriter bir tek-parti rejimi iin srekli bir meruluk salamamtr. Maurice Duvergernin zl biimde aklad gibi, Trk tekparti sistemi, hibir zaman bir tek-parti doktrinine dayanmamtr. Tekeli resmi olarak tanmam, onu snfsz bir toplumun varl veya parlmanter ekimelere ve liberal demokrasiye son verme arzusu gibi sebeplerle hakl gstermeye teebbs etmemitir. Tekelden her zaman sknt, hatta neredeyse utan duymutur. Trk tek-partisinde bir sululuk duygusu vard.27 Feroz Ahmad, bu gre u szleriyle katlmaktadr: Kemalistler, faizmle herhangi bir benzerlii inkr etmilerdir. Roma ve Berlindeki rejimlerin aksine, Ankara, liberal prensipleri ve ondokuzuncu yzyln ilerleme dncesini benimsemitir. Hukuk devletini ve anayasal devletin nemini kabul etmitir. Faizmin aksine, uygarln evrensellii inkr edilmemi; aklclk, bireycilik ve insanlarla etnik gruplarn temel eitlii reddedilmemitir. Kemalist rejim, yakn gelecekte kendi yerini alacak liberal bir siyasal ve ekonomik sistemin zeminini hazrlayarak, geici niteliini srdrmtr.28 Otoritarizmin bu geici niteliini ve CHPnin sululuk duygusunu belki en iyi ifade eden, Atatrk ve nnnn u beyanlardr. Serbest Cumhuriyet Fkrasnn kurulmas grmeleri srasnda Atatrk, Fethi Okyara unlar sylemitir: Bugnk manzaramz aa yukar bir diktatrlk manzarasdr. Vaka bir meclis vardr. Fakat dahilde ve harite bize diktatr nazaryla bakyorlar...Halbuki ben Cumhuriyeti ahsi menfaatlerim iin yapmadm. Hepimiz fniyiz. Ben ldkten sonra arkamda kalacak messese bir istibdad messesesidir. Ben ise millete miras olarak bir istibdad messesesi brakmak ve tarihe o suretle gemek istemiyorum.29 nn, demokrasiye geiten yllar sonra ayn duyguyu u ekilde ifade etmiti: Etrafmzdaki memleketlerin serbest seimler yaptklarn grr ve utancmdan odamn duvarlarna bakamazdm.30 1945 Maysnda nn, CHP iinde yldz ykselen bir milletvekili olan ve onun demokratikleme giriimlerini kuvvetle destekleyen Nihat Erime unlar sylemiti: Bizim imdiki sistemimiz bataki ahsa dayanmaktadr. Bu trl idareler ekseriya pek parlak balar, hatt bir sre parlak devam eder. Fakat bunun sonu yoktur. Bataki ahs sahneden ekildii zaman nasl bir akibetle karlalaca bilinemez. Tek parti rejimleri normal demokrasi usulleri ile idare ekline intikal edemedikleri, hi deilse bu zaruri olan intikali tam zamannda yapamadklar iin yklmtr. Ykntnn arasnda da birok zahmetlerle meydana getirilen birok eserin hepsi heba olmutur. Memleketimizi byle bir akibetten korumalyz. Ciddi ve esasl murakabe ve muhalefet sistemlerine sratle gemeliyiz... Ben mrm tek parti rejimi ile geirebilirim. Ama, sonunu dnyorum.Bu sebepten vakit geirmeksizin ie girimeliyiz.31 rgtsel adan da CHP, modern totaliter bir ktle partisinden ok, eski tip bir kadro partisine benziyordu. Juan J. Linz, otoriter bir sistemde partinin fonksiyonel nemini lmeye yarayan bir dizi gsterge saymaktadr:

20

Trk Siyasal Hayat

...elit arasna katlmadan nce partide aktif grevde bulunmu yksek grevlilerin says; ye saylar; parti btesinin gsterdii faaliyet dzeyi; tahrik ve propaganda faaliyetleri; parti grevlilerinin sahip olduklar prestij ya da iktidar; dier kurumlarda parti hcrelerinin veya temsilcilerinin varl; eitim merkezlerinin nemi; parti organlarna ve yaynlarna verilen nem; parti hizipleri ierisinde ideolojik polemiklerin canll.32 Bu kriterlerin ouna gre CHP, pek gl bir tek-parti gibi grnmemektedir. Daha nce deindiim gibi CHP, sistematik bir doktrin alama giriiminde bulunmam, parti rgt genellikle pasif kalmtr. Bizim amzdan belki en nemli olan, CHPnin hibir zaman bir ktle mobilizasyonu partisi haline gelmemi olmasdr. CHP, merkezde resmi brokratik elitin, tarada da mahalli erafn egemenliindeki bir kadro partisi olarak kalmtr. Parti liderlii, partinin halk tabann geniletmek ya da kyl ktlelerinin desteini kazanmak konusunda fazla aba harcamamtr; bunun yerine, Batllam ve iyi eitim grm olan bir elit grup zerinde younlamtr.33 Ksacas, CHPnin ne rgtsel ne ideolojik nitelikleri, srekli bir otoriter rejimi destekleyici nitelikteydi. Trkiyede 1945-1950 yllarndaki demokrasiye gei, eski rejimin niteliinin, geiin tr ve sonucu zerinde etkili olaca hipotezini desteklemektedir.34 CHP ynetiminin potansiyel adan demokratik karakteri, reform srecinin balatlmasn mmkn klm, bu da eski rejimle kurumsal bir kopma olmakszn demokrasiye geile sonulanmtr.
SIRA SZDE

SIRA SZDE Trkiyede demokrasiye geiin temel nedenleri arasnda Cumhuriyet Halk Partisinin otoriter rejiminin grlmesinin ardndaki gerekler nelerdir? Tartnz.
DNELM Askeri Ynetimlerden Demokrasiye Geiler (1960-1961,1971-1973,1980-1983) S O R U
AM A

DNELM S O R U

DKKAT

Demokratikleme srecini kesintiye uratan 1960, 1971 ve 1980 askeriK mdahalelerinin nedenlerini ve aralarndaki farkllklar DK AT saptayabilmek.
SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

T E L EortakY O N lerin V Z noktalar:

Mdahaleleri yapan asker Yeni anayasa yaplrken etkili olmalar, Srekli< askeri rejim olmaktan kanmalar, N T E R N E T reformlar Demokrasi iin yapmalar ve ktidardan ayrlmalarnn bedelini garanti altna almalardr.

Askeri ynetimlerden demokrasiye gei, demokratik srecin askeri kesintisine denk dmektedir. Bunlardan 1971 mdahalesi, Anayasay askya almam, Meclisi kapatmam ve siyasal partileri yasaklamam olmas bakmndan, daha AMALARIMIZ ok, bir demokrasinin yeniden dengelenmesi sreci olarak grlebilir. 35 Bu olayda silahl kuvvetler, partiler-st ya da teknokratik bir hkmetin kurulmasn dayatmlarK ve T A P perde gerisinde gl siyasal etkilerini srdrmlerdir. Yeni onun hkmetten beklenen, skynetimin yardmyla siyasal iddet olaylarn sert ekilde bastrmak, yrtme organn glendirecek ynde anayasay deitirmek ve 1961 Anayasasnn O N verdii sosyal reformlar (zellikle toprak reformu) gerekT E L E V Z Y yer letirmekti. Ara dnem, normal zaman olan 1973 sonbaharnda yaplan parlamento seimleriyle sona erdi. 1971deki yarm-darbeden farkl olarak 1960 ve 1980 askeri mdahaleleri, yNTERNET rrlkteki kurumsal dzenlemelerden tam bir kopuu iermitir. Her iki durumda da ordu, eskisinden hayli farkl siyasal rejimler yaratan yeni anayasalarn yapmnda byk siyasal rol oynamtr. (nite 3). Her iki durumda ordu, uzun sreli askeri rejimler kurmak istememi, nisbeten mkul bir sre iinde demokrasiye yeniden gemeyi amalamtr. Bizim amzdan daha nemlisi, her iki durumda da or-

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

21

du reform yoluyla demokrasiye gei srecini balatm ve geiin ekil ve artlarn dikkatle denetlemitir. Her iki durumda ordu, ynetimden ekilmesinin bedeli olarak nemli k garantileri elde etmitir (nite 6). Buna karlk, iki mdahale arasnda nemli farklar da vardr. 1960 mdahalesi, orta rtbeli bir grup subay tarafndan gerekletirilmi ve baarya ulalmas zerine darbeciler, DP hkmeti tarafndan emeklilik ncesi zorunlu izine gnderilen Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Cemal Grseli ihtill komitesinin (Milli Birlik Komitesi, MBK) bakanlna getirmilerdir. Bunun aksine 1980 (ve 1971)mdahalesi, silahl kuvvetlerin en yksek komuta kademesi tarafndan hiyerari zinciri ierisinde gerekletirilmitir. Bunun sonucu olarak, birinci askeri rejim srasnda, hkmet olarak ordu (MBK) ile kurum olarak ordu arasnda ciddi gr ayrlklar grlm, MBKnn kendi iinde de ekimeler meydana gelmitir. Bu ekimenin taraflar, demokrasiye mmkn olan en ksa zamanda dnlmesini (bu, pratikte, en byk rakibi DP kapatlm olan CHPye iktidarn devri anlamna geliyordu) savunan lmllarla, grnte radikal sosyal reformlar gerekletirecek uzun sreli bir askeri rejim kurmak isteyen radikallerdi. atma, radikallerin tasfiyesi ile sonuland ve bu da, 1961 sonbaharnda demokrasiye nisbeten hzla geilmesini salad. Bununla birlikte, hkmet olarak ordu ile kurum olarak ordu arasndaki gerilim, MBK iindeki radikallerin tasfiyesi ile sona ermedi. 1961 ylnda aktif grevde bulunan yksek rtbeli subaylar, MBKnin faaliyetlerini denetlemek amacyla, Silahl Kuvvetler Birlii (SKB) ad verilen gayr resmi bir emsiye rgt kurdular. ki oluum arasndaki ilikiler, 1961 Hazirannda MBKnin Hava Kuvvetleri Komutan General rfan Tanseli Washington askeri ataeliine tayin etme giriimiyle kriz noktasna ulat. SKBnin ltimatomu ve jetlerin Ankara zerinde umas, MBKni kararn geri almaya ve komuta kademesinde SKB tarafndan dayatlan deiiklikleri yapmaya zorlad.36 Bylece, o andan itibaren gerek iktidar, SKB tarafndan kullanlmaya balad. Buna karlk 1980-1983 dneminde ynetici askeri konsey (Milli Gvenlik Konseyi, MGK) silahl kuvvetlerin en yksek komuta kademesindeki be generalden olutu ve gerek MGK iinde, gerek MGK ile kurum olarak ordu arasnda kamu oyunun bilgisine ulaan bir atma yaanmad. ki askeri rejim arasndaki baka bir nemli fark, bu rejimlerin sivil siyasal glere kar olan tutumlarnda gzlemlenmektedir. MBKnin ( zellikle Komite iindeki hkim lml hizbin) ana muhalefet partisi CHP ile yakn ibirliinde bulunmasna karlk, MGK rejimi, hibir siyasal parti veya dier bir sivil siyasal kurumla ibirliinde bulunmamay tercih etti. Tersine, btn mevcut siyasal partileri yasaklad ve 1983 parlmento seimlerine yeni kurulmu partilerden sadece nn katlmasna izin verdi. 1961 ve 1983te askeri rejimlerden her iki demokrasiye gei, Alfred Stepann ayrmna gre, hkmet olarak ordunun balatt yeniden demokratikleme hareketleriyle, kurum olarak ordunun balatt yeniden demokratikleme hareketleri arasndaki snr izgisi zerinde bulunmaktadr.37 Her iki durumda da, yeniden demokratikleme sreci hkmet olarak ordu (MBK ve MGK) tarafndan balatlm, ancak plan, uzun sreli bir askeri rejimin kendi i birliine ve disiplinine zarar vereceine inanan kurum olarak ordu tarafndan da desteklenmitir. Trkiye deneyimi, ordunun nclnde gerekletirilen bir geiin, kurum olarak orduya tannan zerklik ve vesayet yetkileri gibi kurumsal izler brakmasnn muhtemel olduu hipotezini de desteklemektedir.38

22

Trk Siyasal Hayat

MGK rejiminin siyasal anlamdaki temel dzenlemeleri unlar olmutur: Siyasal partilerle sendikalarn, meslek odalarnn ve sivil toplum kurulularnn ilikisi yasaklanm, ii snfnn depolitize olmas salanmtr.

ki askeri rejim arasnda belki daha da nemli bir fark, onlarn izledikleri politikalarn niteliinde gzlemlenmektedir. 1960 darbesi, temel amacnn, sosyal ve siyasal yapda radikal deiiklikler yapmaktan ok, bir anayasa krizini zmek olmas asndan, arabulucu darbelere benziyordu. MBKnin yasama faaliyetleri, esas itibaryla, yeni bir anayasann, yeni bir seim kanununun ve az sayda dier kanunlarn yaplmasyla snrl kalmtr. MGK rejimi ise, sosyal, ekonomik ve siyasal yaplarn hemen her ynn ilgilendiren (bunlara, siyasal partiler, sendikalar, dernekler, meslek kurulular, niversiteler, radyo ve televizyon idaresi, yerel ynetimler, yarg organ, ve olaanst hal rejimleri dahildir) altyzden fazla kanun karmtr. Nisbeten ksa sreli oluu bir yana braklrsa, MGK rejimi, Latin Amerikada ve baka lkelerde kurulan brokratik otoriter askeri rejimleri andrmaktadr. Guillermo ODonnell ve dier yazarlar, Latin Amerikada yeni bir otoriter rejim tipi olarak brokratik otoriter rejimlerin ortaya knn, ithal ikamesine dayanan sanayileme politikalarnn baarszl ile balantl olduunu ileri srmlerdir.39 Bu sanayileme stratejisinin ilk safhalar, milli sanayicilerle yeni domakta olan ehirsel ii snfn bir araya getiren halk (poplist) koalisyonlara vcut vermitir. Poplist koalisyonun her iki bileeni, bu genilemeci politikadan yarar salamtr: thal ikameci sanayicilere eitli yatrm tevikleri sunulmu ve bunlar, ithal kotalar, gmrk tarifeleri ve dviz kurlar yoluyla, yabanc rekabete kar gl ekilde korunmulardr; ehirli ii snf ise, i imknlar, sendikal haklar, sosyal yardmlar ve nisbeten yksek cretler gibi menfaatler elde etmitir; nk i pazarn bymesinin, ithal ikameci sanayilemeyi daha da canlandraca umulmutur. Ancak, ithal ikameci sanayilemenin bu ilk ve kolay safhas ksa zamanda sona ermitir. pazarn geliiminin snrlarna ulaldnda, verimsiz ve milletleraras rekabete elverili olmayan milli sanayiler, gerekli dviz girdilerini salayamaz olmutur. Bylece, ithal ikamesi temeline dayanan ekonomiler, demeler dengesi aklar, dviz ktlklar, dk veya negatif byme oranlar, enflasyon ve isizlik gibi ciddi sorunlarla kar karya kalmlardr. Ekonomik kriz ise, halk sektrnn (sanayi iileri snf) radikallemesine ve siyasal kutuplamann artmasna yol amtr. Bu kriz sonucunda ordu nclnde iktidara gelen brokratik-otoriter rejimler, ekonomik yapy daha serbest piyasaya ve ihracata ynelik ynde deitirmek ve halk sektrnn siyasal katlma olanaklarn snrlandrarak bu sektr pasif hale getirmek suretiyle, sorunu zmeye almlardr. Trkiyede de MGK rejimi, Latin Amerikadaki benzerleri gibi, ithal ikameci politikalarn baarszl sonucunda ortaya kan yksek enflasyon oranlar, ara ve tketim mallarnn yokluu ve ciddi bir dviz skntsnn belirledii derin bir ekonomik kriz dnemini izlemitir. Latin Amerikada olduu gibi bu kriz, DP ve APnin (Adalet Partisi) yaratt poplist koalisyonun sonunu getirmi, ehirli ii snfnn radikallemesine ve orta snflar iinde de komnizm korkusu nedeniyle otoriter eilimlerin glenmesine yol amtr. Gene Latin Amerikadaki benzerleri gibi MGK rejimi, bir yandan halk sektrnn mobilizasyonunu snrlandrrken, bir yandan da ekonominin temellerini ithal ikamesinden ihracatn tevikine evirmeye ynelik politikalar izlemitir. Gerekten, 1982 Anayasasnn ve MGK dneminde karlan dier kanunlarn analizi unu aka gstermektedir ki, MGK rejiminin temel amalarndan biri, ii snfn demobilize etmek ve tm toplumu siyasetten uzaklatrmak olmutur. Bu amala, siyasal partilerle, sendikalar, dernekler ve meslek kurulular gibi dier sivil toplum kurumlar arasnda her trl ibirlii yasaklanmtr. Ksacas, tpk Latin Amerikan brokratik-otoriter rejimlerinin daha nceki arabulucu darbelerden farkl oluu gibi, MGK rejimi de daha uzun srmesi

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

23

ve zellikle ekonomiyi ve toplumu temelden yeniden yaplandrmay amalamas asndan, 1960 mdahalesinden ayrlmtr. MGKnin ekonomik politikalarnn temelleri, Sleyman Demirelin 12 Eyllde devrilen aznlk hkmetince alnan ve 24 Ocak kararlar olarak anlan tedbirler dizisiyle atlmt. Henri Barkeyin ifade ettii gibi, 24 Ocak 1980de Demirel hkmeti, 1960tan bu yana en nemli tedbirler dizisini aklad. Yeni bir programla ekonomiyi canlandrmak amacn gden hkmet, ie dnk, ithal ikameci siyasal ekonomiyi, ihracata ynelik bir ekonomi lehine terketti. Bununla birlikte Barkey, 1980 Ocanda balatlan liberalleme politikalarnn, darbe olmasayd, srdrlemeyeceini iddia etmektedir. Ona gre askeri mdahale bir defa 24 Ocak 1980 tedbirlerini glendirmi, hatt kurtarmtr. kincisi, devletin siyasal temellerinin yeniden yaplandrlmasna yol amtr ki, bu olmadan uzun vdeli ekonomik dnm gerekleemezdi.40 MGK rejimi, 24 Ocak kararlarnn mimar olan Turgut zal yerinde tutmu, hatt onu Devlet Planlama Tekilat Mstearlndan, ekonomik ilerden sorumlu Babakan Yardmclna ykseltmitir. zal, 1983 Kasmnda yeni kurulan Anavatan Partisinin lideri olarak babakanlk mevkiine geldiinde, bu politikalar srdrm ve glendirmitir; bugn bu konuda dn olmayan bir noktaya eriilmi grnmektedir. 1960 ve 1980 mdahaleleri arasndaki bir benzerlik, her iki durumda, zellikle 1960 mdahalesi rneinde, iktidardan ekilen askeri rejimin siyasal nfuzunun, gei seimlerinden ok sonraya kadar devam etmi olmasdr. DPnin asli mirass gibi grnen APnin artan poplerlii nedeniyle endieye kaplan askeri liderler, yaklaan 15 Ekim 1961 seimlerinde yrtlecek propagandalar konusunda baz kstlamalar getirmilerdi. Parti liderleri 31 Austosta silahl kuvvetlerin ncl altnda yuvarlak masa toplantlarna balamlar ve 5 Eyllde u hususlar taahht ettikleri bir deklarasyonu yaynlamlardr: (1) 27 Mays Devrimini sorgulamamak ve siyasal amalarla istismar etmemek; (2) Atatrk devrimlerini korumak; (3) slamiyeti siyasal amalarla istismar etmemek; (4) Yassada durumalarnda verilecek hkmleri istismar etmemek.41 Siyasal liderleri ordunun gerekli grd baz ilkeler zerinde anlamaya zorlama uygulamas, seimlerden sonra da devam etmitir. 24 Ekim 1961de parti liderleri, komutanlarn zorlamasyla imzaladklar protokolla, MBK tarafndan emekliye sevkedilmi subaylar grevlerine iade etmemeyi, Yassadada mahkm edilen DPlilerin aff iin almamay, General Cemal Grselin Cumhurbakan seilmesini, nnnn de babakanla getirilmesini kabul etmilerdir.42 Bu, parti liderlerinin, ordunun yeni seilen parlamentonun almasna izin vermelerini salamak iin demek zorunda olduklar bir bedeldi. Yeni bir askeri mdahale tehdidi, 22 ubat 1962de Harp Okulu Komutan Albay Talat Aydemirin darbe teebbsnn bastrlmasna kadar devam etti. 1983 geiinin ertesinde ise, ordunun bu eit ak zorlamalar ya da darbe tehditleri gzlemlenmedi; nk bunlara gerek yoktu. MGK rejiminin lideri, yedi yllk bir sre iin Cumhurbakan seilmiti; MGKnin dier yeleri, yeni kurulan Cumhurbakanl Konseyi yeliinin getirdii ayrcalk ve dokunulmazlklardan yararlanyorlard;1982 Anayasas, silahl kuvvetlere daha baka salam k garantileri salamt (nite 6).
SIRA SZDE Trk siyasi hayatnda gerekleen 1960, 1971 ve 1980 askeri mdahalelerinin demokratikleme srecine etkilerini olumlu ve olumsuz ynleriyle tartnz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

24

Trk Siyasal Hayat

Demokratik Rejimin Krizleri ve kleri: 1960, 1971, 1980

AM A

Demokratik ynetim krizlerini 1960, 1971 ve 1980 yllarnda yaanan askeri darbelere bal olarak aklayabilmek.

Yakn zamanlarn Trkiye siyasetindeki askeri mdahale, demokratik rejimin iine dt derin krizlerin sonucudur. Genellikle, dnyada demokratik rejimlerin kn aklamakta iki yaklamdan hareket edilmitir. Bunlardan biri, toplumlarn yapsal zelliklerini- snrlandrc bir art etkisi gsteren ve siyasal aktrlerin tercih imknlarn snrlayan sosyo-ekonomik alt yaplar - vurgulamaktadr. Baz bilim adamlar, kendi grlerine gre liberal demokratik kurumlarn istikrarn imkansz deilse bile olaslk d klan temel sosyal atmalara, zellikle snf atmalarna odaklanmlardr. kinci yaklamn en nemli temsilcileri ise, demokratik rejimlerin k zerindeki klasik eserin yazarlar, Juan Linz ve Alfred Stepandr. Bu yazarlara gre sosyal ve siyasal aktrler, bir rejimin devam ve istikrar olasln arttrabilen veya azaltabilen birtakm tercih imknlarna sahiptirler. Yazarlar, temel sosyal, ekonomik ve kltrel deikenleri inkr etmemekle beraber, siyasal srelerin neticedeki k abuklatrd inancyla, daha dar anlamdaki siyasal deikenler zerinde durmaktadrlar. Yazarlarn ileri srdkleri hipoteze gre, incelenen demokratik rejimlerin, hayatlarn srdrmek ve tam anlamyla pekimek hususunda u veya bu anda mkul bir anslar vard; ancak ilgili aktrlerin - bireyler olduu gibi kurumlarn da - belli zellikleri ve eylemleri, byle bir gelime olasln azaltt.43 Trkiyedeki k, bu hipoteze gl destek salamaktadr.

1960 k
Trkiyenin ilk uzun demokrasi deneyimi (1946-1960) 27 Mays 1960 askeri mdahalesiyle sona erdi. Bu dnemde iki byk parti, DP ve CHP, iktidar iin yartlar ve DP, 1950, 1954 ve 1957 seimlerini ak farklarla kazand. ki parti arasndaki ideolojik ayrlk byk deildi; bu ayrlklar, daha ok, devletin, brokrasinin, zel teebbsn ve yerel giriimlerin uygun rolnn ne olmas gerektiine ve kyllerin siyasal katlmna ilikin tavrlar zerindeydi. CHPne ynelik ulusal elitin daha vesayeti bir geliim anlayna karlk, DP iinde toplanm olan tara elitleri, yerel giriimleri ve yerel beklentilerin derhal tatminini vurguluyorlard.44 Bununla birlikte, Trkiye siyasetinin deerli bir gzlemcisi Feroz Ahmadn 1950 seimlerine ilikin olarak ifade ettii gibi, iki partinin programlar arasnda hemen hemen hi fark yoktu. CHP, seimi kazand takdirde alt ilkeyi anayasadan karmaya istekliydi ve Demokratlarla ve Millet Partisiyle rekabet edebilmek iin zel sektr ve dincileri tatmin etme yolunda her abay gstermiti...Bu iki parti arasndaki fark, aa yukar Amerika Birleik Devletlerindeki Cumhuriyeti ve Demokrat partiler arasndaki fark kadard ve ngilteredeki i ve Muhafazakr partilere oranla daha byk benzerlikleri vard.45 Partiler aras mcadelenin ideolojiden uzak niteliine ramen, iki byk parti arasndaki ilikiler hzla ktleti. zellikle 1957 seimlerinden sonra DP, azalan destiine, muhalefete kar gitgide younlaan otoriter tedbirlerle karlk verdi; bu da, muhalefeti daha uzlamaz ve sert hale getirdi. DP iktidarnn otoriter tedbirleri arasnda, basn kanununun sertletirilmesi, onlarca gazetecinin hapse atlmas, 1954 seimlerinde muhalefetteki Cumhuriyeti Millet Partisine oy veren Krehir ili-

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

25

nin ile haline getirilmesi, devlet radyosunun tek yanl propaganda iin kullanlmas, seim kampanyalar dnda siyasal miting ve gsterilerin yasaklanmas, devlet memurlarnn erken emeklilie sevki ilemlerinin yarg denetiminden karlmas, muhalefet partilerinin seimlerde ortak liste yapmalarnn yasaklanmas, Meclis tznn deitirilerek muhalefetin sesinin kslmas saylabilir. Cumhurbakan Celal Bayar, bu tedbirleri ince demokrasiye paydos kelimeleriyle tanmlyor ve savunuyordu.46 Bu uzun otoriter tedbirler zincirinin son halkas, 1960 Nisannda iktidar partisinin, CHP ve bir ksm basnn ykc faaliyetlerini soruturmak zere bir meclis aratrma komisyonu kurmasyla yaand. Komisyona, geni yargsal ve idari yetkiler verilmiti. Bu, birok muhalefet mensubunu, dnlmez bir noktaya gelinmi ve demokratik deiim kanallarnn tkanm olduuna inandrd. Doan kamusal huzursuzluk, stanbul ve Ankaradaki renci gsterileri ve rencilerle polis arasndaki atmalar, skynetim ilnna yol at; bu da orduyu, sempati duymad bir iktidar namna muhalefeti bastrmak gibi, arzu edilmeyen bir duruma soktu. 27 Mays 1960ta ordu, muhalefetin desteiyle mdahalede bulundu. Trkiyenin bu ilk ve uzun demokrasi deneyiminin baarszlndan dolay kimin ve neyin sulanmas gerekir? Bir sebep, eitli CHP-kart glerin bir koalisyonu olan DPnin mahiyetinde aranabilir. DP liderlii, partinin birliinin, ancak CHPye kar saflarn sk tutmak suretiyle salanabileceine kaniydi. Bu, ksmen CHPyi, brokrasi zerindeki etkisini kullanarak hkmeti ykmakla sulamak, ksmen de CHPnin yeniden iktidara gelmesi korkusunu canlandrmak suretiyle salanyordu.47 kinci faktr, siyasal sosyallemelerini CHP rejimi iinde yaam olan DP liderlerinin, yarmac bir parti sisteminden ok, tek-parti ynetimiyle uyumlu tutumlar, normlar ve ynelimler gelitirmi olmalaryd; bunlardan biri de, halktan alnan vekletin, iktidar partisine snrsz bir iktidar hakk verdiiydi. Siyasal muhalefetle hiyanet arasnda pek fark gzetmeyen Osmanl-Trk kltrel miras ile birletiinde bu tutum, meru bir muhalefete pek az yer brakmaktayd.48 Sonuta demokratik rejimin kne yol am olan faktrlerden biri de, DP ile devlet brokrasisi arasndaki atmayd. Tek-parti rejiminin temel direi olmu bulunan brokrasi, ok-partili dnemde de CHPye sadakatini korumu ve DPnin siyasal iktidarn pekitirme abalarna kar koymutur. DP liderlerinin gznde bu, mill iradenin haksz bir biimde engellenmesiydi. Brokratlar ise, devlet kaynaklarnn siyasal kayrma amacyla kullanlmas abalarna kar kamu yararn korumann grevleri olduuna inanyorlard. Keza brokrasi, DP hkmetinin hukuk devleti ilkesine zen gstermemesinden ve dinsel faaliyetler karsndaki nisbeten hogrl tavrndan rahatszlk duyuyor ve bunu Kemalizmin lik mirasna ihanet gibi gryordu. Bu olumsuz tavrlar, gerek sivil brokratlar gerek subaylarca paylalyordu. Son olarak, gerek sivil gerek askeri btn brokratik gruplar, DP rejimi dneminde sosyal stat ve siyasal nfuz kaybna uramlar, nisbi gelir dzeyleri bakmndan da olumsuz olarak etkilenmilerdir. DPnin ekonomik politikalar, byk lde d borlanmaya ve enflasyonist finansmana dayanan hzl ithal ikameci sanayileme ve tarmn modernletirilmesine ynelikti. 1950lerde olduka yksek bir ekonomik gelime hz salanm olmakla birlikte, gelir dalm ok daha adaletsiz hale gelmi ve enflasyonist politikalar zellikle maalaryla geinen gruplar ok kt etkilemiti. Dolaysyla 1960 darbesi, gerek subaylar gerek sivil brokratlarca, hem ekonomik hem dier nedenlerle, hemen benimsenmitir.

lk demokrasi giriiminin baarszlkla sonulanmasnn nedenleri unlardr: DPdeki CHP kart gler, DPnin liderleri, DPnin brokrosiyle atmas.

26

Trk Siyasal Hayat

Bu analiz, 1960 askeri mdahalesinin kanlmaz olmad dncesini akla getirmektedir. Burada deinilen ve kt hretli aratrma komisyonunun kurulmasyla doruk noktasna ulaan anti-demokratik tedbirler dizisi, CHP liderleri ve birok subay da dahil olmak zere, pek ok kimsenin zihninde, DP iktidarnn kendisini serbest ve drst seimlerin snamasna sunmasnn beklenemeyecei konusunda kuku brakmamt. Birok gzlemci, 1960 ilkbaharnda bile hkmetin bir erken seim arsnda bulunmasnn durumu kurtarabilecek olduunda hemfikirdir.49 Gerekten de bu dnemde Menderesin byle bir aklamada bulunmakla anti-demokratik tedbirleri sklatrmak arasnda gidip geldii ve kendisinin ikinci seenee Bayar tarafndan itildii, yaygn bir kandr.50 Bylece, DP hkmetinin demokratik rejime kar sadakatsizlii, CHP muhalefetini de gitgide sadakatsiz bir muhalefet olarak hareket etmeye yneltmitir.51 Bu, CHPnin fiilen klann kapsn ald, ya da mdahaleden nceden haberdar olduu anlamna gelmez. Darbeden bir gn sonra darbenin lideri General Grselin CHP lideri nny arayarak ona unlar syledii ifade edilmektedir: Size kar kusurluyuz Paam. Hareketimizi size nceden haber vermedik. Fakat verseydik, bizi bundan caydrmak isteyeceinizi biliyorduk. Yapacak baka bir eyimiz kalmamt. Bizi affetmenizi rica ediyoruz. Emirleriniz bizim iin daima peygamber buyruudur.52 nn de mdahaleden az nce sarf ettii: artk sizi ben bile kurtaramam ve Trk milletinin Kore milleti kadar haysiyet sahibi olmadn sanyorlar [nnnn bu szleri o gnlerde bir halk ayaklanmas ile devrilmi olan Syngman Rhee diktatrlne gndermede bulunmaktadr] gibi szleriyle mdahaleye yeil k yakmt. Metin Toker, eer o gnler smet Paaya DP diktas m, ihtilal mi?diye sorulacak olsayd ve smet Paa buna serbete yant verseydi ihtilal derdi sonucuna varmaktadr.53
SIRA SZDE

Trk siyasi hayatnda demokratikleme srecinin kmesine neden olan 1960 darbesinin SIRA SZDE toplumun byk bir ounluu tarafndan kabul grmesinin nedenlerini aklaynz.
D ELM 1971 Krizi:NMuhtra Yoluyla Darbe

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Adalet Partisinin (AP) 1965 ve 1969 seimlerinde Millet Meclisinde mutlak ounluu salamO olmasna ramen,1960l yllarn sonlarna doru Sleyman DemiS R U relin babakanlndaki AP hkmeti, ktleen siyasal durumla baa kmakta gitgide zorlanmaya balad. Ksmen 1961 Anayasasnn yaratt liberal atmosferin DKKAT sonucu olarak, ar sa ve ar sol gruplar siyaset sahnesinde belirdiler. Bu geliimi, zellikle ar genlik gruplarnn gerekletirdii cinayet, adam karma, bombalama ve SIRA SZDE banka soygunlar gibi, artan iddet eylemleri izledi. renci radikalizminin yan sra, ii snfnda da artan bir radikalleme grld ve bu, stanbul ve Kocaelideki 15-16 Mart 1970 kanl ii ayaklanmas ile doruk noktasna ulat. AMALARIMIZ Topraksz kyller zel iftlikleri igale baladlar. Silahl kuvvetler iindeki eitli ihtilalci gruplarn faaliyetleri, krizi arlatrd. Muhafazakr APnin arka arkaya gelen seim zaferlerinden mitsizlie kaplan bu K T A P radikal subaylar, kkl sosyal reformlar gerekletirme gerekesiyle, uzun sreli bir askeri rejim kurmay amalyorlard. Aslnda, AP hkmetini istifaya zorlayan 12 Mart 1971 E V Z Y O N yksek komutanlarn radikal bir darbeyi nleyebilmek iin muhtras, TEL giritikleri bir son dakika hamlesiydi. Silahl kuvvetlerin yksek komuta kademesi hkimiyetini salar salamaz, 17 Martta aralarnda be general, bir amiral ve 35 albayn bulunduu ileri gelen radikal subaylar emekliye sevk etti.54
NTERNET

NTERNET

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

27

12 Mart rejimi ad verilen rejim, parlmentoyu feshedecek ve iktidar dorudan doruya ele alacak kadar ileri gitmedi. Bu mdahale, genelkurmay bakan ve kuvvet komutannn imzalad bir muhtra yoluyla gerekletirilmi bir darbeydi. Muhtrada unlar syleniyordu: 1. Parlamento ve hkmet sregelen tutum, gr ve icraat ile yurdumuzu anari, karde kavgas, sosyal ve ekonomik huzursuzluklar iine sokmu, Atatrkn bize hedef verdii ada uygarlk seviyesine ulamak midini kamu oyunda yitirmi ve Anayasann ngrd reformlar tahakkuk ettirememi olup, Trkiye Cumhuriyetinin gelecei ar bir tehlike iine drlmtr. 2. Trk Milletinin ve sinesinden kan silahl kuvvetlerin bu vahim ortam hakknda duyduu znt ve mitsizlii giderecek arelerin partiler st bir anlayla meclislerimizce deerlendirilerek mevcut anarik durumu giderecek ve Anayasann ngrd reformlar Atatrk bir grle ele alacak ve inklp kanunlarn uygulayacak inandrc bir hkmetin demokratik kurallar iinde tekili zaruri grlmektedir. 3. Bu husus sratle tahakkuk ettirilmedii takdirde, Trk silahl kuvvetleri kanunlarn kendisine vermi olduu Trkiye Cumhuriyetini korumak ve kollamak grevini yerine getirerek idareyi dorudan doruya almaya kararldr. Bilgilerinize55 Muhtrann ikinci paragrafndaki talep uyarnca Demirel hkmetinin istifa etmesinin ardndan, eski bir CHPli politikac olan Nihat Erimin babakanlnda, partiler-st ya da teknokratik bir hkmet kuruldu; Erim, babakanlk iin daha uygun bir aday olabilmek amacyla, partisinden istifa etmiti. Erim hkmetinde APden be, CHPden , Gven Partisinden bir bakanla, parlmento dndan ondrt teknokrat yer ald;56 hkmet, Millet Meclisinin gvenoyuyla greve balad. Yeni hkmetten beklenenler, skynetimin yardmyla siyasal iddet eylemlerini sert biimde bastrmak, yrtme organn glendirecek anayasa deiikliklerini hazrlamak ve 1961 Anayasasnn ngrd sosyal reformlar (zellikle toprak reformu) gerekletirmekti. Ara dnem hkmeti, ilk iki amacnda baarl oldu. Siyasal iddet eylemleri bastrld. Anayasa, 1971 ve 1973 yllarnda, sadece yrtme organn glendirecek ynde deil, ayn zamanda siyasal arln ve iddetin ortaya kndan sorumlu gibi gsterilen baz kamu hrriyetlerini snrlandracak ekilde deitirildi. lgintir ki, ordunun nerdii ve parlmentonun kabul ettii anayasa deiiklikleri, 1961 liberal anayasasnn lks olduuna ve lkenin ynetilmesini imkanszlatrdna inanan APnin nerilerine byk lde paralel, hatt onlardan ok daha kapsaml nitelikteydi.57 Buna karlk ara rejim, bir yandan parlmentodaki muhafazakr ounluk, bir yandan da 12 Mart muhtrasnn ardndan radikal subaylarn tasfiye edilmi olmalar nedeniyle, nc hedefi olan sosyal reformlar gerekletirmede baarsz kald. 1973 sonbaharndaki parlmento seimleriyle sona eren 1971 ara rejimi, ordunun, iktidar dorudan doruya ele alacak yerde lkeyi perde gerisinden idare ettii bir yarm darbe saylabilir. Mdahalenin bir sebebi, AP hkmetinin siyasal terrizmle mcadele etmekteki baarszl ise, daha derindeki bir sebep, birok subayn AP ynetimine kar duyduu gvensizlikti. Bylece, bir anlamda 1971 mdahalesi, hl, merkeziyeti brokratik elitle, seimlerde ounluu salamaya devam eden evre gleri arasndaki eski atmay yanstyordu. Gerek siyasal sonular, gerek politikalarnn genel yn bakmndan 1971 mdahalesi, 1960 ve 1980 mdahaleleri arasnda bir ara istasyon olarak grlebilir.

Nihat Erim hkmetinin hedefi unlardr: Siyasal atmalarn durdurulmas, Yrtmeyi glendirmesi ve Sosyal reformlarn gerekletirilmesi.

28

Trk Siyasal Hayat

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Hem siyasalSIRA SZDE asndan, hem de politikalarnn genel ynelimi asndan, 1971 sonular mdahalesi 1960 ve 1980 mdahaleleri arasnda duran bir ara durak konumunda gsterilebilir mi? Neden?
DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Siyasal sistemin merulunun kaybolmasnn nedenleri: Hkmetin ve meclisin hareket edemez duruma gelmesi, Kamu grevlilerinin blnml, Ekonomik skntlar ve Uluslararas problemlerdir.

S O R U 1980 askeri mdahalesinin yakn sebebi, 1975 ile 1980 arasnda bebinden fazla insann lmne ve bunun katnn yaralanmasna (bu, Trkiyenin stikll Savandaki kayplarna eittir) yol aan siyasal iddet ve terr olaylardr. 1978 ile 1980 DKKAT arasnda zellikle younlaan iddet eylemleri arasnda, silahl saldrlar, sabotaj eylemleri, adam karmalar, iyerlerinin igali ve tahribi ve bombalama olaylar da SIRA SZDE yer alyordu. Sol terrizme 49 radikal sol grubun karmasna karlk, sac terr, Milliyeti Hareket Partisi (MHP) ile gayrresmi ilikileri olan lkc rgtlerde younlayordu. AMALARIMIZ Bylece bir anlamda, 1971 askeri mdahalesine yol am olan rnt, bu sefer ok daha geni ve daha tehlikeli bir lde tekrarlanyordu. 1970lerin ilk yllarnda olduu gibi, 1970lerin son yllarndaki hkmetler de, lkenin byk blK T A P mnde skynetimin yrrlkte olmasna ramen, sorunla baa kamyorlard. Trk anayasa sisteminde skynetim, polis yetkilerinin askeri makamlara devredilmesini, kamuE hrriyetlerinin kstlanmas veya askya alnmasn, ve skynetimin TEL VZYON ilnna yol aan sebeplerle ilgili sularn skynetim askeri mahkemelerince yarglanmasn ieren bir rejimdir. Bu anlamda skynetim, otoriter ve kstlayc niteliine ramen, anayasal bir yntemdir. Bununla birlikte 1970lerin son yllarnda sNTERNET kynetim bile, iddet eylemlerini durduramamtr; bunun bir sebebi, polis glerine ar sa ve ar sol unsurlarn nfuz etmi olmas, bir sebebi de aada tartacamz artan siyasal kutuplama sonucunda devlet otoritesinde grlen genel anmadr. Skynetimin sakncal bir yan etkisi, silahl kuvvetlerin kanlmaz biimde siyasallamas, ya da siyasal atmann askerilemesidir ki, bu da tam bir askeri mdahalenin yolunu aabilir. Gerekten de, yakn Trkiye tarihindeki askeri mdahalenin ncesinde, sivil ynetimlerce iln edilmi skynetimler yer almtr. Daha derinden baklacak olursa, siyasal iddet eylemlerinin yaygnlamas, sada MHP (ve ok daha snrl lde Milli Selmet Partisi, MSP) ile soldaki birok kk radikal grup arasnda gitgide artan siyasal kutuplamay yanstmaktayd. MSP, iddet olaylarna karmamsa da, onun slami temalar dile getirmesi, lik Kemalist mirasa bal olanlar ve bu arada silahl kuvvetler gznde, rejimin meruluunu zayflatmtr. Parlamentodaki siyasal gler dengesi ve iki byk partinin (CHP ve AP) bir byk koalisyon ya da bir aznlk hkmeti zerinde anlaamamas veya anlamak istememesi, iki kk partiye muazzam bir pazarlk (daha dorusu, antaj) gc vermi, sz konusu partiler bu gc, nemli bakanlklar ele geirmek ve onlar kendi partizanlaryla smrgeletirmek iin kullanmlardr. Bu olgu, sistemdeki krizi aklayan en hayati etken olarak grnmektedir. Birok lkenin deneyiminin gsterdii gibi, sistem kart partilere belki muhalefette tahamml edilebilir, ama bunlarn hkmete girmeleri, sisteme, demokratik aralarla stesinden gelinemeyecek kadar ar bir yk ykler. Radikal san aksine radikal sol parlmentoda temsil edilmiyordu; ancak ar sol ideolojilerin, renciler, retmenler ve ii snfnn bir kesimi iinde birok taraftar vard. Siyasal kutuplama, devlet brokrasisini de etkilemi ve zayflatmt.Yakn zamanlarn Trkiye tarihinde kamu kurumlar, hibir zaman, 1970lerin

1980 k

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

29

son yllarnda olduu kadar blnm ve siyasallam deildi. Hkmet deiikliklerini btn bakanlklarda geni apl tasfiye hareketleri izliyor ve bunlar, sadece st dzey personeli deil, orta ve alt kademelerdeki birok memurlar da kapsyordu. 1970lerin ortalarna gelinceye kadar esas itibariyle siyaset-d niteliini korumu olan kamu brokrasisinde partizanlk kural haline gelmiti. Siyasal sistemin meruluunun zayflamasna katkda bulunan baka bir faktr de, 1970li yllarn byk blmnde hkmetlerin ve parlamentonun, hareket kabiliyetinden yoksun kalm olmasyd. Parlmentodaki zayf ounluklar ve iktidar koaliyonlarnn trdelikten yoksun nitelii (gerek Milliyeti Cephe hkmetleri, gerek Ecevit hkmeti) yeni politikalarn oluturulmasn ok gletiriyordu. Yksek enflasyon, d ticaret dengesinde byk aklar, yatrm ve tketim mallar darl ve isizlik gibi ar ekonomik sorunlar ve Kbrs krizi ile A.B.D. silh ambargosu gibi milletleraras problemler karsnda, cesur siyasal kararlar alma yeteneinden yoksunluk, meruluk krizini arlatryordu. Dier bir deyimle, hkmetlerin etkinlikten yoksun olmalar, rejimin meruluunu sarsyordu. Hkmetlerin karar almadaki aczinin belki en iyi rnei, Trkiye Byk Millet Meclisinin 1980 ylnda bir cumhurbakan seememesiydi; alt ay sren bu tkanma, ancak 12 Eyll mdahalesiyle sona ermitir. zellikle ekonomik politika ve d politika alanlarnda bu tr tkanmalarn pek ok rnei vardr. 1980 mdahalesine yol aan siyasal dinamikler, Juan J. Linzin demokratik rejimlerin kne ilikin gzlemlerini dorulamaktadr. Linzin iddiasna gre, yar-sdk davrann bir gstergesi ve bir partinin sisteme olan sadakati hakknda sorulara yol aan alglamalarn bir kayna, dier katlmclarn bir demokraside bar, meru siyaset rntlerinin dna kan eylemlerini cesaretlendirme, hogrme, stn rtme, yumuak davranma veya mzur grme ynndeki istekliliktir. Partiler, belki bu aralar yakksz veya ar bularak reddedebilirlerse de, bu ekilde izlenen amalar zerindeki mutabakatlarndan dolay onlar mzur grebilirler ya da aka sulamayabilirler. Byle ilkelerde mutabakat ve taktiklerde anlamazlk, yar-sadakatin ok rastlanlan bir gstergesidir...Deiik sadakatsiz muhaliflerin kanund eylemlerine kar adaletin eitsiz bir biimde uygulanmas, yarsadakat imajna kesinlikle katkda bulunur.58 Gerekten, 1980 kne giden yllarn belirgin bir zellii, iki byk partinin (AP ve CHP) hkmetin banda olduklar dnemlerde sac ve solcu terristlere kar adaleti eit biimde uygulamadklar yolundaki yaygn alglama idi. AP, ou zaman, CHP temelli Ecevit hkmetini (1978 - 1979), komnistlere ve Krt ayrlklara kar yumuak davranmakla sulamtr.59 Mesela AP lideri Demirel, 21 ubat 1979 ve Austos 1979 tarihlerinde Cumhurbakan Fahri Korutrke yazd iki mektupta Ecevit hkmetinin, komnist ve ayrlk terristlere kar kanunlar uygulamadn ve cinayet etelerini koruduunu iddia etmitir.60 Benzer ekilde, Ecevit hkmetinde babakan yardmcsndan biri olan Demokratik Parti milletvekili Faruk Skan, istifasndan az nce 11 Eyll 1979 tarihinde Cumhurbakan Korutrke yazd mektupta, hkmetin CHP ve Millet Meclisi iinde dengeyi koruma hesaplar yaptn, bu yzden ayrlklara tavizler verdiini, dolaysyla anari ve ayrklkla mcadelenin imknsz hale geldiini ileri srmtr.61 Ecevit, hkmetin ayrlklara ve anaristlere yumuak davrand sulamalarn iddetle reddetmitir.62 Ecevit ve dier CHP szcleri de, APnin hkimiyetindeki Milliyeti Cephe hkmetlerine (1975-1977 ve 1977) kar, sac terristleri koruduu iddiasyla benzer sulamalarda bulunmulardr. Birok kimse, sac terrn Milliyeti Hareket

30

Trk Siyasal Hayat

Partisi (MHP) ile ilikili olduu kansndayd ve MHPnin Milliyeti Cephe koalisyonlarna ortak oluu, bu iddialar, Demirel ve APnin kar iddialarndan daha inanlr klyordu. Ecevit, sk sk MHP ile ilikili sac terristlerin Milliyeti Cephe hkmetlerince beslendii ve korunduu iddiasnda bulunmutur.63 CHPnin 24 Haziran 1980 tarihinde Demirelin aznlk hkmeti hakknda verdii gensoruda, bireysel veya rgtl terrn, hkmetin korumasndan yararlanan ve hkmeti tutsa haline getiren zorbalar tarafndan yaygn ktle terrne dntrlm olduu ifade edilmitir.64 Demirelin aznlk hkmetinin kurulmasn izleyen aylarda Ecevit yle beyanlarda bulunmutur: lkenin batsndan dousuna kadar hemen her yerde ikence, hkmetin teviki ve bilgisi ile yaplmaktadr. SS zentisi, Gestapo zentisi ekiya masum halk topluluklarna krm uygulamakta, Gestapo liderlerinin igal altndaki lke halkna bile uygulamad ikence, gerek ya da sahte devlet glerince Trkiyede halka uygulanmaktadr...Polis klna sokulmu iktidar ekiyas, baz kolluk gleri, hkmetin tevik ve bilgisi ile SS ve Gestapo yntemiyle masum insanlar zerinde bask ve ikence yapyor (15 ubat 1980). Son yllarda yar resmi koruma altnda bulunan ar sac militanlarn yetitirilmesi, ar sol terrizmi tahrik etti. u andaki hkmet bu gruplar arasnda taraf tutmaktadr (20 Nisan 1980). Hkmet MHPnin ve onunla balantl olarak, trmana geen faizmin tam kucana dm durumdadr, ona teslim olmu durumdadr. Trkiye adeta bir faist veya Nazi igaline gitmektedir (21 Mays 1980). Bugn hkmetin banda lkeye bir an nce faizmi getirebilmek hrsyla gzleri dnm bir kimse var (12 Temmuz 1980). Yozgatn nasl bir faist igal altnda bulunduunu, tm devlet rgtlerinin orada faist eylemcilere teslim olduunu Trkiyede bilmeyen kimse yoktur. Terrde taraf tutan, birtakm sorumsuz glerin kanl eylemcilerinin desteinden yararlanan, ak ve maskeli muhbirliinden yararlanan bir iktidar, terr nlemek yle dursun, ancak arttrr (15 Temmuz 1980).65 Tahmin edilebilecei gibi Demirel, her zaman, sac terristlere kar hogrl davrand ya da onlar koruduu yolundaki sulamalar reddetmitir. Onun, kimse bana saclar ve milliyetiler cinayet iliyorlar dedirtemez sz nldr.66 Bununla birlikte Demirelin, bir gazeteciye zel olarak, MHP iinde bir cinayet ebekesinin varl kukusundan sz ettii ve bunlar gaddar ve acmasz. Bunlar bir bulabilirsem kklerini skeceim dedii ifade edilmektedir.67 Faist, komnist veya ayrlk terre kar yumuak davranld yolundaki sulamalar ve kar sulamalar, 1970lerin ikinci yarsnda artmakta olan kutuplamay yanstmaktayd. Tpk APnin MHP ve MSP ile ortakl dolaysyla saa ekilmesi gibi, CHP de kendi solundaki kk fakat grltc radikal gruplar tarafndan sola ekildi. Bu anlamda parti sistemi, 1977 seimlerinin vcut verdii drt-partili yaps nedeniyle biimsel bakmdan bir lml ok-parti sistemine benzemekle beraber, fonksiyonel bakmdan ar ya da kutuplam bir ok-parti sisteminin baz niteliklerini (zellikle bu sistemlere zg olan merkezka ynelimi) sergiliyordu.68 Gene de, iki byk parti arasndaki ideolojik farklar, bu ikisinin bir byk koalisyon kurmalarn nleyecek kadar derin deildi. ki parti arasndaki bir uzlama, Trkiyedeki nemli siyasal gruplarn pek ou, bu arada i evreleri, en gl ii sendikas konfederasyonu (Trk- ), ordu, basn ve Cumhurbakannca olumlu karlanacak, AP ve CHP milletvekillerinin ounluunca da kabul edilecekti. ki partinin ortak desteine dayanan bir hkmet, muhtemelen, siyasal iddetle etkili

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

31

ve tarafsz biimde mcadele edebilecek, siyasal kutuplamay durduracak ve kamu brokrasisinin tarafszln bir lde iade edecek kadar gl olabilecekti. Byle bir koalisyon konusunda eitli frsatlar karld. Demirel bu fikre daima souk bakt; Ecevit de, ancak kendi hkmet kuramad zaman APnin ibirliini arad. CHPnin en ok sandalye kazand fakat Millet Meclisinde mutlak ounluun biraz altnda kald 1977 seimlerinin hemen ertesinde Ecevit, AP ve MHPnin ayn demokrasi anlayna sahip olduunu ileri srerek bu iki parti ile koalisyonu reddetti. Ayn ekilde Demirel de, Ecevitin aznlk hkmetini desteklemeyi reddetti.69 Hkmeti gvenoyu alamaynca Ecevit, Demirele seenek sundu: Ya CHP liderinin, ya AP liderinin, ya da bir bamszn babakanlnda bir CHP-AP koalisyonu.70 Baz AP milletvekillerinin bu neriyi desteklemelerine karlk, Demirel bunu eyann tabiatna aykr bularak reddetti.71 1980 mdahalesinden yllar sonra da Demirel bu tutumunu yle savunmutur: Doruda bir ve beraber olunur. Yanlta bir ve beraber olunmaz. Her mesele iin bir doru zm vardr. O ortaya konmadan, bir ve beraber olmadnz itham, hibir anlam tamaz. Doru zm ortaya konmu da, onda beraberlik salanmamsa, doru zm ortaya koyan ile, ona yanamayan beraberce ve ayn ekilde sulu saymak, hakszlk olur... Baz meselelerin tabiatnda uzlama imkn olmayabilir. Bundan dolay da, Niye uzlamadnz? diye kimse sulanamaz. Zira her ey, uzlaarak zlebilse idi, harpler olmazd, mahkemelere lzum kalmazd.72 Ecevit, 1978 balarnda APden ayrlan 12 milletvekilinin desteiyle hkmeti kurduu zaman, APnin ibirliini aramad. Ecevitin babakanl srasnda AP, gelecekteki bir AP-CHP koalisyonuna ancak erken seim artyla scak bakabilecek gibi grnyordu; CHPnin ise bu art reddedecei kukusuzdu.73 Son bir karlm frsat, Ecevit hkmetinin, 19 Ekim 1979 ara seimlerinin ardndan istifa etmesiyle ortaya kt; bu seimler APnin ak zaferiyle sonulanm ve CHP oylar 1977deki yzde 41.4 dzeyinden yzde 29.1e dmt. Bu noktada Ecevit, MHPnin d desteine muhta olmamas iin, bir AP aznlk hkmetini dardan desteklemeyi nerdi.74 Ancak Demirel, aznlk hkmetini, MHP ve MSPnin d desteiyle kurmay tercih etti. AP aznlk hkmeti ynetimi srasnda Ecevit, ya bir AP-CHP hkmeti, ya da MSPnin de katlaca onarm hkmeti adn verdii bir hkmet yolundaki nerisini birka kez tekrarlad.75 Demirel, gerek bu nerilere, gerek CHP ile terrle mcadele konusunda anlaml bir diyaloa kar kaytsz kald. Demirelin bir gazeteciye, inann diyalog denilince artk midem bulanyor dedii ifade edilmektedir.76 Geriye dnlp bakldnda, bir CHP-AP koalisyonunun k nleyip nleyemeyecek olduu, ancak bir speklasyon konusu olabilir. 1980lerin ortalarnda verdii mlkatlarda Ecevit, byle bir hkmet kurulabilmi ve bir cumhurbakan seilebilmi olsayd, askeri mdahaleden kanlm olabilecei yolundaki grn tekrarlamtr.77 Demirel ise, baz sorunlarn, mahiyetleri icab uzlama konusu olamayacana ve liderleri bu gibi konular zerinde uzlaamam olmaktan dolay sulamann yanl olduuna inanmaktadr. Ona gre, mdahalenin gerek sebepleri, grnteki sebepleriyle kartrlmamaldr: Gerek sebep, hedef ald gaye ve vard neticedir. Anayasay kaldrp, yeni bir Anayasa koymak, baz mevkilere oturmak, devlet idaresini ele almak, baz kadrolar tasfiye etmekle neticelenen bir hareketi, bir ve beraber olup, bunlar yapmadka, durduramazsnz. Bu da, mmkn deildir. Grnen sebeplere bakarak, bunlar kaldrsaydk mdahale olmazd gibi bir yargya varmak fevkalade yanltcdr.78

32

Trk Siyasal Hayat

te yandan askeri liderlerin, 1980 mdahalesinden nceki ve sonraki beyanlar, ordunun bir CHP-AP hkmetini iddetle istediini ve byle bir ibirlii olmamasn kn temel sebebi olarak grdn aka ortaya koymaktadr. Mesela 6 Eyll 1979da Deniz Kuvvetleri Komutan (ve MGK dnemimde babakanla getirilecek olan) Oramiral Blent Ulusu, bir gazeteciye, zel olarak, lkeyi kurtaracak tek yolun, iki partinin bir araya gelerek bir hkmet kurmalar olduunu, aksi halde askeri bir mdahalenin kanlmaz olacan sylemitir.79 Keza, genelkurmay bakan ve drt kuvvet komutannn Cumhurbakanna verdikleri 27 Aralk 1979 tarihli muhtrada, lkeyi hzla trmanan anari, terrizm ve ayrlklktan kurtarmann, gerek hkmete gerek dier siyasal partilere den bir grev olduu belirtilmi, btn siyasal partiler, Anayasa ve Atatrklk ilkeleri dorultusunda birlemeye ve devletin tahribini amalayan anari, terr ve ayrlkla kar btn gerekli tedbirleri ortaklaa almaya davet edilmitir.80 Ancak baz kaynaklar, 14 Ekim 1979 ara seimlerinden sonra ordunun artk bir AP-CHP koalisyonu ile ilgilenmedii, nk bir mdahale kararnn verilmi olduunu ileri srmektedirler.81 Bununla birlikte, iki byk parti arasnda bir ibirlii kurulamam olmasn, tmyle parti liderlerinin uzlamaz tutumlarna ve aralarndaki derin husumete balamak, yanl olur. Mevcut siyasal durumun mant da, kutuplamaya zorluyordu. Sa kanatta, Ecevit ve CHPnin ykselen yldz, derin bir endie yaratyordu; nk Demirel ve dier Milliyeti Cephe liderleri, CHPyi komnizmle olmasa bile, ar solla zdeletiriyorlard. Demirel, CHPnin bir rejim dman olduu, sosyalizm ve kollektivizm tutkusunu saklamad, CHPnin kooperatifilik tutkusunun Dou tipi bir kooperatifilie yol aaca grlerini dile getirmitir.82 Benzer korkular solda da mevcut olmutur. CHPliler ve dier solcular, APnin MHP ile ibirlii iinde, Trkiyeye faizmi getirmekte kararl olduuna inanyorlard. Bu tr beyanlarn, sahiplerinin alglamalarn doru olarak m yansttn, yoksa kendi taraftarlarn korkutmak ve mobilize etmek iin bir ara olarak m kullanldn kestirmek gtr.83 AP, komnizm korkusunu tahrik etmek suretiyle, Milliyeti Cephe hkmetlerini kurmay ve oylarn 1973teki yzde 29.8den, 1977de yzde 36.9a, 1979 ara seimlerinde de yaklak yzde 45e karmay baarmtr. Benzer ekilde faizm korkusu, CHP oylarnn 1973te yzde 33.3ten 1977de yzde 41.4e ykselmesinin nemli sebeplerinden biridir. Her iki parti bakmndan da tek bana iktidara gelme olasl yksek olduundan, iktidarn sorumluluklarn paylamaktansa durumu bsbtn kutuplatrmak, seim stratejisi asndan daha krl grnyordu. Ayrca, Trkiyenin siyasetinde, daha nce de deinildii gibi, iktidar mcadelesini bir toplam-sfr oyunu olarak grme eilimi her zaman mevcut olmutur. Demokrasinin krizlerinde ou zaman, rejime sdk partilerin yelerince bile, klann kapsn alarak ordudan destek isteme eilimi grlmtr.84 1980 kne gtren yllarda bu tr davranlarn birok rnei gzlemlenmektedir. Mesela, demokratik rejime sadakati zaten en iyi ihtimalle pheli olan MHP, ou zaman, skynetim ilnnda srarc olmutur; bunun nedeni, ordu iindeki yandalarnn yardmyla skynetimi, kendi karlar dorultusunda maniple edebilme midiydi.85 Parti merkez ynetim kurulunun, 1-2 Ekim 1978 tarihli bildirisi, pek ok kii tarafndan, bir askeri darbeye ak tahrik olarak yorumlanmtr.86 AP, CHP ve Cumhuriyeti Gven Partisi gibi rejime sdk partilerin baz yelerinin, hatt bakanlarnn, komutanlara kendi liderlerinin davranlarn ikayet ettikleri, bylece mdahaleyi destekleyici bir atmosferin douuna katkda bulunduklar ileri srlmektedir.87

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

33

1980 mdahalesine gtren olaylar, baz nemli sivil gruplarn desteini almadka bir darbenin muhtemel olmad yolundaki gzlemi desteklemektedir. Birok kimse, krizin devamnn ve ktlemesinin mdahaleye destei arttraca varsaymyla, ordunun harekete gemeyi bilerek geciktirdii inancndadr.88 zetlemek gerekirse, demokrasinin knden hibiri, derin yapsal ve sosyolojik sebeplerin kanlmaz bir sonucu gibi grnmemektedir. Her durumda siyasal parti liderlerinin davranlar, ke yol amada en nemli faktr olarak rol oynamtr. zellikle 1980de silahl kuvvetlerin doldurduu iktidar boluu, sadaki ve soldaki sadakatsiz muhalefetlerin eylemleri ve bellibal demokratik partilerin yar-sdk davranlar yznden yaratlmtr. Demokratik rejimin kne neden olan 1980 mdahalesinin gereklemesinde etken SIRA SZDE olan siyasal dinamiklerin neler olabileceini tartnz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

34

Trk Siyasal Hayat

zet
AM A

Trkiyede 1945 ile 1950 yllar arasnda demokrasiye gei srecinin ne ekilde gerekletiini aklamak. Trkiyede 1945 ile 1950 ylllar arasndaki demokrasiye gei sreci, bir reform eklinde olmutur. Siyasal iktidar elinde tutan otoriter Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) bir kopma olmadan, anayasal dzen iinde iktidar Demokrat Partiye (DP) teslim etmitir. Bu Trk rnek-olay, reform yoluyla demokrasiye geiin ancak hkmetin muhalefetten gl olduu zamanlarda, muhalefet ve iktidar gruplarnda lmllarn arlardan gl olduu yerlerde mmkn olabilecei hipotezlerini desteklemektedir. Demokratikleme srecini kesintiye uratan 1960, 1971 ve 1980 askeri mdahalelerinin nedenlerini ve aralarndaki farkllklar saptayabilmek. 1960, 1971 ve 1980 tarihlerinde kez demokratik sre askeri mdahale ile kesintiye uramtr. 1960 ve 1980 askeri mdahalelerinin var olan kurumsal dzenden tam bir kopu iermesine karlk 1971 askeri mdahalesi yar darbe nitelii tar. ki mdahele arasndaki en nemli fark 1960 darbesi anayasal krizi zmeye ynelik arabulucu bir nitelik tarken, 1980 MGK rejiminin, sosyal, ekonomik ve siyasal yaplar btnyle deitirmeye ynelik bir mdahale olmasdr. Dnyadaki demokratik kleri aklamak iin iki hkim yaklam sz konusudur. Bir yaklam, toplumun yapsal niteliklerinin nemini vurgularken dier yaklam bir rejimin istikrar ve devamn salayan siyasal aktrlerin nemini vurgulamaktadr. Demokratik ynetimin krizlerini 1960, 1971 ve 1980 yllarnda yaayan askeri darbelere bal olarak aklayabilmek. Trkiyenin ilk yaygn demokrasi giriimi (19461960) 27 Mays 1960 tarihindeki askeri darbeyle sona ermitir. Dnemin iki byk partisi olan DP ve CHP ideolojik olarak birbirinden byk ayrl olmayan partilerdi. 1957 seimlerinden sonra DP azalan oylarna tepki olarak ince demokrasiye paydos diyerek eitli alanlarda sert tedbirler almtr. Nisan 1960 ylnda olaanst yetki-

AM A

lerle donatlm Meclis Aratrma Komisyonunun almaya balamas ve ardndan gelen renci gsterileri sonunda, muhalefetin de desteiyle 27 Mays 1960ta ordu mdahele etmitir. 1960 Anayasasnn salad liberal ortam sonucunda ise ar sa ve sol gruplar siyaset sahnesinde yer almtr. Adalet Partisi hkmeti 1960l yllarn sonuna doru gittike ktleen siyasal ortamla ba edemez duruma gelmitir. Bir grup radikal subay, radikal sosyal reformlar yerine getirme grnts altnda uzun srecek bir askeri rejim kurmay hedeflemilerdir. 12 Mart 1971 askeri memorandumu bu radikal hareketi engelleyen son dakika hareketidir. Bu ara ynetim, 1961 Anayasasn, yrtme otoritesinin glendirilmesi ve belirli temel zgrlklerin kstlanmas asndan elden geirmitir. 1973 sonlarnda yaplan parlmento seimleriyle 1971 askeri darbesi son bulmutur. 1975den balayarak 1980 yllarna kadar; iddet ve terrizm olaylar artm, hkmet ve meclis hareket edemez duruma gelmi, ekonomik skntlar ve uluslararas problemlerle birlikte rejim 1980e gelindiinde meruluunu kaybetmeye balamtr. 1980 kne yol aan yllarn karakteristik bir zellii de AP ve CHPnin hkmete bakanlk yaptklarnda adaleti sa ve sol terristlere eit bir ekilde uygulamad ynndeki yaygn kanaattr. Bu iki byk partinin birlikte hkmet iin ibirliinde bulunmamas da demokrasinin knn nemli bir nedenini oluturmutur.

A M A

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

35

Kendimizi Snayalm
1. 1945 ylnda Mecliste hakiki ve uzun sreli ihtilaf kmasna neden olan yasann konusu aadakilerden hangisidir? a. Toprak reformu b. lkretimin yaygnlamas c. Sanayi tevikleri d. Seim usul e. D politika 2. 1949 ylnda demokrasiye gei srecindeki son engeller hangi babakan dneminde kaldrlmtr? a. emsettin Gnaltay b. Hasan Saka c. Recep Peker d. Fethi Okyar e. Fuat Kprl 3. Aadakilerden hangisi Trkiyede demokrasiye gei srecinin baarl olmasn salayan etkenlerden biri deildir? a. Hkmetin, muhalefetten gl olmas b. Ilmllarn, arlardan gl olmas c. Reformcularn, tutuculardan gl olmas d. DP liderliinin lml olmas e. MPnin uzlamac bir politika izlemesi 4. Aadakilerden hangisi, nnnn reform sreci balatmasnda rol oynayan gdlerle ilgili ileri srlen grlerden biri deildir? a. Demokratik rejimlerin II. Dnya Savandaki zaferi b. Trkiyenin Sovyet tehdidine kar Bat ile yaknlama ihtiyac c. Trk toplumundaki sosyo-ekonomik dnmler d. Tek parti sisteminin bataki ahsa dayand dncesi e. Amerika Birleik Devletlerinin siyasal deiim lehindeki basks 5. Aadakilerden hangisi DPnin muhalefeti boyunca vurgulanan sloganlarndan biri deildir? a. Serbest ve drst seimler b. Kapsaml sivil zgrlkler c. Keyfi ve otoriter ynetime son verme d. Brokrasinin glendirilmesi e. Ekonomik liberalleme 6. Trkiyedeki tek parti rejiminin liberal, demokratik gelenee komnist ve faist tek parti rejimlerinden daha yakn olmasnn nedeni aadakilerden hangisidir? a. CHPnin pozitivist-rasyonalist dnceye sahip olmas b. Kemalist reformlarn etkisini kaybetmesi c. CHPnin sosyal ve ekonomik deiimlerle ar ilgili olmas d. CHP doktrinin deimez bir karakterde olmas e. CHPnin kadro partisi olmas 7. Aadakilerden hangisi 12 Mart 1971 askeri mdahalesinin amalarndan biridir? a. TBMMyi datmak b. Siyasal partileri yasaklamak c. Anayasay yrrlkten kaldrmak d. Sivil toplum kurulularn yasaklamak e. Demokrasiyi yeniden dengelemek 8. Aadakilerden hangisi 27 Mays 1960 askeri mdahalesinin zelliklerinden biri deildir? a. Orta rtbeli askerler tarafndan yaplmas b. Milli Birlik Komitesi ile st rtbeli subaylar arasnda ihtilaf yaanmas c. Milli Birlik Komitesinin ana muhalefet partisi ile sk iliki iinde olmas d. Milli Birlik Komitesinin yasama faaliyetlerinin snrl olmas e. Sadece siyasal yaplarn tm aamalarn etkileyecek kanun karlmas 9. Aadakilerden hangisi brokratik otoriter rejimlerin ortaya kmasnda etkili olan faktrlerden biri deildir? a. Yksek enflasyon oran b. Ara mallar ve tketici mallarnn eksiklii c. Dviz kurlarndaki dler d. demeler dengesi a e. sizlik 10. Aadakilerden hangisi DP iktidarnn, 1960 askeri darbesine neden olan uygulamalarndan biri deildir? a. Basn yasasnn sertletirilerek ok sayda gazetecinin hapsedilmesi b. Devlet radyosunun iktidar lehine tek tarafl kullanlmas c. Siyasal toplantlarn yasaklanmas d. Devlet memurlarnn erken emeklilie zorlanmas e. Seimlerin askya alnmas

36

Trk Siyasal Hayat

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Yantnz yanl ise Tek Parti Dneminde Demokrasiye Gei (1945-1950) konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tek Parti Dneminde Demokrasiye Gei (1945-1950) konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tek Parti Dneminde Demokrasiye Gei (1945-1950) konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tek Parti Dneminde Demokrasiye Gei (1945-1950) konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tek Parti Dneminde Demokrasiye Gei (1945-1950) konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tek Parti Dneminde Demokrasiye Gei (1945-1950) konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Askeri Ynetimlerden Demokrasiye Geiler (1960-1961,19711973,1980-1983) konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Askeri Ynetimlerden Demokrasiye Geiler (1960-1961,19711973,1980-1983) konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Demokratik Rejimin Krizleri ve kleri (1960,1971,1980) konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Demokratik Rejimin Krizleri ve kleri (1960,1971,1980) konusunu gzden geiriniz. Sra Sizde 2 CHPnin ideolojik ve rgtsel nitelikleri, demokrasiye geii, Kemalist reformlarn beklenilmesi gereken bir doruk noktas haline getiriyordu. Trk tek-parti rejimi gerek ideolojik gerek rgtsel bakmdan, komnist ve faist tek-parti rejimlerinden temelde ok farkl olup, liberal demokratik gelenee yakn olmutur. Kemalist ilkeler, somut ihtiyalara ve durumlara cevap olarak, eylem iinde olumutur. Dankwart A Rustowun gzlemledii gibi, Kemal Atatrk, Meksika, Rus ve smrgecilik kart devrimlerden bu yana anlald anlamyla, sosyal ve ekonomik deiime pek az ilgi duymutur. Onun iin ekonomik gelime ve snf farklarnn azaltlmas, derinden hissedilen beeri adalet ve onur ihtiyalarndan ok, milli dayanmann ve milletleraras itibarn pratik gerekleriydi. CHPnin doktrini, tam da bu arasal niteliinden dolay, rasyonel eletirilere ak kalmtr. CHP ynetiminin potansiyel adan demokratik karakteri, reform srecinin balatlmasn mmkn klm, bu da eski rejimle kurumsal bir kopma olmakszn demokrasiye geile sonulanmtr. Sra Sizde 3 Bunlardan 1971 mdahalesi, Anayasay askya almad gibi Meclisi kapatmam ve siyasal partileri de yasaklamam olmas bakmndan, daha ok, bir demokrasinin yeniden dengelenmesi sreci olarak grlebilir.35 1971 mdahalesinde silahl kuvvetler, partiler-st ya da teknokratik bir hkmetin kurulmasn dayatmlar ve perde gerisinde gl siyasal etkilerini yanstmlard.. Yeni hkmetten beklenen, skynetimin yardmyla siyasal iddet olaylarn sert ekilde bastrmak, yrtme organn glendirecek ynde anayasay deitirmek ve 1961 Anayasasnn yer verdii sosyal reformlar (zellikle toprak reformu)hayata geirmekti. Bu ara dnem, normal zaman olan 1973 sonbaharnda yaplan parlamento seimleriyle sona erdi. 1971de gerekleen yarm-darbeden farkl olarak 1960 ve 1980 askeri mdahaleleri, yrrlkteki kurumsal dzenlemelerden tam bir kopuu ifade ederler. Her iki mdahaledede ordu, eskisinden hayli farkl siyasal rejimler yaratan yeni anayasalarn oluturulmalarnda byk siyasal rol oynamtr. 1960 darbesi, temel amacnn, sosyal ve siyasal yapda radikal deiiklikler yapmaktan ok, bir anayasa krizini zmek olmas asndan, arabulucu darbelere benziyordu.

2. a

3. e

4. e

5. d

6. a

7. e

8. e

9. c

10. e

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 12 Temmuz Beyannamesi, gei dneminde bir dnm noktasyd. Ksa birzaman sonra Peker, nn ile ve CHP iindeki (Otuzbeler ad verilen) lml bir grubun artan muhalefetinden dolay babakanlktan istifa etti. Pekerin yerine, 10 Eyll 1947de daha lml olan Hasan Saka atand. Peker, 17 Kasm - 4 Aralk 1947 tarihli Yedinci CHP Kurultaynda, nnye son bir kez daha meydan okuduysa da, kesin bir yenilgi ald; genel bakanlk iin, nnnn 595 oyuna karlk ancak 25 oy alabildi.

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

37

Sra Sizde 4 Gerek sivil gerekse askeri btn brokratik gruplar, DP rejimi dneminde sosyal stat ve siyasal nfuz kayb yannda nisbi gelir dzeyleri bakmndan da olumsuz olarak etkilenmilerdir. DPnin ekonomik politikalar, byk lde d borlanmaya ve enflasyonist finansmana dayanan hzl ithal ikameci sanayileme ve tarmn modernletirilmesine ynelikti. 1950lerde yksek hzda bir ekonomik gelime grlmekle birlikte, gelir dalm noktasnda ise durum daha da adaletsiz hale gelmiti. zlenen enflasyonist politikalar zellikle maalaryla geinen gruplar ok olumsuz etkilemiti. Hem ekonomik hemde dier nedenler, 1960 darbesinin, gerek subaylar gerekse sivil brokratlarca kolaylkla benimsenmesini salamtr. Sra Sizde 5 1973 sonbaharndaki parlmento seimleriyle sona eren 1971 ara rejimi, ordunun, iktidar dorudan doruya ele almayarak, lkeyi perde gerisinden idare ettii bir yarm darbe olarak kabul edilebilir. Mdahalenin bir sebebi, AP hkmetinin siyasal terrizmle mcadele etmekteki baarszl ise, daha derindeki bir sebep, birok subayn AP ynetimine kar duyduu gvensizlikti. Bylece, bir anlamda 1971 mdahalesi, hl, merkeziyeti brokratik elitle, seimlerde ounluu salamaya devam eden evre gleri arasndaki eski atmay yanstyordu. Gerek siyasal sonular, gerek politikalarnn genel yn bakmndan 1971 mdahalesi, 1960 ve 1980 mdahaleleri arasnda bir ara istasyon olarak grlebilir. Sra Sizde 6 zellikle 1980de silahl kuvvetlerin doldurduu iktidar boluu, sadaki ve soldaki sadakatsiz muhalefetlerin eylemleri ve bellibal demokratik partilerin yar-sdk davranlar yznden ortaya kmtr.

nem daha sonra tartlmaktadr. 3. Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar: Tek Partiden ok Partiye, 1944-1950 (Ankara: Bilgi Yaynevi,1990), 37-38. 4. Kemal Karpat, Turkeys Politics: The Transition to a Multi-Party System (Princeton: Princeton: University Press, 1959),141. 5. Toker, Tek partiden ok Partiye, 78de aktarlmtr. 6. A.g.e., 80-81,90-91. 7. Karpat, Turkeys Politics, 148-149. 8. A.g.e., 154-155; Mahmut Gololu, Demokrasiye Gei: 1946-1950 (stanbul: Kaynak Yaynlar, 1982), 46-52 9. Gololu, Demokrasiye Gei, 65; Cumhuriyet ve Vatan, 25 Temmuz 1946. 10. Karpat, Turkeys Politics, 191-192de aktarlmtr. 11. Gololu, Demokrasiye Gei, 190. 12. Demokratik geilerin reform ekli iin, baknz, Huntington, The Third Wave, 124-142; Scott Mainwaring and Donald Share, Transitions Through Transaction: Democratization in Brazil and Spain, W.A. Selcher, ed,
Political Liberalization in Brazil: Dynamics, Dilemmas,and Future Prospects (Boulder: West-

view Press, 1986), 177-179; Alfred Stepan, Paths Toward Redemocratization: Theoretical and Comparative Considerations, Guillermo ODonnell, Philippe C. Schmitter and Laurence Whitehead, eds, Transitions
from Authoritarian Rule: Comparative Perspectives (Baltimore: Johns Hopkins University

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

1. Demokratikleme dalgalar iin baknz, Samuel P. Huntington, The Third Wave: Democratization in the Twentieth Century (Norman: University of Oklahoma Press, 1991),13-26 2. 1971 mdahalesi burada saylmamaktadr; nk bu mdahale parlmentonun feshini ve siyasal parti faaliyetlerin tamamnn askya alnmasn kapsamamtr. Bu ara d-

Press, 1986), 72- 78. 13. Huntington, The Third Wave, 123-124. Adam Przeworski, ayn ekilde, iktidardan ayrlmann, iktidardaki reformcularla muhalefetteki lmllarn birbirini anlamalar ile mmkn olabileceini ileri srmektedir: Otoriter rejimden k u artlarla mmkndr: (1) Reformcular ile Ilmllar kurumlar kurmada anlaabilirlerse ki, bu kurumlarda kendilerinin temsil ettikleri sosyal gler demokratik sistemde nemli siyasal varla sahip olacaklardr; (2) Reformcular Tutucular ikna edebilirler ya da onlar etkisiz hale getirebilirlerse, ve (3) Ilmllar Radikalleri kontrol edebilirlerse. Democracy and
the Market: Political and Economic Reforms in

38

Trk Siyasal Hayat

Eastern Europe and Latin America (Cambrid-

ge: Cambridge University Press, 1991), 68. 14. Toker, Tek Partiden ok Partiye, 210-234; Feroz Ahmad, The Turkish Experiment with Democracy, 1950-1975 (Boulder: Westview Press, 1977),26-27. 15. Toker, Tek Partiden ok Partiye, 41-42de aktarlmaktadr. 16. Przeworski, Democracy and the Market, 68-70. 17. Huntington, The Third Wave, 174-192. 18. Karpat, Turkeys Politics, 140-143; etin Yetkin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi, 1930-1945 (stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi, 1983), 225-254; Rfk Salim Burak, Trkiyede Demokrasiye Gei (stanbul: Olga Matbaas, 1979), 38-56; Hakan Ylmaz, Democratization from Above in Response to the International Context: Turkey, 1945-1950, New Perspectives on Turkey 17 (fall 1997): 1-37. 19. Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey (London: Oxford University Press, 1968), 313-315. 20. Ahmad, The Turkish Experiment, 24. 21. lkay Sunar, State and Society in the Politics of Turkeys Development (Ankara: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, 1974), 80-81; ayrca baknz, Ahmet N. Ycekk, Siyaset Sosyolojisi Asndan Trkiyede Parlmentonun Evrimi (Ankara: A.. Siyasal Bilgiler Fakl-

Trk Inklap Tarihi Enstits Yaynlar, 1959),275; Taner Timur, Trk Devrimi: Tarihi Anlam ve Felsefi Temeli, 112-116. 25. Dankwart A Rustow,Atatrk as a Founder of a State, Prof. Dr. Yavuz Abadana Armaan (Ankara: A..Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, 1969), 569. 26. Tek-parti rejiminin meruluk kayna olarak arasal ve anlatmc ideoloji ayrm iin, baknz, Clement H. Moore,The Single Party as Source of Legitimacy,Samuel Huntington and Clement H. More, eds, Authoritarian Politics in Modern Society: The Dynamics of Established One-Party Systems (New York:

Basic Books, 1970),48-72. 27. Maurice Duverger, Political Parties: Their

Organization and Activity in the Modern State

tesi Yayn, 1983), 120-121; Lewis, The Emergence of Modern Turkey, 317. 22. Cem Eroul, Demokrat Parti: Tarihi ve deolojisi (Ankara: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, 1970), 58. 23. Mantaliteler ve ideolojiler arasndaki fark iin, baknz, Juan J. Linz, Totalitarian and Authoritarian Regimes, Fred I.Greenstein and Nelson W. Polsby, eds, Handbook of Political Science, Vol.3: Macropolitical Theory

(New York: Wiley, 1959), 277. 28. Feroz Ahmad, The Political Economy of Kemalism, Ali Kazancgil and Ergun zbudun, eds, Atatrk: Founder of a Modern State (London: C. Hurst, 1981), 159. 29. Fethi Okyar, Devirde Bir Adam (stanbul: Tercman Yaynlar, 1980), 392-393. 30. Toker, Tek Partiden ok Partiye, 17. 31. A.g.e.,59. 32. Juan J. Linz, An Authoritarian Regime: Spain, Erik Allardt and Stein Rokkan, eds., Mass Politics: Studies in Political Sociology (New York: Free Press, 1970), 264. 33. Frederick W. Frey, The Turkish Political Elite (Cambridge: MIT Press, 1965), 40-43. 34. Linz ve Stepana gre nceki demokratik olmayan rejimin zelliklerinin, imdiki demokrasiye gei yollar ve pekimi demokrasiyi gelitirmek amacna ynelik abalarna balayan farkl lkelerin karlatklar devler zerinde derin etkisi olmutur. Juan Linz and Alfred Stepan, Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe (Baltimore: Johns Hopkins Uni-

(Reading, Mass: Addison - Wesley, 1975), 257-259; CHPnin positivist mantalitesi iin baknz, Taner Timur, Trk Devrimi: Tarihi Anlam ve Felsefi Temeli (Ankara: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, 1968), 112-116; erif Mardin, Religion and Secularism in Turkey, Ali Kazancgil and Ergun zbudun, eds., Atatrk: Founder of a Modern State (London: C. Hurst, 1981),191-219. 24. Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt 2 (Ankara:

versity Press, 1996), 55. Ancak, Przeworski, nceki rejimin mahiyetinin aklayc bir deiken olduu konusunda kukuludur: artc ama, yeni cumhuriyetin zelliklerinin, eski rejimin zelliklerine ya da demokrasiye geiin trlerine uygun dt hakknda pek az kant buldum. Ancak, Prze-

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

39

worski u ifadelerle yukardaki grn bakalatrmaktadr: bizim analiz ettiimiz gei, otoritarizmdendir, ve eski rejimin zellikleri gei modellerini ve ynlerini ekillendirmektedir. Ancak, bu geiler ayn zamanda demokrasiye dorudur; ve hedef, yollarn birlemesini salar.Democracy and the Market, 98-99. 35. Linze gore, Bir demokrasinin yeniden dengelenmesi, temel demokratik siyasal mekanizmalarn istikrarn ve devamlln ciddi olarak tehdit eden bir krizden sonra, demokratik meruluun, etkililiin ve etkinliin ayn seviye ya da daha yksek seviyede varln srdrmesi ile sonulanan bir siyasal sretir... Yeni rejim hukuk-d olarak kurulmu olabilir, fakat daha sonra demokratik sre yoluyla meruluk kazanmaldr, ve hepsinden nemlisi, bundan sonra demokratik kurallara gre ilemelidir. Juan J. Linz, The Breakdown of Democratic Regimes: Crisis, Breakdown, and Reequilibration

BOlarla Trkiyedeki MGK rejimi arasndaki benzerliklere iaret etmitim. Baknz, Ergun zbudun, Turkey: Crises, Interruptions, and Reequilibrations, Larry Diamond, Juan J. Linz, and Seymour Martin Lipset, eds., Politics in Developing Countres: Comparing Experiences with Democracy (Boulder: Lynne Rienner, 1990), 213-214. 40. Barkey, The State and the Industrialization Crisis in Turkey, 173-180. lgintir ki, 24 Ocak kararlar uygulamaya konulduktan sonra, o zamanki CHP lideri Blent Ecevit, srekli olarak bu kararlarn uygulanabimesinin, ancak Latin Amerika tarz otoriter bir rejimle mmkn olabileceini sylemekteydi. Baknz, Cneyt Arcayrek, 12 Eylle Doru Koar Adm, Kasm 1979-Nisan 1980, Cilt 9 (Ankara: Bilgi Yaynevi, 1986), 174-178. 41. Ahmad, The Turkish Experiment, 170-171. 42. A.g.e., 179; ayrca, Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar: Yar Silahl, Yar Klahl Bir Ara Rejim, 1960-1961 (Ankara: Bilgi

(Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1978), 87. 36. Ahmad, The Turkish Experiment, 168-170. 37. Stepan, Paths Toward Redemocratization, 75-78. 38. Przeworski, Democracy and the Market, 7479. 39. Guillermo ODonnell, Modernization and Bureaucratic Authoritarianism: Studies in South American Politics (Berkeley: Institute of In-

ternational Studies, University of California, 1973); ayrca yine ODonnelln Tensions in the Bureaucratic-Authoritarian State and the Question of Democracy, David Collier, ed., The New Authoritarianism in Latin America (Princeton: Princeton University Press, 1979), 285-318; Carlos H. Weisman, Reversal of Development in Argentina (Princeton: Princeton University Press, 1987); Henri J. Barkey, The State and the Industrialization Crisis in Turkey (Boulder: Westview Press, 1990). Bildiim kadaryla Barkey, 1980 darbesini ithal ikameci sanayileme (S)nin bitmesi ve Brokratik Otoriter (BO) rejimin ortaya kmas ile inandrc ve kapsaml bir ekilde aklayan ilk yazardr. Ben, daha nce, ksaca da olsa, Latin Amerikadaki

Yaynevi, 1991), 307-309. 43. Linz and Stepan, The Breakdown of Democratic Regimes, 4-5,10. 44. Frey, The Turkish Political Elite, 196-197. 45. Ahmad, The Turkish Experiment, 30,40. 46. Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar: DP Yoku Aa, 1954-1957 (Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991),26. 47. lter Turan Stages of Political Development in the Turkish Republic, Ergun zbudun, ed., Perspectives on Democracy in Turkey (Ankara: Turkish Political Science Association, 1988), 73. Ahmad, benzer ekilde, DPnin yle grlmesi gerektiini iddia etmektedir: dar menfaat ve kimlie sahip bir siyasal partiden ok, ortak bir hedef etrafnda birlemi bir ok atan ve kart menfaatleri kapsayan bir hareket. Menfaatlerin genilii muhalefetteyken olumlu iken, iktidara gelince bir handikap olduu ortaya kt. The Turkish Experiment, 77. 48. Ahmad, Demokratlarn ounun derin bir nn korkusu tadklarn gzlemlemektedir: te bu faktr...Paa faktr... partiler aras ilikileri bozdu...nn fobisi, smet Paann DP ynetimini gerek anlamda kabul etmedii ve Demokratlarn ilk fr-

40

Trk Siyasal Hayat

satta altn oymada kararl olduu inancna dayanmaktayd. The Turkish Experiment, 37. 49. Toker, Yar Silahl, Yar Klahl Bir Ara Rejim, 73-75. 50. Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar: Demokrasiden Darbeye, 1957-1960 (Ankara: Bilgi Yaynevi, 1991), 294-297. 51. Sdk olmayan, yar-sdk, ve sdk muhalefet kavramlar iin baknz, Linz, The Breakdown of Democratic Regimes, 27-38. 52. Toker, Yar Silahl, Yar Klahl Bir Ara Rejim, 21. 53. Toker, Demokrasiden Darbeye, 334,341. 54. Ahmad, The Turkish Experiment, 292. 12 Mart mdahalesine yol aan artlar zerinde, keza bk. Muhsin Batur, Anlar ve Grler: Dnemin Perde Arkas (stanbul: Milliyet Yaynlar, 1985); Celil Grkan, 12 Marta Be Kala (stanbul: Tekin yaynevi,1986). 55. Ahmad, The Turkish Experiment, 288-289. 56. Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar: smet Paann Son Yllar, 1965-1973 (Ankara: BilgiYaynevi, 1993),229. 57. Ahmad, The Turkish Experiment, 296; mit Cizre-Sakallolu, AP-Ordu likileri: Bir kilemin Anatomisi (stanbul: letiim Yaynlar, 1993), 111-119. 58. Linz, The Breakdown of Democratic Regimes, 3233. 59. Mektuplarn metni iin baknz, Cneyt Arcayrek, Mdahalenin Ayak Sesleri: 1978-1979, 8. Cilt (Ankara: Bilgi Yaynevi, 1986), 76, 205; ayrca 9. Cilt, 65. 60. Cneyt Arcayrek, Demokrasinin Sonbahar: 1977-1978, 7. Cilt (Ankara: Bilgi Yaynevi, 1985) 68,456. 61. Arcayrek, 8. Cilt, 175-177. 62. A.g.e., 377-379. 63. rnek olarak, baknz, Arcayrek, 7. Cilt, 165, 268-269,425-426. 64. Cneyt Arcayrek, Demokrasi Dur, 12 Eyll 1980: Nisan 1980-Eyll 1980 10. Cilt (Ankara: Bilgi Yaynevi, 1986), 85te aktarlmtr. 65. A.g.e., 171-182de aktarlmtr. 66. Cumhuriyet, 25 Aralk 1978, Cizre- Sakallolu, AP-Ordu likileri, 144te aktarlmtr. 67. Arcayrek, 10. Cilt, 75,124de aktarlmtr. 68. Ergun zbudun, The Turkish Party System: Institutionalization, Polarization, and Fragmentation, Middle Eastern Studies 17 (1981): 233. Ar ve lml ok partili system arasndaki ayrm iin, baknz, Giovanni Sartori,

Parties and Party Systems: A Framewok for Analysis (Cambridge: Cambridge University Press,

1976), 139-140. Aslnda, 1977 Millet Meclisinde alt parti temsil edildi, ancak iki tanesi nemli (ya da Sartorinin deyimiyle kayda deer) deildi: Cumhuriyeti Gven Partisinin sadece sandalyesi vard (daha sonra bire dt), Demokratik Partinin ise sadece bir sandalyesi vard. 69. Arcayrek, 7. Cilt, 65, 84, 93-97. 70. A.g.e., 128-130. 71. Cizre-Sakallolu, AP-Ordu likileri, 216217de aktarlmtr; Milli Gvenlik Konseyi, 12 September in Turkey: Before and After (Ankara: General Secretariat of the National Security Council, 1982),22. 72. Arcayrek, 7. Cilt, 261-262; 10. Cilt, 48-50. 73. Arcayrek, 8. Cilt, 25,58. 74. A.g.e. 307. 75. Ecevit bu teklifleri 1980 mdahalesinden sonra skynetim yetkililerine sunduu bir metinde ele almaktadr; bu metin Arcayrek, 10. Cilt, 26-47de verilmektedir. Baknz, ayrca, Ecevitin Mecliste 22 Temmuz 1980de yapt konuma, a.g.e., 217230. 76. Arcayrek, 9. Cilt, 349. 77. A.g.e. 325; Arcayrek, 8. Cilt, 297. 78. Arcayrek, 10. Cilt, 48-50; ayrca Cizre-Sakallolu, AP-Ordu likileri, 256. 79. Arcayrek, 8. Cilt, 270-271. 80. Mektubun metni iin, baknz, Kenan Evren, Kenan Evrenin Anlar, 1. Cilt (stanbul: Milliyet, 1990), 331-332. 81. Arcayrek, 8. Cilt, 280, 298; M. Ali Birand, 12 Eyll Saat 04:00 (stanbul: Karacan, 1984), 206. 82. Cizre-Sakallolu, AP-Ordu likileri, 124-129, zellikle not 131. 83. A.g.e., 131. 84. Linz, The Breakdown of Democratic Regimes, 30. 85. Cizre-Sakallolu, AP-Ordu likileri, 146. 86. A.g.e., 206; Arcayrek, 7. Cilt, 491. 87. Cizre-Sakallolu, AP-Ordu likileri, 233-239; mesela baknz, Kenan Evren, Kenan Evrenin Anlar, 280-281, 345, 356, 427, 437; Ecevitin bu temaslar hakkndaki fikirleri iin, baknz Arcayrek, 8. Cilt, 380-381. Demirel benzer ekilde unlar sylemitir: Askerler kendi balarna bir ey yapamazlar... Onlar tahrik eden sivil kadrolar vardr. 12 Martta vardr, 12 Eyllde vardr. Bu sivil kadrolar genellikle bu ii meslek edinmilerdir. Cizre-Sakallolu, a.g.e., sayfa 239da aktarlmtr. 88. Arcayrek, 8. Cilt, 196; 9. Cilt, 266-267.

2. nite - Karlatrmal Bir Persfektifte Demokrasiye Geiler, kler ve Onarmlar

41

Yararlanlabilecek Ek Kaynaklar
Ergun zbudun, Demokrasiye Gei Srecinde Anayasa Yapm (Ankara : Bilgi Yaynevi, 1993). Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri, 1789-1980 (stanbul : Afa Yaynlar, nc bask, 1996).

3
Amalarmz erik Haritas
Trk Siyasal Hayat

TRK SYASAL HAYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Farkl siyasi yapya sahip lkelerde demokrasinin pekimesi asndan anayasalarn ne ekilde hazrlandn karlatrabilecek, Trkiye Cumhuriyetinin ilk anayasas olan 1924 Anayasasnn ne ekilde gerekletirildiini aklayabilecek, 1961 Anayasasnn 1960 darbesine bal olarak gerekletirilmesini, bu anayasann belirleyici zelliklerini ve zerinde yaplan deiiklikleri saptayabilecek, 1982 Anayasasnn gerekletirilmesini, belirleyici zelliklerini ve dnemin siyasi iktidarlar tarafndan hazrlanan deiiklik almalaryla gerekletirilen deiiklikleri saptayabilecek, bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Ortaklk ya da Oydamac Tarz Anayasa Yapm Demokrasinin Pekimesi Anayasa Yapm Kurucu Meclis Danma Meclisi Milli Birlik Komitesi Anayasa Revizyonlar

Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

GR ANAYASA YAPIMI SYASET 1876 OSMANLI ANAYASASI 1921 ANAYASASI 1924 ANAYASASI 1961 ANAYASASI 1982 ANAYASASI

Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

GR
Demokrasiye gei abalar olan lkelerde anayasa yapm sreci bu lkelerin siyasal kurumlarnn ortaya kmas asndan ok nemlidir. nk anayasa yapm srecinde siyasal etkinlik birden younlar ve siyasi hayatla ilgili olumlu ve olumsuz birok konu ortaya kar. Doal olarak da lkenin siyasi yapsyla ilgili olumlu ve olumsuz konular net bir ekilde grlmeye balar. Bu gne kadar gerekletirilen anayasay (1924,1960 ve 1982 Anayasalar) bu kapsam iinde deerlendirmek gerekir. Trkiyedeki anayasa yapm tarihi; lkedeki siyasal meruluu, askeri darbelerin etkisini ve pekimi demokratik rejimi anlamak asndan nemlidir.

ANAYASA YAPIMI SYASET

A M A

Farkl siyasi yaplara sahip lkelerde demokrasinin pekimesi asndan anayasalarn ne ekilde hazrlandn karlatrabilmek.

zellikle demokrasiye gei dnemlerinde anayasa yapm, toplumun ve siyasal (ve dier) elitlerinin yaygn desteine sahip siyasal kurumlar yaratmak asndan mkemmel bir frsattr. Gerek anayasa yapm sreci, gerek onun rn olan anayasal tercihler, demokrasiye geiin ve demokrasinin pekimesinin hayati unsurlardr. Andrea Bonime-Blancn szleriyle; anayasa yapm, gei dnemindeki siyasal faaliyetlerin hem en eitli, hem en youn biimidir. Bu srete siyasal manevralar, pazarlklar ve mzakereler gerekleir; gruplar ve liderler arasnda siyasal tavrlar, uzlamalar ve anlamazlklar n plana kar. Anayasa yapmclarn bu sorunlar nasl zdkleri, bize gei sreci ve onun yol at rejim hakknda ok nemli eyler retebilir. Gerek srecin, gerek onun sonucunun genel nitelii, yeni rejimin istikrar ya da istikrarszlk potansiyeline ilikin ip ular verebilir.1 Baka bir deyile anayasa yapm sreci, sadece demokrasiye geiin biimini deil, belki daha da nemlisi, demokrasinin pekime anslarn etkiler. Bu nitede oydamac (consensual) ya da ortaklk (consociational) bir anayasa yapm ynteminin, demokratik pekime ansn byk lde arttraca ileri srlmektedir. Bu balamda, kinci Dnya Sava sonras dnemin en istikrarl demokratik anayasalarnn (bunlarn en iyi bilinen rnekleri, Alman, talyan ve spanyol anayasalardr) temsil nitelii yksek kurucu meclislerin ve oydamac bir anayasa ya-

Oydamak: Tartmak, bir konuda uzlaarak belli bir grte birlemek ya da ounluun belli bir grte birlemesidir. Ortaklk: Siyasal partilerin ya da bask gruplarnn belli bir konuda birleerek g oluturmasdr.

44

Trk Siyasal Hayat

pm uslbunun rn olmalar, bir rastlant deildir. talyada 1946da seilmi olan Kurucu Meclis, byk partinin (Hristiyan Demokratlar, Sosyalistler ve Komnistler) hkimiyetinde idi. Hristiyan Demokratlarn en byk parti olmasna karlk, Sosyalistlerle Komnistlerin birleik sol oylar, Hristiyan Demokratlarnkinden fazlayd. te yandan Hristiyan Demokratlar, siyasal saflamada merkez konumunda olmalar nedeniyle, genellikle btn lml ve muhafazakr gleri kendi etraflarnda toplayabiliyordu. Buna ramen talyan anayasa yapm srecine tek bir koalisyon hkim olmamtr. Aksine, konulara gre deien oynak ve oydamac bir karar alma yntemi izlenmitir... Partileri blme potansiyeli yksek sorunlarda bile sre, oydamac bir temelde sonulandrlm ve siyasal partilerin hepsi deilse bile pek ou, yeni anayasann niha eklini desteklemilerdir.2 talyan anayasas, gerek bir siyasal ant olarak vlmtr. Gianfranco Pasquinonun gzlemledii gibi, bu ibirlii dnemi o kadar nemli, sonular da o kadar nlyd ki, bugne kadar Komnistler, anayasay birlikte yapm olmalar dnda Hristiyan Demokratlarla pek az ortak noktalar olduunu vurgulamlardr.3 Benzer ekilde, Franco sonras spanyada anayasa yapm srecine uzlamac, oydamac bir yntem hkim olmutur; 15 Haziran 1977deki ilk serbest parlmento seimlerinin sonular da, bu durumu tevik etmitir. Seimlerden, Adolfo Suarezin liderliindeki merkez-sa Demokratik Birlik (UCD), oylarn yzde 34.7si ve 350 sandalye 165i (yzde 47.1) ile en byk parti olarak kmtr. Sosyalist parti, oylarn yzde 29.2si ile 118 sandalye yzde (33.7) kazanmtr. Daha ideolojik nitelikteki iki parti ise hayal krkl yaratc sonular almlardr: Franco gemiiyle ilikili olan Halk ttifak (Allianza Popular, AP) oylarn sadece yzde 8.5ini, Komnist parti de yzde 9.3n alabilmitir. Yeni meclis (Cortes) ilk oturumunda, bir Kurucu Meclis olarak almaya karar vermitir. Seim sonular anayasa yapmnda sac bir UCD-AP koalisyonu imknn ak brakyordu; ancak UCD, bu seenee nadiren bavurmutur. Ara sra iki parti arasnda, zellikle ahlaki sorunlar zerinde, ounluu salayan koalisyonlar olumusa da, byle bir koalisyon ne kapsayc ne de hkim nitelikteydi. spanyadaki sre, kutuplama sergilemek yerine, ok farkl ideolojilere sahip partilerin uzlama yoluyla ok-yanl (oydamac) hkim koalisyonu oluturduklar bir oydamac siyaset modeli olabilir.4 spanyada, temel anayasal sorunlarn pek ounda, sol ve sa arasnda zorlu, bazen de gizli, grmeler yoluyla uzlamalara varld. Anayasa yapm srecinin oydamac nitelii, Kongre ve Senatonun 31 Ekim 1978 tarihinde, sadece birka APli ve Basque yenin muhalif veya ekimser oyuyla, hemen hemen oybirliiyle anayasay kabul etmi olmasnda kendini gstermektedir. Bu gzlem, anayasann kullanlan oylarn yzde 87.87si ile onayland 6 Aralk 1978 anayasa halk oylamas bakmndan da geerlidir.5 Yelpazenin teki ucunda, en iyi rnekleri 1946 Fransa ve 1976 Portekiz anayasalar olan, atmac veya ihtilfl anayasa yapm tarz gzlemlenebilir. Drdnc Fransz Cumhuriyeti anayasasn yapan Kurucu Meclise, Komnistler, Sosyalistler ve Hristiyan demokratik Cumhuriyeti Halk Hareketi (MRP) gibi gl, disiplinli ve ideolojik ynelimli parti hkimdi. Bu parti, birok nemli anayasal sorun zerinde oydamac zmlere varamamlardr. Dolaysyla ilk anayasa tasars halk oylamasnda reddedilmi, ikincisi de kk bir ounlukla kabul edilmitir. Drdnc Fransz Cumhuriyetinin ksa mr (1946-1958) ve kronik hkmet istikrarszl gz nne alndnda, bu deneyimin baarl olduu sylenemez. Benzer ekilde, Salazar sonras Portekizde anayasa yapm srecini evreleyen zel artlar, hem bu srecin slbunu, hem de onun rn olan anayasay etkile-

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

45

mitir. Kurucu Mecliste sol partilerin (Sosyalistler ve Komnistler) ounlukta olmalar ve radikal solcu subaylarn etkisi sonucunda, anayasa yapmna oydamac deil, atmac bir slp hkim olmutur. Karar alma, koalisyonlar ve sonular ideolojik ynden tek-yanl idi ve daha merkezci, ikinci byk parti olan Halkn Demokratik Partisini hi umursamadan tek tarafl olarak gerekletirildi.6 1976 Anayasas sosyo-ekonomik sisteme ilikin olarak, ideolojik, dogmatik ve ou zaman salt edebi nitelikteki hkmlerle doluydu; bu ideolojik ifadelerin ou, 1982 anayasa deiiklii ile kaldrlmtr. Dolaysyla, Portekizde demokrasinin tam anlamyla pekimesi, ancak anayasann 1982 ve 1989da geirdii iki kkl deiiklikle mmkn olmutur. Bu karlatrmal gzlemlerin nda, Trkiyedeki anayasa yapm sreci, geni apl bir oydamaya dayanan siyasal kurumlar yaratma asndan, bir dizi karlm frsat olarak tanmlanabilir. Ne Cumhuriyetin anayasas (1924, 1961 ve 1982 anayasalar) ne de 1876 Osmanl anayasas, sosyal gleri byk lde temsil eden bir kurucu meclis, ya da yasama meclisi tarafndan, bir mzakere, pazarlk ve uzlama sreci ile yaplmt. Dolaysyla hepsinin siyasal meruluu zayft.

1876 OSMANLI ANAYASASI

Mslman ounluklu lkelerdeki ilk anayasa olmak itibariyle byk nem tayan 1876 Osmanl Anayasas (Kanun-u Esas), Sultan kinci Abdlhamidin grevlendirdii, brokratlar ve din limlerinden (ulema) oluan 28 kiilik bir komisyon tarafndan hazrlanm ve hukuken Sultann tek tarafl iradesi niteliinde olan bir fermanla iln edilmitir. 1876 Anayasas, Meclis-i Umum adn alan bir parlmento kurmutur. Bu Parlmento, iki meclisten meydana gelmektedir. Heyet-i yan adn tayan meclisin btn yeleri, padiah tarafndan atanmaktadr. Dier meclisin (Heyet-i Mebusan) yeleri ise, halk tarafndan iki dereceli seimle seilmektedir. Anayasa, Parlmentonun yetkilerini hayli dar tutmutur. rnein bir parlmento yesinin kanun teklif edebilmesi iin, ilkin padiahtan msaade almas gereklidir. Her iki meclise kabul edilen tasarlar, padiahn onay olmadan yrrle girememektedir. Hkmetin Heyet-i Mebusana kar sorumluluu, anayasada aka belirtilmi deildir. Buna karlk padiah, istedii zaman Heyet-i Mebusan feshedebilmektedir. Grlyor ki, 1876 Anayasas, henz Bat rneklerine uygun bir merut monari kuramamtr. Devlet ynetiminde arlk, gene de padiahtadr. Nitekim Abdlhamid II, anayasann bu niteliinden de yararlanarak, 1878 ylnda Mebusan Meclisini datm ve lkeyi tekrar mutlakiyetle ynetmeye balamtr. Ancak Abdlhamitin mutlakiyeti, aydn evrelerde gitgide younlaan bir muhalefet uyandrm, Gen Trkler ad verilen bu muhalefet hareketi, Gen Osmanllardan daha geni bir evrenin mal olmutur. Nihayet 1908 ylnda Rumelideki asker birliklerin isyana balamasyla Abdlhamid, 1876 Anayasasn yeniden yrrle koymak zorunda kalmtr. Bylece, Osmanl mparatorluunda kinci Merutiyet dnemi almtr. Merutiyete kar olan gruplarn tahrik ettii ve 31 Mart Vakas ad verilen gerici ayaklanma, Rumeliden gelen Hareket Ordusu tarafndan ksa srede bastrldktan sonra, Abdlhamid tahttan indirildi ve 1909 ylnda Anayasa, daha demokratik bir parlmenter sistem ynnde nemli deiikliklere urad. 1909 deiiklikleri ile, padiahn yetkileri daraltlarak Mebusan Meclisinin yetkileri geniletildi. Bakanlar Kurulunun Mebusan Meclisine kar sorumlu olduu aka belirtildi. Padiahn Meclisi feshetme hakk, yan Meclisinin onay ve ay

46

Trk Siyasal Hayat

iinde yeni seim yaplmas artlarna baland. Kanun teklif edebilmek iin padiahn izninin alnmas zorunluluu kaldrld. Meclislerce kabul edilen bir kanunun, padiaha ya iki ay iinde onaylanmas, ya da bir kere daha grlmek zere meclislere geri gnderilmesi hkm konuldu. Geri gnderme halinde bu metnin kanunlaabilmesi iin meclislerin 2/3 ounluu gerekli idi. En nemlilerine ksaca deindiimiz bu anayasa deiiklikleriyle,1876 Anayasas, demokratik bir merut monari anayasas haline getirilmi oldu. Ne var ki, gitgide arlaan i ve d koullar ve lkede yeterli bir demokratik gelenein bulunmamas, bu anayasann gerei gibi uygulanmasna imkn vermedi. Anayasal bir rejim perdesi gerisinde, ttihat ve Terakki partisinin diktatrce ynetimi ortaya kt. Bu rejim, Birinci Dnya Savann yenilgi ile sona ermesiyle birlikte ykld.

1921 ANAYASASI
Osmanl devletinin Birinci Dnya Savandaki yenilgisini takip eden yabanc igale kar Anadoluda gelien mill kurtulu hareketi, 23 Nisan 1920de Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisinin almasyla, kurumsallama yolunda ok nemli bir aama kaydetmitir. Kurucu meclis niteliindeki bu meclis, 20 Ocak 1921 tarihinde yeni bir anayasa (Tekilt- Esasiye Kanunu) kabul etti. 1876 Kanun-u Esassi henz resmen ilga edilmi saylmad iin, bu Anayasa, sadece 24 maddelik ksa bir metin olarak kaleme alnd. Fakat 1921 Anayasasnn artk Kanun-u Esasden ok farkl temellere dayanmakta ve yeni bir Trk Devletini kurmakta olduu akt. 1921 Anayasasnn en nemli yenilii ve en devrimci ilkesi, mill egemenlik ilkesidir (m.1). Bu Anayasa, saltanatn kaldrlaca yolunda bir hkm tamamakla beraber, mill egemenlik ilkesinin, kiisel egemenlie dayanan monarik bir ynetim sistemiyle badaamayaca aktr. Ayn Anayasa, yasama ve yrtme kuvvetlerinin T.B.M.M.nde toplandn (m.2). Meclisin bakanlara yn gsterebileceini ve gerektiinde onlar deitirebileceini (m.8) belirtmektedir. Nihayet 1921 Anayasas, il ve nahiyelerde halk idaresi, yani yerinden ynetim ilkesini kabul etmitir. 1921 Anayasasnn kurduu bu hkmet sistemi, anayasa doktrininde meclis hkmeti adyla bilinen sistemin tipik bir rneidir. Bu sistem, yasama ve yrtme glerinin T.B.M.M.nde toplanm olmas, bakanlarn teker teker Meclis tarafndan seilmeleri, Meclisin bakanlar her zaman deitirebilmesi ve onlara yn gsterebilmesi, buna karlk Bakanlar Kurulunun Meclise kar kullanabilecei hibir hukuk silhn(rnein fesih yetkisinin) mevcut olmamas ve bir Devlet Bakanl messesesinin yaratlmam bulunmas bakmlarndan, tam bir Meclis hkmeti rneidir. Uygulamada da, T.B.M.M. hukuk yetkilerini kskanlkla kullanm, Atatrk ve Bakanlar Kurulu yeleri de en g koullara ramen T.B.M.M. yetkilerine daima byk sayg gstermilerdir. Tarihimizde Birinci T.B.M.M. dnemi (1920-23), en byk i ve d tehlikeler karsnda bile demokratik bir denetim sisteminin nasl srdrlebildiini gsteren gzel bir rnektir. Bununla birlikte, uygulamada meclis hkmeti modelinden nemli sapmalarn grld ve sistemin bir parlmenter rejimden pek de farkl olmayan bir biimde iledii de gzlemlenmektedir. Birinci T.B.M.M.nde bugn anladmz anlamda siyasal parti gruplar yoktu. Buna karlk, Meclisin alndan ksa bir zaman sonra, Birinci ve kinci Gruplar adyla anlan iki siyasal grup olumutu. Birinci Grup, Atatrk ve hkmeti destekleyen, kinci Grup ise onlara muhalif olan milletvekillerinden olumaktayd. Fakat bu iki grup arasndaki snr izgisi kesin deildi. Oylamalarda, gruplardan birine mensup baz milletvekillerinin, dier grubun ounluuyla birlikte oy kulland-

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

47

grlyordu. Birinci T.B.M.M.nin btn yeleri, vatann dman igal ve saldrsndan kurtarlmas amacnda gr birlii halinde bulunmakla beraber, bundan sonra izlenecek siyasetler konusunda farkl grlere sahiptiler. Atatrk ve onu destekleyenler, Cumhuriyeti bir devlet sisteminden ve devrimci toplumsal deiimlerden yana olduklar halde, onlarn karsndakiler, genellikle, padiahlk kurumunun korunmasn ve toplumsal deiimin daha yava ve evrimci yollardan gerekletirilmesini istiyorlard. Bu gr ayrlklarn vaktinden nce yzeye karmamak amacyla, Atatrk ve arkadalar Mill Mcadelenin bitiminden nce, padiahln kaldrlacana dair bir aklamada bulunmamlardr. Ayn gerekeyle, yukarda da deindiimiz gibi, T.B.M.M. Hkmeti bnyesi iinde bir Devlet Bakanl makamnn yaratlmamasna da dikkat edilmitir. Ulusal Bamszlk Savann zaferlerle sonulandrlmasndan sonra, artk bu duruma aklk getirmek zaman gelmiti. Nitekim T.B.M.M., 30 Ekim ve 1-2 Kasm 1922 tarihli, 307 ve 308 sayl iki tarih kararyla, Osmanl mparatorluunun sona erdiini ve padiahln 16 Mart 1920 tarihinden geerli olmak zere tarihe karm olduunu iln etmitir. Bu kararlarda henz Cumhuriyet deyiminin kullanlmad ve rejimin hl Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti olarak adlandrld grlmektedir. Trk tarihinde bu derece nemli bir rol oynam bulunan Birinci T.B.M.M., tarih grevini yerine getirdikten sonra, Nisan 1923te yeni seimler yaplmak zere, dalma karar verdi. Cumhuriyeti ilan eden ve 1924 Anayasasn hazrlayan, kinci T.B.M.M. olmutur.

1924 ANAYASASI
kinci T.B.M.M., seilmesinden az sonra yeni bir anayasa yapma sorununa eilmek durumundayd. nk 1876 Osmanl Kanunu Esassi henz resmen ilga edilmi olmad gibi, 1921 Tekilt Esasye Kanunu da, yeni devletin ihtiyalarna cevap verecek derecede uzun ve ayrntl bir metin deildi. Yeni Anayasa, 20 Nisan 1924te T.B.M.M. tarafndan kabul edilerek, 23 Nisan 1924te yaynland. 1924 Anayasasnn baz temel ilkeleri, aadaki ekilde zetlenebilir: 1924 Anayasasnn, meclis hkmeti ile parlmenter rejim arasnda karma bir sistem kurduu sylenmitir. Gerekten Anayasada, her iki hkmet ekline has zellikler yer almaktadr. 1924 Anayasasnn meclis hkmetini andran ynleri unlardr: (a) Anayasaya gre, Trk Milletini ancak Trkiye Byk Millet Meclisi temsil eder ve Millet adna egemenlik hakkn yalnz o kullanr (m.4). Yasama yetkisi ve yrtme erki Byk Millet Meclisinde belirir ve onda toplanr (m.5) (b) Meclis, Hkmeti her zaman denetleyebilecei ve drebilecei (m.7) halde, Hkmetin meclisi feshetme yetkisi yoktur. Hkmete fesih yetkisi tannmas nerisi, Anayasa grmeleri srasnda uzun tartmalara konu olduktan sonra, reddedilmitir.te yandan, 1924 Anayasas, baz ynleriyle de parlmenter sistemi andrmaktadr: (a) Meclis yasama yetkisini kendi kulland (m.6) halde, yrtme yetkisini ancak Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu eliyle kullanabilir (m.7). yleyse, yrtme yetkisi teorik olarak Mecliste bulunmakla beraber, Meclisin yrtme ilemlerini bizzat yapmas sz konusu deildir. Bu sistemi, anayasaclarmz, kuvvetler birlii ve grevler ayrl sistemi olarak adlandrmlardr. (b) Hkmetin kurulmas konusunda parlmenter sisteme uygun bir model kabul edilmitir. Anayasann 44nc maddesine gre, Babakan, Cumhurbakannca Meclis yeleri arasndan tayin olunur. teki bakanlar Babakanca seilip tamam Cumhurbakan tarafndan onandktan sonra Meclise sunulur. Meclis toplank deilse sunma ii

48

Trk Siyasal Hayat

Meclisin toplanmasna braklr. Hkmet, tutaca yolu ve siyas grn en ge bir hafta iinde Meclise bildirir ve ondan gven ister. 1924 Anayasas, sert bir anayasayd. Bu Anayasann 102nci maddesine gre, Anayasada deiiklik teklifinin Meclis ye tamsaysnn en az te biri tarafndan imzalanmas artt. Deiiklik tekliflerinin kabul de, ye tamsaysnn en az te ikisinin oyuyla mmknd. Gene, bugnk Anayasamzda da olduu gibi, bu Anayasann Devlet eklinin Cumhuriyet olduu hakkndaki birinci maddesinde deiiklik ve bakalama yaplmas hibir trl teklif edilemezdi. 1924 Anayasas, bunun dnda, Anayasann hibir maddesi hibir sebep ve bahane ile savsanamaz ve ilerlikten alkonamaz. Hibir kanun Anayasaya aykr olamaz (m.103) hkmn de tayordu. Ancak bu Anayasada kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimine yer verilmemi olduundan, anayasann stnl ilkesi byk lde teoride kalmtr. 1924 Anayasasnn getirdii en nemli yeniliklerden biri de, liklik ilkesidir. Geri bu ilke, 1924 Anayasasnda batan beri yer alm deildir. Anayasann ilk eklinde, Trkiye Devletinin dini, Din-i slamdr ifadesi yer ald (m.2) gibi, Meclisin yetkileri arasnda ahkm- eriyenin tenfizi (eriat hkmlerinin uygulanmas) hususu da saylmtr (m.26). Bu hkmler, 1928 ylndaki Anayasa deiiklii ile karlm, 1937 deiiklii ile de liklik ilkesi resmen kabul olunmutur. 1924 Anayasas, hrriyetler konusunda, Fransz Devriminden beri sregelmekte olan tabi hak anlayn kabul etmitir. Anayasann 68inci maddesine gre, Her Trk hr doar, hr yaar. Hrriyet, bakasna zarar vermeyecek her eyi yapabilmektir. Tabi haklardan olan hrriyetin herkes iin snr, bakalarnn hrriyeti snrdr. Bu snr ancak kanun izer. Bu hrriyeti anlaya ramen, 1924 Anayasas, hrriyetleri geni ve ayrntl ekilde dzenlememi, ou zaman bunlarn sadece adn saymak ve snrlarnn kanunla izileceini belirtmekle yetinmitir. Bylece Meclis, hrriyetleri diledii gibi snrlandracak kanunlar karabiliyordu. stelik, kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetimi sistemi de yerlemi olmadndan, Meclis ounluunun oyuyla, aznln haklarnn lsz ekilde snrlandrlmas mmknd.
AM A

Trkiye Cumhuriyetinin ilk anayasas olan 1924 Anayasasnn ne ekilde gerekletirildiini aklayabilmek.

1924 Anayasasnn en nemli eksii: Kontrol ve dengeleme sisteminin olmamasdr. Bu nedenle, anayasa otoriter bir hkmet arac olarak kullanld.

1924 Anayasas, 1923te seilmi olan Trkiye Byk Millet Meclisi(TBMM) tarafndan yaplmtr. 1923 seimleri, Mustafa Kemal Paa taraftarlarnn yeni kurmu olduklar Halk Frkasnn (daha sonra Cumhuriyet Halk Partisi) denetimi ve hkimiyeti altnda yaplmtr. TBMMnin ilk dneminde (1920-1923) Mustafa Kemal Paaya muhalefet eden kinci Grup yelerinden hibiri, yeniden seilmemitir. Bylece anayasa grmeleri srasnda bir tek-parti sisteminin henz pekimi olmamasna ramen, yeni Meclis hemen tmyle Kemalistlerden olumaktayd. Bununla birlikte ve Meclisin toplumdaki btn bellibal gleri temsil etmemesine ramen, anayasa grmeleri, nisbi bir hrriyet havas iinde cereyan etmitir. Belki de bu atmosferin etkisi ile, srecin sonucunda gerek sz gerek ruhu itibar ile demokratik gibi grnen bir anayasa ortaya kt. 1924 Anayasas, 19201923 dneminde uygulanan meclis hkmeti modelinden pek az saparak, TBMMni devletin en yce organ olarak muhafaza etti. Anayasann en nemli kusuru, seilmi ounluklarn iktidarn dengeleyecek etkili frenler ve dengeler mekanizmalarna yer vermemi olmasyd. Dolaysyla 1925 ylnda de facto bir tek-parti reji-

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

49

mi kurulduunda anayasa, kolayca otoriter ynetimin bir arac haline dnt. CHP liderlii TBMMne aday gsterilme ve seilmeyi denetimi ve tekeli altnda tuttuundan, Meclisin yce yetkileri, parti liderlii ve yrtme organ tarafndan kullanlr oldu. Bu nedenle, anayasay otoriter rejimin gereklerine uyarlamak ihtiyac duyulmad. Gene ayn nedenle, CHP liderlii 1945 ylnda ok-partili demokrasiye geme karar verdiinde de, anayasay daha demokratik ynde deitirme gerei ortaya kmad. Trkiyede demokrasiye gei, hibir anayasa deiiklii olmakszn, sadece seim, basn ve dernekler kanunlarndaki baz deiikliklerle gerekleti. 1950de kabul edilen ve yarg denetimi altnda serbest ve drst seimleri garanti altna alan yeni bir seim kanunu sayesinde, DP, 14 Mays 1950 seimleriyle iktidara geldi. 1924 Anayasasnn Tek parti CHP dneminde ve ardndan gelen DP iktidar dneminde deSIRA SZDE itirilmeden kalmasn nasl deerlendirmek gerekir? Tartnz. 1924 Anayasas, DPnin on yllk iktidar sresi boyunca da D deiiklie urabir N E L M mad. Niin partilerden hibirinin, daha hrriyeti ve oulcu bir demokrasinin teS O R U mellerini atmak amacyla, daha etkili anayasal fren ve denge mekanizmalar nermedii sorusu sorulabilir. En akla yakn cevap, CHPnin iktidar kaybedeceini hibir zaman ciddi ekilde dnmemi olmas, DPnin de bir kez iktidara geldikten DKKAT sonra, anayasann salad snrsz ounluk hkimiyetini kendi siyasal karlar iin kullanmak istemi olmasdr. Dolaysyla, iktidar ve muhalefet partileri arasnSIRA bir anayasal dida, ne 1950deki iktidar deiiminden nce, ne de sonra, anlaml SZDE yalog cereyan etmitir. Anayasal frenler ve dengeler mekanizmalarnn yokluu, ilk Trk demokrasi AMALARIMIZ deneyiminin knn balca sebebini oluturmutur. Temel haklara ilikin etkili hukuki gvencelerin olmamas ve kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetiminin yokluu, DP iktidarnca, muhalefetin haklarn ar ekilde snrlandK T A P ran bir dizi kanun karma imknn vermi, bu da muhalefetin iktidara kar tutumunu sertletirmitir. Bundan doan toplumsal huzursuzluk, 27 Mays 1960 tarihinde, DP iktidarn devirip geici bir askeri rejim kuran bir askeri Vmdahale ile soTELE ZYON nulanmtr.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

1961 ANAYASASI
A M A

NTERNET

NTERNET

1961 Anayasasnn 1960 darbesine bal olarak gerekletirilmesini, bu anayasann belirleyici zelliklerini ve zerinde yaplan deiiklikleri saptayabilmek.

1960 mdahalesi, bir grup orta rtbeli subay tarafndan gerekletirilmi ve bunlar, iktidar ele geirmelerini takiben, Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Cemal Grselin bakanlnda, Milli Birlik Komitesi (MBK) adn alan bir ihtilal komitesi biiminde rgtlenmilerdir. MBK, batan itibaren, yeni bir demokratik anayasa yapma ve iktidar serbeste seilmi bir sivil ynetime devretme niyetini iln etmitir. MBK yelerinden bazlarnn askeri ynetimi uzatma abalarna ramen, MBK szne sdk kalm ve yeni anayasaya ve seim kanununa gre yaplan parlamento seimlerini takiben, 1961de iktidar devretmitir

Anayasay hazrlamakla grevli Kurucu Meclis; MBK ve Temsilciler Meclisi olmak zere iki kuruluun yan yana gelmesinden oluuyordu.

50
1961 Anayasas Kurucu Meclis tarafndan gelitirildi. Kurucu Meclis, MGK ve Temsilciler Meclisinden oluuyordu.

Trk Siyasal Hayat

1961 Anayasasnn temel zellikleri: Geniletilmi temel zgrlkler, vatandalara geni sosyal haklar, kontrol ve dengeleme sistemi, idari mahkemelerin glendirilmesi, bamsz yarg yasama iinde ikinci meclis, i gvenliinin iyiletirilmesi, idari zerklii olan kamu kurumlar.

Bununla birlikte yeni anayasa, pek demokratik olmayan artlar altnda kabul edilmitir. ki meclisli Kurucu Meclisin kanatlarndan biri, MBK idi. Dolaysyla anayasa yapmnda ordunun gl etkisi hissedilmitir. te yandan, Kurucu Meclisin sivil kanad olan Temsilciler Meclisi de, tmyle temsili bir nitelik tamyordu. Bu Meclisin yelerinin yaklak te biri, ok snrl katlml bir seimle seilmiti; geri kalan ise, iki muhalefet partisi (CHP ve CKMP), devlet bakan General Cemal Grsel, MBK, yarg organlar, niversiteler, barolar, ticaret ve sanayi odalar, sendikalar, basn dernekleri, genlik rgtleri gibi kurulularca seilmi ya da atanmt. Daha da nemlisi, yasaklanan DPnin yeleri (semenlerin yaklak yars) Kurucu Mecliste hibir ekilde temsil edilmiyordu. Dolaysyla Kurucu Meclise byk lde devlet elitleri (ordu, brokrasi, niversite profesrleri) ve bu elitlerin balca szcs olan CHP hkim olmutur. Bunun sonucu olarak da, Meclisce kabul edilen ve halk oylamasnda yzde 61.7lik bir ounlukla onaylanan anayasa, devlet elitlerinin temel siyasal deerlerini ve karlarn yanstmtr. Anayasa, bir yandan vatandalarn temel haklarn geniletir ve kapsaml sosyal haklar tanrken, te yandan, seilmi organlarn iktidarn snrlandracak etkin bir frenler ve dengeler sistemi yaratmak suretiyle, politikaclara ve seilmi meclislere kar gvensizliini ifade etmitir. Bu fren mekanizmalar iinde, kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsal denetiminin kabul, btn idari ilemleri denetleyebilecek idari mahkemelerin glendirilmesi, yarg organna tam bamszlk kazandrlmas, ikinci bir meclisin kurulmas, devlet memurlarnn ve zellikle hkimlerin i gvenliinin salamlatrlmas, niversiteler ve Trkiye Radyo ve Televizyon Kurumu gibi baz kamu kurulularna geni idari zerklik verilmesi gibi hususlar yer almaktadr. Bylece, bir yandan seilmi meclislerin iktidarnn yargsal ve dier brokratik kurumlar vastasyla etkili biimde dengelenecei, te yandan da geniletilmi temel haklar ve sosyal haklarn yardmyla gerek bir oulcu ve demokratik toplumun tedricen gelimesinin salanaca umulmutur. 1961 Anayasasnn temel nitelikleri ve getirdii yenilikler yle zetlenebilir: (a) Anayasann stnl 1924 Anayasasnn millet egemenliini tek bana temsil eden stn yetkili Meclis anlayna karlk, 1961 Anayasas egemenliin kullanl bakmndan hayli farkl bir forml benimsemitir. Egemenliin kaytsz artsz Trk Milletinin olduu yolundaki ifade korunmakla birlikte, milletin egemenliini Anayasann koyduu esaslara gre, yetkili organlar eliyle kullanaca belirtilmitir. (m.4). Bylece Trkiye Byk Millet Meclisi, egemenliin kullanlnda tek yetkili organ olmaktan karlm, egemenliin kullanlmasn Anayasada belirtilen dier devlet organlar ile paylar olmutur. stelik, btn bu organlar, millet egemenliini ancak Anayasann koyduu esaslara gre kullanabileceklerdir. Geri 1924 Anayasasnda da kanunlarn Anayasaya aykr olamayaca hkm (m.103) yer almtr ama, bu kuraln pratik meyyidelerden yoksunluu sebebiyle, 1924 Anayasasnn gerek anlamda Anayasann stnl ilkesini gerekletirmi olduu sylenemez. 1961 Anayasas ise, tmyle, Anayasann stnl ilkesi zerine ina edilmitir. Egemenliin kullanlmasna ilikin hkm yannda, 1961 Anayasasnn 8inci maddesi de, Anayasann stnln kukuya yer brakmayacak aklkta belirtmektedir: Kanunlar Anayasaya aykr olamaz. Anayasa hkmleri, yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn ve kiileri balayan temel hukuk kurallardr. (b) Kuvvetler Ayrl Temsilciler Meclisi Anayasa Komisyonu Raporunda, meclis hkmetinin dayand kuvvetler karm yerine, yumuak kuvvetler ayrl, ya da parlmenter

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

51

rejimin benimsendii ifade edilmitir.Belirtmek gerekir ki, kuvvetler ayrlnn ada anlam, yasama ve yrtme arasndaki ayrlktan ok, yarg organnn bu iki siyasal nitelikli organ karsndaki bamszln n plna karmaktadr. Anayasaclk akmnn ilk dnemlerinde mevcut olmayan siyasal partiler, son yzyl iinde byk gelime gstererek siyaset alannn gerek hkimi haline gelmilerdir. zellikle hkmetin ancak parlmentonun gveni ile grevde kalabildii parlmenter rejimde ounluk partisi (veya partileri) bu iki organ arasnda kuvvetler ayrl teorisinin ngrmedii lde sk bir siyasal ba yaratmtr. Bu durumda, yasama-yrtme ayrlnn eski nemini korumad gerek olmakla birlikte, yarg organnn bamszl, benimsenen hkmet sistemi ne olursa olsun, btn hrriyeti demokrasilerin vazgeilmez bir unsurudur. 1924 Anayasas teorik olarak yargnn bamszln tanm olmakla beraber, bunu fiiliyatta etkin klacak kurum ve gvencelerden yoksundu. 1961 Anayasasnn, yarg bamszln btn gvenceleri ile gerekletirmi olmas, bu Anayasann baka bir nemli yeniliidir. Anayasaclk akmnn temelinde yattn grdmz, devlet iktidarnn bllmesi, paylalmas ve snrlandrlmas ilkesi, sadece yasama, yrtme ve yarg kuvvetlerinin ayr organlara verilmesini deil, bazan tek bir kuvvetin eitli organlar arasnda bllmesini de ierebilir. Parlmenter rejimde yrtme kuvvetinin, sorumsuz devlet bakan ile sorumlu babakan ve bakanlar kurulu arasnda bllmesi, bunun bir rneidir. Baka bir rnek, yasama yetkisinin iki ayr meclis arasnda bllmesi anlamna gelen iki meclis sistemidir. 1961 Anayasasnn yeniliklerinden biri de, yasama organn (Trkiye Byk Millet Meclisi) Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu olarak iki meclise blm olmasdr. (c) oulcu Toplum Yapsnn Glendirilmesi Bilinen bir gerektir ki, devlet iktidarnn etkin biimde snrlandrlabilmesi iin, sadece hukuk dzenlemeler, yani devlet yetkilerinin anayasal dzeyde bllmesi yetmez. En az onun kadar nemli bir snrlama faktr de, devlete yaratlmam olan, sivil toplumun kendi bnyesinden doan eitli insan topluluklarnn, meslek kurulularnn, gnll derneklerin, menfaat ve bask gruplarnn varl ve bunlarn siyasal kararlar zerinde eitli yntemlerle etkili olmalardr. ngiltere gibi yazl bir anayasas bile olmayan ve ngiliz hukukuna gre Parlmentonun egemen yetkilere sahip olduu bir lkede bile, bu oulcu toplum yaps devlet iktidarn etkin ekilde snrlandrmaya yetmektedir. phesiz, anayasalar, oulcu bir toplum yapsn kendiliinden yaratamazlar. Ancak onun geliimi kolaylatrabilir veya engelleyebilirler. 1961 Anayasas, amalad oulcu demokratik dzeni gerekletirebilmek iin, oulcu toplum yapsnn ve onu oluturan gnll kurulularn gelitirilmesine ncelik vermi, bunu kolaylatrc bir dizi hkm kabul etmitir. Bunlarn banda siyasal partilere ilikin hkmler yer alr. Siyasal partiler, teknik anlamda devlet yaps iinde yer almamakla ve kamu tzel kiilii tamamakla beraber sivil toplumla devlet rgt arasnda kpr rol oynayan ve ada demokrasilerde siyasal kararlarn alnmas srecinde en ok arlk tayan kurululardr. 1924 Anayasas, ann anayasalarnn genel eilimine uygun olarak, siyasal partiler hakknda hibir hkm tamyordu. 1961 Anayasas ise, siyasal partileri ister iktidarda ister muhalefette olsunlar, demokratik siyas hayatn vazgeilmez unsurlar olarak nitelendirmi (m.56/3) ve onlar daha gvenceli bir hukuk statye kavuturmutur. Siyasal partilere ilikin bu hkmlerin yannda, alanlara (iilere ve kamu grevlilerine) sendika kurma hakknn tannmas (m.46), iilere toplu szleme ve grev haklar gibi etkin bir sendikacln vazgeilmez unsurlar olan haklarn veril-

52

Trk Siyasal Hayat

mesi (m.47), herkesin nceden izin almakszn dernek kurma hakkna sahip olduunun belirtilmesi (m.29), kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnn organlarnn kendileri tarafndan ve kendi yeleri arasndan seilmesi ve idarenin, seilmi organlar bir yarg mercii kararna dayanmakszn geici veya srekli olarak grevinden uzaklatramamas (m.122), oulcu bir toplum yapsnn gelimesini kolaylatrc nitelikte hkmlerdir. (d) Temel Haklarn Geniletilmesi ve Glendirilmesi 1961 Anayasas, temel hak ve hrriyetlere, 1924 Anayasasna oranla hem daha geni, hem daha gvenceli bir yer vermitir. Trkiye Cumhuriyetinin niteliklerini belirten 2nci madde, bu nitelikler arasnda insan haklarna...dayanan...devlet olma niteliini de saymaktadr. Bu deyim, hrriyeti (liberal) bir siyasal rejimi ifade etmektedir. 1961 Anayasasnn, bir hrriyetler rejimini gerekletirmek amacyla, 1924 Anayasasndan hayli farkl bir dzenleme yntemi izledii gze arpmaktadr. Hereyden nce, 1924 Anayasasnda ou zaman hrriyetlerin sadece adnn saylmasyla yetinildii ve bunlarn snrlarnn kanunla izilecei belirtildii halde, 1961 Anayasasnda hrriyetler ok daha ayrntl biimde dzenlenmitir. Bununla, yasama organnn, hrriyetleri dzenlerken neleri yapamayaca belirtilmi olmaktadr. Dier bir deyimle yasama organ, belli bir hrriyeti dzenlerken, 1924 Anayasas dneminde olduu gibi tam bir takdir serbestliine sahip deildir. Mesel toplant ve gsteri yryleri yapma hakkn dzenleyen 28inci madde, herkes nceden izin almakszn silhsz ve saldrsz toplanma ve gsteri yry yapma hakkna sahiptir demitir. Bu hkm karsnda yasama organnn, toplant ve gsteri yrylerini nceden izin alma artna balamasna imkn yoktur. 1961 Anayasasnn 11inci maddesine gre temel hak ve hrriyetler, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak ancak kanunla snrlanabilir. Bu hkm de, hrriyetlerin snrlanmasna iki snrlama getirmitir. Biri, snrlamann ancak kanunla yaplabilmesi, dieri de snrlamann Anayasann szne ve ruhuna uygun olmasdr. Ayn maddenin ikinci fkras, kanun, kamu yarar, genel ahlk, kamu dzeni, sosyal adalet ve mill gvenlik gibi sebeplerle de olsa, bir hakkn ve hrriyetin zne dokunamaz demek suretiyle, hrriyetlerin snrlanmasna nc ve ok nemli bir snr getirmektedir. Hakkn z gvencesi adn verebileceimiz bu kavrama gre, temel hak ve hrriyetlere ilikin kanun dzenlemeler, bu hak veya hrriyetin zne dokunucu llere varamayacaktr. Hak veya hrriyetin z nedir? Anayasa Mahkemesinin eitli kararlarna gre, eer bir snrlama, bir hak veya hrriyetin kullanlmasn imknsz klyor veya ar derecede gletiriyorsa, o hak veya hrriyetin zne dokunmu olacaktr. Hrriyetlerin znn ne olduunu, btn hrriyetler iin genel olarak tanmlamaya almaktansa, bunu her hrriyetin kendi zelliklerine gre saptamak daha doru olur. Gene de, bu konuda baz genel ller koymak mmkndr. Mesel bir hrriyetin kullanlmasnn idar makamlarn iznine balanmas, o hrriyetin zn zedeleyici bir snrlama olarak kabul edilebilir. Nihayet, 1961 Anayasasnda kanunlarn Anayasaya uygunluunun yargsal denetimi sisteminin kabul edilmi olmas da, kii hak ve hrriyetlerini daha gvenceli duruma getirmitir. Byle bir denetim olmasayd, Anayasaya aykr kanunlarla hrriyetlerin, Anayasaya aykr biimde snrlandrlmalar tehlikesi ortaya kabilirdi. (e) Sosyal Devlet Sosyal devlet, devletin sosyal bar ve sosyal adaleti salamak amacyla, sosyal ve ekonomik hayata aktif ekilde mdahalesini meru ve gerekli gren bir devlet

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

53

anlay olarak tanmlanabilir. 1924 Anayasas, 1937de geirdii deiiklikle, Devletin nitelikleri arasnda halklk ve devletilik gibi sosyal devletle ilikili saylabilecek ilkeleri de saym olmakla beraber, sosyal devlet ne sadece halkla, ne de sadece devletilie indirgenebilir.1961 Anayasas, devlete eitli sosyal ve ekonomik grevler yklemek ve ada anayasalarda yer alan btn sosyal haklar tanmak suretiyle, sosyal adalete dayanan sosyal devlet ilkesinin gerekletirilmesini amalamtr. 1961 Anayasasnn getirdii yeni koullarn dnemin siyasi kadrolar tarafndan nasl karSIRA SZDE landn tartnz. 1961 Anayasasnn gerek ierii, gerek kabul edili artlar, onun Trk toplumunun ounluunca benimsenmesini gletirdi. Eski Demokratlar, ksmen de anaS U yasa yapm srecinden tmden dlanm olmalarnn etkisiyle,O9R Temmuz 1961 anayasa halk oylamasnda aleyhte oy kullandlar. 1965te, DPnin kendini kantlam mirass olarak iktidara gelen AP, anayasaya kar iki ynl K K A tavr iindeybir T D di. Bir yandan bu anayasann snrlar iinde kalmaya zen gsterirken, bir yandan da onu, brokratik ve yargsal kurumlara ar yetkiler vermi olmas gerekesiyle SIRA SZDE eletiriyordu. ou zaman AP liderleri, anayasann ynetilemez bir siyasal sistem yarattn ileri srmler ve yrtme organnn glendirilmesini savunmulardr. Keza APliler, anayasann tand geni sosyal haklardan ve onun dier sola yneAMALARIMIZ lik hkmlerinden rahatszlk duyuyorlard. DP rejiminin 27 Mays mdahalesi ile drlen eski cumhurbakan Celal Bayarn anayasa konusundaki grleri, APlilerinkinden dahaK sistematik ve daha T A P aryd. Bayar, Trk milletinin tek temsilcisi olarak btn iktidar TBMMnde toplam olan 1924 Anayasasnn, Atatrkn kaytsz artsz milli egemenlik anlayna daha uygun olduu kansndayd. Ona gre 1961 Anayasas, Emilli O N T E L V Z Y egemenliin kullanlmasna yeni ortaklar (ordu ve aydnlar) getirmitir. Bu anlamda Anayasa, seilmi meclislere kar gvensizlii ve l Osmanl ynetim sistemine (saray, ordu ve ulema) geri dn temsil etmekteydi.7 Elbette, 1961 Anayasasna ilikin N E R APnin doal bu olumsuz grlerin bir sebebi de, 1950ler ve 1960larda DP Tve N E T ounluk partisi olmas, dolaysyla da seilmi meclislerin iktidar zerindeki brokratik snrlamalardan rahatszlk duymasyd.
DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

1971 ve 1973 Anayasa Revizyonlar

Devlet elitleriyle, siyasal elitlerin balca temsilcisi olan AP arasndaki gerilim, 1960larn ortalarndan itibaren azalma eilimi gsterdi. AP iktidar, orduya kar DP iktidarndan ok daha byk sayg ve zen gsterdi. 1961 Anayasasnn kurduu ve baz bakanlarla silhl kuvvetlerin en st dzeydeki komutanlarndan oluan bir danma organ niteliindeki Milli Gvenlik Kurulu, silhl kuvvetlere milli gvenlik politikalarnn oluturulmasnda meru bir sz hakk verdi. TBMMnin eski komutanlar (1961de General Cemal Grsel, 1966da General Cevdet Sunay) Cumhurbakan seme yolundaki tercihi, subaylarn ouna gven verdi. Nihayet, silhl kuvvetler mensuplarnn maalar ve dier zlk haklar, 1960larda nemli lde iyiletirildi. Silhl kuvvetler ierisindeki gl bir radikal hizbin, AP iktidarndan ve onun muhafazakr politikalarndan honut olmamasna karlk, bu grubun ihtillci faaliyetleri, st komuta kademesinin desteini kazanamad. Bu grup, radikal sosyal reformlar gerekletirmek amacyla, uzun sreli bir askeri rejim kurmay arzuluyor-

54
1971 ve 1973 Anayasa deiiklikleri: Temel zgrlklerin kstlanmas, mahkemelerin denetleme yetkilerinin snrlandrlmas, yrtmenin glendirilmesi ve askerlerin kurumsal zerkliinin arttrlmasdr.

Trk Siyasal Hayat

du. Aslnda, yukarda grld gibi, yksek komutanlarn 12 Mart 1971 muhtras, radikal bir darbeyi nlemek iin giriilmi bir son dakika manevrasyd. Muhtray takiben silhl kuvvetlerin gl desteiyle kurulan partiler-st hkmetin anayasal tercihleri, daha ok, APnin muhafazakr felsefesiyle uyumluydu. Bu husus, APnin anayasa nerilerinin byk blmn gerekletiren 1971 ve 1973 anayasa deiikliklerinde kendisini gstermektedir. Bu deiiklikler, grupta snflandrlabilir: (1) baz temel haklarnn snrlandrlmas ve mahkemelerin denetim yetkilerine bir takm snrlar getirilmesi; (2) yrtme organnn, zellikle ona kanun hkmnde kararnameler karma yetkisinin verilmesi suretiyle, glendirilmesi; (3) silhl kuvvetleri Dantay ve Saytayn denetim alanndan karmak suretiyle, onun kurumsal zerkliinin glendirilmesi. Muhtemelen son nokta hari olmak zere bu deiiklikler, APnin anayasal tezleriyle uyumluydu; dolaysyla APliler ve dier muhafazakr milletvekilleri, bunlara seve seve oy verdiler. Anayasa deiikliklerinde gerekli olan te iki ounluu salayabilmek iin, grne gre, CHP liderlii ve milletvekilleri zerinde basklarda bulunuldu. 12 Mart muhtrasnda aka telffuz edilmi olan Meclisin feshi tehdidi ve skynetimin dourduu ar baskc atmosfer de, muhalefetin gcn ve cesaretini krd.8 Bylece bir kez daha anayasa deiiklikleri siyasal partiler arasnda hibir gerek mzakere ve uzlama sreci olmakszn, ar lde atmac yntemlerle gerekleti. Taraflardan biri, ordunun mdahale tehdidinden yararlanarak, kendi tercih ettii zmleri dier tarafa dayatt.

1982 ANAYASASI
AM A

1982 Anayasasnn gerekletirilmesini, belirleyici zelliklerini ve dnemin siyasi iktidarlar tarafndan hazrlanan deiiklik almalaryla gerekletirilen deiiklikleri saptayabilmek.

1982 Anayasas Danma Meclisi tarafndan gelitirildi. Bu meclisin btn yeleri MGK tarafndan atand.

1982 Anayasasnn yapm, geni bir oydamaya dayanan siyasal kurumlar yaratma bakmndan, bir dier karlm frsattr. 12 Eyll 1980 tarihinde iktidar ele alan ve silhl kuvvetlerin en yksek rtbeli be komutanndan oluan Milli Gvenlik Konseyi (MGK), neticede iktidar demokratik ekilde seilmi sivil makamlara devredeceini aklamakla birlikte, 12 Eyll ncesi duruma dnmek niyetinde olmadn da ayn aklkla ortaya koymutur. Aksine Konsey, 1970lerin sonlarnda lkeye rz olan siyasal kutuplama, iddet olaylar ve tkanklklarn tekrar ortaya kmasn nlemek amacyla, Trk demokrasisini kkl biimde yeniden yaplandrmak niyetindeydi. Bu yeniden yaplandrma, MGKnin kurduu bir Kurucu Meclis yoluyla gerekletirilmitir. Bu meclis, 1960-1961 Kurucu Meclisi gibi iki meclisten oluuyordu ve meclislerden biri, MGKnin kendisiydi. Ancak iki Kurucu Meclis arasnda nemli farklar vard. MGK dneminde sivil kanat (Danma Meclisi), 1960-1961 dnemindeki Temsilciler Meclisi kadar bile temsili nitelik tamyordu. Temsilciler Meclisinde iki muhalefet partisince ve eitli kurumlarca seilmi yelerin bulunmasna karlk, Danma Meclisi yelerinin tm, MGK tarafndan atanmt. Ayrca, siyasal partilerin yeleri, Danma Meclisinde yer alamyorlard. Dolaysyla, devlet elitlerinin Danma Meclisindeki arl, Temsilciler Meclisindekinden daha bykt. kincisi, Danma Meclisinin MGK karsndaki yetkileri, Temsilciler Meclisinin MBK karsndaki yetkilerinden ok daha snrlyd. 1960-1961 dneminde iki meclis, anayasann ve dier kanunlarn kabulnde yaklak eit yetkilere sahipti; hatt

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

55

Temsilciler Meclisinin yetkileri biraz daha geniti. MGK dneminde ise, son sz hakk, MGKna aitti. Dier bir deyimle, MGKnin Danma Meclisince kabul edilen tasla deitirmek veya reddetmek hususunda mutlak yetkisi vard; iki meclis arasndaki gr ayrlklarn zmek iin herhangi bir mekanizma ngrlmemiti. ncs, 1961 anayasa halk oylamasnn nisbeten hr bir atmosfer iinde yaplmasna ve anayasaya kar olanlarn (zellikle APliler) grlerini ifade edebilmelerine karlk, 1982 halk oylamas, devlet ve MGK bakan General Kenan Evrenin yrtt tek tarafl bir kampanyay takiben gerekletirilmitir. MGK, semenlerin oylarn etkilemeye ynelik grlerin aklanmasn, anayasann geici maddelerinin ve Evrenin kampanya konumalarnn eletirilmesini yasaklamtr. Son olarak, 1982 anayasa halk oylamas, cumhurbakan seimiyle birletirilmitir. Anayasaya verilen evet oylar ayn zamanda Evrenin tek aday olarak, yedi yllk bir sre iin cumhurbakan seilmesi iin verilen oylar olarak kabul edilmitir. Bu artlar altnda anayasa, 7 Kasm 1982 tarihli halk oylamasnda, semenlerin yzde 91.37 oyu ile onaylanmtr. Selefi gibi devlet elitlerinin deerlerini ve karlarn yanstan 1982 Anayasas, milli iradeye, seilmi meclislere, siyasal partilere ve dernekler, sendikalar, meslek kurulular gibi tm sivil toplum kurumlarna, selefinden de daha az gven duyuyordu. Anayasa ile sendikalar zayflatlm, dernek kurma hrriyeti nemli lde snrlandrlmtr. Siyasal partiler, sendikalar, dernekler, vakflar, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular ve kooperatifler arasnda her trl ibirlii yasaklanmtr. 1982 Anayasas yarg organnn denetim yetkilerine ve niversitelerin zerkliine kstlamalar getirmi olmakla beraber, bunu, seilmi meclisleri ve sorumlu hkmeti brokratik kurumlar aleyhine glendirmek amacyla yapmamtr. Buradaki ama, 1982 Anayasasn yapanlarn uzun sre askerlerin denetiminde olacan varsaydklar, gl bir cumhurbakanl makam yaratmaktr. Gerekten de, 1980 mdahalesinin lideri General Evren, 1989 Kasmna kadar cumhurbakanl grevini ifa etmitir. 1961 ve 1982 anayasalarnn yapm sreleri arasndaki nemli bir fark da, MGK dneminde silhl kuvvetlerin, paralanm, siyasal partilerin etkisine girmi ve radikal siyasal dncelere ak hale gelmi olarak algladklar sivil brokratik kurumlara gven duymamalar olmutur. Bu nedenle Cumhurbakanna, yksek mahkeme hkimlerini ve niversite yneticilerini atama konusunda geni yetkiler verilmitir; bu iki alan, silhl kuvvetlerce zellikle duyarl telkki edilmektedir. Ksacas, 1982 Anayasas, glendirilmi bir cumhurbakanl ve glendirilmi bir Milli Gvenlik Kurulu araclyla ordunun, siyasal sistemin nihai muhafz ve hakemi roln oynamasn salayacak biimde tasarlanmtr. 1982 Anayasasnn getirdii yeni koullar parlamenter sistem asndan tartnz. SIRA SZDE Cumhurbakanl makamnn bu ekilde glendirilmi olmas, 1982 AnayasaD NEL M snn kurduu hkmet sisteminin niteliiyle ilgili farkl yorumlarayol amtr. Baz gzlemciler, bu sistemi bir bakanlk ya da yar-bakanlk sistemi gibi alglamS O R U lardr. Baka bir gr, anayasann, iki alternatif hkmet modeli ngrdn ileri srmektedir. Buna gre sistem, normal olarak (krizsiz) iledii takdirde, cumhurbakannn deil babakann n plana kaca bir parlmenter rejime yaklaacakDKKAT tr; Turgut zaln babakanl (1983-1989) srasndaki durum, buna tmyle uygundur. te yandan, eer parti sistemi krizleri nlemeyi veya zmeyi baaramazSIRA SZDE sa, o zaman cumhurbakannn (veya onun temsil ettii devlet aygtnn) yedek
AMALARIMIZ

1982 Anayasasnn temel zellikleri: Snrlandrlm temel zgrlkler, vatandan sosyal haklarnn snrlandrlmas, yargnn denetleme yetkisinin snrlandrlmas, idari zerkliin kaldrlmas, glendirilmi cumhurbakan ve glendirilmi MGKdr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

56

Trk Siyasal Hayat

Parlmenterizm: Parlmentoya dayanan, yrtme organnn seimle ibana getirilmi yasama organna kar sorumlu olmas ilkesine dayanan ynetim biimidir.

yetkisi genileyecek ve sistem, bir bakanlk rejimine yaklaacaktr.9 nc bir gre gre ise, cumhurbakannn parlmenter rejimdeki devlet bakanlarnn pek oundan daha gl olmasna ramen, 1982 Anayasasnn mant, bir parlmenter rejimi dikte etmektedir. Sonu olarak, 1982 Anayasasnn hkmet sistemi, Franszca bir deyimi (parlementarisme attenu) dn almak suretiyle, parlmenter rejimin zayflatlm bir ekli olarak tanmlanabilir.10 Sistem, sadece zaln babakanl dneminde deil, daha sonraki babakanlarn grev srelerinde de esas itibarile bir parlmenter sistem olarak ilemitir.11 1982 Anayasasnn gerek yapl artlar, gerek ierii asndan, ada demokratik normlardan ok uzak olduunda kuku yoktur. Bu anayasa, yar-demokratik bir grnm altnda, otoriter, yasak, devleti ve vesayeti bir zihniyeti kurumsallatrmaya ve sivil siyaset alann mmkn olduunca daraltmaya almtr. Anayasa, geici hkmleriyle, normal bir sivil ynetime gei iin hayli uzun bir gei sresi ngrmtr. Bu geici hkmler arasnda, General Kenan Evrenin Anayasada ngrld gibi T.B.M.M. tarafndan deil, anayasa halkoylamasyla birletirilmek suretiyle halk tarafndan seilmesi, eski siyasetiler iin getirilen 5 ve 10 yllk siyaset yasaklar, MGKnin Cumhurbakanlna seilen General Evren dndaki yelerinin alt yllk bir sre iin Cumhurbakanl Konseyi yelerine dntrlmesi, gene alt yllk bir sre iin Cumhurbakannn anayasa deiiklikleri zerindeki veto yetkisinin glendirilmesi saylabilir. 1982 Anayasasnn antidemokratik ve vesayeti hkmlerinin bazlar, aada bu anayasann geirdii deiiklikler balamnda, bir blm de, Altnc nitede ele alnan k garantileri erevesinde incelenecektir.

