I

T.C. ERC YES N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS

BUD ZMDE N RVANA ANLAYII

Tezi Hazrlayan Fatih AH N

Tez Danman Prof. Dr Harun GNGR

Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal Dinler Tarihi Bilim Dal Yksek Lisans Tezi

Eyll-2005 KAYSER

II

III

T.C. Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Budizmde Nirvana Anlay Tezi Hazrlayan Fatih AH N Tez Danman Prof. Dr Harun GNGR

Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal Dinler Tarihi Bilim Dal Yksek Lisans Tezi

Eyll-2005 KAYSER

IV

NSZ Uzak Dou dinlerinden birisi olan Budizm, Dinler Tarihine Hint kaynakl bir inan sistemi olarak gemitir. Budizm M VI. yzylda Buddha tarafndan kurulmu ve zaman ierisinde evrensel nitelik kazanm bir inan sistemidir. Hindistanda domu olmakla birlikte, belirli bir zaman diliminden sonra Hindistanda tutunamam, ancak dnyann bir ok lkesine yaylm ve evrensel bir din hviyetine brnmtr. u an itibariyle dnya zerinde 350- 400 milyon civarnda Budistin var olduu kaytlarda yer alsa da, bu saynn eitli amalara hizmet etmek iin ar ekilde abartldn savunanlar olduu gibi, bu saynn gerek Budist saysndan daha az olduunu dnenlerde mevcuttur. inde bulunduumuz modern ada Budizm; Hindistan, in, Manurya, Moolistan, Seylan, Japonya, Tayland, Tibet, Kore, Birmanya, Bhutan, Laos, Kamboya, Vietnam, Singapur, Malezya, Dou Bengal ile bir ok Uzak Dou ve Gney Asya lkelerinde, hatta Avrupa ve Kuzey Amerika lkelerine kadar yaylmay baarmtr. Budizmin bir din kurucusu, kutsal kitab, retileri ve bir cemaati mevcut olmasna ramen mahhas bir Tanr, ruh ve ahiret anlay mevcut deildir. Bu dini, ilgin klan hususlarn banda da ite bu zellik gelmektedir. Bu sebeple Budizmin bir din, tarikat, mezhep yada ahlaki bir ekol olup olmad yllardr tartlagelmitir. Budizmi Buddhann yaam yks erevesinde dine dntrlm bir yaam felsefesi olarak tanmlayanlar mevcut olduu gibi onu bir ahlak ve felsefe sistemi olarak tanmlayanlar da mevcuttur. Ancak dinin tek bir tanm mevcut olmad iin Budizm: Budistlere gre din, Brahmanizm mensuplarna gre Hinduizmin bir mezhebi, bir bakasna gre de bir ahlak sistemi olarak kabul edilebilir. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus udur: nanan kimse,inand eyin din olduunu iddia ediyorsa, bakalarnn bu iddiann tersini savunmas, inanan kimsenin inanm olduu deerlerinde bir farkllk meydana getirmez. Budizmin kurucusu olan Buddha, vedalar kanunlarnn otoritesine kar km, kast ve rahiplik doktrinlerini ortadan kaldrmtr. Buddha, saray hayat ve ile gibi iki arlk

II

arasndaki orta yolu telkin etmi, bu iki arl zdrapl bulurken, orta yolda bilgi, kurtulu ve mutluluk bulmutur. yle anlalyor ki bu orta yol kiiyi bu dnyadan, bir daha dnmemek zere kurtarr ve Nirvanaya ulatrr. Kii, zdrap ve onun giderilmesi hakkndaki gerekleri renir, iyi bir Budist olarak yaarsa Nirvanaya ular. Bir Budistin Nirvanaya eriebilmesi iin, arzu ve ihtiras yok edip hikmet olgunluuna kavumas gerekmektedir. Zaten kii, tenashten ancak Nirvanaya erierek kurtulabilir. Budizmde temel hedef Nirvanaya ulamaktr. Buddhann kendisi, yaarken Nirvanaya ulam ve talebelerine de Nirvanaya ulamay temel hedef olarak koymutur. te Budizm iin temel hedef olacak kadar nemli olan Nirvana anlayn, aratrmama tez konusu olarak semekle, Budizmin daha iyi anlalmasna bir nebze olsun katk salayacam kanaatindeyim. Bu gn pek ok kimse, Nirvana kavramnn hangi dinle ilgili bir kavram olduunu bilmeden, hatta Nirvanann tam manasyla ne anlama geldiini dahi anlamadan gnlk hayatlarnda pek ok kez kullanmaktadr. Baz kimseler Nirvanay lmden sonraki hayat, bazlar dnya hayatndan kurtulu, bazlar ise ebedi mutlulua erime anlamnda kullanmaktadr. te bu yanl ve farkl kullanmlar ortadan kaldrmak ve Nirvanann gerek anlamn ortaya koymak arzusu, beni bu tezi hazrlamaya tevik etmitir. Bu almamn amac, Budizmde Nirvanaya giden yolu ve tekniklerini ortaya koymak, Nirvanadan kastedilenin ne olduunu, derinlemesine bir inceleme yaparak gzler nne sermektir. Ancak unutulmamaldr ki, Nirvana ldkten sonra deil, burada ve u anda, yaarken gerekletirilebilen ruhsal bir durumdur. Bu nedenle Nirvanann gerekletirilebilecei belirli bir yer de yoktur: Ne douda ne batda, ne kuzeyde ne gneyde. Kii yaamn doru bir izgi zerine oturtabilirse ister inde olsun ister Trkiyede, Nirvanaya eriebilir. Aratrma konumuz olan Budizmde Nirvana Anlayn ortaya koymak iin ncelikle ilk kaynak olan Budistlerin kutsal yazlarndan hareket etmemiz gerekmektedir. Zira, Buddha dncesini anlamann en iyi yolu, Budist kitaplarn dikkatlice incelemektir. Ancak, Budist kutsal kitaplar olan Tripitakann yani sepetin dili Palicedir. Pali dili ise l bir dildir. te aratrmamzdaki en nemli snrllkta buradan kaynaklanmaktadr. Budistlerin kutsal metinlerine dorudan ulaamamamz ve Pali dilini bilmiyor olmamz, yine de bu almay yapmamza engel tekil etmemitir. Bu

III

almamzn neticesinde, Budizmde Tanr anlay ile Nirvana anlay arasnda bir iliki olup olmad, Buddhann Nirvana anlay ile lme are bulup bulmad, Nirvanann dier dinlerdeki ahiret anlayyla ne derece ilgili olduu gibi pek ok husus da belirli bir dereceye kadar anlalma imkan bulacaktr. Bu alma boyunca yardmlarn esirgemeyen Prof. Dr. Harun GNGRe, Do. Dr. Mustafa NALa, Yrd. Do. Dr. Huzeyfe SAYIMa teekkr bir bor biliyorum. Bu almamzla bir takm eksik bilgileri tamamlam isek veya yanl bilgileri dzeltmi isek ne mutlu bize.

IV

BUD ZMDE N RVANA ANLAYII Budizm, Hindistanda Buddha tarafndan kurulmu bir dindir. Bu din, kendisine temel hedef olarak da Nirvana anlayn semitir. Budizmde son derece nemli olan Nirvana anlayn aratrmama tez konusu yaparken amacm, Nirvana kavram ile ilgili gerekleri gz nne sererek Budizmin daha iyi anlalmasn salamak ve bu kavramn tam olarak neyi ifade ettiini ortaya koymaktr. Aratrma konumuz olan Budizmde Nirvana Anlayn drt blm altnda incelemeyi uygun bulduk. Birinci ve ikinci blm Buddha ve onun retilerine ayrrken, nc ve drdnc blm ise asl konumuz olan Nirvana ve onun ieriine ayrdk. Birinci blmde Budizmin kurucusu olarak kabul edilen Buddhann hayatn ele aldktan sonra ikinci blmde Buddhann retileri bal altnda Budizmin inan, ibadet ve ahlak esaslar ile Budist mezhepleri ve Budizmin yayln konu edindik. nc blmde asl tez konumuz olan Nirvanann lgat ve terim anlamn ele aldktan sonra Nirvanann ieriine deinip drdnc blmde ise Budizmdeki doum lm dengesi, karma ve tenash inanc ile bu inanlarn Nirvana ile olan ilikisine deinip tezimizi bitirmeyi uygun bulduk. Bu alma srasnda Budizmin asl metinleri olarak kabul edilen Tripitakaya ve tercmelerden hareket ederek bu almamz

dorudan ulaamamamz

hazrlamamz, tezimizdeki bilgilerin kesinliine glge drse de elimizden geldii kadar titizlikle salam kaynaklardan bilgi edinmeye altk. Yine Budizmin asl metinlerinin Buddhann lmnden uzun bir sre sonra yazya geirilmi olmas ve efsanelerin zaman zaman bu metinlere karmas elimizdeki bilgilerin kesinliine darbe vuran bir baka husustur. Bu almamz yukarda belirttiim gerekler gz ard edilmeden okunmal ve buna gre yorumlanmaldr. Netice itibariyle bu alma sonucunda Nirvanann bu dnyadan sonra deil, yaarken u anda eriilebilecek bir mevki olduu kanaatine vardk. Eer bir Budist sekiz dilimli yolu takip ederse mutlaka Nirvanaya erer ve neticesinde tenashe (reenkarnasyona) son vererek ruhunu da rahatlatm olur. Bylece Budist Nirvanaya ererek hem ruhunu doum-lm silsilesinden kurtaracak hem de ebedi mutlulua ermi olacaktr. Anahtar Kelimeler: 1. Buddha 2. Nirvana 3. Karma 4. Tenash 5. Mutluluk

THE NIRVANA CONCEPT IN BUDHISM

Budhism is a religion founded by Buddha in India. This religion has chosen the Nirvana concept as the main objective. The purpose that we have decided to work on this concept in this work is to make Budhism to be comprehended better revealing the truth about Nirvana. We have examined the subject Nirvana Concept in Budhism throughout four chapters. The first and second chapters are related to Buddha and his doctrines while the last two chapters are concerned about the main subject Nirvana and its content. We have mentioned about the life of Buddha, who is known as the founder of Budhism in the first chapter. In the second chapter, the concern is the principles of belief, pray and morality of Budhism, and the sects of Budhism along with its spread. We have handled the literal and terminological meaning of Nirvana and mentioned about its content in the third chapter. The fourth chapter is about the balance between birth and death in Budhism, the belief of karma and rebirth, and the relation of these beliefs to Nirvana. During the research, although we could not reach Tripataka, which is accepted as the major scriptures of Budhism directly, and we tried hard to use reliable resources as much as we could. Becaues the major scriptures of Budhism was inscribed long after the death of Buddha and sometimes legends were entered in the texts, we had difficulties during our research. Our work should be read and interpreted without ignoring the truths mentianed above. Consequently, we have come to the decision that Nirvana is a state that can be achieved while surviving, but not after death. If a Budhist follows the eight-step way, he can achieve Nirvana and, as a result, can release his sool calling off rebirth. By achieving Nirvana, the Budhist can both save his sool from rebirth, and can obtain eternal happiness.

Key words:

1. Buddha

2. Nirvana

3. Karma

4. Rebirth

5. Happiness

VI

NDEK LER NSZ ....................................................................................................................... I ZET.......................................................................................................................... IV ABSTRACT................................................................................................................ V NDEK LER .......................................................................................................... VI I. BLM BUDDHANIN YAAM YKS I-BUDDHANIN K ML ....................................................................................... 2 II-BUDDHANIN DOUMU, GENL VEAYDINLANMAYA ER MES .... 6 III-BUDDHANIN SON GNLER VE LM .................................................. 11

II. BLM GENEL HATLARIYLA BUD ZM I-BUDDHANIN RET LER .............................................................................. 14 II- LK BUD STLER VE BUD ST KONS LLER ................................................... 19 III-BUD ZM N HAYAT ANLAYII ..................................................................... 21 A) NAN ESASLARI............................................................................................. 22 B) BADET ESASLARI ........................................................................................... 26 C) AHLAK ESASLARI............................................................................................. 30 IV- BUD ZMDE SEK Z D L ML YOL................................................................. 33 V- BUD ST MEZHEPLER ...................................................................................... 37 A) H NAYANA MEZHEB ...................................................................................... 38 B) MAHAYANA MEZHEB .................................................................................... 40 VI- BUD ZM N YAYILII...................................................................................... 42 VII- H ND STAN DIINDA BUD ZM.44

VII

A) N BUD ZM .................................................................................................... 45 B) JAPON BUD ZM ................................................................................................ 46 C) SEYLAN BUD ZM ............................................................................................. 47 D) BURMA BUD ZM .............................................................................................. 48 E) TAYLAND BUD ZM .......................................................................................... 49

III. BLM A) N RVANA KAVRAMI I- N RVANANIN TER M VE LGAT ANLAMI.................................................. 51 II- H NAYANA MEZHEB N N N RVANA ANLAYII ........................................ 61 III-MAHAYANA MEZHEB N N N RVANA ANLAYII ..................................... 63 B) N RVANANIN ER I- N RVANAYA G RMEK N YAPILMASI GEREKENLER69 II- N RVANAYA ER EN K MSEN N DURUMU............................................... 75 III-N RVANAYI AMALAYAN K MSEDE BULUNMASI GEREKEN ZELL KLER.78 IV- N RVANA VE LMDEN SONRAK HAYATIN B L NMEZL ...82

IV. BLM BUD ZMDE DOUM LM DENGES ER S NDE N RVANANIN YER I-BUD ZMDE KARMA VE TENASH L K S ................................................. 87 II-N RVANANIN KARMA VE TENASHLE L K S .................................... 100

SONU .................................................................................................................... 104 B BL YORAFYA ................................................................................................. 105 ZGEM ............................................................................................................. 111

I. BLM

BUDDHANIN YAAM YKS

I- BUDDHANIN K ML Buddha, Budizmin kurucusuna verilen isimdir.1 Beden isteklerini yenerek Tanrsal bilgiye ulaan ermi2 anlamna gelen Buddha ismi, uyanmak, bilincinde olmak, bilmek anlamna gelen BUDH kknden tremi bir kelimedir.3 Buddha szcnn Sanskritede aydnlanm anlamna geldii de kitaplarda sk sk gemektedir.4 Buddha, tahminen M.. 563/483 yllar arasnda yaam bir Hint dnrdr. Buddhann asl ismi Siddharttha (amacn gerekletiren)dir.5 Ona ailesinin ve kabilesinin verdii isim ise Gautamadr. Gautama, Hindistanda Kapilavastuda imdiki Nepalde Lumbini Koruluunda dnyaya gelmitir. Yaam olduu yer Tarai adndaki ormanlk ve bataklkla kapl, havas nemli bir blgedir. Bu konudaki ilk tarihi belge, 1896 ylnda ele geirilmi olan Kral Aokann M.. 250 ylnda diktirdii bir abidedir. zerinde Burada ulu zat dodu yazs vardr. Yine ayn blgede, 1898 ylnda Piprava denen yerde ki bir mezarlkta bulunan kaplardan birinde eski dil ile Bu kap Sakya kabilesinden Ulu Buddhann kutsal eyasdr ibaresi bulunmutur. Bu belgeler bize, Buddhann doup byd blgeye iaret etmektedir.6 Buddhann hayatn anlatmaya gemeden nce unu aka ifade etmeliyiz ki, Gautamann hayat sadece onun takipilerinin ifahi szleri ve gelenekleriyle bilinmektedir. Bu gelenekler ise Buddhann lmnden sonra, yaklak yedi asr sonra yazya geirilmitir.7

1-A.S.Geden, Buddha, Encylopedia Of Religion And Ethics, Tandu 1909, V.II,P.881885;.Rza Dorul, Yeryznde Dinler Tarihi, stanbul 1947,s.117 2-Orhan Hanerliolu, Dnya nanlar Szl, stanbul 1993,s. 90 3-Juan Mascora, Dhammapada Geree Giden Yol, eviren:M. Ali Im, stanbul 1992,s.78 4-M. Kemal Atik,Budizm, slami Kavramlar, Ankara 1997,s.136-137 5-Paul Carus, Buddhann retisi (eviren:Teoman Ukun), stanbul 1984,s. 15 6-Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Isparta 2000,s. 180 7-Hayrettin ahin, Japon Budizmi, Y. Lisans Tezi,Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 1990,s. 22

Buddhaya Buddha olduktan sonra verilen lakaplardan birisi de Tathagatadr.8 Buddhann babas Suddhadhana, Sakya kabilesinin zengin bir prensi olup, katriya snfna dahildir.9 Annesinin ismi ise Maya, dier adyla Mahamayadr. Rivayete gre annesi Maya, Buddhann doumundan nce bir rya grm ve bu ryada da ona doacak ocuunun ileride bir mrit, evrensel bir imparator ve stat olaca bildirilmitir. Buddha katriya snfndan bir babadan dnyaya geldii iin katriya (savalar,asiller) kastna mensup bir kimsedir.10 Buddhann hayatna bakldnda Buddha bir din kurmak, bir lider olmak vs gibi bir ama gtmemitir. Buddhann vaazlar dahi Upaniadlarn retisinin bir uzants niteliindedir. Belki de, Buddhann retilerinin yani Budizmin, Brahmanizmden ayr bir din, ayr bir akm olarak gelimesinin nedeni, felsefi ieriinin farkllndan ziyade, kurulu dzenin kurumlarn onaylamamasnda aramak gerekmektedir.11 Buddhay alan, uraan, vaaz eden ve devaml olarak Nirvanaya ulamaya alan bir insan olarak nitelemek mmkndr. O, sadece ilkeleri dorultusunda alm ve buna uygun olarak yaamtr. Neticede de kendi yolunu kendisi izmi ve arad hakikate ulamtr. Bazen de Buddha, tamamen mucizelere sahip, sihirli ve olaanst yetenekleri bulunan birisi olarak tanmlanmtr.12 A.Mithat Efendi ise Buddhann hayatnn M 622/542 tarihleri arasnda getiini savunmutur.13 Buddhann hayatnn hangi tarihlerde getiinin nemi uradan anlalmaktadr: Buddhann byle bir hayat semesinde onun iinde doup byd ailesinin, ailece mensubu bulunduklar mezhebin, onun karakterinin teekklnde byk rol olan hayat mcadelelerinin ve bu mcadeleler srasnda karlat eitli kark problemlerin ok byk tesiri olmutur.14

8-Gnay, Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi,Ankara 1997,s. 159 9-Ali eriati, Dinler Tarihi, Ankara 1997, s. 160 10-Mehmet Aydn, Din Fenomeni, Konya 1995, s. 344; Mehmet Taplamacolu, Karlatrmal Dinler Tarihi, Ankara 1966, s. 201 11- lhan Gngren, Zen Budizm Bir Yaama Sanat, stanbul 1995, s. 81 12-A.. Hilmi Budda, Dinler Tarihi, stanbul 1935, s. 236 13-Ahmet Mithat Efendi, Tarihi Edyan, stanbul 1329, s. 318 14-Abidin til, Buda Tanry Reddetmiyor mu?, A FD,11.say,1963, s. 11-15

Buddha, hayatnn hibir safhasnda kendisinin uluhiyetini iddia etmemitir. Kendisindeki Buddhaln en byk mabut tarafndan verilmi bir feyz olduunu sylerken, sonralar kendi taraftarlar onu uluhiyete kadar kartm ve onun dini telkinlerinde bir takm deiiklikler meydana getirmilerdir.15 Balangta Buddha Gerek Tanry deil, onun yaad devirlerde, Brahmanlarn vasflandrdklar bir Tanr tipini inkar etmiti.16 Buddhann aklnn almad nokta; kullar tarafndan zarar grebilecek, birinci defasnda yapm olduu eyden ikinci defasnda pimanlk duyabilecek, alelade bir yeryz kral gibi bir takm hediyelerden holanabilecek, aldatlabilecek, bir takm zaaflar ve dknlkleri bulunabilecek bir Tanr karakteriydi. Ancak Buddhann lmyle birlikte, Buddhann rencileri onu bir Tanr olarak vasflandrmlar ve onun heykellerini yapp tapnaklara koyarak, ibadet maksadyla o heykellere hediyeler sunmaya balamlar ve bunu dini bir zorunluluk haline dntrmlerdir. Belki de Budizmde ki en byk bozulma ve deiim burada ba gstermitir. Buddha ve rencileri, kendi rahiplerinin topladklar sadakalarla ve aldklar hediyelerle geinmeye almlardr. Oysa Buddha fakir bir kimse deildi. Fakat onun iin nemli olan; inand ey uruna, her trl zevkten ve sefaletten uzak orta bir yol takip etmekti. Bunun iin o, davet edildii her eve gider ve vaazlarda bulunarak, kendi retilerini yaymaya alrd. Ona gre her insan birbirine eit mesafedeydi. Bir kralla esirin onun gznde fark yoktu. Sonu itibariyle Budizmi ok sayda baka dinlerle karlatrdmz zaman onun zgn yan udur; baz krlma noktalarnda toplumsal evrenin geleneklerine kart olan bu din, kurucusu tarafndan kendi yaam deneyiminin iinden ekilip kartlmtr.17 Bu sebeple Nirvanay anlatmaya gemeden nce Buddhann yaamn tanmann nemi byktr. Bazlar, Buddhay Hindistann en byk toplum reformcusu olarak kabul

15-Abidin til, Buddha Tanry Reddetmiyor mu?, A.. .F.D.,11.say, 1963, s. 11-15 16-Felicien Challeaye, Dinler Tarihi (eviren:Semih Tiryakiolu), stanbul 2002, s. 66 17-Charles Sammuel, Buddhism, The Worlds Religions,New York1954, s. 119-120

etmektedir. Oysa Buddhann, hibir zaman

Hindistann toplumsal yapsnda bir

deiiklik yapmak, insanlarn yaam artlarn dzeltmek gibi bir amac olmamt. Buddha, sadece insanlarn yaamlarndaki yanlglarnn farkna varp mutlulua erimeleri iin bir yol gstermitir. Aslnda Buddhann bu davran, tutumu Hint kltrnden kaynaklanyordu. Bat kltrnden kaynaklanan ve sadan beri srdrlen eitimde kiinin, yalnz kendisini deil bakalarn da dnmesi gerektii, kiisel isteklerinin, amalarnn toplumun dzenine uymas gerektii dncesidir. Halbuki Hint kltrnde temel olan ocuun bakalarnn etkisi altnda kalmamas dncesidir. Bu dncenin en ileri boyutunu yoga retisinde grrz. Hint kltrndeki bu dncenin kkeni ok eskilere dayanan pasif ve ktmser bir dncedir. Bu dnce biiminin bir baka kalts da Buddha olmutur. ileci Buddhac keilerin de tek amac kendilerini dier insanlardan soyutlanarak, dier insanlara kar pasif kalarak, istekleri , tutkular yok edip kurtulua erimekti. 18

18-Walter Ruben, Eski Metinlere Gre Budizm, Hazrlayan: Ltf Bozkurt, stanbul 1995, s. 123-124

II- BUDDHANIN DOUMU-GENL VE AYDINLANMAYA ER MES Buddhann hayatn anlatmaya gemeden nce, Siddhartha Gautamann hayatnn sadece onun takipilerinin ifahi szleri ve gelenekleriyle bu gnlere geldiini belirtmek uygun olur. Bu ifahi szler ve gelenekler ise Buddhann lmnden asrlarca sonra (yaklak 6-7 asr sonra) yazya geirilme imkan bulmutur. te bu sre neticesinde Buddhann doumu ve yaam ylesine efsaneletirilmi ve ylesine olaan d simgesel motiflerle sslenmitir ki, ou zaman gerei hayalden ayrmak olana ortadan kalkmtr. Buddhann babas Suddhadhana, katriya snfna dahildir ve Sakya kabilesinin zengin bir prensidir. Bir baka ifadeyle Buddhann babas, Himalaya eteklerinde imdiki Nepalin bulunduu Mahamayadr. Buddha, Kuzey Hindistanda Himalaya eteklerinde
2

blgede bakenti Kapilavastu olan blgede kk bir

hkmdarln kraldr.1 Buddhann annesi ise Maya veya bir baka ifadeyle

Lumbini Koruluunda annesine

hibir ar ve sz vermeden dnyaya gelmitir.3 Sakya kabilesine mensup bir birey olarak doduu iin daha sonralar ona Sakyamuni, yani Sakya Kabilesinin Bilgesi, Sakyallarn Sessiz Zahidi denilmitir. Rivayete gre Maya, Buddhann doumundan nce bir rya grm ve bu ryada ona, doacak olan erkek ocuun ileride mehur bir mrit, evrensel bir imparator ve stat olaca bildirilmitir. Hatta Maya Buddhann, kendi karnna beyaz bir fil eklinde girdiini de grmtr ve bu sebeple fil, btn Budistler iin kutsal saylmtr. Doum yapma zaman gelince Maya, kendi ailesini ziyarete giderken yolda, Lumbini Koruluunda, kutsal bir incir aacnn dalndan tutunarak, sa tarafndan hibir ar ve sz hissetmeden Buddhay dnyaya getirmitir.4 Buddhann doduu gn olan 8 Aralk gecesi de, Budizmin kutsal gecesi olmutur.5
1-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara 1997, s. 160 2-Jhoseph Gaer, How The Great Religions Began, New York 1956, s. 181 3-Walter Ruben, Budizm Tarihi ( eviren:Abidin til), Ankara 1947, s.52 4-Felicien Challeaye, Dinler Tarihi (eviren:Semih Tiryakiolu), stanbul 2002, s. 66 5-mer Rza Dorul, Yeryznde Dinler Tarihi, stanbul 1942, s. 113

Konunun balangcnda Buddhann hayatnn simgesel motiflerle sslendiini ifade etmitim. Buna rnek olarak u hadiseleri gsterebiliriz: Buddha doarken bir zelzele olmu, otuz iki mucize vuku bulmu, krlerin gzleri alm, aksaklklar dzelmi ve cehennemlerin atei snmtr.6 Buddha doduunda Tanrlar onu beyaz bir amar iinde bulmu ve ona banyo yaptrmlardr. Sonra da ona, arzusuna kavuan anlamna gelen Siddhartha adn vermilerdir. Buddha doduktan yedi gn sonra, annesinin vefat ettii de rivayetler arasndadr. Buddha, teyzesi ve vey annesi tarafndan bytlmtr. Buddhann babas, falclara ba vurarak olunun gelecei hakknda bilgi almak istemi ve falclardan olunun ileride bir Buddha olacan renmitir. Bunun zerine Suddhadhana, olunun bir Buddha olmasn engellemek iin Buddhay saray hayat iine hapsetmi, refah ve zevk iinde iyi bir hayat ve iyi bir eitim imkan salamtr. Buddha yaklak yirmi yana kadar bu saray hayatn devam ettirmitir. Efsaneye gre Buddhann doumundan nce onun doumuyla ilgili haberler verildii gibi, onun evrensel bir hkmdar olaca, evini ve ailesini terk edip bir rahip kaftan giyecei, Buddha ( insanln kurtuluu iin bir aydnlatc) olaca nceden kahinler tarafndan haber verilmitir.
7

O, tamamen mucizelere sahip, sihirli ve insan st

yetenekleri olan bir kii olarak gsterilmitir. 8 Babas Suddhadhana, Siddhartann kendisine varis olacan belirterek, olunu kendisine vasi tayin etmitir. Buddha on alt yana kadar saraydan dar kmam, zevk ve elence iinde yaam, hibir yoksulluk ve sknt ekmemitir. On alt yana geldiinde ise kuzeni Yasadhara ile evlenmi ve yirmi yana kadar, sarayn dndaki hayattan, halkn ektiklerinden habersiz, bolluk ve refah iinde yaamn srdrmtr. Buddha, yirmi bir yanda iken, babasnn btn gayret ve abalarna ramen, kendi yolunu kendisi izmeye karar vermitir. Bir gn babasnn yasana uymayarak saraydan dar km ve gerek hayatn saray hayatndan ok farkl olduunun farkna

6-E.A.Burrt, The Teaching Of The Compassionate Buddhism,160, London 1955, s. 160 7-A.S.Geden, Buddha, Encylopedia Religion and Ethics ,New York 1909, V.2,P.881 8-Walter A. Clark, Buddha, Encylopedia Amerikana, New York 1954, V.4,P.675

varmtr. nk Buddha, sarayn

dna ktnda nce bir ihtiyar grr, ertesi gn

hasta birisine, bir sonraki gn bir cenazeye, daha sonraki gn de dilenci bir kiiye rastlar. Bunun zerine olduka sarslan Buddha, yllardr yaad zevk ve refah hayatndan, dnya nimetlerinden vazgeip gerei aramaya, zdrap bilmecesini zmeye karar verir. Bu arada Buddhann kuzeni Yasadharadan bir erkek ocuu dnyaya gelir ve adn da Rahula koyarlar. Buddha yirmi dokuz yana gelince bir gece yars eini ve olunu terk ederek ormana gider, zerindeki mcevherleri uana verir ve at ile uan geri gnderir. Daha sonra salarn kklerinden kesip suya atarak, zerindeki elbiselerini de gezginci bir rahiple deitirir. Bunu takiben aydnlanma iin almalarna balar. Buddha artk, dnyann ac ve zdraplarn zmek iin harekete gemitir. Buddha zihni gelimeyi salayan yoga metotlarn renerek manevi skun ve huzura ulamada ehliyet kazanmak istemitir. Buddha, Gautama ismini kullanarak alt yl bir deri bir kemik kalncaya kadar sert bir zht hayat yaamtr. Nerede ise lmeye yakn olmutur.9 Gautama bir sre sonra bu hayatn kendisine skunet, huzur ve ilham vermediini anlayarak bu hayattan vazgeer, tekrar yiyip imeye balar. Onun bu tutarszlklarna olanak vermeyen be zahit arkada da onu terk eder. Buddha, bylece nce zevk ve sefa hayatn sonra da zahitlik hayatn tadar. Gautama bu ikisi arasnda bir orta yol bulmaya karar verir. Bunun neticesinde Uruvela yaknndaki Neranjera Nehri kysndaki yabani bir incir (Boddhi) aacnn altnda oturup tefekkre dalar. Gautama otuz be yalarnda bir Temmuz
10

dolunaynda

gayesine ulam 11 ve zihni aydnlanarak Buddha olmutur. Bu aydnlanma yeri, Budistler iin kutsal bir mekan haline gelmitir. Buddha, bulmu olduu hakikati yaymaya karar verir ve ilk vaazn Benaresdeki Sarnath Geyik Parknda kendisinden ayrlan be zahide yapar
12

ve bu vaaz Kanunun Tekerleini Dndrmek diye

isimlendirilir. te bu sebeple sekiz dilimli tekerlek Budizmin sembol olmutur.

9-Annamaria Schimmel, Dinler Tarihine Giri, stanbul 1999, s. 126 10-L.Ligeti, Bilinmeyen Asya (eviren: Sadrettin Karatay), Ankara 1986, s. 237 11-Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, stanbul 1983, s. 155 12-Ekrem Sarkolu, age , s.158

Buddha, aydnlanmaya eritikten sonra bir ok havari ve renci toplamaya balam ve cemaatini oluturma yolunda ilk admn atmtr. Bu cemaat Sangha diye bilinen ilk rahipler topluluudur. Buddha, uzun zaman kadnlarn Sanghaya alnmasn reddettiyse de halas ve karsnn sraryla kadnlarda bu tekilata girmeyi baarmlardr. Buddhann olu Rahulann da bu tekilata girdii bilinmektedir. 13 Buddha bulduu hakikati tm insanla yaymak iin harekete gemi ve krk rahibini misyoner olarak grevlendirmi ve onlara dnyann drt bir tarafna dalarak inanlarn insanlara yaymalarn emretmitir. Buddhann yapmak istedii ey, insanlarn hayatlarn kendi kendine kontrol, sadelik ve iffetle dzenlemelerini salamakt. Onun ilk mhtedileri ise Sariputta ve Moggallana idi.14 lk Budist konsillerine gre de Gautama toplumun kurucusu olarak kabul edilmi, Buddha ismi ise daha sonra verilmitir.15 Buddha, bundan sonra krk be yl daha yaayarak Mogadha Krall, Ragagriha civarndaki lkeleri, Sravasti, Kuzeybat Hindistan ve Pencapta uzun sre dolaarak ilke ve doktrinlerini yaymaya almtr. rettii doktrinler ise genelde kabul grd ve hzla dnyann bir ok yerine yayld.16 Buddha, btn bu almalar yaparken hibir zaman kendisinin uluhiyetini iddia etmemitir.17 Buddhaln kendisine verilmi fazilet olduunu savunurken, ayn zamanda mahhas bir Tanr fikrini de ortaya karmamtr. Sadece o gnn artlarnda Tanr olarak kabul edilen varlklarn varln inkar etmitir. Ancak Buddhann lmnden hemen sonra, Budistler onu uluhiyete kadar kartmlar ve onun koymu olduu dini telkinleri deitirmilerdir.18

13-A.. Hilmi Budda, Dinler Tarihi, stanbul 1935, s. 241 14-Ekrem Sarkolu, age, s. 260-261 15-Frank E. Roynalds, Charles Hollisey, Buddhism, The Encylopedia Of Religion, London 1987, V.II,P.334-351 16-A.S. Geden, Buddha, Encylopedia Religion and Ethics, New York 1909 ,V.2, P.883 17-Walter A. Clark, Buddha, Encylopedia Amerikane, New York 1954,V.IV, P.675 18-A. Mithat Efendi, Tarihi Edyan, stanbul 1329, s. 260-261

10

Buddha ve rencileri kendi rahiplerinin topladklar sadakalarla ve aldklar hediyelerle geinirlerdi. ou kere prensesler ve zenginler, hakikati yayard. Buddhann rahipleri sar Buddha ile birlikte ileri gelen elbiseler giyerler ve salarn talebelerini de yemeklere davet ederlerdi. Buddha da yemeklerde vaaz ederek, inand kaztrlard. Ancak bu dinde snf fark yoktu. Her insan birbirine eit mesafede idi.

11

III- BUDDHANIN SON GNLER VE LM Siddharta Gautama Buddhann hayatnn son gnlerine gemeden nce, onun yaam hikayesini ksaca zetlememiz gerekirse unlar syleyebiliriz: Buddha Himalaya eteklerinde Sakya kabilesinin hkmdarnn olu olarak imdiki Nepalde Lumbuni Koruluunda dnyaya gelmi, yirmi bir yana kadar saray hayat yaayp, bu yatan sonra evini ve ailesini terk edip alt sene ile hayat ekmi ve sonunda iki hayattan da (zevk hayat ve ile hayat) tat almayp, otuz be yalarnda Neranjera Nehri kylarnda kendince gerei bulup, aydnlanmaya ulam bir ahsiyettir. Buddha lene kadar da bu bulduu hakikati insanlara yaymak iin aba sarf etmitir. Buddha, Kusinagaradaki (Patnann kuzeybatsna 160 km mesafede kk bir ehir) Uttar Pratette seksen yanda lnceye kadar, hayatnn son krk elli yln
2

Hindistann kuzeyinde ve ortasnda vaazlarla geirmitir. devam ettirmeleri iin de birok renci yetitirmitir.3

Bu vaazlarnda inand

hakikati anlatm ve taraftar toplamaya almtr. Kendisinden sonra bu doktrini

Gelenee gre seksen yan getiinde artk leceini, bylece akirtlerini ve grevini brakacan anlayan Buddha, beraberinde Ananda ile Uttar-Pradesthte Mallallarn lkesinde bulunan Kushinagaraya gitmitir.4 Bu yolculuktan nce ilk sanclar balayan Buddha, btn rahiplerin ay iinde Kushinagaradaki toplant yerinde toplanmalarn istemitir. Hatta Kushinagaraya giderken yolda durumu arlamtr. Toplant yerinde Buddha, bir sedir hazrlatlp ba kuzeye gelecek ekilde sa yan zerine yatrldktan sonra Ananda ve keilere son dn vermi ve son szlerini sylemitir. Bunun neticesinde Buddhann ruhu bilginin en yksek drt mertebesinden geerek skunete ermitir.5 Buddha lmeden nce toplant yerinde kurallarnda anlamadklar be yz akirdine, telkininde ve Sangha olmadn sormu, soruyu kez

bir ey olup

1-Korhan Kaya, Budistlerin Kutsal Kitaplar, Ankara 1999, s. 14 2-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara 1997, s. 162 3-Walter Ruben, Budizmin Menei ve z, An..D.T.C.F.D, I cilt, say 5,Ankara, 1943 4-Gnay, Tmer, Abdurrahman Kk, age, s. 166 5-. Hilmi Budda, Dinler Tarihi, stanbul 1935, s. 226

12

tekrarlamasna ramen, hayr cevabn almtr. Buddha ise bu cevaptan sonra, orada bulunan be yz kiinin nihai kurtuluunun garanti olduunu aklam ve onlara yle hitap etmitir: Kardelerim, imdi sizden ayrlacam. Her ey geicidir. Kurtuluunuza gayret edin. Buddha bu szlerinin ardndan Nirvanaya ulamtr. Buddha lmeden nce muritlerine veda ederken, kendi yaknlarndan en sevdii ahs olan Anandann alamak iin saklandn renir ve sevgi dolu bir sesle onu yanna ararak unlar syler:Ey Ananda, byle alayp szlama, umutsuzlua kaptrma kendini. Sana daha nce de demedim mi? nsann sevdii her eyden, hayran olduu her eyden, bunlarn hepsinden ayrlmas, yoksun kalmas, syrlmas gerekir. Doan, yaratlan, elle yaplan, dolaysyla geici olan her eyin yok olmamas mmkn mdr ey Ananda? Olur ey deildir bu. Fakat sen ey Ananda, sen uzun zaman Mkemmele kar sevecenlikle, iyilikle dolu bir sayg gsterdin: bunu yapmaca sapmadan sevinle,snrsz biimde, dncenle olduu kadar szlerin ve eylemlerinle de yaptn. Sen iyilik yaptn, ey Ananda;tuttuun yolda direnirsen, ok gemeden tm gnahlarndan arnacaksn.6 Mritlerine son olarak: Ylmadan savanz dedikten sonra da lr. O, yalnzca kendi fikirleri dorultusunda alm ve hayatn bu fikirlerin mcadelesini vermekle geirmi olan 7 bir Hintli dnrdr.8 Netice de, seksen yanda iken, retmeye ve vaaz etmeye adad mr sona eren Buddha, rencilerinden ve rahiplerinden ayrlm, sonsuz olan Nirvanaya ulamtr. Buddhann lm, aynen doumu gibi semadan gelen haberciler ve iaretlerle nceden bildirilmitir. Cenazesi ehir dna tanarak, gzel kokulu bir ormana kaldrlm, cesedi trenle yaklm alnmtr.10
9

ve mukaddes kalntlar Kushinagarada muhafaza altna

6-Felicien Challeaye, Dinler Tarihi, eviren: Semih Tiryakiolu, stanbul 2002, s. 69 7-Walter A. Clark, Buddha,Encylopedia Amerikane, New York 1954, V.IV, P.675 8-S. Radha Krishan, Buddha And His Religion, ndian Religions, New Delhi 1979, s. 159-172 9- lhan Gngren, Buda ve retisi, stanbul 1994, s. 67 10-A.S. Geden, Encylopedia Of Religion And Ethics, Tandu 1909, VII, P.881-883

13

II. BLM

GENEL HATLARIYLA BUD ZM

14

I-BUDDHANIN RET LER Budizm, M VI. Yzylda Buddha tarafndan kurulmu ve evrensel nitelik kazanm bir dindir.1 Uzak Dou dinleri arasnda yer alan Budizm, Hint kaynakl bir inan sistemidir. Budizm, Hindistanda domu olmasna ramen, daha sonra dnyann birok lkesine yaylmay baarmtr. Dnya zerinde 350-400 milyon
2

civarnda Budist olduu

kitaplarda yer alsa da, bu saysnn ok ar ekilde abartl olduunu savunanlar olduu gibi, bu sayy ok az bulanlar da mevcuttur. Bu din, Hindistandaki ksa bir kabul grme srecinden sonra, zamanla birok mensup toplamaya ve dnyann ok deiik yerlerindeki insanlar tarafndan benimsenmeye balanmtr. Hatta gnmzde de birok kimseyi cazibesi iine almaya devam ettiini syleyebiliriz. Oysa baz dnrler, Budistlerin saysn ar ekilde abartldn, bunun sebebinin de Batnn kendi dininde tutamad insanlarn mslman olmasn engellemek olduunu savunmaktadrlar.3 Gnmzde Budist mensuplar; Hindistan, in, Manurya, Moolistan, Seylan, Japonya, Tayland, Tibet, Kore, Birmanya, Bhutan, Laos, Kamboya, Vietnam, Singapur, Malezya, Dou Bengal, Gney Asya ve Uzak Dou lkeleri
4

ile Avrupa ve Kuzey Amerika lkelerinde yaamlarn srdrmektedirler.

Ayrca Trkler arasnda da bu dini kabul eden boylar olduu bilinmektedir. 6 Budizm dini, adn kurucusu Budadan almtr. Asya lkelerinde bu din, Buddha disiplini anlamnda Buda-Sasana diye bilinmektedir. Budizmin bir din kurucusu, kutsal kitab ve bir cemaati mevcut olmasna ramen tanr, ruh ve ahiret anlay sz konusu deildir. Bu sebeple Budizmin bir din, tarikat, mezhep yada felsefi bir ekol olup olmad tartmalara neden olmutur. Budizmi Buddhann retisi ve yaam yks evresinde dine dntrlm bir yaam felsefesi
7

olarak tanmlayanlar

olduu gibi, bir ahlak ve felsefe sistemi 8 olarak da tanmlayan mevcuttur. Ancak dinin

1-Frank E. Roynalds, Charles Hollisey,, Buddhism, The Encylopedia Of Religion, London 1987, V.II, P. 334-351 2-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara, 1997, s. 159 3-Osman Cilac, Gnmz Dnya Dinleri, Ankara, 1995, s. 132 4-Gnay Tmer ,Abdurrahman Kk, age, s. 159 5-Ahmet G, Budizm, amil slam Ansiklopedisi, I. cilt, stanbul 1990, s. 212-253 6- .Kafesolu, Trk Tarihi, TDEK, I. cilt, Ankara, 1992, s.11-229 7- lhan Gngren, Zen Budizm Bir Yaama Sanat, stanbul 1995, s. 79 8-Hseyin G. Yurtaydn, Mehmet Da, Dinler Tarihi, Ankara 1978, s. 122

15

tek bir tanm mevcut olmad iin hangisinin din, hangisinin felsefi ekol, hangisinin ahlak sistemi olduunu kesin izgilerle birbirinden ayrma imkan pek mmkn grnmemektedir. Burada dikkat edilmesi gereken husus udur; inanan kimse, inand eyi din olduu iddia ediyorsa, bakalarnn tersini iddia etmesi bu hususu deitirmez. Baz Mslman aratrmaclar, Budizmin Hz. Muhammed zamanndaki byk dinlerden birisi olduu iddia etmilerdir. Kuran- Kerim dorudan doruya Buddhadan bahsetmemesine ramen, baz aratrmaclar Kurandaki Zl-Kifl kelimesini, Buddhann doum yeri Kapilavastu ile mukayese ederler ve Zl Kifl kelimesindeki besteleyici ve gda manalarndan hareketle Buddhann babasnn ismi Suddhadana (saf, temiz olan gda) ile balant kurmaya alrlar. Yine Kurann Tin Suresindeki incir acnn, Buddhann altnda ilhama kavutuu Boddhi aacn ifade ettii de ileri srlmtr.9 Ancak yaplan bu yorumlar bir zorlamadan teye geemeyecek kadar dayanaksz grnmektedir. ahsi kanaatim; Kuran Kerim ayetlerinde geen bir kelimeye zoraki bir anlam yklemenin, baz evrelere veya ahslara fayda salamaya almak amacndan teye geemeyeceidir. Budizm, Hindistandaki Brahman ekilciliine ve kast taassubuna kar, protesto

hareketi olarak ortaya km bir dindir.10 Buddha, Vedalarn otoritesini, Vedik kurban sistemini, kiinin kendisine yoga vb. yollarla eziyet vermesini, ferdi ruhu ve manastr dzeninde kast ayrmn reddederek
11

kendi yolunu izmitir. Buddhann

doktrinine Budizmde Dhamma ad verilmektedir. Buddha Dhammay ilk vaaz Kanunun Tekerleini Dndrmek eklinde aklamtr ve bu sebeple sekiz dilimli tekerlek Budizmin sembol olmutur. Budizmin kayna, Brahmanizm gibi Upaniatlara dayanmaktadr. Fakat Budizm, Brahmanist doktrinleri reddeder. Buddha, vedalar kanunlarnn otoritesine kar km, kast ve rahiplik doktrinlerini tamamen ortadan kaldrmtr. Budizme gre akln kontrol altndaki dini hayat zaruridir. Budizm, ar sert bir mnzevilik hayat ve 9-Muhammed Hamidullah, slam Peygamberi (eviren: Salih Tu), I. cilt, stanbul 1980, s.
700-701 10-Charles Sammuel, Buddhism, The Worlds Religions, New York 1954, P.119-154 11-Gnay Tmer, Budizm, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi,VI. cilt, 1992, s. 353 stanbul

16

bu hayattan zevk arama anlay (ifrat ve tefrit) arasnda orta bir yol takip etmitir. Neticede tabiat st otoritelere, insan st olaylara ilgi duymayan Budizm, zihni ve duygusal nitelikleri reddeden, vedalarn ekilciliine kar kan, ahlaki bir protesto hareketi nitelii kazanmtr. Budizm, dnya dini olmas ve misyoner faaliyetlerinden tr Hristiyanlka benzer.
12

nk Budizmde milliyetilik ve sosyal hayatn belirli ekillerinden ayr kalma gibi

prensipler yoktur. Budizm, manastr hayatna nem vermekle birlikte aktif dnya hayatndan ekilen rahiplere ve Nirvanay hedefleyen mminlere sahiptir. Budizmin ana zellikleri ise unlardr: - Pratik ahlaki telkin eder, sakinlie ve akln huzuruna sebep olur. - Budizm, dnce ve ahsi tecrbeler zerine kurulmu olup, teolojik doktrinlere kardr. - Hayatn tamam teki dnya gayesine (Nirvanaya) doru ynlendirilmitir. Ama, karma ve tenashten kurtulup, Nirvanaya ulamaktr. Bu din, mitolojiyi, gelenekilii, ayin ve ibadetleri, byclk ve reddeder. nsann akli bilgisini snrlayan agnostik bir davran vardr. sihirbazl

Btn bu zelliklerden sonra, Buddhann etrafndaki insanlara verdii dersler neticesinde doan bu din,13 balangta bir ahlak sistemi grnmndeyken, gelierek tam bir din haline dnmtr.14 Buddha, saray hayat ve ile gibi iki arlk arasndaki orta yolu telkin etmitir. ki arlk zdrapl iken orta yolda bilgi, mutluluk ve kurtulu vardr. Bu orta zdraplarla dolu bu dnyadan insan kurtararak, Nirvanaya ulamasn salar. Nirvanaya ulamak ise, Budizmde ki temel hedeftir. Buddhann kendisi yaarken Nirvanaya ulam ve talebelerine de Nirvanaya ulamay temel hedef olarak gstermitir.
12-Hayrettin ahin, Japon Budizmi, Y. Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 1990, s. 88 13-Budizm, Trk Ansiklopedisi, VIII. cilt, Ankara 1956, s. 299 14-A. Abdullah Masdusi, Yaayan Dnya Dinleri (eviren: Mesut Sadk), stanbul, 1981, s. 125

17

Budizm zerine yapm olduum bu aratrmadan sonra kesin olarak unu syleyebilirim: Budizm, yerel bir din olarak ortaya kp daha sonra evrensel nitelik kazanan ve bu kadar fazla mensup toplayabilmi ender retilerden biridir. Budizm Hindistanda domu, ancak Hindistanda tutunamayp dier lkelerde varln devam ettirmi ve evrensel bir din haline dnmtr. Budizm bu zelliini kazanrken asla savamam, devaml nefislerin terbiye edilmesi gayesine hizmet etmitir. Bunun neticesinde miskinlik ve tembellik bu dinin en ak alameti haline gelmitir. Nitekim Trklerin Budizmle tanmasna ramen, bu dinin Trkler arasnda genel bir kabul grmemesinin sebebi de bu husustur.15 Evrensel dinler arasnda kendini kabul ettirmek ve yaylmak iin savamam olan tek din olan Budizmde insann kurtuluu kendisine aittir, Tanrsna deil. nk Budizmde karma doktrini itikadn temeli saylr. Bunun neticesinde de kurtulu,mutlu sona erme, insann kendi amellerine bal olmaktadr. Budizmde Tanrnn bu dzene bir mdahalesi sz konusu deildir ve insan bu dnyada ne ekerse onu bier. Budizmde karma ve tenash anlay,insanlarn hayatn dzenleyen iki dzenektir. Bu karma ve tenashten kurtulu yolu ise Nirvanaya ulamaktr. nk Budistler iin Nirvana, ebedi saadet ve mutluluk,ac ve ihtiraslardan kurtulmak demektir. Kii ancak Nirvanaya ulaarak tenash denilen doum-lm silsilesinden kurtulabilir. Budizmin kurucusu Buddha, retilerini yayma hususunda her ne kadar savamam olsa da kendisi katriya (savalar) snfna dahildir. Onunla ilgili anlatlan bir ok hadise ylesine efsanelemitir ki, onun hakknda sylenilenlerin hangisinin doru, hangisinin yanl olduu bilinemeyecek kadar karmak hale dnmtr. Aslnda Buddhann doum ncesi ve doum anndakine ait olarak anlatlan bir ok olay, Hz sann durumu ve Hz Muhammedin doumu annda cereyan eden hadiselerle benzerlik tamaktadr. rnein, Hz sa gibi Buddha da Tanr olmadn syledii halde daha sonraki taraftarlar, onlar Tanr ilan etmitir. Yine Buddhann doumu esnasnda vuku bulduu iddia edilen bir ok hadise, Hz Muhammedin doumu esnasnda meydana geldii rivayet edilen olaylarla hayli benzerlik tamaktadr.
15-Gnay, Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, age, s. 159; .Kafesolu, Trk Tarihi, TDEK, I. cilt,Ankara 1992, s. 11-229

18

Budizme gre btn insanlar eittir. