You are on page 1of 82

T.

C FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER ANA BLM DALI SLAM FELSEFES BLM DALI

NSAN-I KML ANLAYIININ METAFZK BOYUTU


(YKSEK LSANS TEZ)

DANIMAN Yrd. Do. Dr. smail ERDOAN

HAZIRLAYAN Elif BAYR

ELAZI-2007

T.C FIRAT NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE VE DN BLMLER ANA BLM DALI SLAM FELSEFES BLM DALI

NSAN-I KML ANLAYIININ METAFZK BOYUTU


(YKSEK LSANS TEZ)

Bu tez../../2007 tarihinde jri tarafndan oybirlii/oy okluu ile kabul edilmitir.

Danman:
Yrd. Do. Dr. smail ERDOAN

ye
Yrd.Do. Dr. Sdk NALAN

ye
Yrd.Do. Dr. Cevdet KILI

Yukardaki jri yelerinin imzalar tasdik olunur.

ZET Yksek Lisans Tezi

nsan- Kmil Anlaynn Metafizik Boyutu

Elif BAYR T.C. Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal slam Felsefesi Bilim Dal 2007; Sayfa: 72+VI

nsan- Kmil fikri, tarih itibariyle ok eskilere gitmektedir. lk olarak nerde ortaya kt tam olarak bilinmese de Hermesin yazlarnda bu konuyla ilgili ifadelere rastlamaktayz. Buradan itibaren birok kltr, din, inan ve gelenekte nsan- Kmil fikrini grrz. Tezimizi hazrlarken grdmz kadaryla btn dncelerde farkl ekillerde olsa da bu fikir ilenmitir. Kimi bu konuyu inan esas olarak grm kimisi de sadece bir doktrin, bir nazariye olarak ele almtr. Bu almamzda, nsan- Kmil fikrinin ortaya k, geliimi, farkl kltr ve corafyalardaki yansmalar, slam dncesine girii, slam dncesinde bir doktrin olarak kemale ermesi ve nihayet bilimlerin gelimesiyle modern dnceyi etkilemesi konu edinilmitir. Ksacas Logosa yani nsan- Kmil fikrine toplu bir bak yaplmtr.

Anahtar Kelimeler: nsan- Kmil, Logos, slam Dncesi, Hermes, bn Arabi

ABSTRACT The Metaphysical Dimensions Of Perfect Human Understanding FIRAT UNIVERSTY THE MAN DEPARTMENT OF PHLOSOPHY RELGONS SCENCE THE DEPARTMENT OF THE PHLOSOPHY OF ISLAM

The idea of a perfect man gone to very long choronogiacally. Whether that idea is unknown,we encourage the statements related to this subject in Hermess writings. Here we can see the idea of a perfect man at many religions,faiths and traditions.While we are preparing our tez-as we can see-this idea is working like this whether it is different in all thinks.Somone see this subject as the basis of faith and someone else only as a doctrine and the osy. n this working,the science of the perfect man,its development,its transmission on different culture and geography,its coming in the idea of the slam,its effects the modern think with the developing of the sciences are subjected. Key words: The Perfect Man, Logos, Islam Think, Hermes, Ibn Arabi

II

NDEKLER ZET ......................................................................................................................................... I ABSTRACT..............................................................................................................................II NDEKLER ...................................................................................................................... III KISALTMALAR .....................................................................................................................V NSZ ................................................................................................................................... VI GR1 NSAN VE NSAN-I KML ANLAYII..............................................................................1 A) NSANIN TANIMI ...........................................................................................................1 B) KURANDA NSAN........................................................................................................3 C) TASAVVUFTA NSAN....................................................................................................4 D) NSAN-I KMLN KELME ANLAMI........................................................................8 E) NSAN-I KMLN TERM ANLAMI...........................................................................9

BRNC BLM NSAN-I KML VE METAFZK BOYUTU A) NSAN-I KML FKRNN TARH SREC ............................................................12 1- HERMESTE NSAN-I KML..................................................................................12 2- HERAKLETOSTA NSAN-I KML......................................................................16 3- ANAXAGORASTA NSAN-I KML .....................................................................17 4- STOALILARDA NSAN-I KML...........................................................................18 5- PLATON VE ARSTOTELESTE NSAN-I KML ................................................19 6- YEN EFLATUNCULUKTA NSAN-I KML.......................................................21 7- PHLONDA NSAN-I KML ..................................................................................22 B) NSAN-I KML FKRNN DNLERDEK YANSIMALARI....................................24 1-YAHUDLKTE NSAN-I KML ............................................................................24 2- HIRSTYANLIKTA NSAN-I KML....................................................................28 3- MANHEZMDE NSAN-I KML ..........................................................................31 4- ZERDTLKTE NSAN-I KML........................................................................32 5-HNT DNCESNDE NSAN-I KML...............................................................33 6- N DNCESNDE NSAN-I KML ................................................................35 7-SBLKTE NSAN-I KML..................................................................................36 III

KNC BLM SLAM DNCESNDE NSAN-I KML ANLAYII A) NSAN-I KML ANLAYIININ SLAM DNCESNE GR ..........................38 B) BAZI MUTASAVVIFLARA GRE NSAN-I KML ................................................45 1- HALLAC-I MANSUR .................................................................................................46 2- GAZAL .......................................................................................................................47 3- MUHYDDN BN ARAB .........................................................................................48 4- SADREDDN KONEV...............................................................................................52 5- MEVLANA ..................................................................................................................53 6- AZZ NESEF ..............................................................................................................54 7- ABDULKERM CL...................................................................................................57 8- ERZURUMLU BRAHM HAKKI .............................................................................59 9- HACI BAYRAM VEL................................................................................................60 10- ALEVLK VE BEKTALK...................................................................................61 11- DRZLER ................................................................................................................61 C) MODERN DNCEDE NSAN-I KML.................................................................63 SONU ....................................................................................................................................69 BBLYOGRAFYA ................................................................................................................71

IV

KISALTMALAR A...F.D. age b.y. A. s. S. T.A. DA. trz. Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi ad geen eser Basm yeri yok slm Ansiklopedisi sayfa Say Trk Ansiklopedisi Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi Tarihsiz

NSZ Dnce tarihi, insann bu evrendeki yerini ve amacn anlamak ve yalnzlna bir son vermek iin kafa yoran beyinlerle doludur. Bu beyinlerden birou, hayat anlamlandrmak iin bir sre sonra mkemmel bir yaratc fikrini kabul etmek zorunda kalmlardr. Fakat bu fikrin beraberinde getirdii birok soru da ortaya kmtr. Bu sorulardan biri; mkemmel olan bir yaratcy, eksikliklerle dolu ve aciz bir varlkla irtibatlandrma yoludur. te bu sorunun cevab zaman, mekan, inan ve kiilere gre az ok deiiklik arz etse de z itibariyle ayndr. O da nsan- Kmildir. nsn- Kmilin yaratcyla irtibat kurmann yannda, alemi dzene koyma ve onu idare etme gibi grevleri de vardr. Daha birok ilevi olan nsan- Kmil, bazen de ilevlerindeki bu eitlilik yznden farkl isimler almtr; logos, klli akl, evrensel zihin, insan- kadim, adam kadmon, gayomart, sa, Hakikat- Muhammediye, Levh-i Mahfuz, kelam, ilk akl, melek vs. sadece bunlardan birkadr. Birok kltrde mevcut olan bu dnceyi, incelenmeye deer olarak grdmz iin byle bir alma yapmaya karar vermi bulunuyoruz. Zira bu fikir, dnce tarihindeki seyri, etkileri ve insan hayatndaki yansmalar bakmndan nemlidir. Bu nedenle bu nazariyeyi tezimizin konusu yapmay uygun bulduk. nsan- Kmil fikri hakknda, eksiklikleri olsa da derli toplu bir bilgi vermeye alacaz. Tezimiz, giri, iki blm ve sonutan olumaktadr. Girite, insann tanm, slam dncesinde insan anlay, nsn- Kmilin kelime ve terim anlamlar hakknda ksa bir fikir vermeye altk. Birinci blmde nsan- Kmil fikrinin tarihi sreci, deiik inan ve kltrlerdeki alglanma ekilleri ele alnd. kinci blmde ise nsan- Kmil fikrinin slam dncesine girii ve filozof ve mutasavvflarn bu konudaki dnceleri ortaya konulmaya gayret edildi. Son olarak da bu nazariyenin modern dncedeki yeri ilendi. Bu almam boyunca bana yardm eden, yol gsteren ve beni destekleyen danman hocam Yrd. Do. Dr. smail ERDOAN ve Yrd. Do. Dr. Cevdet KILI beylere teekkr ederim. Elif BAYIR Elaz-2007

VI

GR NSAN VE NSAN-I KML ANLAYII A) NSANIN TANIMI Balangta yaama igdsyle sadece evresini aratran insan, hayatn bir nebze de olsa kontrol altna aldktan sonra kendisini, kapasitesini ve dier varlklardan farklln fark etmi ve bunun zerine kendisini inceleyip tanmlamaya almtr. Bylece birbirinden farkl insan tanmlar ortaya kmtr. Farkl tanmlarn ortaya kmas da insan anlaylarnda ve insana bak alarndaki farkllktan kaynaklanmtr. Mesela M.. 5. asrn ortalarnda insan hakknda ilk defa fikir yrten Sofistler her eyin ls insandr diyorlard. Protagorasn da insan her eyin lsdr. Varolan eylerin varoluunun varolmayan eylerin varolmaynn lsdr sz mehurdur1. zellikle Sokrates, insana ahlaki adan, Platon ise aratrp inceleyen bir varlk olmas asndan bakmtr. Aristoteles, insan toplum kuran, en stn vasf akl olan bir canl olarak alglamtr. Bu filozofun ortak zellii ise insan hep toplum iinde dnm olmalardr. Sokratik okullar ise bu filozoflarn aksine ferdiyeti olmutur2. Bugn de genel olarak farkl insan anlay mevcuttur ve bu farkl anlayn elikisi yaanr. Bu anlaytan birincisi, Yahudi-Hristiyan geleneine gre insan, cennetten kovulan Adem ve einden tremi canllardr. kincisi Grek dncesine gre insan, eylerin hem z hem de niteliini kavrama yetisi olan akl-logos sahibi bir varlktr. Son olarak da modern doa bilimleriyle gelime psikolojisine gre insan, yeryzndeki oluun en son basamanda bulunan ve kendinden aada bulunan canllardan yetenek ve enerjisiyle ayrlan bir varlktr3. Bat dnyasnda yaplan insan tanmlarnn pek ou, iinde hayvan kavramnn getii tanmlardr. Bu, bir anlamda; insan dier canl varlklardan ayran ve onlarda bulunmayan bir takm zelliklerdir. Aristodan beri gelen insan, aklla

1 2

smail Yakt, Bat Dncesi ve Mevlana, stanbul, 2000, s. 22. Yakt, s. 23. 3 Seyfullah Sevim, slam Dncesinde Marifet ve bn Arabi, stanbul, 1997, s. 124.

donatlm bir hayvandr tanmna ilaveten Bat dncesinde iinde hayvan kelimesi olan baka tanmlar eklenmitir4. nsan, hayvandan farkl olarak toplumsal bir varlk olmas nedeniyle toplumsal ilikilerinin toplam olarak da tanmlanmtr. Ayrca insan insan yapan en nemli niteliin, kendini ve doay retmesi olduu da ifade edilmitir5. Canllarn en gelimi olan, akl tayan, dnen ve konuarak anlaan canl eklinde de tanmlanan insan6, slam dncesinde ise daha merkezi bir konuma sahiptir. O, her eyden nce yeryznde Tanrnn halifesi, hibir varln kabul etmedii ilahi emaneti kabul eden bir varlk ve Tanrnn tezahr halindeki bilincidir7. hvan- Safa, insann dnen hayvan (hayvan- natk) olarak

tanmlanabileceini syler. nk insan, ruh ve bedenden olumu mikrokozmik bir varlktr ve btn faaliyetleri, onun esas yn olan ruhundan gelmektedir. Yine insan, ayalt alemdeki varlklarn en mkemmelidir. Allah, insan, minyatr bir dnya olarak yaratmtr. Bylece insan, dnya hakknda bilgiye sahip olma imkan bulabilecektir. slam dncesinde yaratl itibariyle en mkemmel olan insan, kymet olarak da en deerli varlktr. Fakat bu stnlk ve deerini ancak gayesine uygun ve ahlak bir ekilde yaad taktirde koruyabilir. Yoksa onun dier varlklardan fark kalmaz hatta onlardan da aa olabilir8. Bugn modern bilim, insann biyolojik ve psikolojik yaps hakknda ok ileri bir bilgiye sahiptir. Fakat gemiin insan hakkndaki anlay ve bilincine ulaamamtr. Gnmz insannn, kendisi, evrendeki yeri, sonu gibi birok soruya cevap bulamamas ve dolaysyla byk bir yalnzla dm olmas bunun en byk gstergesidir. Gelien bilim, bu problemlere bir para olsun zm bulmaktan ok onlar daha karmak ve iinden klmaz hale getirmitir9. Bunun nedeni ise insana ruhi, ahlaki ve zihni niteliklerinden soyutlanm basit bir eya gibi baklmasdr. Byle bir anlayla yaplan tanmlarn bir taraf hep eksik

4 5

Yakt, s. 25. Orhan Hanerliolu, Felsefe Szl, stanbul, 1993, s. 186-87. 6 emseddin Sami, Kamus- Trki, C.2, stanbul, 1985, s. 571. 7 Sevim, s. 130-133. 8 Bayram Ali etinkaya, hvan- Safann Dini ve deolojik Sylemi, Ankara, 2003, s. 315-19. 9 Sevim, s. 123.

kalmtr. nsana layk olduu deeri veren tanmlar onun alemin z, yaratln gayesi olduunu dile getiren tanmlardr10. Aslnda tanm, tanmlanan eyi snrlandrr. nsan da her defasnda kendi tanmn am bir varlk olduu iin onun snrlarn izmek olduka zordur. O, ok ynl, maddi, manevi geni bir potansiyele sahip bir varlktr. Belki onun snr Tanrnn balad yerdir. Bunu belirlemek de yle kolay deildir. Bu yzden yaplacak insan tanmlarnn bir ucu hep ak kalmaldr. B) KURANDA NSAN Kuran- Kerim gibi kutsal bir kitabn Allah tarafndan insana gnderilmi olmas bile bal bana Allahn dier varlklar arasnda insana tand imtiyazn bir gstergesidir. slamn kutsal kitab Kuran- Kerim, birok konuda Mslmanlarn yolunu aydnlatm, insann kendisini tanmasn salamtr. Mesela nsan suresi bu bunun en gzel rneklerinden biridir. Bu surede insan, bu dnyadaki gerek deerinden haberdar edilmekte, mutlu olmas, sonunun iyi olmas iin kendisine yakan eyin Allaha kretmek, Onu inkar etmemek olduu sylenir. Daha nce varolmad fakat basit bir kan phtsndan nasl ortaya kt hatrlatlr. nsan, bu dnyaya imtihan iin gelmitir ve ona dier varlklardan farkl olarak akl ve irade verilmitir. Allahn kendisine bahettii bu stn nitelikleri kullanarak iyi iler yaparsa mkafatlandrlaca, kt eyler yaparsa cezalandrlaca bildirilmitir11. Hakikatte insan erdemli ve iyi yaay sayesinde, Kurann deyimiyle varln en deerlisi (hayrul-beriyye) ve erefli bir melek olabilir veya erdemlerden yoksun kalarak varln en kts (errul-beriyye) ve kovulmu eytan12 durumuna debilir13. nsann yaratl gayesi, Allaha ibadet etmesidir14. Her anlamda en gzel ekilde yaratlan insan15, yeryznde Allahn halifesidir16. O, birok adan dier mahluklardan daha mkemmel yaratlmtr. Sahip olduu nitelik, yetenek ve
10 11

Yakt, s. 26. Mevdudi, Tefhimul Kuran, C.6, stanbul, 1996, s. 551-52. 12 Beyyine/98, 6-7. 13 etinkaya, s. 314. 14 Zariyat/51, 56. 15 Tin/95, 4. 16 Bakara/2, 30.

potansiyelle baka varlklarn hibir zaman ulaamayaca en yksek makamlara ulaabilir. Bunun en iyi rnekleri de peygamberlerdir17. Kuran, nsan, topraktan yaratld18 ve nsan, Allahn bir nefhasdr19 gibi ifadelerle insann yapsnda lml-lmsz, beeri-ilahi, fenomen-numen, nsut-lhut olarak adlandrabileceimiz iki alann birletiine dikkat eker. nsann Allahn halifesi ve yaratl gayesini gerekletirme borcunun taycs olmas da onun ilah ynnn bir sonucudur. lah emaneti, yani kendisine verilen grevi yerine getirebilmesi iin dier btn varlklar onun emrine verilmitir. nsann mkemmellii ve dolaysyla stnl onda hem melek hem de eytan zelliklerinin ayn anda bulunmasndan dolaydr. Peygamberler bile bu zt zelliklere sahiptir20. nsan stn klan bir dier husus da ona isimlerin retilmesidir21. simlerin retilmesini ise insann, iinde bulunduu evren ve yaratcs hakknda bilgi verilmesi veya bunlarn bilgisini elde etme potansiyeline sahip olmas olarak yorumlanabilir. Melekler ya da benzer varlklar sadece kendi alanlarnn snrl bilgisine sahipken, insan, bilginin son noktasna kadar gidebilme yeteneiyle donatlmtr22. u ayet Allahn insana verdii deeri ve insann bu dnyadaki yerini zetler mahiyettedir; Andolsun, biz Ademolunu ycelttik; onlar karada ve denizde (eitli aralarla) tadk, temiz, gzel eylerden rzklandrdk, oundan stn kldk23. C) TASAVVUFTA NSAN Bir hal ilmi olan tasavvuf, slam dncesini derinden etkilemi ve slam dncesinin ufkunu geniletmitir. Bu nedenle tasavvufun insan anlayn bilmek nsan- Kmil konusunda nmz aacaktr. nsan, tasavvuftaki konulardan en nemlisi ve en bata gelenidir. Tasavvuf erbab, hadis olarak kabul ettikleri Kendini bilen Rabbini bilir24 sznden hareketle, insan her ynyle tanmaya ve bu yolla Allah tanmay (marifet) ve Ona vuslat

17 18

Mevdudi, C.7, s. 170. Enam/6, 2; Hicr/15, 28; Sad/38, 71. 19 Hicr/15, 29. 20 Furkan/ 25, 7, 8, 20, 41. 21 Bakara/2, 31. 22 Mevdudi, C.1, s. 62. 23 sra/17, 70. 24 Acln, Keful-Haf, C. 2, s. 262, hadis no: 2532.

amalamtr.

Bu yzden, ilk devirlerden bu tarafa, kelm ve felsef meseleler

hakknda eser yazan pek ok sf, insan hakknda da birok eser yazmtr25. Bu eserlere gre insan, birbirine zt ok farkl unsur ve zellikleri kendinde toplayan bir varlktr. yi-kt, gzel-irkin, en aalk ile en ulv duygularn hepsi onda bir aradadr. Tasavvufta bu yzden insana vasat- cmia denir. Bu zelliiyle yeryznde tevhidin kendisinde tecelli ettii tek varlktr. nk dier varlklarda Allahn sadece bir yn tecelli eder26. Ayrca mutasavvflar, insann biyolojik olarak da alemde her ne varsa kendinde barndrdn savunur ve insan bedeni arz, kemikleri da, ilikleri maden, i boluu deniz, barsaklar rmak, i ya batak, damarlar akarsular, ns duygusu umran ve medeniyet, vahet duygusu harbe, teneffs rzgarlarn esmesi, sz sylemesi de gk grltsne benzer27. derler. nsann kendisinde toplad bir dier ey de varlk mertebeleridir.

Mutasavvflarn bir ouna gre Allah, kendi kemalini grmek ve bilinmek iin bu alemi yaratmtr. Mutasavvflar bu dnceyi temellendirmek iin Gizli bir hazine idim, bilinmeyi sevdim, mahlkt yarattm ki bilineyim. kuds hadisini kullanrlar. Bu dncenin bir sonucu olarak da alemin yaratl safhalarna dair -farkl kltr ve dncelerden de etkilenerek- yeni dnceler retmilerdir. Bylece onlarn (hazerat- hamse) be ilah hazret veya (tenezzlt- seba) yedi ruhsal ini dedikleri alemin yaratl mertebeleri fikri ortaya kmtr28. Bu fikir ksaca yledir; birinci mertebe, Allahn hakikatinin, zatnn olduu ve taayynn yani ortaya kn olmad ehadiyet mertebesidir. Buna belirsizlik (la taayyn) mertebesi de denir. kinci mertebe, taayyn-i evvel mertebesidir. Bu mertebe Allahn zat, sfat ve btn varlklar hakkndaki bilgisinin birbirinden ayrlmakszn toplu olarak bulunduu mertebedir. Vahdet veya Hakikat- Muhammediyye mertebesi de denir. nc mertebe, taayyn-i sni mertebesidir. Bu mertebede Allahn zat, sfat ve btn varlklar hakkndaki ilmi artk birbirinden ayrlmtr. Buna vahidiyet veya hakikat- insaniye de denir. Drdnc mertebe, ruhlar alemi, beinci mertebe misal alemidir. Misal alemi, ruhlar alemi ile

25 26

Osman Trer, Tasavvuf Dncede nsan, Tasavvuf Dergisi, Ankara, 2001/5, s. 9. Yaar Nuri ztrk, Mevlana ve nsan, stanbul, 1992, s. 47. 27 H. Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul, 2000, s. 302. 28 Trer, s. 10.

cisman alem arasndaki alemdir. Altnc mertebe, cisman alem, son mertebe de daha nceki btn mertebeleri iine alan mertebe-i camiadr ki o da insandr29. Bu mertebelerden her bir mertebe bir sonrakinin btn ve hakikati; bir ncekinin de zahiri ve tecellisi durumundadr. u halde btn bu varlk mertebelerinin hepsinin batn ve hakikati Allah Tealann zt mertebesidir. Bu tecelli ve taayyn seyrinde, zt mertebesinden Allahn sfatlar, onlardan isimleri, isimlerinden de fiilleri yani ehdet alemi denilen fizik alem zuhur etmitir30. Btn bu mertebelerin, zelliklerin ve ztlklarn insanda bulunmas onun kendisini dolaysyla da Allah bilebilmesine yardmc olur. Zaten mutasavvflara gre insan kendisinde olmayan eyi bilemez. Kk alem olan insan, byk alem olan bu alemi, kendisine bakarak bilir. Bu dncenin gelimesinde Allah, Ademi kendi suretinde yaratt31 hadisi etkilidir32. Bu hadisten mutasavvflarn anladklar bir dier ey de, insann Allahn btn sfatlarndan pay alm olduudur33. bn Arabi de insan iin; Sen Hakkn sureti ve Hak da senin ruhun olduu cihetle sen Hak iin cisman bir suret gibisin, O da senin cesedinin suretini sevk ve idare eden bir ruh gibidir. Bu tarif senin hem zahirini, hem de btnn iine alr34. diyerek bu noktaya deinir. Ona gre insana insan denmesinin sebebi, onun yaratlndaki topluluktan ve hakikatlerin btnn iine almasndan dolaydr. kinci bir sebep de insann Tanr katnda, bakan bir gzdeki bebek gibi olmas ve grmek sfatyla tabir edilmi olan mahluk olmasdr. nk Tanr, mahluklarna insan ile bakm ve rahmet eylemitir. nsan, ezel ve ebed gibi iki yn kendinde birletiren ayrc bir varlktr ve alem onun varlyla tamam olmutur35. Ayrca o klli akln timsali ve kendisinde Allahn btn sfat ve kemallerinin aksettii varlktr. Buna ilave olarak, Allah tam bir marifetle bilmek, yalnz insana mahsustur. Melekler onu ancak akn yahut rh bir hakikat olarak bilirler, oysa insan Onu iki keyfiyetiyle yani bir yandan zt hakikatiyle Hakk olarak, dier yandan bu hakikatin grnr alandaki tecellileriyle Halk olarak bilir36.
29 30

smail Fenni Erturul, Vahdet-i Vcud ve bn Arabi, haz. Mustafa Kara, stanbul, 1997, s. 20-24. Trer, s. 10. 31 Buhr, stizn, 1; Mslim, Birr, 155. 32 ztrk, s. 48. 33 William Chttck, Varolmann Boyutlar, ev. Turan Ko, stanbul, 1997, s. 172. 34 Muhyiddin-i Arab, Fuss l-Hikem, ev. Nuri Gencosman, stanbul, 1992, s. 55. 35 bn Arab, Fuss, s. 23, 24. 36 Macit Fahri, slam Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, stanbul, 2000, s. 316.

Aziz Nesefi ise zellikle insann iki vasfna iaret eder. Bunlar; en mkemmel sfat olan konuma sfat ile yine en mkemmel suret olan ve insann sahip olduu insanlk suretidir. Bu iki zellik sayesinde insan, btn hayvanlardan ayrlm, ilim ve ahlak ile kemale ulamtr37. Cl de insan trnn her ferdinin birbirinin nshas ve aynas olduunu fakat eyann yani mevcudatn baz insanlarda bil-kuvve bazlarnda ise bilfiil bulunduunu syler38. Clnin burada kastettii -daha sonra da bahsedilecei gibi- kmil insan ile sradan insan ayrmdr. Tasavvuftaki insan anlaynn nemli noktalarndan biri de insann halifelii ve yklendii emanet konusudur. nsann halifelii iki eyden kaynaklanr. Bunlardan birincisi insann, Allahn sureti zre yaratlm olmas ikincisi de Allahn zat hakknda gerekli bilgiyi elde edebilmesini salayan akla sahip olmasdr. Bunlar btn insanlarda olduu iin btn insanlar halife saylrlar. Halifelik, dnya ve ahiretin kendine has bilgisiyle bilgilenmek ve o bilgiye gre hareket etmektir. Yani Allah yarattklaryla, yarattklarn da Allahla kartrmamaktr39. Bireysel anlamda halifelik, ruhun bedendeki etkinlii ve hkmranldr. Ama her bireyin halifelii, kendi imkan ve yeteneklerini gelitirmesi lsnde derecelenmektedir40. Halifenin kabul ettii emanet de akl,41 varln gayesini gerekletirme,42 Hakkn bilgisi,43 Onun sfatlar (kemaller)44 olarak yorumlanmtr. Yaratan ile yaratlan arasnda bir kavak noktas olan insann,45 varlk alemindeki bu nemli konumu dikkat ekicidir. Mutasavvflara gre bunun sebebi, insann rh-i insan veya nefs-i ntka ad verilen ilah bir cevhere sahip olmasdr. Allah, insandaki bu cevheri Ona kendi ruhumdan fledim46 diyerek kendisine nispet etmitir. Ayrca Sana rhtan soruyorlar. De ki, Ruh Rabbimin emrindendir. Size ancak az bir ilim verilmitir47 ayetinde de ruhun emr aleminden olduu ifade edilmitir48.
37 38

Aziz Nesefi, nsan- Kmil, ev. Mehmet Kanar, stanbul, 1990, s. 116. Cil, nsan- Kmil, ev. Abdlaziz Mecdi Tolun, stanbul, 2002, s. 372. 39 Cavit Sunar, Tasavvuf Felsefesi veya Gerek Felsefe, Ankara, 1974, s. 129. 40 Sevim, s. 132. 41 Nesefi, s. 113. 42 ztrk, s. 41. 43 Sevim, s. 132. 44 Ebul-Al Afifi, slam Dncesi zerine Makaleler, ev. Ekrem Demirli, stanbul, 2000, s. 243. 45 ztrk, s. 47. 46 Sad/38, 72. 47 sra/17, 85. 48 Trer, s. 11.

Ksacas, tasavvufi dnceye gre yaratln gayesi olan insan, Allahn ve alemin aynasdr ve onlarda bulunan her eyi yanstr. Ayrca kendisini bilmekle de alem ve Allah hakkndaki gerek bilgiye ulaabilir. D) NSAN-I KMLN KELME ANLAMI nsan kelimesi Arapa ins kelimesinden tretilmitir. Beer, insan topluluu anlamna gelen ins, daha ziyade insan trn ifade etmekte olup bu trn erkek veya dii her ferdine ins / enes yahut insan denmektedir. Kelimenin aslnn unutmak manasndaki n-s-yden insiyn olduu da ileri srlmtr49. Kmil kelimesi de tam, eksiksiz; hakiki, gerek, tamam, btn, sona ermi, bitmi, manalarna gelmektedir50. Yalnz burada kemal kelimesiyle tamam kelimesi arasnda bir fark vardr. Tamam, yatay olarak bitmek anlamndadr. Kemal kelimesi ise dikey olarak mkemmellemeyi ve bir ey tamamlandktan sonra varlabilecek bir st dereceyi ifade eder51. Bylece iki kelime birleince tam, eksiksiz ve bitmi insan, anlam ortaya kar. H. VII. yzylda dnyada ve slam dnyasnda ilk defa bn Arabinin kulland nsan- Kmil tabiri52 ksaca olgun insan demektir53. Bir de nsan- Kmil ifadesinin yerine ok sk kullanlan ve metafizik anlam n planda olan logos szc vardr. Logos szc Yunancada usla kavrama anlamndadr ve duyguyla kavrama anlamndaki pathos szc karlnda kullanlr. Yunanca kavrama ve seme anlamlarn veren leg' kknden tremitir. Kk anlamyla ilgili olarak us ve bu usa dayanan sz, yasa, dzen, bilgi, bilim anlamlarn da dile getirir54. Ayrca logos, baz kelimelerle birlikte kullanlmak suretiyle farkl anlamlar kazanmtr. Bunlardan bazlarn zet olarak yle sralayabiliriz: Logos Endiatetos: Daha ok Yeni Eflatunculukta kullanlr ve kelime olarak, gizli ve sylenmi sz (Yu. Logos proforikhos) anlamndadr. slam dncesinde ise Muhyiddin Arabi felsefesinde buna kelam- mahfuz ve kelam- melfuz denilmitir.

49 50

lhan Kutluer, nsan, DA, C. 22, stanbul, 2000, s. 320. Serdar Mutal, Arapa-Trke Szlk, stanbul, 1995, s. 773. 51 Murtaza Mutahhari, nsan- Kmil, ev. smail Bendiderya, stanbul, 1999, s. 25. 52 Mutahhari, s. 27. 53 Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara, 1997, s. 398. 54 Hanerliolu, s. 236.

Logos Spermatikhos: Zenon, bu tabiri yaratc ilke anlamnda kullanmtr. Zenona gre ruh ve beden ayn varln iki yndr. Tanrnn bedeni doadr. Ruh etkin, beden edilgindir ve beden ruh tarafndan meydana getirilmektedir. Zenon bu anlatmnda yaratc tohumu logos spermatkhos deyimiyle nitelemi ve evrensel ruh deyimiyle ayn anlamda kullanmtr. Logos Tou Patnos: Evrensel Akl anlamndaki bu terim, Stoa felsefesinde ise, evrensel ruh, yaratc ilke, ikin us deyimleriyle de dile getirilmektedir. Stoaclarn logos tou pantosu Osmanlcaya zihn-i klli ve Franszcaya esprit universal deyimleriyle evrilmitir. Bu anlamdaki logosta, aralarnda ayrlklar olmakla beraber, Stoa, Aristoteles ve Hegelde ortak yanlar grlmektedir55. W.K.C Guthrieye gre ise logos szcnn felsefi ierik tayan bir ok anlam bulunmaktadr. Bunlardan bazlarn yle sralamak mmkndr: liki, oran, aklama, sav, varsaym, dnyann olu srecinde sergilenen yasa, ruhun kendi kendine isel tartmas, dnme, usavurma, zihinsel kavray, bilimsel bilgi ve doru dnme ilemi ve bir yeti olarak akl56. E) NSAN-I KMLN TERM ANLAMI Bilindii gibi nsan- Kmil dncesi, kadm dncelerdeki logos (kelime) nazariyesinin tasavvuftaki karldr57. Logos, Yunancada aklla kavrama anlamndadr. Kavrama ve seme anlamndaki leg kknden tremitir ve bu anlamlaryla balantl olarak akl ve bu akla dayanan sz, yasa, dzen, bilgi, bilim anlamlarn da ifade eder. Legein szc ise sylemek demektir. Hristiyan ve slam ilahiyatlar da logos deyimini tanrsal sz anlamnda kullanmlardr58. Logos, nsan ruhunun akl ile balants, Heraklit ve Stoadan beri evren kanunu ve evrensel akl, ilahiyatta; ilah sz, kelm (verbe), Helenistik felsefede Tanr-alem mnasebetini kuran arac, Saint Augustineden bu yana vahiy melei, kutsal ruh (Cebrail), her bilgiye kaynak tekil eden ilah nur, k gibi farkl anlamlarda kullanlmtr. Eski Yunandaki Logos, Hristiyanlk inancna girmi Kutsal ruh olarak leme(tritinitas)nin bir unsurunu tekil etmi ve l Tanr anlaynn Hristiyan akidesinde kklemesine yol amtr. Aydnlanma dneminde baz
55 56

www.anadoluaydinlanma.org/yazilar/kitap1/logos.htm, 06.12.2005. www.anadoluaydinlanma.org/yazilar/kitap1/logos.htm, 06.12.2005 57 Abdullah Kartal, Abdlkerim Cil Hayat, Eserleri, Tasavvuf Felsefesi, stanbul, 2003, s. 193. 58 Orhan Hanerliolu, Felsefe Szl, stanbul, 1993, s. 236.

Hristiyan filozoflar ilahi sz ilahi akl olarak deitirmi, bylece Hristiyanl akliletirmek istemilerdir59. Afifiye gre Kelime kavram yani nsan- Kmil hakkndaki btn bu anlamlarn slam dncesinde de karl vardr60. Mesela genel olarak nsan- Kmil ismiyle bilinse de farkl ynlerine iaret edilmek zere birok isim almtr. Cl de bunun ii yaklak yirmi stlah kullanr. Bu nazariyenin, metafizik bir hakikat olarak Muhammed Rh, Muhammed Hakikat, Hakikatlerin Hakikati, Melek, Rh, Hakk- mahlk, Berzah, Shibu kbe kavseyn, Nokta, Dire, lk Akl; her trl bilginin kayna olarak Kalem-i l; din ve ahlk saadetin kayna olarak Mahz Nr, Mahz Hilfet; lemin kurucu prensibi olarak heb, heyl; Allah ile insann aracs olarak nsan- Kmil, el-nsnl-ilhiyyl-kmil ve Kutup gibi isimleri vardr61. Nesefi de nsan- Kmile cevher diyerek ona farkl isimler verilebileceini syler ve yle devam eder; Bu cevheri, ilimleri gnllere nakeden ressam olarak grdklerinde, ona kalem adn verdiler. Bu cevheri, eskiden ve imdi var olan, gelecekte var olacak olan her eyin kendisinde yazl olduunu grdklerinde ona levh-i mahfz adn verdiler. Bu cevhere, beytullah, beytul-atik, beytul mamr, beyt-i evvel, mescid-i aks, dem, Allah resl, byk melek, byk ar derlerse yine doru olur. Btn bu isimler akl- evveldir62. slam dncesinde ise nsan- Kmil, slami bir logos doktrini olarak kabul edilir. Allahn kendisiyle alemi yaratt ve koruduu, alemin akl ilkesi ve yaratc prensibidir. Buna Allahn yaratc gc ve faaliyeti de denilebilir63. Ayrca alemin btn paralarna yaylan, yaratln balangcn sembolize eden, vahiy ve ilham gibi her trl bilginin de kaynadr64. nsan- Kmilin bu anlam iin daha ok Hakikat-i Muhammediye tabiri kullanlr. Hakikat-i Muhammediye, Allahn zatndan zatna olan ve taayyn-i evvel denilen ilk belirme mertebesidir. Allahn zatnda bulunan kabiliyet ve sfatlar, bu mertebede birbirinden ayrlmadan toplu olarak bulunur. Bu mertebe, kendisinden sonra gelen btn mertebelerin hakikatlerini camidir ve Hz. Peygamberin hakikatinden ibarettir.

59 60

Sleyman Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler ve Terimler Szl, Ankara, 1996, s. 246. Afifi, s. 65. 61 Kartal, s. 197, 198. 62 Nesefi, s. 103. 63 Kartal, s. 263. 64 Kartal, s. 201.

10

Hem vucd hem de bilgi olarak kendisinden sonra gelen ilahi ve kevn btn mertebelerin esasdr65. Hayat, ilim, irade, kudret, iitme, grme, konuma gibi sfatlara; icad, yaatma ve retme gibi fiillere sahip, diri olan ve dirilten bir ruh66 olarak da tanmlanan Hakikat-i Muhammediye, bu zelliklerinden dolay ise tm insanlara bilgi ve hikmet veren, insanln ilk rnei, Allahla insan arasnda elilik yapan ve ruhni bir varlk olan Kmil Tabiatla benzerlik gsterir67. Tasavvufi adan nsan- Kmil ise Allahn her mertebedeki tecellilerine mazhar olan insan anlamndadr68. Tecellilere mazhar olan bu insan, Hz. Muhammedden ibarettir69 ve evliyaullah da Onun manevi mirasna sahip70 olmasndan dolay nsan- Kmil kabul edilmitir. nsan- Kmil, iyi szler, iyi davranlar, iyi ahlak ve bilgi asndan kendisini kemale erdirip71 eriat, tarikat ve hakikatte tamam olan72 ve bn Arabinin deyimiyle Allaha ideal bir ekilde yaklaan insandr73. Clye gre ise insan- kmil, kef ve mhede vastasyla Hak ile gerek birlie ulaan kiidir. Baka bir ifadeyle, nsan- Kmil, sretinde yaratld Allahn btn isim ve sfatlarn kendisinde tam ve fiil olarak gerekletirebilen kiidir74. Burada tasavvuftaki anlamyla nsan- Kmil ile metafizik anlamdaki nsan- Kmilin ayrmn iyi yapmamz gerekir. Tasavvufta, kendisinde bilkuvve bulunan zellikleri aa kartan ve Allahn isim ve sfatlarna en iyi ekilde mazhar olan kiiye nsan- Kmil denir ve bu, metafizik anlamdaki nsan- Kmilin d dnyadaki bir yansmasndan ibarettir. Asl konumuz olan metafizik anlamdaki nsan- Kmil ise fizik alemde gzle grlen herhangi bir varlk veya bir beer deildir. O, Allahn ilk olarak yaratt ve kendisiyle alemi idare ettii, mahiyeti tam olarak bilinemeyen bir hakikattir.
65 66

Cil, Giri blm, s. 13. Nesefi, s. 103. 67 smail Erdoan, Hermetik slam Dncesinde Trlerin Efendisi ve Kmil Tabiat Anlay, Ankara, 2004, 115. 68 Mehmet S. Aydn, nsn- Kmil, DA, C. 22, 2000, s. 330. 69 Cil, s. 372. 70 Cebeciolu, s. 398. 71 Nesefi, s. 115. 72 Nesefi, s. 14. 73 Yakt, s. 31. 74 Kartal, s. 202.

11

BRNC BLM NSAN-I KML VE METAFZK BOYUTU deal insan yani nsan- Kmil fikri, sadece slam dncesine has bir olgu olmayp birok dnce, kltr ve dinde farkl ekillerde karmza kar. Bu blmde nsan- Kmil dncesinin ortaya k, farkl kltrlerdeki ekillerinin birbirini etkilemesi sonucundaki tarihi seyri anlatlacaktr. A) NSAN-I KML ANLAYIININ TARH SREC Bugn kazanm olduu anlamyla nsan- Kmil fikri, slam dncesine girmeden nce deiik kltrlerde farkl aamalar kaydederek bir birikim oluturmutur. slam dncesi de bu birikimi kendi din kaynaklar dorultusunda yorumlam ve kendine has bir fikir ortaya koymutur. Bu nedenle slamdan nceki bu birikimi bilmek, slam dncesindeki nsan- Kmil fikrine hem bir temel salayacak; hem de konuyu daha iyi anlamamza yardm edecektir. 1- HERMESTE NSAN-I KML slam dncesinde filozoflarn babas, kendisine kere hikmet verilmi kii olarak yer alan Hermes Trimegistos, dris peygamber olarak insanlatrlm ve slam geleneinde ayr bilge kii olarak gemitir. Bunlardan biri Tufan ncesi Msrda, dierleri Tufan sonras Babil ve Msrda yaam olarak kabul edilir. slamda bir kltr kahraman olarak ele alnm ve tm sanat ve bilimleri icat ettiine inanlmtr75. Hermesin, Kadim Hint, ran, Msr ve Yunan geleneklerinde ve slam dncesinde kaynaklk ettii retilere, genel olarak Hermetik hikmet veya felsefe denir. Gerekten de Hermetik hikmet her dnemde felsefe, astronomi, matematik, corafya gibi ilimleri etkilemitir76. Baz iddialara gre Hermetisizm, Sabiler tarafndan yaylm ve slam dnyasna da Hermesin eserlerini Sabiler tantmtr. i kaynakl birok grup, rnein, Nusayri ve Drziler, Hermetisizme byk ilgi gstermilerdir. lk ilik, o zaman geerli olan Aristo okulundan ok Hermetisizme sempati gstermi ve hatta baz prensiplerini kabul etmitir77.

75 76

www.turkforum.net/showthread, 25. 11. 2005 Ali Bula, slam Dncesinde Din-Felsefe Akl-Vahiy likisi, stanbul, 2003, s. 23. 77 S. Hseyin Nasr, slamda Dnce ve Hayat, ev, Fatih Tatllolu, stanbul, 1988, s. 156.

12

Hermetik dncenin en etkili olduu alan, Tasavvuftur. Hermetik felsefeyi, tasavvufa, byk oranda bn Arabi sokmutur. slam tasavvufuna giren hermetik retiler, Konevi, Cl, sfehan ve bn Ebi Cumhur gibi bn Arabinin takipileri tarafndan devam ettirilmitir. X. yzyldan sonra hermetik felsefe etkisini yitirmeye balamasna ramen Hamidddin-i Kirman gibi smailiyye filozoflarnn yazlarnda grlmeye devam etmitir. XII. yzylda ise Shreverdinin rak okulunda ve daha sonraki rakilerde de (Kutbiddin irazi, Celaleddin Devvani, Sadreddin irazi) hermetik felsefenin etkisi belirgin bir ekilde grlr78. Daha ok rakilerde etkisi grlen Hermetik dnce, slam dncesine de bir anlamda onlar tarafndan yaylmtr denebilir. raki felsefenin kurucusu konumunda olan Shreverdiye gre Hermes, bir koldan Asklepius, Pisagor ve Eflatun ile Yunanllara, dier koldan Gayomarth, Feridun ve Keyhsrev ile ranllara gemi ve sonunda slami devirde zellikle rak felsefenin retilerinde etkili olmutur79. Birok dnce ve retide bu kadar etki yaratan Hermetik dncenin kayna olan Thotun Yazlar ise kavram olarak olduka eskidir. Ne var ki, gnmze kalm haliyle bu metinler, bunalm iindeki Msr dinini temsil etmekte ve Msr dndan aktarlm dnceleri de iermektedir. Byk olaslkla Hermetikann kapsamnda .. VI. yzyldan .S. II. yzyla kadar uzanan bir sre boyunca yazlm yazlar mevcuttur. Yine de, greceli olarak ge bir dnemde yazlm olmasna karn Hermetik metinler, ok daha eski dnemlere ait birok din ve felsef dnceler iermektedir ve esas olarak Msr kkenlidir. Son dnemde kaleme alnm yazlarda Helen etkisinin olduu kukusuzdur. Ancak Hermetisizmin kkeninin Yunanda aranmas anlamszdr. Zira Phthagoras ve Platoncu Helen felsefesi Msr dinine ve dncesine ok fazla bamldr80. Platoncu, Stoac ve Yeni Phthagoras felsefelerde hermetisizmin etkisini daha iyi grmek iin hermetik felsefeye yle bir gz atmak yeterlidir. Hermetik felsefede, slam dncesinde ve zellikle bn Arabide varolan vahdet-i vcud ve ayan- sabite dncelerine benzeyen fikirler vardr. rnein bu felsefeye gre Tanr, iinde her eyin varln srdrd Byk Zihindir ve var olan her ey Onun zihnindeki bir dncedir. Zihnin doasnda varolan dnme eylemi gibi Tanrnn doasnda da

78 79

Nasr, slamda Dnce ve Hayat, s. 157. Bula, s. 24. 80 www.turkforum.net/showthread 25. 11. 2005

13

yaratma eylemi vardr. Fakat bu eylemin ba ve sonu yoktur. Yani Tanrnn yaratmas zamanszdr81. Hermese gre Tanrnn zihni, btn ztlar ve her eyi birletiren Birlik (Oneness)tir 82. Hermesin dncesinde insan, bir mucizedir ve Tanrnn yarattklarnn tam merkezindedir. O, eer fizik bedeninin neden olduu kstllklardan kendini kurtarabilirse, Tanrnn zihnini tecrbe edebilir. Zira insan, bunu yapmak gibi zel bir amala yaratlmtr ve bu yzden farkndaln artrmak zorundadr. Hermese gre o, evreni hatta Tanry bilebilecek yetenektedir. Ruh ve madde gibi iki tabiatl olmak zgnlne sahip olmas da onu tanrlarn bile stne karr gibi dnceler, slam tasavvufundaki dncelerin ayn gibidir. Hermese gre insan, Kozmosun, Kozmos da Tanrnn bir suretidir. Ve insan, Tanrnn gzellik verdii kozmosu ayn ekilde devam ettirmek iin bir ara olarak yaratlmtr83. Kozmosun iinde her ey srekli deimektedir. Aslnda btn bu deiimler deimeyen doa yasalaryla ynetilir. Bu sebepten denilebilir ki kozmosun temelinde deime yoktur84. Grld gibi hermetik felsefe hi de yabancs olmadmz dnceleri iermektedir. Bu dncelerden biri de Logos fikridir. Bedevinin de nsan- Kmil (lk nsan) veya dier adyla Logos fikrini Hermesten balatt ve ondan Antik Yunana, onlardan Eski ran dncesine ve onlardan da slam dncesine getiini iddia ettii rivayet edilir85. Hermetik metinlerde yaratl, logos vb. konular farkl kelimelerle de olsa birok din ve felsefede karmza kar. rnein hermetik metinlerde, Tanr Ptahn evreni nce kalbinde yaratmas, sonra konuma eylemiyle geree dntrmesi anlay, Platoncu ve Hristiyan Logos (Kelam) anlayna ok benzer86. rnek olarak Hermese ait birka msra bunu bize daha net gsterecektir. Konumuz olmas asndan zellikle Logos fikrini hatrlatan msralar alnmasna ramen yaratl, vahdet-i vcud vb. konular da yer almaktadr;
81 82

Freke, Gandy, s. 45-46. Tmothy Freke, Peter Gandy, Hermetika Hermesin Kayp Szleri, zmir, 2000, s. 23-25. 83 Freke, Gandy, s. 91. 84 Freke, Gandy, s. 67. 85 Erdoan, s. 108. 86 www.turkforum.net/showthread 25. 11. 2005

14

Yaratlla ilgili bir vizyon gren Hermes, duyduu sese, sen kimsin? Der. Karsndaki ses de: Ben o Ikm; Tanrnn Zihni; ncesinde de var olan olasln karanlk kaotik sularnn. Tanrnn Oludur benim sakinletirici Kelamm. Asl zihin Kelmn atasdr, tpk sizin yaantnzdaki gibi, sizin zihninizden konuma doar. Onlar ayrlamaz birbirinden, nk Zihin ve Kelmn birliidir hayat. Atumun Kelm dourgan sularn zerine dt, ve onlar tm formlara gebe brakt. Szn ahengiyle dzen kazanarak vcut buldu drt element, birleerek yaratmak zere canl varlklar neslini Atumun Kelm yaratc fikirdir; O, kendi vastasyla yaratlm olan her eyi besleyen ve destekleyen, yce snrsz kudrettir87. Yine Hermes, u szleriyle de ayn fikirleri anlatmak istemektedir: Atum, Kozmik Zihini yaratr; Kozmik Zihin de Kozmosu. Kozmos zaman yaratr; Zaman da deiimi. Atumun z, asl iyiliktir. Kozmik Zihinin z, daimi ayniyettir. Kozmosun z, mkemmel dzendir. Zamann z, devinimdir. Deiimin z, Hayattr Kozmik Zihin, srekli biimde Atuma baldr. Kozmos, Kozmik Zihindeki dncelerden olumutur. Kozmik Zihin Atumun suretidir. Kozmoz ise Kozmik Zihnin, Gne Kozmosun bir suretidir. nsan ise Gnein88. Hermesin deyimiyle Asli Zihin, Tanrnn Zihni ya da dier adyla Kozmik Zihin, byk olaslkla bizim, nsan- Kmil dediimiz eydir. nk bu iki kavram birbirine, ayn olacak kadar benzemektedir. Sudr nazariyesinde alem yaratlmadan nce varlklar imkan dahilindedir. Hermes bunu, olasln karanlk sular olarak ifade eder ve nsan- Kmilin her eyden nce yaratlmas gibi Tanrnn Zihni de bu imkandan nce yaratlmtr. Tanrnn Zihni, kelamn buna ilahi vahiy, ilahi ilim de diyebilirizkaynadr ve canl varlklarn yaratcs, onlarn dzenleyicisidir. Kelam, kendi vastasyla yaratlan her eyi besleyen ve destekleyen, yce ve snrsz kudrettir. Tanr, Kozmik Zihni, Kozmik Zihin, kozmosu, kozmos, zaman, zaman da deiimi yaratr. Kozmik Zihin, Tanrya baldr. Kozmos, Kozmik Zihindeki dncelerden olumutur. Bu yzden Kozmik Zihin, Tanrnn, kozmos, Kozmik Zihnin, insan da kozmosun suretidir. Dolaysyla birok dncede olduu gibi insan Tanrnn suretidir. Ayrca Tanrnn Oludur benim sakinletirici Kelamm gibi bir ifade de Hristiyanlktaki kelamn yani Hz. sann Tanrnn olu olduu inancn hatrlatmaktadr.
87 88

Freke, Gandy, s. 40-41. Freke, Gandy, s. 79-80.

15

2- HERAKLETOSTA NSAN-I KML Herakleitos, ilkan nemli filozoflarndandr. Onun felsefesinde alemde her eyin kendisinden meydana geldii ve yine ona dnecei ilk madde (cevher), ilk ilke, okluun temelinde bulunan birlik, atetir89. Herakleitosa gre evrende kalc bir ey yoktur. Her ey bir olu halindedir ve kartlklarn savandan ibarettir. Kartlklarn bu sava evrendeki nesneleri meydana getirir. Nesneler aslnda atein yanma srecinin evreleridir. Bu sre ok hzl olduu iin biz, bu deiim, oluum ve savan ardndaki bir olan ilkeyi yani atei fark edemeyiz90. Ate, btn bu deimeler, btn bu olu ve ak iinde, her vakit, kendi kendinin ayn kalan tek eyle yani kanunla ayn eydir. Herakleitos, alemdeki oluu idare eden ve alemdeki btn olgulara hakim olan bu genel kanuna logos adn verir. Bu genel kanuna logos adn vermekle alemde, balantl ve anlaml bir dzenin hakim olduuna iaret etmek istemitir. Alemdeki, logos tarafndan idare edilen btn deimeler, belli bir nispet iinde meydana karlar. Bu yzden, alemde hibir ey yok olmaz, tersine, her ey, yeni bir bileim iinde yeni batan ortaya karlar. Herakleitos, logos adn verdii bu alem akl ile Tanrnn, bir ve ayn olduunu kabul eder. Bu suretle Tanr, alemin iinde bulunan, alemi dzenleyen ve idare eden prensibin, yani, logosun kendisi olarak gz nnde tutulur. Logos, ise atele ayndr91. Bu adan bakldnda Herakleitosun Tanr anlay monoteisttir fakat alem ve Tanr (ate, logos, klli akl) bir sayld iin Herakleitos, ayn zamanda panteisttir. Dolaysyla akn bir tanr anlayn da kabul etmez. Herakleitosta Tanr, alem, ate ve logos bir ve ayn ey olmalarna ramen alemde bulunduklar ve stlendikleri greve gre farkllarlar. Mesela Tanr, evrenin ilkesi olan Atein en saf halidir. Logos, Tanrnn alemde i gren bir kuvveti, kanun, dzen koyucu olarak ortaya kmasdr. Tanr veya Logos, belirli bir amaca ynelik hareket etmez. Alemin temelinde bulunan akl veya logos kendi kendisiyle oyun oynayan ocua benzetilir. ocuk sadece oyun olsun, elence olsun diye nasl oynuyorsa, tpk onun gibi Tanr, Logos veya Ate de herhangi daha st bir ama

89 90

Hsameddin Erdem, lka Felsefesi Tarihi, Konya, 2000, s. 111. Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, stanbul, 1990, s. 26. 91 Kmran Birand, lka Felsefesi Tarihi, Ankara, 2001. s. 18.

16

olmakszn alemi belirli bir zamanda meydana getirir; yine belirli bir zamanda ortadan kaldrr92. Herakleitosun btn bu sonulara ulamasnn nedeni evrendeki deiimin ardndaki deimeyen eyi bulmak istemesidir. Bu istek onu alemi idare edip, ona hakim olan, belli l ve kanunlarla alemi dzene sokan bir varln olduu neticesine gtrmtr. Herakleitosta bu varlk, ayn zamanda Tanr olan Logostur. Onun logosu nsan- Kmilden farkl olarak yaratc konumundadr. Oysa nsan- Kmil, Tanr tarafndan yaratlm ve kendisi vastasyla birok ii grd bir varlktr. Ksacas Herakleitosun Tanrya izafe ettii grev, yetenek ve ilevler aslnda nsan- Kmile aittir. Buna ramen evrende dzeni salayan genel bir kanunun, prensibin olduunu dnmesiyle dnce tarihinde nemli bir adm atmtr. 3- ANAXAGORASTA NSAN-I KML Yaad dnemdeki en byk doa bilgini olan Anaxagorasa gre alemde

gerek anlamda bir oluma ve yok olma yoktur. Grdmz oluma ve yok olma, aslnda varolan zlerin (khermata), tohumlarn (spermata) birlemesi ve dalmasdr. Kendisinden ncekiler gibi gerei, maddi bir ey olarak dnen93 Anaxagoras, saysz spermalar arasnda btn tekiler iin hareket nedeni olacak maddeyi arar ve bunu kendi iinde canl bir ey diye dnr. Bu madde, btn tekilerini kendinden harekete geirir. Ancak alglarmz bize evreni dzen ve erei olan bir btn olarak gsterir; dolaysyla hareketi salayan kuvvet de, evreni dzenleyen, bir eree (telos) gre oluturan bir kuvvet olacaktr. Onun iin Anaxagoras, oluu meydana getiren ilkeye, grd i, dnce yetisininkine benzediinden, Nous adn verir. Ancak, dnce yetisine, akla benzetildii iin Nousu, maddi olmayan bir ilke diye anlamamal, Nous da maddedir94. Nous, saf ve ince bir maddedir ve alemin yaratcs deil, yalnz bir mimar, bir yapcsdr. nk alemin esasn meydana getiren unsurlar da Nousun kendisi gibi ncesiz ve sonsuzdurlar. Nous, aleme dzenlenme yolundaki ilk hareketi vermi, ancak bundan sonra her eyi, kendi gelimesinde serbest brakmtr. Anaxagoras, alemin, dnen makul bir kuvvet tarafndan dzenlendiini ileri sren ilk dnr olmutur. Bundan dolay dnya, bir gayeye telosa gre
92 93

Erdem, s. 121. www.geocities.com/temellicus/f, 06.12.2005 94 Gkberk, s. 37.

17

gelimektedir.

Bu, felsefe tarihinde ilk teleolojik grtr. Anaxagoras, Nousun

alemdeki olgular zerindeki tesirini yeter derecede aklamad iin eletirilmitir. Gerekten de Anaxagorasa gre Nous, aleme ilk hareketi verdikten sonra olgular kendi mekanik gelimelerine brakr95. Anaxagorasn Nousu ile Herakleitosun Logosu arasnda fark vardr. kisi de evrene egemen olan, evreni harekete geirip oluturan kuvvettir. Logos, yani ate oluun iindedir ve her eye dnr. Fakat Nous, teki nesnelerin karsnda, onlardan ayr, kendi banadr96. Anaxagorasn Nousu nsan- Kmil dncesine benzer fakat zaten varolan bir maddeyi harekete geirip gerisine karmamas bu dnceye terstir. nk nsan- Kmil, evrenin kayna ve idare edicisidir. Bu idare edi ve dzenleme bir anlk deil, sreklidir. 4- STOALILARDA NSAN-I KML Stoaclar da felsefelerinde Logos kavramna ok yer vermilerdir. Bu kavram daha ok, Herakleitostan etkilenen Zenonun kullandn grmekteyiz. Zenon ve daha sonraki Stoallar Herakleitos gibi alemde hibir eyin ayn kalmadn, her eyin srekli bir ekilde deitiini dnrler. Bu deiimi idare eden, dzenleyen ve aleme hakim olan ey Logostur. ok ince cinsten nazik bir madde olan Logos, evren ruhudur. Bu da alemi meydana getiren asli atele ayn eydir97. Evren ruhu, btn maddi varlklara etki edip her eyi etkisi altna alr. Ayrca evreni bir btn olarak birletirme gcne sahiptir ve en hassas unsurdur. Stoallarn, Herakleitos gibi Logos adn verdikleri evren ruhu, daha sonra bireysel ruhlara blnr. Bitki, hayvan ve insan gibi bireysel ruhlar yaam glerini, paras olduklar evren ruhundan alrlar. Logos, genel anlamda, anlaml ve tutarl cmle demektir. Alem de logos gibidir. Bir anlam ve tutarlla sahiptir. Bu anlam ve tutarll salayan da logostur. Stoallar, btn aleme hkmeden ve kontrol altnda tutan Logos yannda bir de tek tek varlklara dalm ve onlarda etkili olan logoslardan bahsederler. Bu logoslar, tek tek insanda bulunan akllardr ve tek bir tmel akln parasdrlar.
95 96

Birand, s. 26-27. Gkberk, s. 37. 97 Birand, s. 98-99.

18

Panteist olan Stoallara gre her ey ll bir amaca gre yaplmtr ve bu amaca gre hareket eder. Evrene zorunluluk hakimdir. Fakat bu zorunluluk kendiliinden bir zorunluluk olmayp, iten ve canl bir zorunluluktur98. Macit Gkberk de iten ve canl bir zorunluluk yerine Stoaclara gre Tanrsal bir soluk btn evrenin gelimesini ynetir ve ona biim kazandrr99 der. Logos kavram zellikle Stoaclar tarafndan sistematize edilmi ve

yaygnlatrlmtr. Onlar, logosu, alemin akli dzeni, ikin tab yasa, her eyde gizli olan hayat kayna, duyulur dnyann zerindeki etkin g anlamnda kullanmlardr. Ayrca onlara gre logos, bil-kuvve akl (logos endiathetos) ve bil-fiil akl (logos prophorikos) olarak iki ksma ayrlr100. Stoallardaki Logos, alemi idare etmesi, ona hkmetmesi, hayatn kayna olmas gibi zelliklerinden dolay nsan- Kmile olduka benzemektedir. Fakat logosu ok ince cinsten nazik bir madde olarak dnmeleri slam dncesindeki nsan- Kmil anlayyla badamaz. 5- PLATON VE ARSTOTELESTE NSAN-I KML Platonun logosla ilgili olduunu dndmz fikri ideler nazariyesi ile balantldr. deler, nesnelerin ilk rnekleridir (paradeigmata). Nous (Evrensel Akl) ya da Tanr bu ilk rneklere bakarak yeryzndeki nesneleri yaratmtr. Yeryzndeki olu iinde bulunan nesneler, duyusal varlklar da idealarn yansmalar, kopyalar, resimleridir. Cisimler dnyasnn gereklik derecesi, idealar dnyasnnkinden daha azdr; nk biri asl, teki de bunun kopyasdr101. Cisimler dnyasna idelere gre dzen veren yani maddeyi idelere gre ekillendiren varlk da Demiourgos adl bir tanrdr. Platonun, Timaos diyalogunda sz ettii bu tanr102, ayn zamanda mkemmelliin kendisi olan Tanr ve ideler sisteminin en tepesinde yer alan yilik desidir. Demiourgos, hem idealar hem de nesneler dnyasnn yaratcsdr. O zaman byle bir kozmosu ekillendirip yaratan yi deas (Demiourgos) eksiksiz ve mkemmeldir103.

98 99

www.bilgilik.com/makale/felsefe, 25.11.2005 Gkberk, s. 113. 100 Kartal, s. 264. 101 Gkberk, s. 71. 102 www.hbekta.gazi.edu.tr/13Arslanolu.htm, 23.12.2005. 103 Erdem, s. 217.

19

Demiourgos, kozmosu yarattktan sonra ardndan ilk olarak onun ruhunu oluturur. Bu ruh, hem evreni hareket ettiren ilkedir hem de onun egemenidir; hem onun iindedir hem de onu evreler; btn saylar ve l oranlar onun iindedir, evrenin matematik biiminin kendisidir104. Demiourgosun oluturduu bu kozmos ruhu, Herakleitos, Anaxagoras ve Stoaclardaki nous ya da logosun ilevlerine sahip gibidir. Fakat ngiliz tarihisi Edward Gibbonun, The Decline and Fall of the Roman Empire adl yaptndaki iddiasna gre bizim Platonda izlerini ya da benzerini bulmaya altmz logos gr onda gizli olarak zaten vardr. Platon, Hristiyanla temel olduu kukusuz bulunan bu logos retisini ok tanrc tepkiye kar gizli tutmutur. reti, Platonun rencilerine gizlice okutulmu, kulaktan kulaa gelen bu reti, skenderiyeli Yahudi din bilimci Phile tarafndan aklanm ve Phile, tanrbiliminin ve Hristiyan tanrbilimcilerin balca kaynaklarndan biri olduunu ileri srmtr. Platonun bu retisi, Platon sisteminde gerekten bir boluk olarak kalm bulunan, soyut idealar dnyasndan somut dnyaya nasl geildiini aklamaktadr. Platona bu gei bir yaratann gcyle olmutur. Tanr, ruhsal bir gtr. Bu ruhsal g yaratl yoluyla yaratlan kendi varlndan karmtr. Yaratan, yaratl, yaratlan l, Hristiyan baba, oul, kutsal ruh lnn temeli olmutur105. Burada, Platona ait olduu iddia edilen gizli bir logos retisinin olduu sylense de elimize bu konuda herhangi bir kaynak gemediinden dolay biz elimizdeki verilere dayanarak yorum yapmak zorundayz. Buna gre ilk bakta yilik desinin mi yoksa yilik desinin yaratt evren ruhunun mu logosla ilgili olduu anlalmamaktadr. Yukarda bahsedildii gibi alemi yaratan bir yilik desi vardr. Fakat grev itibariyle Evren Ruhunun logos olmas daha makuldur. nk Evren Ruhu, logos gibi hem alemde ikindir hem alemi evreler, hem de alemin matematik dzenini ve ileyiini salar. Zaten Platonda bugn kazand anlamla zde bir nsan- Kmil gr bulmamz mmkn deildir. Sadece bu gr artran eyler bulabiliriz. Aristotelesin de logosla ilgisini ortaya karmak iin nce onun metafizik anlayna bakmak gerekir. Aristotelesin metafiziinde tabiatta gerekten son olan byk bir sebebin, illetin bulunmas zorunludur. Yani tabiattaki btn olaylar ilk defa harekete geirmi olan bir illetin mevcut olmas gerekir. Ayrca bu harekete geirici
104 105

Gkberk, s. 72. www.siir.gen.tr/kutuphane/orhan_hancerlioglu_dusunce_tarihi.htm, 06.12.2005.

20

sebebin, sadece hareketi intikal ettiren deil, dorudan hareketi yaratan bir sebep de olmas gerekir. Sonra harekete geiren sebebin, ayn zamanda, muayyen bir gayeye varmak isteyen bir sebep, yani makul ve ilahi bir sebep de olmas gerekir. Kendisi hareketsiz olan bu ilk hareket ettiricinin, varl hareket ettirmesi mekanik bir nedene deil, ga bir nedene dayanmaktadr; nk o, maddeyi belirli bir gayeye ynlendirmek iin uyarr. Bu kuvvet, maddi olmaktan tamamen soyutlanm Salt Form (Sret)dur106. Salt Form (Sret) ya da ilk hareket ettirici tpk Platonun metafiziindeki yi deasna benzer. O da yi deas gibi ezeli, ebedi, deimez, hareketsiz, kendi bana, her eyden farkl, cisimsiz ama yine de btn oluun nedenidir. Bundan dolay Salt form, yetkin bir varlktr, ksaca Tanrlktr107. Salt form, maddeye muhta olmakszn, kendiliinden en yksek realiteye sahiptir. Madde ise sadece bir imkandr, olabilirliktir. Onun kendisinde gerekleme, hareket ve olu ilkesi, z yoktur108. Aristoteles (.. 384-322) Tmel Us'la (dnce, ruh) Tanry aynlatrmtr. Tanr, Platona gre yi'nin desi, Aristoteles'e gre Tmel Ustur.109 Bu nedenle Aristotelesin Tmel Usla ayniletirdii Salt Formun tabiattaki btn olaylar yaratmas, intikal ettirmesi, ilk defa harekete geirmesi, makul ve ilahi bir sebep olmas, hareket ve oluun ilkesi olmas gibi zelliklerin Logosun sahip olduu zelliklere benzemesi tabidir. 6- YEN EFLATUNCULUKTA NSAN-I KML Yeni Eflatunculuu fikren Ammonios Saccas, fiilen ise Plotinos kurmutur. Plotinos, felsefesini byk lde Platona dayandrarak ortaya koymutur110. Plotinosa gre Tanr, mkemmelliinden dolay taar. Bu tama sonucunda iinde ezeli ideleri tayan ve Tanrnn Logosu olan111 nous ortaya kar. Noustan dnya ruhu, ondan da bireysel ruhlar kar112. Yani Tanr tanca Nousa, Nous tanca Ruha varln vermektedir.
106 107

Erdem, s. 261. Fahri, s. 84. 108 Erdem, s. 260. 109 www.tg.com.tr/sitedirector/cgi-bin/folioisa.dll/FEL, 110 Erdem, s. 317. 111 Fernand Schwarz, Kadim Bilgeliin Yeniden Kefi, ev. A. Meral Aslan, stanbul, 1997, s.191 112 Annamarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, stanbul, 1999, s. 69.

21

Yeni Eflatuncular, Plotinostaki bu sudur anlayn Gne ve ondan yansyan a benzetirler. Nasl ki her trl n kayna Gne ise varolan her eyin kayna da Tanrdr. Plotinosun Tanrs, ne ilahi dinlerdeki gibi alemi kendi iradesiyle yoktan yaratan bir Tanr ne de Platon ve Aristotelesteki gibi zaten varolan bir malzemeye biim veren bir Tanrdr. O, her eyin kendisinden sudur ettii bir kaynak, tabiat da dahil olmak zere varolan her eyin sebebi ve lk Nedendir113. Dnyadaki okluk ve deikenlie de tesir eden Tanrya114, vardr diyemeyiz nk O, varln kendisidir. Plotinos, varln kendisi olan Tanr dndaki hibir eye g ve etki etme yetenei vermemitir. Bu da Plotinosun, dnce sistemini kurarken dini ierikli ve karakterli bir varlk anlayn tercih ettiini gsterir115. Plotinosun varlk hakknda bu ekildeki din aklamalar birok din felsefelerinin ondan etkilenmesine sebep olmutur. Plotinosun, Tanr dndaki hibir eye g ve etki vermemesi onda dolaysyla Yeni Eflatunculukta bir logos dncesinin olmad anlamna gelmez. Yeni Eflatunculuktaki sudur nazariyesi, her eyin kayna ve nedeni olarak Tanry gsterse de Tanryla ayn olmamakla birlikte Ondan sudur eden varlklara da birtakm gler vermitir. Tanrnn g verdii, iinde idelerin bulunduu, tabiatn kendisiyle idare edildii ve bir nevi Tanrnn dncesi olan ilk akl, aslnda logostur. Tanrdan sudur eden ilk varlk olan logos, alemin ilk rneidir ve Tanr onun vastasyla bu alemi yaratmtr. Yeni Eflatunculuktaki bu anlayn, yoktan yaratma ile ezeli bir maddeye ekil vererek yaratma dnceleri arasnda uzlatrc bir fikir olmas ve Tanrnn kudretini muhafaza eden bir anlay olmas, birok dini etkilemesinin bir dier nedenidir. 7- PHLONDA NSAN-I KML Dnce tarihinin orijinal filozoflardan birisi olan Philon, Yahudi bir filozoftur. O dnemde, Yahudi filozoflar, Yunan ilmini ve Yunan felsefesini yakndan tanm ve Yahudi dininin esaslar ile Yunan felsefesini uzlatrmaya almlardr. Bu iteki en baarl isim ise Philon olmutur. Philon, eserlerinde, Tevrat, Platon felsefesi bakmndan yorumlamtr. Onun bu yorumunun en zgn taraf da Platonun idelerini farkl bir biimde anlamasdr. Platona gre ideler, zamann ve mekann stnde gerek
113 114

Erdem, s. 334. Erdem, s. 320. 115 Erdem, s. 321-324.

22

varlklardr. Philon ise onlar Tanrnn dnceleri olarak kabul eder. deler, Tanr, onlar dnd zaman var olurlar. Bylece Philon, yaratc Tanr kavram ile ideler nazariyesini uzlatrm116 , Platon ve Aristoteleste grlen mimar Tanr kavram yerine, yaratan Tanr kavramn ortaya koymutur. Philona gre Tanr, mutlak ve en yetkin varlktr. O, her eyin tek nedenidir ve evrenle iliki iin, kendine zg aralar yaratmtr. Philon, bu aralar idealar, kuvvetler (melekler) ve ruhlar olarak snflandrmtr. Tanr, olu logos araclyla kaostan kosmosu yaratmtr. Yeryzndeki btn yaratklarn en yetkini Adam (model insan)dr, nk tanrsal ideay (logosu) ve en yksek nitelikleri kendinde toplamtr117. Philonun melekle zdeletirdii tanrsal Logos118, onun ilevleri ve Tanr hakkndaki dnceleri Yahudiler tarafndan pek rabet grmemitir. Fakat Hrstiyanlar, ondan olduka etkilenmilerdir. Nitekim sann logos olduuna dair dncelerini, logos doktrinini dini dnceye sokan Philondan etkilenerek temellendirmilerdir119. Philon, Kelimeyi yani logosu eitli anlamlarda kullanp, her biriyle farkl bir eyi veya zel bir anlam kullanr. Philon Kelimeyi, Allah ve alem arasndaki Berzah; Allahn ilk olu; anas hikmet olan Byk oul; ilahi suret; meleklerin ilki; Allahn kendi sureti zerine yaratt lk insan; Halife; Hakikatl-hakaik (Hakikatlerin hakikati); efaati; En byk imam olarak isimlendirmektedir120. Ayrca Tanrnn yaratc kelimesi olarak logos, Tanrnn melei, Tanrnn ismi, en yksek rahip, ynetici gibi adlandrmalar da Philon tarafndan logos iin kullanlan kelimelerdir121. Karen Armstronga gre Philonun bir dier dncesi de Tanrnn, Platonun formlar dnyasna karlk gelen bir logos olduudur. Evren de bu logostan yeniden domutur. Philon, bir yerde logosu Tanrnn glerinden bir g olarak, baka bir

116 117

Birand, s. 122. www.felsefe.gen.tr/philon.asp... 06.12.2005 118 ahin Efil, Yaratl Modelleri slam ve Bat Dncesinde, Ankara, 2002, s. 28. 119 Kartal, s. 230. 120 Afifi, Makaleler, s. 63. 121 Kartal, s. 265.

23

yerde de Tanr ideas olarak grmektedir. Bu da Philonnun dncelerindeki tutarszl gstermektedir122. Karen Armstrong, Philonun logos hakkndaki dncelerini tutarsz bulsa da burada bizim iin nemli olan, yle veya byle onda bir logos kavramnn olmasdr. Philondaki bu tutarszln nedenini tam olarak bilemiyoruz. Fakat Philonun kulland her iki anlam da dnce tarihinde logos iin kullanlmtr. Belki de Philon, logosun farkl ynlerini ortaya koymak iin farkl kelimeler kullanmtr. Nitekim benzer durum, slam dncesinde bn Arabi, Nesefi ve Cl gibi dnrlerde de vardr. B) NSAN-I KML ANLAYIININ DNLERDEK YANSIMALARI Buraya kadar anlatlanlara baklrsa, Logosun, snrsz kudret sahibi bir Tanr ile, Onun yaratt ve insann henz tam olarak aklayamad bir alem arasndaki uurumu kapatmak iin ortaya km bir dnce olduu grlr. Dinlerin de en byk ihtiyac yce Tanrya zarar vermeden Tanr ve insan, Tanr ve alem arasndaki balanty kurmaktr. Logos nazariyesi de byle bir ihtiyac karlayabilecek bir dnce olduu iin bu dnceden, -kendi dini doktrin ve kltrlerine uygun hale getirerekfaydalanmlardr. Tabiatyla her din, logosa kendine gre bir isim vermitir. Mani mezhebinde nsan- Kadim, Mazdeizmde Gayomart, Yahudi Kabalasnda Adam Kadmon, Hint dncesinde Purusa, in dncesinde Chen-jen kavramlar bunlardandr. Bu kavramlarn hepsi, doduklar din ve kltrn izlerini tar. imdi de bu dinlerdeki insan- kmil anlayna benzer baz grlere bir gz atalm. 1-YAHUDLKTE NSAN-I KML Dinlerde nsan- Kmil dncesinin olumasnn sebeplerinden bir tanesi de kutsal metin ya da kitaplardaki ifadeleri yorumlamaktr. rnein Yahudileri byle bir dnceye sevkeden ey, Tevrattaki u ayetlerdir: Tanr, nsan kendi suretimizde, kendimize benzer yaratalm dedi, Denizdeki balklara, gkteki kulara, evcil hayvanlara, srngenlere, yeryznn tmne egemen olsun. Tanr insan kendi suretinde yaratt. Bylece insan, Tanr suretinde yaratlm oldu123.

122

Karen Armstrong, Tanrnn Tarihi, Ankara, 1998, ev. Oktay zel, Hamide Koyukan, Kudret Emirolu, s. 101. 123 Kutsal Kitap, Eski Antlama, Yaratl, 1:26-27, stanbul, 2003, s. 2.

24

Birok dinde buna benzer ifadeler vardr. Yahudilikte de insann Tanrnn suretinde yaratld inanc etrafnda birok aklama yaplm, bu aklamalar metafizik boyuta kadar gtrlmtr. Bylece Yahudilikin kendi logos nazariyesi ortaya kmtr. Ayrca dikkat eken dier bir nokta da Eski Ahitin bir ok yerinde Tanr yapsn, etsin, vb. buyurdu eklinde geen ifadelerdir. Bu ifadelerden anlalan ey; Tanr, emreder ve emrettii ey oluverir. Bu gibi ifadeler, sz (verbe, logos) ve Tanrnn yaratmas arasndaki ilikiyi gsterir mahiyettedir ve benzer ifadeler, slamiyet, Hristiyanlk ve Yahudilik dinlerinin her nn kutsal kitabnda da vardr. Bu, Tanrnn zihni ve Tanrnn dnd eyle yaratmasnn ayn olmas fikrine benzer. Bu fikir de logos nazariyesinin ortaya kmasndaki etkili dncelerden biridir. Yahudilikte Allahn Kelimesi olarak adlandrlan bu fikir, Yunan dncesiyle etkileime girildikten sonra ilahi akl anlamnda kullanlmaya balanmtr. Allahn kelimesi kavram, bir sre sonra kainat muhafaza eden, onu idare eden ey; vahyin, nbvvetin ve eriatlarn kayna anlamnda kullanlmtr124. Yahudilikin logos nazariyesinde insan- kmil ile benzerlik gsteren kavram Adam Kadmondur. Adam Kadmonu da daha iyi anlamak iin Yahudi mistisizminin bir rn olan Kabalaya bakmak gerekir. Kabala, Yahudilerin kutsal kitab Tevratn, bilinen ve grnen anlamnn dnda, sembollerle anlatlan batn anlamnn olduunu kabul etme ve bu batn anlam, renme ve yorumlama geleneidir. Bu gelenein yani Kabalann amac, bireyin, yaratln srlarna vakf olmasn, kendisini arndrp gelitirerek mkemmeliyete ulamasn salamak ve mkemmel insan olarak Tanrya daha yakn olmasna yardmc olmaktr. Mkemmel insan olmak ve Tanrya yaklamak iin de kullanlan ara, Tevrattr. Tevrat, bilinen ve yazl kurallar ieren ilk be kitaptan ibaret deildir. Eski Ahit denilen bu ilk be kitabn haricinde, Talmud ad verilen ve gelenek haline gelmi, hahamlarn yorumlarn ieren szel kurallar da vardr. Bu kurallar S 200-500 yllar arasnda toplanarak kada dklmtr. Bu yzden Tevrat denildiinde, Eski Ahit ve Talmud, birlikte dnlmelidir125.

124 125

Afifi, Makaleler, s. 63. www.oguzoktay.com/BoraCanay/kabbala.htm, 30.12.2005

25

Tevratn batn yorumu olan Kabala Felsefesinde bulunan tm ana dnce ve kavramlar, Hermetisizmde de vardr126. erik asndan Hermese kadar giden Kabala gelenei, Sefer Yezirah (Yaratmann Kitab), Sefer Zohar (htiamn Kitab) ve Sefer Bahir (In Kitab) adl ayr kitapta toplanmtr. Kabala Felsefesini bulduumuz bu kitaplarda harflerin zel bir nemi vardr. Harfler ve saylar birer sembol olarak kullanlr ve bu yolla varln birlii yani Tanrnn birlii (Vahdet-i Vcud) anlatlmaya allr127. Kabalaya gre Tanr kendisini dlatrm ve Evrendeki her ey bu dlamayla olumutur.128 Bu dlama yani bn Arabinin deyimiyle vahdet-i vcut, kadim kabalistlere gre on boyuttan oluur. Yeni Eflatunculuun sdur nazariyesinde olduu gibi varlk, Tanrnn tamasyla olumutur. Bu tamaya Kabalistler, Nurun mas, kan her bir akla da sefira derler. On boyutun yani on akln tamamna da Sefirot derler. Sefirotun dier ad Yaam Aacdr. Yaam Aac, hem insan olarak bireyi hem de evrenin yapsn temsil eder. Her Sefira, Yaratcdan yan Imann (Nurun) younluunu kademeli olarak azaltan bir perde grevi grr. Sonunda tm amalar ve nedenleri bizim algmzdan gizleyen Ima (Nur), Malkuta, yani bizim dnyamza ular129. Kabalaya gre dnyamza ulaarak on sefirann tamamlanmasyla oluan Yaam Aac, Tanrnn suretinde yaratlan insann130, tanrsal asldr ve balangta varolan Adam olarak insann mitsel rneidir, yani bizim arketipal doamzdr131 Arketipal doa, iinde btn varl barndran nsan- Kmildir, Kabalaya gre ise Adam Kadmondur. Adam Kadmon, kelime olarak rnek insan, ilk insan anlamndadr. Yukarda geen, insann Tanrnn suretinde yaratldna dair olan ayetin yorumuyla ilgilidir132. Din d kaynaklarla da zenginleen Adam Kadmon kavram, Tanrsal n en yksek formu olarak ilk insan simgeler133.

126 127

www.turkforum.net/showthread, 25.11.2005 www.oguzoktay.com/BoraCanay/kabbala.htm, 30.12.2005 128 www.rahle.org/modules.php, 30.12.2005 129 Arzu Cengil, Kabballah, stanbul, 2003, s.127-133. 130 Kutsal Kitap, Eski Antlama, Yaratl, 1: 27, s. 2. 131 Cengil, s. 22. 132 www.inanclar.com/sozcuk_ayrinti.as... 03.12.2005 133 www.freehost19.websamba.com/Sef... 03.12.2005

26

Adam Kadmonun Kabala dncesindeki yeri ve anlam, bu dncede sz edilen drt dnyayla daha iyi anlalr; Bu drt dnya Ate, Hava, Su ve Topraa karlk gelmektedir. Azilut (Yaylma Dnyas), Beriyah (Yaratma Dnyas), Yezirah (Oluum Dnyas) ve Asiyah (Fiziksel Dnya). Bu drt dnya insann varlnn farkl dzeylerine denk der. Fiziksel beden, duygular alemi, akl ve ruhtur. Kabalada zaman zaman bir beinci dnyadan bahsedilir ki o da Adam Kadmon yani Kmil nsandr134. Burada bahsedilen be dnya, bn Arabinin be alemden oluan varlk mertebelerine benzemektedir. bn Arabideki ilk akl yani Allahn zatndan sonraki mertebe, Kabala felsefesindeki Adam Kadmonla -bire bir olmasa da- zdeletirilebilir. nk bn Arabide dolaysyla slam Felsefesinde nsan- Kmil de Adam Kadmon gibi kendisinden sonraki hereyin yaratl kayna ve Allaha en yakn mertebedir. Kadim nsan yani Adam Kadmon, Tanrsal enerjinin balangtaki Nur demetidir. Ayn Sof, slam felsefesindeki adyla Allahn zat, bu nur demetiyle Sefirotu ve sonunda dier her eyi yapmtr. Adam Kadmon, Tanrnn kendi suretinde yaratt evrendir ve balangtaki Ayn Sof Oru yanstr. Kabalada Adam Kadmonun dnyas Tanrnn akn iradesini temsil eder. Tanrnn yaratmay istemesi ve bunun nasl bir yaratma olacana karar vermesi, geni, tam kapsaml bir bak asyla planlanmtr. Buna Adam Kadmonun kadim dncesi denir. Kadim dncenin ilevi, btn yaratmn bir plan dahilinde olmasdr135. Buradaki kadim dnce, byk lde bn Arabinin ayan- sabitesini ve Platonun idelerini hatrlatmaktadr. Bu da bize Tevratn batn yorumu olan Kabala geleneinin, kendinden nceki kltr ve felsefelerden etkilendii izlenimini vermektedir. Platonun idelerinde veya slam dncesindeki nsan- Kmilde olduu gibi Adam Kadmonun her eyden nce varolduu, ve yaratln kayna olduu Kutsal Kitapta yle ifade edilir; Rab yaratma iine baladnda lk beni yaratt, Dnya var olmadan nce, Ta balangta, ncesizlikte yerimi aldm. Enginler yokken, Sular bol pnarlar yokken dodum ben. Dnyann temellerini pekitirdiinde, Ba mimar olarak Onun yanndaydm136.
134 135

www.oguzoktay.com/BoraCanay/kabbala.htm, 30.12.2005 Cengil, s. 57,58. 136 Kutsal Kitap, Eski Antlama, Sleymann zdeyileri, 8:22-30, s. 793.

27

2- HRISTYANLIKTA NSAN-I KML Hrstiyanln en nemli inan esaslar Hz. sa ile ilgili olanlardr. Tanrnn Hz. sada bedenletii, bu haliyle yaptklar nemli tartmalara yol amtr. Bu tartmalarn banda Hz. sann, Allahn bedenlemi kelam, dolaysyla Tanr olduu gelmektedir. Hrstiyanla gre Tanrnn yaratlmam olan ezeli mesaj, bedenlemi olup sa olarak insanlar arasnda yaamaktadr. Bu sebeple Hristiyanlar saya Tanr olu, rab, mesih unvanlarn vermektedir. ncillerde Tanrnn ondan olum, onun da Tanrdan babam diye bahsettii eitli pasajlar sann uluhiyetine delil olarak gsterilmektedir137 Hrstiyanlarn Hz. sann metafizik boyutu ile ilgili dncelerinin zn, Yuhanna nClndeki ayetler oluturur. Bu ayetlere gre sa Mesih, Tanrnn ezeli, ebedi biricik Oludur. O, balangta var olan Tanrnn znden doan Kelamdr. ki bin yl nce bu Sz, yceliinden soyunarak, bedene brnp insan oldu ve insanlar arasnda otuz sene yaad.138 Ksacas sa, beden alm Tanrdr ve iki doaya sahiptir. Btn bu dnceleri ve Hrstiyan teologlarnn bak asn anlamak bakmndan sz geen ayetleri buraya alyoruz: Balangta Sz vard. Sz, Tanryla birlikteydi (ya da Tanrdayd). Balangta O, Tanryla birlikteydi. Herey Onun araclyla var oldu, var olan hibir ey Onsuz olmad. Yaam Ondayd ve yaam insanlarn yd. Ik karanlkta parlar. Karanlk onu alt edemedi (anlamad)O, dnyadayd, dnya Onun araclyla var oldu, ama dnya Onu tanmad.Sz, insan olup aramzda yaad. Onun yceliini Babadan gelen, ltuf ve gerekle dolu- biricik Oulun yceliini grdk. Yahya ona tanklk etti. Yksek sesle yle dedi: Benden sonra gelen benden stndr. nk O, benden nce vard, diye szn ettiim kii budur. Nitekim hepimiz Onun doluluundan ltuf zerine ltuf aldk. Kutsal Yasa Musa araclyla verildi, ama ltuf ve gerek sa Mesih araclyla geldi. Tanry hibir zaman hi kimse grmedi. Babann barnda bulunan ve Tanr olan biricik Oul Onu tantt. 139 Hrstiyanlktaki baba-oul kavramlarn Hermese kadar gtrenler vardr. nk Hermes, sk sk Tanrnn olundan bahsetmitir. Ona gre bazen Tanrnn olu
137 138

mer Faruk Harman, sa, DA, C. 22, s. 466-471. www.historicalsense.com/Archive/Hermes2.htm, 30.12.2005. 139 Kutsal Kitap, Yeni Ahit,Yuhanna, 1: 1-18, s. 1332.

28

Nustan tremi olan Logos, bazen de Tanrnn olu bir insandr. Ancak o bildiimiz bir insan deil ebedi bir insandr140. Logos ya da Tanrnn olunun Hermeste ebedi olmas zellii, slam dncesinde ve Hrstiyanlktaki nsan- Kmilde de var olan bir zelliktir. Hrstiyanlktaki nsan- Kmil yani logos fikri Eski Ahitte de yer alr; Tanr, nsan kendi suretimizde, kendimize benzer yaratalm dedi, Denizdeki balklara, gkteki kulara, evcil hayvanlara, srngenlere, yeryznn tmne egemen olsun. Tanr, insan kendi suretinde yaratt. Bylece insan, Tanr suretinde yaratlm oldu141. eklindeki ayetlerde insann, Tanrnn suretinde yaratld aka belirtilmektedir fakat bu ifadeler Yahudi Philo tarafndan logos kavramyla, kilise babalar tarafndan ise logos ve sa ile zdeletirilerek aklanmtr142. Hrstiyanlkta kilise babalarnn sa Mesih iin kullandklar Logos kelimesi drdnc ncilin mukaddimesinde, Yuhanna tarafndan verilmi olan bir isimdir143. Logos dncesi, 3. ve 4. asrlarn kilise babalar tarafndan Bedenlemi Kelam olarak nemli lde zenginletirilmitir144. Logos kavramndaki bu zenginlemenin sebeplerinden biri de Hrstiyanln, Helenistik-Gnostik bir kltr ortamnda ortaya kmasdr. Bu dnemde Hrstiyanlk, aydn, kltrl ve felsefeye meyilli kiiler tarafndan felsefeyle ilikiye girdi. Bylece Kutsal Metin ve Hz. sa Helenistik kltrn etkisiyle yorumland. Bunun sonucunda Hrstiyanln temel inanc, Tanr, sa Mesih ve Kutsal Ruhtan oluan teslis (trinity) eklinde formle edildi145. Teslisin uknumlarndan biri olan sa Mesih, Aziz Yuhanna nClnin yazar tarafndan, balangtan beri Tanryla birlikte olup, yaratla araclk eden, her eyin onun araclyla var olup, hibir eyin onsuz var olmad sz eklinde tanmlanmtr146. Hrstiyan ilahiyatnn byk isimlerinden Clemente ise sa Mesihi Kelime-i lahiyye olarak adlandrarak Onun, beeri suretle bedenlenmeden (incarnation) nce

140 141

www.historicalsense.com/Archive/Hermes2.htm Kutsal Kitap, Eski Ahit, Yaratl, 1: 26-27, stanbul, 2003, s. 2. 142 Kartal, s. 231. 143 Kutsal Kitap, Yeni Ahit, Yuhanna, 1:1-10, s. 1332. 144 Albert M. Besnard, Katolik Mezhebi, Din Fenomeni, Konya, 1993, s. 185. 145 Kartal, s. 266. 146 Armstrong, s. 127.

29

mevcut olan Kuvve-i Akile olduunu syler. Ona gre Kuvve-i Akile, marifet, ilham ve vahyin kayna olduu gibi varlk ve hayatn da kaynadr. Kelime-i lahiyye, Musa ve dier peygamberlerin lisan aracl ile konutuu gibi, Yunan filozoflar aracl ile de konuur ve onlara hikmet ilham eder147. Ksaca Hristiyan dncesinde Kelime, Allahn olu ve suretidir ya da varla yaylan Ruh, Mesih suretinde mahhaslaan alemin yaratlmasndaki Vastadr: Herey, oul ile ouldan ve oulda ortaya kmtr. O, kevn-i camidir (kapsayc kevn). O, hayatn kayna, ruhuyla btn czlerinde zahir olan, onlara her trl bilgiyi ve marifeti ulatran eydir148. slam dininde de Hz. sa hakknda benzer ifadeler vardr. Fakat bu ifadelerin Mslmanlar tarafndan yorumlan Hrstiyan teologlarnkinden farkldr. Mesela K. Kerimde Al-i mran 3/39, 45; en-Nisa 4/17. ayetlerde Hz. sann Allahtan bir kelime oluu ifade edilir. slam dncesinde Hz. sann, Allahtan bir kelime oluu, Allahn ol emrinin gereklemesi ve onun peygamberlii gibi eitli ekillerde yorumlanmtr. Ayrca Hz. sadan en-Nisa 4/171. ayette Allahtan bir ruh olarak bahsedilir, el-Enbiya 21/91; et-Tahrim 66/12. ayetlerde de Meryeme ruhtan flendii bylece sann hayat bulduu belirtilir. Buradaki ruh kelimesini Taberi, Camiul-Beyan adl eserinde, Allahn emri, flemesi, rahmet ve hayat eklinde yorumlanmtr149. Hz. sa hakkndaki bu farkl yorumlara ramen Hristiyanlarn Hz. saya ykledikleri genel zellikler, slam dncesindeki Hakikat-i Muhammediyyeyle benzerlik gsterir. Kelimenin (logos), Hz. sa olduunu iddia eden Hrstiyan dnrlere gre sada kelam, akl, evreni ynetme, ebedilik, nur, vasta, dnyann yaratc kuvveti ve hidayet gibi btn zellikler bulunur. sa, logos olduu gibi uluhiyeti ve kdemi vardr. Baba ile alem arasnda metafizik bir vasta, alemin yaratc prensibi ve vahyin kaynadr150. slam dncesindeki Kelime ise Hakikat-i Muhammediyyedir. nk Hakikat-i Muhammediyye de Hrstiyanlktaki Kelime gibi batni ilmin, vahyin, varlk ve hayatn kaynadr. Yalnz Hrstiyanlktaki Kelime ile slam dncesindeki Hakikat-i Muhammediyye arasndaki bu benzerlikler yannda ok byk farkllklar da vardr; Hristiyanlkta Kelime yani Hz. sa hem Kelime hem Tanrnn bedenlemi
147 148

Afifi, slamda Manevi Hayat, s. 14. Afifi, Makaleler, s. 64. 149 Camiul-Beyandan naklen, Harman, sa, DA, C. 22, s.466-471 150 Kartal, s. 267, 268.

30

halidir. Tanr, Kelime ve Kutsal Ruh i ie gibidir, net bir ayrm yoktur. Fakat Hakikati Muhammediyye, Allahn ilk yaratt varlktr. z itibariyle ayn olsa da konum itibariyle farkldr. Burada Allah, Allahtr, Hakikat-i Muhammediyye ise Onun yaratt bir varlktr. Hz. Muhammed ise Hakikat-i Muhammediyyenin alemdeki bir yansmas, rneidir. Hz. sa gibi ilahi bir taraf yoktur. O sadece Allahn bu dnyada grevlendirdii, beer olan bir elidir. nan esaslaryla badamayan dnceler ortaya kma ihtimalinden dolay slam dncesinde bu ayrmlara zellikle dikkat edilmitir. Zira nsan- Kmil nazariyesi, slam dncesinde bir inan esas deil, sadece bir fikirdir. 3- MANHEZMDE NSAN-I KML Babilde domu olan Maninin (216-276) Zerdt ve gnostik unsurlar birletirerek 242 ylnda kurduu Maniheizmde, bata yaratl olmak zere hemen her ey aydnlk ve karanlk, iyi ve kt gibi dalist bir anlayla aklanr151. Bu dalist anlayn bilgisi, Maninin ruhsal ikizi olan paracletos tarafndan Maniye aktarlm ve Mani de bu bilgiyi retmekle grevlendirilmitir. Mani, ilk ilahi aklamalar aldn syledii ilk gksel ziyarete, on iki yandayken tank olmutur. En-Nedime gre bu ziyareti yapan paracletostur. En-Nedimin ifadesiyle et-taum (ikiz anlamna gelen Nebatice bir szck) yani paracletos, bir melektir. Bu melek Maninin ikizi ya da ruhsal ei olup, onu eitip grevine hazrlayacaktr152. Zerdt, Buda ve sann da nemli etkilerinin grld Maniheizmde yaratl dalizmle akland iin bu dinde dorudan bir nsan- Kmil grne rastlayamayz. Fakat Maniheizmin yaratl mitolojisinde, akl kefeden bir varlk olan nsan- Kadim, logos olarak Maniheizmin kozmogonisinde nemli bir yere sahiptir; Yaratln balangcnda hibir varlk yokken Ik Cennetinin ilah, Azrua vardr. Azruann, akl, ilim, gayb, hilm ve dnce gibi be vasf vardr. Azruann karsnda ise karanlklarn prensi, Hyle vard. Bir sre sonra Hyle, Ik Cennetini istila etmeyi dnr. Bu durum karsnda Ik cennetinin ilah, Hayatn Anasn yaratr. Hayatn Anas da nsan- Kadimi, dier adyla Hrmz yaratr. Aydnlk ve Karanl temsil eden bu varlklarn mcadelesinden bir zaman sonra nsan- Kadim, akl kefeder. Akln

151 152

Mehmet Ali Kirman, Din Sosyolojisi Terimleri Szl, stanbul, 2004, s. 144. www.nedir.net/goster.php?k, 03.12.2005

31

verdii gle, Azruaya yedi defa dua eder. Bu duann sonucunda Azrua, Iklarn dostunu, o da Tanr Ban, bu da yaayan ruhu, yaayan ruh da be olunu yaratr153. Genel gr olarak Maniheizmde nsan- Kadim ve nsan- Kmil arasnda balant kurulmasna ve nsan- Kadim, yaratln dnm noktas olmasna ramen buradaki mitolojiye gre nsan- Kmilin zelliklerini tayan baka varlklar da vardr. Akl, ilim, gayb, hilm ve dnce sahibi Azrua, tam da nsan- Kmilin zelliklerini tamaktadr. Anlalan eitli din ve kltrn bir sentezi olan Maniheizm, nsan- Kmile ait vasflar birka varlk arasnda paylatrmtr. 4- ZERDTLKTE NSAN-I KML Zerdtlkn her eyi bilen, yce yaratcs Ahura Mazda adnda bir tanrs vardr. Ahura Mazda, gerein, kutsaln, iyiliin ve saln yaratcs olarak kabul edilir. Zedtlk bu adan monoteist bir karaktere sahiptir. Fakat Maniheizmde olduu gibi ayn zamanda dalist bir dindir. nk iyilik tanrs Hrmz ve ktlk tanrs Ehrimen vardr.154. yilik tanrs Hrmz, evreni yaratmaya giritiinde nce kutsal lmszlerin de iinde bulunduu ruhlar alemini, sonra onun maddi karlklar olan gkyz, yeryz, bitkiler, lk kz, ve ilk insan Gayomart yaratr. Avesta dilinde Gayo Maretan, lml hayat demektir ve Zerdt dininin ge dnem Yaratl Edebiyatnda lk nsan, insanln atasdr. Ahura Mazda, Ari halklarn tohumunu Gayomarttan oluturur. Gayomarta anlamlar ve retileri bildirir. Gayomartn ruhu ile lk kzn ruhu, yalnzca ruhlarn yaratld dnemde, 3000 yl boyunca birlikte yaarlar. Gayomartn yalnzca varl bile yaratl engellemek isteyen Ehrimeni hareketsiz hale getirir. Bunun zerine Ahura Mazda (Bilge Rab), beyaz, gne gibi parldayan insan biiminde bir vcut verir. Btn yaratklar arasnda yalnzca Gayomartn ve lk kzn iine kkeni ateten gelen bir tohum koyar. Ahura Mazda, Gayomarta Ehrimenin saldrlarna kar zaman kazandrmak iin uyku nimetini sunar. Ama 30 yl sren iddetli saldrlardan sonra Ehrimen, hileleriyle Gayomart yok eder. Gayomartn bedeninden yeryzndeki metaller ve mineraller oluur. Gayomartn tohumu altndr. Bundan da insan soyu trer155. Bu da bize
153

Harun Gngr, Maniheizm, Erciyes niv. lahiyat Fak. Dergisi, say. 5, Kayseri, 1988, s. 153, 154. 154 Kirman, s. 147. 155 www.ulumulhikmekoeln.de/geneldusuncetarihi/iran.htm, 03.12.2005 .

32

Zerdtlkte de insann arketipi anlaynn olduunu gstermektedir. Yani insan soyunun atas bu inana gre Gayomarttr156. Gayomart, gksel yaratln prensipleri ve elemanlar esas alnarak yaratlmt. Bu da insann ayn zamanda bir mikro evren olduunu gstermektedir. nsan z itibariyle evrenle ayn olduu iin kaderleri de birbirine baldr157. Zerdtlkte nsan- Kmili artran bir dier kavram da Mutlak Daenadr. Mutlak Daena, yaratlta mutlak akla verilen bir isimdir158. Ahura Mazda da evreni, bir akl ve kesin bir plana gre yaratmtr. Srasyla gkyzn, suyu, topra, bitkileri, hayvanlar, insanl ve son olarak atei yaratmtr. Gathalarda da Ahura Mazda, Platonun Demiourgosu gibi her eyi dzenleyen ve yerletiren bir yaratc olarak vlmtr159. 5-HNT DNCESNDE NSAN-I KML Hint Dncesinin temel kitaplarndan olan Upaniadlar, bir ok ermi bilgenin sezgilerinin ve igrlerinin rn olarak kabul edilir. Upaniadlardaki temel gr, slam dncesindeki vahdet-i vcuda benzer. Buna gre var olan her ey aslnda ayn zden gelmektedir. evremizde grdmz okluk ve eitlilik bir yanlsamadr. Varolua birlik ve btnlk hakimdir160. Upaniadlarda Atman ve Brahman ou kez birbirleri yerine kullanlr ve ikisinin eitlii ve denklii zerine vurgu yaplr. Ayrca Atman, Brahmann bireydeki paracna verilen isimdir. Atman ya da Brahman, evrenin hem fizik ilkesi hem de evrensel bilincin, evrensel zihin gcnn de kendisidir161. Budizme gre Atman anlamann ve kavramann yolu sezgidir. Fani olan varlmzdaki sonsuz snrsz z ancak bu ekilde kavrayabiliriz162. Gerek bilgiye ulamann yolu sezgi de yogayla elde edilir. Yoga sayesinde insan, gnlk, geici kayg ve dncelerinden uzaklar. Bylece zihni, zamanla berreklaarak, okluk ve eitliliin altndaki birlik ve btnl grebilir163.

156 157

skender Oymak, Zerdtlk, Elaz, 2003, s. 43. M. Sra Bilgin, Zarathutra, stanbul, 2003, s. 392. 158 Bilgin, s. 322. 159 Oymak, s. 28. 160 lhan Gngren, Buda ve retisi, stanbul, 1981, s. 26, 27. 161 Gngren, s. 29. 162 Gngren, s. 31. 163 Gngren, s. 33

33

Budizme gre her ey Brahmandr. Ondan baka bir ey yoktur. Btnlk ve birlik bundan kaynaklanr. Brahman, kendi kendine olumu, ncesiz ve sonsuz, her eyi iine alan gtr. Tm evrenin ve dier tanrlarn yaratcsdr164. Brahman, kainat zatndan ve zatnn iinde var etmitir. O, yarattklaryla hem ayndr hem de onlardan farkldr. O, mutlak gerektir. Brahmann tm niteliklerin tesindeki sfata brnmemi ve tezahr etmemi haline Nirguna Brahman denir; Nirguna, sfatsz demektir. Brahmann tm niteliklerin sahibi, sfata brnm ve tezahr etmi haline ise Saguna Brahman denir; Saguna, sfatl demektir. slam tasavvufunda olduu gibi mutlulua ulamann yolu Brahmann varlnda yok olmaktr. Bu, mmkndr nk bireysel ruh olan Atman, evrensel ruh olan Paratmann yani Brahmann bir parasdr. Son ama Nirvanaya ulamaktr. Hindularn slam tasavvufundaki nsan- Kmile benzeyen bir dier kavram da Riilerdir. Onlara gre vedalar Tanrnn baki szleridir. Bu ayetler Riiler tarafndan Tanrsal alemde grlerek insanlara bildirilmi ilahi zikirlerdir. Riiler ayn zamanda evrenlerde istedikleri yer ve zamanlara gidebilme ve istediklerini yapabilme yetkisini ve gcn kazanm en yksek snftan gksel varlklar yani nsan- Kmillerdir. Hindular, Purua ve Prakritiye yani var oluun birbirine zt iki ilkesi olan ruh ve maddeye de inanr. Purua: eril, pasif, deimez, hareketsiz, niteliksiz, uurlu bilen Ruhtur. Prakriti: diil, aktif, deiken, hareketli, nitelikli, uursuz, bilinen maddedir165. ki zt ilkeden meydana gelen alemin her hareketini, her deiikliini tanzim eden kuvvet de Rtadr. Rta, ezeli ve ebedi kanundur. Hindu inancnda yaratl ve kozmoloji olduka karktr. Konumuz olan nsan- Kmil ile benzerlik gsteren birok varlk vardr. rnein ran mitolojisinde yer alan nsan- Kadim, Hindu inancnda da bulunur. Benzerlik gsteren dier varlklar ise unlardr; Yama, insanlarn ilk numunesidir. ldkten sonra llerin kral sfatyla ebediletirilmitir. Manu, ilk kurban takdim eden, insanlarn pederidir. Bu tr inanlarn olduu geleneklerin yannda bir de antropolojik tasavvurlar vardr. Bu tasavvurlarda insann eitli ruhlarna rastlanr. Mesela prana ve atman nefese bal

164 165

Schimmel, Dinler Tarihine Giri, s. 48. www.rockersnet.com/forum/viewtopic.php, 05.12.2005.

34

ruhlardr. Asu, hayat ruhudur. Purua, gzbebeini temsil eder ve kozmolojik mitlerde yaratc bir fonksiyona sahiptir. Manasn ise akl ve idrakle ilgisi vardr166. Grld zere Budizmde direk insan- kmil diyebileceimiz bir varlk bulunmamakla birlikte, insan- kmile benzeyen ve onun fonksiyonlarn icra eden birok varla rastlanmaktadr. Paratman; hem evrensel ruh hem de Brahman, Atman; Paratmann insandaki paras, Riiler; fizik alemdeki peygamberler, Rta ise logos gibi alemin hareket ve deiikliini dzenleyen, ebedi ve ezeli kuvvet olarak geer. Budizmde Atman ve Brahman ou zaman birbirlerinin yerine kullanlsa da her ikisinin evrensel bilin, evrensel zihin gc ve evrenin fizik ilkesi olmas bize metafizik anlamdaki insan- kmili hatrlatmaktadr. 6- N DNCESNDE NSAN-I KML Eski in dncesinde de birok gelenek ve inanta olduu gibi kartlklarn birlii, evrensel uyumu meydana getirir dncesi vardr. Logosla benzerlik gsteren bu dnce, Herakleitosun logosla ilgili dncelerini duyurmasndan nce Eski inde karmza kar. Logos kavram, aslnda Dou felsefesinden (Hint ve in felsefelerinden) yon felsefesine gemitir. Eski bir in felsefesi olan Taoizmde Tao, sonsuz, bedensiz, cisimsel olmayan ey, akl, akl yolu, ilke, dzen vb. anlamlarn ierir. Bu anlamlaryla Tao ve logos kavramlar arasnda olduka byk benzerlikler vardr. Taoizme gre bireysel bendeki tutkular kiinin gerei aramasna ve grmesine engel olur. Bu tutkular ald zaman asl mkemmeliyet olan birlie ve btnle yani Taoya ulalr. Bunun iin doaya ve onun yasalaryla uyumlu olmaya dikkat etmelidir. Tao, ayn zamanda her eyin kendisinden kt kaynak gibidir167. O, mutlak ilktir; tkenmez, yorulmaz, grlmez, iitilmez. Yalnzca mistik yolla kavranabilir. Taonun erdemi ya da gizilgc olarak btn varlklarda bulunan te, grnmez Taonun doadaki her eyi deitiren grnr yandr. Yreinde tey tayan bilge balangtaki doal durumuyla tam uyum iindedir; eylemsizliine karn her eyi yerine getirir Evreni yneten Taodur. Taonun akn yneten ise zndeki doallk

166 167

Schimmel, Dinler Tarihine Giri, s. 104, 105. www.felsefeekibi.com/dergi/s2_y13.html, 29.12.2005

35

ya da kendiliindenliktir (ziran). Dolaysyla Taocu yaam tam bir edilgenlik zerine deil, bu z ifade eylemsizlik zerine kuruludur. in felsefesinin temel zelliklerinden olan insanla evren arasndaki karlkllk Taoculukta ok nemli bir yer tutar. nsan kk bir evrendir ve bedeninde evrenin dzenini yaratr; insan anlayan evrenin yapsn da anlar168. Yol (Tao), alemin ynetilmesinde olumlu bir etkiye sahiptir. Alemin btn seyrini en ince ayrntsna kadar kader araclyla ynetir169. Taonun alemi idare etmesi ve akl, akl yolu, ilke, dzen gibi anlamlara sahip olmas bize logosu hatrlatmaktadr. 7-SBLKTE NSAN-I KML Sabi inancnda bizi ilgilendiren kavram Ptahildir. Ptahil, maddi alemin ve insann maddi ynnn yaratc gcdr170. Deiik baz fonksiyonlar olsa da ona bir nevi demiurg diyebiliriz. nk kendisinde hem iyi hem de kt nitelikler bulunan insan ve alemi, mutlak iyi olan yce varla (Ik Kral) deil de demiurg Ptahile dayandrmak yaratln daha kolay aklanmas asndan daha makuldur. Ptahil hakknda dikkat eken baka ey de Sabilerin kutsal metinleri olan Ginzada ou zaman onun yerine Cebrail (gabril) kelimesinin kullanlmasdr171. Sbi kutsal metinlerinde de Ptahil dnyay yarattktan sonra Ademi kendi suretinde, Havvay ise Ademin suretinde yaratt. ve Yce Ik Kral szn syledi (emretti) ve herey onun szyle varlk haline geldi. gibi ifadeler vardr. Bu da monistik bir yaratl anlayn gstermektedir. Ayn eyi Kitab- Mukaddes ve Kuranda da grmekteyiz. Bu, dier kutsal kitaplardaki yaratl anlay ve Ademeytan kssasna benzerlikler gstermektedir. Ptahilin (Cebrail), buradaki rol ise yce Tanrnn emri ve kudretiyle alemi ve insan yaratmaktr172. yi ve kt, kusur ve mkemmeliyet gibi ztlklarn bir arada bulunduu bir varl yaratmak mkemmel bir yaratcya yakmaz. Bu dnce, aa yukar btn din, inan ve geleneklerde vardr. Bu durumu zmek iin de yine yaratc tarafndan

168 169

Taoculuk, Ana Britannica, stanbul, 1990, C. 20, s. 394. Toshihiko Izutsu, Tao-culukdaki Anahtar Kavramlar, ev. Ahmed Yksel zemre, stanbul, 2001, s. 240. 170 inasi Gndz, Sbiler Son Gnostikler, Ankara, 1995, s. 78. 171 Gndz, s. 80. 172 Gndz, s. 94-96.

36

yaratlan ve idare edilen ikinci bir varlk tasavvur edilir. Bu varlk da znde alemi, alemin kanun ve ileyiini barndran ve bunlar varla karan bir varlktr. Bu varln ismi ve zellikleri btn geleneklerde farkldr. Fakat temel ilevi ynnden ona birok yerde rastlarz. Sabilikte olduu gibi Ptahil, baka yerlerde Cebrail, slam dncesinde de nsan- Kmil olarak karmza kabilir.

37

KNC BLM SLAM DNCESNDE NSAN-I KML ANLAYII A) NSAN-I KML ANLAYIININ SLAM DNCESNE GR slam dncesine nsan- Kmil fikrinin girii, daha ok slam tasavvufu yoluyla olmutur. nk nsan- Kmil, konu itibariyle batn yn arlk basan din ve kltrlerde mevcuttu. Bu din ve kltrler, tercme yoluyla slam corafyasna girince yine batn yn arlk basan kiilerce rabet grmtr. Bu kiilerin oluturduu slam tasavvufu da bundan payn almtr. slam dnyasnda felsefeye meyil gsteren kiiler bile dnce sistemlerinde batn fikirlerden faydalanmlardr. Bylece mezhebi, tarikat, fikri ne olursa olsun slam dncesine nsan- Kmil fikri az veya ok, yle veya byle bir ekilde girmitir. slam dncesinin batni ynn temsil eden tasavvufun ilk dnemlerinde hem kavram hem de nazariye olarak nsan- Kmil bulunmaz. nk tasavvuf ilk ortaya kt dnemlerde tamamen amel ve ahlak mahiyette idi. Onun nazari yn hicri III. asrdan itibaren olumaya balamtr. slam dnyasnda Aristoteles felsefesi ve Yeni Eflatunculuk yaygnlamaya baladnda, Mslmanlar tarafndan fazla yadrganmam, daha nce var olan Hz. Muhammedin yaratl ve nuru ile ilgili konularn sadece gn yzne kmasn salam ve nsan- Kmil nazariyesi iin bir adm niteliinde olan Nur- Muhammed grnn ekillenmesine yardmc olmutur173. lk zamanlar Nur- Muhammed veya Hakikat- Muhammediyye olarak adlandrlan nsan- Kmil dncesi, slam dnyasna da Mslmanlarn farkl kltr ve inan sahipleriyle karlamalar ve onlarla yaptklar tartmalar neticesinde girmitir. Yaplan ilk tartma Hristiyan ilahiyatlarnn aklamaya altklar ilah sfatlarn Tanrnn zat ve teslisle olan ilikisi konusudur. Baz Mslmanlar da Allahn kelam meselesini Hristiyanlar gibi zmeye almlardr. Bu nedenle slam tarihinin ilk alarnda Earlerin ve Ehl-i Snnetin Kelmullah ve Kurann kdemi hakknda yaptklar tartmalar nsan- Kmil nazariyesine atlan ilk admlardr denilebilir174.

173 174

Mehmet Demirci, Nr- Muhammed, s. 249. Afifi, s. 66.

38

Kavram olarak da nsan- Kmilin izlerine ilk olarak kimde rastland konusunda ise farkl yerlerde farkl isimler gemektedir. rnein Yaar Nuri ztrk, Hatm el-Evliya adl eserin yazar el-Hakim et-Tirmizi(.869)de bu kavramn direkt olarak getiini iddia edenlerin olduunu fakat bunu ihtiyatla karlamak gerektiini, ancak izlerine rastlanabileceini syler175. Mehmet S. Aydna gre Byezd-i Bistmnin (.875) el-kmilt-tm dedii insan, nsn- Kmil fikrinin geliim izgisinde nemli bir basamak oluturmaktadr176. Mehmet Demirciye gre de Hakikat-i Muhammediyye olarak adlandrlan nsan- Kmil fikrine ilk olarak Sehl b. et-Tsterde (. 283 / 896) rastlanr. Tster, Allahn ilk defa Hz. Muhammedi kendi nurundan yarattn ileri srm, ancak Hakikat-i Muhammediyye kavramndan aka sz etmemi ve bunun bir yaratma sebebi olduunu sylememiti. Tsternin daha ok yaratma arac olarak hak (adl ve elhak mahlkun bih) adn verdii bu kavram zerinde daha sonra Hallc- Mansr (.921) Kitbt-Tavsinin Tsins-Sirc blmnde durmutur. Afifi de el-Hak el-Mahluk bihi (Kendisi ile yaratlan Hak) teriminden bahsetmi ve bu terimi ilk kullanann bn Berrecan olduunu ifade etmitir. el-Hak el-mahluk bihi, isimlerinde, sfatlarnda, fiillerinde ve bu alemde zuhur eden her mazharda ve dier alemde zuhur edecek eserlerinde tecelli eden Allahtr. Bu isimler, fiiller ve sfatlar btn zamanlarda ve mekanlardaki her eyde eserleri ortaya kan ilahi kanunlardr. Eyann hakikati, bu kanunlarla Allahn ezelde takdir ettii ekilde ortaya kar177. Hakikat-i Muhammediyye kavramndan Aynlkudt el-Hemedan, Temhdtta, Rzbihn- Bakl de erh-i athiyatta bahsetmitir. Daha sonra bu kavram Muhammed Keml brhim, brahim b. Edheme (.777) ve Sfyn es-Sevrye (.777) kadar gtrmtr178. Yukardaki ifadelerde de grld gibi nsan- Kmil fikrinin ortaya k ile ilgili olarak birbirinden farkl isimler verilmitir. Fakat bu isimlerin yaad dnemlere bakldnda hepsinin birbirine yakn yzyllarda olduu grlr. Bu da nsan- Kmil

175 176

ztrk, s. 52. Aydn, nsan- Kmil, s. 330. 177 Afifi, Makaleler, s. 220, 221. 178 Mehmet Demirci, Hakikat- Muhammediyye, D..A, C. 15, stanbul, 1997, s. 179.

39

fikrinin izlerine yaklak 9. yzylda179 rastland ve bu konuda geen isimlerin birbirinden etkilenmi olabilecei ihtimalini glendirmektedir. Kavram olarak nsan- Kmil ise ilk defa bn Arabi tarafndan tasavvuf literatrne yerletirilmitir180. bn Arabiden sonra nsan- Kmil fikrini ileyenlerin ou ondan etkilenmi veya onu takip etmilerdir181. Ondan sonra bu konuda eser yazanlardan Aziz Nesefi (.1300), ilk defa Farsa olarak nsan- Kmil adl bir eser yazm, ardndan Abdlkerim Cl (.1417) de ayn isimle fakat daha sistematik ve toplu olarak bu konuda sylenebilecekleri sylemitir. Erzurumlu brahim Hakk (.1780) da nsaniyet-i kmile adyla bir eser yazmtr182. Ayrca Fergannin de nsan- Kmil adnda bir eseri vardr183. Birok Mslman dnr ve mutasavvfn etkilendii ve ayn adla eserler yazmalarna neden olan nsan- Kmil fikri, yerli kaynaklar olduu kadar yabanc kaynaklarla da beslenmitir. Yeni Eflatunculuktaki logos veya skenderiyeli Aziz Clemensin (.215) peygamberlik konusundaki grleri bunlarn banda gelir. Bu grler nce i muhite, oradan da tasavvufa gemitir184. Bu nazariyeyi ilerden alan mutasavvflar onu zgn bir ekilde yorumlamlardr. slam dncesinde yorum farkndan kaynaklanan eitli ekillerde nsan- Kmil nazariyeleri ortaya kmtr. Bunlarn en nemlileri Karmatilerin ve smaillerin Masum mm nazariyesidir185. Bylece Mslman mutasavvflar, Mesih veya Logos dncesini gelitirmi ve Yunanllarn bile aklna gelmeyen neticelere vardrmlardr186. Byle neticelere varmalarnn nedeni biraz da Mslmanlarn kendilerine ait yerli kaynaklardr. Mslmanlarn ideal insan rnei187 olan yani nsan- Kmil kabul ettikleri Peygamberlerine duyduklar sevgi188 ve dolaysyla Onun lmn kabullenmeyip Ona lmszlk atfetmek istemeleri189 Mslmanlar arasnda t ilk zamanlardan beri Peygamberin doumundan nce yaratld inancn yaym190 ve bu
179 180

Mehmet Demirci, Nr- Muhammed, s. 244. Aydn, nsan- Kmil, s. 330. 181 Afifi, Makaleler, s. 98. 182 Ylmaz, s. 308. 183 ztrk, s. 52. 184 Demirci, Hakikat-i Muhammediyye, s.180; Demirci, Nur- Muhammed, s. 248. 185 Afifi, Makaleler, s. 77. 186 Afifi, slamda Manevi Hayat, stanbul, 1996, s. 55. 187 Annemarie Schimmel, Tasavvufun Boyutlar, ev. Yaar Keeci, stanbul, 2000, s. 245. 188 Schimmel, s. 247. 189 Afifi, Makaleler, s. 98. 190 Ncholson, nsan- Kmil, A, MEB yay., C. 5/2, stanbul, 1997, s. 1008.

40

da kaynaklarndaki btn malzemeyi kullanmalarna neden olmutur. Bu kaynaklardan, ncelikle Nr- Muhammediye olarak geen dnceden faydalanmlardr. Bu dnce, Hz. Muhammedin nurunun kadm ve btn yaratklardan nce yaratlm olduudur191. Btn bunlara ilave olarak Kuranda geen Hateml Enbiya (son peygamberlik mhr) ve Ondan sonra yeryzne peygamber gelmeyecei hkm, genel olarak Mslman inancna biim vermi ve Peygamberin kiilii ardnda gizli srlar zerinde dnmede hemen hemen sonsuz frsatlar salamtr sufilere192. Yine baz mutasavvflarn hakikati bulmak iin Hz. Muhammede ihtiya olmad gibi fikirlere kaplmas zerine bn Arabi (.1240) gibi sonraki sufiler, bu gl amak iin zaman ve mekanla snrl olan tarihi bir ahsiyet deil, tamamen zamandan nce var olan, mcerret bir mahiyet olarak Hakikat- Muhammediyyeye mracaat etmilerdir193. te bu dncelerle yola kan Mslmanlar, daha ok vahdet-i vcud dncesinin evresinde dnen Hakikat- Muhammediye dolaysyla nsan- Kmil fikrini temellendirmek iin de Kuran ve hadise bavurmulardr194. nsan- Kmil fikri, Kurandan dorudan karlamazsa da baz ayetler bu ynde yorumlanmtr. Mesel Kuranda demin halifelik mevkiine sahip olduu, nsan(Ben dem)n mkerrem klnd, insann ahsen-i takvm zere yaratld, gklerde ve yerde olan her eyin onun emrine verildii, kendisine esmnn retildii ve onun emaneti yklendii ifade edilmektedir. Ayrca ilk insana ilh ruhtan nefhedildiini, bu mevkiin kymetini bilenleri Allahn kendisine dost kldn, Allahn bazlarna kendi tarafndan ilim verdiini, Hz. Muhammedin gzel rnek ve lemlere rahmet olduunu bildiren yetler195 nsn- Kmil fikri ynnde yorumlanan ayetlerdir. Hadislerden ise sahih olmasa da Allahn demi kendi sretinde yarattn, aslnda ilk olarak Hz. Muhammedin yaratldn, dem bedenle ruh arasnda iken Onun peygamber olduunu, Hz. Muhammed olmasayd evrenin yaratlmam olacan

191 192

Mehmet Demirci, Nur- Muhammed, s. 239. Schimmel, s. 252. 193 Fahri, s. 304. 194 Schimmel, s. 252. 195 Paragrafta geen ayetler iin bkz: Bakara/2, 30, 31; sra/17, 70; Tin/95, 4; Csiye/45, 13; Kehf/18, 65; Ahzb/33, 21, 72; Enbiy/21, 107.

41

ifade eden rivayetler196 nsn- Kmil telakkisinin benimsenip yaygnlamasnda etkili olmutur197. Yaygnlaan nsan- Kmil telakkisi, slam dncesindeki varlk anlayyla daha net anlalr. Zira bu konuda sz sahibi olan bn Arabi ve Cl, nsan- Kmil nazariyelerini bu varlk anlayna dayandrmlardr198. slam dncesindeki varlk anlay ise ksaca; Hz Muhammedin Allah var idi, onunla beraber baka bir ey yoktu, imdi de olduu gibidir hadisiyle zetlenebilir. Bu hadis, daha sonra vahdet-i vcud adn alacak olan fikir ynnde yorumlanmtr. Mazhar ve tecellilerin tesinde varln bir olduu ve onun da Hakkn varlndan ibaret olduu eklinde tanmlanabilecek olan vahdet-i vcud, sufilerin manevi ve ruhi tecrbeleriyle de beslenerek bir sistem halini almtr199. Bu fikri sistemletiren bn Arabidir. Ona gre varlk tek bir hakikatten ibarettir. eitlenme ve oalma, d duyularn meydana getirdii zahiri bir eydir. Allah mutlak varlktr. Onun varlnn sebebi yoktur. O, kendi zatiyle vardr. Onu bilmek, varln bilmektir. Zatnn hakikatini bilmek mmkn deildir200. Vahdet-i vcud anlayna gre Allah, zatnda bulunan sfat ve kemalleri grmek istedii iin bilgisindeki bu sfat ve kemaller nce kuvvet sonra da madde eklinde zuhur etti. Varlklarn Allahn bilgisinde sabit olmas birinci taayyndr. Fakat bu taayyn, zamansal deil, zat itibariyledir. Bu nedenle alem, Allahn zatndan sonradr. Hakikat-i Muhammediyye ad verilen bu mertebe, ilk taayyndr. Hz. Muhammed de bu mertebenin mazhar olduu iin ilk olarak Onun nuru yaratlmtr. Bu alem de Onun iin yaratlmtr. Yunan felsefesi ve zellikle Yeni Eflatunculuun etkisiyle slam dncesine giren varln yaratl dncesine gre yle devam eder; birden ancak bir kar ilkesinin gerei olarak Allahn zatndan, aktif olan tmel akl meydana gelmitir. Tmel akldan ise pasif bir kabiliyet olan tmel nefs, bu ikisinden de dokuz gk ve bunlarn akl ve nefsleri meydana gelmitir. Gklerin dnmesi, drt unsuru (ate, hava, su, toprak) ve bunlarn tabiatlarn (scaklk, soukluk, kuruluk, yalk) meydana karm, gklerle unsurlarn birlemeleri canszlar, bitkileri, canllar (maden, bitki,
196 197

Hadisler iin bkz: Buhr,stizan, 1; Mslim, Birr, 155; Acln, 2, 187, 232. Aydn, nsn- Kmil, s. 330. 198 Nicholson, nsan- Kmil, .A, C. 5/2, Eskiehir, 1997, s. 1008. 199 Cil, Giri, s. 12. 200 Sleyman Ate, slam Tasavvufu, stanbul, 1992, s. 497.

42

hayvan) var etmitir. Allah noksan olan kainat yaratmaktan mnezzeh olduu iin Ondan yalnzca tmel akl meydana gelmitir201. Bu dncede, varln belli bir tertip zere zuhur ettiini grrz. slam dncesindeki varlk anlaynn fark ise sadece isimlendirmeden kaynaklanr. slam dncesindeki yedili varlk hiyerarisinden yukarda bahsedildii iin burada onun baka bir versiyonu olan beli varlk hiyerarisi anlatlacaktr. Tasavvuf literatrnde buna be mertebe (hazarat- hams) denir. Buna gre; 1.Gayb-i mutlak (mutlak gizlilik) mertebesi: Taayyn olmayan bu mertebede, ne sfat ne de mevsuf vardr. Allahn tam kemal halinde olduu, henz isim ve sfatlar dairesine inmedii mertebedir. 2.Cebert lemi: lk akl da denilir. Allahn zatnda bulunan hakikatler bu mertebede alm ve detaylanmtr. 3.Melekt lemi: Misal alemi de denir. ehadet alemine yakn olan mertebedir. 4.ehadet lemi: Duyular ve unsurlar alemi yani grnen alemdir. 5. nsan- Kmil mertebesi: nceki drt alemi kendinde toplad iin btn alemlerin zetidir. Bu be mertebeden ilk mertebe gayb alemini, son ikisi de ehadet alemini oluturur. Bylece balca iki alem ortaya km olur202. Bu alemlerin ortaya k esnasnda Allahn zatnda bir eksilme ya da artma olmad gibi, alemlerin ortaya k da zamani deildir. Allah, ilahi ve kevni eitli mertebelerde tenezzl etmi ve alem var olmutur. Alem, Allah iin sadece kemalinin zuhur ettii mazharlardan ibarettir. Alemdeki her bir ey, bir yn ile Allahn bir sfatnn veya tecellisinin mazhar olmutur. Zaten alemin varlk sebebi de budur. Alemde Allahn sfatlarn en mkemmel ekilde yanstan ve bir nevi Onun aynas olan tek varlk ise insandr. Allahn sfatlarn eksiksiz bir ekilde yanstmak gibi bir grevi olduu iin insana, Allahn yeryzndeki halifesi denmitir. Ayrca beeri anlamdaki nsan- Kmil ile vahdet-i vcud anlayndaki nsan- Kmili birbirine kartrmamak gerekir. Vahdet-i vcud anlayndaki nsan- Kmil, farkl deerler yklenen ve sistemin ontolojik bir paras olan bir kavram ya da
201 202

Abdlbaki Glpnarl, Hakikat-i Muhammediye, TA, MEB yay, Ankara, 1970, C.18, s. 327. Ate, s. 500.

43

varlktr.203. Bu varln mazhar olan Hz. Muhammed, beer olarak nsan- Kmildir204. Hz. Muhammedin haricinde kendisine nsan- Kmil denilen kiiler ise Onunla ayn konumda deildir. Hiyerarik olarak Hz. Muhammedin altnda yer alan bu kiiler de ontolojik olarak var olmann btn artlarna bilkuvve sahip olup, kendilerinde bulunan halk ve Hakka ait zellikleri epistemolojik olarak bifiil gerekletiren insanlardr. Tasavvufun burada devreye girdii nokta ise kendilerindeki bil-kuvve zellikleri bilfiil hale getirmek isteyen insanlara yardmc olmaktr205. Bunun tasavvuftaki ad kemle ermedir ve bu yolda insann katetmesi gereken birok mertebe vardr. Bu manevi mertebelerin hepsine seyr-i urc (ykseli seyri) denir206. Veraset veya servetle nsan- Kmil olunamayaca iin bahsedilen mertebeler, ancak tasavvufun ince terbiyesinden geilerek alabilir. Sadece btn bu tecrbe ve merhaleleri aanlar, nsan- Kmil olabilirler207. nsan- Kmil olunca da insan, Allaha kavuur ve Onun btn isim ve ilahi sfatlarnn mazhar olur. Yani Allahn zatnn kendisinde btnyle zuhur ve tecelli ettii ayna olur208. Allah, oklukta birlii ancak bu ayna aracl ile seyreder. Allahn zatndaki birlik ve alemdeki okluk, insanda ylesine bir terkip oluturmutur ki, Allahn tm sfatlar veya baka bir ifade ile Allah ismi, alemdeki okluun ortasnda, bir tek blnmez bir tecelli mahallinde zahir olur. nsan olmadnda, lahi bilginin belli bir tarz da olmaz ve Allahn sonsuzluu ve snrszl snrl hale gelir209. nsan- Kmil, tasavvufta ana hatlaryla byledir. Fakat nsan- Kmil, slam dncesinde sadece tasavvuftaki anlamyla snrl deildir. Beer anlamdaki nsan- Kmilin tesinde daha nce belirttiimiz gibi metafizik anlamdaki nsan- Kmil vardr. Beer olarak nsan- Kmil, metafizik anlamdaki nsan- Kmilin dnyadaki yansmasndan ibarettir.

203 204

ztrk, s. 52. Cil, Giri, s. 13. 205 Kartal, s. 203. 206 Trer, s. 13. 207 Hilmi Ziya lken, slam Dncesi, stanbul, 1995, s. 119. 208 Mutahhari, s. 224. 209 Chttck, s.177.

44

nsan- Kmil, varlk aleminin z ve ruhu mesabesindedir. Varln ayakta durmasna sebep odur. O, varlk aleminin etrafnda dnd mihver (kutup) dir. Kesrette vahdet, vahdette kesret srrna ermitir. O, zahirde halkla batnda ise Hakla beraberdir. Hakkn bildirmesiyle gaybn srlarna vkf, yine Hakkn msadesi lsnde varlkta tasarruf sahibidir. Tasavvuf dnceye gre, Hz. Muhammed (sav)in manevi ahsiyeti (ruhu, nuru, hakikati) varlk ve tecelli mertebelerinin ilk safhasn yani ilk taayyn mertebesini, dnyevi varl ise peygamberler zincirinin son halkasn (hteml- enbiy) tekil eder210. Vcud- mutlakn kendisindeki isim ve sfatlar mcmelen bildii bu mertebede isim ve sfatlar zatnn ayn olduundan bu ilim kendi zatna olan ilminden ibarettir. Hakikat-i Muhammediyye mertebesinin zerinde l taayyn (ahadiyyet) mertebesinden baka bir ey yoktur. L taayynn taayyn suretiyle zuhur ettii ilk tenezzl mertebesi olan bu mertebe l taayynn zahiri, l taayyn ise Hakikat-i Muhammediyyenin batndr211. Bu konuda Zahir ulemas, zellikle hadis alimleri ve Hanbeliler, Hz. Peygamberin bu ekilde anlalmasnn onu ilahlatrmak anlamna geleceini syleyerek bu inanc kfr ve irk saymlar, daha nceki mmetlerin de peygamberleri konusundaki arlklar sebebiyle sapkla dtklerini iddia etmilerdir.212. Her medeniyet ve kltrde olduu gibi slam medeniyetinde de nsan- Kmil dncesine kar bir tepki olumutur. Fakat gerekli aratrma ve analizlerden bir sre sonra bu meseleyi de kendince yorumlam ve kendine mal etmeyi baarmtr. slam dncesinin kendine has bir nsan- Kmil nazariyesinin oluturmasnda birok dnr ve mutasavvfn pay olmutur. imdi bu dnr ve mutasavvflarn bu konudaki etki ve katklarna bir bakalm. B) BAZI MUTASAVVIFLARA GRE NSAN-I KML slam mistikleri de denilen mutasavvflarn bir ounda da deiik ekillerde de olsa nsan- Kmil fikrinin izlerine rastlamak mmkndr. Bunlardan bazlarn yle sralamak mmkndr.

210 211

Trer, s.14. Demirci, Hakikat-i Muhammediyye, s. 179. 212 Demirci, Hakikat-i Muhammediyye, s. 180.

45

1- HALLAC-I MANSUR Hallac- Mansurun (. 921) nsan- Kmil nazariyesine olan katks onun Muhammed Nr nazariyesidir. Onun ifadelerinde dorudan bir nsan- Kmil nazariyesi grlmez. O, nsan- Kmil nazariyesinin alt yapsn oluturan mutasavvflardandr213. Metafizik boyutta Hz. Muhammedin ezeliliinden ve Onun ontolojik konumundan bahseden ilk kiidir214. Ayrca Allah, demi kendi suretinde yaratmtr. hadisi ilk olarak yine Hallac- Mansrun dikkatini ekmi ve hull grn buna dayandrmtr. Ona gre Allahn z sevgidir. Allah, alemi yaratmadan nce kendi zatna akt. Bu yzden kendinde kendisi iin tecelli etti ve kendisine duyduu ak zahiri olarak grmek istedi. Bundan dolay isim ve sfatlarn toptan ve mkemmel bir ekilde yanstan ademi yaratt. Fakat Onda beer ve ilah tabiat ayn olmad gibi bunlarn birlemesi de sz konusu deildir. Hatta sufi, Allaha ulatnda bile bu iki tabiat baka bir deyile nasut ve lahut birleemez ancak, birbirine mezc olabilir215. Hallac- Mansurun Kitabt-Tavsn adl eserinden ona ait birka ifadeye gz attmzda onun Muhammed Nr nazariyesi hakknda bir fikir edinebiliriz. rnein Hallacn Nbvvet nru, yalnz onun nrundan kmtr. Nurlarn aydnl bile Onun nrundandr. Kerem sahibinin nuru hari, Nurlar iinde Kdemden daha parla, daha eskisi, daha belirlisi olamaz. 216. lmeyen, hep yaayan, olduu gibi duran, hadiselerden ve eylerden de nce olan bu nur kainatlardan nce mehurdu. O, hep varolacaktr. Renklerden nce anlyordu, cevherlerden nce dillerdeydi. nceden nceydi o; Sonradan sonra kalacaktr. gibi ifadeleri onun Muhammed Nrun ezeli olduu grn tadn gsterir. Hallaca gre Muhammed Nrun Allahla insan arasnda arac olduu, kadim kelam olan Kuran- Kerimi getirdii yani ilahi vahyin kayna olduu Dertler, ihtiyalar, straplar ve emellerle bal gsten ilhi saday ykselten, uydurulmayan, mahluk eli demeyen kadm kelam getiren odur. Akln kavrad eyleri aan, sondan, sonlardan ve sonun sonlarndan haber getiren, hi ayrlmadan Hakka tam varan da odur. szlerinden anlalr.

213 214

Afifi, Makaleler, s. 98. Kartal, s. 276. 215 brahim Dzen, Aziz Nesefiye Gre Allah, Kinat ve nsan, Ankara, 1991, s. 213. 216 Yaar Nuri ztrk, Hallc- Mansr ve Eseri (Kitabt-Tavsn), stanbul, 1976, s. 69.

46

Yeryzndeki varlklar kadar yldzlara da peygamber olan, bulutlar, sisleri kaldrp Beyt-i Haram gsteren, putlarn paralanmasn buyuran, odur. Her taraf mahsule boup, meyvelendiren bulut ve akan imektir. Btn ilimler onun denizinden bir damla, btn hikmetler onun nehrinden bir avutur ve zamanlar onun zamanndan bir saattir. szlerinde ise Muhammed Nrun varl idare ettiini, hayatn ve ilmin kayna olduunu anlamaktayz. Muhammed Nr, Allahn tecelligh, hakikatn zahiridir. Bunu yle ifade eder; Hak ancak onunla mtecell, hakikat ancak onunla ayaktadr. O, vuslatta evvel, nbvvette hirdir. O, hakikatte btn, marifette zhirdir. Hallac- Mansurda vahdet-i vcudun izlerine ise u cmlelerde rastlanr. Hak onu mahluklara smarlamam, fnilere teslim etmemitir. Zira o, ancak odur. Nasldr o? O, odur ite217 Grld gibi Hallac- Mansurun Muhammed Nr nazariyesi, Hakikat- Muhammediyye ile byk benzerlik gstermektedir. 2- GAZAL Gazalinin (.1111) nsan- Kmille benzerlik gsteren gr MikatlEnvarda geen mut tabiridir. Mut, kelime olarak boyun eilen kii manasndadr. Schimmele gre Gazali, Kuranda Hz. Muhammedin boyun eilmesi gereken kii eklinde ifade edilmesiyle balantl olarak muty, Allahn halifesi, vekili ve tm evrenin yce denetleyicisi olarak nitelemitir. Buna binaen de Gazalinin mut ile Hz. Muhammedi kastettiini syleyebilsek de bunu tam olarak dorulama imkanmzn olmadn belirtir218. Macit Fahri de mutya metafizik adan bakar ve onun Allahn bu alemle ilikisinde bir arac konumunda olduunu syler. Yine ona gre mutya alemin yaratcs ve idare edicisi gibi bir fonksiyon verilmesinin altnda yatan neden, Allahn birliinin korunmak istenmesidir219. Sleyman Atein yapt Mikatl-Envr evirisinde ise direkt olarak mut tabirine rastlanmamakla birlikte mut ve nsan- Kmille benzerlik gsteren Kuts Peygamberlik Ruhu geer. Gazalinin eserinde bahsettii bu ruh hem kendini hem
217 218

ztrk, s. 70-73. Schimmel, s. 254. 219 Fahri, s. 312.

47

bakasn gren ve ayn zamanda kendisi vastasyla bakasnn da grld bir nurdur. Bilgi nurlarnn onun vastasyla varlklara yayld bu nura, sirac (ra) denir.220 Peygamberlere ve baz velilere mahsus olan bu ruh, Gazaliye gre Peygamberlere gayb parltlar, ahiret hkmleri, gklerin ve yerin melektundan bir para, hatta Rabban bilgilerden bir ksm bu ruh vastasyla alr221. Nicholson ve rencisi Afifiye gre Gazalinin mut anlay islami logos doktrinlerinden biri olarak tanmlanabilir ve tanmlamlardr da222. Gazalinin tasavvuf grnde nsan- Kmil, zhir ile batn manay birletiren ve er hudutlar amayan kiidir223. 3- MUHYDDN BN ARAB bn Arabi (. 1240), nsan- Kmil nazariyesinde dnm noktasdr. bn Arabinin bu konudaki grlerini bilmek, bu nazariyeyi anlamann ve renmenin n kouludur. nk daha nce de belirtildii gibi nsan- Kmil kavramn slam dncesine sokan kii bn Arabidir. Bilindii gibi bn Arabi dncesinin temeli, varln birlii (vahdet-i vcud) kavramdr. Bu dncesinin balang noktas da nsan- Kmil nazariyesidir. Varln birlii fikrine gre, tek bir hakikat vardr o da mutlak varlk olan Allahn zatdr. Allah, ancak sfatlar vastasyla zuhur eder, oalr ve yaylr. Zt asndan Hakk, mmkn varlklarda tecelli eden sfatlar asndan ise Halktr. Aslnda birlik ve okluk, kadm ve hdis, zorunlu ve mmkn, bir ve ayn hakikatin farkl grnleridir. Farkl grnler olarak zuhur eden Allahn kinat yoktan yaratmasnn sebebi Gizli bir hazineydim ve bilinmemi istedim hadisinde ifade edildii gibi sevgidir. Bu sevginin bir sonucu olarak zatn izhar etmek isteyen Allah, srete nispetle ayna, ahsa nispetle glge ve bire nispetle say ne ise kendisine nispeti o olan kainat yaratt224. bn Arabiye gre Allah, kainat yaratma esnasnda nce lk Akl yaratmtr. Bundan Tmel Nefs (levh-i mahfuz), Tmel Nefsten Tmel Tabiat, Tmel Tabiattan Cevher-i Heba (cism-i klli) zuhura gelmitir. lk yaratlan ey olan lk Akla Nr- Muhammed veya kalem-i l da denir. . Fenni Erturula gre lk Akla verilen bu
220 221

Gazali, Mikatl-Envar (Nurlar Feneri), ev. Sleyman Ate, stanbul, 1994, s. 26. Gazali, s. 55. 222 Kartal, s. 272. 223 Gazali, s. 51. 224 Fahri, s. 314, 315.

48

isimler skenderiye medresesinden deil, u hadislerden alnmtr; Ey Cabir, Allah Teala eyadan nce kendi nurundan senin peygamberinin nurunu yaratmtr. Allahn yaratt ilk ey kalemdir. Allahn yaratt ilk ey akldr.225 bn Arabi, Allahn ilk olarak kendisinin emirlerini yerine getirecek, hsn ve cemal sahibi Meleki yani ilk akl yarattn syler. Bu melek nurdan yaratlmtr ve kendisinde retmek iin gereken btn kudret vardr. Zatnda ilim hazineleri bulunan bu melee akl ve kalem de denir226. Dnce dnyasnda logos denen akl, kalem ya da kelime, bn Arabinin ontolojisinde yaratln vastasdr. Logos ayn zamanda yaratln btn safhalarn potansiyel olarak ierir. Evrenin akli ilkesi, hayatn ve bilginin de temeli olan logostan, her insan pay almtr. Logosa, Yce Kelime, Hakikatl-Muhammediyye, ilk akl, en yksek kalem, alemin asl, Ruh, Kutb adlar ile de iaret edilir. Logos, alemdeki etkin ilkedir ve var oluun eril unsuru ruhu temsil eder. bn Arabi, deiim ve bakalam kabul eden unsurlar dnyasnda etkin olan bu ilkenin, bir anlamda, yaratc olduunu dnr. Canllar dnyasndaki her trl oluun eril ilkesi bu kelimedir. nsan- Kmil bu ilkenin ve ilahi srrn taycsdr. Bu srrn ve yaratc ilkenin insandan bakasna verildii her hangi bir nasla iaretlenmi deildir. Hz. Muhammedle ilintilendirilen kelam, tarihsel kiilik olan Hz. Muhammed deil, tm var oluun ilkesi olan, HakikatlMuhammediyyedir. lk akl Hakikatl-Muhammediyye, var oluun etkin ilkesiydi. Etkin ilke, taayyn-i evveldir. Edilgin ilke de taayyn-i evvelden doan Klli Nefstir. Hz. Adem, klli akln, Hz. Havva da klli nefsin semboldr227. bn Arabinin ruh- azam dedii ilk akl, tek olmasna ramen hakim olduu yerlere gre farkllar. dare cisimler itibariyle oalr ve czi ruhlar adn alr. Aada geen ayetlerde geen ruh kelimesinin tekil olarak zikredilii de bunu destekler mahiyettedir: Ona (Ademe) ruhumdan fledim (Hicr, 15/29, Sad, 38/72) Ruh ve melekler saflar halinde kalkarlar (Nebe, 78, 38) Sana ruhtan sorarlar. De ki ruh rabbmn emrindedir228.
225 226

Erturul, s. 260. lgili hadisler iin bkz: Aclun, Keful-Haf, 1/263-65. Muhyiddin bn Arabi, Ftuhat- Mekkiye, ev. Selahaddin Alpay, stanbul, 1971, s. 34. 227 Sevim, s. 129. 228 . Fenni Erturul, s. 26, 27.

49

nsan- Kmil konusuna bir de bn Arabinin temellendirdii varlk mertebeleri asndan baktmzda yaratl, Hakikat- Muhammediyye denilen mertebeden sonra balar. Btn varlk, ondan yaratlr. Ahadiyyet mertebesi, La taayyn olan zattr ve bu, Hakikat- Muhammediyyenin batndr. O da La taayynn zahiridir. Allahn yaratp ilk akl mertebesi verdii nsan- Kmile yine Allah tarafndan ona bilmedii eyler retilmitir229. nsan- Kmilin bn Arabi ontolojisindeki yerini daha net grebilmek iin onun varlk mertebelerine bakalm; 1) Lht alemi (l taayyn) Vcud- mahz da denilen bu mertebede Allah, henz isim ve sfatlar dairesine inmemitir. Her ey Hakk zatnda yok olmutur. 2) Cebert alemi (akl- evvel, Hakikat- Muhammediye) lk mertebede toplu olarak bulunan varlk bu mertebede alm, ayrntlar ortaya kmtr. 3) Melekt alemi (alem-i misal, vahidiyyet) ehadet alemine yakn olan mertebedir. 4) Nst alemi (alem-i his, alem-i anasr) lk alemi gayb kabul edersek, drdnc alem de ehadet alemini oluturmaktadr. 5) Bunlarn hepsini kendinde toplayan nsan- Kmil mertebesidir. lk drt alem Allahn ism-i azamdr. Bunlarn tamam Allahn zatn gsterir. Bu alemlerin tamam insanda da vardr. O halde nsan- Kmil btn alemlerin zetidir. Kainat, Allahn isim ve sfatlarnn yekunu olduu gibi insan da kainatn bir rnei olarak Allahn isim ve sfatlarnn yekunudur. Bu yzden Hz. Muhammed: Allah Teala Ademi kendi suretinde yaratt buyurmutur. nsanda btn ilahi esma zuhur ettiinden o, hilafete layk grlmtr230. bn Arabinin varlk mertebelerinden ikincisi olan ceberut alemi yani taayyun- evvel mertebesi, beinci mertebenin hakikatidir. Hakikat-i Muhammediye mertebesinde Allahn zat, sfat ve mahluklar birbirinden ayrlmamtr. Zat, sfat ve mahlukat iin varlk dnlemez. Ayrlma ve ayrnt olmad iin bu mertebeye vahdet-i mutlaka da denir. Burada ilim, alim ve malum tek bir eydir231. Zuhur itibariyle ilk srada yer alan lk Akl, Nr- Muhammed veya dier ismiyle nsan- Kmilin bn Arabide iki yn vardr. Birincisi idrak, yaratma ve alemi idare etme yn, ikincisi de ilahi bilgi ve batn marifeti yayma yndr. Bu ynyle
229 230

Aydn, DA, s. 330. H. Kmil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul, 2000, s. 289. 231 . Fenni. Erturul, s.21, 22.

50

tasavvufta peygamber ve velilere ait her trl vahy, ilham ve kefi bilginin kaynadr232. Afifiye gre bnl-Arabinin Kelime ve Hakikat- Muhammediyyenin lem yaratlmazdan nce var olduu ve lemin onun sebebiyle yaratld gr, Hristiyan ilahiyatnn bir grnmdr. Bu dnce, skenderiye kilise babalarnn ekillendirmesiyle, Mslman filozoflar ve Hallac gibi sfiler araclyla byk lde slam motifler kazanarak, bnl-Arabiye ulamtr233. bn Arabi tasavvufta Hallac- Mansurdan234, varlk mertebeleri ve sudur konusunda da Plotinustan etkilenen hvan- Safadan235, nsan- Kmil nazariyesinin beeri yn konusunda ise Stoallardan etkilenmitir236. Belki de bu etkilenmenin neticesinde nsan- Kmil nazariyesinin ontolojik deil de daha ok antropolojik ynyle yani kmil insann mahiyeti ve kemale ermenin yollar zerinde duran237 bn Arabiye gre Allah alemi ruhsuz bir ceset olarak yaratmt. Emir, alem denilen aynann cilalanmasn gerekli kld. Bundan dolay dem bu aynann cilas ve bu suretin ruhu oldu. Allahn, demi, alemi korumakla grevli bir halife kldn iddia eden bn Arabiye gre iinde nsan- Kmil bulunduu srece alem, koruma altnda olmu olacaktr238. Nihayet bn Arabiye gre nsan- Kmil, Hakkn srrn kefeden varlktr. Hem yaratln ve hem de varln gayesidir. Zira ilahi irade ancak onun vastasyla tahakkuk edebilir. Eer nsan- Kmil olmasayd Allah bilinemezdi239. Allah insan- Kmilin d suretini alemin hakikatlerinden, batn ehresini ise kendi suretinden yaratmtr240. Bu yzden Allah onun gz kula olurum dememi, onun grme, iitme duyusu olurum demitir. Bylece bn Arabiye gre Allah, iki alan birbirinden ayrmtr.

232 233

Afifi, Makaleler, s. 83. Afifi, slamda Manev Hayat, s. 76. 234 Afifi, Makaleler, s. 239. 235 Afifi, s. 234. 236 Afifi, s. 103, 104. 237 Chttck, s. 208. 238 bn Arabi, Fuss, s. 22- 24. 239 Dzen, s. 215. 240 bn Arabi, s. 32.

51

bn Arabiye gre hem Allah insan iin, hem de insan Allah iin ayna gibidir ve Allahn isimleri Onun ayndr. Burada Allah ile varlklar arasnda bir fark yokmu gibi gzkmektedir. Bu, karkla yol aabilecek bir durumdur ve ou kii bunun anlalamayacan iddia etmitir. Oysa bn Arabiye gre bu ilim, Allah hakkndaki en yce ilimdir ve sadece peygamberlerin ve velilerin sonuncusuna verilmitir. bn Arabi yle devam eder; Bu ilmi, Nebi ve Resllerden grebilenler ancak Hatem-i nbvvet olan Hazret-i Muhammedin yla grrler. Velilerden grebilenler de ancak (onun mirass olan) son velinin kandilinde mahede ederler, hatt Peygamberler, o ilmi ne zaman mahede etseler ancak Hatem-i velyet kandilinin yla grrler. nk resllk ve neblik yani eriat kurmak keyfiyeti sona ermitir. Velilik ise asl nihayete ermez. Kitap ile gnderilen peygamberler ayn zamanda velilerden olduklarndan bahsettiimiz ilmi ancak Hatem-i evliya ndan alrlar. u hale gre onlardan aa mertebede bulunan veliler nasl olur da bu ilmi o kaynaktan almazlar? Her ne kadar Hatem-i evliya, hkmde son peygamberin eriatna bal ise de bu onun mertebesine eksiklik vermez241. Btn nebiler, ilimlerini son peygamber Hz. Muhammedin ndan almlardr. nk Hz. Muhammedin hakikati yani ruhani vcudu, dem su ile toprak arasndayken vard. Velilerin sonuncusu da dem, su ile toprak arasndayken veli idi. Dier veliler ise velilik artlarn gerekletirip Allahn vel ve hamd isimlerine mazhar olduktan sonra veli olabilirler242. 4- SADREDDN KONEV Sadreddin Konevi (.1274), bn Arabinin rencisi ve vey evladdr. Ondan eitim alm ve birok konuda ondan etkilenmitir. Etkilendii konulardan biri de nsan- Kmil nazariyesidir. Onun btn retileri, nsan- Kmil etrafnda dolar. Koneviye gre, genel varlk suretinin idarecisi, klli ruhtur ve onu ilim ile korur. Bu klli ruha, her durumda, beeri mazhar gerekir ki, o da baz ynlerinden adeta latife-i insaniye mahsus sr gibi olan, hakikatn ruhudur243.

241 242

bn Arabi, s. 43, 44. bn Arabi, s. 46. 243 Sadreddin Konevi, en-Nefehtl-lhiyye, ev. Ekrem Demirli, stanbul, 2002, s. 230.

52

bn Arabinin ortaya koyduu nsan- Kmil nazariyesini gelitiren244Konevinin felsefesinde insan, hem hareket noktas hem de gaye olarak gsterilmektedir. Varlk dairesinde Allah balang, insan ise biti noktasn tekil etmektedir. Dier ynden ideal insan, Allahn zt isimlerini kefedebilen biricik yaratktr. nk o, uluhiyet sfatlar konusunda taakkul sahibidir245. Mikrokozmoz olan insan, ilh isimler ile bu isimlerle isimlenen varlk mertebesi arasnda toplayc orta kitap halinde yaratlmtr. simler ve sfatlaryla daima tecelli eden Tanry mahede edebilecek yegane varlk insandr. Bilgide mkefe mertebesinden sonra kendiliinden tecelli eden nesnelerin hakikatlerini bilebilecek varlk, daimi olarak tecelliyi elde eden insandr. Bu da Koneviye gre nsn- Kmil yani ideal insann kendisidir246. Koneviye gre Allah, btn kevni mertebeleri ve bunlarn hkmlerini birletiren bir hakikatte kendisini grmek istedii iin Hakikat- Muhammediyeyi yaratt. Hz. Peygamber de zat mertebelerini ve uluhiyet hkmlerini ieren bu mertebede kendini grr247. Koneviye gre ilk akl ve kmiller, varl en kmil ekilde kabul eden ve kendisinde imkan hkmleri en az bulunan mahiyetlerdir. Bu nedenle bunlarn ilmi daha doru ve daha oktur. Kmiller, varlk ve mertebe dairesinin ortasnda bulunurlar ve vcub ve imkan kendilerinde birletirirler. Kmillerin dndaki insanlar ise kmillere yaknlk ve uzaklklarna gre bu hkmleri kendilerinde birletirirler248. smail Yakta gre bn Arabi, nsan- Kmil konusunun daha ok metafizik ynyle, Konevi ise bilgi problemi asndan ilgilenmitir249. 5- MEVLANA Mevlana (.1273), bn Arabinin ortaya koyduu ve Sadreddin Konevinin gelitirdii nsan- Kmil nazariyesine ak ve sevgi unsurlarn da ekleyerek ilemitir. Onun nsan- Kmil dncesi evrenseldir ve insan fizik, metafizik ynleriyle ele alr. nsann manevi ynne daha ok nem veren Mevlana, insan hayvandan farkl klan eyin akl olduu dncesindedir. nsan hem fizik hem de metafizik bir varlk
244 245

gibi btn

Yakt, s. 49. Yakt, s. 31. 246 Yakt, s. 32. 247 Konevi, s. 141. 248 Konevi, s. 148. 249 Yakt, s. 32.

53

olmasna ramen ideal mahiyetini ancak manevi tarafnda bulabilir. nsann manevi taraf da Mevlanann can dedii kalp ve ruhtur. Mevlanaya gre insan bu dnyada, geldii ulvi alemin hasretini ekmekte ve bu alemdeki varlnn nedenini aramaktadr. Arad cevab bulabilen de kendi varlndan geen, gerek varlkla var olan nsan- Kmildir. Mesnevisinde de nsan- Kmili, gerek vatan olan kamlktan koparlm ve devaml surette oray anan ney ile sembolize eder. Mevlanaya gre Allahn sfatlarnn yansd nsan- Kmil, ayn zamanda kinatn var olma sebebidir ve Allahn -kendine yetse de- grlmek ve bilinmek isteini gerekletirdii arac varlktr. nsan- Kmil, kendi z benliini ve ideal mahiyetini bulan ve ona gre hareket eden insandr. Fakat hareketlerinde Kuran ve snneti rehber edinmelidir. Kendini bulan insan, hem k hem de maktur. Yani hem Allah seven hem de Allahn sevdii kiidir250. Hz. Peygamber, nsan- Kmilin en mkemmel rneidir ve her devirde onun bir temsilcisi vardr. Bu temsilciler Allahn bir grnm, yaratln meyvesi ve gayesidir. nsan, var olu gayesine ancak nsan- Kmil olan bu temsilcilerin eli ve rehberliiyle ulaabilir251. 6- AZZ NESEF Varlk anlay vahdet-i vcud olan Aziz Nesefi (.1300), bunu nur ve zulmetle anlatr. Varlk, zahiri ve batn ile tektir ve nurla doludur. Bu nur da Allahn zatdr. Allah kendini grmek isteyince tecelli etti ve cemalini yani isim, sfat ve fiillerini grd252. Nesefiye gre Allahn ilk yaratt ey cevherdir. Buna ayn zamanda ilk cevher, en byk alem, izafi ruh, klli akl, Ruh- azam ve Ruh- Muhammedi de denir. Bu cevher, olduka erefli ve latiftir. nsan Allaha yaklatrr ve insann Ondan feyz almasn salar. Allah, bu cevherle insanlara hitap eder253 ve dier btn varlklar da bu

250 251

Yakt, s. 33-49. Yaar Nuri ztrk, Mevlana ve nsan, stanbul, 1993, s. 116- 118. 252 Nesefi, nsann Asl ve Ruhlarla likisi, ev. Mahmut Sadettin Bilginer, stanbul, 1975, s. 53. 253 Nesefi, s. 13.

54

cevher araclyla yaratr254. Nesefinin ruh da dedii bu cevher, btn alemi kaplayan ve aleme hayat veren, idare ve tasarruf sahibi ve alemin batndr255. zafi ruh, yle bir ruhtur ki, alemi kaplamtr. Bil ki, alem bu izafi ruhtan meydana gelmitir. yle ise izafi ruh alemlere verir, onun iin zahiri (d grnm) cisimler alemidir ki mlktr. Batn, gizli olan srr da alemin hayatdr ki melekuttur. Ve batn olan bu gizli sr izafi ruhtur ki alemin batndr, yani grnmeyen gizli olan srrdr. dare ve tasarruf eden olup, onlarn hepsini tedbir eyler, birok yardmclar vardr. Onlardan her birini bir ie tayin etmitir, cmlesi daima kendi ileriyle urarlar. Mesela bunlardan felekler, yldzlar, unsurlarn hepsi izafi ruhun yardmclardr. Yani izafi ruhun tecellisinde olan Abi mmehat devaml tecellidedir ki, bunlardan maden, bitki, hayvanlar (mevlidi selse) meydana gelmektedir256. Akl- evvel, Allahn sfat ve isimlerinin mazhardr. Hayat, ilim, irade, kudret, iitme, grme, konuma akl- evvelin sfatlardr. cad, yaatma ve retme akl- evvelin fiilleridir257. lk Akl, varlk aacnn tohumu, insan da meyvesidir. nsan ancak lk Akla ulanca tamam olur. Varl bir daire olarak dnrsek insan ilk akla ulanca daire tamamlanr. Bu da ilk akln hem balang hem de son olduunu gsterir258. Balang olan ilk akl, Allahn ilk olarak yaratt varlktr. Sonra da btn varlklar bu akl (Aziz Nesefinin Hz. Muhammedin ruhu dedii) vastasyla yaratlmtr. Nesefi bunu sylerken de Hz. Muhammede ait olduunu ifade ettii Allah ilk nce ruhumu yaratt, sonra btn yaratklar ruhumdan yaratt.259 hadisini delil olarak getirir260. Ayrca Nesefi, Hz. Muhammedin ruhu iin genellikle lk Akl ifadesini kullanmtr. nk ona gre ikisi de ayn anlamdadr. Nesefi ve mutasavvflar, Ruh- Muhammedi kavramyla Hz. Muhammedin tarihi ahsiyetini deil, onun hakikatini kastetmilerdir261.

254 255

Dzen, s. 124. Nesefi, s. 25. 256 Nesefi, s. 25. 257 Nesefi, nsan- Kmil (Tasavvufta nsan Meselesi), ev. Mehmet Kanar, stanbul, 1990, s. 103. 258 Nesefi, s. 42. 259 Aclun, Kef al-Haf, C.1. s.265. 260 Dzen, s. 124. 261 Dzen, s. 134.

55

Nesefiye gre insann Ruh- Muhammediye yani ilk akla ulaabilmesi iin riyazet ve aba ile kendini saflatrmal ve ilmini arttrmaldr. Bylece ilk akldan feyz alabilir. lk akl, insanla Allah arasnda vastadr. Nesefinin dediine gre ilk akl ap Allahla aracsz konuulabileceini iddia edenler de vardr. Bu, insanlk mertebelerinin en sonuncusudur. Bu mertebeye nsan- Kmil ulaabilir. Bu mertebeye ulaan nsan- Kmile mlk, melekt, cebert ve batan beri hibir ey ona rtl kalmaz, her eyin btn hikmet, tabiat, zellik ve hakikatini olduu gibi bilir ve grr. Uyankken bile peygamber, veli ve meleklerle konuabilir. Alemdeki dier insanlar bu makama ulaan nsan- Kmilden, hayattayken ya da lmnden sonra yardm isteyebilir. nk akl ve nefislerin bu dnyada etkili olduu gibi o da etkilidir262. nsan- Kmil, eriat, tarikat ve hakikatte tam olan insandr. yi szlere, iyi hareketlere, iyi ahlka ve bilgiye sahiptir. Saliin grevi bu drt eyi gelitirmek ve kemale erdirmektir. nsan- Kmil, insanlar doruya ve gzele davet eder, Allaha arr. Onlara dnyann geiClini ve ahiretin ebediliini anlatr. nsan- Kmil, ilim ve ahlk ynnden mkemmel olsa da kudreti yoktur ve murad ynnden eksiktir. Bu nedenle her eyi terkedip hr olmutur. Eer kmil insan u sekiz eyde mkemmel olursa hr kmil insan (Kmil-i zd) olur. Bunlar iyi szler, iyi davranlar, iyi ahlk, bilgi, terketme, uzlete ekilme, kanaat etme ve mehulluktur. Bunlardan sadece ilk drt vasfa sahip olanlar kmildir fakat serbest deildir. Sadece son drt vasfa sahip olanlar ise serbesttir ama kmil deildir263. nsan- Kmil, daima alemde vardr ve tektir. Bilginlerin says ok olabilir fakat nsan- Kmilin says birdir. Eer nsan- Kmil bu dnyadan giderse yerine onun mertebesine ulaan baka biri gelir264. Ayrca btn insanlarn kemle ermesine gerek yoktur. Btn insanlar kemale ularlarsa Allahn isim, sfat ve fiilleri zahir olmad gibi alemin dzeni de bozulur. Bu yzden her insann bir ie istidt yani nuru kabul etme potansiyelinin olmas gerekir. Kmil insan, dnyay gsteren ayna ve Allahn sfatlarnn mazhardr. Mevcudatta ondan daha bilgili ve daha ycesi yoktur. nk o, en ycesinden en

262 263

Nesefi, s. 106, 107. Nesefi, s. 14-16. 264 Nesefi, s. 14.

56

alana kadar btn varln zdr. Melekler, ruhani varlklar, krs, gkler ve yldzlarn hepsi onun hizmetkrdrlar ve onun ilerini yoluna koyarlar265. nsan- Kmil olma yolundaki saliin ii, Allahn sfatlarn bilip grmektir. Allaha ulanca yapt riyazet ve mcahedeler de biter. Artk Allahn Ben onun kula, gz, eli ve diliyim. Benimle duyar, benimle grr, benimle tutar ve benimle konuur. dedii makama ulamtr. Daha nce akl nuruyla hareket eden salik burada Allahn nuruyla gider. nk akln bu mertebede ii bitmitir. Saliin nndeki aydnlk ve karanlk btn perdeler kalkar, bylece Allah grr ve bilir266. 7- ABDULKERM CL Abdulkerim el-Cl (.1417), nsan- Kmil nazariyesini derli toplu ele alan ve onu sistematize eden kiidir. Onun nsan- Kmil gr varlk gryle balantldr ve varlk grnden nsan- Kmil nazariyesini oluturmada faydalanr. Clnin varlk anlaynda Allahn, taayyn ve tenezzl aamada gerekleir. Birinci mertebe Allahn zatnn btn nisbet, izafet, sfat ve isimlerden mnezzeh olduu ahadiyet mertebesidir. kinci mertebe zata gaib zamiri hve ile iaret edildii hviyet, nc mertebe de Allahn varlklar suretinde zuhur ettii enniyet mertebesidir. Bu son mertebede Allahn en mkemmel mazhar insandr. Allah, insan kendi suretinde yaratm267, isim ve sfatlarn mahede ettii ayna olmutur. Dier varlklar Allahn sadece bir ismi veya bir sfatn yanstabildii halde insan Onun birbirine zt btn isim ve sfatlarn yanstabilir268. Yanstabilir diyoruz nk bu zellik btn insanlarda bil-kuvve olduu halde bunu gerekletirebilen sadece nsan- Kmildir269. O da Hz. Muhammeddir. Onun mkemmelliinin delili de szleri, fiilleri ve halleridir. Baka isimlerle anlan ve kendilerine nsan- Kmil denilen dier nebi ve veliler ise sadece Hz. Muhammedin halifeleridirler270. Bu halifelerden halkn eitim ve hidayeti iin alanlar Hz. Muhammede rislet makam itibariyle, eer halkn eitim ve hidayetiyle megul olmuyorsa o zaman da nbvvet makam itibariyle nib olmu olur.

265 266

Nesefi, s. 113. Nesefi, s. 133-134. 267 Cil, s. 380. 268 Cil, Giri, s. 16. 269 Cil, s. 379. 270 Cil, s. 372.

57

Yeryznde bunlardan bir tek kii kalsa din zevale uramaz271. Bu halifeler Allahn isim ve sfatlarnn zuhur mahallidir. Cl burada mahal tabiriyle hull, tebih, cihet gibi eyleri kastetmediini zellikle vurgular272. Ona gre Allah, nsan- Kmilin aynas olduu gibi, nsan- Kmil de Allahn aynasdr. nk Allah, isim ve sfatlarn nsan- Kmilde grmeyi ve gstermeyi kendi kendine zorunlu klmtr. Cl, bu grn Ahzab suresi 73. ayetten kardn iddia etmektedir273. Cl, Allahn isim ve sfatlarnn insanda tecelli etme aamalarn yle aklar; Birinci aamada, kii veya salik ilahi isimlerin tecellilerinin mazhar olur. Bu tecellilerin altnda fani olan salik, Allahn kulda ve btn varlklarda tecelli ettiini grr. kinci aama, kulda Allahn sfatlarnn tecelli etmesidir. Burada Allah kulun varln siler onun yerine sfatlarnn tecelli edebilecei zatndan bir latife ikame eder. nc aama nsan- Kmilin Allah ile zati birliini idrak ettii zat tecellilerin olduu aamadr. Bylece kiinin mirac sona ermi olur274. Clnin nsan- Kmil anlaynn daha ok tasavvufi boyutuna deindik. Konunun metafizik boyutuna geldiimizde ise Hristiyanln sa imajyla benzerlik gsteren bir anlayla karlarz. yle ki slam dnyasndaki vahdet-i vcut grne sahip mutasavvflarn, Hristiyanlktaki sa imajna alternatif bir insan- kmil dncesi gelitirdiklerini syleyebiliriz. Fakat bu iki kltrn ortaya koyduklar nazariye birbirlerine benzedikleri kadar bir o kadar da farkllk gsterir. Hristiyanln nsan- Kmil nazariyesinde teslis inancndan kaynaklanan problemler ortaya kmtr. Cl ise nazariyesini olutururken slamn temel inan esaslaryla ters dmemek iin gereken hassasiyeti gstermi ve sonuta o, ayn problemlerle karlamam, nazariyesini makul bir ekilde ortaya koymaya almtr275. Elbette o da herkes gibi logos ve Hristiyanln sa imaj gibi birok gr ve inantan etkilenmitir. Fakat sadece yabanc kaynakl doktrinlerden deil, Kuran, Snnet, Hallac ve bn Arabi gibi yerli

271 272

Cil, s. 460. Cil, s. 458. 273 Cil, s. 381. (Ahzab 73. ayette Biz emaneti gklere, yere ve dalara arz (ve teklif) ettik de onlar bunu yklenmekten ekindiler, bundan endieye dtler. nsan (a gelince, o tuttu) bunu srtna ykledi. nk o, ok zulmkr, ok cahildir. buyrulmaktadr.) 274 Cil, Giri, s. 17,18. 275 Kartal, s. 270.

58

kaynaklardan da faydalanmtr. Bunu yaparken de taklitten ok kendine zg bir nazariye oluturmay baarabilmitir276. Clnin nsan- Kmil nazariyesinde Kalem-i al ile ilk akl kavramlar ayn eydir277. Bu kavramlarla kastettii ey metafizik anlamdaki nsan- Kmildir. O, insan- kmilin Ruh adl bir melek olduunu ve bu melee tasavvufta Hakk- Mahlk ve Hakikat- Muhammediyye dendiini ifade eder. Clye gre Allah, bu melee kendisine bakt gibi bakm ve onu kendi nurundan yaratmtr. Alemi de ondan yaratmtr. simlerinden biri de Emrullah olan bu melek, varln en ereflisi, g ve kudret, menzil ve derece itibariyle varln en ykseidir. Bundan te melek yoktur. Allah, varln deirmenini bu melek zerinde devrettirmitir ve o melei, mahlukat feleinin kutbu yapmtr278. Clnin, akl- evvel dedii nsan- Kmil hakkndaki u ifadeleri de bize onun nazariyesiyle ilgili bir fikir verebilir: Akl- evvel, vcudda ilm-i ilahinin teekkl mahallidir. Kalem-i al da tabir olunan budur. lm-i ilahi, akl- evvelden levh-i mahfuza nazil olduu iin, akl- evvel, levh-i mahfuzun icmali, levh-i mahfuz onun tafsilidir. Belki akl- evvel, ilm-i icmal-i ilahinin tafsili olup, levh-i mahfuz o ilmin mahall-i taayyn, mahall-i tenezzldr279. 8- ERZURUMLU BRAHM HAKKI Erzurumlu brahim Hakk, ansiklopedik eseri Marifetnamede alemin yaratln yle anlatr; Allah Teala Hazretleri, birlik mertebesinde gizli bir hazineyken, tannmay ve bilinmeyi istemesi ve sevmesiyle, ruhlar ve cesetler alemini yaratp, kendi rahmetinin gzelliini, celal ve azametini, ba ve nimetini, sanatnn eitliliini ve hikmetinin srlarnn gstermeyi diledikte; btn yaratklarndan nce yokluun srrndan prl prl cevheri vcuda getirmitir. Baz rivayetlere gre, kendi nurundan olduka ho ve byk bir cevher var edip, ondan kinatn tmn derece derece ve dzenli biimde ortaya karmtr. Buna, ilk cevher, nur-u Muhammedi, Levh-i mahfuz, akl- kl, izafi ruh diye adlandrrlar ki, btn ruhlarn ve cesetlerin balangc ve kayna bu cevherdir. nk hak Tela muhabbetle o cevhere bir bakmtr; o anda cevher, utancndan eriyip su gibi akmtr, halis z stne kmtr. O zden ilk klli
276 277

Kartal, s. 273. Cil, s. 268. 278 Cil, s. 278, 279. 279 Cil, s. 297.

59

nefsi yaratmtr. Sonra meleklerin ruhlarn, peygamberlerin ruhlarn, velilerin ruhlarn, riflerin ruhlarn, bidlerin ruhlarn, mminlerin ruhlarn, kfirlerin ruhlarn, cinlerin ruhlarn, eytanlarn ruhlarn, hayvanlarn ruhlarn, bitkilerin ruhlarn, tabiatlarn ruhlarn srasyla yaratmtr280. brahim Hakk, bir hadise dayanarak da Allahn akldan daha fazla sevdii bir ey yaratmadn, bunun iin de akln, ruhun esas kayna olduunu ve her eyi kuattn syler281. Ona gre klli akln, alemin btn czlerine ltuf, ihsan ve feyzi sreklidir. Allah klli aklla bilinir, onunla kendisine ibadet edilir, kullarn ssler, dostlarn ihya eder, meneder ve verir, terbiye ve hidayet eder, hitap ve itap eder ve onunla alemler yaratr. Bu klli akl, her eyden ncedir ve faziletlidir. Hak katnda sevgili ve yakndr. Btn cihann dayanadr. nsan ruhunun balangcdr. Klli akl, izafi ruhtur. zafi ruh, byk bir cevherdir ve alemin czlerini kuatcdr. D tavrlar, grnen cisimlerin dzenidir. Klli akl, nefslerin ilerini tedbir eder, btn yamurlar ve rzklar yaratr ve Allahn takdiriyle paylatrr282. brahim Hakknn yaratl anlatrken kulland kelime ve kavramlara dikkat edildiinde, Onun da nsan- Kmil konusunda, kendinden nceki birok dnr ve mutasavvflardan etkilendii grlr. Allahn btn yaratklardan nce yokluun srrndan bir cevher yaratmas, bu cevherin btn ruh ve cesetlerin kayna olmas, kinatn bu cevherden derece derece ve dzenli bir biimde kmas (sdur nazariyesi) ve bu cevherin klli akl, ilk cevher, nur-u Muhammed, izafi ruh ve Levh-i Mahfuz olarak adlandrlmas bunun gstergesidir. Mutasavvf ve dnrlerin yannda hadis gibi slami kaynaklara da bavurmay ihmal etmemitir. 9- HACI BAYRAM VEL Hac Bayram Velinin, nsan- Kmil hakkndaki dnceleri iin Yaar Nuri ztrkn zel kitaplndaki Hac Bayram Veliye (1429) ait nsan- Kmil Risalesinin sadeletirilmi halinden ilgili blmne bir gz atmak yeterli olacaktr: Yaratc daha sonra Berzah (iki eyi birletiren ortam) srrnn benliinde tayan kmil insan iki yzl olarak yaratt. Onun bir yz zahir, bir yz batndr. Batn yz zata mazhar, isimlere ve sfatlara kaynaktr. Zahir yz alemde ve alemin ekillerinde ortaya kan
280 281

Erzurumlu brahim Hakk, Marifetname, ev. Ahmed Davudolu, C.1, stanbul, 1981, s. 24, 25. Hayrani Altnta, Tasavvuf Tarihi, Ankara (trs.), s. 149. 282 E. brahim Hakk, C. 2, s. 569, 570.

60

ilahi isimlere form olmaktadr. Batn vahdet (birlik), zahiri kesrettir. Batn Hak, zahiri halktr onun283 10- ALEVLK VE BEKTALK nsan- Kmil, tasavvufta olduu gibi Alevilik ve Bektailikte de ideal insan modelidir. O, drt kap, krk makam yaam olan insan simgeler. Bunun yannda metafizik anlamdaki insan- Kmil anlayn da bu geleneklerde grmek mmkndr. rnein, 16. yzylda, Alinin yaratltan nce var olduunu, Tanr ile eit varlk ortamnda olduunu syleyen ozanlar vardr. Bu ozanlardan Nemyi, mealen yle der: Bu yeryz, bu ol denince yaratlan gkyz yokken, gn gibi prl prl grnen k sensin ey Ali284. Kimi Alevilere gre ise Ali, Tanrnn grnd nsan- Kmildir285. Anadoluda, slamn geliinden sonra logos dncesinin gelimesine katkda bulunan gruplardan biri de Hurufilerdir. Hurufiler, randa barnamaynca Anadoluya gelmi ve Hac Bektai Veli tarikatna snmlardr. Bektai inanlarnn olumasna ve logos dncesinin Anadoluda bir din felsefesine dnmesine yardmc olmulardr. Hurufilere gre Tanr gizli bir hazinedir. Varl ve z sesten oluur. Sesin ortaya kmas ile de evren olumutur. Tanr, kendini insann yznde gstermitir. nsan Tanrdan ayran ise kelam yani szdr286. Yine Hac Bekta Veliye bal, Hseyniler kolundan olan Kubat da Hz. Aliyi felsefenin sdur teorisindeki ilk akl ve faal aklla zdeletirmekte, onlar Alinin ahsnda birletirmektedir. Ali, Tanryla birliktedir ve var olutan ncedir. Var olu srasnda o etkin bir role sahiptir. Ayrca Ali, varln birlii fikrindeki tecelli niteliklerini alm grnmektedir. Baka bir deyile Hak onda tecelli etmektedir. nk O, bin bir tonda ortaya kmakta, fizik ve metafizik alemde var olabilmektedir. nsan suretinde varolduunda ise Hak Muhammedle ayn z tamakta, dier nitelikleriyle onu amaktadr.287 11- DRZLER Drziler, Hakim Biemrillahn uluhiyetine ve onun yarattt ulvi varlklar hiyerarisine inanrlar ve kendilerinden nce gelmi olan btn dini inanlar
283 284

ztrk, s. 54. smet Zeki Eybolu, Alevilik-Snnilik slam Dncesi-, Der Yaynlar, 1989, s. 77 285 Eybolu , s. 116. 286 www.arkeoloji2000/sureklilik.htm, 03.12.2005 287 www.hbektas.gazi.edu.tr, 03.12.2005

61

reddederler. Drziliin etkilendii kaynaklar; tercme faaliyetleriyle felsefenin birok grn alan islam felsefesi, iilik ve smaililiktir. Tabi bunlar da Yeni Eflatunculuk ve Hermetik Felsefeden etkilenmilerdir. zellikle Yeni Eflatunculuktaki Tanr anlay, birok akm etkilemitir. Bunun Drzilikteki yansmas da Hakim Biemrillahn Tanr olarak kabul edilmesi ve Hamza bin Alinin de Tanrnn yaratt ilk cevher olmasdr. Felsefede ilk akl denilen bu ilk cevherden evren ve dier tm varlklar yaratlmtr288. Hamza bin Alinin yaratlan ilk cevher olmas, ona yaratklarn en onurlusu ve Allahn elilii payesi verilmesine neden olmutur. Allahn z nurundan yaratld iin kendisine dnya ve ahiret ilerini ynetmek, ceza ve dl vermek gibi nemli grevler verilmitir. Ayrca imamlarn st olup sradan bir beer gibidir. Fakat kars ve ocuklar yoktur. O, sebeplerin sebebi ve klli akldr. Klli akl olan Hamza bin Alinin konumunu anlamak iin Drzilikteki hiyerariyi bilmek gerekir. ncelikle Drzilikte Tanrsal emirleri reten ve yayanlara Hudud denir. Hududun ba Hamzadr ve onunla birlikte hududlarn saylar bee ular. Bunlara vezir de denir. Hududlar, aslnda dinin nderleri diye adlandrlr ve bunlar be tanrsal ilkeyi temsil eder. Bu tanrsal ilkelerin ilki, erkek ilkedir ve klli akldr. Temsilcisi Hamza bin Alidir. kinci ilke, klli ruhtur (nefs). Dii olan bu ilkeyi de smail bin Muhammed, temsil eder. Bu iki ilkeden de Muhammed bin Vehbin temsil ettii Sz (Logos) tremitir289. Drzilikteki yaratl dncesi, smaililikten alnmtr ve aa yukar onlarnkiyle ayndr. Buna gre her eyin kayna Allahtr. Allah, bu alemle dorudan temas kurmayacak kadar yce ve mnezzeh olduu iin, yaratma Klli akl araclyla gerekletirilmitir. Klli Akl, Allahn iradesiyle Onun saf nurundan yaratlmtr. nsan- Kmilde olduu gibi Klli akl, her eyin kayna ve sebebi klnd. Ayrca Klli Akl, insanlarn rehberi, gerek bilginin kt bir kaynaktr. bn Arabinin varlk mertebelerindeki ilk akl gibi o, hereyi kapsayan akldr ve btn varlklardan nce gelen ilk varlktr. O, balangtr, sondur, herey ondan kar ve ona dner.

288

Ahmet Balolu, Drziliin Dini ve Felsefi Arkaplan, Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Elaz, 2003, s. 215-218. 289 www.hermetics.org/Druziler, 03.12.2005

62

Drzilikte metafizik anlamdaki Klli Akln bir de tasavvufi yn vardr. Drzilie gre cennete girmek ancak ona itaat etmekle ve onun sevgisiyle mmkndr. Ona isyan ve muhalefet edenler ise cehenneme gideceklerdir. Ayrca Klli Akl, kullarn Allaha ulaabilmeleri iin vasta klnmtr290. Yani cennete yahut cehenneme girmek Klli Akla itaat ya da ona isyana baldr. Bu dnce, slam dininde Hz. Muhammedin varlklar arasndaki yeri ve Allah katndaki deerini hatrlatr mahiyettedir. Drzilikte bir de Klli Akln nurundan yaratlan Klli Nefs vardr. Klli Nefs, tm yaratlm varlklarn ortaya k sebebidir. Daha sonra Akl ve Nefse yardmc olacak nurani bir varlk zuhur etmitir. Hamza b. Ali bu varla Kelime adn vermitir. Kelime, logos gibi tm varlklarn hayat ilkesi, evrendeki ahenk, l ve dzenin kayna, her eye yaylan bir nurdur291. Drziliin yaratl dncesi birok din ve kltrn sentezinden olumutur. Bu sebeple olacak Drzilikte nsan- Kmilin ilevlerini gren, bu ilevlerin paylatrld ayr varlk ortaya kmaktadr. Aslnda bu varlklara verilen isimler slam dncesinde nsan- Kmilin eitli ynlerine iaret etmek maksadyla kullanlmaktadr. Bu nedenle bizim anladmz anlamda nsan- Kmil, udur demek ok zordur. Ancak nsan- Kmil, bu varln toplamdr denilebilir. C) MODERN DNCEDE NSAN-I KML Gnmzde, zellikle fizik bilimindeki gelimeler neticesinde birtakm dnr ya da bilim adamlar ortaya kmtr. Ayn bulgulardan yola kan bu bilim adamlar elde ettikleri bulgular farkl ekillerde anlamlandrmlardr. Kendi dnya grlerinin de etkisiyle kimisi bu bulgularn sonucunu nsan- Kmil olarak, kimisi de nsan- Kmil demese de evrenin bir bilinci olarak, kimisi de tamamen fizik kurallar olarak deerlendirmitir. Ne ekilde deerlendirilirse deerlendirilsin btn bilim adam ve dnrlerin hareket noktas eskiden olduu gibi ayndr. O da evrenin, varln ilk ilkesidir. Bu konu, hatrlayacamz gibi Antik Yunanda tabiat filozoflarna kadar gider. Hatta Thalesin, Her eyin kendisinden olutuu temel bir tz, bir kk eleman nedir? sorusu, bunun ilk ifadesi saylr. Ondan sonra Anaximondros da evreni dolduran bir ana madde olduunu ve bu maddenin de sonsuz, deimez, ncesiz ve sonrasz bir nitelik

290 291

Ahmed Balolu, nan Esaslar Asndan Drzilik, Ankara, 2004, s. 166. Balolu, s. 167.

63

tadn syler. Ona gre bu madde baka biimlere dnerek, ayr ayr tzlere dnebilir292. Anaximenes, ilk ilkenin nefes ve hava, Herakleitos da olumann nemli olduunu syler. Ona gre dnya, hem bir ey hem ok eydir ve btnn birliini, kartlar arasndaki gerilim salar293. Dnya ya da evrenin ana maddesi ile ilgili gr bildiren dier filozoflardan Leukippos ve Demokritostur. MaddeClin temel kavram olan atom dncesini ilk olarak ortaya atan kiilerdir294. W. Heisenberg, Anaximondros ve Herakleitosun dncelerini modern fizie ok yakn bulur. Ona gre de evreni, enerji ya da ksaca madde denilebilen evrensel bir ana maddeye indirgeyebiliriz. Ki modern fizikteki gelimeler de bize bunu gstermitir295. rnein Herakleitosun atei yerine enerji kelimesini kullanrsak

Herakleitosun dnceleriyle gnmz modern biliminin bulgular birebir rtr. Bir tz olan enerji, tm atomlarn ve tm eylerin olutuu maddedir. Bu madde, hareketi, deimeyi yaratan kuvvete de sahiptir. Evrendeki tm deiimlerin nedeni olarak da grlebilen enerjinin, toplam nicelii deimez ve o, ayn zamanda harekete, sya, a ve gerilime dnebilir296. Maddenin en kk parasna ulatmz zaman, onun normal davran sergilemediini grrz. ekirdein etrafnda dnen kk bir kre olduunu dndmz elektron, hi de sandmz gibi deildir. Elektron ou zaman parack zellii gstermesine ramen, en, boy ve derinlik gibi lmlemelere gelmez. Bu da bilim adamlarn elektronun hem parack hem de dalga zellii gsterdii kefine gtrmtr. Bu iki zellii gsteren eylere kuanta diyen fizikilere gre bu, evreni oluturan eydir. lk bakta, elektronlarn tek balarna olan hareketleri gelii gzel gibi grnr fakat yaplan deneyler, onlarn ou kez anlaml ve organizeli hareket ettiklerini gstermitir. nl fiziki Bohm, bu durum karsnda etkilenerek elektronlarn, canl zellikleri gsterdiini ifade etmitir. Aratrmalarn da paracklarn dier paracklarla birlikte hareket ettii tezi zerine younlatrmtr. Ona gre her elektron,

292 293

W. Heisenberg, Fizik ve Felsefe, ev. M. Ylmaz ner, ER-TU yay, stanbul, 1976, s. 36-38. W. Heisenberg, s. 41. 294 W. Heisenberg, s. 36. 295 W. Heisenberg, s. 40. 296 W. Heisenberg, s. 42, 43.

64

dier elekronlarn hareketlerini biliyor gibi hareket ediyordu. Yani atomalt paracklar bamsz deildi. Hatta grnmez her eyi dzenleyen ve organize eden bir sistem, bir bilin vard. Bohmla ayn fikirde olan Ahmet Hulusi de bilincin her maddede derece derece, gizli ve ak olarak mevcut olduunu syler ve yle devam eder; Dnlen eyi eyleme geirmek, akln en nemli zelliklerindendir. Byle bir eyi elektronda da grmekteyiz. Bu nedenle evrende, canl-cansz ayrm anlamszdr. Hareketli ve hareketsiz maddeler ayrlamayacak kadar i iedir ve yaam da evrenin btnl iinde sarmalanmtr. Bilincin, yaamn ve gerekte her eyin evrenin dokusunu oluturmas, artc sonular verirPrensipte, gemi ve gelecek, uzay ve zamann, kk bir kvrmnda yer almaktadr. Ayn ekilde, vcudumuzdaki her hcre, tm kozmosu ierir. Her yamur damlas ve her yaprak daBohm ve Prbramn grleri birletirilince; darda bir dalgalar ve frekanslar okyanusu varken, beynimiz bunlar grdmz maddelere, talara ve dnyamz meydana getiren ekillere eviriyordu297. Oysa bu oklua elektron mikroskobuyla bakarsak homojen atomik bileik bir kitle grrz. Bu da, karmzda tek bir yap olduu anlamna gelmektedir. O zaman grme arac olan gz, kendi kapasitesinin dna kamad iin her eyi bir imge eklinde grmektedir. Aratrmalarla, maddenin zne doru yolculuk yaptmzda srasyla; madde, hcre, molekl, atom, ntron, ntrino, kuark, ve kuant denilen paraya kadar geliriz. Burada greceimiz ey tekil bir yapdr ve bu tekil yapdan baka bir eyin varlndan sz edilemez. Zaman kavramnn olmad bu tekil yapda kozmik bir bilin, dier adyla evrensel enerji vardr. Bu bilin, her an kendi sistemini uygulamaktadr. Ahmet Hulusi, fizik alanndaki bu bulgular, slam tasavvufundaki nsan- Kmil ile badatrr. Bunu yaparken mutasavvflarn varlk hiyerarisi, vahdet-i vcud, Allahn isim ve sfatlar konularndaki fikirlerinden de faydalanr. lim sfat ynnden akl- evvel olan Hakikat- Muhammediyye, ceberut alemindedir. Ceberut alemi Hakikat Muhammediyyenin zahiri, Lahut ise batndr. Bu mertebe srf ilim mertebesidir ve burada kesretten bahsedilemez. Burada tek bir bilin ve bu bilincin kendi znde bulduu saysz manalar vardr. Kesret alemindeki madde ve mikrodalga varlklar bu

297

www.ahmedbaki.com, 14.12.2006

65

boyutta yoktur. Burada sadece mana vardr. Vahidiyet mertebesi olan ceberut alemi, Allahn isim ve sfatlarla kendini tand ve seyrettii yerdir. Melekut alemi, manann maddeye dnt alemdir. Klli akl da denilen bu alemde, Allahn kendi zeliklerini ve manalarn seyir iin meydana getirdii tecelliler vardr. Bir eit teklik boyutu ile Efal alemi arasndaki gei boyutudur. Melekut aleminde, kozmikalt bilin alemine ait manalar, kozmik nlar araclyla madde aleminin maddi suretleri ekline dnrler. Fakat burada isimlerin ve manalarn ardndaki varlk Allah olmasna ramen, o varla Allah diyemeyiz. nk o zaman Allah kayt altna alm oluruz. Hatta bu konunun biraz daha ilerlemesi halinde panteizm gibi bir saknca da doabilir. Ksacas Ahmet Hulusiye gre; evren ve iinde her boyutta var olan tm varlklar, orijini itibariyle, kuantsal kkenli dalga varlklardr ve bu dalga yaplarn her biri, bir anlam tamaktadr. Yine kuantsal boyutta her ey tek bir uur halindedir. Bu tekil uur da ilk akl (akl- evvel) diye tanmlanabilir. Ayrca slam dncesindeki Ruh kavram da meleki boyut olan, Nur ismiyle tarif edilen kuantsal enerjiye ok yakn plandaki bir boyuttur. Yani enerjinin bir st boyutudur298. Grnen ve grnmeyen (lm tesi, cin, berzah, cehennem boyutu) btn varl bilimsel olarak aklamaya alrsak boyutsallk kavramndan faydalanabiliriz. Buna gre enerjinin tek bir biimi yoktur. Enerji, farkl boyutlarda farkl farkl ekillerde ortaya kar. Bu, enerjinin younlamasyla aklanabilir. Yani btn katmanlar (mertebeler, alemler) enerjinin farkl ekillerdeki younlamasdr. Nurlarn Nuru olarak bilinen ve Ruh adl melek ya da Ruh-u Azam ismiyle iaret edilen bu Bilinli Salt Enerjiye, sahip olduu ilim dolaysyla Akl- Evvel, Resulullahn Hakikati, kayna olma ynyle Hakikat-i Muhammedi, kiilii ynyle nsan- Kmil, benlii ynyle de Nefs-i Kll ad verilmektedir. Hibir ey yoktur ki, hayatn, varln, yapsn, ilmini, bilincini, enerjisini, blnmez-paralanmaz, dengi ve misli olmayan bu Tek Ruh-Bilinten alm olmasn299. Kuantum dzeylerine inildiinde sistemin zihinden bamsz aklanamayacan syleyen (ayrca buna Antropik ilke de denmektedir) Prof. Dr. John A. Wheleer: Eer evreni ekillendirecek gzlemciler olmasa, fizik yasalar, tm deien evren ve evrenler

298 299

www.allahvesistemi.org, 04.12.2005. www.sufizmveinsan.com/fizik/enerjimelek.html, 04.12.2005.

66

olmayacakt. nk gzlemcilerin var olmad evren yok demektir. diyerek kendi kendini besleyen (self reference)adn verdii evren modeliyle her eyin bir dier eyi meydana getirdiini, dolaysyla bizim kuantum paracklarndan makroskobik boyutlara kadar tm evreni oluturduumuz gibi, ayn zamanda evrenin de bizi meydana getirmekte olduunu belirtmektedir. Mistik adan Salt Bilin ya da nsan- Kmil, bilimsel adan da Evrensel Enerji olan Kuantsal Btnlk, Kainat ad altnda zaman ve mekandan bamszdr ve her an kendi sistemiyle yaamn srdrmektedir. Bu nedenle her ey aslnda bu Kuantsal Btnln kendi kendisini seyrinden ibarettir300. Danah Zohar da tek tek var olan eylerin bir araya gelerek yeni bir ey ortaya koymasn kuantum iliki tarzna balar. Ona gre bu, fizik felsefesinde, fiziin de tesine geen yeni bir bak as getirir. Byle bir ilikinin yaamn zihinsel tarafnn hem kkeni hem de anlam olduunu ifade eder301. nsann fiziksel varlnn kkeninde varolan zihin-beden ikiliini bir araya getiren unsur, kinatta da vardr. Bu nedenle insan, kainatn ufak bir mikrokozmosudur diyebiliriz302. Kinatn ve insann varoluunda etkin olan unsurun, bilinli olduu konusunda Heinz R. Pagels, Kozmik Kod adl kitapta yle der; modern kuantum teorisinde, tm doann matematiksel tanm fikri yklmtr. Bir ekirdein radyoaktif paralanmas gibi tek tek kuantum olaylar hibir matematiksel-fiziksel yasaya bal deildir, yalnzca bu olaylarn dalm, birok olayn ortalamalar kuantum teorisi yasalarna baldr. Fizik yasalar deterministik deildir fakat istatikseldir, bu, btn doann matematiksel tanmnn sonunu ifade eden bir keiftir. Fizik evrene muhteem bir anlalabilirlik getirir. Kendimizin gelitirmedii bir evreni nasl anlayabiliriz? Filozof Kant doann i mantnn insan zihninin i mantna karlk geldiini ve bunun doann anlalabilir olmasnn nedeni olduunu dnrd303. Ayrca Heinz R. Pagelse gre evren, kodlanm, kozmik kodla yazlm bir mesajdr. Bilim adamlarnn grevi de bu mesajn ifresini zmektir304.

300 301

www.zamandayolculuk.com/c..., 04.12.2005. Danah Zohar, Kuantum Benlik, ev. Seda Kervanolu, Sarmal yay, stanbul, 1998, s. 105. 302 Zohar, s.107. 303 Heinz R. Pagels, Kozmik Kod, ev. Nezihe Bahar, Doruk yay, stanbul, 2003, s. 356. 304 R. Pagels, s. 363.

67

Grld gibi dinlerdeki ve mistik inanlardaki logos, insan- kmil ya da Hakikat-i Muhammediye denilen fikir, bugn bilimin verilerine dayanlarak kuantsal boyuttaki her eyin tekil uuru olarak tanmlanr ve bu fikre ksaca salt uur veya kozmik bilin ad verilir305.

305

www.nedir.net/goster.php?k, 03.12.2005

68

SONU nsanlar, zerinde yaadklar dnyann ya da evrenin var oluunu, ileyiini hep merak etmilerdir. Bunun iin inceleme ve aratrma yapm, tabiat ve evren hakknda birok bilgiye ulamlardr. Ulatklar bilgiler onlar tatmin etmeyince insana ynelmilerdir. Ayn ekilde insann yaratln, kimyasn, evrendeki amacn, ilevini ve grevini de merak etmi ve sorgulamaya balamlardr. Birok dnr, bu konuda dnm ve insann bu dnyada nemli bir varlk olduu kanaatine varmtr. Bu da ou dnce ve inancn insana stn bir deer vermesini salamtr. Sonrasnda ise insanlar, var olma amacn, nasl yaamas gerektiini ve metafizik anlamda daha st seviyelere ulamann yollarn aratrmlardr. Bunun nedeni insann ftratnda var olan deerli olma, kinatta bir yer edinme istei ve hissidir. Buna evrendeki yalnzlktan kurtulup, Tanrya yaklama igdsn de ekleyebiliriz. Btn bu istekler ve abalar insan, ilahi ynnn olduu sonucuna gtrmtr ve onlar, beeri ynn aarak, Tanrya ulama konusunda cesaretlendirmitir. Kutsal kitaplarda geen insann Tanrnn suretinde yaratld ifadesi de insanlar etkilemitir. Bir bakma evrensellemi olan bu fikir, onlar insann metafizik bir arketipinin olduu dncesine gtrmtr. Bylelikle insan, hem kuru bir beer olmaktan kurtulmu hem de var olua kendince bir aklama getirmenin rahatlna kavumutur. Konu bu kadarla snrl kalmam, insanlar bunun etrafnda daha birok dnce ve inan gelitirmilerdir. rnein metafizik arketip, sadece Tanryla insan arasndaki basit bir arac olarak alglanmamtr. O, ayn zamanda kendisiyle alemin yaratld ve korunduu yaratc prensiptir, vahiy ve ilhamn kaynadr. Hayat, ilim, irade, kudret, iitme, grme, konuma gibi sfatlara; icad, yaatma ve retme gibi fiillere sahip, diri olan ve dirilten bir ruhtur. Tanrnn alemde i gren bir kuvvetidir. Kanun ve dzen koyucu olarak alemi idare edip, ona hakim olan, belli l ve kanunlarla alemi dzene sokan bir varlktr. Metafizik boyuttaki bu varln bir de dnyadaki yansmas ve mkemmel olan bir numunesi vardr baz. slamda bu Hz. Muhammed, Hrstiyanlkta ise Hz. sadr. Bunlar kmil insanlardr. Her adan mkemmeldirler. Dier insanlar da bunlar rnek alp, ona gre yaamaya gayret etmilerdir. Yalnz zellikle slam dncesinde Mslmanlar, insann insanl, Tanrnn tanrlnn muhafazas gibi hassas bir

69

noktaya dikkat etmilerdir. Aksi taktirde Tanrnn mkemmellii ve insann kusurluluu ortadan kalkm olurdu. nsanlarn bu konudaki almalar alar boyu srm, ortaya birok nsan- Kmil ya da dier adyla logos nazariyesi kmtr. Bulunduu corafya ve kltre gre deien ve yeni anlamlar kazanan bu nazariyeyi, net olmamakla birlikte tarihi olarak Hermese dayandranlar olmutur. Bunlara gre lk insan fikri Hermesten Antik Yunana oradan Eski ran dncesine, oradan da slam dncesine gemitir. Ayrca Yahudilik ve Hrstiyanlk gibi dinler de bu kavramdan faydalanarak kendi kelime nazariyelerini oluturmulardr. slam dncesinin de btn bunlardan etkilenmemesi dnlemezdi. slam dininde zaten bulunan Kuran ve hadis gibi ok saydaki malzeme ve tarihin getirdii birikim, Mslman dnrlerin hayal gcn harekete geirmi nihayetinde slam dncesine has bir nsan- Kmil nazariyesi ortaya kmtr. slam dncesindeki nsan- Kmil nazariyesi birok aamadan geerek imdiki halini almtr. Hakim Tirmizinin Hatm el-Evliya adl eseri, Byezid-i Bistminin elkmilt-tm fikri, Sehl b. et-Tsternin el-hak mahlkun bih kavram, Hallc- Mansrun Kitbt-Tavsin adl eserinde bahsettii O, Odur ifadesi, Gazalinin Mut kavram bu aamalardandr. Hatta daha gerilere gidip bu kavramn brahim b. Edhem (.777) ve Sfyn es-Sevrde (.777) olduunu syleyenler de vardr. Btn bu ahslar bn Arabinin ilk defa ortaya koyaca nsan- Kmil nazariyesinin alt yapsn oluturmu ve bn Arabiye ilham kayna olmulardr. bn Arabi de kendisinden sonra gelen Sadreddin Konevi, Mevlana, Aziz Nesefi, Cl ve daha birok kiiyi etkilemitir. Konevi, nsan- Kmil nazariyesiyle bilgi problemi asndan ilgilenmi, Mevlana, bu nazariyeye ak ve sevgi unsurlarn katm, Aziz Nesefi, bilgi, kudret ve hrriyet gibi konularda nsan- Kmili eksik grm ve bu konuda dierlerinden ayrlmtr. Cl de bu nazariyeyi btn boyutlaryla ele alm ve sistemli hale getirmitir. bn Arabi ve Clden sonra bu konuda sz syleyen veya eser yazanlar daha ok bu iki dnr takip etmi, nazariyeye pek fazla bir ey katamamlardr.

70

BBLYOGRAFYA
ACLUN, Kef al-Haf, C.1. Beyrut, 1351. AFF, Ebul-Ala, slam Dncesi zerine Makaleler, ev. Ekrem Demirli, stanbul, 2000. , Ebul-Ala, slamda Manevi Hayat, ev. Ekrem Demirli, Abdullah Kartal, stanbul, 1996. ALTINTA, Hayrani, Tasavvuf Tarihi, Ankara, (trs.). ARAB, Muhyiddin, Fussl-Hikem, ev. Nuri Gencosman, stanbul, 1992. ______, Muhyiddin, Ftuhat- Mekkiye, ev. Selahaddin Alpay, stanbul, 1971. ARMSTRONG, Karen, Tanrnn Tarihi, ev. Oktay zel, hamide Koyukan, Kudret Emirolu, Ankara, 1998. ATE, Sleyman, slam Tasavvufu, stanbul, 1992. AYDIN, Mehmet S, nsan- Kmil, DA, C. 22, 2000. BALIOLU, Ahmed, nan Esaslar Asndan Drzilik, Ankara, 2004. ____________,Ahmed, Drziliin Dini ve Felsefi Arkaplan, Frat niversitesi Fakltesi Dergisi, Elaz, 2003. BESNARD, Albert M., Katolik Mezhebi, Din Fenomeni, Konya, 1993. BLGN, M. Sra, Zarathutra, stanbul, 2003. BRAND, Kmran, lka Felsefesi Tarihi, Ankara, 2001. BOLAY, Sleyman Hayri, Felsefi Doktrinler ve Terimler Szl, Ankara, 1996. BULA, Ali, slam Dncesinde Din-Felsefe Akl-Vahiy likisi, stanbul, 2003. CEBECOLU, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara, 1997. CENGL, Arzu, Kabballah, stanbul, 2003. CHITTICK, William, Varolmann Boyutlar, ev. Turan Ko, stanbul, 1997. CL, Abdlkerim, nsan- Kmil, ev.Abdlaziz Mecdi Tolun, stanbul, 2002. ETNKAYA, Bayram Ali, hvan- Safann Dini ve deolojik Sylemi, Ankara, 2003. DEMRC, Mehmet, Hakikat- Muhammediyye, DA, C. 15, stanbul, 1997. , Mehmet, Nur- Muhammed, DEFD, zmir, 1983. DZEN, brahim, Aziz Nesefiye Gre Allah, Kinat ve nsan, Ankara, 1991. EFL, ahin, Yaratl Modelleri slam ve Bat Dncesinde, Ankara, 2002. ERDEM, Hsameddin, lka Felsefesi Tarihi, Konya, 2000. ERDOAN, smail, Hermetik slam Dncesinde Trlerin Efendisi ve Kmil Tabiat Anlay, Ankara, 2004. ERTURUL, smail Fenni, Vahdet-i Vcud ve bn Arabi, haz. Mustafa Kara, stanbul, 1997. ERZURUMLU, brahim Hakk, Marifetname, edit. Ahmed Davudolu, stanbul, 1981. FAHR, Macit, slam Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, stanbul, 2000. GAZAL, Mikatl-Envar-Nurlar Feneri, ev. Sleyman Ate, stanbul, 1994. lahiyat

71

GKBERK, Macit, Felsefe Tarihi, stanbul, 1990. GLPINARLI, Abdlbaki, Hakikat-i Muhammediye, TA, MEB yay., C.18, Ankara, 1970. GNDZ, inasi, Sbiler Son Gnostikler, Ankara, 1995. GNGREN, lhan, Buda ve retisi, stanbul, 1981. GNGR, Harun, Maniheizm, Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, s. 5, Kayseri, 1988. HANERLOLU, Orhan, Felsefe Szl, stanbul, 1993. HARMAN, mer Faruk, sa, DA, C.22. HESENBERG, W, Fizik ve Felsefe, ev. M. Ylmaz ner, stanbul, 1976. IZUTSU, Toshihiko, Tao-culuktaki Anahtar Kavramlar, ev. Ahmed Yksel zemre, stanbul, 2001. KARTAL, Abdullah, Abdlkerim Cl Hayat, Eserleri, Tasavvuf Felsefesi, stanbul, 2003. KRMAN, Mehmet Ali, Din Sosyolojisi Terimleri Szl, stanbul, 2004. KONEV, Sadreddin, en-Nefehtl-lhiyye, ev. Ekrem Demirli, stanbul, 2002. KUTLUER, lhan, nsan, DA, C.22, stanbul, 2000. KUTSAL KTAP, stanbul, 2003. MEVDUD, Tefhimul Kuran, stanbul, 1996. MUTAHHAR, Murtaza, nsan- Kmil, ev. smail Bendiderya, stanbul, 1999. MUTALI, Serdar, Arapa-Trke Szlk, stanbul, 1995. NASR, S. Hseyin, Mslman Bilge, ev. Ali nal, stanbul, (trz.). _____, S. Hseyin, slamda Dnce ve Hayat, ev. Fatih Tatllolu, stanbul, 1988 NESEF, Aziz, nsan- Kmil, ev. Mehmet Kanar, stanbul, 1990. , Aziz, nsann Asl ve Ruhlarla likisi, ev. Mahmut Sadettin Bilginer, stanbul, 1975. NICHOLSON, nsan- Kmil, A, MEB yay., C. 5/2, Eskiehir, 1997. OYMAK, skender, Zerdtlk, Elaz, 2003. ZTRK, Yaar Nuri, Mevlana ve nsan, stanbul, 1992. , Hallc- Mansr ve Eseri (Kitabt-Tavsn), stanbul, 1976. PAGELS, Heinz R, Kozmik Kod, ev. Nezihe Bahar, stanbul, 2003. SAM, emseddin, Kamus-i Trki, stanbul, 1985. SCHMMEL, Annemarie, Tasavvufun Boyutlar, ev. Yaar Keeci, stanbul, 2000. __________ , Annemarie, Dinler Tarihine Giri, stanbul, 1999. SCHWARZ, Fernand, Kadim Bilgeliin Yeniden Kefi, ev. A. Meral Aslan, stanbul, 1997. SEVM, Seyfullah, slam Dncesinde Marifet ve bn Arabi, stanbul, 1997. SUNAR, Cavit, Tasavvuf Felsefesi veya Gerek Felsefe, Ankara, 1974. TAOCULUK, Ana Britannica, C.20, stanbul, 1990. TRER, Osman, Tasavvufi Dncede nsan, Tasavvuf Dergisi, Ankara, 2001/5.

72

LKEN, Hilmi Ziya, slam Dncesi, stanbul, 1995. YAKIT, smail, Bat Dncesi ve Mevlana, stanbul, 2000. YILMAZ, H. Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul, 2000. ZOHAR, Danah, Kuantum Benlik, ev. Seda Kervanolu, stanbul, 1998. EYBOLU, smet Zeki, Alevilik-Snnilik slam Dncesi-, Der Yaynlar, 1989.

NTERNET ADRESLER www.anadoluaydinlanma.org/yazilar/kitap1/logos.htm www.turkforum.net/showthread www.geocities.com/temellicus/f www.bilgilik.com/makale/felsefe www.hbekta.gazi.edu.tr/13Arslanolu.htm www.siir.gen.tr/kutuphane/orhan_hancerlioglu_dusunce_tarihi.htm www.tg.com.tr/sitedirector/cgi-bin/folioisa.dll/FEL www.felsefe.gen.tr/philon.asp www.oguzoktay.com/BoraCanay/kabbala.htm www.rahle.org/modules.php www.inanclar.com/sozcuk_ayrinti.as www.freehost19.websamba.com/Sef. www.historicalsense.com/Archive/Hermes2.htm www.nedir.net/goster.php?k www.ulumulhikmekoeln.de/geneldusuncetarihi/iran.htm www.rockersnet.com/forum/viewtopic.php www.felsefeekibi.com/dergi/s2_y13.html www.arkeoloji2000/sureklilik.htm www.hbektas.gazi.edu.tr www.hermetics.org/Druziler www.ahmedbaki.com www.allahvesistemi.org www.sufizmveinsan.com/fizik/enerjimelek.html www.zamandayolculuk.com/c

73

ZGEM 10.05.1978 Elaz/Keban doumluyum. lkretim ve liseyi Kebanda okudum. 2001 ylnda Marmara nv. lahiyat Fakltesinden mezun oldum. 2003-2004 Eitim retim yl bahar dneminde Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal (slam Felsefesi) dalnda Yksek Lisansa baladm. 2007 ylnda mezun oldum. Halen Kocaeli Gebze Milli Eitiminde Din Kltr ve Ahlak Bilgisi olarak grev yapmaktaym.

74

You might also like