1983 Sonras Anayasa Deiiklikleri: 1987, 1993 ve 1995

Silahl kuvvetlerin nclnde, btn siyasal partileri ve dier sivil toplum kurulularn dlamak suretiyle yaplan ve demokratik meruluu ok tartmal bir halk oylamasyla kabul edilen 1982 Anayasas, neredeyse kabul tarihinden balayarak, kamu oyunda tartma ve ekime konusu olmutur. Bununla birlikte, 1983 Kasm ile 1991 Ekimi arasnda iktidar partisi olan Anavatan Partisi (ANAP) nemli anayasa deiikliklerinden yana olmamtr. zal, ou zaman, deiiklikler ciddi olarak dnlmeden nce, 1982 Anayasasnn yaratt yeni kurumlara bir ans verilmesi gerektiini ileri srmtr. Bunda zaln, kendisini 1982 Anayasasnn garantr iln eden Cumhurbakan Evrenle ak bir atmadan kanmak istemesi de rol oynamtr. Daha genel olarak zal birok kez, anayasann ok ayrntl olduunu ve katlyla hkmetin dinamizmini engellediini ifade etmitir. Bu balamda zal, sadece temel haklara inhisar eden bir anayasa fikrini savunmutur. Keza ANAP liderleri, zaman zaman, hkmet sisteminin, cumhurbakannn halka seilecei ve daha geni yetkilere sahip olaca bir yar-bakanlk sistemine dntrlmesi lehinde konumulardr. Ancak bu konularda ak bir parti politikas olumam ve bu nerilerden hibiri enerjik biimde izlenmemitir. 1983-1991 dneminde iki byk muhalefet partisi, Sosyal Demokratik Halk Parti (SDHP) ve Doruyol Partisi (DYP), olduka ayrntl anayasa projeleri ortaya koymulardr. SDHP projesi, cumhurbakannn (tarafszln salamak iin) parlmentonun bete ounluuyla seilecei ve ok snrl yetkilere sahip olaca klsik bir parlmenter rejim ngrmekteydi. SDHP projesi, ayrca, yargnn bamszlnn glendirilmesini, niversitelerin zerkliinin arttrlmasn, sendikalar ve dier sivil toplum kurumlar zerindeki siyasal faaliyet yasaklarnn kaldrlmasn

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

57

neriyordu. Bir bakma SDHP projesi, 1961 Anayasasnn temel niteliklerine geri dnme anlam tayordu. DYP projesi ise, Beinci Fransa Cumhuriyeti modelinden esinlendii ak bir yar-bakanlk sistemi nermek suretiyle, Trk anayasa geleneinden daha radikal bir sap ngryordu. Buna gre cumhurbakan, iki-turlu seimle halk tarafndan seilecek ve kendi takdiriyle Meclisi feshetmek, kanunlar halkoylamasna sunmak, kanunlar tekrar grlmek zere Meclise iade etmek (bu durumda cumhurbakannn vetosu basit ounlukla deil, ancak ye tamsaysnn salt ounluuyla alabilecekti), milli gvenlik politikas ve d politikann temel ilkelerini belirlemek gibi nemli yetkilerle donatlacakt. Cumhurbakan, ayrca, Yksek Hkimler Kuruluna bakanlk edecek ve bylece hkim atamalarn veto etme yetkisine sahip olacakt. DYP projesi, temel haklar zerindeki baz kstlamalarn ve sendikalarla dernekler gibi sivil toplum kurulularnn siyasal faaliyet yasaklarnn kaldrlmasn da ngryordu.12 ANAP iktidar dneminde anayasada yaplan tek deiiklik, 18 Mays 1987 tarihli ve 3261 sayl kanunla yaplan deiikliktir. Bu kanunla, oy verme yann yirmibirden yirmiye indirilmesi ve TBMM ye saysnn 400den 450ye karlmas gibi, nisbeten nemsiz ve tartma yaratmayan iki deiikliin yansra, anayasa deiiklikleri biraz daha kolaylatrlm ve eski siyasal liderlerin siyaset yasana ilikin Anayasann geici 4nc maddesi deitirilmitir. Anayasa deiikliklerine ilikin deiik 175inci madde, iki deiiklik yntemi ngrmektedir. Birinci yntem, anayasa deiikliklerinin kabul iin daha az kat bir yetersay kural getirmekteydi: TBMM, bir anayasa deiiklii nerisini bata ten fazla fakat te ikiden az bir ounlukla kabul ettii ve kanun Cumhurbakannca Meclise iade edilmedii takdirde, halk oylamasyla kesinleiyordu. Bu durumda halk oylamas zorunluydu. Cumhurbakan kanunu tekrar grlmek zere Meclise iade ettii takdirde, yntem, ikinci yntemle zde hale geliyordu. Yani, TBMM, neriyi ye tamsaysnn en az te iki ounluuyla kabul ettii takdirde, Cumhurbakan deiiklii yaynlamak ya da halk oylamasna sunmak seeneklerine sahip oluyordu. Bu durumda halk oylamas, birinci durumdakinin aksine, zorunlu deil, Cumhurbakannn takdirine bal olarak ihtiyari idi. Ksacas, 1987 deiiklii, anayasay biraz daha esnekletirmi ve halk oylamasnn alann geniletmek suretiyle, halkn anayasa deiiklikleri zerindeki etkisini glendirmitir. Babakan zal, gemite siyasal partilerin zorunlu te iki ounluu bulmak iin anayasa deiiklikleri zerinde uzlaamamalarnn siyasal sistemde tkanmalara yol atn, dolaysyla anayasa deiiklerinin ancak askeri rejim dnemlerinde mmkn olduunu syleyerek, deiiklii savunmutur. Ona gre, parlmentodaki bir tkanma halinde son sz halka brakmak suretiyle, anayasa deiiklikleri kolaylatrlm olacaktr.13 3261 sayl Kanunun getirdii ikinci nemli anayasa deiiklii, eski siyasal liderlerini siyaset yasaklarnn kaldrlmasna ilikindi. Mecliste temsil edilen partilerden hibirinin, yasaklarn devamn savunmam olmasna ramen ANAP, bu hususun halk oylamasna sunulmasnda srarlyd. Muhalefet partileri (DYP ve SDHP) ise, yasaklarn dorudan doruya Meclisce kaldrlmasn ve bu konuda bir halk oylamasnn hem gereksiz hem antidemokratik olduunu savunmulardr. Muhalefete gre bireylerin temel siyasal haklarna ilikin bir konunun halk oylamasna sunulmas, demokratik ilkelere aykryd. Buna ramen, sonunda DYP milletvekilleri, yasaklara son verebilmek amacyla, ANAP ounluuna katlarak yasaklarn artl olarak kaldrlmas lehinde oy kullanmlardr. 6 Eyll 1987 tarihinde yaplan

Mays 1987de yaplan anayasa deiiklikleri: Oy verme ya 21den 20ye drld, milletvekili says 400den 450ye kartld ve geici 4.Madde kaldrld.

58

Trk Siyasal Hayat

halk oylamasnda siyaset yasaklar, yzde 50.1 gibi kl pay bir ounlukla kaldrlmtr. Halk oylamas kampanyasnda btn muhalefet partileri yasaklarn kalkmasn savunurken, ANAP buna kar kmtr. 1988 ylnda, Anayasann yerel seimlere ilikin 127nci maddesini, yeni anayasa deiiklii yntemine gre deitirme giriiminde bulunulmutur. Meclisin bete ten fazla fakat te ikiden az ounlukla kabul ettii deiiklik nerisi, otomatik olarak, halk oylamasna sunulmu ve yzde 65 ounlukla reddedilmitir. Bu iki halk oylamasnn sonucu, semenlerin ounluunun, anayasa deiiklii nerilerinin ieriinden ok, kendi parti tercihlerine gre oy kullandklarn gstermektedir. 20 Ekim 1991 seimleri, ANAP iktidarna son vermi ve bir DYP-SDHP koalisyonunu iktidara getirmitir. 1982 Anayasasn iddetle eletiren ve seim kampanyalarnda kapsaml anayasa deiiklikleri vaad eden bu iki partinin iktidarnda kkl anayasa deiikliklerinin yaplmas beklenebilirdi. Ancak iki partinin toplam milletvekili says, te iki deil, bete ounlua bile ulamyordu. Dier bir deyimle parlmento aritmetii, anayasa deiiklikleri iin, ya ana muhalefet partisi ANAPn ya da btn kk muhalefet partilerinin desteini salamay gerektiriyordu. Bu durumda iki koalisyon orta arasnda anayasa deiiklikleri konusunda ortak bir zemin oluturmak amacyla mzakereler balad. SDHP, ilke olarak, tamamen yeni bir anayasa yaplmasna taraftard. Ancak bunun gl karsnda SDHP, 1982 Anayasasnn 75 maddesinin olduu gibi korunduu, 96 maddesinin deitirildii, 23 maddesinin kaldrld ve bir yeni maddenin eklendii bir taslak hazrlad.14 DYP, tam bir taslak sunmamakla birlikte, yaklak 30 maddenin deitirilmesini nerdi.15 DYP ve SDHP, neticede 13 madde zerinde uzlamaya vardlar: Temel hak ve hrriyetlerin snrlandrlmasna ilikin 13nc madde, ifade hrriyetine ilikin 26nc madde, basn hrriyetine ilikin 28inci madde, basn aralarnn korunmasna ilikin 30uncu madde, dernek kurma hrriyetine ilikin 33nc madde, toplant ve gsteri yryleri hrriyetine ilikin 34nc madde, oy verme hakkna ilikin 67nci madde, siyasal partilere ilikin 68 ve 69uncu maddeler, milletvekili seilme yeterliliine ilikin 76nc madde, milletvekillerinin yeminine ilikin 81inci madde, silhl kuvvetler kullanmna izin verilmesine ilikin 92nci madde, ve radyo ve televizyon yaynlarna ilikin 133nc madde. ki parti, Anayasann geici maddelerinin kaldrlmas konusunda da anlamaya vard.16
SIRA SZDE

ANAP iktidarndan sonra iktidara geen koalisyon hkmeti, anayasann yeniden dzenSIRA SZDE lenmesi asndan partiler aras ibirliini salayabildi mi? Tartnz.
D ELM Bu noktada,NTBMM Bakan Hsamettin Cindoruk, Mecliste temsil edilen btn partileri, anayasa deiiklikleri zerindeki grlerini aklamaya davet etti. Parti liderleri, Cindorukun bakanlnda, te iki ounluu salayabilecek maddeler S O R U zerinde uzlamaya varmak amacyla grmelere balad. Ancak bu grmeler, Cumhurbakan zaln lm, Demirelin Cumhurbakanlna seilmesi, Tansu DKKAT illerin DYP liderliini ve babakanl devir almas ve 1994 yerel seimleri gibi olaylar yznden, uzun sre kesintiye urad. Sadece, 133nc maddeye ilikin SIRA SZDE deiiklik nerisi, ivedilii nedeniyle dierlerinden ayrlarak, TBMM tarafndan te ikiyi akn ounlukla kabul edildi. Bylece, radyo ve televizyon yaynlar zerindeki devlet tekeli kalkt. AMALARIMIZ Partiler-aras komisyon, 1994 ilkbaharnda, gene TBMM Bakan Cindorukun teebbsyle, almalarna yeniden balad. Uzun ve etin mzakerelerden sonra,

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

59

301 milletvekilinin (bu rakam, anayasay halk oylamas olmakszn deitirebilmek iin gerekli te iki ounluktan yksekti) imzasyla bir anayasa deiiklii nerisi, 15 Ocak 1995 tarihinde TBMM Bakanlna sunuldu. neride, DYP, ANAP ve SDHP (ad artk CHPye dnmt) Meclis grubu bakanlarnn da imzalar vard. neri, Anayasann Balang blmnde ve 20 maddesinde deiiklik ieriyordu. Deiiklik nerilerinin en nemlileri unlard: Balang blmnn, 1980 askeri mdahalesinin meruluunu vurgulayan ilk iki fkrasnn kaldrlmas; sendikalar, dernekler, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular zerindeki siyasal faaliyet yasann ve bu sivil toplum kurulular ile siyasal partiler arasnda ibirliini yasaklayan hkmlerin kaldrlmas; kamu grevlilerine sendika ve - kanunla belirlenecek biimde - grev ve toplu szleme haklarnn verilmesi; derneklerin, sendikalarn ve kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnn faaliyetleri zerindeki devlet denetiminin hafifletilmesi; oy verme yann 18e indirilmesi; milletvekili seilebilme yann 25e indirilmesi; yksek retim kurumlarnn retim yelerinin ve rencilerinin siyasal partilere ye olmalarna izin verilmesi; siyasal partilere ye olabilme yann 18e indirilmesi; siyasal partilerin, kadn ve genlik kollar ve vakflar kurmalarna ve yurt dnda rgtlenebilmelerine izin verilmesi; TBMM yeliinin kaybedilmesine yol aan durumlarn snrlandrlmas; geici 15inci maddenin kaldrlmas suretiyle, MGK ynetimi dneminde karlan kanunlarn Anayasa Mahkemesince denetlenebilmesine imkn verilmesi. Deiiklik nerisi, byk parti (DYP, ANAP ve CHP) arasndaki uzlamaya dayanyordu ve bu partilere mensup milletvekillerince imzalanmt. Refah Partisi (RP) partiler-aras grmeler srasnda, Anayasann 24nc maddesinin son fkrasnn kaldrlmasnn da pakete dahil edilmesinde srar etmiti. Bu fkraya gre kimse Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel dzenini ksmen de olsa, din kurallarna dayandrmak veya siyasi veya kiisel kar yahut nfuz salamak amacyla her ne suretle olursa olsun dini veya din duygularn yahut dince kutsal saylan eyleri istismar edemez ve ktye kullanamaz. RPne gre bu fkra, inanl Mslmanlara kar; rencilerin, kamu grevlilerinin, hatt avukat ve mhendis gibi serbest meslek sahiplerinin trban takmalarn ve sakal brakmalarn yasaklamak gibi, ayrmc ve zalimane uygulamalara yol ayordu. RP, bu fkrann kaldrlmasn iermeyen hibir deiiklik nerisine lehte oy vermeyeceini aklamt.17 RPnin anayasa deiiklii nerisini desteklemeyi tmden reddetmesine karlk, Mecliste temsil edilen dier kk partiler, ok daha yapc bir tutum iindeydiler. Demokratik Sol Parti (DSP) lideri Blent Ecevit, partisinin nerilen deiiklerden bazlarn yetersiz bulduunu, fakat deiiklikler gerek bir demokrasiye doru kk admlar oluturacak olsa bile, on DSP milletvekilinin tmnn (bazen gnl rahatlyla olmasa dahi) olumlu oy kullanacaklarn defalarca aklamt.18 Milliyeti Hareket Partisi (MHP) de benzer bir tutum sergilemiti.19 TBMM Anayasa Komisyonu, 301 milletvekilinin imzalad deiiklik nerisini, daha zgl nitelikteki dier iki neriyle birletirdi. DYP milletvekili Gne Mftolu ve 170 milletvekili tarafndan imzalanan birinci neri, TBMMne yerel seimleri ne almak veya ertelemek yetkisini veriyordu. DYP milletvekili Cemal Tercan ve 153 arkadanca imzalanan ikinci neri ise, TBMM yeliinin, sendikalarn ve kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnn ynetim kurulu yeliiyle badaabilmesini ngryordu. nerilen metinler Anayasa Komisyonunda, genellikle daha muhafazakr ynde baz deiikliklere urad ve TBMM Genel Kurulu, 14 Haziran 1995 tarihinde

60

Trk Siyasal Hayat

1982 Anayasasnda yaplan deiiklikler: Balang blmnn 1980 darbesiyle ilgili paragraf kaldrld, siyasi faaliyetlere katlma hakk geniletildi, semen ya 18e drld, TBMM ye says 550ye karld, kamu alanlarna sendikalama hakk verildi, siyasal partilere katlm ya 18e drld ve siyasal partilerin rgtlenme haklar geniletildi.

neriyi grmeye balad. byk partiden 301 milletvekilinin neriyi imzalam, iki kk partinin (DSP ve MHP) de destekleyeceklerini aklam olmalar, RPnin muhalefette tek kalaca ve deiikliklerin kolayca kabul edilecei izlenimini yaratmt. Genel Kuruldaki grmelerde, durumun byle olmad hemen ortaya kt. Birinci grmenin sonunda, deiiklik nerisinin tm, 86 muhalif ve 4 ekimser oya kar 298 oyla kabul edildi; bu rakam, maddeler zerinde grmeye devam edilebilmesi iin yeterli, fakat deiikliin bir halk oylamas olmakszn kabul edilmesi iin gerekli te iki ounluun (300 oy) altndayd. Tek tek maddelerden ancak yedisi, gerekli bete ounlukla (270 oy) kabul edildi ve hibiri te iki ounluu salayamad. Onbe madde, bete ounlua bile ulaamad.20 Bu amazn eitli sebepleri vard. Birincisi, RPnin ancak 40 milletvekilinin olmasna ramen, DYP ve ANAP iindeki muhafazakr slami eilimli baz milletvekilleri, RPnin tutumunu sempatiyle karlayarak, neriye olumlu oy vermediler. kincisi, DYP ile CHPnin kamu grevlilerinin sendika kurma hakk zerinde vardklar anlama salam deildi. DYP milletvekillerinin ou, zellikle Anayasa Komisyonunun etkili szcs Cokun Krca, grev ve toplu szleme haklarn da ierecek bir sendika hakkna taraftar deildi. CHP ise, bu haklar, paketin en nemli unsuru sayyordu. CHPnin nerdii, ANAP, RP ve kk partilerin destekledii, bu haklarn Anayasada tannmasn fakat ayrntl tanmlarnn ve istisnalarnn normal kanunlara braklmasn ngren bir uzlatrc forml, gerekli bete ounluu salayamad. ncs, birok ANAP milletvekili, Babakan illerin anayasa deiikliinin kredisini kendi tekeline alaca endiesiyle, neriye ok scak bakmad.21 Bu tkanklk zerine Anayasa Komisyonu, nerdii deiikliklerden bir ksmn geri ald, grmeler ertelendi ve parti liderleri arasnda, deiiklii nlemekte kararl olan RP lideri Necmettin Erbakan hari olmak zere, baz grmeler yapld. kinci grmeden nce TBMM Bakan, deiiklik yntemine ilikin bir hukuki gr aklad. Buna gre, ikinci grmede, birinci grmede aldklar oylar ne olursa olsun, btn maddeler oylanacak; 270 (bete ) oydan az oy alan maddeler reddedilmi saylacak; deiiklik nerisinin tm te iki ounlukla (300 veya zerine oy) kabul edildii takdirde, 270 ile 300 arasnda oy alm bulunan maddeler zerinde de halkoylamasna gerek kalmayacak; nerinin tm, 270 ile 300 oy arasnda bir ounlukla kabul edildii takdirde, btn maddeler ikinci grmede aldklar oylar ne olursa olsun, halkoylamasna sunulacakt. Anayasaya uygunluu hayli pheli olan bu gr, Genel Kurulda oyland ve kabul edildi.22 Parti liderleri arasndaki uzlamann sonucu olarak, ikinci grme, ilkinden daha kolay geti. Sonuta onbe madde (yedisi 300n zerinde, sekizi de 270 ile 300 arasnda oyla) kabul edildi ve alt madde, bete ounluu salamayarak reddedildi. nerinin tm zerindeki oylama, 23 Temmuzda yapld ve deiiklik, 32ye kar 360 oyla kabul edildi. Bu durumda, yukarda aklanan yntem gereince, onbe maddenin hepsi, zorunlu bir halk oylamasna gerek kalmakszn kabul edilmi oldu. 1995 anayasa deiikliinin en nemli maddeleri yle zetlenebilir: Balang blmnn, 1980 askeri mdahalesinin zorunluluuna ve meruluuna deinen ilk iki fkras kaldrlmtr. Sendikalarn, derneklerin, vakflarn, kooperatiflerin ve kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnn siyasi faaliyette bulunma ve siyasi partilerle ibirliine girime yasaklar kaldrlmtr. Oy verme ya 18e indirilmi, TBMM ye says 450den 550ye karlm, yurt dnda yaa-

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

61

yan Trk vatandalarna oy hakk verilmitir. Kamu grevlilerine, grev ve toplu szleme haklar olmakszn, sendika kurma hakk tannmtr. Yksek retim kurumlar retim yeleri ve rencilerine siyasi partilere ye olma hakk tannm, siyasi partilere ye olabilme ya 18e indirilmi, siyasi partilere kadn ve genlik kollar, vakflar ve yurt dnda rgtler kurma hakk verilmitir. Derneklerin ve kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnn faaliyetlerinin idari bir kararla durdurulmas zorlatrlm, bu kararlarn 24 saat iinde grevli hkimin onayna sunulmas, hkimin kararn 48 saat iinde aklamas, aksi halde bu idari kararn kendiliinden yrrlkten kalkmas ngrlmtr. Milletvekilliinin kaybedilmesine yol aan durumlar snrlandrlm, bir milletvekilinin parti deitirmesi, milletvekilliinin dme sebebi olmaktan karlmtr. Benzer ekilde bir siyasi partinin Anayasa Mahkemesince kapatlmas halinde, o partinin kapatma dvas ald tarihte yesi olan btn milletvekillerinin deil, sadece partinin kapatlmasna kendi beyan ve eylemleriyle sebep olan milletvekillerinin milletvekilliklerinin decei hkme balanmtr. Kabul edilmeyen deiiklik teklifleri arasnda ise, kamu grevlilerine grev ve toplu szleme haklar tannmasna, milletvekili seilebilme yann 30dan 25e indirilmesine, sendika ve meslek kurulular yneticiliinin milletvekillii ile badaabilmesine ve MGK dneminde karlan kanunlarn anayasaya uygunluunun Anayasa Mahkemesince denetlenebilmesine ilikin neriler yer almaktadr. Bunlardan sonuncusu, zellikle ilgintir. Genel Kuruldaki birinci ve ikinci grmelerde btn partilerin szcleri bu deiiklii hararetle savunduklar halde, neri, 184 red ve 5 ekimsere kar ancak 200 kabul oyu alabilmitir.23 Bylece TBMM, askeri rejimin nemli bir kalntsn tasfiye etmeyi baaramamtr. 1995 anayasa deiiklikleri, kamu oyunun beklentilerinin gerisinde kalmtr. Meclis grmeleri srasnda btn parti szcleri bunu, serbeste seilmi sivil parlmentonun anayasada kkl demokratikletirici deiiklikler yapmas asndan tarihi bir frsat olarak nitelendirdikleri halde, sonu, bu midi gerekletirmekten uzak kalmtr. Anayasa deiikliklerinin byk blm, Anayasann siyasal katlma boyutuna ilikindir ve bu adan elbette olumludur. Ancak deiiklikler, hukuk devleti ve temel hak ve hrriyetler asndan bir iyiletirme getirmemitir. Gene de, 1995 deiiklikleri, Trkiye politikasnn pek alk olmad partiler-aras ibirliinin, snrl da olsa, bir rneini oluturmas bakmndan nemlidir.

1999, 2001, 2002 ve 2004 Anayasa Deiiklikleri 24

1995 sonras anayasa deiikliklerinin belirgin zellii, bunlarda Trkiyenin Avrupa Birlii (AB) yelii midinin ve Kopenhag kriterlerine uyum salama isteinin gl bir katalizr rol oynam olmasdr. Bu d etkilerin, Trk toplumunun ykselen demokratikleme istekleriyle rtmekte olmas, Anayasann gerek pek ok maddesinde, gerek genel felsefesinde ciddi deiiklikler yaplmasna yol amtr. Bu deiikliklerin en geni kapsamls, 34 maddeyi ieren 2001 deiiklikleridir. Onu, on maddeyi deitiren 2004 deiiklii izlemektedir. Dier deiiklikler bir veya iki maddeyi ilgilendirmekle beraber, onlarn da demokratikleme sreci asndan ihmal edilemeyecek olumlu katklar olmutur.

1999 Deiiklikleri
1982 Anayasas, 1999 ylnda iki kere deiiklie uramtr. Bunlardan ilki, Devlet Gvenlik Mahkemelerine ilikin 143nc maddenin, 18.6.1999 tarihli ve 4388 sa-

62
1982 Anayasasnda 1999da yaplan deiiklikler: Devlet Gvenlik Mahkemeleri ve Devletletirmeye ilikindir.

Trk Siyasal Hayat

yl Kanunla deitirilmesidir. Bu deiiklikle, Devlet Gvenlik Mahkemelerinde askeri hkim ve savclarn varlna son verilmi ve skynetim halinde Devlet Gvenlik Mahkemelerinin kendi yarg evrelerinde skynetim askeri mahkemelerine dntrlebilecei hakkndaki son fkra kaldrlmtr. Deiikliin tm, Meclisin byk ounluuyla (40a kar 423 oy) kabul edilmitir. Bu bir maddelik deiikliin demokratikleme sreci asndan tad nem aktr. nk Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, askeri hkim ve savclarn, sivil muadillerinin gvencelerine sahip olmadklar gerekesiyle, bu mahkemelerce verilmi birok hkm, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin dil yarglanma hakkna ilikin 6nc maddesine aykr bulmu ve Trkiyeyi tazminata mahkm etmitir. 13.08.1999 tarihli ve 4446 sayl Kanunda gerekletirilen ikinci deiiklik, Anayasann 47,125 ve 155inci maddelerini ilgilendirmektedir. Devletletirmeye ilikin 47inci maddeye eklenen iki fkra ile zelletirme dzenlenmitir. Buna gre Devletin, kamu iktisadi teebbslerinin ve dier kamu tzelkiilerinin mlkiyetinde bulunan iletme ve varlklarn zelletirilmesine ilikin esas ve usuller kanunla gsterilir. Devlet, kamu iktisadi teebbsleri ve dier kamu tzelkiileri tarafndan yrtlen yatrm ve hizmetlerden hangilerinin zel hukuk szlemeleri ile gerek veya tzelkiilere yaptrlabilecei veya devredilebilecei kanunla belirlenir. 125inci maddede yaplan deiiklikle, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz artlama ve szlemelerinde bunlardan doan uyumazlklarn milli ve milletleraras tahkim yoluyla zlmesinin ngrlebilecei kabul edilmitir. Milletleraras tahkime ancak yabanclk unsuru tayan uyumazlklar iin gidilebilir. 155inci maddede yaplan deiiklikle de Dantayn imtiyaz artlama ve szlemelerini incelemek grevi, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz artlama ve szlemeleri hakknda iki ay iinde dncesini bildirmek olarak deitirilmi, dier bir deyimle Dantayn gr balayc olmaktan karlarak istiari hale getirilmitir. Bu deiikliin tm de, 45e kar 448 oy gibi byk bir ounlukla kabul edilmitir. 4446 sayl Kanunla gerekletirilen deiikliin ortak zellii, Trkiye ekonomisinin dnya ekonomisi ile btnlemesini kolaylatrc ve serbest piyasa ekonomisini glendirici nitelikte olmalardr.

2001 Deiiklikleri
Yukarda deinildii gibi 2001 Anayasa deiiklikleri, gerek deitirilen maddelerin says, gerek bunlarn ierikleri asndan, 1982 Anayasasnn geirdii en kapsaml deiikliktir. Bu deiiklikler, uzun bir hazrlk sresini izlemitir. 1999 seimlerinden sonra gayri resmi olarak kurulan ve parlmentodaki her parti grubundan ikier yeden oluan Partiler-aras Uyum Komisyonu, uzun almalardan sonra, 2001 Hazirannda Anayasann 37 maddesinin deitirilmesi konusunda uzlamaya varmtr. Deiiklik teklifi zerindeki Genel Kurul grmeleri 24 Eyll tarihinde balam ve 3 Ekim tarihinde sonulanmtr. Teklifin tm, 16ya kar 474 oy gibi byk bir ounlukla kabul edilmitir. Grmeler srasnda teklifteki madde (milletvekili seilme yeterliliinin geniletilmesine, milletvekili dokunulmazlnn snrlandrlmasna ve uluslararas andlamalarn milli kanunlardan daha stn bir konuma getirilmesine ilikin neriler) yeterli ounluu salamayarak reddedilmitir. Bylece, 4709 sayl Kanunla Anayasann 34 maddesi deitirilmitir. Bu deiikliklerin bir blm, mevcut hukuki durumda ciddi bir deiiklik yaratmayan dil ve ifade dzeltmeleri olsa bile, bir blm demokratikleme srecine

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

63

olumlu katkda bulunan kkl deiikliklerdir. Burada bunlarn en nemlilerine deinilecektir. Bu anlamda zerinde durulacak deiiklikler unlardr: 1. Temel hak ve hrriyetlere ilikin hkmler, 2. Siyasal haklara ilikin hkmler, 3. Hukuk devletine ilikin hkmler ve 4. Sivil ve askeri otoriteler arasndaki ilikiler konusundaki deiiklikler. 1. Temel Hak ve Hrriyetlere likin Deiiklikler Anayasann 13nc maddesinde yaplan deiiklikle bu madde, genel snrlandrma hkm olmaktan karlarak genel koruma hkm haline dntrlmtr. 1982 Anayasasnn ilk ekline gre temel hak ve hrriyetler, hem 13nc maddede belirtilen genel snrlandrma sebepleri ile, hem Anayasann ilgili maddelerinde ngrlen zel sebeplerle snrlandrlabilmekteydi. Yeni dzenleme ile, genel snrlandrma sebepleri kaldrlm, her temel hak ve hrriyetin yalnzca Anayasann ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak snrlandrlabilecei ngrlmtr. Ayrca yeni metin, snrlandrmalarn bir temel hak ve hrriyetin nne dokunamamas ve lllk ilkesine aykr olmamas gibi iki ek gvence getirmitir. Temel hak ve hrriyetlerin ktye kullanlamamas ile ilgili 14nc maddede yaplan deiiklikle, eski metindeki mulak ve deiik yorumlara ak ifadeler kaldrlarak daha ksa ve zl bir metin kabul edilmitir. Yeni ekli ile 14nc madde, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 17nci maddesine byk lde paralel hale getirilmitir. Kii hrriyeti ve gvenliine ilikin 19uncu maddede yaplan deiiklikle, yarglama ncesi gzalt sresi (yakalanan veya tutuklanan kiinin hkim nne karlmasna kadar geen sre) toplu olarak ilenen sularda en ok onbe gnden en ok drt gne indirilmi, bylece Avrupa nsan Haklar Mahkemesi itihatlarna uyum salanmtr. 26nc maddede yaplan deiiklikle, dncelerin aklanmas ve yaylmasnda kanunla yasaklanm olan herhangi bir dil kullanlamaz ibaresi karlmtr. Basn hrriyetine ilikin 28inci maddede de ayn ynde deiiklik yaplmtr. 38inci madde, lm cezalarn, sava, ok yakn sava tehdidi durumlar ve terr sular hari olmak zere kaldracak biimde deitirilmitir. Kamulatrmaya ilikin 46nc maddede, kamulatrma bedeli olarak, karlklar deyiminin yerine, gerek karlklar deyimi kabul edilmitir. Bununla, kamulatrlan tanmaz maln gerek piyasa deeri ifade edilmi olmaktadr. 51inci maddede yaplan deiiklikle, ii nitelii tamayan kamu grevlilerinin sendika kurma haklar anayasal temele kavuturulmutur. 2. Siyasi Haklara likin Deiiklikler 69uncu maddede yaplan deiiklikle, siyasi partilerin ne zaman anayasaya aykr fiillerin oda haline gelmi saylaca akla kavuturulmutur. Buna gre bir siyasi parti, bu nitelikteki fiiller o partinin yelerince youn bir ekilde ilendii ve bu durum o partinin byk kongre veya genel bakan veya merkez karar veya ynetim organlar veya Trkiye Byk Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya grup ynetim kurulunca zmnen veya aka benimsendii yahut bu fiiller dorudan doruya anlan parti organlarnca kararllk iinde ilendii takdirde, sz konusu fiillerin oda haline gelmi saylr. Bylece, siyasi parti kapatma dvalarnda Anayasa Mahkemesinin takdir yetkisi bir lde snrlandrlm ve siyasi partilerin kapatlmas nisbeten gletirilmitir.

64

Trk Siyasal Hayat

Maddede yaplan baka bir deiiklik, Anayasa Mahkemesinin, temelli kapatma yerine, dva konusu fiillerin arlna gre ilgili siyasi partinin Devlet yardmndan ksmen veya tamamen yoksun braklmasna karar verebileceinin hkme balanm olmasdr. Bylece, parti kapatmann, daha vahim ve istisnai hallere inhisar ettirilmesi mmkn olabilecektir. Siyasi partilerin kapatlmas rejimi ile ilgili nc yenilik, Anayasann 149uncu maddesinde yaplan deiiklikle, Anayasa Mahkemesinin siyasi parti kapatma kararlarn ancak bete ounlukla verebileceinin ngrlm olmasdr. Trkiyede siyasi partilerin hibir demokratik lkede grlmeyen bir sklk ve kolaylkla kapatld gerei nazara alndnda, her deiiklii olumlu olarak nitelendirmek gerekir. 3. Hukuk Devletine likin Deiiklikler 1982 Anayasasnn geici 15inci maddesinin nc fkrasna gre, Milli Gvenlik Konseyi dnemi iinde karlan kanunlar, kanun hkmnde kararnameler ile 2324 sayl Anayasa Dzeni Hakknda Kanun uyarnca alnan karar ve tasarruflarn Anayasaya aykrl iddia edilemiyordu. Bu fkrann kaldrlmasyla, sz geen kanunlar ve dier ilemler zerinde Anayasa Mahkemesinin denetiminde bulunmasnn yolu almtr. 4. Sivil ve Askeri Otoriteler Arasndaki likiler Konusundaki Deiiklikler Anayasann 118inci maddesinde yaplan deiiklikle, Milli Gvenlik Kurulu ile ilgili dzenlemeye yenilik getirilmitir. Birincisi, Kurula Babakan yardmclar ve Adalet Bakannn eklenmesi suretiyle, Kuruldaki sivil ye ounluunun aka tesis edilmi olmasdr. kincisi, Kurul kararlarnn tavsiye niteliinde olduunun belirtilmi bulunmasdr. nc olarak, Kurul kararlarnn Bakanlar Kurulunca ncelikle dikkate alnaca yolundaki ifade, deerlendirilir eklinde deitirilmitir. Bu deiikliklerle, Avrupa Birlii Komisyonunun lerleme Raporlarndaki tavsiyeler paralelinde, sivil - asker ilikilerinin liberal demokratik normlara yaklatrlmasna allmtr.

2002 Deiiklikleri
27.12.2002 tarihli ve 4777 sayl Kanunla, Anayasann 76 ve 78inci maddeleri deitirilmitir. Milletvekili seilme yeterliliini dzenleyen 76nc maddedeki ideolojik veya anarik eylemlere katlma ibaresi, terr eylemlerine katlma olarak deitirilmitir. 78nci maddeye eklenen fkraya gre de bir ilin veya seim evresinin, Trkiye Byk Millet Meclisi yesinin kalmamas halinde boalmay takip eden doksan gnden sonraki ilk Pazar gn ara seim yaplr. Tm, 18e kar 440 oyla kabul edilen bu deiiklikler, bir mahkmiyeti nedeniyle 2002 seimlerine katlamam olan Tayyip Erdoana milletvekillii ve dolaysyla babakanlk yolunu amtr.

2004 Deiiklikleri
22 Mays 2004 tarihli ve 5170 sayl Kanunla, Anayasann on maddesinde nemli deiiklikler gerekletirilmitir. Bunlardan biri, 38inci maddede yaplan deiiklikle lm cezasnn tmden kaldrlm olmasdr. Bununla, Avrupa nsan Haklar Szlemesine ek Protokollerle tam uyum salanm olmaktadr. Bu deiiklie paralel olarak, 15, 17 ve 87nci maddelerde lm cezasna deinen ifadeler kaldrlmtr.

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

65

Gene 38inci maddede yaplan baka bir deiiklikle, vatanda, su sebebiyle yabanc bir lkeye geri verilemez hkmne, Uluslararas Ceza Divanna taraf olmann gerektirdii ykmllkler hari olmak zere ibaresi eklenmi, bylece Uluslararas Ceza Divan Szlemenin onaylanmas nndeki anayasal engel kaldrlmtr. 90nc maddede yaplan deiiklikle, usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras andlamalarla kanunlarn ayn konuda farkl hkmler iermesi nedeniyle kabilecek uyumazlklarda milletleraras andlama hkmleri esas alnr hkm getirilmitir. Bu deiikliin, temel haklarn korunmas alannda son derece olumlu rol oynayacanda kuku yoktur. 143nc maddenin yrrlkten kaldrlmasyla, 1999da sivilletirilmi olmalarna ramen, hukuk devleti ilkelerine uygunluu hl tartmal olan Devlet Gvenlik Mahkemeleri tmden kaldrlmtr. 131inci maddede yaplan deiiklikle, Yksekretim Kurulundan Genelkurmay Bakanl temsilcisi karlmtr. 160nc maddenin son fkrasnn yrrlkten kaldrlmasyla, Silahl Kuvvetler elinde bulunan Devlet mallarnn TBMM adna Saytayca denetlenmesinin yolu almtr. Bu son iki reform, sivil-asker ilikilerinin demokratikletirilmesi asndan nem tamaktadr. Nihayet, kanun nnde eitlik hakkndaki 10uncu maddeye kadnlar ve erkekler eit haklara sahiptir. Devlet, bu eitliin yaama gemesini salamakla ykmldr fkrasnn eklenmesi suretiyle, kadnlar lehine pozitif ayrmclkta bulunulmas mmkn klnmtr. Sonu olarak, 1995 ylndan bu yana gerekletirilen anayasa deiikliklerinin, Milli Gvenlik Konseyi dneminin otoriter ve kstlayc mirasn ksmen tasfiye ettii ve Trk demokrasisini evrensel standartlara yaklatrd sylenebilir. Bu deiiklerde gzlemlenen bir husus da, bunlarn hepsinin siyasi partiler arasnda kapsaml bir gr birliine dayanmas ve TBMMnde byk ounluklarla kabul edilmi olmalardr. 1980 ncesi Trkiye siyasetinde siyasi partilerin temel rejim konularnda bile uzlaamadklar nazara alndnda, bu gelimenin, demokrasimizin pekimesi asndan ok olumlu olduu kukusuzdur. te yandan, 1982 Anayasasnn u ana kadar geirdii 15 deiiklie ramen, onun otoriter ve vesayeti felsefesinin tam olarak tasfiye edilememi olduu hususunda da geni bir fikir birlii vardr. Bu, zellikle 2007 ylndan bu yana, Trkiyenin tmyle yeni, sivil ve demokratik bir anayasa aray erevesinde dile getirilmekte ve tartlmaktadr.

2007 Deiiklii
1982 Anayasas (m. 102 ) Cumhurbakannn, 7 yllk bir sre iin, TBMM tarafndan nitelikli ounlukla seilmesini ngrmt. Buna gre en ok drt turda sonulandrlmas gereken cumhurbakan seiminde, ilk iki turda TBMM ye tam saysnn te iki ounluu, son iki turda da ye tam saysnn salt ounluu aranyordu. Ancak Anayasada oylamalara geilebilmesi konusunda zel bir toplant yetersays ngrlmemiti. Dolaysyla, Anayasann 96nc maddesindeki, toplant yetersaysnn, ye tamsaysnn en az te biri olduu yolundaki genel hkmn uygulanmas gerekiyordu. Buna ramen, Anayasa Mahkemesinin, birinci turda toplant yetersays olarak da te iki ounluun ( 367 ) gerektii yolundaki tartmal karar ve muhalefet milletvekillerinin toplantlar boykot etmesi, 2007 yaznda Cumhurbakan seimi srecinin tkanmasna sebep oldu.

66

Trk Siyasal Hayat

Bu krizin sonucunda Anayasann baz maddeleri 31.5.2007 tarihli ve 5678 sayl kanunla deitirilerek, Cumhurbakannn halk tarafndan seilmesi yntemi benimsenmitir. Deien 101inci maddeye gre, Cumhurbakan, krk yan doldurmu ve yksek renim yapm Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri veya bu niteliklere ve milletvekili seilme yeterliliine sahip Trk vatandalar arasndan, halk tarafndan seilir. Cumhurbakannn grev sresi be yldr. Bir kimse en fazla iki defa Cumhurbakan seilebilir. Cumhurbakanlna Trkiye Byk Millet Meclisi iinden veya Meclis dndan aday gsterilebilmesi yirmi milletvekilinin yazl teklifi ile mmkndr. Ayrca, en son yaplan milletvekili genel seimlerinde geerli oylar toplam birlikte hesaplandnda yzde onu geen siyasi partiler ortak aday gsterebilir. Cumhurbakan seilenin, varsa partisi ile iliii kesilir ve Trkiye Byk Millet Meclisi yelii sona erer. 102nci madde ise u ekli almtr: Cumhurbakan seimi, Cumhurbakannn grev sresinin dolmasndan nceki altm gn iinde; makamn herhangi bir sebeple boalmas halinde ise boalmay takip eden altm gn iinde tamamlanr. Genel oyla yaplacak seimlerde, geerli oylarn salt ounluunu alan aday, Cumhurbakan seilmi olur. lk oylamada bu ounluk salanamazsa, bu oylamay izleyen ikinci pazar gn ikinci oylama yaplr. Bu oylamaya, ilk oylamada en ok oy alm iki aday katlr ve geerli oylarn ounluunu alan aday, Cumhurbakan seilmi olur. kinci oylamaya katlmaya hak kazanan adaylardan birinin lm veya seilme yeterliliini kaybetmesi halinde; ikinci oylama boalan adayln birinci oylamadaki sraya gre ikame edilmesi suretiyle yaplr. kinci oylamaya tek adayn kalmas halinde, bu oylama referandum eklinde yaplr. Aday, geerli oylarn ounluunu ald takdirde Cumhurbakan seilmi olur. Cumhurbakan greve balayncaya kadar grev sresi dolan Cumhurbakannn grevi devam eder. Cumhurbakanl seimine ilikin usl ve esaslar kanunla dzenlenir. Bu Anayasa deiiklii Kanunu, Cumhurbakan Sezer tarafndan hem iptal ve yok saylma talebiyle Anayasa Mahkemesine gtrlm, hem de halkoylamasna sunulmutur. Muhalefet milletvekilleri de ayn dorultuda Anayasa Mahkemesinden iptal ve yok sayma talebinde bulunmulardr. Ancak yukarda deinildii gibi, Anayasa Mahkemesi bu talepleri reddetmi, 21 Ekim 2007 tarihli halkoylamasnda da Anayasa deiiklii hakkndaki 5678 sayl Kanun, geerli oylarn yzde 68.95i ile kabul edilmitir. Anlan Kanunun, Cumhurbakanl kurumunun anayasal konumu bakmndan hayli radikal deiiklikler getirdii bir gerektir. Halk tarafndan seilme, phesiz, Cumhurbakannn demokratik meruluunu glendirecek bir faktrdr. Halk ounluunun desteinden g alan bir Cumhurbakan, Anayasann kendisine tand geni yetkileri, daha geni bir hareket serbestlii ile kullanabilir ve siyas alanda daha rahatlkla inisiyatif alabilir. Bu deiikliin, hkmet sistemini parlmenter rejim zelliklerinden bsbtn uzaklatrp bir yar-bakanlk rejimine yaklatrp yaklatrmad tartlabilir. Ayrca halk tarafndan seilme ve iki defa seilebilme ilkelerinin, 1961 ve 1982 Anayasalarn hazrlayanlarn zihnindeki tarafsz ve denge unsuru bir Cumhurbakan tasavvurundan, partili bir Cumhurbakan realitesine doru bir kay anlamna geldii de sylenebilir. nk yasama meclisinin baz durumlarda siyaset kkenli olmayan bir kiiyi Cumhurbakan semesi mmkn olduu halde, arkasnda rgtl bir parti (veya partiler) destei olmayan bir

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

67

ahsn halk tarafndan seilmesi, imknsz denilebilecek derecede gtr. kinci defa seilebilme imknnn da, bu ihtimali kuvvetlendirecei phesizdir. Tekrar seilmek isteyen bir Cumhurbakannn, bu destei koruyabilmek iin, baz siyas hesaplar iine girmesi doaldr. Ancak unutmamak gerekir ki, tarafszlk, kanunlarla yaratlacak bir nitelik olmaktan ok bir kiilik ve zihniyet meselesidir. Siyaset kkenli olmayan bir ahsn grevinde tarafsz davranacann hibir garantisi olmad gibi, siyaset kkenli bir Cumhurbakannn mutlaka dar partizan saiklerle hareket edecei de varsaylamaz. stelik Cumhurbakannn yasama organnca seildii parlmenter rejimlerde de hemen daima siyaset kkenli kiiler Cumhurbakan seilmektedir. 1982 Anayasasnda 1999dan sonra yaplan deiiklikleri anayasaSIRA SZDE metni zerinde ilgili maddeleri bularak inceleyiniz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

68

Trk Siyasal Hayat

zet
A M A

Farkl siyasi yapya sahip lkelerde demokrasinin pekimesi asndan anayasalarn ne ekilde hazrlandn karlatrabilmek. Anayasa yapm bir lkede demokrasiye gei srecinde, toplumun ve siyasal elitlerin desteini alarak siyasal kurumlar ortaya karmak asndan mkemmel bir frsattr. Anayasa yapm sreci sadece demokrasiye gei srecini deil ayn zamanda demokrasinin pekimesini de etkilemektedir. Oydamac ya da ortaklk tarz anayasa yapm demokrasinin pekimesi olanan arttrr. Trkiye Cumhuriyetinin ilk anayasas olan 1924 Anayasasnn ne ekilde gerekletirildiini aklayabilmek. Cumhuriyet Trkiyesinin ilk anayasas 1923te seilen Byk Millet Meclisi tarafndan gerekletirildi. 1924 Anayasas TBMMnin devletin yce organ olmasn devam ettirdi. Bu anayasann en nemli eksiklii, seilmi ounluun gcn kontrol edebilecek etkili bir kontrol ve dengeleme sisteminin olmamasyd. Tek partiden ok partili demokrasiye gei srecinde anayasa asndan zorlayc hibir gerek hissedilmedi. 1924 Anayasas DPnin iktidar sresince deimeden kald. Bir anayasal kontrol ve dengeleme sisteminin olmamas da 1924 Anayasasnn kmesinin ana nedeni oldu. 1961 Anayasasnn 1960 darbesine bal olarak gerekletirilmesini, bu anayasasnn belirleyici zelliklerini ve zerinde yaplan deiiklikleri saptayabilmek. 1960 askeri darbesi sonucunda oluturulan Milli Birlik Komitesi yeni bir demokratik anayasa hazrlad. Kurucu Meclis tarafndan hazrlanan 1961 Anayasas, devlet elitlerinin temel siyasal deerlerini ve karlarn yaratmaktayd. Bu anayasada temel zgrlkler byk oranda geniletildi ve vatandalara geni sosyal haklar saland. Ayrca seilmi organlarn gcn snrlandrmak amacyla kontrol ve dengeleme sistemleri getirildi. 1961 Anayasasyla birlikte idari mahkemeler glendirildi, yargnn tam bamszl ve Yasama Meclisi iinde ikinci meclis yaratld. Dier yandan, devlet memurlarnn ve yarglarn i gvenlii iyiletirilirken, niversiteler ve Radyo ve Televizyon Kurumu idari zerklik kapsamna alnd. 12 Mart 1971 askeri muhtrasnn ardndan asker-

lerin perde arkasndan destek verdikleri hkmetler 1971 ve 1973 yllarnda 1961 Anayasasnda temel kategoride deiiklik yaptlar: (1) Mahkemelerin denetleme yetkisinin snrlandrlmas ile belirli zgrlklerin kstlanmas; (2) yrtmenin glendirilmesi, TBMMnin yrtmeye kanun hkmnde kararname yapma yetkisi verebilmesi; (3) sivil idare mahkemelerinin ve Saytay denetiminin dnda tutarak, askerlerin kurumsal zerkliini artrmak. 1961 Anayasasnda yaplan bu deiiklikler siyasal partiler arasnda bir tartma ve gr al-veriinden uzak olarak atmac bir yntemle yapld. 1982 Anayasasnn gerekletirilmesini, belirleyici zelliklerini ve dnemin siyasi iktidarlar tarafndan hazrlanan deiiklik almalaryla gerekletirilen deiiklikleri saptayabilmek. 12 Eyll 1980de iktidar ele alan Milli Gvenlik Konseyi otoritesi altnda yaplan 1982 Anayasasnn yapm, geni bir oybirliiyle siyasal kurumlar oluturma ynteminden uzaktr. 1982 Anayasasn hazrlayan Kurucu Meclis, 1960-1961 Kurucu Meclisinden farkldr. 1982 Anayasas, 1961 Anayasasna gre milli iradeye, seilmi meclise, siyasal partilere, siyasetilere, sendikalara ve sivil toplum rgtlerine daha az gvenmekteydi. Bu anayasa, glendirilmi bir cumhurbakan ve Milli Gvenlik Kurulu ile askerin siyasal sistemin nihai koruyucusu ve hakemi olmasn salad. 1982 Anayasasnn idari sistemi en iyi ekilde parlmenterizmin deitirilmi ya da zayflatlm ekli olarak tanmlanabilir.1982 Anayasasnn btn siyasal partileri, sivil toplum kurumlar dlayarak yaplmas ve hayli pheli bir referandum ile kabul edilmesi srekli tartma konusu olmutur. 1982 ylndan balayarak bu anayasa zerinde eitli deiiklikler yapld. 1995 tarihinden balayarak 1999, 2001, 2002, 2004 ve 2007de, 1982 Anayasas zerinde nemli deiiklikler yapld. Sonuncusu dnda, partiler aras ibirliiyle gerekleen bu deiiklikler yine de beklentilerin uzanda kald.Trkiyedeki anayasa yapm tarihine bakldnda cumhuriyet anayasasnn hi birisinin tartmalar, pazarlklar ve uzlamalar sreciyle ve toplumu geni bir ekilde temsil eden bir Kurucu Meclis tarafndan yaplmad grlmektedir. Dolaysyla, anayasann hepsi de zayf siyasal merulua sahipti ve tam olarak pekimi bir demokratik rejim retemedi.

AM A

A M A

AM A

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

69

Kendimizi Snayalm
1. 1924 Anayasasnn en nemli eksiklii aadakilerden hangisidir? a. Seilmi ounluun gcn kontrol edecek kontrol ve dengeleme sisteminin olmamas b. Siyasal kurumlarn kuruluunda etkili olamamas c. Demokrasinin pekimesini salayamamas d. Anayasay hazrlayan Meclisin toplumun nemli glerini temsil etmemesi e. Anayasa tartmalarnn zgr bir ortamda gememesi 2. Aadakilerden hangisi Trkiyede ilk demokrasi tecrbesinin kmesinin nedenlerinden biri deildir? a. Anayasal kontrol ve dengeleme sisteminin olmamas b. Temel haklarn etkili yasal garantisinin bulunmamas c. Kanunlarn Anayasaya uygunluunun denetlenmemesi d. Seme ve seilme hakknn snrl olmas e. Muhalefet haklarn kstlayan kanunlarn karlmas 3. Aadakilerden hangisi 1961 Anayasasnn temel zelliklerinden biri deildir? a. Temel hak ve zgrlklerin genilemesi b. gvenliinin iyiletirilmesi c. Etkili bir kontrol ve dengeleme sistemi yaratlmas d. dari mahkemelerin glendirilmesi e. Kamu kurumlarnn idari zerkliklerinin snrlandrlmas 4. Aadakilerden hangisi 1961 Anayasasnn temel zelliklerinden biri deildir? a. Kanunlarn anayasaya uygunluunun yarg denetimine sunulmas b. Btn yrtme birimlerinin denetlenebilmesi c. Yarg organlarnn bamszlnn salanmas d. Yasamann tek bir meclis iinde gerekletirilmesi e. Devlet elitlerinin temel siyasal deerlerini yanstmas 5. Aadakilerden hangisi 1971 ve 1973 ylnda yaplan Anayasa deiikliklerinden biri deildir? a. Temel zgrlklerin snrlandrlmas b. Mahkemelerin denetleme yetkisinin snrlandrlmas c. Yrtmenin glendirilmesi d. TBMMnin yrtmeye kanun hkmnde kararname yapma yetkisi vermesi e. Silahl Kuvvetlerin Saytay denetimine tabi tutulmas 6. 1982 Anayasasnn hangi zellii niversitelerin yapsn dorudan etkilemitir? a. Temel zgrlklerin snrlandrlmas b. Sosyal haklarn azaltlmas c. dari zerkliin kaldrlmas d. Yargnn denetleme yetkisinin snrlandrlmas e. Cumhurbakannn yetkilerinin artrlmas 7. Aadakilerden hangisi 1982 Anayasasnn temel zelliklerinden biridir? a. Geniletilmi temel hak ve zgrlkler b. Vatandalara tannan sosyal haklar c. Sivil toplum kurulularnn glendirilmesi d. Yarg denetiminin glendirilmesi e. Cumhurbakannn ve Milli Gvenlik Kurulunun yetkilerinin artrlmas 8. Aadakilerden hangisi ANAP iktidar tarafndan 18 Mays 1987 tarihinde 1982 Anayasasnda yaplan deiikliklerden biridir? a. Milletvekili saysnn 450 ye karlmas b. Cumhurbakannn yetkilerinin artrlmas c. Milli Gvenlik Kurulunun glendirilmesi d. dari zerkliin kaldrlmas e. Temel zgrlklerin snrlandrlmas 9. Aadakilerden hangisi 1995 ylnda 1982 Anayasasnda yaplan deiikliklerden biri deildir? a. Semen yann 18e drlmesi b. Sendika ve derneklerin siyasal faaliyetlerine izin verilmesi c. Kamu alanlarna sendika hakk verilmesi d. Siyasal partilere ye olma yann 18 e indirilmesi e. TBMM ye saysnn 450 ye karlmas 10.1982 Anayasasnda yaplan aadaki deiikliklerden hangisi politik yaamn glendirilmesiyle dorudan ilgilidir? a. Siyasal partilere katlma ve siyasal partilerin rgtlenme haklarnn geniletilmesi b. dari mahkemelerin yetkilerinin glendirilmesi c. niversitelerin idari zerkliklerinin tannmas d. Radyo ve Televizyon Kurumunun idari zerkliinin tannmas e. Yargnn tam bamszlnn salanmas

70

Trk Siyasal Hayat

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. d 3. e 4. d 5. e 6. c 7. e 8. a 9. e 10. a Yantnz yanl ise, 1924 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, 1876 Osmanl Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, 1961 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, 1961 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, 1961 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, 1982 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, 1982 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, 1982 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, 1982 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, 1982 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. kullandlar. 1965te, DPnin kendini kantlam mirass olarak iktidara gelen AP, anayasaya kar iki ynl bir tavr iindeydi. Bir yandan bu anayasann snrlar iinde kalmaya zen gsterirken, bir yandan da onu, brokratik ve yargsal kurumlara ar yetkiler vermi olmas noktasnda eletiriyordu. ou zaman AP liderleri, anayasann ynetilemez bir siyasal sistem olduunu ileri srmler ve yrtme organnn glendirilmesi gerektiini savunmulardr. Dahas APliler, anayasann salad geni sosyal haklardan ve onun dier sola ynelik hkmlerinden rahatszlk duyuyorlard. Sra Sizde 3 Anayasa ile sendikalar zayflatlm, dernek kurma hrriyeti nemli lde snrlandrlmtr. Siyasal partiler, sendikalar, dernekler, vakflar, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular ve kooperatifler arasnda her trl ibirlii yasaklanmtr. 1982 Anayasas yarg organnn denetim yetkilerine ve niversitelerin zerkliine kstlamalar getirmi ve bunu yaparken de, seilmi meclisleri ve sorumlu hkmeti, brokratik kurumlar karsnda, glendirmek amacyla yapmamtr. Sra Sizde 4 SDHP, ilke olarak, tamamen yeni bir anayasann yaplmasna taraftard. Ancak bunun gl karsnda SDHP, 1982 Anayasasnn 75 maddesinin olduu gibi korunduu, 96 maddesinin deitirildii, 23 maddesinin kaldrld ve bir yeni maddenin eklendii bir taslak hazrlad.14 DYP, tam bir taslak sunmamakla birlikte, yaklak 30 maddenin deitirilmesini nerdi.15 Sonuta DYP ve SDHP, 13 madde zerinde uzlamaya varabildiler. Sra Sizde 5 1982 Anayasasnda 1999dan sonra yaplan deiiklikleri anayasa metni zerinde ilgili maddeleri bularak inceleyiniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 1924 Anayasas, DPnin on yllk iktidar sresi boyunca da bir deiiklie uramad. Niin partilerden hibirinin, daha hrriyeti ve oulcu bir demokrasinin temellerini atmak amacyla, daha etkili anayasal fren ve denge mekanizmalar kurulmasn nermedii sorusu sorulabilir. En akla yakn cevap, CHPnin iktidar kaybedeceini hibir zaman ciddi ekilde dnmemi olmas yannda, DPnin de bir kez iktidara geldikten sonra, anayasann salad snrsz ounluk hkimiyetini kendi siyasal karlar iin kullanmay dnm olabileceidir. Muhtemelen bu sebeblerin etkisiyle, iktidar ve muhalefet partileri arasnda, ne 1950deki iktidar deiiminden nce, ne de sonra, anlaml bir anayasal diyalog cereyan etmitir. Sra Sizde 2 1961 Anayasasnn gerek ierii, gerek kabul edili artlar, onun Trk toplumunun ounluunca benimsenmesini gletirdi. Eski Demokratlar, ksmen de anayasa yapm srecinin dnda kalmalarnn etkisiyle, 9 Temmuz 1961 anayasa halk oylamasnda aleyhte oy

3. nite - Trkiyede Anayasalar ve Anayasa Yapm Siyaseti

71

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

1 Andrea Bonime-Blanc, Spains Transition to Democracy: The Politics of Constitution-Making (Boulder: Westview Press, 1987),13. A.g.e., 121. Gianfranco Pasquino, The Demise of the First Fascist Regime and Italys Transition to Democracy: 1943-1948, Guillermo ODonnell, Philippe C. Schmitter, and Laurence Whitehead, eds., Transitions from Authoritarian Rule: Southern Europe (Baltimore: John Hopkins University Press, 1986),64. Bonime-Blanc, Spains Transition to Democracy, 143, ayrca 54-55. A.g.e., 39-42, 59-62; ayrca Jose Maria Maravall and Julian Santamaria, Political Change in Spain and the Prospects for Democracy, in Guillermo ODonnell, Philippe C. Schmitter, Laurence Whitehead, eds., Transitions from Authoritarian Rule: Southern Europe (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1986), 87-89. Bonime-Blanc, Spains Transition to Democracy, 119, 122. Blent Tanr, ki Anayasa: 1961 ve 1982 (stanbul: Beta, 1986), 29-37, 61-67. A.g.e., 39-60. Bakr alar, Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Demokrasi, Anayasa Yargs, 7. Cilt (Ankara: Anayasa Mahkemesi Yaynlar, 1990), 103-110. Ergun zbudun, Trk Anayasa Hukuku (Ankara: Yetkin Yaynlar, 2004), 330-340. Ayrca baknz, Metin Heper, The Executive in the Third Turkish Republic, Governance 3 (1990): 299319. leyen Rejim, leyen Devlet, DYP Merkez Yrtme Kurulu yesi Necmettin Cevheri tarafndan hazrlanan alma (Ankara, 1991). TBMM Tutanak Dergisi, 17. Dnem, 4. Yasama Yl, 40. Cilt, Oturum, 13 Mays 1987, 302. TBMMde Temsil Edilen Siyasal Partilerce TBMM Bakanlna Sunulan Anayasa Deiiklii Konusundaki Gr ve nerileri (Ankara: TBMM Bakanl, Mart 1993), 122-173. A.g.e., 37-38. TBMMde Temsil Edilen Siyasal Partilerin Anayasa Deiiklii Tekliflerinin Karlatrmal Metinleri (Ankara: TBMM Bakanl, Mart 1993), zellikle xixiv. 17 rnein, baknz, RPnin parlmanto grubu bakan evket Kazann TBMMde yaplan mzakereler srasnda anayasa deiiklii hakkndaki konumas; TBMM Tutanak Dergisi, 19. Dnem, 4.Yasama Yl, 88 Cilt, 123 Oturum, 14 Haziran 1995, 376-382. RP milletvekili Abdullah Gl ise bu frsattan yararlanlarak Avrupann demokratik lkelerinin anayasalarna benzer bir anayasa yapmamz gerektiini ifade etmitir. Gle gre byle bir anayasa kendi halkndan, kendi milletinden korkmamal ve milletinin geleneine, kimliine, kltrne, ve dinine saygl olmaldr (409-413). 18 A.g.e., 19. Dnem, 4. Yasama Yl, 89. Cilt, 128. Oturum, 23 Haziran 1995; 19. Dnem, 4. Yasama Yl, 91. Cilt, 136. Oturum, 7 Temmuz 1995, 37-38. 19 MHP milletvekili Mustafa Dac, bazlar kendilerinin grlerine tam olarak uymasa da, onyedi MHP milletvekilinin tamamnn tekliflerin hepsi iin evet oyu kullanacan ifade etmitir. nk bu teklifler mevcut hkmlerde iyiletirme anlamna gelmekteydi ve halk TBMMden bunlar geirmesini beklemekteydi. Ayrca, Anayasann serbeste seilen sivil siyasetiler tarafndan deitirilebileceini gsterdii iin, demokrasinin gelecekteki pekimesi iin de bu deiiklik nemliydi; A.g.e., 19. Dnem, 4. Yasama Yl, 89. Cilt, 127. Oturum, 22 Haziran 1995, 317. 20 Anayasa deiiklii usul daha nce bu blmde tartlmt. 21 Ecevite gre, bu konuda TBMMne ok nemli bir grev dmekteydi. Eer TBMM toplumun demokratikleme beklentilerinin en azndan bir blmn gerekletirmi olsayd, halkn gzndeki deeri ok daha ykselecek, Trk demokrasisi de olgunluunu ispat etmi olacakt. Ancak, Ecevite gre maalesef meclis bir amazdayd ve sadece partiler arasndaki anlamazlklar deil, partilerin i anlamazlklar da bu amazda etkili olmulard. Baknz, TBMM Tutanak Dergisi, 19. Dnem, 4. Yasama Yl, 91. Cilt, 136. Oturum, 7 Temmuz 1995, 37-38. 22 Meclis Bakannn grnn metni iin, baknz A.g.e., 19. Dnem, 4. Yasama Yl, 90. Cilt, 134. Oturum, 5 Temmuz 1995, 559. Kanaatimce, bu tartmalarda, sadece RP adna konuanlar, hakl olarak, bu prosedrn anayasaya aykr olduunu ileri srdler (559-567). Anayasa deiiklii iin gereken iki

2 3

4 5

6 7 8 9

10 11

12

13 14

15 16

72

Trk Siyasal Hayat

Yararlanlabilecek Ek Kaynaklar
grme, deiiklikleri kolaylatrmak iin deil, sradan kanunlarla karlatrldnda, daha zor klmak iin gereklidir; bu yzden ilk grmede nitelikli ounluktan daha az oy alan maddeler reddedilmi saylmal ve ikinci grmede oylanmamaldr. Ayrca, bence, anayasa deiikliinin her bir maddesi tek tek ele alnmal ve sonu teklifin tmnn oylanmasna balanmamaldr. Bu mesele, RPnin milletvekili saysnn mahkemeye bavurmak iin gereken saydan (milletvekili tamsaysnn bete biri) az olmasndan dolay, Anayasa Mahkemesine gtrlemedi. Dolaysyla, ilgintir ki, anayasada demokratikletirici deiiklikler, anayasall pheli bir yntem ile gerekletirildi. 23 Bu deiiklik ile ilgili Meclisteki tartmalar iin, baknz A.g.e., 19. Dnem, 4. Yasama Yl, 90. Cilt, 132. Oturum, 29 Haziran 1995, 274-299, ve 93. Cilt, 146. Oturum, 22 Temmuz 1995, 280-294. 24 Bu Anayasa deiiklikleri iin, bk. Ergun zbudun, 2001 Anayasa Deiiklikleri ve Siyasal Reform nerileri (stanbul:TESEV, 2002); Ergun zbudun ve Serap Yazc, Democratization Reforms in Turkey, 1993-2004 (stanbul: TESEV, 2004); Serap Yazc, Trk Silahl Kuvvetlerinin Yetki ve Ayrcalklar: Sivillemeye Ynelik Anayasal ve Yasal Reformlar, Hukuk ve Adalet, Cilt 1, No.4 (Ekim-Aralk 2004), 228-251; Levent Gnen, The 2001 Amendments to the 1982 Constitution of Turkey, Ankara Law Review, Cilt 1, No.1 (Summer 2004), 89-109; Esin rc, The Turkish Constitution Revamped? European Public Law, Vol.10, No.4 (2004), 603-621; mer Faruk Genkaya, Politics of Constitutional Amendment in Turkey, Gisbert H. Flanz, ed. Constitutions of the Countries of the World: Turkey, Dobbs Ferry, New York: Oceana Publications, February 2003), IX-LIX. Yavuz Atar, Demokrasilerde Anayasal Deimenin Dinamikleri ve Anayasa Yapm ( Konya: Mimoza Yaynlar, 2000). Ergun zbudun, Trk Anayasa Hukuku, 10. Bask ( Ankara: Yetkin Yaynlar, 2009). Ergun zbudun, Demokratikleme Srecinde Anayasa Yapm (Ankara: Bilgi Yaynevi, 1993). Ergun zbudun ve mer Faruk Genkaya, Trkiyede Demokratikleme Anayasa Yapm Siyaseti (stanbul: Doan ve Egmont Yaynclk, 2010) Blent Tanr, ki Anayasa, 1961-1982 (stanbul: Beta, 1986). Blent Tanr, Osmanl- Trk Anayasal Gelimeleri, 1789-1980 (stanbul: Afa Yaynlar, nc bask, 1996). Serap Yazc, Yeni bir Anayasa Hazrl ve Trkiye: Sekincilikten Toplum Szlemesine (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2009).

4
Amalarmz erik Haritas
Trk Siyasal Hayat

TRK SYASAL HAYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Siyasal Parti kavramn, XIX. Yzylda siyasal partilerin douunu salayan nedenleri ve gnmze kadar ulaan siyasal partilerin kkenlerini aklayabilecek, Siyasal partilerin oluumundaki genel farkllklar saptayabilecek, Siyasal Partilerin ilevlerini ve bunlarn hangi amala gerekletirdiklerini aklayabilecek, Seim sistemlerinin siyasal partilerin oluumu zerindeki etkisini aklayabilecek,bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Siyasal Parti Tek Partili Sistem ok Partili Sistem Hizipler Oy Hakk Genel Oy

Partiler ve Parti Sistemleri

SYASAL PARTNN TANIMI SYASAL PARTLERN KKEN PART TPLER PARTLERN FONKSYONLARI PART SSTEMLER SEM SSTEMLER ve PART SSTEMLER

Partiler ve Parti Sistemleri

PARTLER VE PART SSTEMLER
Siyasal partilerin, modern siyasal sistemlerin en nemli unsurlarndan biri olduunda phe yoktur. Schattschneiderin belirttii gibi, demokrasiyi yaratm olan, partilerdir; modern demokrasi partiler dnda dnlemez.1 Birden ok siyasal partinin varl ve eit artlar altnda yarmalar, ada demokrasilerin vazgeilmez bir unsurunu meydana getirir. Siyasal sistemdeki partilerin nitelikleri, yapsal ve fonksiyonel zellikleri, sisteme damgasn vurur ve onun bir btn olarak ileyiini yakndan etkiler. Duvergerin ifadesiyle, klsik anayasa hukukunu bilen, fakat partilerin roln bilmeyen bir kimse, ada siyasal rejimler hakknda yanl bir bilgi sahibidir; partilerin roln bilen, fakat klsik anayasa hukukunu bilmeyen bir kimse ise, ada siyasal rejimler hakknda eksik fakat doru bir fikir sahibi olur.2

SYASAL PARTNN TANIMI

A M A

Siyasal Parti kavramn, XIX. Yzylda siyasal partilerin douunu salayan nedenleri ve gnmze kadar ulaan siyasal partilerin kkenlerini aklamak.

Siyasal partinin tanm zerinde yazarlar arasnda gr birlii yoktur. Bazlarnn, parti yeleri arasndaki siyasal gr birliini n plana karmalarna karlk, bazlar bir siyasal topluluun parti saylabilmesi iin, az ok srekli nitelikte bir rgte sahip olmas gerektiini ileri srmektedirler. Mesel, Duvergerye gre, modern partiler, programlarndan veya yelerin mensup olduu snftan ok, rgtlerinin mahiyetiyle ayrdedilebilirler. Bir parti, belli bir yapya sahip bir insan topluluudur. Modern partilerin balca ayrc zelliini, bunlarn anatomileri tekil eder.3 Siyasal partilerin, ada demokrasilerin bir unsuru olduu dnldnde, onlarn yapsal ve fonksiyonel niteliklerini birletiren yle bir tanm vermek mmkndr: Siyasal partiler, halkn desteini salamak suretiyle devlet mekanizmasnn kontroln ele geirmeye veya srdrmeye alan, srekli ve istikrarl bir rgte sahip siyasal topluluklardr. Bu tanmda kilit kelime, halkn desteini salamaktr. Buna gre, devlet mekanizmasnn kontroln halk desteine dayanmakszn ele geirmeye alan siyasal gruplar, mesel hkmet darbesi yapmak zere rgtlenen bir grup, elbette siyasal parti saylamaz. Ayn ekilde, halk destei-

76

Trk Siyasal Hayat

nin normal ifade arac, serbest, drst ve yarmac seimler olduuna gre, tekpartilerin parti saylmamas gerekir. Yirminci yzyln en nemli yeniliklerinden olan tek parti sistemleri, kinci Dnya Savanda Faizmin tasfiyesi, 1990l yllarda da Sovyet Blokunun k sonucunda, bugn ancak in, Vietnam, Kuzey Kore gibi baz Asya lkeleri ile dier baz marjinal lkelerde grlmektedir. Tek-partilerle oulcu bir siyasal sistemdeki partiler arasnda baz benzerlikler bulunabilirse de, aralarndaki farklar ok daha derindir. oulcu siyasal sistemdeki partilerin demokratik siyasal katlmann bir arac olmasna karlk, otoriter ve totaliter sistemlerdeki tek-partiler, toplumsal mobilizasyon ve otoriter kontroln aracdrlar.4 te yandan, belli lde srekli bir rgt, siyasal partinin tanmlayc unsurlarndan biri olmakla beraber, partilerin rgtsel zellikleri asndan byk farkllklar gsterdiklerini de aada greceiz.
SIRA SZDE

Siyasal parti kavramn siz nasl aklarsnz? Tartnz. SIRA SZDE

D PARTLERN KKEN SYASAL N E L M

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

nsanlarn siyasal iktidar ele geirmek iin gruplamalar tarih kadar eski olmakla beraber, modern Usiyasal partilerin douu olduka yenidir. Bugnk anlamnda S O R partiler, ancak yz elli yllk bir gemie sahiptir. Ondokuzuncu yzyl ortalarnda Amerika dnda hibir lkede ada anlamda siyasal partiler yoktu. Yirmibirinci DKKAT yzyl banda ise partiler, btn demokratik siyasal sistemlerin temel unsurudur. Bu byk deiim nasl aklanabilir? Bu konuda ileri srlen teoriler eitli olSIRA burada, Duverger ve dier baz yazarlarn savunduu kurumsal makla beraber, SZDE teori ele alnacaktr. Bu teoriye gre modern siyasal partilerin douu, 19. yzyl Avrupasnda kenAMALARIMIZ dini gsteren iki nemli geliimin sonucudur. Bunlardan ilki, temsil ve sorumlu hkmet ilkesinin yerlemesi; ikincisi ise oy hakknn geniletilmesidir. Gerekten hkmetin Ktemsil nitelik tamad ve parlmentoya kar sorumlu olmad mut T A P lak monari anda siyasal partilerin meydana kmas beklenemezdi. Parlmentolarn hkmdar karsndaki bamszlklar geniledike, bu meclislerin yeleri, eylemlerinde Euyum N T E L V Z Y O salayabilmek amacyla, ortak fikirler etrafnda gruplama ihtiyacn duymulardr. Bylece, modern partilerin atas diyebileceimiz hizipler (factions) ortaya kmtr. Parlmento-ii hizipleri modern siyasal partilere dntren etken ise, oy hakknn geniletilmesi olmutur. Semen saysnn artmas, seNT RNET im srecinin Eniteliini deitirmi, o zamana kadar egemen olan kiisel etkilerin roln azaltmtr. Geni bir semen ktlesi iinde seim kampanyalarnn yrtlmesi ok daha ileri dzeyde bir rgtlenme zorunluluunu dourmutur. Dolaysyla, snrl oy hakk dneminin aristokratik nitelikteki hizipleri, artk parlmento duvarlarnn dna kmak ve her seim evresinde az ok srekli nitelikte rgtler (o gnk adlaryla seim komiteleri) kurmak zorunda kalmlardr. Giderek, bu rgtlerle partinin parlmento gruplar arasndaki ilikiler, daha ak ve belirli kurallara balanm, bylece modern siyasal partiler domutur. Ksacas, partilerin douundaki aamalar, ilkin parlmento gruplarnn kurulmas, sonra seim komitelerinin rgtlendirilmesi, en sonunda da bu iki unsur arasnda da srekli balantlarn kurulmasdr. ngiltere ve birok Avrupa lkesinde siyasal partilerin douu ve gelimesi, bu izgiyi izlemitir. Bir aristokrasinin mevcut olmad, dolaysyla bir anlamda bir burjuva-demokrat toplum olarak domu bulunan Amerika Bir-

4. nite - Partiler ve Parti Sistemleri

77

leik Devletlerinde ise, bu zelliin sonucu olarak oy hakk Avrupa lkelerinden ok daha nce geniletilmi ve 19. yzyl banda ada anlamda siyasal partiler ortaya kmtr.5 Duverger, bu gryle balantl olarak, yukarda tanmlanan anlamda parlmento iinde domu partilerle parlmento dnda domu olan partiler arasnda bir ayrm yapmakta ve kken farknn partinin nitelii zerinde nemli bir rol oynadn ileri srmektedir. Parlmento dnda kurulan partilerle, zellikle ii sendikalarnn, kyl kurulularnn, kiliselerin ve dier din cemaatlerin giriimiyle kurulan partiler kastedilmektedir. Sendikalar tarafndan kurulan partilerin en tipik rneklerinden biri ngiliz i Partisidir. Duvergerye gre, kkenleri ne olursa olsun, parlmento dnda doan partiler, seim ve parlmento evresi iinde doanlardan tamamen farkldr...(P)arti hayatnn tm, partinin dou biiminin izlerini tar. Parlmento dnda doan partiler, dierlerine oranla daha merkeziyeti bir yapya sahiptirler ve parlmento-d rgt (ktle rgt) parlamento gruplarna oranla daha gl konumdadr. Keza, parlmento ve seim evresinde doan partiler iin, siyasal meclislerde sandalye kazanmak, parti hayatnn z, partinin varlk sebebi ve en yce amacdr. Dierlerinde ise, seim ve parlmento mcadelesi gene ok nemlidir; fakat bu, partinin genel eylemi iindeki unsurlardan sadece biri, onun siyasal amalarn gerekletirmek iin kulland birok aralardan yalnz bir tanesidir. Gene Duvergerye gre parlmento-ii kurulu daha eski, parlmento-d kurulu daha ada bir olgudur. Dier bir deyimle, tasvir ettiimiz ilk tip, rgtlenmi bir parti sisteminin henz mevcut olmad bir lkede siyasal partilerin kuruluuna uygun der. Byle bir sistem ilemeye baladktan sonra ise, ikinci kurulu tipi, daha sk grlr.6 Hans Daalder, Duvergernin iki deikenine (hkmetin parlmentoya kar sorumluluu ilkesinin yerlemesi ve oy hakknn geniletilmesi) endstrileme ve ehirleme deikenlerini de eklemek suretiyle, daha ayrntl bir model oluturmakta ve bu l tiplemeye ABD, ngiltere ve Almanyay rnek gstermektedir. ABDde, yukarda grdmz gibi, sorumlu hkmet ve genel oy ilkeleri, dier Bat demokrasilerinden daha nce gereklemi, endstrileme ve ehirleme bunu sonradan izlemitir. Dolaysyla, bu sonuncu deikenin sonucu olan snfsal ktle partileri gelimemitir. Bugnk Demokrat ve Cumhuriyeti partiler, kurulu dnemi zelliklerini muhafaza ederek, yerel parti rgtlerinin gevek bir birlemesi niteliindeki adem-i merkeziyeti partiler olarak kalmlar ve ancak bakanlk seimlerinde lke apnda ortak bir faaliyet gstermilerdir.7 kinci tipin rneini oluturan ngilterede sorumlu hkmet ilkesi ile endstrileme ve ehirleme erken bir dnemde gereklemi, ancak oy hakk daha ge ve tedric olarak geniletilmitir. Parlmento ve seim evresinde oluan partilerin zelliklerini tayan Muhafazakrlar ve Liberallerde partilerin parlmento gruplar onlarn parlmento-d ktle rgtlerinden daha byk arlk tamtr. Parlmento-dnda oluan ve zamanla Liberal partiyi nc ve kk parti konumuna drerek iki-parti sisteminin iki kanadndan biri haline gelen i Partisi de, uzun dnem iinde yerleen bu rnty benimsemitir. mparatorluk Almanyasnda ise endstrileme ve genel oy ilkesi, sorumlu hkmetin yerlemesinden nce gereklemitir. Bismarck dneminde (1870-1918) endstrilemenin dourduu ii snf, bir yandan genel oy hakknn tannmas, bir yandan da sosyal devlet tedbirleri ile tatmin edilmeye allm, ancak ynetim otokratik karakterini korumutur. Dolaysyla, gl bir ktle rgt oluturmu olan sosyalist hareket, bu

Adem-i merkeziyeti: Merkezi otoritenin ynetsel fonksiyonlarnn yerel otoritelere (yerel ynetim) datlmas.

78

Trk Siyasal Hayat

sisteme adapte olmakla devrimci fikirler arasnda gidip gelmi, partilerin meru demokratik aktrler olarak tannmas gecikmitir. Daalder, bu tipin btn Avrupa rneklerini aklamadn, mesela Hollandada mezhepsel, skandinav lkelerinde krsal partilerin nemli roller oynadn eklemektedir. Bu lkelerde, sorumlu hkmet ve genel oy hakknn nispeten erken gereklemesi ve endstrilemenin arkadan gelmesi nedeniyle, endstrileme ncesi dnemin kltrel ya da mezhepsel nitelikteki blnmeleri, daha sonraki dnemlerde de nemini korumutur. Beinci nitede tartlaca gibi, Trkiye de bu lkelere baz benzerlikler gstermektedir.8
SIRA SZDE

Gnmze kadar ulaan modern siyasal partilerin douuna sebep olan nedenler nelerSIRA SZDE dir? Tartnz.

DNELM S O R U

PART TPLER
S O R U
AM A

DNELM

Siyasal partilerin oluumundaki genel farkllklar saptamak.

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ
Komite: Kadro partilerinde temel rgt birimi

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Ocak veya ube: Ktle partilerinde toplam ye saysn arttrmaya alan birim.

Partileri, rgtsel zellikleri asndan snflandran Duverger, temel olarak, kadro SIRA SZDE partileri ile ktle partileri arasnda ayrm yapmaktadr. Siyasal gelimenin daha nceki evrelerinde ortaya kan kadro partileri, snrl oy ann rn ve burjuvazinin normal siyasal rgtlenme aracdr. Kadro partilerinde temel rgt birimi, parAMALARIMIZ tinin mill veya yerel dzeydeki yneticilerini bir araya getiren komitelerdir. Partinin bir ktle rgt olmadndan, baka bir rgt birimine zaten ihtiya yokK T A P tur. Kadro partilerinin merkez organlar ile yerel birimleri arasndaki balant zayftr; dolaysyla bu partiler, zayf disiplinli ve adem-i merkeziyeti niteliktedir. ye says az ve yelerin partiye ballk, ya da partiyle zdeleme duygusu zayftr. T E L E V alan, Partinin faaliyet Z Y O N salt siyasal nitelikli faaliyetlerle snrldr ve daha ok seim dnemlerinde younlamaktadr. Partinin parlmento grubu, parlmento-d rgtlerden daha fazla arlk tar. Ktle partisi ise, oy hakknn geniletilmesine ve sonuta genel oy ilkesinin kaNTERNET bulne paralel olarak domu, daha yeni bir tiptir. Bu partilerin tipik rnekleri, oy hakkna yeni sahip klnan ii snfn rgtlendirerek onlarn menfaatleri korumaya alan ii partileri ve sosyalist partilerdir. Kadro partilerinin, mensuplarnn nitelikleri sayesinde salad avantajlar, ktle partileri, yelerinin saysal okluu ile dengelemilerdir. Dolaysyla bu partiler, ok sayda kaytl ve aidat deyen yeyi bir araya getiren ktle rgtlerine dayanrlar. Partinin temel rgt birimi, kadro partilerindeki komitelerin aksine, ocaklar veya ubelerdir. Ocak genellikle kk bir corafi blgede (belde veya mahalle) kurulur ve komitenin aksine, toplam ye saysn arttrmaya alr. Gene komitelerden farkl olarak ocak, sadece seim dnemlerinde deil, srekli olarak aktiftir. Toplantlarnda sadece seim taktikleri deil, daha ncelikli olarak siyasal eitim arlk tar. Bu nitelikleri itibariyle ktle partileri, kadro partilerinden daha disiplinli, daha merkeziyeti, ideolojinin daha fazla arlk tad, yelerinin sadece siyasal faaliyetlerini deil sosyal hayatlarnn da nemli bir blmn rgtlendiren, faaliyetleri srekli nitelik tayan partilerdir.9

4. nite - Partiler ve Parti Sistemleri

79

Duverger, kadro ve ktle partileri arasndaki temel felsefe ve yaklam farkn u zl ifadelerle aklamaktadr: Ktle partileri, mesel Fransz Sosyalist Partisi iin ye devirme, gerek siyasal gerek mal ynden temel nitelik tar. Bir defa parti, ii snfn siyasal bakmdan eitme, bu snf iinden lkenin hkmet ve ynetimini ele alabilecek bir elit yetitirme amacn gtmektedir; dolaysyla yeler, partinin kendi z maddesi ve faaliyet malzemesidir. yeleri olmad takdirde parti, rencisiz bir retmene benzer. Mal ynden de parti, esas itibariyle, yelerinin dedii aidatlara dayanr; ocan birinci devi, bu aidatlarn dzenli ekilde toplanmasn salamaktr. Bylece parti, siyasal eitim almalar ve gnlk faaliyetleri iin gerekli olan fonlar toplar; seim giderlerini de ayn yoldan karlayabilir; burada iin mal ve siyasal ynleri birlemektedir... Kadro partisi, farkl bir anlaya uygun dmektedir. Burada, seimleri hazrlamak, kampanyay yrtmek ve adaylarla temas muhafaza edebilmek iin, sekinlerin bir araya getirilmesi sz konusudur. Bu sekinler arasnda, her eyden nce, ad, prestiji veya ilikileri sayesinde adaya destek olabilecek ve oy salayabilecek nfuzlu kiiler; ikincisi, semenlere yn verme ve kampanyay rgtlendirme sanatn bilen teknisyenler; nihayet, savan barutunu salayan mal destekiler vardr. Burada nitelik, en nde gelir: Byk prestij, teknik ustalk, byk servet gibi. Ktle partisinin say ile saladn, kadro partisi seleksiyon yoluyla salar.10 Nihayet Duverger, iki ana tip olarak grd kadro ve ktle partilerine ek olarak, nc bir tipi, yani mminler partisi adn da verdii totaliter partileri ele almaktadr. Gerekten, Duvergernin nl kitabn yaynland 1951 ylnda dnyann nemli bir blmne komnist totaliter partilerin tek-parti ynetimi hkim olduu gibi, bata Fransa ve talya olmak zere birok demokratik lkede de gl komnist partiler vard. Duverger, bu partilerin yeni bir sosyolojik tip meydana getirdiini gzlemlemekle birlikte, bunlarn her lkede byk bir g elde etmi olmadklarn belirtmekte ve gelecekleri hakknda tereddtl konumaktadr: ...totaliter partiler, btn dnyada hl istisna nitelikte kalmaktadr; eer evrim, partileri bu yne gtrecekse bile, bu evrim daha henz balamtr ve bunu durduracak ya da saptracak birok etkenler vardr. 11 Gerekten Sovyet Blokunun k, bugn komnist tipte totaliter partileri ok daha istisna hale getirmitir. Bununla birlikte bu partilerin, temel rgtsel birim olarak hcre (komnist partilerde) ve milis (faist partilerde) temeline dayanmalar; ar merkeziyeti ve disiplinli olmalar; liderliin otoriter nitelik tamas; yelerin partiye ballklarnn ok gl olmas; yelerin siyasal, sosyal, hatt kiisel hayatlarnn tmnn parti tarafndan rgtlendirilmesi gibi, dier iki parti tipinden ok farkl zellikleri vardr. Duvergernin tipolojisinden ok farkl olmayan bir snflandrma da, Sigmund Neumann tarafndan yaplmtr. Neumann, partileri bireysel temsil partileri, demokratik sosyal btnleme partileri, ve topyekn btnleme partileri olarak e ayrmaktadr. Bunlar, ana hatlar itibariyle, srasyla Duvergernin kadro partisi, ktle partisi ve totaliter parti tarzndaki ayrmna tekabl etmektedir. Bireysel temsil partileri, abalarnn hemen tamamn, seim kampanyalar, parlmento ve hkmet almalar gibi salt siyasal mahiyette faaliyetler zerinde toplayan partilerdir. yenin partiye katl, seimlerde parti adaylarna oy vermekten ve en ou seim kampanyalarnda partinin zaferi iin almaktan teye gememektedir. Parti, yelerinin hayatnda snrl ve ikinci derecede bir rol oynamakta; parti balar, yenin aile, snf ve meslek rgtleri gibi dier sosyal gruplarla olan balantlarndan daha zayf nitelik tamaktadr. Bu partiler, ideolojik bakmdan pragmatik veya rlativist partilerdir. Balca ada rnekleri Sosyalist ve Katolik partiler olan

80

Trk Siyasal Hayat

oulcu: oulculuk yanls olan partiler Hegemonyac:Bir siyasal partinin, baka bir grup veya kii zerindeki siyasal stnl ve basks

demokratik sosyal btnleme partilerinde ise, parti ile yeler arasndaki ba, totaliter partilerdekinden zayf, fakat bireysel temsil partilerindekinden kuvvetlidir. Parti, salt bir siyasal rgt, bir seim kazanma makinesi deil, belli bir snf, etnik grup veya dinsel cemaatin, kendilerince kutsal saylan deerleri siyaset plannda gerekletirmek iin yarattklar bir harekettir. Totaliter partilerde olduu gibi, demokratik btnleme partilerinde de yardmc ya da yan rgtler, parti yelerinin sosyal hayatnda geni bir yer kaplar. Demokratik btnleme partilerinin ideolojileri, totaliter ideolojiler derecesinde sert ve bklmez olmamakla beraber, gene de sistemli, balayc ve kapsayc niteliktedir. Parti, maneviyat alannda belli bir dinsel veya ahlak doktrinin kutsalln yahut belli bir sosyo-ekonomik sistemin yksek ahlk deerini vurgulamakla birlikte, pratik siyasal eylem alannda durumun gerektirdii esneklikleri gstermekten kanmaz.12 Larry Diamond ve Richard Gunther, temel deikenden hareket ederek, daha ayrntl bir parti tipolojisi nermilerdir. Bu deikenler, (a) partinin biimsel rgtnn bykl ve yerine getirdii fonksiyonlarn kapsam; (b) partinin amalar ve davranlar asndan hogrl ve oulcu, ya da proto-hegemonyac oluu; (c) ideolojik veya programsal ilkeleri. Yazarlar, partileri dayandklar sosyal temeller bakmndan, elit partileri, ktle partileri, etnik temele dayanan partiler, seim partileri ve hareket partileri olarak bee ayrmakta, bunlarn iinde de oulcu veya hegemonyac olmak zere ek ayrmlar yapmaktadrlar. Sonuta ortaya, 15 ayr parti tipinden oluan bir snflandrma kmaktadr.13 Bu tipoloji, basitlikten uzak ve ar karmak oluu bakmndan eletirilebilirse de, gerek dnyada var olan eitlilii daha iyi yanstt sylenebilir. Siyasal partiler, rgt, fonksiyon ve genel nitelikleri itibariyle nasl bir evrim izgisi izlemilerdir? lk parti tipinin, Duvergernin kadro partisi olarak adlandrd elit partileri olduuna kuku yoktur. Oy hakknn geniletilmesi ve sonuta genel oy ilkesinin kabul ve endstrileme sreci ile birlikte, zellikle ii snfn rgtlendiren sosyalist ktle partileri ortaya kmtr. Ancak bu model, gnmzde sadece ii partileriyle snrl kalmam, daha etkin bir siyasal eylem arac olduu anlaldndan, muhafazakr, liberal veya Hristiyan Demokrat eilimli eitli orta snf partileri tarafndan da, her zaman tam bir baaryla olmasa bile, taklid edilmitir. Yazar, bu olguyu soldan gelen bulama (contagion from the left) olarak tanmlamaktadr. Duverger, bunu genel bir evrim izgisi olarak grmekte ve kadro partilerinden ou zaman eski tipte, kadim (archaic) partiler olarak sz etmektedir.14 Ancak kendisi de, bu evrimin evrensel olmadn, Amerikan partileri gibi kadro partisi nitelii tayan partilerin gnmzde de mevcut olduunu kabul etmektedir. 1960larn ortalarnda Otto Kirchheimer, burjuva bireysel temsil partilerine, snfsal ktle partilerine ve mezhepsel ktle partilerine ek olarak, herkese ak parti (catch-all party) adn verdii yeni bir tipin ortaya ktn ileri srmtr.15 Bu partilerin ayrc zellikleri, gevek bir rgt yaps, yzeysel ve mphem bir ideoloji ve ok byk lde seimlere dnk bir ynelimdir. Bu partilerin tek olmasa bile nde gelen amalar, oylarn azami lde arttrmak, seimleri kazanmak ve hkmet etmektir. Bu amala, mmkn olduu kadar ok sosyal menfaati birletirmeye alrlar. Kamu oyu dalmnn tek eksenli ve merkezcil olduu lkelerde, lml politikalar ve davranlarla, ortadaki semenleri kazanmay amalarlar. ok eitli gruplara ayn anda hitap edebilmek iin eklektik ve kamu oyunun durumuna gre deien politikalar izlerler. Belirli bir ideolojileri olmadndan, kampanyalarnda adaylarn ekici kiisel zelliklerini n plana karrlar. Par-

4. nite - Partiler ve Parti Sistemleri

81

tinin parlmento-d rgtnn ve rgt militanlarnn etkisinin azalmasna paralel olarak, adaylarn belirlenmesinde ulusal liderlerin rol artar. Daha nceleri ktle partisi zellikleri sahip olduklar halde, bu tr bir deiim geirerek herkese ak partiler haline dnen partilerin birok rnekleri vardr.16 Bu anlamda, Duvergernin daha nceki bir evreye tekabl eden soldan gelen bulama tezinin kart olarak, bir sadan gelen bulama, ya da Lipsetin deyimiyle Avrupa Solunun Amerikanlamas olgusundan sz edilebilir. Bu eilim, Avrupa toplumlarnn artan refah ve ykselen eitim dzeyi, ktle haberleme aralarnn zellikle televizyonun artan nemi gibi sosyo-ekonomik deiim dinamiklerinin etkisiyle, siyasete daha ok, bir orta-snf zihniyetinin ve slbunun hakim olmasyla aklanabilir.17 Daha yakn zamanlarda, kartel partisi ad verilen, daha da yeni bir parti tipinin varl ileri srlmtr. Katz ve Mair, ktle partisinin, artk eskimi bulunan bir demokrasi anlayna ve sosyal yapya tekabl eden geici bir tip olduunu belirttikten sonra, kartel partisi adn verdikleri bu yeni tipin zelliklerini aklamaktadrlar. Kartel partileri, devletle partilerin i ie getii, partilerin devletle sivil toplum arasnda araclk etmek yerine bir anlamda devlete zmsendii ve yar-devlet organlar (semi-state agencies) haline geldii bir tipi oluturmaktadr. Bu ilikinin en arpc unsuru, siyasal partilerin birok lkede ve artan lde devlete finanse edilmeleridir. Devlet yardmnn sadece iktidar partisine deil, belli gereklilikleri yerine getiren btn partilere yaplmas, partiler arasnda bu sistemin devam yolunda ortak bir menfaat yaratmaktadr. Devlet finansmannn mevcut partilerin durumunu glendirecei, yeni partilerin ortaya kmasn ise gletirecei sylenebilirse de, bu sistemi benimseyen Avrupa lkelerinde yardmdan yararlanabilecek partiler olduka geni bir biimde tanmlanmaktadr. Sistem, ondan yararlanan partiler arasnda bir menfaat birlii, bir eit kartel yaratmas asndan, sistemdeki partiler kartel partileri olarak adlandrlmaktadr. Katz ve Mair, bu menfaat ortaklnn, partiler arasndaki yarmay yumuatt ve snrlandrd grndedirler: Partiler elbette gene de yarmaktadrlar; ancak bunu kollektif rgtsel hayat srdrebilme yolunda rakipleriyle ortak bir menfaati paylatklar bilinciyle yaparlar; hatt bazen, yarmadaki snrl zendiricinin yerini, yarmamaktaki pozitif zendirici alr. Gene yazarlara gre byle bir sistemin gelimesine en uygun ortam, partiler arasnda bir ibirlii ve uzlama geleneinin mevcut olduu siyasal kltrlerdir.18 Genel olarak kadro partileri ve ktle partileri arasndaki farkllklar nelerdir? Tartnz. SIRA SZDE
SIRA SZDE

PARTLERN FONKSYONLARI
A M A

DNELM

DNELM S O R U

S O R U Siyasal Partilerin ilevlerini ve bunlarn hangi amala gerekletirdiklerini aklamak. DKKAT

Gunther ve Diamonda gre siyasal partilerin yerine getirdikleri fonksiyonlar, yedi balk altnda toplanabilir: (1) aday belirleme; (2) seim mobilizasyonu, yani seim SIRA SZDE srecinde kendi taraftarlarn veya dier semenleri parti adaylarna oy vermeye yneltmek zere giriilen faaliyetler. Bu iki fonksiyon, elitlerin devirilmesi ( elite recruitment ) bal altnda birletirilebilir; (3) sorunlarnAMALARIMIZ yaplandrlmas (issue structuring), yani seim kampanyasna temel tekil edecek sorunlarn belirlenK T A P

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

82

Trk Siyasal Hayat

mesi; (4) sosyal temsil, ya da eitli semen gruplarnn talep ve beklentilerinin dile getirilmesi; (5) menfaatlerin birletirilmesi (interest aggregation). Modern bir toplumda pek ok sayda deiik menfaat ve bunlar gerekletirmeye alan sosyal gruplar vardr. Ancak bu gruplarn hepsinin bir siyasal parti temelinde rgtlenmelerine ve baarl olmalarna imkn yoktur. Dolaysyla ada demokrasilerde partilerin en nemli fonksiyonlarndan biri, birbirleriyle nisbeten uzlaabilecek nitelikteki ok sayda menfaati birletirmek, badatrmak ve semenlerin rasyonel bir tercih yapmalarn mmkn klacak ekilde onlara sunulacak siyasal programlar ya da alternatifleri, nisbeten az sayya indirgemektir; (6) bir hkmet kurmak ve onu srdrmek; (7) sosyal btnleme, dier bir deyimle semenlerin etkin siyasal katlmasn salamak ve onlarda, demokratik sistemin srdrlmesinde nemli bir menfaatleri olduu duygusunu yaratmak.19 phesiz, her parti bu fonksiyonlarn tmn ayn derecede baarl olarak yerine getiremeyecei gibi, partilerin deiim srecinde baz fonksiyonlarn daha geri plana dt sylenebilir. Mesel ktle partilerinin, kendi dayandklar sosyal kesimin (ii snf, etnik grup veya mezhep) menfaatlerinin temsiline daha fazla arlk vermelerine karlk; kadro, kartel ve herkese ak partilerin, aday belirleme, seim mobilizasyonu, menfaatlerin birletirilmesi ve hkmet etme fonksiyonlarn daha n plana karmalar doaldr. Ktle partilerinden herkese ak partilere ve kartel partilerine doru evrim ierisinde, partilerin seimlere ynelik fonksiyonlar ( aday belirleme ve semen mobilizasyonu) ile hkmet etme fonksiyonlarnn nemlerini koruduu, fakat sosyal temsil ve menfaatlerin birletirilmesi fonksiyonlarnn geri plana dt ileri srlmektedir. Mesel Philippe Schmittere gre, zellikle yeni demokrasilerde partiler, menfaatlerin birletirilmesi ve semenlerde srekli bir partiyle zdeleme duygusu yaratlmas asndan, demokrasinin daha nceki evrelerindeki partilere oranla ok daha snrl bir fonksiyona sahiptirler. Partiler, bu alanlarda menfaat gruplar ve sosyal hareketler gibi, kurulularla rekabet iindedirler ve eski ktle partilerinin aksine, bu gibi kurululara nfuz edebilme kabiliyetleri ok snrldr. Hatt yazar, yeni demokrasilerde partilerin seim srecini yaplandrma ve hkmet etme gibi klasik fonksiyonlarnn da zayfladn iddia etmekte ve buna kant olarak birok lkede parti-d, partiler-st, hatt partiler-kart kiilerin bakan seilmelerini gstermektedir. Yazar, daha ok yeni demokrasilerdeki rneklere dayanmakla birlikte, partilerin zayflamas ve etkisizlemesi ynndeki eilimin, eski ve kkl demokrasilerde de kendini gsterdiini ifade etmektedir.20 Byle bir eilimin, partilerin kendilerinin dk performanslarndan m kaynakland, yoksa post-modern an sosyal, ekonomik ve kltrel deiimlerinin zorunlu bir sonucu mu olduu elbette tartlabilir. Ancak her eye ramen, partilerin modern demokrasilerde seim srecinin rgtlendirilmesi ve siyasal temsilin mmkn klnmas alarndan hl ok nemli ve vazgeilmez kurulular olduundan kuku duyulamaz.
SIRA SZDE

Siyasal partilerinSZDE SIRA fonksiyonlar nelerdir? Aklaynz.

DNELM PART SSTEMLER

DNELM S O R U

DKKAT

Partilerin tek tek tadklar zellikler kadar, onlarn bir arada bulunularnn ekil ve artlar, yani Rparti sistemleri de, siyasal rejimlerin niteliini aklamakta byk S O U nem tar. ada siyasal bilimciler tarafndan en ok kullanlan ve zellikle Duverger tarafndan savunulan bir parti sistemleri tasnifi, partilerin saysn esas alDKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

4. nite - Partiler ve Parti Sistemleri

83

makta ve tek-parti, iki-parti ve ok-parti sistemleri tarznda l bir ayrm nermektedir. Tek-parti sistemleri, yukarda deinildii gibi, demokratik siyasal katlmann deil, totaliter ve otoriter sistemlerin aracdr. Yirminci yzylda dnyann nemli blgelerine hkim olmu bulunan tek-parti sistemleri ilgin ve nemli bir yeni siyaset modeli olmakla beraber, kinci Dnya Sava sonunda Faist tek-parti sistemlerinin tasfiyesi, 1990lardan itibaren de Komnist tek-parti modelinin Sovyetler Birlii ve Dou Avrupada kmesi sonucunda bugn artk marjinallemitir. Dolaysyla bu almada tek-parti sistemleri zerinde durulmayacaktr.21

1- ki-Parti Sistemi
ki-parti sistemi, bir lkede sadece iki partinin varl anlamna gelmez. ki partili olduundan kuku duyulmayacak lkelerde bile, iki ana partinin dnda ok sayda kk parti vardr. ki-parti sistemi, siyasal yarmann esas itibariyle iki byk parti arasnda gemesini ve iktidarn bu iki parti arasnda el deitirmesini ifade eder. ki-parti sisteminin tipik rnekleri arasnda ngiliz ve Amerikan parti sistemleri gsterilebilir. Her iki lkede birok kk parti mevcut olmakla beraber, iktidar yarmas, Amerikada Demokratlarla Cumhuriyetiler, ngilterede de Muhafazakrlarla iler arasnda cereyan etmektedir. Dolaysyla, iki-parti sisteminin fonksiyonel zellikleri yle tanmlanabilir: (a) ancak iki parti parlmentoda ounluk iin mcadele edebilecek durumdadr; (b) bunlardan birisi, parlmentoda tek bana hkmet kurmasna yetecek bir ounluk kazanr; (c) iktidarn iki parti arasnda el deitirmesi olasl yksektir. Bu sonuncu art, iki-parti sistemini, daha zel ve istisna bir tip olan hkim-parti (predominant party) tipinden ayrr. Hkim-parti, demokratik ve oulcu bir siyasal sistemde partilerden birinin, dierlerine oranla ok daha gl olmas, ok uzun bir sre tek bana iktidarda kalmas, dolaysyla ikinci partinin (veya dier partilerin) iktidara gelme konusunda cidd ve gereki bir mitlerinin bulunmamasdr. Hkim-partinin rnekleri olarak, Hindistanda Kongre Partisi, Japonyada Liberal-Demokratik Parti, Meksikada Devrimci Kurumlar Partisi (PRI), Norvete i partisi ( 1945-1965) gsterilebilir. Ancak btn bu rneklerde hkim-partiler, uzun bir iktidar dneminin sonunda, serbest seimlerle iktidar kaybetmilerdir. Dolaysyla sistemin, znde oulcu ve yarmac olduunda kuku yoktur. ki-parti sisteminin fonksiyonel nitelikleri, zellikle iktidarn iki parti arasnda nisbeten ksa aralklarla el deitirmesi, baz nemli siyasal sonular dourur. Sistemin ileyii, partileri lml, gereki ve sorumlu olmaya iter. Byle bir sistemde seimlerin kazanlmas, byk lde her iki partiyle de skca zdelemeyen ve siyasal ynelimleri bakmndan merkezde yer alan bamsz semenlerin oylarn alabilmeye baldr. Dolaysyla her iki parti de, ar tutumlarn yumuatmak ve yzen oylar denilen bamsz semenleri kazanabilmek iin, siyasal merkeze yaklamak eilimindedir. Bylece sistem, siyasette lmllamay ve partiler arasnda yaknlamay tevik eder. ki-parti sisteminde her iki parti de, Duvergernin deyimiyle ounlua istidatl partilerdir.23 ounluk ynelimi, partilerin psikolojisi zerinde nemli bir rol oynar. ounlua ynelmi bir parti, yakn zamanda iktidar sorumluluunu tek bana yklenebileceini bilir ve bu nedenle rahata demagoji yapamaz. Programnda teorik ve hayal sorunlardan ok, somut sorunlara ve gerekletirilebilir belli reformlara yer verir. Er ge programn uygulamaya davet edileceini bildiinden, semenlere lsz vaatlerde bulunamaz. Nihayet, iki-parti sistemi, partilerin semenler nndeki sorumluluklarn en iyi ekilde gerekletiren sistemdir. Partiler iktidar tek balarna yklendiklerinden, semen ktlesi, ik-

84

Trk Siyasal Hayat

Koalisyon: Birden fazla partinin bir araya gelmesiyle oluturulan ynetim.

tidar partisini yaptklarndan veya yapmadklarndan dolay kolayca sorumlu tutabilir; yani sonraki seimlerde onu iktidardan drebilir. ktidar partisi, ok-parti sistemlerinde olduu gibi, kt icraatnn sorumluluunu koalisyon ortaklarna ykamaz. ki-parti sistemi, toplumun nisbeten trde nitelikte ve hkim siyasal blnme izgisinin tek eksenli (mesel sosyo-ekonomik veya snfsal sorunlar), semen ounluunun da merkezcil eilimde olduu, siyasal partiler arasnda rejimin temek kurallar zerinde gl bir oydamann (consensus) bulunduu durumlarda baaryla ileyebilir. Partilerden hibiri, dierinin iktidarn tamir edilemez bir felket saymad iin, iktidar sarsntszca el deitirebilir. Buna karlk, siyasal blnmelerin daha derin, rejim zerindeki oydamann daha zayf olduu toplumlarda bu sistemin ileyebilmesi ok gtr. Byle bir durumda iktidar partisi, muhalefetin iktidara gelmesi ihtimalini gnl rahatl ile kabul edemeyecek ve onun iktidar yolunu tkayabilmek iin eitli zorlamalara bavuracaktr. Bu ise, eninde sonunda, demokratik rejimin yklmasna yol aabilir.24

2- ok-Parti Sistemi
Duverger, ok-parti sistemini douran temel sosyolojik faktrn, toplumun tek bir siyasal blnme ekseni zerinde deil, birbirlerini kesen, ya da birbirlerine indirgenemeyen birden ok eksen (mesel snfsal, dinsel, mezhepsel, etnik v.d.) etrafnda blnm olmas olduunu ileri srmektedir. Dolaysyla, bu ok eitli gr ve menfaatlerin bir iki-parti erevesi iinde ifade edilebilmesine imkn yoktur. Bunun sonucunda ortaya kan ok-parti sisteminin de, iki-parti sisteminden farkl, hatt kart zellikler tamas doaldr. Dier bir deyimle, bir ok-parti sisteminde bir partinin tek bana iktidar olabilmesi, ok istisna durumdur. Hkmetler, hemen her zaman koalisyon hkmetleridir ve ou zaman grlerinin badatrlmas hayli zor olan ortaklar iine alr. Bu sistemde partilerin semen ktlesi nndeki sorumluluklarnn gerekletirilmesi de gtr; nk ou zaman koalisyon hkmetleri, semenin oyuyla deil, seimlerden sonra parlmento iindeki pazarlklarla oluur; gene, bir partinin, koalisyon hkmetinin baarsz icraatnn sorumluluunu ortaklarna ykmaya almas elbette mmkndr. Nihayet, bu sistemde bir partinin tek bana iktidar olmasnn ok uzak bir olaslk olmas, partileri daha ar, sorumluluktan uzak ve demagojik bir syleme itmektedir. Duverger, ok-parti kategorisi iindeki eitlilie iaret etmekle birlikte, bu kategorinin alt-tiplerini sistematik ekilde ayrt etmi deildir. Bu konuda Sartorinin analizi, ok daha doyurucu niteliktedir. Sartoriye gre, her eyden nce, byle bir tipolojide partilerin sadece saysnn deil, koalisyon ve antaj potansiyellerinin de gz nne alnmas gerekir. Bu adan baknca, milletvekilliklerinin yzde 3ne sahip, fakat siyasal konumu itibariyle koalisyonlarn kuruluunda byk pazarlk gc olan bir parti, milletvekilliklerinin yzde 10una sahip fakat hibir koalisyona girebilecek durumda olmayan bir partiden daha fazla arlk tar. Ayn ekilde, sistem-kart partiler koalisyon potansiyeline sahip olmadklar halde, belli bir gce ulatklarnda elde ettikleri korkutma, ya da antaj potansiyeli sayesinde, sistemin ileyiini etkilerler.26 Sartori, partilerin says yannda, siyasal sistemdeki kutuplamann derecesine ve sistemin dinamizminin merkezcil veya merkezka oluuna gre, ok-parti sistemlerini, lml ok-parti ve ar ok-parti sistemleri olarak ikiye ayrmaktadr. Ilml ok-parti sistemi, ar derecede kutuplamamtr; partiler arasndaki ideolojik mesafe byk deildir. Sistem-kart partilerin gc, ihmal edilebilecek dere-

4. nite - Partiler ve Parti Sistemleri

85

cede nemsizdir. Partiler, iki-parti sistemini andrr ekilde, iki temel eilim veya iki kutup etrafnda toplanmlardr. Bu anlamda sistem, iki kutupludur (bipolar). Dolaysyla iktidar, aa yukar iki-parti sisteminde olduu gibi, bu iki kutup veya blok arasnda el deitirir. u farkla ki, iki-parti sistemindeki alternatif tek-parti hkmetlerinin yerini, bu sistemde alternatif koalisyonlar alr. Rakip parti bloklar arasndaki seim mcadelesinin, iki-parti sisteminde olduu gibi, byk lde merkez oylarn kazanmaya ynelmesi, bu sistemdeki partileri de lml, gereki ve sorumlu olmaya iter. Dolaysyla, sistemin dinamizmi, merkezcil yndedir. Ksacas, lml ok-parti sisteminin ileyii, birok bakmlardan iki-parti sistemine benzerlik gstermekte, dier bir deyimle, iki-parti sisteminin az ok deiik artlara uyarlanm bir eidi niteliini tamaktadr. Ilml ok-parti sisteminin rnekleri, skandinav lkelerinde, svire, Almanya ve Hollandada grlmektedir. Ar ok-parti sistemi ise, lml ok-parti sisteminden tamamen farkl nitelikler tar. Bu sistemde, temel sorunlar zerindeki oydamann zayfl sonucu olarak, parti sistemi ideolojik bakmdan ar kutuplamtr. Sistemin iki ucunda rejim kart partiler yer almakta ve bunlardan biri veya her ikisi, gerek lke gerek parlmento iinde nemli bir g oluturmaktadr. Ar partilerin dnda, birka merkez partisinden oluan bir merkez koalisyonu vardr. Dolaysyla sistem, iki-kutuplu deil, kutuplu ya da ok kutupludur. (multipolar). Bu durum, gerek bir iktidar deiimini imknsz klmaktadr. nk merkezdeki demokratik partilerin, rejim kart partilerle ibirliinde bulunmalar, hemen hemen imknszdr. Dier bir deyimle, hkmeti oluturan merkez partileri ittifak karsnda gerek bir iktidar alternatifi yoktur. Hkmetler sk sk dse bile, gene aa yukar ayn partiler tarafndan kurulur. Bunun, sistemin ileyii zerinde olumsuz sonular vardr. Bir defa, baz partilerin srekli olarak muhalefette kal onlar sorumsuzlua ve demagojiye srkledii gibi, hkmet partilerinin de alternatif yokluu nedeniyle nasl olsa iktidarda kalacaklarn bilmeleri, onlar da semen karsnda sorumsuz klar. Nihayet, ar partilerin demagojik sylemleriyle rekabet etme zorunluluu ve onlara daha ok oy kaptrma korkusu, hkmetteki merkez partilerini de benzer bir sylem benimsemeye tevik eder. Ksacas sistem, iki-parti ve lml okparti sistemlerindeki merkezcil eilimin tersine, merkezka bir dinamiin etkisi altndadr. Yani sistemin ileyii, merkeze yaklamay ve lmllamay deil, merkezden uzaklamay ve arlamay tevik eder. Ar ok-parti sisteminin baka bir sakncas da, merkez partilerinden oluan hkmet koalisyonlarnn, genellikle, cesaretli ve tutarl politikalar izleme yeteneinden yoksun olmalardr. nk ou zaman bu merkez koalisyonlar, siyasal gr ve programlar birbirinden ok farkl partileri iine almak zorundadr. Dolaysyla, temel politikalar zerinde analamalar g olan bu hkmetler, daha ok, gnlk ileri gren igder hkmetler olma eilimindedirler. Bu tr sistemlere rnek olarak, Weimar Almanyas, Drdnc Cumhuriyet Fransas ve kinci Dnya Sava sonras talya gsterilebilir. 27
SIRA SZDE Duvergere gre ok-parti sistemini douran temel sosyolojik faktr nedir? Tartnz.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

86

Trk Siyasal Hayat

SEM SSTEMLER VE PART SSTEMLER

AM A

Seim sistemlerinin siyasal partilerin oluumu zerindeki etkisini aklamak.

Ehven- i er: Olumsuz iki seenekten birinin mecburen tercih edilmesi durumu.

Bir lkenin parti sistemini oluturan etkenler eitli olmakla beraber, seim sistemleri ile parti sistemleri arasnda yakn bir iliki olduu, hemen hemen btn yazarlarca kabul edilmektedir. Bu konuda ilk akla gelen, Duvergernin, Duverger kanunlar olarak da anlan ayrntl nermeleridir. Yazara gre, parti sistemi ile seim sistemi, birbirlerine zlmez ekilde bal ve bazen analiz yoluyla bile ayrdedilmesi g iki gerekliktir...Seim sisteminin genel etkisi, aadaki formlde emalatrlabilir: (1) Nisb temsil, sert, bamsz ve ( cokusal akmlar dnda) istikrarl partilerden kurulu bir ok-parti sistemini tevik eder; (2) ki turlu ounluk usl, yumuak, baml ve (her zaman iin) nisbeten istikrarl partilerden oluan bir ok-parti sistemini tevik eder; (3) Tek-turlu basit ounluk sistemi, iktidarn byk bamsz partiler arasnda el deitirdii bir iki-parti sistemini tevik eder. Geri Duverger, birka satr aada, parti sistemleri zerinde en ok etkili olan deikenlerin, milli gerekler, ideolojiler ve sosyo-ekonomik yaplar olduunu, seim sisteminin gerek bir itici gc bulunmadn, onun rolnn fren veya gaz pedalnn etkisine benzediini, yani belli bir seim sisteminin belli bir parti sisteminin olumasn kolaylatrabileceini veya zorlatrabileceini, ancak tek bana o sistemi yaratamayacan sylemektedir, ama, baka ifadelerinden seim sisteminin roln gene de temel nemde grd anlalmaktadr.28 Duvergerye gre, tek-turlu basit ounluk sisteminin29 iki-parti sistemini tevik etmesi, kitabnda ileri srd btn varsaymlar arasnda gerek bir sosyolojik kanuna en ok yaklaandr. Yazar, bu ilikiyi bir tun kanun olarak nitelendirmekte ve iki deiken arasnda hemen hemen tam bir korelasyonun gzlemlendiini; iki partili tek-turlu basit ounluk sistemine sahip olduklarn, bu sistemi uygulayan lkelerde de iki-parti sisteminin mevcut olduunu belirtmektedir. Yazara gre, bu kuraln istisnalar ok nadirdir ve bunlarn zel artlarla aklanmalar mmkndr. ounluk sisteminin iki partiyi tevik edici etkisi, birlikte ileyen iki sistemin sonucudur: Mekanik etken ve psikolojik etken. Mekanik etken, nc (en zayf) partinin eksik-temsiline, yeni parlmentodaki sandalye orannn, oy oranndan daha dk olmasna dayanr. Dier bir deyimle sistem, iki byk parti dndaki partilerin zararna iler ve onlarn gelimelerini engeller. Mekanik etken, bir sre sonra, Duvergernin kutuplama olay adn verdii psikolojik etkeni harekete geirir: Tek-turlu ounluk uslyle birlikte ileyen bir -parti sisteminde semenler, oylarn nc partiye vermeye devam ettikleri takdirde, bu oylarn israf edilmi olacan ksa zamanda fark ederler. Bylece en amansz dmanlarnn kazanmasna engel olabilmek iin, elbette oylarn ehven-i er olana vermeye ynelirler. Bylece tek-kutuplu basit ounluk sistemi, iki byk partiyi, blnmelere ve yeni partilerin domasna kar korur. 30 Duvergernin bu nermesi, eitli eletirilere konu olmutur. Mesel bu tez, ngilterede i partisinin seim sisteminin engelleyici etkisine ramen, gitgide gelierek, iki eski byk partiden biri olan Liberal partinin yerini almasn ve onu nc parti konumuna indirmesini aklamamaktadr. kinci ve daha nemli olarak, tek-turlu basit ounluk sisteminin etkisi, lke dzeyinde deil, yerel ya da se-

4. nite - Partiler ve Parti Sistemleri

87

im evresi dzeyindedir. lke dzeyinde nc veya daha geri konumda olduklar halde, belli seim evrelerinde birinci veya ikinci konumda olan partiler, seim sisteminden olumsuz etkilenmezler. Dolaysyla bu sistem, yresel veya blgesel nitelikteki kk partilerin varlyla badaabilir. Hatt bu sistem, blgesel partilerin, o blgelerin milletvekillerinin tmn veya byk ounluunu kazanmalarn mmkn klarak, o partilere nisb temsil sisteminde elde edebileceklerinden daha byk g salayabilir. Bu, zellikle, rksal, dinsel, dilsel, Sartorinin deyimiyle zorlanamayacak aznlklarn ( incoercible minorities ) belli blgelerde ounlukta olduu durumlar bakmndan geerlidir.31 Duvergernin ikinci nermesi, iki-turlu ounluk uslnn32, ok-parti sistemini tevik edeceidir. nk bu sistemde benzer eilimli partilerin okluu, bunlarn toplam milletvekili saysn olumsuz ynde etkilemez. kinci tur, bu gibi partilerin kendi aralarnda ittifaklar yaparak yeniden gruplamalarna imkn verir. Bylece, kk partiler de tamamen tasfiye edilmeyip, parlmentoda belli lde temsil edilme imknn bulurlar. ki-turlu ounluk sisteminin baka bir etkisi de, rejim kart partileri cezalandrc ynde ilemesidir. Bu partiler, ikinci-tur ncesi yaplan seim ittifaklarndan genellikle dlandklar iin, oy oranlarna gre ok daha dk oranda milletvekillii elde edebilirler.33 Nihayet Duverger, nisb temsilin34, ok-parti sistemini tevik ettii kansndadr. Bunu, nisb temsilin mutlaka partilerin saysnda bir arta yol aaca eklinde deil, parti sistemindeki bir blnme veya paralanmay engellemeyecei tarznda anlamak gerekir. Aslnda nisb temsil, kamu oyundaki eilimleri nisbeten en az saptrarak yanstan pasif bir sistemdir. Bu sistemin en saf eklinde hibir oy kaybolmayaca iin, eksik-temsil veya kutuplama mekanizmalar da ilemez. Dolaysyla toplumda bir ok-parti eilimi mevcutsa nisb temsil bu eilimi sadakatle yanstr. Fakat bundan, nisb temsilin ok-parti sistemini yaratt gibi bir sonu karlamaz. En ok, nisb temsilin bu ynde bir eilimi engellemedii ve onu kolaylatrc ynde etki yapt sylenebilir. 35
SIRA SZDE Duvergere gre , seim sistemleri ile parti sistemleri arasndaki iliki nasldr? Tartnz.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

88

Trk Siyasal Hayat

zet
A M A

Siyasal Parti kavramn, XIX. Yzylda siyasal partilerin douunu salayan nedenleri ve gnmze kadar ulaan siyasal partilerin kkenlerini aklamak. Siyasal partiler, kamuoyunun desteini salamak suretiyle, devletin kontroln ele geirmeye veya srdrmeye alan, srekli ve istikrarl bir rgte sahip siyasal topluluklardr. Bu tanmda asl vurgu , halkn destei salamaktr. Buna gre, devlet mekanizmasnn kontroln halk destei olmakszn ele geirmeye alan siyasal gruplar, mesel hkmet darbesi yapmak zere rgtlenen bir grup, siyasal parti tanm iinde kabul edilemez. nsanlarn siyasal iktidar ele geirmek iin gruplamalar ok eski tarihlere kadar gitmekle birlikte, modern siyasal partilerin ortaya k olduka yenidir. Bugnk anlamnda partiler, ancak yz elli yllk bir gemie sahiptir. Ondokuzuncu yzyl ortalarnda Amerika dnda hibir lkede ada anlamda siyasal partiler bulunmamaktayd. Yirmibirinci yzyl banda ise partiler, btn demokratik siyasal sistemlerin temel unsuru haline gelmitir. Siyasal partilerin oluumundaki genel farkllklar saptamak. Partileri, rgtsel zellikleri asndan snflandran Duverger, kadro partileri ile ktle partileri arasnda temelde farkllk olduunu belirtmektedir. Siyasal gelimenin daha nceki evrelerinde ortaya kan kadro partileri, snrl oy ann rn ve burjuvazinin normal siyasal rgtlenme aracdr. Ktle partisi ise, oy hakknn geniletilmesi ve genel oy ilkesinin kabulne paralel olarak domu, daha yeni bir rgtlenme biimidir. Bu partilerin tipik rnekleri, oy hakkna yeni sahip olan ii snfn rgtleyerek, onlarn menfaatleri korumaya alan ii partileri ve sosyalist partilerdir. Duverger, kadro ve ktle partileri arasndaki temel felsefe ve yaklam farkn u ifadelerle aklamaktadr: Ktle partileri, mesel Fransz Sosyalist Partisi iin ye toplamak, gerek siyasal gerekse mal ynden temel nemdedir. Bir defa parti, ii snfn siyasal bakmdan eitmek ve bu eitilen snf iinden lkenin hkmet ve y-

netimini ele alabilecek bir elit tabaka yetitirmeyi amalamaktadr; Bu yzden bu partilerde yeler, partinin kendi ana kayna ve temel faaliyet alannn konusunu olutururlar. yeleri olmad takdirde partiler, yelerinin dedii aidatlara dayand iin, mali ynden de semenlere dayanr. Ocaklarn birinci devi, bu aidatlarn dzenli ekilde toplanmasdr. Bylece parti, siyasal eitim almalar ve gnlk faaliyetleri iin gerekli olan fonlar toplayarak seim giderlerini de ayn ekilde karlayabilir; burada iin mal ve siyasal ynleri birlemektedir... Kadro partisi, farkl bir anlaya uygun dmektedir. Burada, seimleri hazrlamak, kampanyay yrtmek ve adaylarla temas muhafaza edebilmek amacyla elitlerin bir araya getirilmesi sz konusudur. Bu sekin kiiler arasnda, her eyden nce, ad, prestiji veya ilikileri sayesinde adaya destek olabilecek ve oy salayabilecek etkili kiiler; ikincisi, semenlere yn verme ve kampanyay rgtlendirme sanatn bilen teknisyenler; nihayet, savan barutunu salayan mal destekiler vardr. Burada nitelik, en nde gelir: Byk prestij, teknik ustalk, byk servet gibi. Ktle partisinin say ile saladn, kadro partisi seme yoluyla salar. Siyasal Partilerin ilevlerini ve bunlarn hangi amala gerekletirdiklerini aklamak. Gunther ve Diamonda gre siyasal partilerin yerine getirdikleri fonksiyonlar, yedi balk altnda toplanabilir: (1) aday belirleme; (2) seim mobilizasyonu, yani seim srecinde kendi taraftarlarn veya dier semenleri parti adaylarna oy vermeye yneltmek zere giriilen faaliyetler. Bu iki fonksiyon, elitlerin devirilmesi ( elite recruitment ) bal altnda birletirilebilir; (3) sorunlarn yaplandrlmas (issue structuring), yani yrtlecek seim kampanyasnda zerinde durulacak sorunlarn saptanmas; (4) sosyal temsil, ya da eitli semen gruplarnn talep ve beklentilerinin dile getirilmesi; (5) menfaatlerin uzlatrlmas phesiz, her parti bu fonksiyonlarn tmn ayn derecede baarl olarak yerine getirmek istesede, partilerin deiim srecinde baz fonksiyonlarn daha geride kalaca dt aktr. Mesel ktle partilerinin, kendi dayandklar sos-

AM A

AM A

4. nite - Partiler ve Parti Sistemleri

89

yal tabann (ii snf, etnik grup veya mezhep gruplar) menfaatlerinin temsiline daha fazla arlk vermelerine karlk; kadro, kartel ve herkese ak partilerin, aday belirleme, seim mobilizasyonu, menfaatlerin birletirilmesi ve hkmet etme fonksiyonlarn daha n plana karmalar doaldr. Ktle partilerinden herkese ak partilere ve kartel partilerine doru evrim ierisinde, partilerin seimlere ynelik fonksiyonlar ( aday belirleme ve semen mobilizasyonu) ile hkmet etme fonksiyonlarnn nemlerini korurken, sosyal temsil ve menfaatlerin uzlatrlmas noktalarndaki fonksiyonlarn geri plana dt ileri srlmektedir. Seim sistemlerinin siyasal partilerin oluumu zerindeki etkisini aklamak. Bir lkenin parti sistemini oluturan etkenler eitli olmakla beraber, seim sistemleri ile parti sistemleri arasnda yakn bir iliki olduu, hemen hemen btn yazarlarca kabul edilir. Bu konuda ilk akla gelen, Duvergernin, Duverger kanunlar olarak da anlan ayrntl nermeleridir. Yazara gre, parti sistemi ile seim sistemi, birbirlerine zlmez ekilde bal ve bazen analiz yoluyla bile ayrdedilmesi g iki gerekliktir...Seim sisteminin genel etkisi, aadaki formlde emalatrlabilir: (1) Nisb temsil, sert, bamsz ve ( cokusal akmlar dnda) istikrarl partilerden kurulu bir ok-partili sisteme yneliktir; (2) ki turlu ounluk usl, yumuak, baml ve (her zaman iin) nisbeten istikrarl partilerden oluan bir ok-parti sistemini tevik eder; (3) Tek-turlu basit ounluk sistemi, iktidarn byk bamsz partiler arasnda el deitirdii iin bir iki-parti sistemini tevik eder. Ancak Duverger, parti sistemleri zerinde en ok etkili olan deikenlerin gerekte milli gerekler, ideolojiler ve sosyo-ekonomik yaplar dayandn, seim sisteminin ise gerek bir itici gc bulunmadn, onun rolnn fren veya gaz pedalnn etkisine benzediini, yani belli bir seim sisteminin belli bir parti sisteminin olumasn kolaylatrabileceini veya zorlatrabileceini, ancak tek bana o sistemi belirleyemeyeceini de belirtmekteyse de, yine de seim sisteminin roln gene de temel nemde grd anlalmaktadr.

A M A

90

Trk Siyasal Hayat

Kendimizi Snayalm
1. Parlamento ii hizipleri modern siyasal partilere dntren etken aadakilerden hangisidir? a. Seim srecinin ksaltlm olmas b. Parlamentolar ve hkmdar arasnda ortaya kan yaknlama c. Hizipler zerinde kiisel etkilerin arttrlmas d. Oy hakknn geniletilmesi e. Ortak amalar dorultusunda gruplama ihtiyac 2. Aadakilerden hangisi parlamento dnda kurulan partilerin zelliklerinden biri deildir? a. Merkeziyeti bir yapya sahip olmalar b. Parlamento gruplarna oranla daha gl olmalar c. Yegane politik amalarnn parlametoda temsil edilmek olmas d. Daha ada bir yapya sahip olmalar e. zellikle ii sendikalarnn, kyl kurulularnn, kiliselerin ve dier din cemaatlerin giriimiyle kurulmu olmalar 3. Aadakilerden hangisi kadro partilerinin zelliklerinden biridir? a. Merkez organlar ile yerel birimleri arasndaki balantnn zayf olmas b. ok sayda kaytl ve aidat deyen yeyi bir araya getirmesi c. Oy hakknn geniletilmesine ve sonuta genel oy ilkesinin kabulne paralel olarak ortaya km olmas d. Temel rgt birimlerinin, ocaklar veya ubeler olmas e. Toplam ye saysn arttrmaya ynelik almalar yapmas 4. Aadakilerden hangisi siyasal partilerin yerine getirdikleri fonksiyonlar arasnda yer almaz? a. Sorunlar yaplandrma b. Menfaatleri birletirme c. Aday belirleme d. yelerine, gerek ve tzel kiilere bor verme. e. Seim mobilizasyonu salama 5. ok Parti sistemi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Semenlere lsz vaatlerde bulunmazlar b. Siyasal merkeze yaklamak eilimindedirler c. Partilerin semenler nndeki sorumluluklarn en iyi ekilde yerine getirn sistemdir d. Seimlerin kazanlmas, byk lde merkezde yer alan bamsz semenlerin oylarn alabilmeye baldr e. Bir partinin tek bana iktidar olabilmesi, ok istisna durumdur. 6. Ondokuzuncu yzyl ortalarnda, aadaki lkelerden hangisinde ada anlamda siyasal parti olarak adlandrlan bir yap mevcutur? a. svire b. Amerika c. Osmanl mparatorluu d. Rusya e. Avusturya 7. Kadro partilerinde temel rgt birimi aadakilerden hangisidir? a. Komite b. Ocak c. Hcre d. Milis e. ube 8. Aratrmaclar, partileri dayandklar sosyal temeller bakmndan 5 gruba ayrmlardr. Aadakilerden hangisi bu gruplandrma ierisinde yer almaz? a. Elit partileri b. Ktle partileri c. Etnik temele dayanan partiler d. Seim partileri e. Srekli partiler 9. Duvergernin kutuplama olay adn verdii psikolojik etkeni harekete geiren unsur aadakilerden hangisidir? a. Tarihsel etken b. Mekanik etken c. Nispi etken d. Dinsel etken e. Engelleyici etken 10. Sartorinin, yaplarna gre ok-parti sistemlerini gruplandrd yap aadakilerden hangisidir? a. Tek parti - ok parti b. Ilml ok parti - Ar ok parti c. Kadro partisi - Ktle partisi d. ki parti - ok parti e. Tek parti - ki parti

4. nite - Partiler ve Parti Sistemleri

91

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1.d. 2.c. 3.a. 4.d. 5.e. 6.b. 7.a. 8.e. 9.b. 10.b. Yantnz yanl ise siyasal partilerin kkeni konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise siyasal partilerin kkeni. konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise parti tipleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise partilerin fonksiyon konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise parti sistemleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise siyasal partilerin kkeni konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise parti tipleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise seim sistemleri ve partii sistemleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise seim sistemleri veparti sistemleri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ok parti sistemi konusunu gzden geiriniz. lesi iinde seim kampanyalarnn yrtlmesi ok daha ileri dzeyde bir rgtlenme zorunluluunu doururken, hizipler her seim blgesinde etkilerini artrmak amacyla srekli nitelikte rgtler (o gnk adlaryla seim komiteleri) kurmulardr. Giderek, bu rgtlerle parlemanto ii bir hizip olmaktan teye partilemeye ynelen bu parlmento gruplar, arasndaki ilikiler, daha ak ve belirli kurallara balanm, bylece modern siyasal partiler domutur.

Sra Sizde 3
Kadro partilerinde temel rgtlenme biimini, partinin mill veya yerel dzeydeki yneticilerini bir araya getiren komitelere dayanr. Partinin bir ktle rgt olmadndan, baka bir rgt birimine zaten ihtiya yoktur. Kadro partilerinin merkez organlar ile yerel birimleri arasndaki balant zayftr; dolaysyla bu partiler, zayf disiplinli ve adem-i merkeziyeti niteliktedir. ye says az ve yelerin partiye ballk, ya da partiyle zdeleme duygusu zayftr. Partinin faaliyet alan,daha ok seim dnemlerinde younlaan ve sadece siyasal nitelikli faaliyetlerle snrldr. Partinin parlmento grubu, parlmento d rgtlerden daha nemlidir. Ktle partileri ise, oy hakknn geniletilmesine ve sonuta genel oy ilkesinin kabulne paralel olarak domutu. Bu partilere rnek vermek gerekirse, oy hakkna yeni sahip klnan ii snfn rgtlendirerek onlarn menfaatleri korumaya alan ii partileri ve sosyalist partilerdir. Kadro partilerinin, mensuplarnn nitelikleri sayesinde salad avantajlar, ktle partileri, yelerinin saysal okluu ile dengelemilerdir. Dolaysyla bu partiler, ok sayda kaytl ve aidat deyen yeyi bir araya getiren rgtsel yaplarna dayanrlar. Partinin temel rgt birimi, kadro partilerindeki komitelerin aksine, ocaklar veya ubelerdir. Ocak genellikle kk bir corafi blgede (belde veya mahalle) kurulur ve komitenin aksine, toplam ye saysn arttrmaya alr. Genel komitelerden farkl olarak ocak, sadece seim dnemlerinde deil, srekli olarak aktiftir. Toplantlarnda sadece seim taktikleri deil, daha ncelikli olarak siyasal eitim nemlidir. Bu yzden ktle partileri, kadro partilerinden daha disiplinli, daha merkeziyeti, ideolojinin daha fazla arlk tad, yeleri sadece siyasal faaliyetlerde deil, ayn zamanda sosyal hayatta da etkili olan partilerdir.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Siyasal partiler, halkn desteini salamak suretiyle devlet mekanizmasnn kontroln ele geirmeye veya srdrmeye alan, srekli ve istikrarl bir rgte sahip siyasal topluluklardr. Sra Sizde 2 lk neden 19. Yz ylda temsil ve sorumlu hkmet ilkesinin yerlemesi olup, ikincisi ise oy hakknn geniletilmesi sonucu modern siyasal partilerin douu gereklemitir.19. yzyl ncesinde mutlak monari a diyebileceimiz dnemlerde, hkmetlerin temsil nitelik tamad ve parlmentolara kar sorumlu olmad dnemlerde, siyasal partilerin meydana kmas beklenemezdi. Parlmentolarn hkmdar karsndaki bamszlklar geniledike, bu meclislerin yeleri, ortak fikirler etrafnda gruplama ihtiyacn duymulardr. Bylece, modern partilerin atas diyebileceimiz hizipler (factions)domutur. Parlmento ii bu tr hizipleri, oy hakknn giderek geni halk kitlelerine yaylacak ekilde geniletilmesi, modern bu hizipleri modern siyasal partilere dntren etken olmutur. Semen saysnn artmas, seim srecinin niteliini de deitirmi, kiisel etkilerin roln azalmtr. Geni bir semen kt-

92

Trk Siyasal Hayat

Sra Sizde 4 Bu fonksiyonlar u ekilde zetlenebilir; (1) Semenlerden kabul grebilecek, adaylarn belirlenmesi (2) Seim srecinde kendi taraftarlarn ve dier semenleri, (seim mobilizasyonu) kendi partilerinin adaylarna oy vermeye yneltmek zere giriilen faaliyetler. (3) Seim kampanyasna temel tekil edecek sorunlarn ve ilgi alanlarnn belirlenmesi(issue structuring) (4) eitli semen gruplarnn talep ve beklentilerinin dile getirilmesi (5)Modern bir toplumda pek ok sayda deiik menfaat ve bunlar gerekletirmeye alan sosyal gruplar vardr. ada demokrasilerde partilerin en nemli fonksiyonlarndan biri, birbirleriyle nisbeten uzlaabilecek nitelikteki olabildiince ok sayda menfaati birletirerek semenlere sunmak ve bylece semenlere sunulacak dier siyasal programlar etkisiz klmak 6) Hkmet kurmak ve onu srdrmek (7) Semenlerin aktif bir ekilde siyasal yaama ve etkinliklere katlmasn salamaktr. Semenlerde, demokratik sistemin srdrlmesinde nemli bir menfaatleri olduu duygusunu yaratmak. Sra Sizde 5 Duvergere gre ok partili sistemi douran temel unsur, toplumun tek bir siyasal blnme unsuru zerinde deil, birbirlerini kesen ya da birbirlerine indirgenemeyen birden ok unsur snfsal, dinsel, mezhepsel, etnik v.b bunlara bal farkl talepler ve eilimler etrafnda birleemeyip, blnm olmas olduunu ileri srmektedir. Dolaysyla, ok eitli gr ve menfaatlerin bir, iki parti erevesi iinde ifade edilebilmesine imkn yoktur. Bunun sonucunda ok parti sisteminin de ortaya kmas kanlmaz olmaktadr. Sra Sizde 6 Bir lkenin parti sistemini oluturan etkenler eitli olmakla beraber, seim sistemleri ile parti sistemleri arasnda yakn bir iliki olduu genel olarak herkese kabul edilmektedir. Bu konuda ilk akla gelen, Duvergernin ayrntl nermeleridir. Yazara gre, Parti sistemi ile seim sistemi, birbirlerine zlmez ekilde bal ve bazen analiz yoluyla bile ayrdedilmesi g iki gerekliktir. Seim sisteminin genel etkisi, ekilde emalatrlabilir: (1) Nisb temsil, sert, bamsz ve ( cokusal akmlar dnda) istikrarl partilerden kurulu ok partili bir sistemini tevik eder (2) ki turlu ounluk yntemi ise, yumuak, baml ve (her zaman iin) nis-

beten istikrarl partilerden oluan bir ok parti sistemini tevik eder; (3) Tek turlu basit ounluk sistemi, iktidarn byk bamsz partiler arasnda el deitirdii bir, iki parti sistemini tevik eder. Ancak Duverger, parti sistemleri zerinde en ok etkili olan deikenlerin, milli gerekler, ideolojiler ve sosyo-ekonomik yaplar olduunu da belirtir. Seim sisteminin tek bana bir parti sistemini yaratamayacan da belirtmekle beraber yine de Seim sisteminin roln belli bir parti sisteminin olumasnda temel nemde kabul ettii anlalmaktadr. E.E: Schattschneider, Party Government (New Yor: Holt,

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

1. E.E: Schattschneider, Party Government (New Yor: Holt, Rinehart and Wiston, 1942), 1. 2. Maurice Duverger, Siyasi Partiler (ev. Ergun zbudun) (Ankara: Bilgi Yaynevi, 1974), 453 3. A.g.e, 10. 4. Otoriter ve totaliter sistemler hakknda, bk. Juan J. Linz, Totaliter ve Otoriter Rejimler (ev. Ergun zbudun) (Ankara: Liberte Yaynlar, 2008). 5. Duverger, Siyasi Partiler, 15_23. Amerikan deneyimi hakknda, bk. Louis Hartz, The Liberal Tradition in America (New York, Harcourt, Brace and World, 1955); William N. Chambers, Political Parties in a New Nation: The American Experience (New York: Oxford University Press,1963). ngiltere deneyimi hakknda, bk. Norman Gash, Politics in the Age of Peel: A Study in the Technique of Parliamentary Representation (London: Longmans, 1953); M. Ostrogorski, Democracy and the Organization of Political Parties (Garden City, NY: Doubleday, 1964). 6. Duverger, Siyasi Partiler, 23-31 7. Hans Daalder, The Rise of Parties in Western Democracies, Larry Diamond and Richard Gunther, eds., Political Parties and Democracy (Baltimore and London: The Johns Hopkins University Press, 2001), 41-42. Amerikan partilerinin zellikleri hakknda, bk. Leon D. Epstein, Political Parties in the American Mold (Madison: The University of Wisconsin Pres, 1986) 8. Daalder, The Rise of Parties in Western Democracies, 42-44.

4. nite - Partiler ve Parti Sistemleri

93

9. Duverger, Siyasi Partiler, 37-138; Ergun zbudun, Siyasi Partiler (Ankara: A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar, 1979), 57-89. 10. Duverger, Siyasi Partiler, 106-108 11. A.g.e, 34-35, 542 Totaliter partiler hakknda, keza bk. Linz, Totaliter ve Otoriter Rejimler, 48-72. 12. Sigmund Neumann, Toward a Comparative Study of Political Parties, Sigmund Neumann ed., Modern Political Parties (Chicago: The University of Chicago Pres, 1956), 395-421; zbudun, Siyasi, 73-77. 13. Richard Gunther and Larry Diamond, Types and Functions of Political Parties, Diamond and Gunther, eds., Political Parties and Democracy, 434. 14. Duverger, Siyasi Partiler, 30-31, 55-56, 108-111. Richard S. Katz ve Peter Mair, hakl olarak, bu taklidin daha ok biimsel anlamda kaldn, uygulamada partinin parlmento grubunun stnlk tadn, ktle rgtnn ise partinin hkimi gibi deil, parlmento grubunun destekleyicisi olarak grld ileri srlmektedirler: Changing Models of Party Organization and Party Democracy: The Emergence of the Cartel Party, Party Politics, 1 (January 1995), 12. 15. Otto Kirchheimer, The Transformation of the Western European Party Systems, Joseph LaPalombara and Myron Weiner, eds., Political Parties and Political Development (Princeton, N.J. : Princeton University Pres, 1966), 177-200. Panebianconun seimsel-profesyonel parti modeli de, Kirchheimerin herkese ak parti modeline benzer nitelikler tamaktadr: Angelo Panebianco, Political Parties: Organization and Power (New York: Cambridge University Pres, 1988.) 16. Gunther and Diamond, Types and Functions of Parties, 26. 17. Epstein, Political Parties in the American Mold; Leon D. Epstein, Political Parties in Western Democracies (New York: Praeger, 1967); zbudun, Siyasal Partiler, 83-89; Seymour Martin Lipset, The Americanization of the European Left, Diamond and Gunther, eds. Political Parties and Democracy, 52-66. 18. Katz and Mair, Changing Models of Party Organization and Party Democracy: The Emergence of the Cartel Party, 5-28, alnt, 19-20.

19. Gunther and Diamond, Types and Functions of Parties, 7-8; zbudun, Siyasal Partiler, 91-110. 20. Philippe C. Schmitter, Parties are not what they once were, Diamond and Gunther, eds., Political Parties and Democracy, 67-89. Tek-parti sistemleri hakknda, bk. zbudun, Siyasal Partiler, 111-28; Duverger, Siyasi Partiler, 335-64. zbudun, Siyasal Partiler, 128-33; Duverger, Siyasi Partiler, 278-302; Giovanni Sartori, Parties and Party Systems: A Framework for Analysis (London: Cambridge University Press, 1976), 185-201. Duverger, Siyasi Partiler, 368-70 Seymour Martin Lipset, The First New Nation: The United States in Historical and Comparative Perspective (New York: Basic Boks, 1963), 308-309. Duverger, Siyasi Partiler, 302-35; zbudun, Siyasal Partiler, 133-36; Sartori, Parties and Party Systems, 131-85. Sartori, Parties and Party Systems, 121-25. A.g.e, 131-85 Duverger, Siyasi Partiler, 274-75. Tek-turlu basit ounluk sistemi, genellikle tek milletvekilinin seildii seim evrelerinde, en ok oy alan adayn seilmesidir. zellikle AngloAmerikan siyasal kltrnn hkim olduu lkelerde uygulanan bu sistem, izgiyi ilk geen sistemi (first past the post system ) olarak da adlandrlmaktadr. Duverger, Siyasi Partiler, 290-302. Colin Leys, Models, Theories, and the Theory of Political Parties, Harry Eckstein and David E. Apter, eds., Comparative Politics: A Reader (New York: The Free Pres, 1963), 305-15; Giovanni Sartori, The Party Effects of Electoral Systems, Diamond and Gunther, Political Parties and Democracy, 93. ki-turlu ounluk sistemi de, tek-turlu basit ounluk sistemi gibi, tek-isimli seim evrelerinde uygulanr. Ancak birinci turda hibir aday oylarn mutlak ounluunu kazanamad takdirde, belli bir sre sonra ikinci bir tur yaplr. ki tur arasnda geen zaman, benzer eilimli partilerin seim ittifaklar yapmalarna, karlkl olarak baz seim evrelerinde dier bir parti lehine seimden ekilebilmelerine imkn verir. Duverger, Siyasi Partiler, 315-22.

21. 22.

23. 24.

25.

26. 27. 28. 29.

30. 31.

32.

33.

94

Trk Siyasal Hayat

34. Nisb temsil sistemi, kural olarak, ok-isimli seim evrelerinde, partilerin aldklar oy orannda milletvekillii kazanmalar ilkesine dayanr. Ancak nisb temsil sistemlerinin birok eidi olup, bazlar byk partilere belli lde avantaj salamaktadr. 35. Duverger, Siyasi Partiler, 322-35

Yararlanabilecek Ek Kaynaklar
Maurice Duverger, Siyasi Partiler (ev. Ergun zbudun) (Ankara: Bilgi Yaynevi, 1974). Ergun zbudun, Siyasal Partiler (Ankara A.. Hukuk Fakltesi yayn, 1979).

5
Amalarmz

TRK SYASAL HAYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Trkiyedeki parti sisteminin ana zelliklerinin neler olduunu ve siyasal partilerin bu zelliklere gre nasl bir siyasal yaam iinde yer aldklarn saptayabilecek, Trkiyedeki siyasal partilerin rgtsel zelliklerinin neler olduunu ve toplumsal olarak hangi sreleri harekete geirdiini aklayabilecek, Trkiyede siyasal slamn 1980lerden itibaren ykseliinin nedenlerini ve Refah Partisi rneinin zelliklerini belirleyebilecek, Trkiyedeki merkez sa ve merkez sol partilerinin geliim srecini, azalan semen desteklerini, kimlik politikalarn temsil eden partilerin ykseliini ve 2002 seimlerinden bu yana bir hkim-parti konumunda olan AKPnin zelliklerini saptayabilecek, Trkiyede merkez solda yer alan siyasal partileri ve parlmentoya giremeyen dier siyasal partileri saptayabilecek, bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Ktle Partisi Kadro Partisi Merkez-evre Ayrl Hkim-parti Siyasal slam Merkez Sa Merkez Sol

erik Haritas
PART SSTEM: KURUMSALLAMANIN BOZULMASI, PARALANMILIK VE KUTUPLAMA TRKYEDEK SYASAL PARTLERN RGTSEL ZELLKLER SYASAL SLMIN YKSEL: REFAH PARTS ADALET VE KALKINMA PARTS MERKEZ SADA ERME (ANAP VE DYP) MERKEZ SOL PARTLER: CHP VE DSP MLLYET SA: MHP ETNK PARTLER: HEP, DEP, HADEP, DEHAP, DTP VE BDP

Trk Siyasal Hayat

Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi

Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi

TRKYEDE PARTLER VE PART SSTEM
Trkiyede siyasal partiler asndan demokrasi tarihi incelendiinde, zellikle 1970lerden balayarak parti sisteminin yapsnda paralanmalarn ve kutuplamann hz kazand grlmektedir. Ayrca siyasal partilerin rgtsel gc ve halk destei salama konusunda da dme grlmektedir. Bu da, Trkiyedeki siyasal partilerin uzun sredir bir kurumsal gerileme yaadna iaret etmektedir. Parti sistemindeki kurumsal gerileme yannda, partilerin halkn gzndeki saygnlklar da gerileme gstermektedir. Yaplan anketlerde, siyasal partiler az gvenilen kurumlar olarak ortaya kmaktadr.

PART SSTEM: KURUMSALLAMANIN BOZULMASI, PARALANMILIK VE KUTUPLAMA

A M A

Trkiyedeki parti sisteminin ana zelliklerinin neler olduunu ve siyasal partilerin bu zelliklere gre nasl bir siyasi yaam iinde yer aldn saptayabilmek

Trkiye, siyasi partilerin olduka yksek dzeyde kurumsallam olmas asndan, yeni demokrasilerin biroundan farkldr. Frederick Frey, 1950lerin Trkiye siyaseti hakknda u gzlemde bulunmutu: Trk siyaseti parti siyasetidir...Trk toplumunun iktidar yaps iinde siyasi parti, hkmetle, daha geni hkmet-d halk gruplar arasndaki balca gayr resmi halkadr...Belki de her eyden nce bu adan - yaygn, gl, iyi rgtlenmi, yerel kklere dayanan partilerin varl Trkiye, kendisini ou zaman karlatrdmz dier Orta Dou milletlerinden kurumsal olarak farkldr.1 Bununla birlikte, bu nitede aklayacamz gibi Trk parti sistemi, 1970lerden bu yana, uzun bir kurumsal bozulma srecinden gemektedir. Bu srecin zellikleri, parti sisteminde artan paralanma, ideolojik kutuplama ve oy davranlarnda oynaklk; partilerin rgtsel glerinin ve partilerle zdeleme duygularnn zayflamas ve partilere halk desteinin azalmasdr. Daha sonraki alt blmde Trk siyasi partilerinin ortak rgtsel zellikleri tartlacaktr. Bu blmdeki temel iddia, Trk siyasi partilerinin genelde ktle partisi zellikleri tamadklar; kadro, kartel ve herkese ak (catchall) partilerin zelliklerini birletirdikleridir. Bunu takip eden alt blmlerde ise balca Trk partilerinin sosyal, ideolojik ve rgtsel nitelikleri ele alnacaktr.

98

Trk Siyasal Hayat

Trkiyedeki siyasi hayatn 1946-1960 dnemi tipik iki parti sistemidir: Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ve Demokrat Parti (DP).)

1946 ile 1960 arasnda Trk parti sistemi, tipik bir iki-parti sistemi zellikleri gstermitir. Yarmadaki iki ana parti, Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ve Demokrat Partidir (DP). 1960 askeri mdahalesini izleyen 1961 seimlerinde hibir parti, parlmento ounluu salayamamtr. Bunun bir sebebi, askeri rejimce yasaklanm olan DPnin oylarnn parti arasnda blnm olmas, dier sebebi de nisb temsil sisteminin kabul edilmi bulunmasdr. Bununla birlikte, zamanla kendisini DPnin balca mirass olarak kantlayan Adalet Partisi (AP), parlmentoda temsil edilen partilerin saysnn artmasna ramen, 1965 ve 1969 seimlerinde parlmentoda rahat ounluklar salamtr. 1971 askeri mdahalesini izleyen 1973 ve ondan sonraki 1977 seimleri, bir kez daha paralanm parlmentolar dourmutur. Her iki parlmentoda partilerden hibiri ounluk salayamamtr. Bununla birlikte, dier partilerden ok daha gl olan iki byk partinin (CHP ve AP) toplam oy oranlar, 1973te yzde 63.1, 1977de ise yzde 78.8 idi. Nisb temsilin byk partileri kayran DHondt versiyonunun uygulanmas nedeniyle, bu iki partinin Millet Meclisindeki toplam sandalye oranlar, 1973te yzde 74.2, 1977de yzde 89.3 olmutur (Tablo 5.1).
Parti DP-AP CHP MP/CMP /CKMP HP YTP TIP MHP BP CGP DemP MSP 1950 53.3 (83.8) 39.8 (14.2) 3.0 (0.2) 1954 56.6 (93.0) 34.8 (5.7) 4.7 (0.9) 1957 47.7 (69.5) 40.8 (29.2) 7.2 (0.7) 3.8 (0.7) 1961 34.8 (35.1) 36.7 (38.4) 14.0 (12.0) 13.7 (14.4) 1965 52.9 (53.3) 28.7 (29.8) 6.3 (6.9) 3.7 (4.2) 3.0 (3.3) 2.2 (2.4) 1969 46.5 (56.9) 27.4 (31.8) 3.2 (1.3) 2.2 (1.3) 2.7 (0.4) 3.0 (0.2) 2.8 (1.8) 6.6 (3.3) 1973 29.8 (33.1) 33.3 (41.1) 1.0 (0.0) 3.4 (0.7) 1.1 (0.2) 5.3 (2.9) 11.9 (10.0) 11.8 (10.7) 1977 36.9 (42.0) 41.4 (47.3) 0.1 (0.0) 6.4 (3.6) 0.4 (0.0) 1.9 (0.2) 1.9 (0.2) 8.6 (5.3)

Tablo 5.1 Trk Parlmento Seimlerinde Alnan oylarn ve Sandalyelerin Yzdeleri (1950-1977)

Kaynak: Devlet statistik Enstitsnn resmi seim sonular Not: Yukarda birinci srada yer alan rakamlar seimlerle alnan oylarn yzdelerini gsterirken, ikinci sradaki rakamlar Mecliste kazanlan sandalyelerin yzdelerini gstermektedir. DP: Demokrat P., CHP: Cumhuriyet Halk P., MP: Millet P., CMP: Cumhuriyeti Millet P., HP: Hrriyet P., YTP: Yeni Trkiye P., TP: Trkiye i P., MHP: Milliyeti Hareket P., BP: Birlik P., CGP: Cumhuriyeti Gven P., Dem: Demokratik P., MSP: Milli Selamet P.

5. nite - Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi

99
1970lerde Trk parti sistemindeki paralanmln sonular: ki ideolojik partinin bymesi MSP ve MHP, siyasal slamn ve ar milliyetiliin bymesi, ar kutuplama

Trk parti sisteminin 1970lerdeki balca nitelikleri (ya da hastalklar) oynaklk, paralanma ve ideolojik kutuplama olarak tanmlanabilir.2 Oynaklk (volatility), iki seim arasnda parti oylarnda ni ve byk deiiklikler anlamna gelmektedir. Paralanma ise, parlmentoda temsil edilen partilerin saysndaki artta gzlemlenmektedir. Douglas Raenin paralanmlk endeksi ile lldnde, Millet Meclisi sandalyelerindeki paralanma katsays, 1961de 0.70, 1965te 0.63, 1969da 0.59, 1973te 0.70 ve 1977de 0.60 idi.3 Bu paralanma katsaylarnn fazla yksek olmamasna ve parti sisteminin biiminin snrl, ya da lml ok-parti sistemine daha yakn olmasna ramen, iki ideolojik partinin (siyasal slm temsil eden Milli Selmet Partisi ile ar milliyeti Milliyeti Hareket Partisi) 1970lerdeki ykselii, ideolojik kutuplamay arttrm ve sisteme, Drdnc nitede incelediimiz ar ya da kutuplam ok-parti sisteminin baz zelliklerini vermitir.4 Ksa mrl ve ideolojik bakmdan uyumsuz koalisyon hkmetleri, politikalar retmeyi ve artan siyasal iddet ve terr durdurmay baaramamlardr. Sistem, 12 Eyll 1980 askeri mdahalesi ile yklmtr. ktidara gelen askeri rejim, seim kanunlar ile oynamak suretiyle, parti sistemini yeniden biimlendirmeye almtr. 1983te kabul edilen yeni seim kanunu, nisb temsil sistemini ilke olarak korumakla birlikte, yzde 10luk bir lke baraj ve yksek seim evresi barajlar (bunlar, seim evresinin byklne gre, yzde 14.2 ile yzde 50 arasnda deimektedir) getirmitir. Bundaki ama, daha ideolojik nitelikteki kk partileri tasfiye etmek ve parti sistemini ynetilmesi daha kolay bir iki-parti ya da -parti sistemine dntrmekti. Yarmann, Konseyce izin verilen partiye inhisar ettirildii 1983 seimleri, beklenen sonucu salamtr. Turgut zaln liderliindeki Anavatan Partisi (ANAP), oylarn yzde 45.2si ile sandalyelerin mutlak ounluunu elde etmitir. ANAP, seim sisteminde byk partilerin arln daha da arttran baz seim kanunu deiikliklerinin yardmyla, 1987 seimlerinde den oy oranna (yzde 36.3) ramen parlmentodaki ounluunu glendirmitir. Ancak daha o tarihlerde parti sisteminde yeniden paralanma eiliminin belirtileri ortaya kmt. Bu eilim, 1989 ve 1994 yerel seimleri ile 1991 ve 1995 parlmento seimlerinde aka kendisini gstermitir (Tablo 5.2).

Tablo 5.2. Parlmento ve Yerel Seimlerde Oy Yzdeleri (1983-2009)(Not:Tablo eklenecek)

100

Partiler

1983 (Parlmento)

1984 (Yerel)

1987 (Parlmento)

1989 (Yerel)

1991 (Parlmento)

1994 (Yerel)

1995 1999 2002 (Parlmento) (Parlmento) (Parlmento)

2004 (Yerel)

2007 (Parlmento)

2009 (Yerel)

ANAP

45.2 (52.9) 21.8 28.7 25.1 9.8 9.0 4.1 4.2 (0.0) 4.6 8.0 8.8 16.9* (13.8) 10.8 (1.6) 8.2 (0.0) 10.7 (8.9) 8.7 (0.0) 4.7 (0.0) 18.0 (23.5) 14.6 (13.8) 22.2 (24.7) 1.2 (0.0) 8.4 (0.0) 19.4 (32.4) 34.3 (66.0) 6.2 (0.0) 19.1 15.4 (20.2) 21.4 (28.7) 2.5 (0.0) 21.4 10.0 3.99 2.18 10.45 18.23 41.67 5.03 13.6 5.15 3.84 2.34 (0.0) 5.20 2.85 12.62 18.65 38.39 5.24 (4.0) 2.57 5.70 13.2 (15.6) -

41.5

36.3 (64.9)

24.0 (25.6)

21.0

19.7 (24.0)

5.1 (0.0)

2.50

0.12

HP

30.5 (29.3)

8.8

MDP

23.3 (17.8) 24.7 (22.0) 20.8 (19.6) 27.0 (39.6) 19.2 (24.5) 12.0 (15.5) 9.5 (0.0) 19.1 (13.1) 7.2 (0.0) 8.5 (0.0) 2.9 (0.0) -

7.1

Trk Siyasal Hayat

SHP

23.4

DYP/DP

13.3

5.42 (0.0)

RP/FP/ SP

4.4

DSP

MHP

14.27 (12.7) 20.88 (20.4) 46.58 (62.0)

CHP

AKP

HADEP/ DEHAP/ DTP/ Bamsz

GP

7.3 (0.0)

3.04 (0.0)

Kaynak: Resmi seim sonular, Devlet statistik Enstits Not: Parantez iindeki rakamlar Mecliste kazanlan sandalye orann gstermektedir.

* RP, MHP ve Islahat Demokrasi Partisi ile ittifak halinde ** Krt partileri, 2004 yerel seimlerine SHP listesinden, 2007 seimlerine bamsz olarak katlmlardr.

ANAP: Anavatan P.; HP: Halki P.; MDP: Milliyeti Demokrasi P.; SHP: Sosyal Demokrat Halk P.; DYP: Doru Yol P.; DP: Demokrat P.; RP: Refah P.; FP: Fazilet P.; SP: Saadet P.; DSP: Demokratik Sol P.; MHP: Milliyeti Hareket P.; CHP: Cumhuriyet Halk P.; AKP: Adalet ve Kalknma P.; HADEP: Halkn Demokrasi P.; DEHAP: Demokratik Halk P.; DTP: Demokratik Toplum P.; GP: Gen P.

5. nite - Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi

101

1990larda Trk parti sistemi, her zamankinden daha fazla paralanm durumdayd. Aralk 1995 parlmento seimlerinde en ok oy alan Refah Partisinin (RP) oy oran ancak yzde 21.4 idi ve TBMMnde be parti temsil ediliyordu. Gene be partinin temsil edilme imknn bulduu 1999 seimlerinde ise, en ok oy alan Demokratik Sol Partinin (DSP) oy oran yzde 22.2 idi. TBMM yeliklerinin, paralanma endeksine gre llen paralanma katsays, 1983te 0.61, 1987de 0.51, 1991de 0.71, 1995te 0.77 ve 1999da 0.79 idi. Yksek lke ve seim evresi barajlar nedeniyle, oylardaki paralanma, Meclis sandalyelerindeki paralanmadan ok daha yksekti (Tablo 5.3). Buna ek olarak, 1960 ve 1970lerde parti sistemine bir lde istikrar salam olan iki byk partinin (merkez-sa AP ve merkez-sol CHP) nisb stnlkleri de, bu yllarda ortadan kalkt. 1980 ve 1990l yllarda her iki ana eilim ikier partiye blnm durumdayd. Merkez-sada ANAP ve DYP ile merkez-solda CHP ve DSP. Tablo 5.3, Trk parti sisteminde yksek dzeyde bir oynakln varln da ortaya koymaktadr; bu da, hemen hemen srekli bir yeniden saflama (realignment) anlamna gelmektedir. Parti sistemini alt st eden askeri mdahalelerin skl (1960 mdahalesi DPyi, 1980 mdahalesi ise btn siyasi partileri kapatmtr) nazara alndnda, bu beklenebilecek bir sonutur. Ancak demokrasiye yeniden geiten yirmi yl sonra, oynakln hl yksek olmas ilgintir. Bu durum, Gney Avrupa (talyan, spanyol, Portekiz, Yunan) parti sistemleri ile ak bir kartlk oluturmaktadr. Bu lkelerde kritik bir seimden sonra oynaklk azalm, oy verme davranlar daha istikrarl ve daha ngrlebilir hale gelmitir.5 Trkiyedeki yksek oynakln bir sebebi, yukarda deinildii gibi, askeri mdahalelerin parti sistemi zerindeki bozucu etkileridir. Baka bir sebep ise, aada tartlaca zere, Trk partilerinin sivil toplumda gl kklerinin olmamasdr. Eer seim davranlarnn istikrar kazanmas demokratik pekimenin bir unsuru ise, Trkiyedeki durumun pekimeden uzaklatrc nitelikte olduu sylenebilir. Tablo 5.1,5.2 ve 5.3 inceleyerek siyasal partilerin oy yzdelerindeki deiimi, oynaklk ve SIRA SZDE paralanmlk asndan tartnz.
Seimler 1-Oynaklk 2-Oylarn 2- Kazanlan Paralanml Sandalyelerin Paralanml 0.71 0.63 0.70 0.77 0.68 0.66 0.75 0.79 0.83 0.85 0.82 0.72 0.70 0.63 0.59 0.70 0.60 0.61 0.51 0.71 0.77 0.79 0.46 0.56

Trk parti sisteminin iki byk eilimi; Merkez Sa ANAP-DYPde, Merkez Sol DSP-CHPde topland.

SIRA SZDE

D M 3-Oranszlk N E L 4-Partilerin Endeksi Etkin Saylar S O R U

1.0 0.75 D K K A T 7.4 5.6SIRA SZDE 5.5 3.3 2.6 2.3 3.3 2.5 2.5 2.0 3.5 4.3 4.9 1.2 1.4

1961 1965 1969 1973 1977 1983 1987 1991 1995 1999 2002 2007

24.5 11.4 28.4 18.3 16.6 23.0 19.9 54.5 13.0

Tablo 5.3 D N E L M Trk Parti Sisteminde S (1961-2007) O R U Oynaklk ve Paralanmlk

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ 4.5
15.7 7.1 T A P K 5.8 4.1

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

22.4 7.95

NTERNET

NTERNET

102

Trk Siyasal Hayat

Notlar: 1. Toplam oynaklk, partilerin hepsinin bir seimden dierine aldklar oy oranlarndaki deiimin mutlak deerlerinin toplamnn ikiye blnmesi ile bulunmaktadr. 1961 seimleri verilmemitir. nk DP askeri ynetim (MBK) tarafndan kapatlmt ve iki yeni parti (AP ve YTP) DPnin oylar iin yarmaktayd. Ayn ekilde, 1983 seimleri de tabloda gsterilmemitir, nk askeri idare (MGK) var olan btn partileri kapatmt ; bu yzden seimlerde yaran parti de yeniydi. 1987 seimlerine de tabloda yer verilmemitir ;nk MGK tarafndan izin verilen partiden ikisi (HP ve MDP) nispeten yapay partilerdi ve yarmac siyasete dnldkten ksa bir sre sonra siyaset sahnesinden ekildiler. Bu seim dahil olmu olsayd ortalama oynaklk skoru ok daha yksek olurdu. Oynaklk skorunu hesaplamada en azndan birbirini takip eden iki seimde Meclise girebilmi partiler gz nne alnd. RPnin seimlere MHP ve kk bir parti olan Islahat Demokrasi Partisi ile ittifak halinde girdii 1991 seimlerindeki oynakl hesaplamak iin 1989 yerel seimlerinin oy yzdesi yakn bir tahmin olarak kullanld. 2. Douglas W. Raenin paralanmlk endeksine gre hazrlanmtr : Douglas W. Rae, The Political Consequences of Electoral Laws (New Haven :Yale University Press, 1967), 56. 3. Arend Lijphartn orantszlk endeksine gre hazrlanmtr: bir seimdeki en byk iki partinin ortalama oy-sandalye oranlar sapmas: Democracies: Patterns of Majoritarian and Consensus Government in Twenty-One Countries (New Haven :Yale University Press, 1984), 163. 1 4. Markku Laakso ve Rein Taageperann formlne gre hazrlanmtr. Pe =
n 1

Effective Number of Parties: A Measure with Application to West Europe, Comparative Political Studies 12 (April 1979): 3-27.

Trk Parti sisteminin nemli rahatszl olan: Oynaklk paralanmlk ve kutuplama 1990larda gl bir ekilde ortaya kt.

Parti sisteminde gzlemlenen dier bir deiim de, lml merkez-sol ve merkez-sol eilimlerin gitgide zayflamasdr. Yakn zamanlara kadar Trk siyasal hayatna egemen olan bu iki eilimden merkez-san toplam oy oran 1995 seimlerinde yzde 38.9, merkez-solun ise yzde 25.4 olmutur. 1999 seimlerinde de iki merkez-sol partinin (DSP ve CHP) toplam oy oran yzde 30.9, iki merkez-sa partinin (ANAP ve DYP) toplam oy oran yzde 25.2 olmutur. Bu rakamlar, merkezcil eilimlerde ciddi bir zayflamaya, merkezci olmayan partilerin oylarnda ise buna denk bir ykselmeye iaret etmektedir. 1995 seimlerinde slmc eilimli RPnin yzde 21.4 oyuna ek olarak, ar milliyeti Milliyeti Hareket Partisi (MHP) yzde 8.18, Krt milliyetiliini temsil eden Halkn Demokrasi Partisi (HADEP) de yzde 4.17 orannda oy almtr. Yzde onluk lke baraj nedeniyle MHP ve HADEPin TBMMnde temsil edilememelerine ramen, merkezci olmayan bu partinin toplam oy oran yzde 33.8e, yani toplam semen saysnn te birine ulamtr. 1999 seimlerinde bu partinin (kapatlan RPnin yerini alan Fazilet Partisi, MHP ve HADEP) toplam oy oran, yzde 38.1e kmtr. ) Din ve etnik sorunlarn neminin artmas, ideolojik kutuplamada da art anlamna gelir; nk genellikle bu tr sorunlarn rasyonel pazarlklar yoluyla zlmesi, sosyo-ekonomik sorunlara oranla daha gtr. 1991 ylnda gerekletirilen bir kamu oyu aratrmasna gre, sol-sa izgisi zerinde Trk semenlerinin yzde 50si kendilerini merkeze, yzde bei ar sola, yzde 20si merkez-sola, yzde 18i merkez-saa, yzde 8i de ar saa yerletirmilerdir. 1997de yaplan ayn nitelikte bir aratrmaya gre ise, semenlerin yzde 7si kendilerini ar sola, yzde 14 merkez-sola, yzde 35i merkeze, yzde 23 merkez-saa, yzde 20si ar saa yerletirmilerdi. Bu sonular, aka, merkezdeki erimeye ve ar san ykseliine iaret etmektedir.6 1999daki bir aratrma ise u sonular vermektedir: Ar-sol yzde 14, merkez-sol yzde 9, merkez yzde 31, merkez-sa yzde 18, ar-sa yzde 28.7.7

5. nite - Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi

103

Grlyor ki, 1970lerde Trk parti sistemine rz olan hastaln - oynaklk, paralanma ve kutuplama - hepsi, 1990larda hatt daha gl biimde tekrarlamtr. slam eilimli RPnin ykselii, bu parti ile lik partiler arasndaki derin ideolojik farklar nedeniyle, siyasal bakmdan mmkn olan koalisyon alternatiflerini snrlandrmtr. Parti sistemindeki drdnc bir hastalk, partilerin rgtsel gcnn ve semenlerin partilerle olan zdeleme balarnn zayflamasdr. Bu, yeni demokrasilerin birounda gzlemlenen ve Latin Amerikada el desenchanto (umut krkl) olarak adlandrlan daha genel bir sorunun bir paras gibi grnmektedir.8 Sorunlarn zlemez grnen nitelii, artan ekonomik glkler, ok yksek enflasyon, byk i ve d kamu borcu, artan servet ve gelir eitsizlikleri ve yaygn siyasal yolsuzluk, semenlerde derin bir ktmserlik ve umutsuzluk yaratmtr. Birok semen, partilere coku ile deil, ehven-i er grdkleri iin oy vermektedir. Bu hayli ktmser tablo iinde, 1970lere oranla en nemli olumlu deiiklik, elit ve ktle dzeyinde demokrasiye ballnn glenmi grnmesidir. 1970lerin son blmndeki derin kriz ortamnda bile bellibal siyasi partilerin demokrasiye sdk kalm olmalarna karlk, sada ve soldaki nemlice baz gruplar demokrasinin meruluunu kabullenmemilerdi. Parlmentoda temsil edilmemesine ramen ar solun, renciler, retmenler ve ii snfnn bir kesimi iinde birok taraftar vard. Ar sa ise, hrriyeti demokrasiye ball pheli olan MHP kanalyla, parlmentoda hatt hkmette temsil ediliyordu. Nihayet, baz sivil politikaclar da dhil olmak zere birok sradan vatanda, byle bir kriz ortamnda iddete ve kaosa son vermek iin silhl kuvvetlerin mdahalede bulunmasnn meru olduuna inanyordu. Dier bir deyimle herkes, demokrasiyi ehirdeki tek oyun olarak grmyordu. Bugn durum, byk lde deimi grnmektedir. Sovyetler Birliinin ve Dou Avrupadaki komnist rejimlerin k, ar sol gruplar marjinalletirmitir. Sessiz bir dnm geiren MHP, daha lml, sistemden yana bir milliyeti parti haline gelmitir. Askeri mdahale beklentileri ve arlar azalmtr. Birok semendeki umut krklna ramen, bu hastalk, demokratik rejimin kendisine kar ideolojik bir meydan okumaya dnmemitir. Demokrasinin kendi bana bir ama olarak deer kazanmas sreci, birok yeni demokraside olduu gibi Trkiyede de gzlemlenmektedir.9 Guillermo ODonnellin yeni Gney Amerika demokrasileri hakknda gzlemledii gibi, demokratik sylemin u anki itibar ve bunun aksine, aka otoriter nitelikli siyasal sylemlerin zayfl demokratik aktrlerin lehine ileyen faktrlerdir. Ancak ayn yazarn hakl olarak uyard gibi, bu faktrler zamanla anabilirler... Demokratik sylemlerin etkisi, ksmen, bunlarn nfusun ounluu iin somut anlamlara dntrlebilme kapasitelerine baldr.10 1990lardaki paralanmlk tablosu ile karlatrldnda, 3 Kasm 2002 TBMM seimlerinin ortaya kard durum, tam bir kartlk gstermektedir. Bu seimde Adalet ve Kalknma Partisi (AKP) geerli oylarn yzde 34.28si ile milletvekilliklerinin yaklak te ikisini elde etmitir. 1991den bu yana ilk defa tek parti ounluuna dayanan bir hkmet kurulmutur. Gene, ok partili hayata geilmesinden bu yana ilk defa iki partili (AKP ve CHP) bir parlmento olumutur. Dolaysyla sandalyelerdeki paralanma endeksi, 1999daki 0.79dan 0.46ya dmtr. Buna karlk oynaklk endeksi, 1999daki 19.9dan, btn zamanlarn en yksek rakam olan 54.45e ykselmitir.11 1999 parlmentosunda temsil edilen alt partiden bei (DSP, MHP, ANAP, DYP ve SP) yzde onluk lke barajn aamamlardr. Bu par-

2002 Parlmento seim sonularnn belirleyici zellikleri: Tek parti ounluu, ki partili bir parlmento Yksek oynaklk endeksi.

104

Trk Siyasal Hayat

tilerden ilk , 1999 ile 2002 arasnda lkeyi yneten Ecevit hkmetinin koalisyon ortaklar idiler. 2002 parlmentosunda milletvekillerinin yzde 81i, daha nce bir parlmento deneyimi olmayan yeni yelerdi; yzde 90 da, 1999 parlmentosunda ye deildi. Bununla birlikte, 2002 ve 2007 seimlerinin getirdii radikal deiimler, Trk parti sistemindeki nemli sreklilikleri gzden saklamaktadr. Tablo 5.4, Sa ve Sol bloklar arasnda oy verme rntlerinde kayda deer bir istikrar gstermektedir. 1946da ok-partili hayata geilmesinden bu yana Trkiye (tartmal ve yar-serbest 1946 seimleri hari olmak zere) 15 genel parlmento seimi yaamtr. Btn bu seimlerde Sa partiler 1977de yzde 55.7 ile 2007de yzde 71.7 arasnda deien oranlarla, ak ounluklar salamlardr. Bu dnemde Sa partilerin ortalama oy oran yzde 63.5, Sol partilerinki ise yzde 33.8dir. Aslnda, Sol partilerin gerek oy yzdesi bundan da aa olabilir; nk bu analizde Sol partiler arasnda saylan Krt milliyetilii eilimli partilerin bir Sol-Sa izgisi zerine yerletirilmesi gtr. Sol partiler, bu dnemde ancak iki defa (1957 ve 1977 seimleri) yzde 40 izgisini geebilmilerdir. Ancak her iki seimin de olaan d artlarda ve demokratik rejimin geleceinin ciddi tehdit altnda grnd ortamlarda gereklemi olduu ve birok merkezci semenin, rejimin kn engelleyebilmek midiyle CHPye oy vermi olduklar unutulmamaldr.
Tablo 5.4 Sa ve Sol Partilerin Oy Yzdeleri (1950-2007) Seimler 1950a 1954b 1957c 1961d 1965e 1969f 1973g 1977 1983j 1987k 1991l 1995m 1999n 2002o 2007p Sol 39.9 35.3 41.1 36.7 30.4 32.9 34.4 41.4 30.5 33.2 31.6 29.5 35.7 28.0 26.1 Sa 56.3 62.3 58.8 62.5 65.1 61.5 62.2 55.7 68.4 65.5 68.0 68.5 58.5 68.1 71.7

a Sol: CHP ; Sa : DP, MP (Millet Partisi) b Sol : CHP; Sa : DP, CMP (Cumhuriyeti Millet Partisi) c Sol : CHP ; Sa : DP, CMP, HP (Hrriyet Partisi) d Sol : CHP ; Sa : AP,YTP (Yeni Trkiye Partisi), CKMP (Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi) e Sol : CHP, TP (Tkiye i Partisi); Sa: AP, CKMP, YTP, MP, MHP, CGP (Cumhuriyeti Gven Partisi) f Sol : CHP, TP, BP (Birlik Partisi) ; Sa : AP, YTP, MP, MHP, CGP

5. nite - Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi

105

i Sol : CHP, BP ; Sa : AP, MHP, CGP, DP (Demokratik Parti), MSP (Mill Selmet Partisi) j Sol : HP (Halk Parti) ; Sa : ANAP (Anavatan Partisi), MDP (Milliyeti Demokrasi Partisi) k Sol : SHP (Sosyal Demokrat Halk Parti), DSP (Demokratik Sol Parti) ; Sa : ANAP, DYP (Doru Yol Partisi), RP MHP ile ittifak halinde) l Sol : SHP, DSP ; Sa : ANAP, DYP, RP, MHP n Sol : CHP, DSP, YTP (Yeni Trkiye Partisi), DEHAP ; Sa : AKP, DYP, MHP, GP (Gen Parti), ANAP, SP (Saadet Partisi), BBP (Byk Birlik Partisi) p Sol : CHP, Bamszlar (DTP) ; Sa : AKP, MHP, DYP, GP, SP Toplam geerli oylarn yzde birinden daha az oy alan partiler, bu hesaplamaya dahil edilmemilerdir.

2002 ve 2007 milletvekili seimlerinin ortaya kard sonu, Drdnc nitede tarttmz anlamda bir hkim-parti sisteminin olumakta olabilecei izlenimini uyandrmaktadr. Her iki seimde de AKP, en yakn rakibinden gerek oy gerek sandalye yzdesi itibariyle ok nde gelmi, her iki seimde milletvekilliklerinin te ikiye yaknn kazanmtr. AKP, iki seim arasnda oylarn, toplam oylarn yzde 12.3 gibi, ok partili siyasal hayatmzda grlmemi bir oranda arttrmtr. Tablo 5.3te grld gibi, partilerin etkin says, 2002 seimlerinde 1.2, 2007 seimlerinde 1.4 olmutur. Bu veriler, siyasal partiler literatrnde bir buuk parti sistemi ( one-and-a-half party system ) olarak adlandrlan tipi artrmaktadr. Bu tablonun nmzdeki seimlerde de devam edip etmeyeceini, AKPnin gerek bir hkim-parti konumuna gelip gelmeyeceini zaman gsterecektir

TRK SYASAL PARTLERN RGTSEL ZELLKLER

A M A

Trkiyedeki siyasal partilerin rgtsel zelliklerinin neler olduunu ve toplumsal olarak hangi sreleri harekete geirdiini aklayabilmek.

1940larn ortalarnda ok-partili hayata geilmesinden bu yana Trk siyasal partileri genellikle, gl yanamaclk (clientelism) zellikleri12 gsteren kadro partileri ya da herkese ak (catchall) partiler olarak tanmlanmtr. Ktle partileri hakknda Duvergernin klsik tanmn (ye kayt sistemine ve siyasal endoktrinasyona byk nem veren, ok sayda, parti kart tayan ve aidat deyen yeye sahip olmay amalayan partiler),13 esas alacak olursak, RP mstesna olmak zere, hibir byk Trk partisinin ktle partisi zelliklerine sahip olmad sylenebilir.14 1996 tarihli bir kamu oyu aratrmas Trk semenlerinin yzde 12.1inin bir siyasal partiye ye olduunu gstermi olmakla birlikte,15 Trkiyede parti ye kaytlarnn dzensizlii ve parti ile ye arasndaki ilikinin geveklii, Trkiyede parti yeliinden kastedilen eyin, parti taraftarlndan pek ileriye gitmediini anlatmaktadr. zellikle nisbeten az gelimi blgelerde yerel parti rgtlerinin ou, seim dnemleri dnda pasif kalmakta, yelerine siyasal eitim verme veya doktrin alama konusunda hemen hi aba gstermemektedirler.16 1996 tarihli bir aratrmaya gre, oy verme dnda yelerin parti faaliyetlerine katlmalarnn en youn olduu iki parti, gl milliyeti eilimlere sahip MHP ve HADEPtir. Katlma,iki merkez-sa partide DSP) ile RPde (hayli artc olarak) orta dzeylerde bulunmutur.17

Yanamaclk: Karlkl menfaat ilikisine dayanan siyasal yaplanmadr.

Endoktrinasyon: Doktrin alama faaliyetleridir

106
Refah Partisi (RP) hari Trkiyedeki hibir parti ktle partisi olamaz. Trkiyede parti yelii demek ou zaman parti taraftar demektir.

Trk Siyasal Hayat

Trkiyedeki parti sisteminin balangc merkez-evre atmasdr.)

Parti ile parti yeleri arasndaki ban geveklii, ye aidatlarnn nadiren ya da dzensiz denmesi, dolaysyla bunlarn parti gelirleri iinde nemli bir yer tutmamas anlamna gelmektedir. 1971 Anayasa deiikliinden bu yana partilere devlet yardm yaplmaktadr. Halen, son milletvekili genel seimlerinde geerli oylarn en az yzde 7sini kazanan partiler, oy oranlar ile orantl olarak, devlet yardm almaktadrlar. zel balar da, parti gelirleri iinde nemli yer igal etmektedir. Bu rgtsel zellikler, Trkiyenin ok-parti sistemine gei zamanndaki artlarla aklanabilir. Muhalefetteki DP, evrenin merkeze (yeni eliti, merkeziyeti, brokratik, devleti tek-parti ynetimi) kar ikayetlerini ustaca kullanarak iktidara gelmitir. Trkiyenin siyasetini inceleyen aratrmaclarn ou, Trk parti sisteminin kkeninde bir merkez-evre kartlnn yattnda hemfikirdir. Bu atmada merkez, milliyeti, lik, devleti, merkeziyeti ve trde devlet elitlerinden; evre ise, devlet otoritesi kart ve din-muhafazakr eilimlere sahip, kltrel trdelikten yoksun, karmak unsurlardan olumaktayd.18 Merkez-evre blnmesinin Trk siyasetine hl hkim olup olmad tartmaldr. Kalaycolu, 1980lerde ve 1990larda, gemite CHPnin ald semen desteine sahip, merkezin deerlerini ve karlarn savunan tek bir partinin mevcut olmadn; evrenin de blnm durumda olduunu savunmaktadr. Ona gre, tabloyu daha da karmaklatran ey, merkezin eski merkez olmaydr: Trkiye, merkezi igal eden ve merkezin kollektif menfaatlerini savunan tutarl ve yekpare bir elit grubundan yoksundur.19 Ayn yazar, 1960lardan bu yana, sosyokltrel blnmelere, lik-din, Snni-Alevi, etnik ve sivil milliyetilik, Krt ve Trk milliyetilii izgilerinin eklendiini ifade etmektedir.20 Baka bir gre gre ise, Trkiye siyasetindeki temel blnme izgisi, Sa-Sol blnmesidir. Mesel Ylmaz Esmere gre semenlerin kendilerini Sol-Sa skalas zerindeki konumlandrmalar, onlarn oy tercihlerini belirleyen en nemli gstergelerden biri, belki de birincisidir. Yazara gre, 1990larda sol ve san anlamlarn kaybettikleri ve geleneksel ieriklerinden yoksun kaldklar yolunda sk sk ileri srlen iddiay desteklemek ok gtr.21 Ancak semenlerin, kendilerini Sol-Sa skalas zerindeki konumlandrmalaryla parti tercihleri arasndaki korelasyonun, gerek bir korelasyon mu, yoksa zahir (grnte) bir koalisyon mu olduu tartlabilir. nk istatistiksel aratrmalar, semenlerin kendilerini Sol-Sa skalas zerinde yerletirdikleri yerlerden dolay m belli partileri tercih ettiklerini, yoksa belli partilerle zdeletikleri iin mi kendilerini skalada belli yerlere yerletirdiklerini aklamamaktadr. stelik, Bat demokrasilerinde Sol-Sa skalas semenlerin (veya partilerin) sosyo-ekonomik sorunlara ilikin tutumlar ile belirlendii halde, Trkiyede yaplan aratrmalarda bu skalay belirleyen sorular, daha ok kltrel-dinsel sorunlara ilikindir. Bu durumda da Sol-Sa ekseninin, byk lde kltrel farkllamay yanstan merkez-evre ekseninden fazla farkl olup olmad sorusu akla gelmektedir. Bu grlere karlk baz yazarlar, merkez-evre blnmesi kavramnn Trk parti sistemini tanmlamakta hl geerli olduu kansndadrlar.22 Burada, merkez ve evre kavramlarnn, corafi ya da snfsal deil, daha ok kltrel anlamda kullanldna iaret etmek gerekir. Ancak, Trkiye siyasetinde merkezin kltr liklie gl biimde bal olduu, evrenin kltr ise slam unsurlara daha fazla yer verdii iin, merkez-evre blnmesinin, lik-slam blnmesiyle de nemli lde rtt sylenebilir. Aada aklanaca gibi AKPnin bu anlamda bir evre partisi olarak tanmlanmas yanl olmaz.

5. nite - Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi

107
CHP ve DP ada ktle partisi rnei deildir.)

Trk parti sisteminin oluumundaki artlar, partilerin daha sonraki rgtsel zelliklerini byk lde belirlemitir. CHP, her zaman olduu gibi, Cumhuriyeti kuran askeri ve brokratik devlet elitlerinin deerlerini temsil eden bir merkez partisi olarak kalm; DP ise, kendisini belli bir sosyal grupla sk skya zdeletirmek yerine, devletilik-kart ve poplist sloganlar kullanarak, evrenin trdelikten yoksun tm unsurlarna hitap etmeye almtr. Her iki yaklam da, ada bir ktle partisinin oluumuna elverili deildir. Partilerin rgtsel zelliklerini etkileyen baka bir faktr de, birok krsal topluluklarda ve kk kasabalarda grlen, iki rakip hizbe blnme (factionalism) eilimidir. Hiziplerden birinin tek-parti dneminden itibaren CHP ile zdeletii dnlrse, rakip hizipler, DPye kolayca mobilize edilebilecek hazr bir semen taban sunmutur. Bu, bir yandan DPnin hzla ykseliine katkda bulunmu, ancak te yandan ona, sadece CHPne muhalefette birleen, trdelikten yoksun bir ittifak grnm vermitir. 1950de iktidara gelen DP, patronaj (yerel maddi menfaatler) datmna dayanan etkili bir krsal mekanizma kurmutur. Bu anlamda, balangtaki iki-parti sistemi, yatay sadakat balarndan ok, dikey sadakat balarna dayanmtr. Partiler abalarn, kendilerine seimlerde destek salama grevi verilen hizip liderleri ve patronlarn balln elde etmeye younlatrmlardr. Her halkrda kiisel taraftar ktlelerinden oluan dikey ebekeler, siyasal sadakat balarnn nemli bir kaynan oluturmutur.23 Daha sonralar, krsal blgelerden ehirlere gn hzlanmas ile, benzer patronaj mekanizmalar byk ehirlerde de kurulmu ve DP (daha sonra AP) tarafndan etkili ekilde kullanlmtr. Dikey patron-yanama ebekelerinin ve patronaj mekanizmalarnn yaygnl, siyasal partilerin, ortak snf veya grup menfaatleri temelinde, yatay sadakat balarna dayanan rgtler gelitirememi olmasn aklamaktadr. 1970lerde ve 1980lerde toplumun artan karmakl ve ideolojik sorunlarn artan nemi, daha nce belirtildii gibi, parti sisteminde paralanmaya yol am, ancak partilerin patronaj ilikilerini n plana karan zelliklerinde bir deiim yaratmamtr. Metin Heper, Trkiyenin bugnk siyasal sistemini bir parti merkezli siyasal sistem olarak tanmlamakta ve bununla, Osmanl-Trk devletinin tarihsel geliimde gl bir burjuvazinin var olmay nedeniyle, sosyal gruplardan byk lde zerk bir parti sistemini kasdetmektedir.24 Bu sonuncu nokta, siyasal partilerle dier sivil toplum kurulular arasndaki balarn genelde zayf oluuyla da ilikilidir. Siyasal partilere ye olan yzde 12.1 orannda semen ve sendikalara ye olan yzde 9.8 istisna edilirse, semenlerin ancak yzde 6.2si herhangi bir dernee yedir. Bu son grubun nemli bir kesimini de, yeliin hukuken zorunlu olduu kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularna yelikler oluturmaktadr.25 Siyasal partilerle btn dier sivil toplum kurulular arasnda her trl ibirlii, 1995 Anayasa deiikliine gelinceye kadar, 1982 Anayasas ile aka yasaklanmt. Fakat byle bir ibirliinin yasak olmad 1961 - 1980 dneminde bile, bu tr ilikiler ya hi mevcut olmam veya ok zayf olmutur. Daha nce aklanan nedenlerden dolay Trk partileri, rgtlenmi menfaat gruplar ya da toplumun belli kesimleri ile sk balar gelitirmemilerdir. Bunun yerine, sosyal gruplar karsnda zerkliklerini korumular, zaman zaman bir potansiyel semen tabanndan bir dierine ynelmiler, ya da iktidara geldiklerinde kendi semen ktlelerinin menfaatlerini gzard etmilerdir.26
SIRA SZDE Siyasal partilerle ilgili olarak tespit edilen zelliklerin btn partiler iin geerli olup olmadn tartnz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

108

Trk Siyasal Hayat

Oligari: Siyasi gcn birka kii ya da kk bir grubun elinde bulunduu siyasi sistemdir.) (Oligarik: Oligariye dayanan yapdr.

Deimeyen lider; Trk siyasal partilerinin ortak bir zelliidir.

maj Yaratma: Bir nesne, bir marka ya da bir rgtle ilgili bilgi, dnce ve duygularn btnn yaplandrmaktr.

1965 ve 1983 tarihli Siyasi Partiler Kanunlar, btn partilere az ok standart bir rgtsel model empoze etmi olduundan, btn Trk partilerinin rgtleri benzer zellikler gstermektedir. Bu model, ulusal ve yerel (il ve ile) dzeylerde parti kongrelerine ve kongrelerce seilmi ynetim kurullarna dayanmaktadr. Partilerin ile dzeyinin altnda rgtlenmeleri yasaklanmtr. 1960tan nce mevcut olan ocak ve bucak rgtleri, 1960 - 1961 dneminde hkm sren askeri ynetimce yasaklanm ve bu yasak, 1965 ve 1983 kanunlarnca da devam ettirilmitir. Sz geen kanunlarn empoze ettii model, demokratik ilkelere uygun grnmektedir; nk her dzeyde liderler ve ynetim kurullar, ilgili kongrelerce seilmekte ve kongrelerin tm ye ktlesini temsil ettii varsaylmaktadr. Bununla birlikte, gerek tarihsel olarak gerek gnmzde btn partiler, gl oligarik eilimler sergilemektedirler.27 Btn partiler ar derecede merkeziyetidir ve merkez ynetim organlar, disipline uymayan yerel ynetim kurullarn feshetme yetkisine sahiptir. Parti liderliinin el deitirmesi ok nadir olup, olaanst artlarn sonucudur. Blent Ecevit (CHP ve DSP), Necmettin Erbakan (MSP ve RP) ve Alparslan Trke (MHP) yaklak eyrek yzyl partilerinin banda kalmlardr, Sleyman Demirel de, yasakl olduu dnem hari, 1964ten 1993e kadar AP ve DYPnin liderliini korumu, bu tarihte Cumhurbakan seilmitir. Siyasal partilerin belki en nemli fonksiyonu, elitleri devirme ya da aday belirlemektir. E.E. Schattschneiderin gzlemledii gibi, aday gsterme ynteminin mahiyeti, partinin mahiyetini belirler; adaylar belirleyebilen kimse, partinin sahibidir. Dolaysyla bu, parti iindeki iktidar dalmn gzlemlemek iin en iyi noktalardan biridir.28 Yrrlkteki Siyasi Partiler Kanunu, aday belirleme yntemini partilerin kendi tzklerine brakmaktadr. Eer partiler, btn kaytl yelerinin ya da onlarn delegelerinin katlabilecekleri n-seim yntemini benimserlerse, bu n-seimler yarg denetimi altnda yaplmaktadr. Ancak bu yntem, yakn zamanlardaki seimlerde ok nadir olarak kullanlmtr. En yaygn yntem, partilerin adaylarn merkez karar ve ynetim organlarnca belirlemeleridir; bu organlarn da, byk lde parti liderlerinin etkisi altnda altklar kukusuzdur. Dolaysyla Trkiyedeki aday belirleme yntemi,btn Bat demokrasilerindeki en merkeziyeti ve oligarik yntemlerden biridir.29 Aday belirleme sreci zerindeki merkezi denetim, yukarda deinilen oligarik eilimlerin hem sebebi, hem sonucudur. stelik bu denetim, parti liderlerine, yerel destekleri olmayan, dolaysyla tamamen parti liderlerine baml durumda bulunan, siyaset deneyiminden yoksun birok yeni ismi (ou eski ileri gelen brokratlar) aday gsterme imknn vermektedir. Gerek aday seiminden nce, gerek sonra, adaylara parti deerlerini, normlarn ve eitli sorunlar zerindeki parti tutumlarn retecek zel bir mekanizma genellikle yoktur. Geleneksel olarak Trk partileri, yerel rgtleri, kampanyalarda kap kap dolaan parti aktivistleri ve dier yerel faaliyetler yoluyla, taraftarlarn seim sandna gtrmekte nemli rol oynamlardr. Son zamanlardaki seimlerde ise partilerin bu eski tarz rgtsel faaliyetleri giderek ihmal ettikleri ve daha ok medya yoluyla halka seslenme ve profesyonel halkla ilikiler uzmanlarnn yardmyla imaj yaratma abalar zerinde younlatklar grlmektedir. 1993te radyo ve televizyon yaynlar zerindeki devlet tekelinin kaldrlmas ve bunun sonucunda zel radyo ve televizyon kanallarnn byk art gstermesi, bu konuda nemli rol oynamtr. Televizyon yoluyla verilen mesajlar, doal olarak, liderin ahs etrafnda younlamakta, bu da onlarn otoritelerinin ve parti iindeki oligarik eilimlerin glenmesine yol amaktadr. Siyasal partilerin rgtsel adan zayflaynn bir

5. nite - Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi

109
Radyo ve televizyon yaynlarndaki tekelin 1993de kaldrlmasyla birlikte, zel radyo ve televizyon kurumlarnn siyasal parti sistemi iindeki yeri ve nemi grlmeye baland.

nedeni de, ekonomik gelimenin yavalamas ve devletin ekonomideki rolnn klmesidir. Bu deiim, partilerin yandalarna databilecekleri maddi menfaatlerin snrlanmas anlamna gelmektedir. Oysa, genelde gl ideolojik balardan yoksun olan Trk partilerinde bu patronaj mekanizmalar, parti rgtlerini gl tutmakta nemli bir rol oynamt. RP, bu rgtsel zayflamadan kendini kurtarabilmi tek nemli parti gibi grnmektedir. Parti, yzbinlerce cokulu, inanl ve disiplinli yesi ile, klsik kap kap propaganda yntemlerinin deerini takdir eden tek partidir. stelik bu faaliyetler, seim zamanlarna inhisar etmemekte, iki seim arasnda da devam etmektedir. RPnin aktivistleri arasnda ok sayda kadnn yer almas da dikkat ekmektedir.Partilerin rgtsel gerileyii, halkn partilere kar tutumlarna da yansmaktadr. Ulusal dzeyde 1996da yaplan bir kamu oyu aratrmas, semenlerin yardan fazlasna (yzde 50.7) gre hibir partinin, ezilenlerin haklarn korumadn gstermektedir. Kendi partilerinin ezilenlerin haklarn koruduuna inananlarn oran, RP iin yzde 85.6, DSP iin yzde 88.4, CHP iin yzde 82.1, HADEP iin yzde 85.3tr. ki merkez -sa partinin (DYP ve ANAP) srasyla yzde 45.3 ve 37.8 ile son sralar alm olmalar ilgintir.30 1997de yaplan bir aratrma eitli siyasal kurumlara olan gven skorlarn ortaya koymutur. Bu skor, sz konusu kuruma hi gvenmeyenlerle az gvenenlerin toplamnn, ok gvenenlerle olduka gvenenlerin toplamndan karlmasyla hesaplanmaktadr. Aratrmada partilere gven skoru (-40) kmtr. lgintir ki, ayn aratrmaya gre silhl kuvvetlerin gven skoru 88, polisin 44, dini kurumlarn 40, kamu brokrasisinin 36dr. 1991 ile 1997 arasnda gerekletirilen bir dizi kamuoyu aratrmas, hkmet ve parlmento gibi siyasal kurumlara kar duyulan gvende de ciddi bir anma olduunu ortaya koymaktadr.31 1980lerde ve 1990larda, Sovyet Blokunun kn ve sosyalist ideolojinin genel olarak gerileyiini takiben, siyasal partilerin siyasal sorunlarn yaplandrlmasnda oynadklar rol de azalmtr. Bunun sonucu olarak ekonomik sorunlar zerindeki sol-sa blnmesi nisb nemini kaybetmitir. Bugn btn partiler, serbest piyasa ekonomisini ve retim aralarnn zel mlkiyetini, deiik derecelerde savunmaktadrlar. Dolaysyla, siyasal slmn temsilcisi olarak RPnin ykselii, lik-din blnmeye ilikin sorunlarn nemini arttrmtr. Genellikle partiler, tavr almay gerektiren sorunlardan (position issues) ok, temiz ynetim ve ekonomik refah gibi herkesin paylat deer sorunlar (valence issues) zerinde younlamay tercih etmektedirler.32 Siyasal sorunlara ilikin tavrlarn nisbeten az nem tamas, Trk siyasal partilerinin baka bir genel nitelii olan kiiselciliin de hem bir sebebi, hem bir yansmasdr. Seim kampanyalarnda parti liderlerinin gvenilirlii ve dier kiisel vasflar, partinin sorunlara ilikin tavrlarndan ok daha n plana kmaktadr. Bu gl kiiselcilik zellii, merkez-sa ve merkez-soldaki blnmenin de balca sebebidir. Merkez-sada nce Turgut zal ile Sleyman Demirel, daha sonra Mesut Ylmaz ile Tansu iller, merkez-solda da Blent Ecevit ile Deniz Baykal arasndaki rekabet, bu partilerin birlemelerini engellemi olan nemli faktrlerdendir. Nihayet, Trk partileri, ok-partili hayata geiten bu yana, zellikle parlmentodaki oylamalar dzeyinde, gl bir disiplin sergilemilerdir. Oylamalarda parti izgisinden sapma olduka nadirdir ve bu genellikle ilgili milletvekilinin partiden ihrac veya istifas ile sonulanr. Bu, partiler iinde otoritenin ar derecede merkezilemi olmasnn ve zellikle parti liderlerinin gl konumunun sonucudur. Yrrlkteki parlmanter hkmet sistemide, parti tutarlnn (cohesion) ve disip-

1997 ylnda yaplan bir ankette siyasal partiler en az gvenilen kurumlar arasnda yer almtr.

Kiiselcilik: Parti liderinin kiisel niteliklerinin byk rol oynad siyasal yaplanmadr.

110

Trk Siyasal Hayat

lininin glenmesine katkda bulunmaktadr; nk bu sistemde hkmetin kaderi, parlmento oylamalarndaki disipline baldr. Oylamalarda kendi partisinin hkmeti aleyhine oy vererek hkmetin dmesine sebep olan bir milletvekilinin siyasal hayat, en azndan o partide sona erer. Dier bir deyimle, bakanlk sisteminde ok daha az nem tayan parti tutarl ve disiplini, bir parlmanter sistemde zorunlu unsurlardr. Dolaysyla, normal olarak, partilerin nisbeten istikrarl ve etkin hkmetler oluturmalar ve bunlar uzun bir sre srdrmeleri beklenebilir. Ancak parti sistemindeki paralanma, koalisyon politikalarn zorunlu klmakta ve bunu g bir oyun haline getirmektedir. Trk partilerinin ounda hizipleme eilimlerinin gl olduu nazara alnrsa, parlmento dzeyindeki bu kusursuz disiplin, daha da ilgin hale gelmektedir.33
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Ama 2 bal altnda Trkiyedeki siyasal partilerin rgtsel zellikleriyle ilgili bilgileri SIRA SZDE edininiz, aadaki paragraf da okuduktan sonra Trkiyede u anda var olan siyasal partilerin genel snflandrmasn yapnz.
DNELM

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Yukarda deinilen rgtsel zellikler gz nne alndnda, Trk partilerinin, partilerin genelR snflandrlmasnda nerede yer aldklar tartlabilir. Drdnc S O U nitede partilerin, zaman iinde birbirlerini izleyen drt rgtsel evreden getikleri aklanmt. Bunlar, kadro (elit) partileri, ktle partileri, herkese ak partiler ve DKKAT kartel partileridir.34 Trk partilerinin ou, kadro partileri ile herkese ak partilerin unsurlarn birletirmekte, bunlara baz kartel partisi zellikleri de eklenmekteSIRA SZDE dir. Kartel partisi modeline yaklaan zellikler, yle sralanabilir: (1) siyasetin bir meslek haline gelmi olmas ve partiler-aras yarmann, kimin daha etkili bir ynetim gsterecei iddialar ekseninde ekillenmesi; (2) parti ve kampanya faaliyetAMALARIMIZ lerinin byk para kaynaklarn gerektirmesi ; (3) partilerin gitgide hazine yardmna baml hale gelmesi; (4) btn bunlarn sonucu olarak partilerin devletin bir paras ya da uzants niteliine brnmeleri. Trk partileri, bu gelime izgisi iinK T A P de, hibir zaman ktle partisi aamasndan gememilerdir. Aada aklanaca, gibi RP, bir dereceye kadar bunun istisnas oluturmaktadr.

TELEVZYON

SYASAL SLMIN YKSEL: REFAH PARTS

AM A

TELEVZYON

NTERNET

Trkiyede siyasal slamn 1980lerden itibaren ykseliinin neNTERNE denlerini Tve Refah Partisi rneinin zelliklerini belirleyebilmek.

Yakn zamanlardaki Trkiye siyasetinin en nemli olaylarndan biri, siyasal slmn ykseliidir. Cumhuriyet dneminde ak slm referanslara sahip bir siyasal partinin kuruluu, 1970 ylnda Necmettin Erbakann liderliinde Milli Nizam Partisinin (MNP) kuruluuna kadar gitmektedir.35 Partinin kuruluunda Nakibendi tarikatnn skender Paa dergh eyhi Mehmet Zahit Kotkunun teviklerinin byk rol olduu, partinin ileri gelen kurucu yelerinin Nakibendi veya Nurcu kkenli olduklar ifade edilmektedir.36 MNP, 1971 askeri mdahalesini takiben Anayasa Mahkemesi tarafndan liklie aykr eylemleri gerekesiyle kapatlmtr. Bu partinin yerini, 1973 ylnda gene Necmettin Erbakann liderliinde kurulan Milli Selmet Partisi, (MSP) almtr. MSP, 1973 seimlerinde geerli oylarn yzde 11.8ini almak gibi olduka byk bir baar gstermi, Blent Ecevit ve Sleyman Demirelin koalisyon hkmetlerinde yer almtr. 1977 seimlerinde MSP oylarnda nemlice bir d gzlemlenmitir (yzde 8.6). Bunda, Nurcularn partiden kop-

5. nite - Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi

111

mu olmalarnn rol olduu iddia edilmektedir.37 1977 - 1980 dneminde de MSP, Demirelin Milliyeti Cephe hkmetinde yer alm ve onun 1980deki aznlk hkmetini dardan desteklemitir.38 1980 askeri mdahalesi, btn partiler gibi MSPyi de kapatm, demokrasiye yeniden gei srasnda slm eilim, Refah Partisi (RP) ad altnda yeniden rgtlenmitir. 1983 parlmento seimlerine katlmasna izin verilmeyen RP, 1984 yerel seimleriyle mtevaz bir balang yapm (yzde 4.4), 1987 parlmento seimlerinde de oylarn yzde 7.2ye ykseltmesine ramen parlmentoya girememitir. RP, 1991 seimlerine MHP ve Islahat Demokrasi Partisi (IDP) ile ittifak halinde katlm ve ittifak, geerli oylarn yzde 16.9u ile TBMM sandalyelerinin yzde 13.8ini elde etmitir. Ancak RPnin gerek ykselii, bunu takip eden yllarda olmutur. Parti, 1994 yerel seimlerinde oylarn yzde 19uyla, Ankara ve stanbul da dahil olmak zere, birok il merkezinin belediye bakanlklarn kazanmtr. 1995 milletvekili seimlerinde elde ettii yzde 21.4 oy ise RPyi, 158 sandalye (yzde 28.7) ile lkenin birinci partisi konumuna getirmitir. RP, bu dnemde Erbakann babakanlndaki RP ve DYP koalisyon hkmetinde byk ortak olmu, ancak 28 ubat sreci, nce hkmetin istifasna, 1998 ylnda ise partinin Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatlmasna yol amtr. RPnin yerini, liderliini Erbakann siyasal faaliyetlerden yasaklanm olmas nedeniyle Recai Kutann yapt, Fazilet Partisi (FP) almtr. 1999 seimlerinde FP bir miktar oy kaybederek (yzde 15.4) nc parti konumuna dm, 2001 ylnda da Anayasa Mahkemesi tarafndan, gene liklie aykr eylemlerin oda haline geldii gerekesiyle kapatlmtr. FPnin kapatlmasndan sonra kurulan iki partiden Adalet ve Kalknma Partisi (AKP) aada ayrca incelenecektir. Milli gr geleneine sdk kalan Saadet Partisi (SP) ise, 2002 parlmento seimlerinde ancak yzde 2.5, 2007 parlmento seimlerinde da yzde 2.34 oy alabilmitir. Bu slmi partiler zincirinin, lik ve demokratik rejim asndan oluturduklar sorunlarn mahiyeti tartmaldr. Anayasa ve Siyasi Partiler Kanunundaki ak yasaklar nedeniyle bu partiler, slmi temalar aka dile getirmekten kanm, mesajlarn dil dzen, mill gr, milli ve manevi deerler gibi mphem kavramlarla vermeyi tercih etmilerdir. Bu partilerin, halka seslenirken, dinsel temalarn yannda, ar sanayi hamlesi, sosyal adelet, temiz ynetim ve Trkiyenin eski hametini geri getirmek gibi dinsel olmayan temalara da yer verdikleri grlmektedir. Milli gr partileri ad altnda toplayabileceimiz bu partilerin Trkiyede gerekten eriata dayanan slmi bir devlet mi kurmak istedikleri, yoksa slamiyetin kamusal alandaki rol ve grnrln arttracak, ou sembolik nitelikte, baz deiikliklerle mi yetinecekleri ak deildir. Sz konusu partilerin bu sorunlara ilikin beyanlar mphem ve elikili olduundan, farkl yorumlara imkn vermektedir. Ayn belirsizlik, mill gr partilerinin demokrasiye ilikin grleri bakmndan da sz konusudur. RPnin 1995 seim bildirgesi, Trkiyenin bugnk siyasal rejimini bir hile dzeni, bir gdml demokrasi ve bir karanlk oda rejimi olarak vasflandrm ve partinin gerek oulcu demokrasi yi kurma niyetini aklamtr. Ancak vicdan hrriyetinin snrlarn geniletme ve halkoylamalaryla halk meclislerine daha fazla yer verme vaadleri dnda, gerek demokrasiden ne kastedildii hibir zaman aklanm deildir. RPye gre vicdan hrriyeti, kiinin inanlarna uygun olarak yaama hakkn da iermektedir ki, bunun Trkiyenin lik hukuk sistemi ile baz atmalara yol amas kanlmazdr.

Refah Partisinin ne kard konular: Sanayileme, sosyal adalet, drst ynetim ve gemiteki gsterili gnler.

112
RPnin demokrasiyle ilgili belirsiz dnceleri: Hile dzeni, gdml demokrasi, karanlk oda rejimi ve gerek oulcu demokrasidir.

Trk Siyasal Hayat

RPnin ekonomik dzeni: Adil dzen olarak da tanmlanan kapitalizm ve sosyalizmden farkl RPye zg bir nc ekonomik dzendir.

Milll gr partileri, basiretli olarak, demokrasinin temel ilkelerine kar kmaktan kanmlar ve seimleri, iktidara gelmenin tek yolu olarak grdklerini belirtmilerdir. Ancak, onlarn demokrasi anlaynn, liberal ve oulcu olmaktan ok, ounluku nitelik tad izlenimi uyanmaktadr. RP szcleri (aralarnda Erbakan ve Tayyip Erdoan da olmak zere) zaman zaman, demokrasinin bir ara nitelii tad, temel amacn saadet nizam n tesis etmek olduu yolunda aklamalarda bulunmulardr.39 Saadet nizam deyimi, slmi literatrde Hazret-i Muhammedin hayat dnemi iin kullanlan asr- saadet deyimine bir gnderme gibi grnmektedir. RP zerindeki aratrmalaryla tannan bir yazar, RPnin ne eriat ne demokrat olduunu, nk kendisine gre hem eriat hem demokrat olduunu ifade etmitir.40 Erbakan ve dier parti szcleri sk sk, Trkiyede sadece RP taraftarlar ve mstakbel RP taraftarlar gibi iki grubun var olduunu dile getirmilerdir ki, bunu gerekten oulcu bir toplum anlayyla badatrmak mmkn deildir. Ekonomik alanda RP, slm esaslardan esinlenmi grnen bir dil dzen projesi ortaya atmtr. dil dzen, gerek kapitalizmden, gerek sosyalizmden farkl ve onlardan stn bir nc yol olarak takdim edilmitir. Bu sistemin ilkeleri arasnda faizin kaldrlmas, onun yerine bir kr ortakl sisteminin geirilmesi, tek bir verginin kabul, sosyal gvenlik ve refah harcamalarnn arttrlmas, temel kamu hizmetlerinin devlet mlkiyetinde olmas gibi unsurlar vard.41 Bu proje, RP tarafndan gerek zel teebbs rejimi olarak takdim edilmi olmakla beraber, bunun uygulanmasnn (eer mmkn olsa bile) ileri dzeyde bir devlet denetimi gerektirecei aktr. Baz yazarlar, milli gr partilerinin ekonomik politikalarnn 1970lerden bu yana ciddi bir deiim geirdii kansndadr. Bu gre gre, 1970lerde daha ok Anadolulu kk esnaf ve tccara dayanan MSPden farkl olarak, 1980lerden itibaren RP, byk i evrelerinin etkisine daha ak hale gelmitir. slam sermayenin hzl ykselii42 sonucunda RP, devleti ve korumac grlerini, serbest piyasa ekonomisine ve Trkiyenin global ekonomi ile btnlemesine daha fazla arlk verecek ynde deitirmitir.43 Bu gr, aada inceleyeceimiz AKP bakmndan byk geerlilik tamakla birlikte, RPnin 1995 seimlerindeki dil dzen projesi, yorumun doruluu konusunda kukular yaratmaktadr. RPnin ve ondan nceki slm partilerin, sistem kart partiler olarak kabul edilip edilemeyecei tartmaldr. RPnin kendisini btn dier partilerden farkl grd ve dier partileri Trkiyeyi uydu haline getirmeyi amalayan Bat taklitisi partiler olarak nitelendirdii bir gerektir. RP, mevcut ekonomik sistemi, IMFe, faizlere , vergilere, yolsuzlua ve israfa dayanan bir kle sistemi olarak tanmlam; bu sistemin, kendi halknn tarihine ve deerlerine kar kan baskc bir gardiyan devlet tarafndan srdrldn savunmutur. Ancak bu radikal sylemin gerisinde RP, ou zaman esneklik ve pragmatizm belirtileri de sergilemitir. 1991 genel seimlerinde, stanbul ve Ankara da dahil olmak zere, yaklak drtyz ehir ve kasabada seilen RPli belediye bakanlar, genellikle gz kara radikaller gibi deil, nisbeten drst ve yetenekli yneticiler gibi davranmlardr. Benzer ekilde, RP - DYP koalisyon hkmetindeki RPli bakanlar, lml ve sorumlu tutumlarla, radikal slmclarn ballklarn korumay amalayan ok tartmal sembolik eylemler arasnda gidip gelmilerdir.
SIRA SZDE RP ile Trkiyedeki dier siyasal partiler yani laik partiler arasndaki farkllklar, gnlk siyasetle ilgili bilgilerinizi de dnerek tartnz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

5. nite - Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi

113

RP semenlerinin tutumlarna ve sosyal niteliklerine ilikin aratrmalar da, parti politikalarnn kaypakln aydnlatan ipular vermektedir. 1990 tarihli bir aratrmaya gre dindarlkla (inan, dinin gereklerini yerine getirmek ve dinsel yin ve trenlere katlma deikenleri ile llmektedir) parti tercihleri arasnda gl bir iliki vardr. Alt dzeylerdeki dindarlk sol partilere oy vermekle (ancak DSP bakmndan bu iliki daha zayftr), yksek dzeylerdeki dindarlk ise, ANAP, DYP, RP ve MHP ynndeki semen tercihleriyle korelasyon gstermektedir.44 Daha zel olarak, siyasal slmla RP tercihi arasndaki ilikiye gelince, daha yeni aratrmalar, byle bir ilikinin varln dorulamaktadr. 1995 ylnda yaplan bir aratrmaya gre RP semenlerinin yzde 61.3 eriat dzenine taraftardr; bu oran MHP iin yzde 31.1, ANAP iin yzde 16.1, DYP iin yzde 14.9, DSP iin yzde 8.3, CHP iin yzde 4.6 bulunmutur. te yandan RP semenlerinin yzde 23.7si eriat dzenine taraftar olmadklarn, yzde 15i ise fikir sahibi olmadklarn belirtmilerdir. Tm semenler arasnda yzde 26.7 byle bir dzene taraftar olduunu, yzde 58.1 kar olduunu, yzde 15.2 de fikir sahibi olmadn ifade etmitir. Taraftar olanlarn yaklak yarsna gre eriat dzeni, dini inanlarnn zorunlu bir gereidir. Deneklerin snfsal konumlar ile eriat istekleri arasnda da gl bir korelasyon gzlemlenmitir. Buna gre eriat taraftarlarnn oran, st ve st-orta snflarda yzde 14.3, orta snflarda yzde 18.6, alt-orta snflarda yzde 22.9, alt snflarda yzde 27.9dur.45 Benzer ekilde, 1996 tarihli bir kamu oyu aratrmas, RP semenlerinin yzde 60.6snn, baz slmi prensiplerin Anayasaya geirilmesine taraftar olduunu ortaya koymutur. Ancak deneklere RPne oy verme sebepleri sorulduunda sadece yars ideolojik sebeplere deinmitir: Dini deerleri savunmas yzde 20.9, dil dzen vaadi yzde 13.4, milli ve manevi deerlere saygs yzde 12.5. RP semenlerinin te bire yakn (yzde 29.6) onu drst ve gvenilir bir parti olarak grdkleri iin oy verdiklerini sylemitir. RP semenlerinin yaklak yarsnn ideolojik sorunlar hakknda parti izgisine paralel dndkleri grlmektedir. Mesel yzde 59, kadnlarn balarn rtmelerinin devlete zorunlu tutulmas veya tevik edilmesine, yzde 49 erkeklerle kadnlarn ayr okullarda okumalarna, yzde 45 kamuya ait ulam aralarnda ayr seyahat etmelerine taraftardr. RP semenlerinin yardan ou (yzde 59.5) slm Konferans rgtn Trkiyenin menfaatlerine en ok hizmet eden milletleraras rgt olarak grmektedir. Bu oran, NATO, AB ve Birlemi Milletler iin drtte bir civarndadr.46 Bu bulgular, RPnin semen desteinin byk lde din sebeplere dayand grn dorulamaktadr. te yandan ayn bulgular, RP semenlerinin te birle yar arasnda deien bir orannn, partiye ideolojik olmayan sebeplerden dolay oy verdiini gstermektedir. RP oyu, snf deikeni ile de ilikilidir. Partinin dil dzen arsnn, bu dzenin ieriinin belirsiz oluuna ramen, kk iftilere ve ehirlerdeki alt gelir tabakalarna hitap ettii anlalmaktadr. Yksek enflasyonun, isizliin, ehirlere gn, bozulan gelir dalmnn ve yaygn yolsuzluun hkim olduu bir ekonomik ortam iinde, bu arnn etkili olmasna amamak gerekir. Nitekim RP semenlerinin nemli bir blm, ekonomik sorunlar Trkiyenin en nemli sorunlar arasnda gstermitir. Mesel enflasyona yzde 8.4, ekonomik gelimeye yzde 6.9, isizlie yzde 6.2, gelir dalmnn bozulmasna yzde 3.2 orannda deinilmitir. Buna karlk o dnemde RP semenlerinin en byk blm (yzde 27.2) anari ve terr Trkiyenin en nemli sorunu olarak grmtr. En cil ekonomik sorunlar arasnda ise isizlik birinci sray alm (yzde 43.2), onu enflasyon (yzde 33.3) izlemitir. RP semenlerinin yaklak te bi-

114

Trk Siyasal Hayat

RPyi destekleyen semen kitlesi: Kk iftiler mavi-yakal iiler kk tccar, esnaf, zanaatkar ve alt ve orta snftr.

ri, partilerini yoksul ve ezilen kesimlerin temsilcisi olarak alglam, yzde 53.5i ise partinin btn toplum gruplarna hitap ettiini belirtmitir.47 RPnin ehirlerdeki dk gelirli gruplardan nemli lde destek grd, belediye seimlerinin sonular ile de kantlanmaktadr. 1994ten nce, byk ehirlerin varolarndaki dar gelirli ve gmen nfusunun arlkl olduu mahallelerde genellikle sol partilerin belediye seimlerini kazanmalarna karlk, 1994ten bu yana bu blgelerde stnlk, RPne ve onun takipilerine gemitir. Bir yazarmza gre RPnin metropollerdeki destei, byk lde, alt ve alt-orta gelir gruplarn ve Krtleri etkin biimde mobilize edebilen, siyasal bakmdan aktif bir ikincil elite dayanmaktadr.48 RP, krsal blgelerde ehirlere oranla daha gldr. RP semenlerinin yzde 54.9u krsal, yzde 45.1i ehirsel semenlerdir. RP oyunun, eitim dzeyi ile negatif korelasyon gsterdii gzlemlenmektedir. Meslek gruplar arasnda ise RP, kk iftiler, beden iileri, esnaf ve zanaatkrlar arasnda, ulusal ortalamasnn zerinde oy almaktadr. Semenlerin snfsal konumu asndan RP, alt ve alt-orta snflarda ulusal ortalamasnn zerinde, orta, st-orta ve st snflarda bu ortalamann altndadr.49 Bu bulgular, RPnin eitli sorunlara ilikin politikalarnn mphemliini ve kaypakln aklamakta yardmc olmaktadr. Trkiyede slmi bir devlet grmeyi hibir ekilde istemeyen merkez oylarna hitap edebilmek iin, RP tutumlarn lmllatrmak ve merkeze yaklamak zorundadr. Ancak te yandan parti, radikal slmc semenler arasndaki desteini srdrebilmek iin, liklik-dinsellik ekseni zerinde dier partilerle farkn vurgulamak gereini duymaktadr. Bu ikilem, RPnin 1998 ylnda Anayasa Mahkemesi tarafndan liklie aykr eylemleri nedeniyle kapatlmasyla sonulanmtr. rgtsel adan RP, ktle partisi ya da sosyal btnleme partisi modeline yaklaan tek Trk partisidir.50 Trkiyede slmclar, toplumun en iyi rgtlenmi kesimini oluturmaktadrlar. Bu rgtsel aa, ok sayda dernek, vakf, gazete, dergi, yaynevleri, radyo ve televizyon kanallar, Kuran kurslar, renci yurtlar, niversite hazrlk kurslar, bir ii sendikalar konfederasyonu (HAK-), bir i adamlar rgt (MSAD), eitli holdingler ve bunlara ek olarak tarikatlar ve cemaatler gibi gayr resmi topluluklar dahildir. Bu grup ve rgtlerin ounun RP ile biimsel ve dolaysz bir ba olmamasna karlk, bunlar, yelerin tm hayatn kavrayan ve ayr bir siyasal alt-kltr yaratan kapsayc bir a oluturmaktadrlar. RP ve ondan nceki ya da sonraki milli gr partileri, gerek taraftarlarnca, gerek kartlarnca sivil toplumun slmc kesiminin temsilcisi olarak alglanmaktadr. Buna karlk RP, genellikle ktle partileri ile zdeletirilen parti-ii demokrasiden yoksun olmutur. yelik, haklardan ok, parti faaliyetlerine katlmak gibi ykmllkleri iermektedir. Parti politikalar, ye ktlesinin anlaml bir katlm olmakszn, kk bir liderler grubu (Erbakan ve yakn alma arkadalar) tarafndan yukardan aaya doru oluturulmutur. Parti kongrelerinde gerek bir tartma ve rekabet yaanmam, liderler ve politikalar alklarla onaylanmtr. Bunun tek istisnas, 14 Mays 2000 tarihli FP Kongresinde Abdullah Gln Recai Kutana kar genel bakanla aday olmas ve ancak kk bir farkla (633e karlk 521 oy) kaybetmesidir. Zaten bu olay, az sonra gerekleecek olan AKP-SP blnmesinin habercisidir. RP ve dier milli gr partilerine itaat kltr hkim olmu, milletvekilleri parlmento oylamalarnda kusursuz bir disiplin gstermilerdir. Bu partiler, sadece seim zamanlarnda deil, btn yl boyunca faaliyet gsteren gl kadn ve genlik kollarna sahiptir. Yeni bir ye, derhal parti faaliyet-

5. nite - Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi

115

lerine katlmakta ve durumuna gre kadn, genlik, ii ya da seim sand komitelerinde grevlendirilmektedir. Seim sand blgesinde her sokak, hatt bazen her apartman iin bir parti yesi grevlendirilmektedir. Bu yenin grevleri, evlere ziyarette bulunmak, parti mesajn sohbetler, yaynlar ve kasetler yoluyla datmak ve seimlerde semenlerin sanda gitmelerini salamaktr. 1995 seimlerinde RPnin bu eit 300.000 gnllden yararland iddia edilmektedir. Parti, siyasal eitime ve doktrin alamaya byk nem vermektedir. Bu faaliyetler, hatipler ve retmenler ad verilen parti yelerince gerekletirilmektedir. Siyasal eitim faaliyetlerini denetlemek zere her ileye bir ba retmen, il ya da blge dzeyinde de mfettiler tayin edilmektedir.51 RP rgt, birok faaliyetleri arasnda, taraftarlarna baz sosyal hizmetler de sunmaktadr. stanbulun yoksul blgelerinden birinde RPli belediye bakannn, bir k 1500 ton kmr ve Ramazan aynda 3500 aileye 250er kiloluk yiyecek paketleri datt yazlmtr.52 Aslnda bu tr sosyal yardmlar, sadece RPnin deil, btn slmc rgtlerin ortak zelliidir. Bu rgtler zerinde bir aratrma yapan Sencer Ayataya gre, son yllarda tarikat rgtleri, dier slm lkelerindeki benzer hareketlerin rneini izleyerek, abalarn sosyal yardm faaliyetleri zerinde younlatrmlardr ki, eitim de bunlardan biridir. 1980lerin reformcu politikalar, sosyal hizmetler ve genel olarak refah devletine ilikin kamu harcamalarn snrlandrmtr. Bu, hizmetlerin zaten ilkel dzeyde olduu ve krlardan ehirlere hzl gn ehirlerde yaygn yoksullua yol at bir lkede gereklemitir. Dinsel rgtler, yoksullara yardm, tbbi merkezler, tedavi hizmetleri sunan hastaneler ve ocuk bakm programlar rgtlemek suretiyle ortaya atlmlardr.53 Ancak son tahlilde, RPnin ykselen seim performans, bu partinin vaad ettiklerinden ok, merkez partilerinin vaadlerini gerekletirmek ve semenlere somut yararlar sunmaktaki baarszlklarnn sonucu gibi grnmektedir.54

ADALET VE KALKINMA PARTS

Eer Trk parti sisteminin 1990lardaki en ilgin zelliklerinden biri siyasal slmn RP bayra altndaki ykselii ise, 2000lerin balarnda onun kadar, hatt belki de daha nemli bir gelime, bu hareketin Adalet ve Kalknma Partisi (AKP) liderliinde lml bir muhafazakr demokratik partiye dnmesidir. Fazilet Partisi (FP) iindeki yenilikilerle gelenekiler arasndaki ayrmann sonucu olarak 14 Austos 2001de kurulan AKP, 3 Kasm 2002 parlmento seimlerinde oylarn yzde 34.3 ile TBMM yeliklerinin yaklak te ikisini (363 sandalye) kazanmtr. AKP, 2004 yerel seimlerinde oylarn yzde 41.2ye karmtr. AKPnin bu baarsna karlk, gelenekilerin topland Saadet Partisi (SP) 2002 seimlerinde ancak yzde 2.5 oy alabilmitir. AKP, 22 Temmuz 2007 seimlerinde de, oylarn yzde 46.6nn, milletvekillerinin de yzde 62nini kazanarak byk bir baar elde etmitir. AKPnin semen tabannn analizi, bu partinin daha nceki slam partilerin bir devam olmadn kantlamaktadr. Zaten parti liderleri de bunun byle olmadn ifade etmilerdir. 2002 seimleri ncesinde yaplan bir kamu oyu aratrmasna gre, AKP semenlerinin yalnz yzde 27.4 1999 seimlerinde FPne oy vermiti. AKP semenlerinin artc derecede byk bir kesimi (yzde 21.9) 1999 seimlerinde MHPye, yzde 9.2si ANAPa, yzde 7.3 DYPye, yzde 6.9u DSPye oy vermiti. Benzer ekilde, eski FP semenlerinin yzde 57si, MHP semenlerinin yzde 30.5i, DYP semenlerinin yzde 16.8i,ANAP semenlerinin yzde 16.7si, DSP semenlerinin yzde 10.8i, 2002 seimlerinde AKPye oy verme niyetlerini
AKPyi destekleyen semen ktlesi: slmc, merkez-sa ar milliyeti ve bir ksm sol semen.

116

Trk Siyasal Hayat

AKPnin semen taban milli gr partilerinden farkldr.

AKPnin programnda laiklik bir hrriyet ve sosyal bar ilkesi olarak grlr.

aklamlardr.55 Bu bulgular, 2002 Ekiminde dier iki kamu oyu aratrmalar irketi (ANAR ve SAM) tarafndan yaplan aratrmalarca da dorulanmaktadr.56 Bu bulgular, AKPnin, slmc FP oylarnn yardan fazlasna ek olarak, iki merkez-sa partinin (ANAP ve DYP) ve ar milliyeti MHPnin eski semenlerinden, hatt bir ksm DSP semenlerinden nemli lde destek aldn gstermektedir. Bir anlamda AKPnin, lml slmclar, lml milliyetileri, eski merkez-sa semenlerin nemli bir blmn, hatt snrl da olsa bir ksm eski merkez-sol semenleri bir araya getirerek, 1980lerdeki zal (ANAP) koalisyonunu yeniden kurduu sylenebilir. Sosyolojik bakmdan AKP koalisyonu, krsal semenlerin nemli bir blmne, ehirlerdeki esnaf ve zanaatkrlara, ehirlerin yoksul kesimlerine ve hzla ykselen slmi burjuvaziye dayanmaktadr. Bunun gerek siyasal, gerek sosyolojik bakmden pek trde bir koalisyon olmad aktr. AKPnin bunu uzun vdede devam ettirebilip ettiremeyeceini, dier bir deyimle ANAPn baaramadn baarp baaramayacan zaman gsterecektir. Bylece 2002 ve 2007 seimlerinin, Trkiyenin paralanm siyasal partiler sisteminden gelip geici bir sapma m, yoksa uzun vdeli bir yeniden saflamann (realignment) ifadesi mi olduu ortaya kacaktr. AKPnin semen taban gibi, program ve siyasal sylemi de, daha nceki milli gr partileri ile ciddi farklar gstermektedir. AKPnin Kalknma ve Demokratikleme Program, milli iradeyi, hukuk devletini, akl, bilimi, deneyimi, demokrasiyi, temel hak ve hrriyetleri ve ahlk, ynetim anlaynn temel referanslar olarak gstermektedir. AKPye gre milli iradenin egemen olabilmesi, ancak siyasal haklarn serbeste kullanlabilmesi ile mmkndr; siyasal haklarn serbeste kullanlabilmesi ise, ancak oulcu ve katlmc bir demokratik toplumda gerekleebilir. AKP, inan, dnce, rk ve dil farkllklarn bir ayrma kayna olarak deil, dayanmamz glendirecek kltrel zenginliimiz olarak grmekte; zellikle ifade hrriyetini, dernek kurma hrriyetini, yaam hakkn ve herkesin inancna gre yaama hakkn vurgulamaktadr. Ekonomik alanda da AKP, serbest piyasa ekonomisini btn kurum ve kurallaryla yerletirmeyi savunmakta ve devletin ekonomideki roln, dzenleme ve denetim fonksiyonuyla snrlandrmaktadr. Program, zelletirmeyi ve yabanc sermaye yatrmlarnn tevikini desteklemektedir. Bu grlerin, RPnin dil dzen anlayndan ok farkl olduu aktr. AKP Program, liklik ilkesini de, mill gr partilerinden ok daha ak biimde desteklemektedir. Programa gre dinin, insanln en nemli kurumlarndan biri olmasna karlk, liklik, demokrasinin olmazsa olmaz art ve din ve vicdan hrriyetinin gvencesidir. Liklik, btn dinlere ve inanlara mensup insanlarn, dinlerini bar iinde yaamalarna, dinsel inanlarn serbeste ifade edebilmelerine ve buna gre yaayabilmelerine imkn verir; ama ayn zamanda hibir dini inanca sahip olmayan insanlarn da hayatlarn kendi dorultularnda dzenleyebilmelerini mmkn klar. Dolaysyla liklik, bir hrriyet ve sosyal bar ilkesidir.57 Program temelinde AKP, bir muhafazakr, hatt liberal demokrat partiden farkl grnmemektedir. Zaten parti szcleri, kendilerini mslman demokrat olarak tanmlamay reddederek, muhafazakr demokrat deyimini tercih etmektedirler. Partinin resmi belgelerinde muhafazakrlk, deiim kartl anlamnda deil, gelime ve ilerleme anlamnda deiim olarak tanmlanmaktadr. AKP, gemiin statko zerine kurulu muhafazakrl yerine, yenilie ak, ada bir muhafazakrl vurguladn; evrimci, tedric ve doal sosyal dnme dayanan bir deiimi savunduunu ifade etmektedir. Bu tavr, sosyal mhendislie kar, ev-

5. nite - Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi

117

rimci ve doal bir deiim anlay olarak tanmlamak mmkndr. AKP, dini, etnik ve blgesel milliyetilii, partinin krmz izgileri olarak reddetmektedir. Parti programlarnn ve dier resmi parti belgelerinin o partinin gerek mahiyetini yanstmayabilecei iddias, genelde dorudur. Ancak AKP, yedi yl akn tek bana iktidar dneminde bu program ile uyumlu politikalar izlemi, demokratikleme ve Trkiyenin AB yelii hedeflerini ncelikli hedefleri olarak kabul etmitir. Bu dnemde, Kopenhag kriterlerine uyum salamak amacyla, iki anayasa deiiklii (2002 ve 2004) ve alt uyum paketi kabul edilmi; ayrca Medeni Kanun, Ceza Kanunu ve Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu gibi temel kanunlarda demokratikleme ynnde deiiklikler yaplmtr. AKP ile daha nceki milli gr partileri arasnda, gerek semen taban, gerek parti ideolojisi ve politikalar bakmndan radikal farklar olduu aktr. Bu dnmn eitli sebepleri olmakla beraber, bunda 28 ubat srecinin ve bunun etkisiyle RP ve FPnin Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatlmasnn nemli rol olduu inkr edilemez. Bu sre, milli gr okulundan gelen bir ksm politikaclar, lik devlet ilkesine meydan okumayan daha lml, gereki ve pragmatik bir siyasete yneltmitir. Halen AKPnin temel seim stratejisi, partinin byk lde ele geirmi olduu merkez-sa alann muhafaza etmek gibi grnmektedir. Babakan Erdoan da, eitli konumalarnda AKPnin merkez-sada tartlmaz tek g haline geldiini ifade etmitir.

nceki milli gr partilerden AKPnin temel farklar: Semen taban, parti ideolojisi ve parti politikalar.

MERKEZ SA PARTLER: ANAP VE DYP

A M A

Trkiyedeki merkez sa partilerin geliim srecini, ANAP ve DYPnin ana zelliklerini saptayabilmek.
Merkez sa: 1950lerde DP, 1960 ve 1970lerde AP tarafnda temsil edildi.

ok-partili hayata geilmesinden bu yana Trkiye, askeri ynetim dnemleri ve ksa CHP ynetimi dnemleri hari, merkez-sa hkmetlerce ynetilmitir. Merkezsa, 1950lerde DP, 1960 ve 1970lerde AP, 1980lerde ANAP, 1990larda ANAP ve DYP tarafndan temsil edilmitir. (Bk.Tablo 5.4). 1960ta DPnin askeri ynetimce kapatlmasndan sonra, 1961 seimlerinde parti (AP, Yeni Trkiye Partisi ve Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi) DP oylar iin yarmlardr. Zaman iinde AP, kendisini DPnin asli mirass olarak kantlam ve 1965 seimlerinde gerek oylarn gerek Millet Meclisi yelerinin mutlak ounluunu elde etmitir. AP, 1969 seimlerinde de, oylarndaki bir miktar azalmaya ramen, Meclisteki ounluunu korumutur. 1971 askeri mdahalesinin ardndan merkez-sa, bir kere daha AP, Demokratik Parti (APden ayrlan bir grup) ve MSP arasnda blnmtr. Dolaysyla 1973 seimlerinde APnin oylar yzde 29a dm, DP ve MSPnin her biri, yzde 12 civarnda oy toplamtr. 1977 seimlerinde Demokratik Parti liderlerinin ve semenlerinin ou yuvaya dnm, ancak MSP, semenlerin farkl bir kesiminin temsilcisi olarak varln srdrmtr. Bylece, 1970lerin sonlarna doru Trk parti sistemi, esas itibarile bir drt-parti sistemi grnmndeydi: Merkez-sa AP, merkez-sol CHP, slmc MSP ve ar milliyeti MHP.58 1980-1983 yllar arasnda Trkiyeyi yneten Milli Gvenlik Konseyi rejimi, btn siyasal partileri kapatm ve yenilerinin kurulmasna 1983 seimlerinden az nce izin vermitir. Bu denetimli sre, ancak askeri rejimce izin verilen partinin katlabildii, snrl tercihli 1983 seimlerine yol amtr. Turgut zaln kurduu ANAP, birok kimseyi ve muhtemelen MGK yelerini artacak bir biimde, oyla-

118

Trk Siyasal Hayat

rn yzde 45i ile TBMM yeliklerinin mutlak ounluu elde etmitir. ANAP, 1987 seimlerinde de azalan oy yzdesine (yzde 36.3) ramen ounluunu korumu, hatt seim kanununda yapt deiiklikler sayesinde bu ounluu glendirmitir. 1987 seimleri, 1982 Anayasasnn eski siyasal liderler ve milletvekilleri hakknda koyduu siyaset yasann halkoylamas ile kaldrlmasndan az sonra gereklemitir. Dolaysyla bu seimlere, drt eski siyasal lider (Ecevit,Demirel,Erbakan ve Trke) yeni partilerinin banda katlmlardr.
SIRA SZDE

SIRA SZDE u anda Trkiyede var olan siyasal partileri merkez sa, merkez sol, slamc ve ar milliyeti ayrm iinde snflandrarak tartnz.
D ELM 1980lerdekiN partiler rejiminin en kayda deer zellii, ANAPn hkimiyetidir. Bu, Trkiyeye, 1971den bu yana ilk defa olarak, sekiz yllk kesintisiz bir tek parO R U ti hkmeti Ssalamtr. ANAP, eski partilerden hibirinin devam olduunu ileri srmemitir. Aksine zal, sk sk, drt eski siyasal eilimi (merkez-sa, merkez-sol, milliyeti sa veK slam eilim) ANAP ats altnda birletirmi olduunu ifade etD K AT mitir. Ancak ANAP semenlerinin ounluunun, eski AP semenleri olduu tahmin edilmektedir. statistiksel analizler, 1983teki ANAP oylar ile, eski partilerden SIRA SZDE herhangi birinin daha nceki seimlerdeki oylar arasnda kuvvetli bir korelasyon gstermemektedir. Bu da, zaln ANAPn eski partilerden birinin devam deil, Trkiye siyasetinde yeni bir aktr olduu yolundaki iddiasn desteklemektedir.59 AMALARIMIZ Bir yazarmza gre, 1980lerdeki btn Trk partileri arasnda sadece ANAP, yeni sosyal blnmelere ve yeni sa olarak bilinen nisbeten yeni bir ideolojik anlayn mobilizasyonuna dayanmaktadr.60 Baz aratrmaclarn ANAP 1980 darK T A P be ynetiminin bir uzants olarak grmelerine karlk, dierleri onu liberal devrimin balatcs, antibrokratik, oulcu, modern, geni bir yelpazedeki ideolojik gruplar kapsayan Obir koalisyonu bir araya getirebilen...gerek bir herkese ak TELEVZY N (catchall) parti olarak tanmlamaktadrlar.61 1983 seimlerinde ANAP, ehirlerde ve lkenin en gelimi blgelerinde daha iyi sonular almtr. ANAP, bu blgelerdeki giriimci zihniyetli, pragmatik, moNTERN T dernleme yanls Egruplardan destek alm grnmektedir.62 ANAPn ehir partisi grnm, daha sonraki seimlerde de, biraz zayflamakla birlikte devam etmitir. ANAPn, MGK dneminin zel artlar nazara alndnda, byk lde Turgut zaln eseri olan bir karizmatik lider partisi olduu sylenebilir. zaln drt eilimi birletirme sylemine uygun olarak, ANAP iinde her zaman liberal, milliyeti ve lml slmc unsurlar mevcut olmutur. Ancak bunlar, zaln hkim otoritesine kar kabilecek rgtlenmi hiziplere dnmemitir. Zaten zal da, parti meclis grubunda ve ynetim organlarnda bu gruplar arasnda belli bir denge gzetmeye nem vermitir. zaln 1989da Cumhurbakan seilmesiyle ANAP liderliini ve Babakanl, zaln tercihi dorultusunda Yldrm Akbulut stlenmi; 1991 Kongresinde ise Mesut Ylmaz genel bakanla ve dolaysyla babakanla seilmitir. Ylmaz, 2002 seimlerine kadar parti liderliini korumu, ancak bu seimde uranlan yenilgi nedeniyle istifa etmitir. ANAPn, 1980lerdeki hkim konumundan kk parti konumuna gerileyii ve 2009 ylnda DYP ile birleerek siyasal varlna son vermesi, tek bir sebebe balanamayacak karmak bir olgudur. Her eyden nce, merkez-sadaki bu gerilemenin, sadece ANAP deil, aada greceimiz gibi, DYPyi de etkilemi olduu unutulmamaldr. ANAPn gerilemesindeki temel sebep, 1983 seimlerinde kendi partileri seime katlamadklar iin mecburen ANAPa oy vermi olan slmc, mil-

DNELM Kesintisiz sekiz yl tek parti hkmeti salayan ANAP, drt siyasal eilimi ats S O R U altnda toplad. DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON
ANAP destekleyen semen kitlesi: Yukarya doru hareketli, NTERNET giriimci zihniyetli, pragmatik, modernist ve kentlidir.

5. nite - Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi

119

liyeti ve eski APli semenlerin, 1987den itibaren ksmen eski partilerine dnmeleri gibi grnmektedir. zellikle zaln lmnden sonra bu sre hzlanmtr. Mesut Ylmazn liderliinde parti, daha ok, liberal ve milliyeti gruplarn bir koalisyonu grnmn alm, liberal deerler (demokratikleme ve AB yelii) zerindeki vurgu glenmitir. Ancak, ANAPn karlat en tehlikeli rekabet, DYPden gelmitir. Eski siyasetiler zerindeki siyaset yasann 1987 halk oylamasyla kaldrlmasnn ardndan, Demirel DYP liderliine seilmitir. Onun enerjik liderliinde DYP, 1989 yerel ve 1991 parlmento seimlerinde ANAP geerek, merkez-san en gl partisi konumuna gelmitir. APnin dorudan doruya vrisi gibi grnen DYPnin, daha eski, daha gl ve yanamaclk (clientelism) balaryla birbirlerine skca bal bir yerel rgt ana sahip olmak gibi bir avantaj vard. DYP ile kyaslandnda ANAP, nisbeten zayf yerel rgtleri ile, bir kadro ya da komite partisi modeline daha yaknd.63 deolojik adan, ANAPn yeni sa, piyasa ekonomisi arlkl sylemine karlk, DYP, DP ve AP geleneinde daha muhafazakr, devleti, poplist ve eitliki bir politikay temsil etmitir. Her iki parti, muhafazakr semenlere hitap etme isteiyle, dini ve milliyeti sembollere bavurmakla birlikte, ANAPn syleminde deiim ve modernleme temalar daha n plna kmtr. Bu vurgu, zaln dnm (transformasyon) ve a atlama sloganlarnda ifadesini bulmutur. Buna karlk DYP, sosyal adalete, eitlikilie, datmc politikalara, paternalist ve koruyucu devlet anlayna daha ok yer veren bir sylem benimsemitir.64 Ancak global dzeyde serbest piyasa ekonomisinin artan arl, DYPyi bu konuda bir ikileme ve yeni bir kimlik arayna sevketmitir. 1987de parti liderliine seilen Demirel, iki millet sylemi ile bu ikilemden kurtulmaya almtr. Alt-orta snflardan, kk ve orta apl iletme sahiplerinden ve kyllerden oluan teki Trkiye ye, korumac sosyal devlet tedbirleri ile hitap etmeye alan DYP, eitimli ehirli gruplardan oluan birinci millete hitap edebilmek iin de, piyasa liberalizmini ve demokratiklemeyi savunmutur. Demirel, bunu toplumculukla liberalizmi badatrmak olarak ifade etmitir. Ancak, devleti kltmek ve poplist politikalar terk etmek amacyla, devletin patrimonyal roln canlandrmak amacnn badatrlabilecei ok phelidir.65 Nitekim 1993te parti liderliine seilen Tansu iller, aka piyasa ekonomisinden yana bir tavr almtr. Buna karlk iller, demokratikleme ve silhl kuvvetler zerinde sivil denetimin glendirilmesi konularnda Demirelden daha tutucu bir politika izlemitir. 1996 - 1997 Refahyol (RP-DYP) koalisyonu ve bu hkmetin 28 ubat sreci sonucunda istifaya mecbur kalmas, iller ve DYPnin lik evreler gzndeki gvenilirliine byk darbe indirmi ve bu, partinin oylarnn 1999 seimlerinde yzde 12.0ye, 2002 seimlerinde de yzde 9.5e inmesinde yansmasn bulmutur.66 2002 seim yenilgisi zerine iller parti liderliinden istifa etmek zorunda kalm ve yerine Mehmet Aar genel bakanla seilmitir. Bu gerileme sreci, 2009 ylnda, Demokrat Parti (DP) adn alan DYP ile ANAPn, DP ad altnda birlemeleriyle son bulmutur. DP, 2007 milletvekili seimlerinde ancak yzde 5.42, 2009 yerel seimlerinde de yzde 3.84 oy alabilmitir. ANAP ve DYPnin semen tabanlar zerinde 1990larda yaplan kamu oyu aratrmalar, ehir-kr ayrmnn iki partiyi nemli lde farkllatrdn ortaya koymaktadr. 1999 tarihli bir aratrmaya gre ANAP semenlerinin yzde 54.1i, DYP semenlerinin ise yzde 49.5i ehirlerde oturmaktadr. Meslek kategorilerine gelince, DYP iftiler arasnda (ANAPn yzde 29.8ine karlk, yzde 35.2), ANAP ise kk esnaf ve zanaatkrlar ile beden iileri arasnda daha gl grnmek-

ANAP karsndaki DYP, DP ve AP geleneini temsil etmiti.

120

Trk Siyasal Hayat

tedir. Snfsal adan, ANAP alt-snflar, DYP ise st ve st-orta snflar arasnda biraz daha fazla destek bulmaktadr.67 Ancak bu farklar, iki merkez-sa partinin birbirlerinden aka farkl sosyal temellere dayandn gstermeyecek derecede kktr. Dolaysyla, merkez-sadaki blnmenin, derin ideolojik veya sosyolojik farklardan deil, 12 Eyll mdahalesi gibi tarihsel olgulardan ve liderler arasndaki kiisel rekabetten (zal-Demirel, Ylmaz-iller rekabetleri) kaynakland sonucuna varmak yanl olmaz.68

MERKEZ SOL PARTLER: CHP VE DSP

AM A

Trkiyede merkez solda yer alan siyasal partileri ve parlmentoya giremeyen dier siyasal partileri saptayabilmek.

CHP 1970lerden itibaren ortann solu siyasetini gndeme getirmitir.

ok-partili dnemin ilk onbe ylnda, CHP ile DP arasnda ok ciddi ekonomik politika farklarnn olduu sylenemez. Ancak, DPnin ekonomi alanndaki daha liberal ve zel teebbs politikalarna karlk, CHP daha devleti ve karma ekonomiden yana bir politika izlemitir. CHPnin daha solcu bir konum almaya balamas, 1965 seimlerine smet nnnn liderliinde ortann solu slogan ile girilmesinde kendisini gstermitir. Blent Ecevitin 1972 ylnda parti liderliine seilmesi ile bu eilim glenmitir. CHP, 1969da yzde 27.4 olan oyunu, 1973te yzde 33.1e, 1977de ise yzde 41.4e karmtr. Bu son rakam, CHPnin demokrasi tarihimizde ald en yksek oy orandr. Ancak 1979da yaplan Senato te bir yenileme ve milletvekili ara seimlerinde bu oran, yeniden yzde 29 civarna dmtr. 1973 ve 1977 seimleri, siyasal sistemimizde bir yeniden saflamann (realignment) ifadesi olarak kabul edilebilir. O zamana kadar merkezdeki brokratik gruplarla baz tara ileri gelenlerinin bir ittifak grnmndeki CHP, ortann solu siyaseti ile yeni sosyal gruplara alm, semen tabann bir lde yenilemitir. Oy verme aratrmalar, yeni CHP koalisyonunun, ii snfnn nemli bir kesimini, nisbeten gelimi blgelerde piyasa ekonomisine ynelik kyl kesimlerini, byk ehirlerin varolarndaki ehre yeni gm yoksul tabakalar iine aldn gstermektedir. Bu gruplar, CHPnin klsik semen taban olan, iyi eitimli ehirli orta snflara ve CHPyi likliin gvencesi olarak gren Alevi semenlere eklenmitir.69 1980 askeri mdahalesi, btn partileri olduu gibi, CHPyi de kapatmtr. 1983 seimlerine sol kesimden sadece, MGK rejiminin izin verdii Halk Parti (HP) katlm ve geerli oylarn yzde 30.5ini kazanmtr. Buna karlk, birok eski CHPlinin Erdal nnnn liderliinde kurduu Sosyal Demokratik Parti (SODEP), Konsey rejiminin onayn alamad iin seimlere katlamamtr. Ksa zaman sonra yaplan ve btn partilerin katlabildii 1984 yerel seimlerinde ise HPnin oyu yzde 8.8e derken, SODEP yzde 23.4 ile solun en byk partisi konumuna gelmitir. Bu gelime, 1985 Kasmnda HPnin, Sosyal Demokrat Halk Parti (SHP) ad altnda, SODEPle birlemesi ile sonulanmtr. Erdal nnnn liderliindeki SHP, 1987 milletvekili seimlerinde oylarn yzde 24.7sini, 1989 yerel seimlerinde yzde 28.7sini, 1991 milletvekili seimlerinde de 20.8ini almtr. 1994 ylnda SHP, yeniden kurulan CHP ile CHP ad altnda birlemi, ksa zaman sonra da parti liderliine Deniz Baykal seilmitir. Merkez-sol kesimdeki dier bir gelime de, SODEPin kurulmas almalarna katlmay reddeden Blent Ecevitin inisiyatifi ile, 1985 Aralnda Demokratik Sol Partinin (DSP) kurulmasdr. Blent Ecevitin siyasal faaliyetlerden yasakl olmas

5. nite - Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi

121

nedeniyle parti, ei Rahan Ecevitin genel bakanlnda kurulmu, 1987 halkoylamas ile siyaset yasa kalkan Blent Ecevit, bu tarihte DSPnin liderliini stlenmitir. DSP, 1987 seimlerinde yzde 8.5, 1991 seimlerinde yzde 10.8, 1995 seimlerinde yzde 14.6, 1999 seimlerinde yzde 22.2 orannda oy alm, fakat 2002 seimlerinde oy oran yzde 2.2ye dmtr. SHP / CHP ile DSP arasndaki ideolojik farklar, DSP liderlerince daha ok vurgulanmakla birlikte, pek nemli grnmemektedir. nemlice bir fark, DSPnin eski CHP geleneinin devam olmadn belirtmesine karlk, eski ve yeni CHP arasndaki sreklilik unsurlarnn daha belirgin olmasdr. Ecevit, eski CHPni, ar lde elitist, yukardan aaya doru deiimi savunan, halk iin fakat halka kar anlayn temsil eden bir parti olarak tanmlamtr. CHPnin daha kat bir liklik anlayn benimsemesine karlk, DSPnin dinsel inanlara saygl liklik anlayn gelitirmeye almas da, dikkat ekici bir farktr. Ekonomik politika alannda SHP/CHPnin devlete ekonomik hayatta daha fazla arlk tanmasna karlk, DSP, gerek devlet gerek zel teebbs tekellerinin nlenebilmesi iin, kooperatiflerin ve retici birliklerinin tevikini ngrmekte ve ekonomik devlet teebbslerinin zelletirilmesinden ok, zerkletirilmesine scak bakmaktadr.70 Ancak son yllarda bu farklarn daha da nemsizletii gzlemlenmektedir. zelletirmeyi kolaylatran, imtiyaz artlama ve szlemelerinde milli veya milletleraras tahkime imkan veren 1999 Anayasa deiikliinin, Ecevitin babakanlndaki l koalisyon hkmeti dneminde kabul edilmi olduu unutulmamaldr. Semen tabanlar asndan da SHP/CHP ile DSP arasnda belirgin farklar grnmemektedir. 1990 ylnda yaplan bir aratrma, SHP semenlerinin sol-sa skalas zerindeki ortalama skorlarnn 3.94, DSP semenlerininkinin ise 4.28 olduunu ortaya koymutur. Bu sonu, DSPyi SHPnin ok az sana yerletirmektedir.71 1996 ylnda yaplan bir aratrma da, CHP ve DSP semenlerinin sosyo-ekonomik nitelikleri arasnda pek fark olmadn gstermektedir. Sadece CHP, st ve st-orta snflar ve beyaz yakal semenler arasnda biraz daha gl, DSP ise btn dier kategorilerde daha stndr. Her iki partinin ehirlerde krsal blgelerdekinden daha gl olmasna karlk, bu nitelik DSPde daha belirgindir; CHP semenlerinin yzde 58.0ine karlk, DSP semenlerinin yzde 67.9u, ehirsel semenlerdir.72 Daha yakn zamanlara ilikin bulgular da, CHP ve DSP semenlerinin genel profilini dorulamaktadr. 1999 tarihli bir aratrmaya gre, hi okul grmemi semenlerin ancak yzde 5i CHPne oy verirken, bu oran niversite mezunlarnda yzde 17.6, niversite rencilerinde yzde 18.2dir. DSP, btn eitim kategorilerinde yaklak eit gte grnmekte, FP oylar ise eitim dzeyi ile gl bir negatif korelasyon gstermektedir: niversite mezunlarnn ancak yzde 3.9u, FPne oy verdiklerini sylemitir.73 2002 ylnda yaplan bir aratrmaya gre de CHP yandalar, ounlukla, kentli, yksek eitim grm, beyaz yakal ve alan kadnlardan olumaktadr. Genler ve mavi yakallar (beden iileri) CHP iinde greli olarak daha az temsil edilmektedir. Alevilerin CHP yandal srmektedir.74 rgtsel adan DSPnin, Blent Ecevitin karizmatik kiisel liderliine dayanan tam bir lider partisi grnmnde olduu kukusuzdur. Parti, lke dzeyinde demokratik standartlara bal olmakla beraber, parti iinde bunlar uygulamaktan kanm; parti rgtnn, merkez karar organlarnn ve Meclis grubunun parti politikalarnn oluturulmasndaki rol, asgar dzeyde kalmtr.75 Ecevitin siyaset sahnesinden ayrlacann anlald 2002 seimlerinde partinin oylarnn gsterdii byk d, DSPnin lider partisi niteliini kantlamaktadr. DSP, 2007 milletve-

CHP, DSP ve SHP arasnda belirgin bir ideolojik fark grlmez.

122

Trk Siyasal Hayat

kili seimlerine CHP listelerinden katlm, 2009 yerel (il genel meclisi) seimlerinde ise yzde 2.85 oy alabilmitir.

MLLYET SA: MHP76

Trkiyede ar milliyeti sa eilim her zaman mevcut olmakla beraber, onun ilk defa bir siyasal parti olarak rgtlenmesi, 1965 ylnda eski MBK yesi Alparslan Trkein, o zamana kadar muhafazakr bir parti olarak varln srdren Cumhuriyeti Kyl Millet Partisinin (CKMP) liderliine seilmesi ile balamtr. Trkein liderliinde parti, ar milliyeti, anti-Komnist ve anti-liberal bir sylem gelitirmi; 1967de dokuz k doktrini, ya da milliyeti toplumculuk ad verilen yeni parti program kabul edilmi; 1969 Kongresinde de partinin ad, Milliyeti Hareket Partisi (MHP) olarak deitirilmitir. Bu dnemde partinin Trklkle birlikte slmcl da vurgulad ve Trk-slm sentezi adyla bilinen dnce akmna ok yakn olduu gzlemlenmektedir. MHP, 1970 ortalarna kadar marjinal bir parti olarak kalm, 1965 seimlerinde yzde 2.2, 1969 seimlerinde yzde 3.0, 1973 seimlerinde de yzde 3.4 oy elde etmitir. 1975 - 1977 dneminde Demirel babakanlndaki Milliyeti Cephe hkmetine katlmasnn ve lkedeki artan siyasal kutuplamann etkisiyle, 1977 seimlerinde oylarn yzde 6.4e karm ve yeniden Milliyeti Cephe hkmetinin orta olmutur. Bu dnemde MHPnin, daha nce deinildii gibi, sac iddet olaylar ile ilikili olduu yolunda bir kan mevcuttur. MGK dneminde btn dier partiler gibi kapatlan ve yneticileri yarglanan MHP, 1983 ylnda Milliyeti alma Partisi (MP) ad altnda yeniden rgtlenmitir. MP, 1987 parlmento seimlerinde ancak yzde 2.9, 1989 yerel seimlerinde de yzde 4.1 oy alabilmitir. RP ve Islahat Demokrasi Partisi ile ittifak halinde girdii 1991 seimlerinde ttifak, oylarn yzde 16.9unu kazanmtr; phesiz, bunun ne kadarnn MPne ait olduunu bilmek mmkn deildir. Eski adn alan MHP, 1995 seimlerinde oylarn yzde 8.2ye, 1999 seimlerinde ise tarihinin en yksek oyunu alarak yzde 18.0e karmtr. Bu sonula MHP, Trkiyeyi 1999 - 2002 yllar arasnda yneten l (DSP - MHP - ANAP) hkmetine ortak olmutur. 2002 seimlerinde ise MHP oylar, bu sefer hzl bir dle, yzde 8.4e gerilemitir. 1997 ylnda Alparslan Trkein lm zerine parti liderliine Devlet Baheli seilmitir. MHPnin Trkein liderliinde 1990larda balayan merkeze yaklama eilimi, Bahelinin liderliinde de devam etmitir. Ancak baz yazarlar, MHPnin mi merkeze yaklatn, yoksa merkezin mi MHPnin milliyeti ve devleti izgisine yaklatn sormaktadrlar.77 Bugn MHPnin demokratik rejime ball 1970lerdeki ile kyaslanamayacak derecede ak olmakla birlikte, parti, zellikle Krt sorunu ve Trkiyenin AB yelii konularnda kat milliyeti bir tutum izlemeye devam etmektedir. Semen/yanda profili asndan MHP, daha ok krsal alanlarda yaayan, gen, erkek, orta derecede eitimli, mavi yakal kesimlerden destek almaktadr. MHP yandalar arasnda Aleviler ve Krtler, yok denilecek kadar azdr. 2002 ylnda yaplan bir aratrmaya gre, 1999 seimlerinde MHPne oy verenlerin nemli bir kesimi (yzde 30.5) AKPye oy vereceklerini ifade etmilerdir.78 Corafi bakmdan MHP semenlerinin daha ok Orta Anadoluda younlam olduu grlmektedir. 1999 seimlerinde parti, Amasyada yzde 24.9, Tokatta yzde 29.1, orumda yzde 30.0, ankrda yzde 38.2, Kayseride yzde 32.8, Yozgatta yzde 39.8, Aksarayda yzde 35.3, Krehirde yzde 33.6 oy almtr.79
SIRA SZDE MHPnin Merkez-sa partilerden belirleyici farkn belirleyerek tartnz.
DNELM S O R U

MHP kurulu dneminde, Trk-slm sentezi dncesine yakn olmutur.

MHPyi destekleyen semen kitlesi: Krsal kesimde yaanlar, orta derecede eitimli gen erkekler, mavi yakallar.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

5. nite - Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi

123

ETNK PARTLER: HEP, DEP, HADEP, DEHAP, DTP, BDP

Trkiyede Krt etnik kimliini temsil etmek zere kurulan ilk parti, 1990da kurulan Halkn Emek Partisidir (HEP). Siyasi Partiler Kanununun etnik temelli partileri yasaklayan hkmleri nedeniyle Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatlan bu partinin yerine, 1993te Demokrasi partisi (DEP) kurulmutur. DEP 1994 ylnda kapatlm ve onun yerini ayn ylda Halkn Demokrasi Partisi (HADEP) almtr. HADEP, 1995 ve 1999 parlmento seimlerine katlm ve ilkinde yzde 4.2, ikincisinde de yzde 4.7 oy elde etmitir.80 HADEP, 2003 ylnda Anayasa Mahkemesi karar ile kapatlm, ancak kapatlma ihtimaline kar daha nce kurulan DEHAP, 2002 seimlerine katlarak yzde 6.2 orannda oy almtr. 2005 ylnda, DEHAPn yerini almak zere, ayn izgide Demokratik Toplum Partisi olumutur. DTP, yzde 10luk lke barajnn olumsuz etkisini bertaraf etmek amacyla, 2007 milletvekili seimlerine bamsz adaylarla katlm ve kazanan 21 milletvekili seimden sonra TBMMnde DTP grubunu oluturmutur. DTP 11.12.2009 tarihinde Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatlm ve yerine Bar ve Demokrasi Partisi (BDP) kurulmutur. Tahmin edilebilecei gibi, HADEP/DEHAP oylar, Gneydou Anadolu blgesinde younlamtr. Mesel 2002 seimlerinde DEHAP, Diyarbakrda yzde 56, Hakkaride yzde 45, Batmanda yzde 47, rnakta yzde 46 orannda oy alm, ancak yzde 10luk lke baraj nedeniyle parlmentoda temsil edilememitir. 2002 ylnda yaplan bir aratrmaya gre HADEP yandalar, ok byk oranda (yzde 93.6), gen ve mavi yakaldr. HADEP yandalarnn ok byk blm (yzde 90) Trkiyenin ABne girmesine taraftardr.81 Krt kimliini temsil eden btn partilerin kar karya bulunduu ikilem, PKK yrngesinde faaliyet gstermekle, Krt sorununa Trkiyenin btnl iinde bar ve demokratik bir zm bulma arasnda tercih yapma zorunluluudur. DTP Ebakan Ahmet Trkn DTP uzayllarn partisi deil. PKK da uzayllarn rgt deil. PKK ile DTPnin taban ortak. En fazla oy aldmz taban belli. Bana oy veren insann ocuu dada. Bunu grerek gerekleri tahlil etmemiz lazm yolundaki szleri82, bu ikilemin ifadesidir.

HADEPi destekleyen semen kitlesi: Genler ve mavi yakallar.

124

Trk Siyasal Hayat

zet
A M A

Trkiyedeki parti sisteminin ana zelliklerinin neler olduunu ve siyasal partilerin bu zelliklere gre nasl bir siyasal yaam iinde yer aldklarn saptayabilmek. Trkiyede partiler ve parti sistemi, 1970dan beri paralanmlk yaamaktadr. Bu sre iinde partiler ideolojik kutuplama, seimsel oynaklk, halk desteinde grlen dme ile uzun sredir bir kurumsal gerileme yaamaktadr. 1946 ile 1960 arasnda, Trk parti sistemi iki parti sistemi zelliklerini gstermekteydi; Cumhuriyet Halk Partisi ve Demokrat Parti. 1970lerde ise Trk parti sisteminin ana zellii oynaklk, paralanmlk ve ideolojik kutuplama olarak tanmlanabilir. 2000li yllarda da Trk parti sistemi her zaman olduundan ok daha paralanm durumdadr. Ayrca yksek derecede bir oynaklk grlmektedir. Avrupa parti sistemleri ile kesin bir ztlk olarak ortaya kan bu durum, Trkiyedeki siyasal partilerin sivil toplumda gl bir ekilde kklemedii gereinden kaynaklanr. Ilml sa ve merkez sol eilimlerin giderek zayflamas ise parti sistemi asndan bir dier nemli deiimdir. Trk parti sisteminin 1970lerdeki oynaklk, paralanmlk ve kutuplama hastal 1990l yllarda daha gl bir ekilde yeniden ortaya kmtr. Partilerin rgtsel zayfl ve parti ile zdeleme balarnn zayfl da parti sistemindeki bir hastalk olarak grlmektedir. 1970lere gre tek dikkat ekici olumlu deiiklik, grnte demokrasiye daha gl elit ve halk balldr. Trkiyedeki siyasal partilerin rgtsel zelliklerinin neler olduunu ve toplumsal olarak hangi sreleri harekete geirdiini aklayabilmek. Trkiyede ok partili siyasetin balanmasndan bu yana, siyasal partiler genel olarak, kadro ya da herkesi kucaklayan parti olarak tanmlanmtr. Parti yelikleri ise parti taraftarlndan pek farkl olmamtr. Trkiyedeki parti sisteminin temel zelliklerinden birisi merkez-evre ayrldr. Parti sistemini ekillendiren dier nemli bir etken de ikili gruplamalarn birok tara toplumlarnda ve kk kasabalarda yaygn olmasdr. Dier bir konu da, RP hari tutulursa, siyasal partiler ile dier sivil toplum kurumlar arasndaki balantlarn genel zayfldr.

Tarihsel olarak btn siyasal partiler gl bir oligarik eilim gstermektedir. Btn partilerin adaylar parti liderleri tarafndan gl bir ekilde kontrol edilen merkez yrtme kurullar yoluyla belirlenmektedir. Aday belirleme sreci zerindeki merkezi kontrol, oligarik eilimin hem nedeni hem de sonucudur. Gnmzdeki btn partiler serbest pazar ekonomisini ve retim aralarnn zel mlkiyetini savunduklar iin ekonomik konularda sol - sa ayrm nispeten nemini kaybetti. Partiler, kendi durularn gsteren konum sorunlarndan daha ok, temiz ynetim ve ekonomik refah gibi deer sorunlar zerinde younlamaktalar. ok partili siyasetin balamasndan beri, partiler yksek derecede bir parti disiplini gstermilerdir. Trkiyedeki partilerin ou kadro partilerinin ve herkese ak partilerin baz zelliklerini, kartel partilerinin zellikleriyle birletirir. Trkiyede siyasal slmn 1980lerden itibaren ykseliinin nedenlerini ve Refah Partisi rneinin zelliklerini belirleyebilmek. 1980lerden balayarak Trk politikasndaki en nemli olaylardan biri, RPnin temsil ettii siyasal slamn ykselmi olmasdr. RPnin ciddi olarak eriata dayal bir slam devleti kurmaya niyetli mi olduu yoksa, sosyal hayatn baz alanlarnda, belli, ou da sembolik deiimler ile mi yetinmek istedii ak deildir. RP dikkatli bir ekilde demokrasinin temel ilkelerine kar kmaktan kanm ve siyasal iktidara giden tek yolu seimlerin oluturduunu sylemitir. Ekonomi konusunda RP, kapitalizm ve sosyalizmden farkl, bunlardan stn nc bir yol olarak grd slam ilhaml dil dzeni nermektedir. 1970lerden balayarak RPyi destekleyen sermaye kesiminin byyerek gelimesi bu partiyi devleti, korumac konumdan serbest pazar ekonomisi ve Trkiyenin kresel ekonomiyle entegrasyonu lehine olan grlere kaydrmtr. Bulgular RPnin syleminin byk lde din zemine dayandn, semenlerinin neredeyse yarsnn partiye ideolojik olmayan nedenlerden dolay oy verdiini ve partinin kentli yoksullar arasnda gl kkleri olduunu gstermektedir.

A M A

A M A

5. nite - Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi

125

2001 ylnda kurulan Adalet ve Kalknma Partisi (AKP) siyasal sylem asndan mill gr anlayndan farkldr. Fazilet Partisindeki geleneki ve yenilikiler ayrmndan ortaya kan bir partidir. 2002 parlmento seimlerinde; slmc, merkez-sa, ar milliyeti ve bir ksm sol semenden oy alarak birinci parti durumuna gelmitir. Trkiyedeki merkez sa partilerinin geliim srecini, ANAP ve DYPnin ana zelliklerini saptayabilmek. Trkiye 1950lerden beri, ksa dnemler hari, merkez sa partiler tarafndan ynetilmektedir. Merkez sa 1950lerde DP, 1960 ve 1970lerde AP tarafndan temsil edilmitir. 1980lerin parti politikasnn en dikkat ekici zellii, kesintisiz sekiz yl tek parti hkmeti olan ANAPtr. ANAP, yeni toplumsal farkllklara ve yeni sa anlaya dayanr. ANAP, yukarya doru hareketli, giriimci zihniyetli, pragmatik, modernist, genel olarak kentli ve Trkiyenin gelimi blgelerinde yaayanlarn desteini kazand. 1991 parlmento seimlerinde merkez sada lider parti DYP oldu. DYP, DP ve AP geleneini temsil etmiti. Bu iki merkez sa partisinin net bir ekilde fark edilebilir derecede farkl sosyal temellere dayandn sylemek gtr. Merkez san tek bir parti altnda toplanamamasnn nedeni tarihsel olaylardan ve kiilik atmalarndan kaynaklanmaktadr. Trkiyede merkez solda yer alan siyasal partileri ve parlmentoya giremeyen kk siyasal partileri saptayabilmek. Merkez sol DSP ve CHP tarafndan temsil edilmitir. DSP ve CHP arasndaki nemli bir ideolojik farkllk yoktur. CHP program ekonomide devlete etkin bir rol verirken; DSP ise devlet ve zel sektr tekelinin oluumunu engelleme eilimindedir. Merkez solu destekleyen semen kitlesi; beyaz-yakallar, st ve st-orta kentlilerdir. Trk seim sistemi kullanlan toplam ulusal oylarn yzde 10undan az oy alan partilerin parlmentoda temsil edilmesine izin vermez. Bu nedenle parti sistemi halen, genel izgileri itibariyle, drt partili bir yap gstermektedir: eriyen merkez-sa partilerinin semenlerini de iine alan muhafazakr demokrat eilimli AKP, giderek ulusalc sol bir izgiye yaklaan CHP, radikal

Trk milliyetiliini temsil eden MHP, ve Krt kimliini temsil eden partiler. Trk siyaseti genel olarak hl parti siyasetidir. nsanlar demokraside siyasal partilere alternatif olmadnn farkndadr. Bu nedenle, Trkiyedeki bugnk tartmalarn ou, partileri daha demokratik ve duyarl yapmaya yneliktir.

AM A

A M A

126

Trk Siyasal Hayat

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi 1970li yllardaki Trk parti sisteminin zelliklerinden biri deildir? a. Partilerin aldklar oylarda bir seimden dierine ani farkllklar olmas b. Partilerin oylarnda belirgin paralanmlklar olmas c. Oy dalmlarnda bir seime dierine nemli farkllklarn olmas d. Partiler aras ideolojik kutuplamalarn olmas e. Seim sonularn gsteren tablolarda homojen dalmlarn gzlenmesi 2. Aadakilerden hangisi 1970lerde Trk parti sistemindeki paralanmln sonularndan biri deildir? a. MSP ve MHP gibi iki ideolojik partinin bymesi b. Siyasal slamn glenmesi c. Ar milliyetiliin gelimesi d. Siyasal partiler aras ar kutuplama e. Uzun mrl ve uyumlu hkmet dnemleri 3. Aadakilerden hangisi partilerin rgtsel zayfl ve parti ile zdeleme balarnn gszlnn nedenlerinden biri deildir? a. Artan ekonomik zorluklar b. Ykselen enflasyon gstergeleri c. Gelir dalmndaki adaletsizliklerin artmas d. Sosyal politikalarn bozulmas e. Semenlerin gelecek beklentilerinin yksek olmas 4. Bir nesne, bir marka ya da bir rgtle ilgili bilgi, dnce ve duygularn btnnn yaplandrlmasna ne ad verilir? a. maj inas b. Oligarik bask c. Hizipilik d. Yarmaclk e. Fraksiyonlama 5. Aadakilerden hangisi Refah Partisinin ne kard konulardan biri deildir? a Sanayileme b. Sosyal adalet c. Drst ynetim d. Laik kurumsallama e. Gl devlet 6. Aadakilerden hangisi Refah Partisinin kitle tabann oluturan gruplardan biri deildir? a. Kk iftiler b. Mavi yakal iiler c. Kk tccar, esnaf ve zanaatkar d. Sanayi burjuvazisi e. Alt ve orta snflar 7. Aadakilerden hangisi 1970ten sonra Trkiyede siyasal partilerin ve parti sisteminde yaanan kurumsal kn nedenlerinden biri deildir? a. Partiler aras ar ideolojik kutuplama b. Seimlerde grlen oynaklk c. Politik paralanma d. Partilerin rgtsel zayfl e. Sosyal haklarn azaltlmas 8. Trkiyede parti sistemindeki paralanmlk, oynaklk ve ideolojik kutuplamann en nemli nedeni aadakilerden hangisidir? a. Siyasal partilerin sivil toplumda gl bir ekilde kkleememesi b. Demokrasinin pekimemi olmas c. Temel zgrlklerin snrlandrlmas d. Yarg organlarnn bamszlnn salanamamas e. Kamu kurumlarnn idari zelliklerinin snrlandrlmas 9. Aadakilerden hangisi ANAP destekleyen semen kitlesine ilikin bir zellik deildir? a. Yukarya doru hareketli b. Giriimci zihniyetli c. Pragmatik d. Kentli e. Eitliki 10. CHP ile DSP arasndaki en nemli ideolojik farkllk aadakilerden hangisidir? a. CHPnin ekonomik programnda devlete etkin bir rol verilirken DSPnin devlet ve zel sektr tekelinin oluumunu engellemek istemesi b. DSPnin tek adama dayal siyasetine karn CHPnin kadro partisi olmas c. Kreselleme hareketi karsndaki farkl tutumlar d. DSPnin Ky-Kent projelerine CHPnin olumsuz yaklam e. Semen tabanlarnn farkl yapda olmas

5. nite - Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi

127

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. e 3. e Yantnz yanl ise, Parti Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Parti Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trk siyasal partilerinin rgtsel zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Trk siyasal partilerinin rgtsel zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, siyasal islamn ykselii:Refah Partisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, siyasal islamn ykselii:Refah Partisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, parti sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, parti sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, merkez sada erime (ANAP ve DYP konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, merkez sol partiler (CHP ve DSP konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 1965 ve 1983 tarihli Siyasi Partiler Kanunlar, btn partilere az ok standart bir rgtsel model empoze etmi olduundan, btn Trk partilerinin rgtleri benzer zellikler gstermektedir. Bu model, ulusal ve yerel (il ve ile) dzeylerde parti kongrelerine ve kongrelerce seilmi ynetim kurullarna dayanmaktadr. Bununla birlikte, gerek tarihsel olarak gerek gnmzde btn partiler, gl oligarik eilimler sergilemektedirler.27 Btn partiler ar derecede merkeziyetidir. Merkez ynetim organlar, disipline uymayan yerel ynetim kurullarn feshetme yetkisine sahiptir. Parti liderliinin el deitirmesi ok nadir olup, olaanst artlarn sonucu olmaktadr. Geleneksel olarak Trk partileri, yerel rgtleri ile kampanyalarda kap kap dolaan parti aktivistleri ve dier yerel faaliyetler yoluyla, taraftarlarn seim sandna gtrmekte nemli rol oynamlardr. Son zamanlardaki seimlerde ise partilerin bu eski tarz rgtsel faaliyetlere giderek daha az bavurduklar, arln daha ok medya yoluyla halka seslenme ve profesyonel halkla ilikiler uzmanlarnn yardmyla imaj yaratma abalar zerinde younlatrmaktadrlar. Seim kampanyalarnda parti liderlerinin gvenilirlii ve dier kiisel vasflar, partinin sorunlara ilikin tavrlarndan ok daha n plana kmaktadr. Bu gl kiiselcilik zellii, merkez-sa ve merkez-soldaki blnmenin de balca sebebidir. Nihayet, Trk partileri, ok-partili hayata geiten bu yana, zellikle parlmentodaki oylamalar dzeyinde, gl bir disiplin sergilemilerdir. Oylamalarda parti izgisinden sapma olduka nadirdir ve bu genellikle byle durumlar ilgili milletvekilinin partiden ihrac veya istifas ile sonulanr. Sra Sizde 3 Trkiyedeki siyasal partilerin rgtsel zelliklerini inceleyerek u anda varolan siyasal partilerin genel snflandrmasn yapnz. Sra Sizde 4 RP ile Trkiyedeki dier siyasal partiler yani laik partiler arasndaki farkllklar, gnlk siyasetle ilgili bilgilerinizi de dnerek tartnz.

4. a

5. d

6. d

7. e 8. a 9. e 10.a

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Milli Selmet Partisi ile ar milliyeti Milliyeti Hareket Partisinin 1970lerdeki ykselileri, ideolojik kutuplamay arttrm ve sisteme, Drdnc nitede incelediimiz ar ya da kutuplam ok-parti sisteminin baz zelliklerini vermitir. 1990larda Trk parti sistemi, her zamankinden daha fazla paralanm durumdayd. Aralk 1995 parlmento seimlerinde en ok oy alan Refah Partisinin (RP) oy oran ancak yzde 21.4 idi ve TBMMnde be parti temsil ediliyordu. Gene be partinin temsil edilme imknn bulduu 1999 seimlerinde ise, en ok oy alan Demokratik Sol Partinin (DSP) oy oran yzde 22.2 idi. Grlyor ki, 1970lerde Trk parti sistemine girmi olan hastalk - oynaklk, paralanma ve kutuplama - hepsi, 1990larda daha da gl biimde tekrarlamtr. slam eilimli RPnin ykselii, bu parti ile lik partiler arasndaki derin ideolojik farklar nedeniyle, siyasal bakmdan mmkn olan koalisyon alternatiflerini snrlandrmtr.

128

Trk Siyasal Hayat

Sra Sizde 5 u anda Trkiyede var olan siyasal partileri merkez sa, merkez sol, slamc ve ar milliyeti ayrm iinde snflandrarak tartnz. Sra Sizde 6 Trkiyede ar milliyeti sa eilim, her zaman mevcut olmakla beraber, ilk kez bir siyasal parti olarak rgtlenmesi, 1965 ylnda eski MBK yesi Alparslan Trkein, o zamana kadar muhafazakr bir parti olarak varln srdren Cumhuriyeti Kyl Millet Partisinin (CKMP) liderliine seilmesi ile balamtr. Trkein liderliinde parti, ar milliyeti, anti-Komnist ve antiliberal bir sylem gelitirmi; 1967de dokuz k doktrini, ya da milliyeti toplumculuk ad verilen yeni parti program kabul edilmi; 1969 Kongresinde de partinin ad, Milliyeti Hareket Partisi (MHP) olarak deitirilmitir. 77 Bugn MHPnin demokratik rejime ball 1970lerdeki ile kyaslanamayacak derecede ak olmakla birlikte, parti, zellikle Krt sorunu ve Trkiyenin AB yelii konularnda kat milliyeti bir tutum izlemeye devam etmektedir. Semen/yanda profili asndan MHP, daha ok krsal alanlarda yaayan, gen, erkek, orta derecede eitimli, mavi yakal kesimlerce desteklenmektedir. MHP yandalar arasnda Aleviler ve Krtler, yok denilecek kadar azdr

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

1 Frederick W. Frey, The Turkish Political Elite (Cambridge: MIT Press, 1965), 301-303. Parti sistemi kurumsallamasnn demokratik pekime iin nemi hakknda ayrca baknz, Larry Diamond,Democracy in Latin America: Degrees, Illusions, and Directions for Consolidation Tom Farer, ed., Beyond Sovereignty : Collectively Defending Democracy in the Americas (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1995), 78-81. stn Ergder and Richard Hofferbert, The 1983 General Elections in Turkey: Continuity or Change in Voting Patterns? Metin Heper and Ahmet Evin, eds, State, Democracy, and Military: Turkey in the 1980s (Berlin: Walter de Gruyter, 1988), 81-102; Ergun zbudun, Turkish Party System: Institutionalization, Polarization, Fragmentation, Middle Eastern Studies 17 (April 1981): 228-240.

Dougles W. Rae, The Political Consequences of Electoral Laws (New Haven: Yale University Press, 1967), 56. 4 Bu ayrm iin baknz, Giovanni Sartori, Parties and Party Systems: A Framework for Analysis (Cambridge: Cambridge University Press, 1976), 131-145. 5 Leonardo Morlino, Political Parties and Democratic Consolidation in Southern Europe, Richard Gunther, P. Nikiforos Diamandouros, and Hans-Jrgen Puhle, eds, The Politics of Democratic Consolidation: Southern Europe in Comparative Perspective (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1995), 321. 6 Ylmaz Esmer, Dini Deerler Ykselite, Milliyet, 9 Nisan 1997. 7 Ylmaz Esmer,At the Ballot Box: Determinants of Voting Behavior, Sabri Sayar and Ylmaz Esmer, eds., Politics, Parties, and Elections in Turkey (Boulder and London: Lynne Rienner Publishers,2002), 99. 8 Samuel P. Huntington, The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century (Norman: University of Oklahoma Press, 1991), 255-258. 9 Diamond, Democracy in Latin America, 77; Juan Linz and Alfred Stepan,Political Crafting of Democratic Consolidation or Destruction: European and South American Comparisons, Robert A. Pastor, ed., Democracy in the Americas: Stopping the Pendulum (New York: Holmes and Meier, 1989), 47. 10 Guillermo ODonnell, Transitions, Continuities, and Paradoxes, Scott Mainwaring, Guillermo ODonnell, and J. Samuel Valenzuela, eds., Issues in Democratic Consolidation: The New South American Democracies in Comparative Perspective (Notre Dame: University of Notre Dame Press, 1992),21; aynca baknz, Scott Mainwaring, Transitions to Democracy and Democratic Consolidation: Theoretical and Comparative Issues, a.g.e., 311. 11 Oynaklk endeksini hesaplarken, aada aklayacam nedenlerden dolay, AKPyi yeni bir parti, SPni ise RP ve FPnin devam olarak kabul ettim. 12 Yanamaclk (clientelism), farkl sosyal statlerdeki insanlar birbirine balayan ve karlkl menfaat alveriine dayanan siyasal sadakat balar olarak tanmlanabilir. Bu ilikide, yksek sosyal statde bulunanlar (aa, eyh, patron, v.s.) koruma ve maddi ya da manevi menfaatler salamakta, alt statdekiler ise patronlara siyasal destek salamak ve onlarn istedii ynde oy kullanmak suretiyle karlkta bulunmaktadrlar.

5. nite - Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi

129

13 Maurice Duverger, Political Parties: Their Organization and Activity in the Modern State (London: Methuen, 1959),61-79. 14 Arsev Bekta, Demokratikleme Srecinde Liderler Oligarisi, CHP ve AP (1961-1980) (stanbul: Baglam, 1993), 39-52, 133-137; Sabri Sayar, Aspects of Party Organization in Turkey, Middle East Journal 30 (Spring 1976): 188-189. 15 TSES (Trkiye Sosyal Ekonomik Siyasal Aratrmalar Vakf Veri Aratrma A..), Trkiyede Siyasal Parti Semenlerinin Nitelikleri, Kimlikleri ve Eilimleri (Ankara: TSES, 1996), 95. 16 Sayar, Aspects of Party Organization in Turkey, 197-199. 17 TSES,132-133. 18 Ersin Kalaycolu, Elections and Party Preferences in Turkey: Changes and Continuities in the 1990s, Comparative Political Studies 27 (October 1994): 403; ayrca baknz, erif Mardin, Center-Periphery Relations: A Key to Turkish Politics, Deadalus (Winter 1972): 169-190 (bu kavramlar Trkiye siyasetinin tahliline ilk uygulayan, erif Mardindir); keza bk. Metin Heper, The State Tradition in Turkey (Walkington: Eothen, 1985); Ergun zbudun, Social Change and Political Par-ticipation in Turkey (Princeton: Princeton University Press, 1976), 2. blm. 19 Kalaycolu, Elections and Party Preferences in Turkey, 407. 20 Ersin Kalaycolu, Elections and Governance, Sayar and Esmer , eds., Politics, Parties, and Elections in Turkey, 56. 21 Ylmaz Esmer, At the Ballot Box: Determinants of Voting Behavior, 99, 103. 22 Ali arkolu and Gamze Avc, An Analysis of the Electorate from a Geographical Perspective, Sayar and Esmer, eds., Politics, Parties, and Elections in Turkey, 126, 132-133; Levent Gnen,2000li Yllarda Merkez-evre likilerini Yeniden Dnmek, Toplum ve Bilim, say 105 (2006), 129-152. 23 Sabri Sayar, Some Notes on the Beginnings of Mass Political Participation in Turkey, Engin D. Akarl with Gabriel Ben-Dor, Political Participation in Turkey: Historical Background and Present Problems (stanbul: Boazii University Publications, 1975), 125, ve 123-125; ayrca Paul Stirling, Turkish Village (New York: Wiley, 1965), 281-282. 24 Heper, State Tradition, 100-101 25 TSES, 93-94. Bu rakamlar dini cemaatler ve tarikatlar gibi resmi olmayan (informal) gruplar kapsa-

26

27 28 29

30 31

32

33

34

35

36

mamaktadr. 1990larda RPnin nde gelen bir ismi ve Erbakan iller hkmetinde Devlet Bakan olan Abdullah Gln samimi ifadesi bunun tipik bir rneidir: nemli olan semene ne dediimiz deil. craatnzda, elinizde otorite varken ne yapyorsunuz nemli olan o. (Milliyet, 20 ubat 1997). Bekta, Demokratikleme Srecinde Liderler Oligarisi. E. E. Schattschneider, Party Government (New York: Holt, Rinehart, and Winston, 1942), 64. Karlatrmalar iin baknz Michael Gallagher, Conclusion, Michael Gallagher and Michael Marsh eds., Candidate Selection in Comparative Perspective: The Secret Garden of Politics (London: Sage,1988), 236-245. TSES, 121-122,127-128. Ylmaz Esmer, Birbirimize Gvenmiyoruz, Milliyet, 8 Nisan 1997; ayrca baknz : Trk Toplumunun Deerleri (stanbul: TSAD, 1991), 22-23. Deer sorunlar ve konum sorunlar arasndaki ayrm iin baknz William Schneider, Electoral Behavior and Political Development (oaltma., Harvard University, Center for International Affairs, 1972. Deer sorunlar deerler ve amalar hakknda sadece tek bir fikrin varl ile nitelendirilir; bunlar, semenler tarafndan ok deer verilen bir art veya durumu tanmlarlar; bu konularda siyasal liderler u ya da bu taraf tutmazlar. Bar ve refah, deer sorunlarnn tipik rnekleridir. Huri Trsan, Pernicious Party Factionalism as a Constant of Transitions to Democracy in Turkey, Democratization 2 (Spring 1995): 169-184. Richard S. Katz and Peter Mair, Changing Models of Party Organization and Party Democracy: The Emergence of the Cartel Party, Party Politics 1 (January 1995): 5-28; bu emann biraz deitirilmi versiyonu iin, baknz Klaus Von Beyme, Party Leadership and Change in Party Systems: Towards a Postmodern Party State, Government and Opposition 31 (Spring 1996): 135-159. 1951 ylnda Cevat Rfat Atlhann liderliinde slam Demokrat Partisi ad altnda bir parti kurulmusa da, ancak alt ay yaayabilmitir: Birol, A. Yeilada, The Virtue Party, Barry Rubin and Metin Heper, eds., Political Parties in Turkey (London - Portland: Frank Cass, 2002 ), 61. A.g.e., 64-65; Ruen akr, Ayet ve Slogan: Trkiyede slami Oluumlar (stanbul: Metis, 1990).

130

Trk Siyasal Hayat

37 Yeilada, The Virtue Party,67. 38 MSP dnemi iin, baknz Binnaz Toprak, Islam and Political Development in Turkey (Leiden: E. J. Brill, 1981); Jacob M. Landau, National Salvation Party in Turkey, Asian and African Studies 11, No.1 (1976): 1-57; Ergun zbudun, Islam and Politics in Modern Turkey: The Case of the National Salvation Party, Barbara Freyer Stowasser, ed., The Islamic Impulse (London: Croom Helm, 1987), 142-156; Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Modernleme, Din ve Parti Politikas: MSP rnek Olay (stanbul: Alan,1985). 39 Milliyet, 14 Temmuz 1996. 40 Ruen akr, Ne eriat, Ne Demokrasi: Refah Partisini Anlamak (stanbul: Metis, 1994), 128-129. 41 Birol Yeilada, Realignment and Party Adaptation: The Case of Refah and Fazilet Parties, Sayar and Esmer, eds., Politics, Parties, and Elections in Turkey, 172-173. 42 Sencer Ayata, Patronage, Party, and State: The Politicization of Islam in Turkey, Middle East Journal 50 (Winter 1996): 51. 43 Serdar en, Refah Partisinin Teori ve Pratii (stanbul: Sarmal, 1995). 44 Kalaycolu, Elections and Party Preferences in Turkey, 420-421. 45 TSES, 67-76, 118-119. Ancak, 2006 ylnda yaplan bir aratrma, eriata dayal bir din devleti isteyenlerin orann yzde 8.9 (ayn aratrmaclarn 1999 aratrmasnda yzde 21) olarak saptamtr: Ali arkolu ve Binnaz Toprak, Deien Trkiyede Din, Toplum ve Siyaset (stanbul: TESEV, 2006) , 30. 46 PAR (Piyasa Aratrmalar Merkezi), Siyasal slamn Ayak Sesleri,baslmam rapor (1997), 4, 14, 16, 19, 31; keza bk. Esmer, At the Ballot Box: Determinants of Voting Behavior, 109 (Esmerin verileri FPye ilikindir). 47 PAR, 9, 12, 21. 48 Ayata, Patronage; Party, and State, 54. 49 TSES, 106 - 116.50 Sosyal btnleme partileri iin, baknz Sigmund Neumann, Toward a Comparative Study of Political Parties, Sigmund Neumann, ed., Modern Political Parties: Approaches to Comparative Politics (Chicago: University of Chicago Press, 1956), 404- -405. 51 akr, Ne eriat, Ne Demokrasi; 51-52, 71-73; ayrca baknz en, Refah Partisinin Teori ve Pratii, 79101; Ayata, Patronage, Party, and State, 52, Yeilada, Realignment and Party Adaptation: The Case of the Refah and Fazilet Parties, 173.

52 akr, Ne eriat, Ne Demokrasi, 185. 53 Ayata, Patronage, Party, and State, 50 - 51. 54 Morton Abramowitz, aktaran lkay Sunar, State, Society, Democracy in Turkey, Wojtech Mastny and R. Cra-ig Nation, eds., Turkey Between East and West: New Challenges for a Rising Regional Power (Boulder: Westview Press, 1996), 151. 55 TSES, Trkiyede Siyasi Parti Semenlerinin Nitelikleri, Kimlikleri ve Eilimleri (stanbul: TSES, 2002), 70-71. 56 Taha Akyol, AKPnin Arkasnda Ne Var? Milliyet 19 Ekim 2002; keza Ylmaz Esmer, 3 Kasm Analizi, Milliyet, 18 Kasm 2002. Esmer, DSP semenlerinin yaklak drtte birinin, 2002 seimlerinde AKPye oy verdiini tahmin etmektedir. 57 Ak Parti Kalknma ve Demokratikleme Program (Ankara: Ak Parti Yaynlar, 2002); keza Yaln Akdoan, Muhafazakr Demokrasi (Ankara: Ak Parti Yaynlar, 2003). 58 1970lerin sonlarndaki parti sisteminin dinamikleri iin, baknz. zbudun, The Turkish Party System, 228-240; 1945-1980 dnemi CHP iin baknz Frank Tachau, The Republican Peoples Party, 19451980, Metin Heper and Jacob M. Landau, eds., Political Parties and Democracy in Turkey (London: I. B. Tauris, I991), 99-118; AP iin baknz. Avner Levi, The Justice Party, 1961-1980,a.g.e. , 134-151. 59 Ergder and Hofferbert, The 1983 General Elections in Turkey, 81, 102; stn Ergder, The Motherland Party, 1983-1989, Heper and Landau, eds., Political Parties and Democracy in Turkey, 152-169. Keza bk. Ersin Kalaycolu, The Motherland Party: The Challenge of Institutionalization in a Charismatic Leader Party, Rubin and Heper, eds. Political Parties in Turkey, 41-61. 60 Aye Ayata, Ideology, Social Bases, and Organizational Structure of the Post-1980 Political Parties, Atila Eralp, Muharrem Tnay, and Birol Yeilada, eds., The Political and Socioeconomic Transformation of Turkey (Westport, Conn.: Praeger, 1993), 32. 61 A.g.e., 33,37. 62 A.g.e., 35 63 A.g.e., 38, 40. Feride Acar, DYPnin yerel bakanlarnn yaklak yzde 70inin eski AP yesi olduunu nakleder: The True Path Party, 1983-1989, Heper and Landau, eds., Political Parties and Democracy in Turkey, 190. 64 Acar, The True Path Party, 193-197; mit Cizre Sakallolu, Liberalism, Democracy, and the Turkish

5. nite - Trkiyede Partiler ve Parti Sistemi

131

65

66 67 68

69

70

71

72 73 74 75 76

Centre-Right: The Identity Crisis of the True Path Party, Middle Eastern Studies 32 (April 1996): 142161. mit Cizre, From Ruler to Pariah: The Life and Times of the True Path Party, Rubin and Heper, eds., Political Parties in Turkey, 86-87. A.g.e., 88-99. TSES, 107, 113, 115. Bk. Tanju Tosun, Trk Parti Sisteminde Merkez Sa ve Merkez Solda Paralanma (stanbul: Boyut Kitaplar, 1999). Ergun zbudun, Social Change and Political Participation in Turkey; Ergun zbudun, Voting Behaviour: Turkey, Jacob Landau, Ergun zbudun and Frank Tachau, eds., Electoral Politics in the Middle East: Issues, Voters and Elites (London: Croom Helm, 1980), 107-143; Aye Gne-Ayata, The Republican Peoples Party, Rubin and Heper, eds., Political Parties in Turkey, 104-105. Andrew Mango, The Social Democratic Populist Party, 1983-1989, Heper and Landau, eds., Political Parties and Democracy in Turkey, 170-187; ahin Alpay ve Seyfettin Grsel, DSP-SHP: Nerede Birleiyorlar, Nerede Ayrlyorlar? (stanbul: Afa, 1986) Suat Knklolu, The Democratic Left Party: Kapkulu Politics Par Excellence, Rubin and Heper, eds., Political Parties in Turkey, 4-24; Aye Gne-Ayata, The Republican Peoples Party, a.g.e.,102-121; Haluk zdalga, Kt Ynetilen Trkiye: rnek Vaka DSP (stanbul: Kitap Yaynevi, 2005). Kalaycolu, Elections and Party Preferences in Turkey, aynca baknz, Ylmaz Esmer, Parties and the Electorate: A Comparative Analysis of Voter Profiles of Turkish Political Parties, idem Balm et al., eds., Turkey: Political, Social, and Economic Challenges in the 1990s (Leiden: E.J. Brill, 1995), 84-85. TSES (1996), 107, 113, 115. Esmer, At the Ballot Box: Determinants of Voting Bhavior, 100. Trkiyede Siyasi Partilerin Yanda / Semen Profili (1994 - 2002) (stanbul: TSES, 2002), 79-80. Knklolu, The Democratic Left Party; zdalga, Kt Ynetilen Trkiye. MHP iin baknz, Jacob M. Landau, The Nationalist Action Party in Turkey, Journal of Contemporary History 17 (1982): 587-606; Mustafa alk, Siyasi Kltr ve Sosyolojinin Baz Kavramlar Asndan MHP Hareketi: Kaynaklar ve Geliimi (Ankara: Cedit, 1995). Alev nar and Burak Arkan, The Na-

77 78 79 80

81 82

tionalist Action Party: Representing the State, the Nation or the Nationalists,Rubin and Heper, eds., Political Parties in Turkey, 25-40. Aye Kadolu, Samurai Sendromu ve MHP, Yeni Yzyl, 12 Nisan 1977. TSES, Trkiyede Siyasi Partilerin Yanda / Semen Profili, 83-84. nar and Arkan, The Nationalist Action Party, 31. HADEP hakknda bk. Aylin Gney, The Peoples Democracy Party,Rubin and Heper, eds., Political Parties in Turkey, 122-137. TSES, Trkiyede Siyasi Partilerin Yanda / Semen Profili, 85-86. Milliyet, 22 Nisan 2006.

Yararlanlabilecek Ek Kaynaklar
Arsev Bekta, Demokratikleme Srecinde Liderler Oligarisi, CHP ve AP (1961-1980) (stanbul: Balam, 1993). Ruen akr, Ne eriat, Ne Demokrasi: Refah Partisini Anlamak (stanbul: Metis, 1994). mit Cizre-Sakallolu, AP-Ordu likileri: Bir kilemin Anatomisi ( stanbul: letiim, 1993). Ergun zbudun, Trkiyede Sosyal Deime ve Siyasal Katlma (Ankara; A.. Hukuk Fakltesi Yayn, 1975). Ergun zbudun, 1973 Trk Seimleri zerinde Bir nceleme, Prof. Dr. Blent N. Esene Armaan (Ankara: A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar, 1977), 265311. Ergun zbudun ve William Hale, Trkiyede slamclk, Demokrasi ve Liberalizm: AKP rnek-Olay, (stanbul:Doan Kitap, 2010). Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Modernleme, Din ve Parti Politikalar: MSP rnek Olay (stanbul: Alan, 1985) Tanju Tosun, Trk Parti Sisteminde Merkez Sa ve Merkez Solda Paralanma, (stanbul: Boyut Yaynlar, 1999).

6
Amalarmz erik Haritas
Trk Siyasal Hayat

TRK SYASAL HAYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Askeri mdahalelerden sonra ordunun sivil siyasetteki roln nasl dzenlediini belirleyebilecek, Askeri rejimlerin getirdii k gvencelerinin uzun vadedeki kbetinin hangi faktrlere bal olduunu aklayabilecek, Askeri mdahalelerden sonra rejimin sivillemesi srecinde ordunun siyasetten ekilmesinin nedenlerini aklayabilecek, bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz

Anahtar Kavramlar
k Gvenceleri Demokrasinin Pekimesi Vesayet Yetkisi Mahfuz Alanlar Rejimin Sivillemesi

Ordu ve Siyaset

IKI GARANTLER IKI GARANTLER VE DEMOKRASNN PEKMES REJMN SVLLEMES AVRUPA BRL SRECNDEK REFORMLAR

Ordu ve Siyaset
ORDU VE SYASET
1960taki ilk mdahalesinden beri lke siyasetinin en nemli aktrlerinden biri haline gelmi olan orduyu tartmadan, gnmz Trk siyasetinin hibir deerlendirilmesi tam olarak yaplamaz. Asker 1971 ve 1980de tekrar mdahale etmitir. Her mdahale makul derecede ksa srmesine ramen, her seferinde nemli k gvenceleri kazandndan, ordu sivil siyasetteki roln, takip eden demokratik rejimlerde geniletmitir. Elde edilen bu gvencelerin, zellikle Trkiyede demokrasinin pekimesi zerindeki etkilerini, teorik ve karlatrmal bir erevede deerlendirmek gerekir.

IKI GARANTLER
A M A

Askeri mdahalelerden sonra ordunun sivil siyasetteki roln nasl dzenlediini belirleyebilmek.
lk serbest seimler ncesi anayasaya konulan k gvenceleri: Vesayet yetkisi, Mahfuz alanlar, Seim srecinin ynlendirilmesi, Askeri rejim eylemlerinin geri alnamazl, Genel af ya da sorumsuzluk yasalardr. k garantileri: Otoriter iktidar sahiplerinin ynetimden ekilmelerinin artlar ve bu artlarn takip eden demokratik siyasi dzende korunmas iin yasalara konulangvenceler.

1990l yllarda demokrasiye geiler, zellikle bunun bir tr olarak askeri rejimlerin bir reform sreci yoluyla demokrasilere dnmeleri zerinde ok ey yazlmtr. Reform yoluyla demokrasiye geiin ayrdedici zellii, gei srecinin otoriter yneticilerle balatlmas ve denetlenmesidir.1 Kopma veya szleme yoluyla demokrasiye geilerin aksine bu yol, demokratikleme srecini balatan otoriter ynetimin, siyasal bakmdan muhalefetten daha gl olmasn ve lmllarn gerek hkmet gerek muhalefet kamplarnda arlardan daha gl olmalarn gerektirir. Reform yolunun bu zellikleri, otoriter yneticilerin hemen her zaman hkmetten ayrlmalarnn artlarn belirleyebildikleri ve yeni kurulacak demokratik siyasal dzende bir iktidar payna sahip olmalarn salayacak belli garantiler elde edebildikleri anlamna gelir. Genellikle k garantileri olarak adlandrlan bu garantilere sadece askeri rejimlerden deil, her trl otoriter rejimden demokrasiye geilerde rastlanabilir; ancak bir askeri rejim, zel kurumsal nitelikleri nedeniyle, kurum olarak ordu i dayanmasn koruduu srece, bu garantileri genellikle daha kolaylkla dayatabilir veya dikte edebilir.2 ou zaman k garantileri, ilk serbest seimlerden nce yaplan yeni anayasada yer alr; bununla, anayasal statnn, k garantilerine daha byk bir etkililik ve kalc g kazandraca umulur. k garantileri be balk altnda toplanabilir: Vesayet yetkileri, mahfuz alanlar, seim srecinin maniplasyonu, askeri rejim ilemlerinin geri alnamazl, ve af ya da sorumsuzluk kanunlar.3

134

Trk Siyasal Hayat

Vesayet Yetkileri
1982 Anayasasndaki vesayet yetkileri: Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl, Kemal Atatrkn ada reformlar.

Vesayet yetkisi: Ordunun serbest seimlerle ibana gelen hkmet ve onun siyasi kararlar zerinde, Devletin temel ve kalc karlarn temsil etme iddiasyla, geni kapsaml gzetimidir.

k garantilerinin bir blm, serbest seimlerle olumu hkmetin politikalar zerinde orduya birtakm vesayet yetkileri verilmesini amalar. J. Samuel Valenzuelann ifade ettii gibi bu yetkiler,mill devletin mulak bir biimde tanmlanan temel ve kalc menfaatlerini temsil etme iddiasyla, hkmet ve onun siyasal kararlar zerinde kapsaml bir denetim yrtlmesini ierir.4 Anayasal adan bu ama, bir ka yoldan gerekletirilebilir. Bunlardan biri, ordunun zel nem verdii ve onlar adna vesayet yetkilerini kullanaca baz temel deerlerin (devletin lke btnl, milli egemenlik, kanun hkimiyeti, sosyalizm, sosyal adalet ve liklik gibi) anayasaya dahil edilmesidir. Bunun tipik bir rnei, solcu Silhl Kuvvetler Hareketinin gl etkisi altnda Kurucu Meclise hazrlanan 1976 Portekiz anayasasnda grlebilir. Birinci madde Portekizi, snfsz bir topluma dnme amacna bal olarak tanmlamaktadr. kinci madde, Portekiz cumhuriyetinin amacnn iktidarn ii snflarnca demokratik ekilde kullanlmasnn artlarn yaratmak suretiyle, sosyalizme geii salamak olduunu belirtmektedir. Daha da nemlisi, nc madde, silhl kuvvetleri egemenliin kullanlmasna ortak yapmaktadr; bu maddeye gre Silhl Kuvvetler Hareketi, demokratik kazanmlarn ve devrim srecinin garantr olarak, halkla ittifak halinde, Anayasa uyarnca en stn otoritenin kullanlmasna katlr. Benzer ekilde, silhl kuvvetlerin hkimiyeti altndaki Kurucu Meclis tarafndan hazrlanm olan 1982 Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, silhl kuvvetlerin zellikle deer verdii, devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl ve Atatrk ilke ve inklplar gibi deerlere sk sk atfta bulunmaktadr.5 1982 Anayasasnda yer alan vesayet yetkilerini anayasa metninden okuyarak tartnz. SIRA SZDE Vesayet yetkilerine yer vermenin daha da etkili bir yolu, bu deerlerin korunD NELM mas amacylaanayasal yetkilerle donatlm ve silhl kuvvetlerin arlkta olduu biimsel kurumlar oluturmaktr. Bunun en iyi rnei, Portekiz Devrim Konseyinde grlmektedir. Portekiz Anayasasnn 142nci maddesine gre Devrim KonseS O R U yi, demokratik kurumlarn gerei gibi ilemelerinin, Anayasann uygulanmasnn ve 25 Nisan 1974 Portekiz Devriminin ruhuna sdk kalnmasnn garantr ve asDKKAT keri konularda siyasal organ ve yasama organ hviyetiyle, Cumhurbakannn danma kurulu olarak hareket eder. Devrim Konseyi, Cumhurbakanndan, genelSIRA SZDE kurmay bakanndan, eer varsa genelkurmay ikinci bakanndan, silhl kuvvetlerin dalnn komutanlarndan, silhl kuvvetler mensubu olmas artyla babakandan, ve ilgili kuvvetler tarafndan atanacak (sekizi ordu, deniz kuvvetleri, AMALARIMIZ hava kuvvetleri tarafndan) ondrt subaydan oluur. (Madde 143). 1960 askeri mdahalesini takiben, bir meclisini Milli Birlik Komitesinin oluturduu Kurucu Meclis tarafndan yaplan 1961 Anayasas, Milli Gvenlik Kurulunu K T A P kurmutur. Anayasann 111inci maddesine gre Milli Gvenlik Kurulu Cumhurbakannn bakanlnda, kanunun gsterdii bakanlar ile Genelkurmay Bakan ve kuvvetT E L E V Z Y O N temsilcilerinden kuruluydu. Kurul, milli gvenlik ile ilgili kararlarn alnmasnda ve koordinasyonun salanmasnda yardmclk etmek zere, gerekli temel grleri Bakanlar Kurulunca bildirmekle grevliydi. Bu madde, 12 Mart 1971 askeri mdahalesini takiben 1971 ylnda deitirilmi ve kuvvet temsilcileri N T E komutanlarnn Kurula ye olmalar kabul edilmitir. Kurulun gyerine kuvvet R N E T revleri ile ilgili fkra da, Kurulun anayasal arln arttracak ynde u ekilde de-

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

6. nite - Ordu ve Siyaset

135

itirilmitir: Milli Gvenlik Kurulu, milli gvenlik ile ilgili kararlarn alnmasnda ve koordinasyonun salanmasnda gerekli temel grleri Bakanlar Kuruluna tavsiye eder. Bylece, yardmclk etmek zere ibaresi karlm vebildirir kelimesi yerine, daha kuvvetli olan tavsiye eder ifadesi kullanlmtr. 1980 mdahalesinden sonra, 1982 Anayasas, Milli Gvenlik Kurulunun anayasal statsn daha da glendirmitir. Bu Anayasann 118inci maddesine gre Kurulun sivil yeleri, kanunla belirlenecek yerde, Anayasada saylmlardr. Yeni formle gre Kurul, Cumhurbakannn bakanlnda, Babakan, Genel Kurmay Bakan, Milli Savunma , ileri, Dileri Bakanlar, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlar ve Jandarma Genel Komutanndan olumaktadr. Bylece, Cumhurbakannn sivil kkenli olmas halinde dahi, asker ve sivil yelerin says eit olmaktadr. Kurulun grevleri ile ilgili fkra da, Kurulun anayasal arln arttracak biimde yle formle edilmitir: Milli Gvenlik Kurulu, devletin milli gvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve uygulanmas ile ilgili kararlarn alnmas ve gerekli koordinasyonun salanmas konusundaki grlerini Bakanlar Kuruluna bildirir. Kurulun, Devletin varl ve bamszl, lkenin btnl ve blnmezlii, toplumun huzur ve gvenliinin korunmas hususunda alnmasn zorunlu grd tedbirlere ait kararlar Bakanlar Kurulunca ncelikle dikkate alnr. 6 Bu maddede, 2001 ylnda yaplan deiiklik aada ele alnacaktr. Gene Milli Gvenlik Konseyi dneminde karlan 9 Kasm 1983 tarihli ve 2945 sayl Milli Gvenlik Kurulu Kanunu, bu geni ve mulak milli gvenlik tanmn daha da geniletmitir. Anlan Kanunun 2inci maddesi, milli gvenlii, devletin anayasal dzenini; milli varln ve btnln; siyasal, sosyal, kltrel ve ekonomik menfaatler dahil olmak zere, milletleraras alandaki btn menfaatlerini; her trl d ve i tehditlere kar milletleraras andlamalardan doan menfaatlerini kapsayacak biimde tanmlamaktadr. Milli gvenliin bu geni tanm, Trkiyede olduu gibi Latin Amerikada da gzlemlenen ve askeri profesyonellik kavramnda nemli bir deiimi ieren bir eilimi yanstmaktadr. D gvenlie ynelik eski profesyonellik, imdi i gvenlie ynelik yeni bir profesyonellikle, ya da siyasallam yeni bir profesyonellikle birlemitir. Bu anlaya gre silhl kuvvetler kendilerini sadece d ve i tehditlere kar savunma ile deil, lkenin milli hedeflerini gerekletirme kabiliyetini aktif olarak gelitirmek ile de meru biimde sorumlu olarak grrler. 7 Bunun iyi bir rnei, 1950lerin ortalarnda ve 1960larn balarnda Brezilya Yksek Harp Okulu (Escola Superior de Guerra, ESG) tarafndan gelitirilmi olan askeri ideolojidir: ESGnin doktrini, klsik veya devrimci olsun, modern savan, tm milletin iradesi, birlii ve retim kapasitesi ile ilgili olduunu kuvvetle vurgulamtr. Dolaysyla milli gvenlik politikalarnn oluturulmas ve uygulanmas ile grevli olanlar, artk dikkatlerini sadece snrlarn korunmas ve ordunun dier allagelmi kullanmlar ile snrl tutamazlar. ESGye gre milli gvenlik, byk lde, ekonominin ktlarnn rasyonel biimde maksimize edilmesi, lke iindeki btn blnme ve birlii yitirme kaynaklarnn ise minimize edilmesinin bir fonksiyonu olarak grld. Dolaysyla, gl hkmet ve planlama ihtiyac kuvvetle vurguland. 8 Silhl kuvvetlere vesayet yetkileri vermenin nc yolu, anayasadaki mulak referanslar yolu ile silhl kuvvetlere, anayasann ve kanunlarn garantr rolnn tannmasdr. Bu eit yetkiler, mesel ordunun kendisini devletin kalc kurumu (hkmetlerin gelip geici kurumlar olmasna karlk) olarak tanmlamas, dolaysyla milletin genel menfaatlerini en iyi yorumlayacana ve koruyacana inanmas sonucu, gayr resmi biimde de mevcut olabilir.9 Bunun iyi bir rnei, silhl kuv-

Milli Gvenlik Kurulu 1961 Anayasasyla kuruldu. 1971 muhtarasyla glendirildi. 1982 Anayasasyla daha da glendirildi.

136

Trk Siyasal Hayat

Askere vesayet yetkilerivermenin bir dier yolu: Anayasadaki mulak referanslarla, silahl kuvvetlere anayasann ve kanunlarn garantr roln vermektir.

vetlerin, Cumhuriyetin kurumsal dzeninin garantisi olduunu ifade eden 1980 ili Anayasasnn 90nc maddesidir. ilinin eski devlet bakan General Pinochetnin bu hkme byk nem atfettii anlalmaktadr. Kendisi, 23 Austos 1989 tarihli bir konumasnda, bu hkm 1980 Anayasasnn balca yeniliklerinden biri olarak vurgulam; bunun, Silhl Kuvvetler ve Polisin doal fonksiyonunu, yani onlarn siyasal fonksiyonunu en sonunda tanm olduunu ifade etmitir.10 Benzer ekilde 1988 Brezilya Anayasas, demokrasiye geiten sonra kaleme alnm olmasna ramen, silhl kuvvetlere bir garantrlk rol vermitir. Anayasann 142nci maddesine gre, Silahl Kuvvetler, Cumhurbakannn otoritesi altnda, Anavatann savunulmas, anayasal kuvvetlerin ve onlardan birinin talebi zerine kanun ve dzen hkimiyetinin garanti edilmesi ile grevlidir. Bu hkm, orduyu kanun ve dzen hkimiyetini salamak ve anayasal kuvvetin normal ileyiini garanti etmekle grevlendirmi olan 1967 Anayasasna oranla, bir iyiletirmedir. Ancak 1988 Anayasasnn getirdii bu grnteki iyiletirme, silhl kuvvetlerin zerkliini pek fazla azaltmamtr. Gerekten, silhl kuvvetler bakann otoritesi altna konulmu olmakla birlikte, dier anayasal kuvvetler de onun i sorunlara mdahale etmesini isteyebilmektedirler. Bu da, silhl kuvvetlere, anayasal organlar birbirlerine kar oynayarak, kendi pazarlk gcn arttrma imknn vermektedir.11 1961 ve 1982 T.C. Anayasalar, silhl kuvvetlere byle genel bir garantrlk rol vermi deilse de, Ordu Hizmet Kanununun 35inci maddesi ona Trk vatann ve nitelikleri Anayasada belirtilen Trkiye Cumhuriyetini korumak ve kollamak grevini vermektedir. Gerekten, 1960larn balarndan bu yana askeri liderler, siyasete mdahalelerini merulatrmak amacyla, bu maddeye sk sk atfta bulunmulardr.

Mahfuz Alanlar
Mahfuz: Koruma, saklanan; saklanm ya da gzetilmi olandr.

Valenzuelaya gre, mulak ve genelletirilmi vesayet yetkisine karlk, mahfuz alanlar, hkmet otoritesinin ve politika oluturulmasnn belli zgl alanlarn, seilmi grevlilerin yetki alan dna karr.12 Mahfuz alanlar, belli baz politika alanlarnda, zellikle savunma politikas konusunda, silhl kuvvetlerin byk lde zerk olmalarn ifade eder. Agueroya gre, zel alanlarda mevzilenmi olan ordu, savunma sektrnde mnhasr egemenlik talep eder...Ordu, kendi belirledii kurallar uyarnca, kendi yol gsterici ilkelerini, amalarn ve misyonlarn belirler ve kendi deerlerini, da kapal bir i sosyalleme sreci ile yeniden retir...Dolaysyla devlet, ayr otorite alanlarna blnmtr; bunlardan birini demokratik seimsel meruluk, dierini ordunun deimez milli z ifade etmekteki zel yetenei dolaysyla kendi kendisine bahettii meruluk destekler. Bu nedenle sivil demokratik hkmetler, devletin geni ve nemli bir kesimi zerinde etkili otorite kullanmak imkanndan yoksundur...Devlet iindeki kkl konumu sayesinde ordu, sadece d ynlendirme ve denetime direnmekle kalmaz, ayn zamanda askeri olmayan alanlarda da ar lde nfuz kullanr ve bunu geniletir.13 Mahfuz alanlarn ar bir rnei, 1976 Portekiz Anayasasnn 148inci maddesinde grlmektedir; bu madde, Devrim Konseyini, silahl kuvvetlerin rgtlenmesine, ileyiine ve disiplinine ilikin konularda tek yetkili yasama organ haline getirmitir. Konsey ayrca, askeri konulardaki milletleraras andlama ve szlemeleri onaylamak yetkisi ile de donatlmtr.

6. nite - Ordu ve Siyaset

137

1961 Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, silahl kuvvetler iin mahfuz ya da zerk alanlar belirlememi, ancak savunma ve gvenlik politikalarnn oluturulmasnda silahl kuvvetler temsilcilerinin istiari sfatla katlacaklar bir Milli Gvenlik Kurulu kurmutur. Ayrca, Genelkurmay Bakan, daha nce olduu gibi Milli Savunma Bakanna kar deil, Babakana kar sorumlu klnm, bylece stats ykseltilmitir. Buna karlk Anayasa, milli gvenliin korunmasndan ve silahl kuvvetlerin savaa hazrlanmasndan aka Bakanlar Kurulunu sorumlu klmtr (Madde 110). 12 Mart 1971 askeri mdahalesini takiben silahl kuvvetlerin de facto etkisi altnda kabul edilen 1971 ve 1973 anayasa deiiklikleri, silahl kuvvetlerin devlet aygt ierisindeki zerkliini byk lde arttrmtr. Bu deiikliklerden biri, silahl kuvvetleri Saytayn denetiminin dna karmtr. (Madde 127). Baka bir deiiklik, askeri personeli ilgilendiren tm idari eylem ve ilemleri denetlemek zere Askeri Yksek dare Mahkemesinin kurulmasdr; bylece bu tr ilemler, sivil idare mahkemelerinin yargsal denetimi dna karlmtr (Madde 140). Dier bir deiiklikle, skynetim askeri mahkemelerinin, skynetimin ilnndan en ok ay nce ilenmi sular yarglayabilmeleri ve bu yarglamalarn skynetimin bitiminden sonra da devam etmesi mmkn klnmtr. (Madde 32 ve geici Madde 21). Bu, askeri mahkemelerin grev alannn, sivil mahkemeler aleyhine nemli lde genilemesi anlamna gelmektedir. Ayn zamanda, skynetim askeri mahkemelerinin ancak skynetim sresince grev grebilecei yolundaki anayasa kuralndan da nemli bir sapma oluturmaktadr. Nihayet, 1973 Anayasa deiiklikleri ile, devletin gvenliine kar ilenen sular yarglamak zere Devlet Gvenlik Mahkemeleri oluturulmutur. Bunlar, asker ve sivil hkim ve savclardan kurulu karma mahkemelerdi ve askeri hkim ve savclar, askeri makamlarca seiliyorlard. Ancak Devlet Gvenlik Mahkemelerinin kararlar sivil Yargtayn temyiz incelemesine tbi idi (Madde 136). Asker zerkliin arttrlmas eilimi, 1982 Anayasas ile daha da glenmitir. 1971 - 1973 dnemindeki kazanmlarn korunmasndan baka, silahl kuvvetler, yeni kurulan Devlet Denetleme Kurulunun denetim yetkisinin dnda braklmtr (Madde 108). Yksek Askeri ra (orgeneral ve oramirallerden oluan ve general tayin ve terfilerinde kesin karar veren bir kurul) kararlarna kar yarg yolu kapatlmtr (Madde 125). 1402 sayl Skynetim Kanununa gre, skynetim komutanlarnn ilemlerine kar idari veya adli mahkemelere bavurulamaz; ayrca komutanlarn, vermi olduklar kiisel zararlardan dolay, zel hukuk alannda sorumluluklar da sz konusu olamaz. Ayn kanuna gre skynetim askeri mahkemeleri, bakmakta olduklar bir dva ile ilikisi olmas artyla, skynetim blgesi dnda ilenmi olan sular da yarglayabilirler. Nihayet, ayn kanun, birok suu skynetim mahkemelerinin grev alanna sokmak suretiyle, bu mahkemelerin grev alann byk lde geniletmitir. 1982 Anayasasnda yer alan mahfuz alan oluturmakla ilgili maddeleri bulunuz ve bu SIRA SZDE maddeleri anayasann balang blmyle ilikilendirerek tartnz.

1961 Anayasasnda MGK dnda mahfuz alanlar belirlenmedi.

12 Mart 1971 Muhtrasndan sonra anayasaya konulan mahfuz alanlar: Silahl kuvvetler saytay denetiminden muaf tutuldu, Ordu sivil yargnn denetiminden karld, Askeri skynetim mahkemeleri kuruldu, Devlet Gvenlik Mahkemeleri kuruldu.

1982 Anayasasyla eklenen mahfuz alanlar: Silahl Kuvvetler Devlet Denetleme Kurulunun denetiminden muaf tutuldu, Yksek Askeri ura kararlarna kar hukuki bavuru yaplmayaca saland, Skynetim mahkemesi kararlar koruma altna alnd, Skynetim mahkemelerinin kapsama alan ve yetkileri geniletildi.

SIRA SZDE

Seim Srecinin Maniplasyonu

DNELM

DNELM S O R U

ktidardan ayrlmakta olan askeri rejimler, gelecekteki demokratik rejimde daha byk bir iktidar payna sahip olmak amacyla, seim sreciniS maniple etmeye O R U alabilirler. Bu gibi giriimler, iktidarn el deitirmesinden nceki ilk serbest seimlerle snrl kalabilecei gibi, daha kalc etkileri de olabilir. Buna, fiili (de facDKKAT to) temelde teebbs edilebilecei gibi, temelleri kanunlarda hatt anayasada belirlenebilir.
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

138
Asker, demokratik rejime geildiinde iktidarn srdrebilmek iin seim srecini maniple eder. Bunun en basit yolu da, askeri rejim liderini demokratik rejimi Cumhurbakan semektedir: Orgeneral Grsel ve Orgeneral Evren gibi.

Trk Siyasal Hayat

1961 Anayasasndaki seim maniplasyonu: Milli Birlik Komitesi yelerinin tmnn Cumhuriyet Senatosunun yesi olmas, Hkm giymi olanlarn seilme hakkn kaybetmesidir.

1982 Anayasasndaki seim maniplasyonlar: Eski politikaclara siyasi yasak koydu, Genel seimler Milli Gvenlik Konseyinin sk kontrol altnda snrlandrlm bir ekilde yapld.

Bu amac gerekletirmenin en basit yolu, iktidardan ayrlmakta olan askeri rejimin liderini, yeni demokratik rejimde devlet bakanlna (ya da baka bir kilit mevkiye) getirmektir. Bu yntemin iyi bilinen rnekleri, Portekizde General Eanes, Trkiyede de General Grsel ve General Evrendir. 1960 mdahalesinin lideri General Cemal Grselin yeni seilmi parlmento tarafndan Cumhurbakanlna seilmesi, silahl kuvvetlerin ciddi basks altnda gereklemitir. Hatt bu seim, silahl kuvvetlerin, seim sonularna sayg gstermek ve parlmentonun alna izin vermek iin ileri srdkleri artlardan biriydi. 1980 mdahalesi lideri General Kenan Evrenin 1982de Cumhurbakanlna seilii de, ok olaan-d artlar altnda gereklemitir. 1982 Anayasasnn Cumhurbakannn parlmento tarafndan seilmesini ngrmesine karlk Evren, Anayasann geii 1inci maddesi gereince dorudan doruya halk tarafndan seilmitir. stelik bu seim, anayasa halk oylamas ile birletirilmi ve Anayasaya verilen evet oylar, ayn zamanda, seime tek aday olarak katlan Evrenin Cumhurbakanl iin verilen oylar olarak saylmtr. 1961 Trkiye Anayasas, lkeyi yneten Milli Birlik Komitesinin tm 23 yesini, Cumhuriyet Senatosunda mr boyu tabii yelie getirmitir (Madde 70). Senatonun 150 seilmi ve 15 Cumhurbakannca atanm yeden olutuu dnlrse, MBK yelerinin tabii yelii, seim srecinde nemli bir maniplasyon oluturmaktadr. Ayrca, Anayasann 68inci maddesi, bu maddede saylan sulardan dolay mahkm olanlarn, affedilmi olsalar bile milletvekili seilme yeterliliinden yoksun olacaklarn ngryordu. Bu hkmn amac, askeri ynetimce mahkm edilmi olan eski DP milletvekillerini Meclisten srekli olarak dlamakt. Bu engel, 1974 ylnda yaplan bir anayasa deiiklii ile kaldrlmtr. 1980 - 1983 yllar arasnda lkeyi yneten MGK rejimi ise, ok daha kapsaml seim maniplasyonlar gerekletirmitir. 1982 Anayasasnn Geici 4nc maddesi, eski politikaclarn siyasal faaliyetlerini yasaklamtr. Bu maddeye gre, 12 Eyll 1980 ncesi siyasal partilerin genel bakanlar, genel bakan vekilleri, genel sekreterleri ve merkez karar ve ynetim kurulu yeleri, on yl sre ile, siyasal parti kurmaktan, siyasal partilere ye olmaktan, TBMMne ve yerel ynetim makamlarna aday gsterilmek ve seilmekten yasaklanmlardr. Daha hafif bir yasak da, bu partilere mensup eski milletvekillerini, be yl sre ile, siyasal parti kurmaktan veya bu partilerin merkez karar ve ynetim organlarna seilmekten yasaklamakta, fakat TBMMne seilmekten engellememekteydi. Bu yasaklar, 6 Eyll 1987 tarihli anayasa halk oylamas ile kaldrlmtr. Ynetimdeki Milli Gvenlik Konseyi, 6 Kasm 1983 parlmento seimleri zerinde de sk bir denetim gerekletirilmitir. Seime ancak partinin katlmasna izin verilmitir; bunlardan ikisi (Milliyeti Demokrasi Partisi ve Halk Parti) esas itibariyle askeri rejimin yaratt kurulular olarak grnyorlard. Eski Adalet Partisinin baz yelerince kurulmu olan Byk Trkiye Partisi, Konsey kararyla kapatlmtr. AP ve CHPnin mirass gibi grnen DYP ve SODEPin de seime katlmalarna izin verilmemitir. Konsey, seime katlmalarna izin verdii partinin aday listelerinde bile, yzlerce aday veto etmitir. Ksacas, 1983 seimleri, snrl tercihli bir seim olmaktan teye geememitir. Seimleri takiben Milli Gvenlik Konseyi, alt yllk bir sre iin, Cumhurbakanl Konseyine dnmtr. Konseyin sadece istiari yetkilere sahip olmasna karlk, yeleri TBMM yelerinin baklklarndan tam olarak yararlanyorlard (Geici Madde 2).

6. nite - Ordu ve Siyaset

139

Askeri Rejim lemlerinin Deitirilmezlii

ktidardan ayrlmakta olan askeri rejimler, baz ilemlerini deitirilemez klmaya, hi deilse deitirilmelerini gletirmeye teebbs edebilirler. Bunun da tipik bir rnei, 1976 Portekiz Anayasasnda bulunabilir. Bu Anayasa, demokrasiye geii izleyen ilk yasama dnemi (bu dnem, 14 Ekim 1980de sona ermitir) iinde anayasann deitirilmesini yasaklamt. Bu tarihten sonra Cumhuriyet Meclisi, Anayasay deitirme yetkisine sahip oluyor, ancak deiiklii onaylamas ile birlikte ikinci yasama dnemi otomatik olarak sona eriyordu (Madde 286, fkra 1). Daha sonraki anayasa deiiklikleri, Meclis ye tamsaysnn bete drt ounluu ile aksine karar vermedike, ancak be ylda bir yaplabiliyordu (Madde 287). Ayrca Anayasada, anayasa deiiklii yolu ile dahi deitirilemeyecek deimez ilkeler yer almt. lgintir ki, bunlar arasnda temel retim aralar ile tabii kaynaklarn kollektifletirilmesi ve tekellerle byk iftliklerin kaldrlmas gibi, ar derecede ideolojik hedefler de vard (Madde 290). Benzer ekilde, Trkiyedeki iki askeri rejim de, ilemlerinin deitirilmesini gletirici tedbirler almtr. Gerek 1961 (Geici Madde 4), gerek 1982 (geici Madde 15) anayasalar, askeri ynetimlerce kabul edilen kanunlarn Anayasaya aykrlnn, demokrasiye geiten sonra bile, ileri srlemeyeceini hkme balamtr. Bu kanunlarn yasama organnca deitirilmesine veya kaldrlmasna anayasal bir engel olmamakla birlikte, Anayasa Mahkemesinin anayasaya uygunluk denetimi yetkisi zerindeki bu ksnt, otoriter hukuki mirasn tasfiyesini geciktirici nemli bir engel oluturmutur.14 Trkiye rneinde, Milli Gvenlik Konseyi rejiminin brakt otoriter miras, selefinkininden ok daha byk olduundan, Anayasa Mahkemesinin denetim yetkisi zerindeki bu kstlama, ok daha ciddi sakncalara yol amtr. 1960 - 1961 dnemindeki Milli Birlik Komitesinin aksine, Trk anayasa ve hukuk sistemini temelden yeniden yaplandrmay amalayan Konsey, 1980 - 1983 dneminde 535 kanun ve 91 kanun hkmnde kararname karmtr. Bunlar arasnda, seimler, siyasal partiler, yarg organ, polis, skynetim ve olaanst hal, yerel ynetimler, niversiteler, Trkiye Radyo ve Televizyon Kurumu, dernekler, sendikalar, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular, toplu szleme ve grevler, basn, toplant ve gsteri yryleri hakk gibi birok hayati nemde alan dzenleyen kanunlar yer almaktadr.15 ili askeri rejimi, kendi dikte ettii 1980 Anayasasn, en nemli miraslarndan biri olarak grmtr.16 Trkiyede de MGK, 1982 Anayasas ile ilgili olarak benzer grler tamtr. General Evren, sk sk, kendisini Anayasann kefili olarak iln etmitir. Daha nemlisi, 1982 Anayasas, Cumhurbakanna anayasa deiiklikleri zerinde gl bir veto yetkisi vermitir. Yeni seilen parlmentonun toplanmasn izleyen ilk alt yl iinde, Cumhurbakannca Meclise iade edilen bir anayasa deiikliinin kanunlaabilmesi, Meclis ye tamsaysnn drtte (normaldeki te iki yerine) ounluunun oyu ile mmknd. Ancak, TBMM 1987 ylnda eski politikaclarn siyaset yasaklarnn kaldrlmas konusunda halk oylamasna bavurulmasn kabul ettiinde, Cumhurbakan Evren bu yetkisini kullanmamtr.

1961 ve 1982 Anayasalarnda, askeri rejim tarafndan yaplan yasalarn anayasallnn, demokratik rejime geildikten sonra bile Anayasa Mahkemesinde sorgulanamayaca hkm yer almtr.

Af Kanunlar
ktidardan ayrlmakta olan askeri rejimlerin en sk bavurduklar k garantilerinden biri, rejimin yneticileri ve grevlileri tarafndan ilenmi olan sular, zellikle insan haklar ihlllerini kapsayan af kanunlarnn karlmasdr.17 Bu tr kanunlar, ilide, Brezilyada, hatt asker-sivil ilikilerinin demokratik normlara en uygun olduu Latin Amerika lkesi olan Uruguayda karlmtr.18

140

Trk Siyasal Hayat

Trkiyede her iki askeri rejim de, yarg soruturmas ve kovuturmasna kar garantileri Anayasaya dahil etmitir. 1961 (geici Madde 4) ve 1982 (geici Madde 15) Anayasalar, ynetici askeri konsey yelerini, bakanlar ve onlarn emirlerini uygulayan tm kamu grevlilerini, gerek hukuki gerek cezai takibata kar korumakta; bu kiilerin cezai, hukuki ve mali sorumluluklar konusunda hibir mahkemeye bavurulamayacan hkme balamaktadr.

IKI GARANTLER VE DEMOKRASNN PEKMES

AM A

Askeri rejimlerin getirdii k gvencelerinin uzun vadedeki kbetinin hangi faktrlere bal olduunu aklayabilmek.

k gvencelerinin akbetini belirleyen faktrler: Yeni bir askeri darbe ya da bakaldr ihtimali, Ordunun siyasetteki rolne ilikin sivil gler arasndaki fikir birlii ya da fikir ayrlnn derecesi.

ktidardan ayrlmakta olan askeri rejimler iin salanan k garantileri, demokratik bir rejime geii kolaylatrc bir unsur telkki edilebilir. Ancak bazen ilk geii kolaylatrm olan artlar, ikinci geii (pekimi bir demokrasiye gei) zorlatrabilir. Valenzuelaya gre, pekimi bir demokrasinin inas, ou zaman, birinci geii (otoriter yneticilere ve onlar destekleyen glere garantiler sunmak suretiyle) kolaylatrm olabilen, ama ikincisi iin zararl olan dzenlemelerin, anlamalarn ve kurumlarn terk edilmesini veya deitirilmesini gerektirir. 19 Felipe Aguero da, u szleri ile bu gre katlmaktadr: Silahl kuvvetlerin yaygn bir alanda kk salmas...daha nceki otoriter dnemin kalc bir miras haline gelebilir ve bu, kukusuz, demokrasinin pekimesini engelleyebilir, sonunda da onun varln bile tehdit edebilir. 20 Demokrasinin pekimesi nndeki bu engellerin, uzun hatt orta vdede kaldrlmas imknsz deildir. Mesel Portekizde 1982 ve 1989 yllarnda gerekletirilen kapsaml anayasa deiiklikleri, 1974 - 1976 yllarnn geici askeri ynetiminden kalan otoriter miras tasfiye etmitir. Trkiyede de, aada aklanaca gibi, sivil-asker ilikilerinin demokratik normlara uyarlanmas konusunda nemli admlar atlmtr. k garantilerinin uzun vdedeki kaderini tayin eden iki faktr, yeni bir darbe olasl ile, sivil siyasal gler arasnda ordunun siyasetteki rol konusunda gr birliinin mevcut olup olmamasdr. Valenzuelann doru olarak belirttii gibi, Askeri darbeler veya isyanlar, nemli siyasal aktrlerce de, hkmetlerin yerine gemenin mmkn aralar olarak grld takdirde, demokratik pekime gerekleemez. Bu, pekime srecini engelleyen btn dier unsurlarn altnda yatan temel tatr; nk vesayet yetkileri, mahfuz alanlar ve seimlerdeki ayrmclk, demokratik ekilde seilmi makamlar devirme tehdidi olmadka, uzun vdede srdrlemez...Bu ekilde, seimlerin dzenli takvimi aksatlmasa, yani hibir darbe veya baarl isyan olmasa bile, demokratik yntem, byk lde engellenmi olur. Bu da, ters kurumsallama ynnde bir ksr dng oluturur. 21 Bu anlamda, inandrc bir darbe tehdidi, sivil siyasal aktrlerin beklentilerinde ve hesaplarnda kkl bir deiiklik yaratr; onlar, ordu ile ittifaklar aramak veya onu mdahaleye davet etmek gibi, demokratik pekimeden uzaklatracak ynlerde harekete sevk eder. kinci faktr de ok nemlidir; nk sivil siyasal gler arasnda ordunun meru rol konusunda gr birliinin olmamas, orduyu siyasete mdahale etmeye ve kendi siyasal nfuzunu srdrmeye veya arttrmaya tevik eder. Latin Amerikann yakn zamanlardaki deneyimini yorumlayan Aguero, yle demektedir. Birleik bir cephe oluturamayan siviller, ordunun demokratik pekime mitleri

6. nite - Ordu ve Siyaset

141

asndan ortaya koyduu engeller konusunda hibir ortak anlay sergilememilerdir. Bylece, ordunun i politikaya mdahalesinin maliyetini arttracak hayati bir caydrc heba edilmi, ordunun yararlanabilecei sivil atlaklar alm olmaktadr. 22 Trkiyede halen ordunun siyasal rol ve vesayet yetkileri zerinde iktidar (AKP) ve ana muhalefet (CHP) partileri arasnda bir gr birliinin mevcut olmamas, bu durumun iyi bir rneidir.

REJMN SVLLEMES
A M A

Askeri mdahalelerden sonra rejimin sivillemesi srecinde ordunun siyasetten ekilmesinin nedenlerini aklayabilmek.

Trkiyenin 1983te demokrasiye geii, iktidardan ayrlan bir askeri rejimin ayrlma artlarn ne lde dikte edebileceini gstermesi asndan, ders kitaplarna geecek bir rnektir. Trkiyenin bu deneyimi, Brezilya, ili ve Portekiz gibi lkelerce de paylalmaktadr. Demokrasiye geiten yirmi ksur yl sonra, belli lde bir sivilleme gereklemi grnmektedir. Askeri rejimin mirasnn baz unsurlar, anayasa deiiklii yolu ile kaldrlmtr. Mesel eski politikaclarn siyaset yasaklarna ilikin anayasa hkm, 1987 halk oylamas ile kaldrlm ve deiiklik, Cumhurbakan Evrence de veto edilmemitir. Ayn ekilde, 1995 Anayasa deiiklikleri, sendikalar, dernekler, vakflar ve kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular gibi sivil toplum kurulularnn siyaset yasan kaldrmtr ki, bu yasan MGK rejimi gznde byk nem tad bilinmektedir. Aada aklanaca gibi, 2001 ve 2004 Anayasa deiiklikleri ile uyum kanunlarnda bu ynde baka birok nemli adm atlmtr. Anayasal k garantilerinin bir blm de, bunlar iin Anayasada ngrlen srenin sona ermesi nedeniyle kendiliinden ortadan kalkmtr. 1983 seimleri sonucunda oluan TBMMnin toplanma tarihinden itibaren alt yllk sre iin ngrlm bu garantilerden biri, MGKnin (Cumhurbakanlna seilmi olan General Evren hari olmak zere) istiari nitelikte bir Cumhurbakanl Konseyine dnm olmasdr. William Halee gre, 1983ten sonra Konseyin ynetimde nemli bir rol oynadn gsteren ak bir kant yoktur...Bunun balca fonksiyonu, eski cunta yelerine onurlu bir emeklilik yolu salamak olmu gibi grnmektedir. 23 Geici nitelikteki baka bir k garantisi, Cumhurbakannn anayasa deiiklikleri zerindeki glendirilmi veto yetkisidir. Alt yllk sre iinde bir anayasa deiiklii Cumhurbakannca Meclise iade edildii takdirde, onun kabul, normal te iki ounluk yerine, TBMM ye tamsaynn drtte ounluunu gerektirmekteydi. Nihayet, General Evrenin MGK politikalar ile bir lde sreklilik salanmas amacyla tasarlanm olan Cumhurbakanl sresi, 1989 ylnda sona ermitir. 1983 sonras dnemin ilk yllarnda sivilleme sreci, biimsel anayasa deiikliklerinden ok, gayr resmi bir uygulama ve adaptasyon sreci ile gereklemitir. 1983 seimlerini takiben greve gelen Turgut zal hkmeti, politika oluturmadaki stnln, tedricen fakat kararl bir biimde gerekletirmitir. Balangta, Evren ile zal arasnda bir eit gayr resmi i blm olumu gibi grnyordu. Evrenin savunma ve d politika alanlarnda arln korumasna karlk, zal ekonomik politikalarn oluturulmasnda tam bir serbestiye sahip olmutu.24 Ancak bu i blm pek uzun srmedi. Zaman iinde Evren, parlmenter bir cumhuriyetin Cumhurbakan gibi davranmaya balarken, zal yrtme gcnn etkin liderliini stlendi. Evren, ordunun siyasetten uzaklamas srecinde hayati bir rol oynamtr. Eer o, aktif mdahaleci bir tutum alm olsayd, sivil rejime geri d-

Askeri rejimin miras olan unsurlar kaldran deiiklikler: Siyasi yasaklarn kaldrlmas, Sivil toplum kurumlarnn siyasi yasann kaldrlmas, 2001-2004 Anayasa deiiklikleri, Uyum kanunlar.

142

Trk Siyasal Hayat

n srecinin, olduundan ok daha frtnal ve daha eksik olmas muhtemeldi. 25 1987 ylnda zal, silahl kuvvetlerin normal Genelkurmay Bakan aday olan Orgeneral Necdet ztorunun (Trk silahl kuvvetlerinin geleneinde, Kara Kuvvetleri Komutan, Genelkurmay Bakan olur) yerine, kendi tercih ettii bir orgeneral olan Necip Torumtay Genelkurmay Bakanlna atad. Kenan Evrenin Cumhurbakanl sresinin bitiminde zal, Celal Bayardan bu yana sivil kkenli ilk Cumhurbakan olarak bu makama seildi. Cumhurbakanl dneminde zal, muhaliflerinin anayasaya aykrlk iddiasna ramen, zellikle Krfez krizinde d politika ve gvenlik politikasnn oluturulmasnda aktif rol oynad. zaln Trkiyenin Krfez politikasn kiisel olarak ynlendirmesi, Genelkurmay Bakan Torumtayn istifasna yol at. Baz gzlemcilerin yorumlarna gre, gemite hkmetin politikalar ile ciddi anlamazlk iinde bulunan bir Genelkurmay Bakan, istifa edecek yerde ya darbe yapar veya bir muhtra verirdi. Halee gre Torumtay olay, ordunun, kendi profesyonel uzmanlk alannda bile, sivil iktidarn stnln yava yava kabul etmekte olduunu gstermitir. 26 1993te zaln lm zerine, gene bir sivil kkenli politikac Sleyman Demirel Cumhurbakanlna seilmi, onu 1999 ylnda Ahmet Necdet Sezer izlemitir. 1983 sonras dnemde ordunun siyasetten olduka dzenli bir biimde ekilmesi, baz gzlemcileri, silahl kuvvetler zerinde yeterli bir sivil denetimin salanm olduu ve Trkiyenin bu adan yerleik Bat demokrasilerinden temel bir fark kalmad yolunda yorumlara sevk etmitir. Halee gre, 1990larn balarndan itibaren silahl kuvvetler komutanlarnn, devlet yaps iindeki geleneksel yarzerk konumlarn (bu konumda savunma politikas, seilmi politikaclarn denetimi dnda, kendi zel mahfuz alanlar addedilmekteydi) terk etmeye baladklar aktr...Trk ordusunun siyasal rol bugn, 1950lerden beri herhangi bir zamanda olduundan daha zayftr...Generallerin, Bat demokrasilerinde olduu gibi, seilmi bir hkmetin hizmetkrlar haline geldii yeni bir dengeye doru tedrici bir deiim gereklemitir.27 Benzer ekilde Ahmet Evinin ifadesi ile, zirvede Cumhurbakan [Evren] ile siyasal yrtme arasndaki uyumlu iliki, ordunun klalarna ekilmesini kolaylatrmtr. En st dzeydeki etkisinin devam edeceinden emin olan ordu, sivil rejim zerindeki denetimlerini tedricen gevetmi ve yetkilerini siyasal otoriteye devretmitir... 1950lerden bu yana ilk sivil Cumhurbakannn seilmesi ile, 1989da siyasetin sivillemesi tam olarak gereklemitir.28 Son zamanlardaki Genelkurmay Bakannn (Kenan Evren, Necip Torumtay ve Doan Gre) anlarn ve kamusal demelerini inceleyen Metin Heper ve Aylin Gney, nc Trkiye Cumhuriyeti ikinci onylna girerken, sivil-asker ilikileri, liberal-demokratik modele yaklamtr sonucuna varmlardr. 29 Oysa bu gzlemler vakitsiz bir iyimserlii yanstt gibi, sunduklar kantlar da ok ikna edici deildir. Mesel Heper ve Gneyin aratrmasnda, Torumtayn u szleri aktarlmaktadr: Ordu, (1) sivil otorite karsnda mmkn olduu kadar zerk olmaldr; (2) askeri ynleri de olan konularda ona danlmaldr; (3) tamamen askeri nitelikteki sorunlarda son sz sylemelidir. Gree gre, Trkiyede silahl kuvvetler, sadece lkeyi d dmanlarna kar savunmakla deil, ayn zamanda onu i dmanlarna kar savunmakla ve Trkiye Cumhuriyetinin lik ve ada niteliklerini korumakla da sorumludur. 30 Silahl kuvvetlerin 1997 krizindeki tutumu, onun devletin blnmez btnl ve lik karakteri gibi derinden bal olduu deerlere kar bir tehdit alglamasnn varl halinde, kendisini gene de bir muhafz rolnde grdn kantlamaktadr.

6. nite - Ordu ve Siyaset

143
Ordunun 1983de yumuak bir ekilde siyasetten ekilmesi Trk demokrasisinin Bat demokrasilerine ve standartlarna yaklamas asndan nemli bir admdr.

Refah Partisi-Doru Yol Partisi koalisyon hkmetinin kurulduu andan (28 Haziran 1996) itibaren ordu, RPnin hkmete katlmasna scak bakmamtr. Balangta bir bekle ve gr politikasnn izlenmesine karlk, Babakan Erbakann baz eylemleri ve baz RP milletvekillerinin liklik-kart beyanlar, orduda bir alarm duygusu yaratmtr. Bu olaylar, Milli Gvenlik Kurulunun 28 ubat 1997 tarihindeki dramatik toplantsna yol amtr. Bu toplantda komutanlar, hkmetin irticai faaliyetler karsndaki hogrl tutumunu iddetle eletirmiler ve eitli nerilerde bulunmulardr. Bunlar arasnda, zorunlu ilk retim sresinin sekiz yla karlmas suretiyle, mam ve Hatip Okullarnn orta ksmnn kaldrlmas da yer almaktayd. Youn bir gerilim dneminin ardndan ve ordunun artan basks karsnda Erbakan nihayet 18 Haziranda istifa etti. RP ve DYP yneticilerinin midi, RP - DYP koalisyonunuz Tansu illerin babakanlnda devam edecei idi. Ancak Cumhurbakan Demirel, hkmeti kurma grevini ANAP lideri Mesut Ylmaza verdi. Bunu izleyen gnlerde DYPden baz milletvekilleri yeni hkmeti desteklemek zere partilerinden istifa ettiler. Ylmaz hkmeti, ANAP, DSP ve DTPnin (DYPnden ayrlan bir grup milletvekilinin kurduu Demokratik Trkiye Partisi) koalisyonuna dayanyor ve hkmet dndan CHP tarafndan destekleniyordu. MGKnn 28 ubat 1997 tarihli toplantsn izleyen olaylar, silahl kuvvetlerin sivil liderlik karsndaki hogrsnn snrlarn ortaya koymutur. Silahl kuvvetler, gnlk politikaya karmak ve ynetimi dorudan doruya ele almakta isteksiz olmakla birlikte, iki temel deerinin (devletin blnmez btnl ve lik karakteri) tehlikede olduunu dndkleri anda, mdahale eiinin almas ok muhtemeldir. 1997de silahl kuvvetler gibi birok sivil grup da, bu ikinci deerin tehdit altnda olduunu dnyordu. Daha olumlu adan baklacak olursa, silahl kuvvetler bu krizde daha ok bir bask grubu gibi hareket etmi ve abalarna iveren kurulular ve ii sendikalar gibi birok nemli sivil toplum kurumunu ortak etmitir. Bununla birlikte, inanlr bir darbe tehdidi olmasayd, RP-DYP hkmetinin parlmento desteinin erimeyecek olduu da sylenebilir. Silahl kuvvetlerin ok nem verdii iki temel deer konusundaki tehdit alglamalar, bundan sonra da silahl kuvvetlerin mdahale eiini belirleyecek gibi grnmektedir. 1982 Anayasasnda rejimin sivillemesine ynelik yaplan deiiklikleri bulunuz ve bu SIRA SZDE maddeleri eski haliyle ilikilendirerek tartnz.
DNE AVRUPA BRL SRECNDEK REFORMLARL M

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Trkiyenin AB yeliine adaylnn kesinletii 1999 ylndan bu yana, gerek anaS O R U yasa deiiklikleri, gerek uyum kanunlar yoluyla, sivil-asker ilikilerinin demokratiklemesi ynnde nemli admlar atlmtr.31 1999 Anayasa deiiklii ile Devlet Gvenlik Mahkemelerinden askeri hkim DKKAT ve savclar karlm, 2001 Anayasa deiiklii ile Milli Gvenlik Kurulundaki sivil ye says arttrlm ve Kurul kararlarnn istiari nitelii vurgulanmtr. 2004 AnaSIRA SZDE yasa deiiklii ile, Devlet Gvenlik Mahkemeleri tmden kaldrlm, silahl kuvvetlerin elindeki devlet mallarnn Saytayca denetlenmesinin yolu alm ve Yksekretim Kurulundaki asker ye karlmtr (Bk. nite 3). AMALARIMIZ Bu anayasa deiiklikleri yannda, 30.07.2003 tarihli ve 4963 sayl Kanunla (Yedinci Uyum Paketi), MGK kararlarnn uygulamasnn koordinasyonu ve izlenmesi iin bir Babakan yardmcsnn grevlendirilmesine, MGK GenelPSekreterinin K T A siviller arasndan da atanabilmesine (nitekim Austos 2004ten bu yana bu grev,
TELEVZYON

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

144

Trk Siyasal Hayat

sivil grevliler tarafndan srdrlmektedir) olanak salanm, MGK Genel Sekreterlii Ynetmelii zerindeki gizlilik kayd kaldrlmtr. 14.07.2004 sayl ve 5218 sayl Kanunla, MGK Genel Sekreterliinin, Radyo ve Televizyon st Kuruluna ye atamasna son verilmitir. Bu reformlarla sivil-asker ilikilerinin demokratikletirilmesi konusunda hukuken yaplabilecek olanlarn bir blm gerekletirilmitir.Buna karlk, silahl kuvvetlerin siyasal rol ve birok alanlardaki zerk stats devam etmektedir. Bunun tipik rneklerinden biri, asker yargnn sivil ya da adl yarg karsndaki geni grev alandr. 1982 Anayasasnn asker yarg baln tayan ve 1961 Anayasasnn 138inci maddesi ile ayn olan 145inci maddesi, asker yargnn grev alann yle tanmlamaktadr: Asker yarg, asker mahkemeler ve disiplin mahkemeleri tarafndan yrtlr. Bu mahkemeler, asker kiilerin, asker olan sular ile bunlarn asker kiiler aleyhine veya asker mahallerde yahut askerlik hizmet ve grevleri ile ilgili olarak iledikleri sulara ait dvalara bakmakla grevlidirler. Ayn maddenin ikinci fkras, baz durumlarda siviller tarafndan ilenen sularn da asker mahkemelerin grev alanna gireceini belirtmektedir. Silhl kuvvetler iindeki baz kiilerin darbe hazrl iinde olduu iddiasyla balatlan Ergenekon dvas srecinde, asker mahkemelerle adl mahkemeler arasndaki grev ayrm sorunu,ciddi tartmalara neden olmutur. 26 Haziran 2009 tarihli ve 5918 sayl Kararla asker mahkemelerin grev alan bir lde daraltlm olmakla birlikte bu kanunun ilgili maddesi, 21 Ocak 2010 tarihinde Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilmitir. Sonu olarak, Trkiyede asker-sivil ilikilerinin, Bat demokrasilerinde olduu gibi sivil iradenin stnlne dayanan bir modele kavuturulabilmesi iin, yaplmas gereken daha birok anayasal ve kanun dzenlemeler vardr. Ancak, Trkiyede silhl kuvvetlerin siyasal etkisinin sadece hukuk dzenlemelerden kaynaklanmad; bunun tarihsel, sosyolojik ve kltrel kklerinin de olduu unutulmamaldr.

6. nite - Ordu ve Siyaset

145

zet
A M A

Askeri mdahalelerden sonra ordunun sivil siyasetteki roln nasl dzenlediini belirleyebilmek. Demokrasiye gei ve bu geilerin zel bir ekli olan askeri rejimlerin bir reform sreciyle yerini demokratik rejimlere brakmas, otoriter iktidarn kontrolnde olur. Ynetimden ekilmenin artlarn ise hemen hemen her zaman otoriter iktidar kendisi belirler. Yeni demokratik siyasi dzende iktidarda belirli pay garantilerini alrlar ve buna da k gvenceleri denir. Bu gvenceler be balk altnda toplanabilir: Vesayet yetkileri, mahfuz alanlar, seim srecinin maniplasyonu, askeri rejim eylemlerinin geri alnamazl ve genel af ya da sorumsuzluk yasalar. Vesayet yetkileri, mulak bir erevede tanmlanan, ulus-devletin temel ve kalc menfaatlerini temsil etme iddias ile hkmet ve onun siyasi kararlar zerinde geni bir gzetimdir. 1982 Anayasasnda, devletin lkesi ve milliyetiyle blnmez btnl ve Kemal Atatrkn reformlar vesayet altna alnmtr. Bu deerleri korumak iin anayasal yetkilerle donatlm askeri arlkl resmi kurumlar yaratlr. 1961 Anayasasyla kurulan ve daha sonra glendirilen Milli Gvenlik Kurulu bu kurumlardan biridir. Mahfuz alanlar, mulak ve olduka genel tanmlanan vesayet yetkilerinin tersine, hkmet otoritesinin belirli alanlarn ve nemli siyasetlerin belirlenmesini seilmi grevlerin alanndan karr. 1961 Anayasasnda mahfuz alan olarak sadece MGK kurulurken 1971 muhtras ve 1982 Anayasasnda silahl kuvvetlerle ilgili mahfuz alanlar geniletildi. ktidardan ekilmek zere olan askerler, yeni gelecek demokratik rejimde de sz sahibi olabilmek iin seim srecini maniple edebilirler. Bunu gerekletirmenin en basit yolu da askeri rejimin liderini demokratik rejime geildiinde Orgeneral Cemal Grsel ve Kenan Evren gibi cumhurbakan semektir. ekilen askeri rejimler baz eylemlerini deitirilmez klma ve en azndan zorlatrma abas iinde olurlar. ekilen askeri rejimlerin getirdii en genel gvencelerden birisi de, zellikle insan haklar ihlalleri konusunda, askeri rejim lideri ve idarecileri tarafndan ilenen sular iin af yasas karlmasdr.

A M A

Askeri rejimlerin getirdii k gvencelerinin uzun vadedeki akbetinin hangi faktrlere bal olduunu aklayabilmek. ktidar brakan askeri rejimlerin getirdii k gvenceleri, demokratik rejime geii kolaylatran faktrler olarak alglanabilirler. Ancak ilk gei srecini kolaylatran bu faktrler, ikinci yani pekimi demokrasiye geite engel oluturur. k gvencesinin geleceini belirleyen birbiriyle balantl iki nemli faktr vardr. Birincisi yeni bir askeri darbe ya da bakaldr ihtimali, dieri de ordunun siyasetteki rolne ilikin sivil gler arasndaki fikir birlii ya da fikir ayrlnn derecesidir. Askeri mdahalelerden sonra rejimin sivillemesi srecinde ordunun siyasetten ekilmesinin nedenlerini aklayabilmek. ekilen bir askeri rejimden sonra demokrasiye geiten yaklak yirmi yl sonra, belli oranda sivilleme salam gibi grnmektedir. Trkiyede ordunun 1983 sonras dnemde yumuak bir ekilde siyasetten ekilmesi birok gzlemciyi, ordu zerinde yeteri derecede sivil kontroln saland ve bu adan bakldnda ise Trk demokrasisinin yerleik Bat demokrasileri standartlarn yakalad eklinde bir dnceye sevk etmitir. Ancak28 ubat sreci ve onu izleyen olaylar, bu gzlemlerin hayli iyimser olduu izlenimini uyandrmaktadr. 1997de ordu ve birok sivil, laik yapnn tehdit altnda olduuna inanmt. Bu krizde ordu, sendikalar ve iadam dernekleri gibi, nde gelen sivil toplum rgtleri ile beraber bir bask grubu olarak alt. Bu durumda, ordu tarafndan zerinde titizlik gsterilen temel ilkeler tehdit edildii takdirde, askeri mdahale ihtimalinin gndeme gelebilecei sonucu ortaya kmaktadr. Rejimin sivillemesine ynelik olarak 1987 ve 1995 Anayasa deiiklikleriyle birlikte siyasi yasaklar hem politikaclar hem de sivil toplum kurulular iin kaldrlmtr. 2001-2004 Anayasa deiiklikleri ve uyum kanunlar da bu amaca ynelik almalardr. Avrupa Birlii srecinde yaplan reform almalar da sivil-asker ilikilerinin demokratiklemesine ynelik konulardr.

AM A

146

Trk Siyasal Hayat

Kendimizi Snayalm
1. 1960 ylndan itibaren askeri liderlerin siyasete mdahalelerini merulatrmak iin ska bavurduklar kanun maddesi aadakilerden hangisidir? a. 1960 Anayasasnn 3. maddesi b. 1960 Anayasasnn 90. maddesi c. 1924 Anayasasnn 1. maddesi d. Silahl Kuvvetler Hizmet Kanununun 10. maddesi e. Silahl Kuvvetler Hizmet Kanununun 35. maddesi 2. Genel Kurmay Bakanl, ilk kez hangi Anayasa deiiklii ile Babakanla balanmtr? a. 1924 b. 1945 c. 1961 d. 1971 e. 1982 3. Aadakilerden hangisi 12 Mart 1971 Muhtras sonrasnda orduya ayrcalk salayan bir yasa uygulamas deildir? a. Silahl Kuvvetlerin Saytay denetiminden karlmas b. Silahl Kuvvetlerin Dantay denetiminden karlmas c. Skynetim mahkemelerinin kurulmas d. Devlet Gvenlik Mahkemelerinin kurulmas e. Sava halinde Cumhurbakannn orduya bakomutanlk yapmas 4. Aadaki askeri liderlerden hangisi askeri darbe sonrasnda Cumhurbakan seilmitir? a. Cemal Grsel b. Fahri Korutrk c. smet nn d. Cevdet Sunay e. Turgut Sunalp 5. 1961 Anayasasna gre Cumhurbakan, Cumhuriyet Senatosuna ka ye atama hakkna sahiptir? a. 10 b. 15 c. 20 d. 25 e. 30 6. 1980 askeri darbesi sonrasnda dnemin siyasal parti bakanlarna konan siyaset yapma yasa, hangi tarihte yaplan referandumla kaldrlmtr? a. 6 Kasm 1983 b. 12 Eyll 1984 c. 27 Aralk 1986 d. 6 Eyll 1987 e. 27 Mays 1990 7. 1980 askeri darbesi sonrasnda yaplan ilk genel seimde ka siyasal partinin seime girmesine izin verilmitir? a. 2 b. 3 c. 4 d. 5 e. 6 8. 1960 askeri darbesi sonrasnda kurulan askeri ynetim organna ne ad verilmitir? a. Milli Gvenlik Kurulu b. Milli Birlik Komitesi c. Milli Gvenlik Konseyi d. Yksek Askeri Konsey e. Yksek Gvenlik Konseyi 9. 1982 Anayasasnn hangi maddesi 1980 askeri darbesinde grev alan askeri konsey, hkmet yeleri ve bunlarn emrinde alan memurlar cezai ve hukuki kovuturmalardan korumutur? a. 5. maddesi b. 104. maddesi c. Geici 1. maddesi d. Geici 9. maddesi e. Geici 15. maddesi 10. 1960 askeri darbesi sonrasnda ilk sivil cumhurbakan hangi yl seilmitir? a. 1966 b. 1971 c. 1973 d. 1982 e. 1989

6. nite - Ordu ve Siyaset

147

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. c 3. e 4. a 5. b 6. d 7. b 8. b 9. e 10. e Yantnz yanlsa Vesayet Yetkileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Vesayet Yetkileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Mahfuz Alanlar konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Seim Srecinin Maniplasyonu konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Seim Srecinin Maniplasyonu konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Seim Srecinin Maniplasyonu konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Seim Srecinin Maniplasyonu konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Vesayet Yetkileri konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Asgeri Rejim lemlerinin Deimezlii konusunu gzden geiriniz. Yantnz yanlsa Rejimin Sivillemesi konularn gzden geiriniz. Sra Sizde 3 1982 Anayasasnda rejimin sivillemesine ynelik yaplan deiiklikleri bulunuz ve bu maddeleri eski haliyle ilikilendirerek tartnz.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

1 Reform yolu ile demokratikleme zerindeki genel almalar iin, bkz. Samuel P. Huntington, The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century (Norman: University of Oklahoma Press, 1991), zellikle 124-142; Scott Mainwaring and Donald Share,Transitions Through Transaction: Democratization in Brazil and Spain, W. A. Selcher (ed.), Political Liberalization in Brazil: Dynamics, Dilemmas, and Future Prospects (Boulder: Westview Press, 1986), 177-179; Alfred Stepan,Paths Toward Democratization: Theoretical and Comparative Considerations, Guillermo ODonnell, Philippe C. Schmitter, and Laurence Whitehead, eds., Transitions from Authoritarian Rule: Comparative Perspectives (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1986): 72-78. 2 Hkmet olarak ordu vekurum olarak ordu fark iin, bkz. Alfred Stepan, The Military in Politics: Changing Patterns in Brazil (Princeton: Princeton University Press, 1974): 253-266. 3 Bkz. J. Samuel Valenzuela,Democratic Consolidation in Post-Transitional Settings: Notion, Process, and Facilitating Conditions, Scott Mainwarring, Guillermo ODonnell, and J. Samuel Valenzuela, eds., Issues in Democratic Consolidation: The New South American Democracies in Comparative Perspective (Notre Dame: University of Notre Dame Press, 1992): 62-70. Benzer ekilde, Huntington be tip k gvencesi belirtir: (1) Ordu,kanun ve dzenin korunmas, ve ulusal gvenligin salanmas konusunda kendisine sorumluluk veren zel maddelerin anayasaya konulmas iin srarc olabilir. (2) Askeri rejimin eylemleri deitirilemez olarak kabul edilebilir. (3) Ordunun arlkl olduu yeni hkmet birimleri oluturulabilir. (4) st dzey komutanlar yeni oluturulan demokratik hkmette kilit grevler alabilirler. (5) Ordu,silahl kuvvetlerin, zellikle personel ve finansman yapsnn bamszlnn, seimle i bana gelen sivil hkmetin kontrolnden muaf tutulmas giriimde bulunabilir. (The Third Wave, 238240). k garantilerinin Trkiye asndan incelen-

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 1982 Anayasasnda yer alan vesayet yetkilerini anayasa metninden okuyarak tartnz. Sra Sizde 2 Asker zerkliin arttrlmas eilimi, 1982 Anayasas ile daha da glenmitir. 1971 - 1973 dnemindeki kazanmlarn korunmasndan baka, silahl kuvvetler, yeni kurulan Devlet Denetleme Kurulunun denetim yetkisinin dnda braklmtr (Madde 108). Yksek Askeri ra (orgeneral ve oramirallerden oluan ve general tayin ve terfilerinde kesin karar veren bir kurul) kararlarna kar yarg yolu kapatlmtr (Madde 125). 1402 sayl Skynetim Kanununa gre, skynetim komutanlarnn ilemlerine kar idari veya adli mahkemelere bavurulamaz; ayrca komutanlarn, vermi olduklar kiisel zararlardan dolay, zel hukuk alannda sorumluluklar da sz konusu olamaz. Ayn kanuna gre skynetim askeri mahkemeleri, bakmakta olduklar bir dva ile ilikisi olmas artyla, skynetim blgesi dnda ilenmi olan sular da yarglayabilirler. Nihayet, ayn kanun, birok suu skynetim mahkemelerinin grev alanna sokmak suretiyle, bu mahkemelerin grev alann byk lde geniletmitir.

148

Trk Siyasal Hayat

4 5

6 7

8 9 10 11

12 13 14 15 16 17

mesi iin, bk. Ergun zbudun and Serap Yazc,Military Regimes Extrication from Politics: Exit Guarantees, Aleksandra Jasinska - Kania, Jacob Raciborski, eds., Narod-Wladza-Spoleczenstwo (NationPower-Society) (Warszawa : Scholar, 1996), 325 340; Serap Yazc, Trkiyede Askeri Mdahalelerin Anayasal Etkileri (Ankara, Yetkin, 1977); Serap Yazc,Trk Silahl Kuvvetlerinin Yetki ve Ayrcalklar: Sivillemeye Ynelik Anayasal ve Yasal Reformlar, Hukuk ve Adalet, Yl 1, Say 4 (Ekim-Aralk, 2004), 228-251. Valenzuela,Democratic Consolidation in Post-Transitional Settings, 62-63. Kurucu Meclis iki kanattan olumutu. Bir kanad, ynetimdeki be yeli Milli Gvenlik Konseyi; dieri de tamam Milli Gvenlik Konseyi tarafndan atanan 160 yeli Danma Meclisiydi. Blent Tanr, ki Anayasa, 1961-1982, (stanbul: Beta, 1986): 54-55, 121-125. Felipe Agero,The Military and the Limits to Democratization in South America, Scott Mainwaring, Guillermo ODonnell, ve J. Samuel Valenzuela, eds., Issues in Democratic Consolidation: The New South American Democracies in Comparative Perspective (Notre Dame: University of Notre Dame Press, 1992), 173. Stepan, The Military in Politics, 172-187 (alnt sayfa 179da). Valenzuela,Democratic Consolidation in Post-Transitional Settings, 63. A.g.e., 97, n. 13. Agero,The Military and the Limits to Democratization, 162-163. Bu madde zerinde Kurucu Mecliste yaplan tartmalar iin, bkz. Alfred Stepan, Rethinking Military Politics: Brazil and the Southern Cone (Princeton: Princeton University Press, 1988): 112114. Valenzuela,Democratic Consolidation in Post-Transitional Settings, 64. Agero,The Military and the Limits to Democratization, 155. A.g.e., 162. Nurkut nan ve Cneyt Ozansoy,Yasama Faaliyeti Asndan 12 Eyll, Yapt, No. 14, (1986): 3-43. Valenzuela,Democratic Consolidation in Post-Transitional Settings, 58. Af ve cezalandrmaya ilikin gzel bir tartma iin, bkz. Huntington, The Third Wave, 211-231.

18 Agero,The Military and the Limits to Democratization, 156-164. 19 Valenzuela,Democratic Consolidation in Post-Transitional Settings, 58. 20 Agero,The Military and the Limits to Democratization, 155. 21 Valenzuela,Democratic Consolidation in Post-Transitional Settings, 67-68. 22 Agero,The Military and the Limits to Democratization, 155. 23 William Hale, Turkish Politics and the Military (London: Routledge, 1994), 290. 24 Ahmet Evin,Demilitarization and Civilianization of the Regime, Metin Heper and Ahmet Evin,eds., Politics in the Third Turkish Republic (Boulder: Westview Press, 1994): 25-26. 25 Hale, Turkish Politics and the Military, 296; Metin Heper,The Executive in the Third Turkish Republic, 1982-1989, Governance 3 1990): 299-319. 26 Hale, Turkish Politics and the Military, 292. 27 A.g.e., 288, 290. 28 Evin,Demilitarization and Civilianization of the Regime, 40. 29 Metin Heper and Aylin Gney,The Military and Democracy in the Third Turkish Republic, Armed Forces and Society 22 (Summer 1996): 636. 30 Aktaran, a.g.e., 627-628,632. Trkiyede silahl kuvvetlerin siyasal zerklii konusunda keza bk. mit Cizre Sakallolu,The Anatomy of the Turkish Militarys Political Autonomy, Comparative Politics, vol. 29, No. 2 (January 1997), 151-165. 31 Ergun zbudun and Serap Yazc, Democratization Reforms in Turkey (1993-2004) (stanbul: TESEV, 2004); Serap Yazc,Trk Silahl Kuvvetlerinin Yetki ve Ayrcalklar: Sivillemeye Ynelik Anayasal ve Yasal Reformlar; Aylin Gney and Petek Karatekeliolu,Turkeys EU Candidacy and Civil-Military Relations, Armed Forces and Society, 31, no.3 (Spring 2005), 439-462; mit Cizre,Problems of democratic governance of civil-military relations in Turkey and the European Union enlargement zone, European Journal of Political Research, 43 (2004), 107-125; mit Cizre,Demythologyzing The National Security Concept: The case of Turkey, Middle East Journal, Vol. 57, No.2 (Spring 2003), 213-229.

6. nite - Ordu ve Siyaset

149

Yararlanlabilecek Ek Kaynaklar
Ali Bayramolu ve Ahmet nsel, eds., Bir Zmre, Bir Parti: Trkiyede Ordu (stanbul: Birikim, 2006). mit Cizre-Sakallolu, AP-Ordu likileri: Bir kilemin Anatomisi (stanbul: letiim, 1993). mit Cizre, Muktedirlerin Siyaseti: Merkez Sa, Ordu-slmclk (stanbul: letiim, 1999). mit Cizre, ed., Almanak Trkiye 2005 Gvenlik Sektr ve Demokratik Gzetim (stanbul: TESEV, Mays 2006). Serap Yazc, Trkiyede Asker Mdahalelerin Anayasal Etkileri (Ankara: Yetkin Yaynlar, 1997).

7
Amalarmz

TRK SYASAL HAYATI

Bu niteyi tamamladktan sonra; Trkiyede sivil toplum kurumlarnn anayasal dzen asndan konumunu ve bu kurumlarn demokrasinin pekimesi asndan rollerini saptayabilecek, Elitler aras anlama ve yaknlamann pekimi demokrasi iin nemini ve Trkiyede ne ekilde ortaya ktn belirleyebilecek, Trkiyede siyasal slam ve Krt milliyetiliinin ykseliinin dourduu sorunlar aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Sivil Toplum Kurumlar oulculuk Korporatizm Meslek Kurulular Sivil Giriim Siyasal Elitler Siyasal slam Krt Milliyetilii

erik Haritas
DEVLET SVL TOPLUM VE DEMOKRASNN PEKMESNE YEN ENGELLER ELTLER ARASI ANLAMA VE YAKINLAMA YEN ENGELLER: SYASAL SLAM VE KRT MLLYETL

Trk Siyasal Hayat

Devlet, Sivil Toplum ve Demokratik Pekimenin nndeki Yeni Engeller

Devlet, Sivil Toplum ve Demokratik Pekimenin nndeki Yeni Engeller

DEVLET, SVL TOPLUM VE DEMOKRATK PEKMENN NNDEK YEN ENGELLER
Demokratik bir sistemin temel n artlarndan biri de, etkili ve iyi rgtlenmi bir sivil toplumun varldr. Osmanl-Trk Devleti sivil toplumun glenmesine ortam salamamtr. 1961 Anayasasyla birlikte sivil toplumun, siyasal ve ekonomik konularda siyasal partilerle gl balar kurmas demokrasinin pekimesi iin ok nemlidir. Ayn ekilde rakip elit gruplar arasndaki grmeler ve uzlamalar da pekimi bir demokrasi iin nemlidir. Bu tr bir ibirliinin olmamas, 1960 ve 1980de demokrasinin kn hazrlayan temel etkenler arasnda grlr. 1980lerden balayarak Trk demokrasisin istikrarn tehdit eden iki yeni olgu ise, siyasal slamn ve Krt milliyetiliinin ykseliidir..

DEVLET, SVL TOPLUM VE DEMOKRASNN PEKMESNE YEN ENGELLER

Trkiyede sivil toplum kurumlarnn anayasal dzen asndan konumunu ve bu kurumlarn demokrasinin pekimesi asndan rollerini saptayabilmek.

A M A

Aktif ve iyi rgtlenmi bir sivil toplumun varl, demokratik bir sistemin vazgeilmez bir nartdr. Gerekten, baz yazarlara gre, canl bir sivil toplumun varl, demokrasinin balatlmasndan ok, srdrlmesi ve pekimesi asndan nemlidir. Demokrasiye geilerin birou, yukardan denetlenen bir reform ya da mzakere sreci ile gereklemi olsa bile, bu tr geilerde dahi demokratiklemenin itici gc, zellikle de srecin tamamlanmas yolundaki basklar, normal olarak, sivil toplumun yeniden canlanmasndan kaynaklanmtr.1 Sivil toplumun geliimi ise, genel sosyo-ekonomik gelimilik dzeyi, toplumdaki hkim snfsal ve dier blmler, siyasal kltr, gl bir devlet geleneinin var olup olmamas gibi, eitli faktrlere baldr. Sonuncu faktr asndan denilebilir ki, bir lkedeki hkim menfaat gruplar rnts, gemiten gelen ve gnmzde de devam eden devlet-sivil toplum ilikilerinin trne gre ekillenir. Hepere gre Trkiyede devlet olma vasfnn derecesi ile menfaat gruplar siyaseti arasnda hemen hemen birebir bir iliki vardr.2

152
Osmanl Trk devletinin nitelikleri: Gl bir devlet gelenei olmas, belirli lde etkin olmas, zerk olmas, siyasal kltrde merkezi olmas, gl ve merkezilemi olmasdr.

Trk Siyasal Hayat

yan: Osmanl Devletinde tarada, merkezi hkmete kar halkn, halka kar merkezi hkmetin temsilcisi durumunda bulunan ve sekinler arasndan hkmete seilen kimselerdir. ltizam: Osmanl Devletinde kamu gelirlerini kiralamaya dayanan vergi toplama sistemidir.

Osmanl mparatorluundaki devlet elitlerinin gc ne ticaret burjuvazisi ne de toprak sahipleri tarafndan tehdit edilemedi.

Osmanl-Trk devletinin ayrc zellii, gl bir devlet geleneinin varldr.3 Bununla, dnemin standartlarna gre etkili, ileri derecede zerk, siyasal kltrde nemli ve ok deer verilen bir yer igal eden, gl ve merkeziyeti bir devlet kastedilmektedir. Osmanl devletinde, piyasaya dnk deerlerden ok, statye dayanan deerler hkim olmutur. Ekonomik iktidarla siyasal iktidar arasndaki ilikiler, Bat Avrupadakinin tersi bir seyir izlemitir. Ekonomik iktidar (retim aralarnn mlkiyeti) siyasal iktidarn kayna olacak yerde, siyasal iktidar (devlet brokrasisinde yksek bir mevki) ekonomik iktidarn kayna olmutur. Ancak bu ekilde biriktirilen servet, gerek teoride gerek pratikte devlete msadere edilebilmesi nedeniyle, srekli bir ekonomik gce dnememitir. Bat Avrupadaki muadillerinin aksine Osmanl devleti, gl bir tccar snfnn domasna scak bakmamtr. ok sz edilen etnik iblmnn anlam, zellikle milletleraras ticaretin gayr- mslim aznlklarn elinde younlamasdr ki, devletin slam nitelii dolaysyla bu ekonomik g de, anlaml bir siyasal gce dnememitir. Ekonomik iktidarn dier bir potansiyel kayna olan toprak mlkiyetine gelince, devlet, topran asl sahipliini muhafaza etmi, merkezi otoritenin zayflad dnemlere kadar ekilebilir topraklarn etkin denetimini de korumutur. Tmarl sipahiler, toprak temelli bir aristokrasi olmayp, maalar kyllerden toplanan vergilerin bir blm ile denen bir nevi askeri hizmet snfyd ve tmar beratlarnn merkezi otoritece geri alnmas her zaman mmknd. Onsekizinci yzylda bir yresel yan snfnn ortaya kmas, bu durumda kkl bir deiiklik yaratmamtr. yan, yresel sosyal ve askeri gc, iltizam ayrcalklar ve merkezi otorite ile ilikiler sayesinde glenen bir yerel ileri gelenler snf idi. Ancak yann stats, hukuki ve siyasi meruluk temellerine sahip olan Bat Avrupa aristokrasisinin aksine, esas itibarile fiili (de facto) nitelikteydi. stelik, kinci Mahmud dnemindeki (1808 - 1839) etkili merkeziletirme politikas, yan siyasal gcnden byk lde yoksun brakmt. Ksacas, Osmanl mparatorluunda devlet elitlerinin iktidarn ciddi ekilde tehdit edebilecek bir sosyal g yoktu. Ne ticari burjuvazi, ne de toprak sahipleri, devlet iktidarn ele geirmek yle dursun, onu denetleyebilecek ve snrlandrabilecek bir snfa dnebilmiti. Dolaysyla, Osmanl mparatorluundaki temel sosyal blnme, tamamen siyasal bir kritere dayanmtr. Bir tarafta, Sultann kendilerine icrai veya dini yetkiler verdii kiilerden, yani saray ve ordu grevlilerinden, devlet memurlarndan ve ulemadan oluan bir askeri snf vard. Dier tarafta, vergilerini deyen fakat devlet ynetiminde hi rol olmayan tm Mslman ve gayr- mslim tebadan oluan reaya bulunuyordu. Tebay askerinin ayrcalklarnn dnda tutmak, imparatorluun temel bir kural idi.4 Devlet otoritesinin ar lde merkezilemesinin ve devlet elitlerinin elinde toplanmasnn bir uzants da, sivil toplumun zayfl idi. Bunun balca nedeni, Bat lkelerinde devletten bamsz olarak ileyen ve bireyle devlet arasndaki ilikileri yumuatan, tzel kiilie sahip, zerk, arac kurulularn mevcut olmamas, ya da ar krlganl idi. Avrupa lkelerinde kilise, bu arac kurulularn banda gelmi ve loncalar, zerk ehirler gibi dier arac kurulular bakmndan da bir model oluturmutur. Mslman Ortadouda bu yaplarn paralelleri yoktur. slam hukuku, kural olarak, tzel kiilie yer vermemitir. eriatn teorideki stnlne ramen, din adamlar snf da, devletten zerk bir kimlie sahip olmam; aksine, tayinleri, terfileri ve maalar bakmndan devlete (yani dnyevi otoriteye) baml kalmtr.

7. nite - Devlet, Sivil Toplum ve Demokratik Pekimenin nndeki Yeni Engeller

153

Benzer ekilde, ne esnaf ve zanaatkr rgtleri, ne zerk ehirler, Bat Avrupadaki emsallerine benzer bir rol oynamlardr. mparatorluun kurulu dneminde olduka nemli bir rol oynam olan hi loncalar, daha sonralar ayrcalklarn kaybetmi ve sk devlet denetimi altna sokulmulardr.5 Ksacas, Osmanl mparatorluunda siyasal otorite ile mmet arasnda zerk arac kurumlar yoktu. Ancak bu, modernleme-ncesi Ortadou slam toplumlarnn tmyle farkllamam ya da atomize olmu olduu anlamna gelmez. Bu toplumlarda da, esnaf loncalarnn, din adamlarnn, tarikatlarn, vakflarn, hayr kurulularnn, gayr- mslimlerin dini rgtlerinin, milliyetlerin, mezheplerin, airetlerin, klanlarn ve byk ailelerin oluturduu hayli ileri derecede bir plralizmden sz edilebilir. Osmanl mparatorluunun topluma nfuz etme kapasitesi, zamann standarlarna gre hayli yksek olmakla birlikte, tm sosyal ilikileri dzenleyebilecek lde de deildi. Buna ramen, ynetenlerle ynetilenler arasndaki keskin ayrlk ve bir temsil sisteminin mevcut olmay, bu geleneksel plralizmin, modern demokratik bir devletin oulcu altyapsna dnmesine imkan vermemitir. stelik, ondokuzuncu yzylda Avrupann tehditlerine cevap olarak devletin merkezilemesi abalar, geleneksel plralizmi daha da zayflatmtr. Devlet otoritesine ortak olmak isteyen snflarn ve kurulularn olmamas konusunu, devSIRA SZDE letin gcn ve bu gcn topluma yansma eklini tartnz.
D Devleti kendi menfaatleri iin kullanacak gl snflarla zerk N E L M kurululaarac rn yokluu ya da zayfl, yksek dzeyde bir devlet zerkliine yol amtr. DiS O devlet, snf ilier bir deyimle, belli bir sosyal snfn tutsa durumunda olmayan R U kilerini yaratan, deitiren veya ortadan kaldran kararlar serbeste alabilmitir. Devletin zerkliinin kltrel boyutuna gelince, ou zaman gzlemlendii giDKKAT bi devlet, gerek Osmanl-Trk siyasal kltrnde, gerek halkn alglamalarnda yce bir yere sahip olmutur. Devlet, balbana bir deer olarak kabul edilmi, topSIRA SZDE lumdan nisbeten zerk kalm, vesayeti ve koruyucu bir rol oynamtr. Bu koruyucu imaj, halk dilindeki devlet baba deyimine yansmtr. Halk dilinden baka bir rnek, Allah, Devlete, Millete zeval vermesin szdr. Siyasete ve devlet yAMALARIMIZ netimine ilikin Osmanl yazlar, Devlet-i Aliye (yce devlet), hikmet-i hkmet, devletin li menfaatleri gibi deyimlerle doludur. Bu kavramlar, Trkiye Cumhuriyetinin siyasal syleminde de karlklarn bulmutur. Mesel 1982 AnaK T A P yasasnn Balang Blm, devleti kutsal Trk Devleti (devlet kelimesi byk harfle yazlmaktadr) olarak nitelendirmekte ve hibir dnce ve mlahazann Trk milli menfaatlerinin... karsnda korunma gremeyeceini Z Y O N T E L E V belirtmektedir. Trk milli menfaatlerinden kastedilenin de, devlet elitlerince tanmlanacak devlet menfaatleri olduunda kuku yoktur. Devletin yceltilmesi eilimi, eitim sistemi ve ordu tarafndan srekli olarak NTERNE beslenmitir. Geleneksel olarak ordu ve (hi deilse yakn zamanlaraT kadar) sivil brokrasi, kendilerini devletin muhafz ve kamu menfaatinin koruyucusu olarak grmlerdir. Dolaysyla, her trl zel menfaate ve onlar temsil eden siyasal partilere phe ile bakmlardr.6 Ayn menfi tutum, menfaat gruplarnn ou bakmndan da geerlidir. Gerekten Trkede menfaat grubu deyiminin aalayc bir anlam vardr. Bianchinin gzlemledii gibi, tm ok-partili dnemde siyasal elitlerin byk blm, ksmi menfaatler bastrlmadka, sk ekilde dzenlenmedike, ya da basiretli biimde

mmet: Bir peygambere inananlarn tmdr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

154

Trk Siyasal Hayat

Ordu ve sivil brokrasi geleneksel olarak kendilerini devletin hamisi olarak grmlerdir.

uyumlulatrlmadka, snf, din ve blge blnmelerinin milletin birliini ve devletin otoritesini tehdit edecei yolunda srekli bir korku tamlardr.7 Trkiyede dernek hayatnn geliimi, gl devlet gelenei ve ar merkeziyeti devlet ynetimi faktrleri ile engellenmitir. kinci Merutiyet dnemindeki (1908 - 1918) mit verici bir balangtan sonra dernekler, btn tek-parti dnemi boyunca sk bir devlet denetimi altnda kalmlardr. Ar kstlayc nitelikteki 1938 tarihli Cemiyetler Kanununun etkisiyle, derneklerin says ok yava bir art gstermi ve 1938deki 205 dernek, 1946da ancak 820ye kabilmitir. Bu dnemde snf esasna dayanan derneklerin yasaklanm olmas nedeniyle, kurulan derneklerin ou, mahalli spor kulpleriydi ve daha ok stanbul, Ankara ve zmir gibi byk ehirlerde toplanmlard. 1946da Cemiyetler Kanununda yaplan liberalletirici deiikliklerin etkisiyle, 1950de dernek says 2000in stne ulam, en hzl art ise DP dneminde gereklemitir. 1950 - 1960 dneminde dernek says aa yukar sekiz misli artarak, 17.000 civarna ulamtr. Bu dnemde dernekler, hem eitleri, hem corafi konumlar asndan byk bir gelime gstermilerdir.8 1961 liberal Anayasasnn kabul, dernek hayatn daha da tevik etmitir. Dernek kurma hakkn aka tanyan bu Anayasaya gre, herkes, nceden izin almakszn dernek kurma hakkna sahiptir. Bu hak, ancak kamu dzenini veya genel ahlk korumak iin kanunla snrlanabilir (Madde 29). 1961 Anayasas, sendikalara da serbeste rgtlenebilme, toplu szleme ve grev haklarn vermitir. 1960 ile 1971 arasnda derneklerin says ikibuuk kat artm ve 1970te 42.000 civarna ulamtr. Bu derneklerin byk ounluunun kk ve siyaseten nemsiz yerel rgtler olmasna karlk, byk mesleki dernekler de siyasetin aktif ve etkili unsurlar haline gelmilerdir.9 Trk dernekler lemi, uzun sreden beri, iki deiik hukuki tipte rgte blnmtr: Dernekler ve kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular. Sendikalar ise, bunlarn ikisi arasnda kendilerine zg bir nc tip oluturmaktadr. Bellibal iki tip, menfaatlerin temsilindeki iki farkl tarza (plralizm ve korporalizm) uygun dmektedir. Phillippe C. Schmittere gre, Plralizm, kurucu birimlerin, belirli olmayan sayda, birden ok, gnll, yarmac, hiyerarik olmayan biimde dzenlenmi, menfaatin eidini ve alann kendi kendilerinin belirledii tarzda rgtlendii bir menfaatlerin temsili sistemi olarak tanmlanabilir; bu kategoriler, devlete zel olarak izin verilmemi, tannmam, paraca desteklenmemi, yaratlmam veya liderlerinin seimi ya da menfaatlerin savunulmas konusunda denetlenmemi, kendi kategorilerinde temsil faaliyetlerinin tekeline sahip olmayan kurululardr.10 Buna karlk, Korporatizm, kurucu birimlerin, snrl sayda, teki, zorunlu, yarmac-olmayan, hiyerarik biimde dzenlenmi ve fonksiyonel adan farkllam kategoriler halinde rgtlendii bir menfaatlerin temsili sistemi olarak tanmlanabilir; bunlar, devlete yaratlm olmasa bile, onun tarafndan tannm veya izin verilmi, liderlerinin seimi ve talep ve desteklerinin aklanmas konusunda belli denetimlere uymalar karlnda kendilerine kendi kategorilerinde ak bir temsil tekeli tannm kurululardr.11 Trk hukukunda dernekler plralist modele, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular ise korporatist modele uygun der. 1960lardan bu yana zel kanunlara tbi olan sendikalar, kendilerine zg nitelikler tamakla beraber, plralist modele daha yakndrlar. Her rgt tipi, yasak 1982 Anayasas ve onu ta-

7. nite - Devlet, Sivil Toplum ve Demokratik Pekimenin nndeki Yeni Engeller

155
Trk hukukuna gre; dernekler oulcu, meslek kurulular ise korporatist modele yaklar.

mamlayan MGK kanunlar ile ar lde snrlandrlmtr. Anayasa, her rgt tipine siyasal faaliyeti ve siyasal partilerle ibirliini yasaklamtr. 7 Kasm 1982 halkoylamasndan nce, Anayasay tantma konumalar yapan devlet bakan Kenan Evren, bu temay aka dile getirerek siyasal faaliyetin ancak siyasal partilerce yrtlebileceini ifade etmitir: Yeni Anayasamzn vatandalarca meydana getirilecek btn teekkller iin kabul ettii bir ilke vardr. ster parti, ister dernek, ister okul, ister meslek teekkl olsun, her teekkl kendi maksat ve gayesine uygun ve bahusus grev alan iinde kalacaktr. Yani parti partiliini, dernek dernekliini, vakf vakfln, sendika sendikaln bilecektir...Siyaset yapmak, siyasi partilerin ehliyeti dahilinde ve onlara aittir. Siyasi parti mahiyet ve hviyetinde olmakszn...ve bir siyasi parti statsnde olmakszn hibir kurum siyaset yapamaz. Nitekim siyasi partiler de sendikaclk, dernekilik yapamayacaktr; meslek teekkl veya vakflara ayrlan ilere girimeyeceklerdir. Herkes kendi erevesi iinde ileyecektir.12 Bu dnceler dorultusunda 1982 Anayasas, menfaat gruplarnn her trn (dernekler, sendikalar, kooperatifler ve kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular) siyasal amalar gtmekten, siyasal faaliyetlerde bulunmaktan, siyasal partilerle veya birbirleri ile ibirliinde bulunmaktan yasaklam (Madde 33, 52, 69, 135, 171), ayrca bunlar zerindeki devlet denetimini sklatrmtr. Bu yasaklar, 1995 Anayasa deiiklikleri ile kaldrlmtr (nite 3).
SIRA SZDE 1982 Anayasasnn 33, 52, 69, 135 ve 171. maddelerini sivil toplum kurumlarnn siyasal etkinliklere katlabilmesi asndan inceleyerek tartnz.

SIRA SZDE

Bazlarnn kkeni Osmanl dnemine kadar kan kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnn anayasal tanma ve statye kavumalar, ilk defa 1961 AnaS O R U yasas ile gereklemitir (Madde 122).13 Bu maddeye gre, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular kanunla meydana getirilir ve organlar kendileri tarafndan ve kendi yeleri arasndan seilir. dare, seilmi organlar,K birT yarg merciD KA i kararna dayanmakszn, geici veya srekli olarak grevinden uzaklatramaz. Meslek kurulularnn tzkleri, ynetim ve ileyileri demokratik esaslara aykr SIRA SZDE olamaz. 1982 Anayasas ise (Madde 135) daha ayrntl bir tanm vermi ve bu kurulular zerindeki devlet denetimini sklatrmtr. Maddeye gre, Kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular ve stAMALARIMIZ belli bir kurulular, meslee mensup olanlarn mterek ihtiyalarn karlamak, mesleki faaliyetlerini kolaylatrmak, meslein genel menfaatlere uygun olarak gelimesini salamak, meslek mensuplarnn birbirleri ile ve halk ile olan ilikilerinde drstl ve gK T A P veni hkim klmak zere meslek disiplini ve ahlkn korumak maksad ile kanunla kurulan ve organlar kendi yeleri tarafndan kanunda gsterilen usullere gre yarg gzetimi altnda, gizli oyla seilen kamu tzelkiileridir... L E V Z Y O N T E Meslek kurulular, kurulu amalar dnda faaliyet gsteremezler; siyasetle uraamazlar, siyasi partiler, sendikalar ve derneklerle ortak hareket edemezler. Siyasi partiler, sendikalar ve sendika kurulular, meslek kurulularnn ve st kurulular organlarnn seimNTERN T lerinde aday gsteremezler ve belirli adaylarn leh veya aleyhlerinde Efaaliyette bulunamazlar ve propaganda yapamazlar. Kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular, kanunda gsterildii ekilde Devletin idari ve mali denetimine tbidir. Amalar dnda faaliyet gsteren ve siyasetle uraan meslek kurulularnn sorumlu organlarnn grevine, kanunun belirttii merciin istemi zerine, mahkeme karar ile son verilir ve yerlerine yenileri setirilir. Trk Devletinin varlk ve bam-

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

156

Trk Siyasal Hayat

szlnn, lkenin ve milletin blnmez btnlnn, toplumun huzurunun korunmas ve Devletin Anayasada belirtilen temel niteliklerini tehdit edici faaliyetlerin nlenmesi bakmndan gecikmesinde saknca bulunan hallerde mahallin en byk mlki amiri bu organlar geici olarak grevden uzaklatrabilir. Grevden uzaklatrma karar, gn iinde mahkemeye bildirilir. Mahkeme grevden uzaklatrma kararnn yerinde olup olmadna en ge on gn iinde karar verir. 1995 Anayasa deiiklii ile bu madde, nemli lde liberalletirilmi, siyasetle urama yasa kaldrld gibi, meslek kurulularnn organlarnn idari bir merciin karar ile geici olarak grevden uzaklatrlmas zorlatrlmtr. Grlyor ki, Trk hukukunda kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular, melez ya da kendilerine zg bir yapya sahiptirler. Bir yandan bunlar, normal olarak devlet hizmetinde bulunmayan belli meslek mensuplarnn, mesleki menfaatlerini gelitirmek zere oluturduklar kurululardr; faaliyetleri, esas itibarile, devlet faaliyetlerinin dndadr; organlar, devletin mdahalesi olmakszn kendi yeleri tarafndan ve arasndan seilmektedir. te yandan bu kurulular kanunla kurulmaktadr; kamu tzelkiiliini haizdirler; sz konusu kurulua ye olmadan o meslein icra edilememesi anlamnda, yelik zorunludur; kamu hukukundan kaynaklanan birtakm dzenleyici ve disipliner yetkiler kullanmaktadrlar; dier yerinden ynetim kurulular gibi, merkezi idarenin idari vesayet denetimine tbidirler; gene btn idari kurumlar gibi, faaliyetleri genel (adl) yarg mercilerinin deil, idari yargnn denetimine tbidir. Btn bu zellikler, bu kurulularn kamusal niteliklerinin ar bastn gstermektedir. Anayasal statye ancak 1961 Anayasas ile kavumu olmalarna ramen bazlarnn kkleri ok daha geriye giden bu kurulularn rnekleri arasnda, ticaret ve sanayi odalar, ve Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii; ziraat odalar ve Ziraat Odalar Birlii; barolar ve Trkiye Barolar Birlii; tabip odalar ve Trkiye Tabipler Birlii; mhendis ve mimarlar odalar ve Trkiye Mhendisler ve Mimarlar Birlii saylabilir. Korporatist ve plralist menfaat gruplarnn etkililiklerini karlatran Bianchiye gre Trk dernek hayatnn mevcut kurumsal yaps, plralist kurululardan (dernekler) ok, korporatist kurulular (kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular) iin daha salam bir zemin oluturmaktadr.14 evrelerinin menfaatleri, korporatist tipteki bir kurulula (Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii, TOBB) ok sayda plralist tipte dernek tarafndan temsil edilmektedir. kinci kategori iinde en nde geleni, 1971 ylnda, menfaatlerinin TOBB ierisinde yeterince temsil edilmediine inanan bir grup ileri gelen sanayici tarafndan kurulmu olan Trk Sanayicileri ve adamlar Derneidir (TSAD). Kk fakat seilmi bir ye ktlesine (1989 ylnda 473 ye irketi vard) sahip olmasna ramen TSAD, zel imalat sanayiindeki istihdam ve retimin yaklak yarsn elinde bulundurmaktadr. leri gelen sanayicilerin ayn zamanda banka sahibi olmalar nedeniyle, zel bankaclk sektr, sigorta irketleri, inaat irketleri ve dier hizmet sektrleri de TSAD bnyesinde temsil edilmektedirler. TSADa ye irketlerin ounluu, yz iiden fazlasn istihdam eden byk kurululardr ve ou stanbul civarnda toplanmtr.15 TSAD faaliyetlerinin nemli bir blmn, kamu oyunu ekillendirmek amacyla toplumu bilgilendirme almalar oluturur. Kuruluun grleri, onun aylk blteni olan Gr ve ngilizce versiyonu olan Private View da yaynlanr. Ayrca TSAD, ekonominin durumu, hkmetin politikalar ve dier sosyal ve siyasal sorunlar hakknda aratrmaya dayanan raporlar yaynlar. 1990l yllarda TSAD, demokratikleme konusu ile yakndan ilgilenmeye balamtr. Trkiyede Demok-

7. nite - Devlet, Sivil Toplum ve Demokratik Pekimenin nndeki Yeni Engeller

157

ratikleme Perspektifleri adl raporu (1997) kamu oyunda ok ilgi yaratm ve gerek dernek iinde, gerek dnda tartmalara konu olmutur. TSAD, demokratikleme konusuna kar duyduu ilgi kapsamnda, seim sistemleri, insan haklar ve yargnn bamszl konularnda da raporlar yaynlamtr. TSAD, genel olarak, hkmetlere kar dorudan doruya muhalefet etmekten kanmtr. Onun temel felsefesi, eski bakanlarndan ahap Kocatopu tarafndan u ekilde ifade edilmitir: TSAD, faaliyetlerini yerine getirirken, hkmetlere onlarn serbest piyasa ekonomisine ve bir karma ekonomiye sadakatleri lsnde yakn olacaktr. Ancak bu, bir siyasal partiye yakn olmak anlamna gelmez... Hkmetle diyaloun devam etmesini istiyorsak, bunlar akta tartmak yerine, hkmete iletmeliyiz. Dier bir deyimle, azmz kapal tutmay bilmeliyiz... leminin birok alannda birbirleriyle iddetli rekabet iinde bulunan birok kii, TSADn ortak paydas zerinde mutabktr. zerinde anlalan noktalar unlardr: (1) demokrasiyi savunmak; (2) bir siyasal partinin yrngesinin dnda kalmak; (3) lkenin menfaatlerine ncelik vermek.16 TSADn hkmetlerle dorudan doruya kar karya gelmeme politikasnn nemli bir istisnas, 1979 ylnda Ecevit hkmetine kar girimi olduu ve muhtemelen hkmetin dn kolaylatrm olan topyekn kampanyadr. Gerekten, bu olaydan sonra TSAD, hkmetler dren dernek olarak anlmaya balamtr. 1990l ve 2000li yllarda TSAD, gene belli bir partinin yrngesinde kalmamakla birlikte, siyasal sorunlara daha ok arlk vermi, demokratikleme reformlarn ve Trkiyenin AB yeliini aktif ekilde desteklemitir. 1990 ylnda slami eilimli bir grup i adam, dier bir byk i adamlar dernei olan MSAD (Mstakil adamlar Dernei) kurmulardr. TSADn aksine, MSAD yelerinin ounluu, kk ve orta-boy iletmelerden olumaktadr. MSAD yesi irketlerin byk ounluu, elliden az ii istihdam etmekte ve 1980den sonra kurulmu bulunmaktadr. Keza MSAD yeleri, TSADa oranla daha dengeli bir corafi dalm gstermektedirler. MSAD yesi irketlerin en byk blm stanbulda bulunmakla birlikte, Konya, Kayseri, Gaziantep ve Urfa gibi Orta ve Gneydou Anadolu ehirlerinde de ok sayda yesi vardr.17 MSAD, i hayatnda slam ahlkn vurgulamakta ve Avrupa modelinden ok, Dou Asya modeline yakn bir gelime stratejisini yeler grnmektedir. Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu (TSK) dier bir byk iveren rgtdr. Son yllarda birok ehirlerde, TSADla organik bir balants olmayan mahalli Sanayiciler ve adamlar dernekleri ve Gen adamlar dernekleri kurulmutur. Dolaysyla, korporatist kanala yakn olan TOBBnin yan sra, plralist kanal temsil eden zel iadamlar dernekleri, Trk siyasal hayatnda giderek aktif bir rol oynamaya balamlardr. 1980lerdeki serbest piyasaya ynelik reformlarn bu rol nemli lde glendirilmi olduu dnlebilirdi. Ancak daha yakndan bir bak, bunun zorunlu olarak doru olmadn gstermektedir. Gerekten, 1980li yllarda nemli piyasa reformlar gerekletirilmitir. Reform sreci, Sleyman Demirelin aznlk hkmetince (1979-1980) balatlm, Milli Gvenlik Konseyi rejimince (1980-1983) desteklenmi ve glendirilmi, Turgut zal hkmetlerince (1983-1989) daha da gelitirilmitir. Ekonomik reformlarn temel amac, Trk ekonomisini, ie dnk, ithal ikamesine dayanan bir yapdan, ihracata ve serbest piyasaya ynelik, dnya ekonomisi ile ok daha yakndan btnlemi bir yapya dntrmekti. Bu amala gerekletirilen reformlar arasnda, fiyat kontrollarnn ve ithalat kotalarnn kal-

Pazar ekonomisine ynelik reformlar: hracata dnk ekonomi, pazara ynelim, dnya ekonomisiyle entegrasyon, serbest fiyat, ithalat kotalarnn iptali, Trk Lirasnn konvertibl olmas, devletin ekonomiye katksnn azaltlmas.

158

Trk Siyasal Hayat

Monizm: Her alandaki okluklar birlie indirgeyen retiye verilen addr. Tekilik bircilik olarak da bilinir.

drlmas, Trk lirasnn konvertibl hale gelmesi, devletin ekonomik hayata dorudan doruya katlmnn azaltlmas saylabilir. Benzer ekilde, kamu sektr, imalat sanayiinden tedricen ekilerek, ulatrma, enerji ve haberleme gibi alt-yap faaliyetlerine kaym, devletin imalat sanayiindeki retici rol, gitgide geri plana dmtr.18 Btn bu reformlara ramen Trkiye rnei, geri ekilen devletler ve genileyen toplumlar sendromuna pek uygun der grnmemektedir. Bir defa kamu yatrmlar, imalat sanayiinden alt-yap faaliyetlerine kaym olmakla birlikte, gene de sermaye birikiminin hkim ekli olmaya devam etmektedir. kincisi, kamu bankalar mali sistem zerindeki hkimiyetlerini srdrmlerdir. ncs, yrtme gcn, zellikle babakann brokrasi karsndaki konumunu glendirme ve pekitirme yolunda birok adm atlmtr. Bunlar arasnda, parlmentonun onayna ihtiya duyulmakszn kullanlabilen bte-d fonlar n yaratlmas ve bunlarn datmnda merkezi ynetimin ve zellikle babakann byk takdir yetkisine sahip bulunmas saylabilir. Keza 1983ten sonra, Toplu Konut ve Kamu Ortakl daresi ve Hazine ve D Ticaret Mstearl gibi, babakana bal iki yeni brokratik rgtn kurulmas, sadece yrtmenin yasama organ karsnda glenmesi deil, ayn zamanda yrtmenin iinde de babakann glenmesi anlamna gelmektedir. Babakan, birka devlet bakannn, zel danmanlarnn ve birka st dzey brokratn yardm ile, ekonomik karar alma srecinin gerek merkezi haline gelmitir.19 Bu durum, 1980lerde, devletin geri ekilmesi olayndan ok, devletin yeniden yaplandrlmas ve hkmet yetkilerinin bir merkezde toplanmas olaynn gereklemi olduunu dndrmektedir. Bu siyaset yapm rnts, Sonu blmnde tartlacak olan delegasyoncu demokrasi kavram ile yakn bir benzerlik gstermektedir. Karar alma yetkilerinin hkmetin elinde toplanm olmas, ekonomik menfaat gruplarnn, ekonomik siyasetlerin oluturulmasnda pek az rol olduu anlamna gelmektedir. Bu durum, mesela Ersin Kalaycolunu yle bir yorumda bulunmaya sevk etmitir: Hkmetin ekonomik siyaset yapm srecinde ticari menfaat gruplarnn rol, ya asgari ldedir veya hi yoktur. Ekonomiyi ilgilendiren nemli kararlar, hatt TOBBnin yaps ve stats, TOBB temsilcileri ile hkmet arasnda nceden bir diyalog olmakszn belirlenmitir.20 Kalaycolu, Trk i leminin iki temsilcisinin bu yndeki szlerini de nakletmektedir: Osmanl mparatorluu gnlerinden beri Trk zel sektr, daima devlet tarafndan beslenmi, gcn ve zsuyunu devletten almtr. Bugn bile bir iadam, Ankaradaki brokratlarn komutas altndadr...Trk iadamlarnn ou, Ankarann kararlarndan, rettikleri maddelerden daha ok para kazanmaktadr...artlar ne olursa olsun, i lemi, hkmetle ok iyi ilikiler iinde olmak zorundadr, nk her zaman devletin desteine ve korumasna muhtatr.21 adam derneklerinin siyasetteki etkinliklerinin snrl oluu hakknda sylediklerimiz, dier bellibal ekonomik menfaat gruplar (sendikalar, ziraat birlikleri, esnaf ve zanaatkrlar birlikleri) bakmndan da dorudur. Btn menfaat gruplar, gl bir devlet gelenei ve ar merkeziyeti bir karar alma mekanizmas erevesi iinde almaya mecburdurlar; bu yap, grup menfaatlerinin dile getirilmesine ancak snrl lde meruluk tanmaktadr. Dolaysyla menfaatlerin temsili konusunda ne korporatist kanal, ne de plralist kanal tam olarak geliebilmitir. Heper, menfaatlerin temsilindeki hkim tarz, sregelen monizm olarak tanmlamaktadr.22

7. nite - Devlet, Sivil Toplum ve Demokratik Pekimenin nndeki Yeni Engeller

159

Menfaat gruplarnn siyasetteki etkisinin snrl olmasnn bir sebebi de, bu gruplarla siyasal partiler arasnda sk ilikilerin olmamasdr. Partiler zaman zaman bu gruplarn liderliklerini etkilemek suretiyle onlar kendi yanlarna ekmeye almlarsa da, aralarndaki balar zayf ve gevek olmutur. Trkiyede partiler, belli grup menfaatlerine atfta bulunmakszn, tm olarak kamu menfaatlerini temsil ettikleri iddiasndadrlar. Dolaysyla, son yllarda sivil toplum kurulularnda grlen kayda deer gelime, henz parti sistemine yansmamtr.23 Bu durum, parti oylarndaki byk oynakl ve partilerin sivil topluma hesap verme yeteneklerinin dk dzeyde oluunu da aklamaktadr. Gerekten, seimlerdeki oynaklkla, partilerin sivil toplumda derin kkler salmas arasnda negatif bir korelasyon var grnmektedir: Partilerin toplumda gl kklere sahip olduklar lkelerde, semenlerin ou ayn partiyi uzun sre boyunca ve deiik trde seimlerde destekler... Menfaat gruplar ile partiler arasndaki ilikiler daha sk olma eilimindedir.24 Beinci nitede belirtildii gibi, Trk seimlerindeki yksek oynaklk katsays, Trkiyedeki durumun byle olmadn gstermektedir. Sivil toplumun nemli unsurlarndan biri, Larry Diamondun ideolojik pazar yeri olarak adlandrd, bilgi ve dncelerin serbest akdr. Bunlar, sadece bamsz ktle haberleme aralarn deil, daha geni bir alan olan zerk kltrel ve entellektel faaliyet alanna ait kurumlar (niversiteler, dnce retim merkezleri, yaynevleri, tiyatrolar, film yapm irketleri, sanatkrlar alar) da iine alr. 25 Trk basn, Trkiyenin ilk ve skntl demokrasi deneyimi dneminde (19461960) bile, demokratik srecin nemli bir unsuru olmutur. Liberal 1961 Anayasas, basn hrriyeti zerindeki engellerin pek ounu ortadan kaldrm ve o zamandan beri gl, hr ve bamsz bir basn hayat mevcut olmutur. 1993 ylnda radyo ve televizyon yaynlarndaki devlet tekelinin kaldrlmas, zel radyo ve televizyon istasyonlarnn gerek lke dzeyinde, gerek yerel dzeyde sratle yaylmasna yol amtr. Medya, hakl olarak, lkedeki drdnc kuvvet olarak adlandrlmaktadr. Sivil toplumun artan gcnn en iyi gstergesi, Erbakan hkmetinin istifasna yol aan 28 ubat srecinde sivil toplum kurulularnn oynad roldr. Milli Gvenlik Kurulunun 28 ubat 1997 tarihli bildirisinin ardndan, en byk iki ii sendikalar konfederasyonunun (Trk- ve DSK) bakanlar ile Trkiye Esnaf ve Zanaatkrlar Konfederasyonunun (TESK) bakan, ortak bir demele lik ve ada cumhuriyetin tehlikede olduunu belirtmi, MGK kararlarna tam destek vermi ve parlmentonun krize bir zm bulmasn istemilerdir.26 Birka gn sonra TOBB da kampanyaya katlm ve bakan Fuat Miras, MGK kararlarnn uygulanmasnn takipisi olacaklarn, hkmetten duyduklar rahatszl her platformda aka dile getireceklerini belirtmi ve hkmeti istifaya davet etmitir.27 21 Maysta Trk-, DSK, TOBB, TESK ve TSK bakanlar ortak bir bildiri yaynlayarak unlar sylemilerdir: Demokratikleme durmutur...Demokrasinin temel kurumlar andrlmaktadr. Basn hrriyeti silahl ve ekonomik saldrlarla kar karyadr... Atatrkn kurduu ada lik cumhuriyet tehdit altndadr. Trkiye Cumhuriyetinin temel nitelikleri andrlmakta, gerici hareketler desteklenmekte ve lkemiz karanlklara itilmektedir. Bugn irtica, byk bir tehlike halini almtr. Bildiri, milli birlii salamlatrmak ve sorunlara zm bulmak amacyla yeni bir hkmetin kurulmas ars ile son bulmaktadr.28 Bu sivil inisyatifin liderleri, yeni bir hkmet arsn, 16 Haziran 1997de Cumhurbakan Demirel ile yaptklar topalantda da tekrarlamlardr.29 lkenin en byk iki ii sendikalar konfederasyonunu, en byk iki iveren kuruluunu ve esnaf ve zanaatkrlar kon-

Menfaat gruplarnn dk siyasal etkisinin nemli nedeni, siyasal partilerle menfaat gruplar arasndaki ilikinin zayfldr.

Sivil Toplumun nemli bileenleri: deolojik pazaryeri, bilgi ve fikirlerin akdr.

Trk demokrasisinde eine rastlanmayan sivil giriim: rtica tehditine kar Trk-, DSK, TOBB, TESK ve TSKin yaynlad ortak deklarasyonlardr.

160

Trk Siyasal Hayat

federasyonunu bir araya getiren sivil inisyatif, Trkiyenin demokrasi tarihinde emsali grlmemi bir olaydr. Bununla birlikte, inandrc bir askeri darbe tehdidiyle desteklenmi olmasayd, bu sivil inisyatifin hkmeti drmeye yeterli olaca kukuludur.

ELTLER ARASI ANLAMA VE YAKINLAMA

AM A

Elitler aras anlama ve yaknlamann, pekimi demokrasi iin nemini ve Trkiyede ne ekilde ortaya ktn belirleyebilmek.

Pekimi bir demokrasi iin elit konsensusu n arttr. Byle bir konsensus iki ekilde salanr: Elitler aras anlamalar ve elitler aras yaknlamalar.

Trkiyedeki demokrasiye gei (1946, 1961 ve 1983) elit anlamasn iermez. nk, otoriter g buna izin vermemitir.

Demokrasiye gei ve demokrasinin pekimesi konusunda yakn zamanlardaki yaynlar, siyasal elitlerin roln, belki de abartmal lde, vurgulamaktadr. Demokrasiye geiler, yapsal faktrlerin bir rn olmaktan ok, rakip elit gruplar arasndaki mzakere ve uzlamalarn bir sonucu gibi grlmektedir. Demokrasilerin imal edilmesi (crafting democracies) deyimi de bu anlay yanstmaktadr.30 Ayn ynde olarak Guillermo ODonnell ve Philippe C. Schmitter, gei dnemlerinin ou zaman byk belirsizliklerle evrili olduuna iaret etmektedirler.31 Bu belirsizliin, pekime aamasnda daha az ciddi olmas beklenebilir. Demokrasiye geii salayan ilk serbest seimler, lkedeki siyasal glerin dengesini ve siyasal konumlarn ortaya koymutur. Dolaysyla, pekime aamasnda siyasal aktrlerin davranlarnn daha tahmin edilebilir olmas; sosyal, ekonomik ve kltrel faktrlerin, elit davranlarndan ve siyasal imalat faaliyetlerinden daha ok nem tamas gerekir. Gene de elitlerin davranlar, demokrasinin pekime ans asndan nemlidir. ODonnella gre ikinci gei (pekimi demokrasiye gei) srasnda demokratik aktrler, stratejilerini, otoritarizme dn kolaylatrmama zorunluluunun gerisinde tutma konusunda anlamallardr. Bu, ikinci geiin byk anlama ya da paktdr... Birinci geiin, ya da zaten pekimi olan bir demokrasinin kaderinden ok, ikinci geiin kaderi, demokratik (profesyonel) politikaclarn kalitesine baldr.32 Ayn ekilde, Burton, Gunther ve Higley de, elit oydamas ve birliinin, pekimi demokrasilerin vazgeilmez nart olduu ifade etmektedirler. Onlara gre byle bir oydama, ya elit anlamalar (demokrasiye geiten nce veya onunla ayn anda rakip elit hizipleri arasnda niden ve grlerek ulalm uzlamalar) veya elitlerin yaknlamas (ideolojik farklarn, seimlerdeki yarma yoluyla daha tedrici olarak azalmas) suretiyle gerekleebilir.33 Trkiyedeki demokrasiye gei srecinden (1946, 1961, 1983) hibiri, bir elit anlamasna vcut vermemitir; nk her durumda da demokratikleme sreci reform yoluyla ve otoriter iktidar sahiplerinin sk denetimi altnda gereklemitir. 1983 sonrasnda nemli lde bir elitler yaknlamasnn gereklemi olup olmad da tartmaldr. Balangta zaln Anavatan Partisi, liberalleri, muhafazakrlar, eski ar milliyetileri ve lml slamclar bir araya getiren bir koalisyon grnm tamsa da, bu koalisyon, 1987den sonra zellikle Demirelin Doru Yol Partisi ile yaanan youn rekabet nedeniyle paralanmaya balamtr. 1980 ve 1990l yllarda merkez-sa ve merkez-sol arasnda ekonomik sorunlar zerinde ciddi bir elitler yaknlamas gzlemlenmitir. Bugn btn bellibal partiler, serbest piyasa yanls ekonomik politikalar zerinde anlam durumdadrlar. 1991 - 1995 yllar arasnda DYP - SHP koalisyonu, olduka uyumlu biimde ilemitir. 1994 ylnda zelletirme kanununun kabulnde bu iki parti, ana muhalefetteki ANAP ile baarl bir ibirlii gstermilerdir.

7. nite - Devlet, Sivil Toplum ve Demokratik Pekimenin nndeki Yeni Engeller

161

1983 sonras dnemde anayasa reformlar konusunda da partiler arasnda nemli lde bir ibirlii gzlemlenmitir. 1993, 1995, 1999, 2001, 2002 ve 2004 anayasa deiiklikleri, partilerin pek oununun katlmyla TBMMnde byk ounluklarla kabul edilmitir. (nite 3). 1990larn ikinci yarsndaki koalisyon hkmetleri (Mesut Ylmazn babakanlndaki ANAP-DSP-DTP hkmeti ile Blent Ecevitin babakanlndaki DSP-MHP-ANAP hkmeti) farkl eilimlerdeki partileri bir araya getirmi olmakla birlikte, olduka uyumlu politikalar izlemilerdir. Btn bunlar, demokrasinin pekimesi asndan mit verici olan elit yaknlamas rnekleridir. Ancak 2007 Cumhurbakan seimi krizi ile birlikte, parti sistemindeki ideolojik kutuplama ar lde younlam ve partilerin yeni anayasal ve demokratik reformlar zerinde uzlamalar ihtimali ok zayflamtr. Ancak elit yaknlamas asndan daha ciddi bir test, Trk siyasal sisteminin, siyasal slamn ve Krt milliyetiliinin ykselii gibi iki yeni sorunla ba edebilme kapasitesi olacaktr.

YEN ENGELLER: SYASAL SLAM VE KRT MLLYETL

A M A

Trkiyede siyasal slam ve Krt milliyetiliinin oluturduu sorunlar aklayabilmek.

1980lerin ortalarndan itibaren Trk demokrasisi, siyasal slamn ve Krt milliyetiliinin ykselii gibi, iki yeni ve ciddi sorunla kar karya kalmtr. Bir anlamda her iki olgu da, devlet elitlerinin konumunu ve onlarn hkim ideolojisi olan Atatrkl tehdit etmesi asndan, sivil toplum kaynakldr. Ancak bu eilimleri temsil eden baz rgtlerin, gerek anlamda sivil toplum kurulular olup olmadklar tartlabilir. Diamondun hakl olarak belirttii gibi, bir grup, devleti veya dier rakiplerini fethetmeyi amalad, ya da hukuk devletini ve demokratik devletin otoritesini reddettii lde, hibir ekilde sivil toplumun bir unsuru olamaz; aksine, demokratik zlemlere byk zarar verebilir.34 Bu gr, PKK ve kktendinci ve iddet ynelimli slamc rgtler bakmndan kukusuz dorudur. Her ikisi de eitli faktrlerin rn olan bu iki sorun, kresellemenin kltrel etkileri ile de bir lde ilikilidir. Bu etkiler arasnda ar milliyeti ve kktendinci partilerin glenmesi, kltrel ve dier farkllklarn tannmas talepleri ve kresellemenin kltrel ynde trdeletirici etkilerine kar tepki olarak kimlik politikalarnn ykselii saylabilir. Btn bu eilimler, milli devletin ve zellikle refah devletinin zayflamas ile de ilikilidir. Gerekten, milli devlet, kresellemenin evrenselletirici ve yerelletirici etkilerinin iki ynl saldrs altndadr. Baka lkelerde olduu gibi Trkiyede de kreselleme, kazananlar ve kaybedenler (zellikle beden iileri snfnda) yaratmtr. Refah devletinin gerileyii ve sosyal haklarn anmas karsnda sosyal demokratik partiler bu gruplar koruyamaz olmu ve braktklar boluk, slam partilerce doldurulmutur. Gerekten, birok kentsel seim evresinde, slam partilerin kazanmlar, sol partilerin kayplar ile paralel niteliktedir. Bununla birlikte kreselleme, yerel ve geleneksel kltrlerin (din de dhil) farkllklarnn tannmas yolunda artan taleplerle de ilikilidir. Ziya nie gre, Post-modern ala ilikili olan kltrel oulculuk, siyasal faaliyetlerin ynnde geleneksel sol-sa blnmesinden, bireysel kimlikle ilikili sorunlara doru radikal bir kay da iermektedir. Geriye dnp bakldnda, ekonomik ve kltrel alanlarda ayn anda gerekleen kreselleme, siyasal sylemin balca biimi ola-

slamn ykselii ve Krt milliyetilii kresellemenin kltrel etkileriyle ilgilidir.

162

Trk Siyasal Hayat

Trkiye politikasndaki temel blnme, islam partilerin ykseliiyle birlikte, Likdinci eksene kaymtr.

rak kimlik politikalarnn ykselmesine ve imdiki tarihsel balamda atmaya yol aan gl drtleri etkilemekte ve retmektedir. Ekonomik alanda byk apta dnmler ve yerinden olmalar, derin kimlik krizleri ve buna paralel olarak, tehdit altndaki bireyler ve topluluklar bakmndan daha ok kesinlik, kontrol ve korunma araylar dourma eilimindedir.35 Trkiyede de slam, Trk milliyetisi, Krt milliyetisi ve Alevi kimliklerinin ykselite olduuna ve siyaseti giderek artan lde etkilediine daha nce deinilmiti (nite 5). slam partilerin ykselii, Trkiye politikasndaki temel blnme izgisini, merkez-evre, ya da sol-sa ekseninden lik-dinci eksenine kaydrmakta byk rol oynamtr. RPnin liklik konusundaki kuku uyandrc tutumu, bilindii gibi, 28 ubat sreci ad verilen ciddi bir anayasa krizine ve bunun ardndan RP ve onun halefi durumundaki FPnin Anayasa Mahkemesince kapatlmasna yol amtr. slamc eilimle lik partiler, yarg kurumlar ve nihayet silahl kuvvetler arasnda bir elitler yaknlamasnn gereklemesi zor grnmektedir. Beinci nitede akland gibi, AKPnin liklikle ok daha bark bir portre sergilemesi ve gerilim politikalarndan uzak durmas, lik-dinci blnmesinin yumuamas asndan olumlu bir gelimedir. Ancak bu atmann tmyle ortadan kalktn sylemeye de imkan yoktur. Demokrasinin pekimesi nndeki engellerden ikincisi, Krt sorunudur.36 Trkiyedeki en byk dil aznl olan Krtler, Gneydou blgesinde ounluu oluturmakla birlikte, Krtlerin ounluu Trkiyenin dier blgelerinde, zellikle byk ehirlerde yaamaktadr. 1980lerin ortalarndan itibaren ayrlk terrist Krt rgt PKKnn faaliyetleri, sorunu zm daha g boyutlara karmtr. 1990lardan itibaren kurulan Krt partileri de (HEP, DEP, HADEP, DTP) Anayasa Mahkemesince kapatlmtr (nite 5). Bu partiler Gneydou illerinde ciddi oranlarda oy almakla birlikte, yzde 10luk lke barajn geemedikleri iin, parlmentoda temsil edilememi, ancak DTP, bamsz adaylar gstermek suretiyle, 2007 seimlerinde parlmentoya girebilmitir.. Krt partilerinin ikilemi, Trkiye Cumhuriyetinin toprak btnl ve niter karakteri erevesinde soruna bar ve demokratik zmler aramakla, PKKnn iddet politikasn hi deilse zmnen onaylamak arasnda bir tercih yapmaktr. 2002 Austosunda kabul edilen nc Uyum Paketi ile Krtlere ve dier dil aznlklarna kendi dillerinde radyo ve televizyon yayn yapmak ve zel dil kurslar amak imknnn verilmi olmas, reform yolunda atlm ilk admdr. Bunu, 1 Ocak 2009 tarihinden itibaren TRTde gnde 24 saat Krte yayn yapan bir kanaln (TRT 6) almas ve AKP hkmetinin 2009 ortalarnda balatt Krt alm ya da demokratik alm izlemitir. Bu almn ieriinin tam olarak ne olduu ve ne sonular verecei u anda (ubat 2010) belli deildir. Ancak sorunun tm zerinde yakn gelecekte bir elitler yaknlamasnn gereklemesi kolay grnmemektedir. Demokrasinin tam olarak pekimesi, slamclk-liklik ve niter devlet - Krt talepleri konularnda mkul lde bir oydamann salanabilmesi ile mmkndr.

7. nite - Devlet, Sivil Toplum ve Demokratik Pekimenin nndeki Yeni Engeller

163

zet
A M A

Trkiyede sivil toplum kurumlarnn anayasal dzen asndan konumunu ve bu kurumlarn demokrasinin pekimesi asndan rollerini saptayabilmek. Aktif ve iyi rgtlenmi bir sivil toplumun varl demokratik bir sistem iin temel bir narttr. Osmanl-Trk devlet sisteminde devlet otoritesinin ar merkezilemesi ve iktidarn devlet elitlerinin elinde toplanmas devletle birey arasndaki ilikilerin sertliini azaltan sivil toplumu zayflatmtr. Devleti kendi karlar iin kullanacak gl snflarn olmamas, zerk ara kurulularn bulunmamas ya da zayfl ile birlikte, yksek derecede bir devlet zerklii ortaya kmtr. Sonu olarak, asker ve sivil brokrasi geleneksel olarak kendilerini devletin koruyucusu olarak grmlerdir. Trkiyede rgtsel hayatn gelimesi gl devlet gelenei ve olduka merkezilemi hkmetler tarafndan engellenmitir. rgtl hayatn gelimesi 1961 Anayasasyla birlikte hz kazanmtr. Trk hukukunda, dernekler oulcu modele yaklarken, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular korporatist modele yaklarlar. Karar yetkilerinin hkmette toplanm olmas ekonomiyle ilgili sivil toplum kurumlarnn ekonomik politikalar ekillendirmesine katk bulunmasn gletirmitir. Menfaat gruplarnnn dk dzeydeki siyasal etkisinin dier bir nedeni de, bunlarla siyasal partiler arasnda gl balarn olmamasdr. Sivil toplum kurumlar; ideolojik pazaryeri oluturma, bilgi ve fikirlerin akn salama asndan da nemlidir. Elitler aras anlama ve yaknlamann pekimi bir demokrasi iin nemini ve Trkiyede ne ekilde ortaya ktn belirleyebilmek. Demokrasiye geiler, yapsal etkenlerin rn olmaktan ok, rakip elit gruplar arasndaki grmelerin ve uzlamalarn sonucu olarak grlmektedir. Pekimi bir demokrasi iin elit konsensusu ve birlii temel bir narttr. Trkiyedeki demokrasiye gei, elitler aras anlamay iermemitir Rakip parti elitleri arasnda uzlama ve ibirlii, Trkiye siyasetinin ayrdedici bir sim-

gesi deildir. Bu tr bir ibirliinin olmamas, 1960 ve 1980de demokrasinin knn ana nedenlerinden biridir. Trkiyede siyasal slam ve Krt milliyetiliinin oluturduu engelleri aklayabilmek. 1980ler ve 1990lar da Trk demokrasisi iki yeni sorunla karlat. Bunlar; siyasal slamn ykselii ve Krt milliyetiliidir. 1995 seimlerinin sonularna bakldnda Trk siyasetinde farkl kimliin ne kt grlr: Mill gr partilerinin temsil ettii slam kimlii; MHPnin temsil ettii ar milliyeti Trk kimlii; ve Krt etnik partilerinin temsil ettii Krt Kimlii. Dini ve etnik meselelerin artan nemi; slamclk-laiklik sorunu, ulus-devlet ile etnik kimliklerin tannmas arasndaki kartlk ve merkez devletle yerel ynetimler arasnda yeni bir yetki paylam gibi, Trk demokrasisinin daha nce karlamad birok zor anayasal sorunlar ortaya karmtr.

AM A

A M A

164

Trk Siyasal Hayat

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Osmanl Trk devletinin niteliklerinden biri deildir? a. Gl bir devlet geleneinin olmas b. Kurulularn zerk olmamas c. Siyasal kltrde merkezi olmas d. Arap hegemonyas altnda olmas e. Gl ve merkezilemi olmas 2. Osmanl Devletinde kamu gelirlerini kiralamaya dayanan vergi toplama sistemine ne ad verilir? a. ltizam b. yan c. Aar d. Reaya e. Feodalizm 3. Hiyerarik olarak dzenlenmi ve fonksiyonel olarak farkllam; devlet tarafndan tannm ya da izin verilmi ve liderlerin seimlerinde destek ve taleplerinin aklanmasnda belirli kontrol karl kendi kategorilerinde temsil faaliyeti bahedilmi kategorilerde rgtlendikleri menfaat temsil sistemine ne ad verilir? a. oulculuk b. Demokratik c. Brokratik d. Alternatif e. Korporatizm 4. 1982 Anayasasnn menfaat gruplarnn siyasal faaliyetlerle uramasn yasaklayan hkmleri hangi yl yaplan anayasa deiiklikleri ile kaldrlmtr? a. 1987 b. 1990 c. 1993 d. 1995 e. 2001 5. Kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular ilk kez hangi yasal dzenlemeyle tannmtr? a. 1936 Anayasa deiikliiyle b. 1961 Anayasasyla c. 1971 Anayasa deiikliiyle d. 1982 Anayasasyla e. 1995 Anayasa deiikliiyle 6. Aadakilerden hangisi 1980 sonrasnda pazar ekonomisine geie ynelik yaplan reformlardan biri deildir? a. hracata dnk ekonomi anlaynn benimsenmesi b. Dnya ekonomisiyle entegrasyonun salanmas c. Serbest fiyat uygulamasna geilmesi d. Dviz kurlarnn sabitlenmesi e. thalat kotalarnn iptal edilmesi 7. TSADn Trkiyede Demokratikleme Perspektifleri adl raporu hangi yl yaynlanmtr? a. 1994 b. 1995 c. 1996 d. 1997 e. 1998 8. Aadakilerden hangisi 1980lerde ortaya kan ve blc gerilla hareketine dnen Krt meselesinin Demokrasinin pekimesinin nnde bir engel olduunu en iyi aklar? a. Hukukun stnlnn ve demokratik devletin otoritesinin reddedilmesi b. Dou blgelerinin ekonomiden daha fazla pay istemesi c. Daha fazla sosyo-kltrel hak talebinde bulunulmas d. Daha fazla siyasal hak talebinde bulunulmas e. Yerinden ynetim anlayna ilikin taleplerde bulunulmas 9. 1946, 1961 ve 1983 tarihlerinde yaanan demokrasiye gei srelerinin bir elit anlamas iermemesinin nedeni aadakilerden hangisidir? a. Elit gruplar arasndaki siyasi gr ayrlklarnn olmas b. Elit gruplarnn daha ok d ilikilerle ilgilenmesi c. Dnemin otoriter gcnn elit gruplarnn ittifakna olanak vermemesi d. Elit gruplarn sadece kendi gruplarnn karlarn koruyan bir yapda olmas e. Elit gruplarn rgt ii demokrasiyi iyi iletemiyor olmas 10. Her alandaki okluklar birlie indirgeyen retiye ne ad verilir? a. Liberalizm b. Monizm c. Realizm d. Kreselleme e. Demokrasi

7. nite - Devlet, Sivil Toplum ve Demokratik Pekimenin nndeki Yeni Engeller

165

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d Yantnz yanl ise Devlet Sivil Toplum ve Demokrasinin Pekimesine Yeni Engeller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devlet Sivil Toplum ve Demokrasinin Pekimesine Yeni Engeller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devlet Sivil Toplum ve Demokrasinin Pekimesine Yeni Engeller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devlet Sivil Toplum ve Demokrasinin Pekimesine Yeni Engeller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devlet Sivil Toplum ve Demokrasinin Pekimesine Yeni Engeller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devlet Sivil Toplum ve Demokrasinin Pekimesine Yeni Engeller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devlet Sivil Toplum ve Demokrasinin Pekimesine Yeni Engeller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devlet Sivil Toplum ve Demokrasinin Pekimesine Yeni Engeller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devlet Sivil Toplum ve Demokrasinin Pekimesine Yeni Engeller konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devlet Sivil Toplum ve Demokrasinin Pekimesine Yeni Engeller konusunu yeniden gzden geiriniz. koruyucu imaj, halk dilindeki devlet baba deyimine yansmtr. Halk dilinden baka bir rnek, Allah, Devlete, Millete zeval vermesin szdr. Siyasete ve devlet ynetimine ilikin Osmanl yazlar, Devlet-i Aliye (yce devlet), hikmet-i hkmet, devletin li menfaatleri gibi deyimlerle doludur. Bu kavramlar, Trkiye Cumhuriyetinin siyasal syleminde de karlklarn bulmutur. Mesel 1982 Anayasasnn Balang Blm, devleti kutsal Trk Devleti (devlet kelimesi byk harfle yazlmaktadr) olarak nitelendirmekte ve hibir dnce ve mlahazann Trk milli menfaatlerinin... karsnda korunma gremeyeceini belirtmektedir. Trk milli menfaatlerinden kastedilenin de, devlet elitlerince tanmlanacak devlet menfaatleri olduunda kuku yoktur. Sra Sizde 2 1982 Anayasas, menfaat gruplarnn her trn (dernekler, sendikalar, kooperatifler ve kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular) siyasal amalar gtmekten, siyasal faaliyetlerde bulunmaktan, siyasal partilerle veya birbirleri ile ibirliinde bulunmaktan yasaklam (Madde 33, 52, 69, 135, 171), ayrca bunlar zerindeki devlet denetimini sklatrmtr. Bu yasaklar, 1995 Anayasa deiiklikleri ile kaldrlmtr.

2. a

3. e

4. d

5. b

6. d

7. d

8. a

9. c

10. b

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

1. Larry Diamond, Rethinking Civil Society: Toward Democratic Consolidation Journal of Democracy 5 July 1994): 4, 6. 2. Metin Heper, The State and Interest Groups with Special Reference to Turkey, in Metin Heper, ed., Strong State and Economic Interest Groups: The Post1980 Turkish Experience (Berlin: Walter de Gruyter, 1991), 6,8. 3. Bu noktada u almadan faydalanlmtr: Ergun zbudun, Continuing Ottoman Legacy and the State Tradition in the Middle East, L. Carl Brown, ed. Imperial Legacy: The Ottoman Imprint on the Balkans and the Middle East (New York: Columbia University Press, 1996), 135-139; ayrca baknz, Metin Heper, The State Tradition in Turkey (Walkington: Eothen, 1985).

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Devleti kendi menfaatleri iin kullanacak gl snflarla zerk arac kurulularn yokluu ya da zayfl, yksek dzeyde bir devlet zerkliine yol amtr. Dier bir deyimle, belli bir sosyal snfn tutsa durumunda olmayan devlet, snf ilikilerini yaratan, deitiren veya ortadan kaldran kararlar serbeste alabilmitir. Devletin zerkliinin kltrel boyutuna gelince, ou zaman gzlemlendii gibi devlet, gerek Osmanl-Trk siyasal kltrnde, gerek halkn gznde her zaman yce bir yere sahip olmutur. Devlet, bal bana bir deer olarak kabul edilmi, toplumdan nisbeten zerk kalm, vesayeti ve koruyucu bir rol oynamtr. Bu

166

Trk Siyasal Hayat

4. Halil na1ck, The Nature of Traditional Society: Turkey, Robert E. Ward and Dankwart A. Rustow, eds., Political Modernization in Japan and Turkey (Princeton: Princeton University Press, 1964), 44. 5. erif Mardin, Power, Civil Society and Culture in the Ottoman Empire, Comparative Studies in Society and History 11 (June 1969): 265-266. 6. Ergun zbudun, State Elites and Democratic Political Culture in Turkey, Larry Diamond, ed., Political Culture and Democracy in Developing Countries (Boulder: Lynne Rienner, 1993), 247-268. 7. Robert Bianchi, Interest Groups and Political Development in Turkey: (Princeton: Princeton University Press, 1984), 105. 8. A.g.e., 155. 9. A.g.e., 155-156. 10. Philippe C. Schmitter, Still the Century of Corporatism? Philippe C. Schmitter and Gerhard Lembruch, eds., Trends Toward Corporatist Intermediation (Beverly Hills: Sage, 1979), 15. 11. A.g.e., 13. 12. Ergun zbudun, The Post-1980 Legal Framework for Interest Group Associations, Metin Heper, ed., Strong State and Economic Interest Groups: The Post1980 Turkish Experience, 42-43. 13. A.g.e. 46-47; ayrca bkz. Bianchi, Interest Groups, 129-138. 14. Bianchi, Interest Groups, 350. 15. Yeim Arat, Politics and Big Business: Janus-Faced Link to the State, Metin Heper, ed., Strong State and Economic Interest Groups: The Post-1980 Turkish Experience, 137-138; Aye Bura, Class, Culture, and State: An Analysis of Interest Representation by Two Turkish Business Associations, International Journal of Middle East Studies 30 (November 1998): 526-527. 16. Ylmaz Esmer, Manufacturing Industries: Giants with Hesitant Voices, Metin Heper, ed., Strong State and Economic Interest Groups: The Post-1980 Turkish Experience, 128. 17. Bura, Class, Culture, and State, 524, ve 529-530. 18. Ziya ni, Political Economy of Turkey in the 1980s: Anatomy of Unorthodox Liberalism, Metin Heper, ed., Strong State and Economic Interest Groups: The Post-1980 Turkish Experience, 29. 19. A.g.e., 32-33; aynca baknz, Metin Heper, The Executive in the Third Turkish Republic, 1982-1989, Governance 3 (1990): 299-319.

20. Ersin Kalaycolu, Commercial Groups: Love-Hate Relationship with the State, Metin Heper, ed., Strong State and Economic Interest Groups: The Post1980 Turkish Experience, 83. 21. A.g.e., 81-82. 22. Metin Heper, Interest-Group Politics in Post-1980 Turkey: Lingering Monism, Metin Heper, ed., Strong State and Economic Interest Groups: The Post-1980 Turkish Experience, 163-176. 23. Aydn Uur, Batda ve Trkiyede Sivil Toplum: Kavram ve Olgunun Geliim Serveni, 75 ylda Tebaadan Yurttaa Doru (stanbul: Tarih Vakf Yaynlar, 1998), 213-226. 24. Scott Mainwaring, Party Systems in the Third Wave Journal of Democracy 9 (July 1998): 72. 25. Diamond, Rethinking Civil Society, 6. 26. Hrriyet, 5 Mart 1997. 27. A.g.e., 1 Nisan 1997. 28. Radikal, 22 Mays 1997. 29. Hrriyet, 17 Haziran 1997. 30. rnek olarak baknz, Giuseppe Di Palma, To Craft Democracies: An Essay on Democratic Transitions (Berkeley: University of California Press, 1990). 31. Guillermo ODonnell and Philippe C. Schmitter, Transitions from Authoritarian Rule: Tentative Conclusions About Uncertain Democracies (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1986). 32. Guillermo ODonnell, Transitions, Continuities, and Paradoxes, Scott Mainwaring, Guillermo ODonnell, and J. Samuel Valenzuela, eds., Issues in Democratic Consolidation: The New South American Democracies in Comparative Perspective (Notre Dame: University of Notre Dame Press, 1992), 22-23. 33. Michael Burton, Richard Gunther, and John Higley, Elites and Democratic Consolidation in Latin America and Southern Europe: An Overview, John Higley and Richard Gunther, eds., Elites and Democratic Consolidation in Latin America and Southern Europe (Cambridge: Cambridge University Press, 1992), 323-324, 339. 34. Diamond, Rethinking Civil Society, 11-12. 35. Ziya ni, The Political Economy of Islamic Resurgence in Turkey: The Rise of the Welfare Party in Perspective, Third World Quarterly 18, No.4 (1997): 747. Kimlik politikasnn ykselii iin, baknz, Aye Ayata,The Emergence of Identity Politics in Turkey, Perspectives on Turkey 17 (Fall 1997) 59-73.

7. nite - Devlet, Sivil Toplum ve Demokratik Pekimenin nndeki Yeni Engeller

167

36. Krt sorunu zerine kapsaml bir inceleme iin baknz, Henri J. Barkey and Graham E. Fuller, Turkeys Kurdish Question, Carnegie Commission on Preventing Deadly Conflict (Lanham: Rowman Littlefield, 1998).

Yararlanlabilecek Ek Kaynaklar
Ergun zbudun ve William Hale, Trkiyede slmclk, Demokrasi ve Liberalizm: AKP rnek-Olay (stanbul: Doan Kitap, 2010).

8
SONU

TRK SYASAL HAYATI

imdiye kadar sylediklerimiz, Trkiyenin bir nc dalga demokrasisi deil, bir ikinci dalga demokrasisi olmasna ramen, henz demokrasisini tam anlamyla pekitirememi olduunu gstermektedir. Trkiye, uzun zamandr sregelen piyasa ekonomisi ve nisbeten hr ve zerk sivil toplumu asndan komnizm-sonras lkelere gre mukayeseli bir stnlk tad halde, demokratik pekimesi, sadece yeni Gney Avrupa demokrasilerinin (spanya, Portekiz ve Yunanistan) deil, baz nc dalga Orta Avrupa demokrasilerinin de gerisinde kalmtr. Trkiyede demokrasinin pekimesini glendiren balca sorunlardan biri, parti sistemindeki kurumsal bozulmadr (deinstitutionalization). 1946 - 1980 dneminde gen demokrasiler arasnda en kurumsallam parti sistemlerinden birine sahip olan Trkiye, 1980lerden itibaren hzl bir kurumsal bozulma srecine girmitir. Elbette kurumsallama kavram, mutlaka tek ynl bir gelimeyi ifade etmez. Ayn dnemde Kanadada, talyada, Peruda ve Venezuelada olduu gibi, parti sistemlerinin kurumsal bozulmaya uramalar da mmkndr.1 Trkiyede bu bozulma, artan oynaklk, paralanma ve kutuplamada olduu gibi, siyasal partilerin toplumsal meruluklarndaki ve rgtsel glerindeki zayflamada da kendisini gstermektedir. Bunun bir sebebi, Yedinci nitede akland gibi, partilerin toplumda gl kkler salm olmamalar ve belli bal menfaat gruplar ile balantlarnn zayf olmasdr. Bu zellik, son yllarda sivil toplum gelime kaydederken parti sisteminin kurumsal bozulmaya uramas gibi, paradoksal grnen bir duruma yol amaktadr. Birok gzlemci, siyasal partilerin geliiminin, sivil toplumun geliiminin gerisinde kald hususunda hemfikirdir. Son yllarda partilerin gvenilirlik dzeylerinde ciddi bir d grlmtr; partiler, en gvenilir kurumlar listesinde son sralarda yer almaktadr. stelik parti liderliklerinin kapal ve oligarik yaps, gerek yatay, gerek dikey dzeyde hesap verme mekanizmalarnn etkili ilemesini engellemektedir. 2002 seimlerinden itibaren AKPnin salad stnlk, parti sistemindeki oynaklk ve paralanmay daha mkul dzeylere indirmekle birlikte, ideolojik kutuplama, daha da youn olarak devam etmektedir. kinci bir dizi sorun, anayasal sorunlardr. nc nitede akland gibi, 1961 ve 1982 anayasalarnn yaplmasnda kullanlan dlayc yntem, her iki anayasann da halk gznde yeterli meruluk salamasna engel olmutur. Aralarnda-

Sonu
ki nemli farklar ne olursa olsun, her iki anayasa da, esas itibariyle devlet elitleri tarafndan pasif bir sivil topluma empoze edilen, dolaysyla sivil toplumdan ok, devlet elitlerinin deerlerini yanstan anayasalardr. Nitekim 1961 Anayasasnn mr ancak 19 yl olmu, 1982 Anayasas da kabul edildii andan itibaren eletirilere uramtr. Bu Anayasada 1993, 1995, 1999, 2001, 2002 ve 2004 yllarnda yaplan deiiklikler, onu daha demokratik, hrriyeti ve oulcu ynde gelitirmitir. Anayasa deiiklii tartmalar zellikle Cumhurbakan seimine ilikin 2007 anayasa krizinden bu yana, daha byk younluk kazanmtr. Trkiyede demokratik pekimenin nndeki en nemli engeller, Yedinci nitede akland gibi, siyasal slamn ve Krt milliyetiliinin oluturduu sorunlardr. Her iki sorunun bir elitler aras anlama veya yaknlama yolu ile zlmesi ihtimali zayf grnmektedir. nk bu konulardaki maksimalist taleplerin karlanmas, Trkiye Cumhuriyetinin temel niteliklerinin yeniden tanmlanmasn gerektirecektir. Cumhuriyetin kurucu felsefesinin iki temel direi, mill ve niter devletle likliktir. Dolaysyla, devlet elitleri, ordu, siyasal partiler ve sivil toplum kurulularnn bir blm, siyasal slamclarn ve Krt milliyetilerinin maksimalist taleplerini, devletin temel niteliklerini tehdit eden unsurlar olarak grmektedirler. Son yllarda her iki alanda da olumlu gelimeler kaydedilmi olmakla beraber, demokratik oyun kurallar zerinde tam bir oydama salanamam olmas, demokrasinin pekimesi nnde engel oluturmaktadr. Demokratik pekimeyi gletiren bu faktrler karsnda Trkiyenin nc dalga demokrasileri iindeki yeri nedir? Bu demokrasilerle nemli benzerlikler ve farklar nelerdir? Eer baz benzerlikler varsa, bunlar yeni bir demokrasiler tipolojisini ve byle bir tipin kavramsallatrlmasn hakl klacak lde midir? Guillermo ODonnelln ortaya att delegasyoncu demokrasi (vekleten demokrasi) kavram, Trkiye rneine en uygun den tip gibi grnmektedir. Yazara gre bunlar, yeni bir trdr. Pekimi ya da kurumsallam olmamakla birlikte, dayankl olabilirler. ou zaman, ne otoritarizme dn tehdidinin sinyalleri, ne de pekimi demokrasilere doru ilerlemenin iaretleri mevcuttur. Pekimi (temsil) demokrasilerin aksine, delegasyoncu demokrasilere ok kiisel bir liderlik slbu hkimdir (personalismo). Yatay hesap verme mekanizmalar (yani yasama organ veya mahkemelere hesap verme), bakann misyonunu gerekletirmesini engelleyen can skc unsurlar olarak grlmektedir. Bakan ve onun teknokrat danmanlar, lkeyi, siyasal partilerle, yasama organlar ile ve ilgili menfaat gruplar ile danmakszn kardklar kararnamelerle ynetme eilimimdedirler

170

Trk Siyasal Hayat

(decretismo). Ancak tam da bu sebepten dolay, bu kararnameler tepki ile karlanmakta ve ou zaman uygulanamamaktadr. Delegasyoncu demokrasi kiisel liderlii tevik ettii iin, gl siyasal kurumlarn gelimesine elverili deildir.2 ODonnelln analizi, delegasyoncu demokrasinin, normal olarak bakanlk sistemlerinde bulunabileceini dndrmektedir. Gerekten de bu iki tipi balantl olarak grmek iin teorik ve ampirik sebepler mevcuttur. Normal olarak bir parlmanter rejim daha etkili yatay hesap verme mekanizmalarna sahiptir. Bir babakan, ne kadar popler olursa olsun, parlmentoyu ve siyasal partileri halka seilmi bir bakan kadar gzard edemez. Bununla birlikte Trkiye deneyimi, bir parlmanter rejimin de delegasyoncu demokrasiye kar tam bir baklk tamadn gstermektedir. Trkiyenin Babakan Adnan Menderes liderliindeki ilk demokrasi deneyimi (1950-1960), bir askeri mdahale ile son bulan tam bir delegasyoncu demokrasiydi. Trkiyenin 1983 sonras deneyimi de, bu gzlemi desteklemektedir. Turgut zal (1983-1989), Tansu iller (1993-1995) ve halen Recep Tayyip Erdoan, babakan olarak hayli kiisel bir liderlik sergilemilerdir. Anayasa Mahkemesi kanun hkmnde kararnamelerin karlmasn gletirene kadar, zellikle zal dneminde kanun hkmnde kararname uygulamas yaygnlk kazanmtr. Bu liderler ou zaman temel siyasal kararlar, kendilerine yakn birka bakan ve teknokratn katlm ile almlar, bazan hkmet bile bu kararlardan daha sonra haberdar olmutur.3 Seim kampanyalar, parti programlar ve politikalarndan ok, liderlerin kiisel niteliklerini ve gvenilirliklerini n plana karmtr. Liderler, lkenin kurtarcs olarak takdim edilmilerdir. Seildikten sonra uyguladklar politikalar ise, kampanya vaadlerinden hayli uzak olmutur. Delegasyoncu demokrasilerin ayrdedici zelliklerinden biri, parlmento ve mahkemeler gibi dier bamsz devlet kurumlarna kar yatay hesap verme mekanizmalarnn zayfldr. Trkiyede gl parti disiplini, parlmentoya hesap verilmesini gletirmektedir. Buradaki iki ana aklayc deiken, gl parti disiplini ve parti-ii demokrasinin yokluudur. Parti lideri olan babakann, milletvekili adaylklar ve patronaj datm konularnda birinci derecede etkili olmas, parlmento yelerini uysal ve itaatkr olmaya sevketmektedir. Son yllardaki btn parlmento seimlerinde ve btn belli bal partilerde milletvekili adaylar, lider ve birka yardmcs tarafndan belirlenmitir. Parti lideri babakan olduu veya koalisyon orta olarak hkmete katld takdirde, patronaj kaynaklarn da byk lde kontrol etme imknna sahip olmaktadr ki, Trkiyede patronaj politikas Latin Amerikadaki kadar yaygndr.4 Nihayet, Trkiyedeki kiisel liderlik eilimi, lkenin siyasal kltrnden ve tarihsel geleneklerinden de destek almaktadr. Yarg denetimine gelince, 1961 ve 1982 Anayasalar gl ve bamsz bir yarg organ yaratm olmakla birlikte, son yllarda yargnn siyasallamasna ilikin karlkl iddialar, yarg organna kar toplumsal gven duygusunu zayflatmaktadr.. Nihayet, siyasal partilerle sivil toplum kurulular arasndaki ban zayfl, dikey (semenlere kar) hesap verme mekanizmalarnn da anlaml ekilde ilemesine engel olmaktadr. Dikey hesap verme alannda semenlerin rol, eit derecede oligarik siyasal partilerce kendilerine sunulan aday listesinden birini onaylamaktan ibarettir. Bugn Trkiye, dnyadaki delegasyoncu demokrasiler arasnda salam bir yere sahip gibi grnmektedir. Otoritarizme geri dnlebilecei konusunda ciddi bir endie olmamakla beraber, demokrasinin yakn gelecekte pekiecei yolunda gl bir mit de yoktur. Dier delegasyoncu demokrasiler gibi Trkiye de demokra-

8. nite - Sonu

171

tik rejimini srdrebilir. Ancak, Larry Diamondun belirttii gibi, demokrasinin sadece srdrlmekte olmas, pekimeden doan gerek istikrarla kartrlmamaldr... stikrar, u an iin daha iyi bir alternatif olmamas nedeniyle sistemin pasif ekilde kabullenilmesini deil, ilke olarak demokrasinin ahlki deeri konusunda pozitif bir inanc gerektirir.5

172

Trk Siyasal Hayat

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

1 2 3 Scott Mainwaring,Party Systems in the Third Wave Journal of Democracy 9 (July 1998): 69. Guillermo ODonnell, Delegative Democracy Journal of Democracy 5 (January 1994): 56 ve 5569. Kendisi ile yaplan bir mlakatta, Babakan iller, kendisinin nasl kiisel bilgisayarnda 5 Nisan 1994de aklanan ekonomik paketin en ince detaylarn hazrlamak iin saatlerce altn anlatr: Milliyet, 13 Haziran 1995. ODonnell, patronaj yle tanmlamaktadr: Bireysel liyakate ya da iin gerekli olup olmadna baklmakszn, devlet brokrasisinde siyasal mttefikler ve semenler iin i gvencesi salanmas. Bu uygulama Trkiyede de yaygndr. lgin bir ekilde, accountability (hesap verme) teriminin Trkede, spanyolcada ya da Portekizcede dolaysz karl yoktur. Transitions, Continuities, and Paradoxes, Scott Mainwaring, Guillermo O: Donnell and J. Samuel Valenzuela, eds., Issues in Democratic Consolidation: The New South American Democracies in Comparative Perspective (Notre Dame: University of Notre Dame Press 1992), 38, 47. Larry Diamond, Democracy in Latin America: Degrees, Illusions, and Directions for Consolidation Tom Farer, ed., Beyond Sovereignty: Collectively Defending Democracy in the Americas (Baltimore: John Hopkins University Press, 1995), 76.

Szlk

173

Szlk A
Ademimerkeziyet: Yerinden ynetim. Ahilik: Anadoluda esnaf ve zanaatkar Loncalarnn ncs olan ve sosyal rgtlenme. XII. yydan XV. yya kadar varln srdrmtr. yan: Osmanl Devletinde tarada, merkezi hkmete kar halkn, halka kar merkezi hkmetin temsilcisi durumunda bulunan ve sekinler arasndan hkmete seilen kimse.

I-
Ilml: Ar grlere balanmayan, ortalama bir yol tutan kimse. htilaf: Anlamazlk, ayrlk, uyumazlk. ltizam: Osmanl Devletinde kamu gelirlerini kiralamaya dayanan vergi toplama sistemi. maj nas: Bir nesne, bir marka ya da bir rgtle ilgili bilgi, dnce ve duygularn btnn yaplandrmak.

atma: karlarn ve dncelerin birbirine kart olmasdr. k gvencesi: Otoriter iktidar sahiplerinin ynetimden ekilmelerinin artlar ve bu artlarn takip eden demokratik siyasi dzende korunmas iin yasalara konulan gvenceler. oulculuk: eitli eilimlerin, dncelerin, ynetimde etkisini kabul eden siyasi yntem; Plralizm.

K
Kaos: Karklk, dzensizlik, kargaa. Kaotik: Kaos niteliinde olan. Kollektivizm: Btn retim aralarn topluma veren, blgesel, ulusal ya da evrensel apta ortak mlkiyeti savunan ekonomik sistem. Komnizm: zel mlkiyetin olmad, btn mallarn, retim aralarn topluma ait olduu, bunlar herkesin ortaklaa kulland toplum dzeni. Korporatizm: Bireycilie ve kollektivizme kar kan; toplumun, ekonomik sosyal ve siyasal yaamn, devlet gdmndeki organlar temelinde rgtlenmesi gerektiini savunan ekonomik ve siyasi reti. Kktencilik: Kurulu dzeni kkten deitirmeye ynelik toplumsal ve ekonomik deiimlerden yana olan tutum, reti; Radikalizm. Kutuplama: Partiler arasndaki ideolojik farklarn artmas. Kreselleme: Kresel duruma gelme, kresel zellikler kazanma.

D
Darbe: Hkmeti zor kullanarak devirme eylemi. Deklarasyon: Kamuoyuna bir konunun duyurulmas iin yaplan aklama, bildiri. Delegasyon: Her hangi bir topluluu temsil etmekle grevlendirilmi yetkili kurul. Demokratik: Demokrasiyle ilgili ya da demokrasiye uygun olan. Devletilik: Ekonomik hayatn asl olarak devlet eliyle yrtlmesini, devletin ekonomik ve toplumsal alanlara mdahalesini gerekli gren reti.

L
Liberal: Siyasi alanda bireysel zgrlklerin gelitirilmesinden; ekonomide ise zel giriime dayal, devletin mdahale etmedii bir ekonomik dzenden yana olan kii ya da partiler.

E
Elit: Benzerlerinden stn ya da kimi nitelikleriyle ne kan kimse, sekin. Endoktrinasyon: Doktrin alama faaliyetleri.

F
Fraksiyon: Bir siyasal partide, partinin belirlenmi resmi politikasna kar olan eletiri getiren rgtl parti yelerinden oluan gruptur.

M
Mahfuz: Koruma, saklanan; saklanm ya da gzetilmi olandr. Maximalist: Azamiyi (en ou) ieren. Merkez sa: 1950lerde DP, 1960 ve 1970lerde AP tarafnda temsil edildi. Merkeziyetilik: Karar alma yetkisinin ve uygulamann tek bir merkezde topland siyasi sistem. Meru: Yasann, dinin ve kamu vicdannn doru bulduu. Minimalist: Asgariyi (en az) ieren. Modern: Gnmze ve yakn dneme ait, son bulu ve ilerlemelerden yararlanan.

H
Hizipilik: Siyasal parti iinde parti btnln bozacak ekilde yeni bir grup oluturmak. Hkmet: Bir lkede devletin grevlerini yerine getirmesini salayan yetkili organ, yrtme organ.

174

Trk Siyasal Hayat

Modernleme: Modernlemek eylemi; adalama. Monizm: Her alandaki okluklar birlie indirgeyen retiye verilen addr. Tekilik bircilik olarak da bilinir. Muhtra: Herhangi bir eyi hatrlatmak, bir konuda uyarmak iin yazlan yaz; memorandum.

S
Sivil: Ulusal bir topluluun yesi olarak ele alnan yurtta ve onun konusuyla ilgili olan. Asker snfndan olmayan. Sosyalizasyon: Belli deerlerin bir renme sreci iinde iselletirilmesi. Sosyalizm: retim aralarnn kollektifletirilmesi yoluyla sosyal snflarn ortadan kaldrmay, sosyal hayatta kkl deiiklikler yapmay savunan ekonomik, sosyal ve politik dnce akm.

O-
Oligari: Siyasi gcn birka kii ya da kk bir grubun elinde bulunduu siyasi. Oligarik: Oligariye dayanan yap. Ortaklk: Siyasal partilerin ya da bask gruplarnn belli bir konuda birleerek g oluturmas. Otorite: Karar verme, emretme yetkisi. Oydamak: Tartmak, bir konuda uzlaarak belli bir grte birlemek ya da ounluun belli bir grte birlemesi. Oynaklk: Partilerin oylarnda bir seimden dierine gzlemlenen deiimlerin tm. zgc: Belli menfaatlerin temsiline ynelen.

T
Transformasyon: Biim deiimi, dnm. Tutucu: Yerleik deerlere, kurulan dzene sk skya bal olan kii, grup, parti ya da siyaset; muhafazakr.

U-
Uyuum: Farkl dnce yapsndaki siyasal partilerin tam bir uyum iinde bulunmas. mmet: Bir peygambere inananlarn tm.

P
Paralanmlk: Oylarn ok sayda parti arasnda ar derecede dalml. Parlmenterizm: Parlmentoya dayanan, yrtme organnn seimle ibana getirilmi yasama organna kar sorumlu olmas ilkesine dayanan ynetim biimi. Populizm: Halka zg deerleri, halkn dnce ve sanat rnlerini yceltme eilimi.

V
Vesayet yetkisi: Ordunun serbest seimlerle ibana gelen hkmet ve onun siyasi kararlar zerinde, Devletin temel ve kalc karlarn temsil etme iddiasyla, geni kapsaml gzetimi.

R
Reform: Dzeltmek, daha iyi sonular elde etmek iin bir alanda, bir kurumda yaplan kkl deiiklik; slahat. Rejim: Dzenleme, ynetme biimi. Bir devletin uygulad ynetim biimi. Sistem.

Y
Yanamaclk: Farkl sosyal snflara mensup kiiler arasnda karlkl menfaat ilikisine dayanan siyasal yaplanma.

Dizin

175

Dizin A
Adalet Partisi 22, 26, 34, 98, 138, 140 Adalet ve Kalknma Partisi 111, 115, 125 Adil Dzen 112 Adnan Menderes 14, 17, 170 Adolfo Suarez 44 Ahmet Evin 128, 142, 144, 150 Aleviler 121, 122 Alfred Stepan 4, 21, 24, 128, 147-150 Allianza Popular 44 Alparslan Trke 108, 122 Anavatan Partisi 8, 23, 99, 105, 160 Anayasa Deiiklikleri 5, 27, 46, 54, 56-58, 61, 62, 65, 137, 139-141, 143, 145, 155, 161 Anayasa Mahkemesi 6, 52, 59, 61, 63-65, 66, 110, 111, 114, 117, 123, 139, 144, 162, 170 Andrea Bonime-Blanc 43 Askeri Dejim Eylemlerinin Geri Alnamazl 135, 147 Atatrklk 32 Aylin Gney 131, 142, 148 Demokratik Rejim 3, 4, 7, 8, 17, 24-26, 29, 32, 33, 43, 68, 84, 103, 104, 111, 122, 133, 135, 137-141, 145, 147, 170, 171 Demokratik Sol Parti 59, 101, 105, 120 Demokratik Toplum Partisi 123 Demokratikleme 2, 4, 12, 14-16, 19-21, 23, 26, 34, 61, 62, 116, 117, 119, 133, 135, 143, 145, 147, 151, 156,1 57, 159, 160 Deniz Baykal 109, 120 Devlet Denetleme Kurulu 137, 139 Devlet Gelenei 5, 6, 151, 152, 154, 158, 163 Devlet Gvenlik Mahkemeleri 6, 61, 62, 65, 137, 139, 143, 145 Devletilik 53, 107 Doan Gre 142, 144 Doru Yol Partisi 105, 143, 145, 160

E
Elitler Aras Anlasma 150, 160, 163, 169 Erdal nn 120 Ersin Kalaycolu 129, 158

B
Bernard Lewis 17 Brezilya Anayasas 136, 138 Blent Ecevit 59, 108-110, 120, 121, 161 Blent Ulusu 32 Brokratik Otoriter Rejimler 22 Bte-D Fonlar 158 Byk Birlik Partisi 105

F
Fahri Korutrk 29 Faruk Skan 29 Fazilet Partisi 102, 111, 115, 125 Felipe Agero 148, 150 Fethi Okyar 19 Fevzi akmak 17 Frederick W. Frey 38, 128 Fuat Kprl 14, 17 Fuat Miras 159

C-
Celal Bayar 14, 17, 25, 53, 142, 144 Cemal Grsel 21, 23, 49, 50, 53, 138, 140, 145 Cumhurbakanl Konseyi 23, 56, 138, 140, 141, 143 Cumhuriyet Halk Partisi (Chp) 98 Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi 104, 117, 122 Cumhuriyeti Millet Partisi 24, 104 k Garantileri 17, 21, 23, 56, 133-136, 136, 140-143 oulculuk 80, 161

G
Guillermo Odonnell 4, 8, 22, 103, 160, 169 Gne Mftolu 59 Gven Partisi 27, 32

H
Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu 6 Halk Parti 56, 105, 120, 138, 140 Halkn Demokrasi Partisi 123 Halkn Emek Partisi 123 Henri Barkey 23 Herkesi Kucaklayan Parti 124 Hsamettin Cindoruk 58

D
Danma Meclisi 54 Delegasyoncu Demokrasi 158, 169, 170 Demokrasi Partisi 100, 102, 105, 111, 122, 123, 138, 140 Demokrat Parti (Dp) 119 Demokratik Kurum 24, 134, 136 Demokratik Pekime 43, 101, 140, 142, 168, 169

176

Trk Siyasal Hayat Nihat Erim 19, 27 Nisbi Temsil Sistemi 8 Nuri Demira 14

kinci Dalga Demokrasi 2, 5 ki-Parti Sistemi 83, 84 smet nn 14, 120 kence 6. 30 thal kameci Sanayicilere 22

O
Osmanl mparatorluu 5, 6, 45, 47, 152, 153, 158

J
John Higley 166 Juan J. Linz 4, 10, 19, 29

P
Portekiz Devrim Konseyi 134, 136

R
Rahan Ecevit 121 Refik Koraltan 14, 17 Richard Gunther 80, 128, 166 Robert Bianchi 166 Ruen akr 129-131

K
Kadro Parti 78, 79, 80, 81, 82, ,89, 88, 105, 110, 124 Kenan Evren 55, 56, 138, 140, 142, 144, 145, 147, 155 Korporatizm 154 Kurucu Meclis 43-46, 49, 50, 54, 68, 134, 136 Kurumsal Devrimci Partisi 18 Kutuplama 5, 7, 8, 161, 168 Krdistan i Partisi 5 Kreselleme 161 Krt Sorunu 122, 123, 128, 162

S-
Samuel Huntington 4, 16 Samuel P. Huntington 10, 37, 128, 147, 149 Samuel Valenzuela 134, 136 Sencer Ayata 115 Silahl Kuvvetler Hizmet Kanunu 146, 148 Sleyman Demirel 4, 23, 26, 108-110, 142, 144, 157 emseddin Gnaltay 16 ili Anayasas 136, 138

L
Larry Diamond 80, 159, 171 Latin Amerika 2, 9, 22, 103, 135, 137, 139-141, 142, 170

M
Maurice Duverger 19, 129 Menfaat Gruplar 6, 82, 107, 151, 153, 155, 156, 158, 159, 163, 168, 169 Mesut Ylmaz 109, 143, 161 Metin Heper 142, 148, 165, 166 Michael Burton 166 Milli Birlik Komitesi 7, 21, 49, 134, 138, 139 Milli Gvenlik Konseyi 135, 138, 139, 157 Milli Gvenlik Konseyi Rejimi 5, 117, 141, 157 Milli Gvenlik Kurulu 53, 55, 64, 68, 134-137, 139, 145, 147, 159 Milli Kalknma Partisi 14 Milli Selmet Partisi 28, 99, 110 Milliyeti Cephe Hkmetleri 29, 30, 32 Milliyeti Demokrasi Partisi 105, 138, 140 Milliyeti Hareket Partisi 28-30, 59, 99, 102, 122 Minimalist 3, 4 Mstakil Grup 15

T
Talat Aydemir 23 Tansu iller 58, 109, 119, 143, 145, 170 Tanzimat Ferman 6 Tek Parti 8, 19, 49, 68, 76, 103, 109, 118, 125 Tesk 159 Toprak Reformu 14, 18, 20, 27 Trk- 159 Trkiye Byk Millet Meclisi 29, 46-51, 64, 66 Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu 157 Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii 156

nc Dalga Demokrasi 168, 169

Y
Yar-Sdk 29, 33 Yarmac Siyaset 102 Yatay Hesap Verme 169, 170

N
Necip Torumtay 142, 144 Necmettin Erbakan 60, 108, 110

W
William Hale 131, 141, 143, 167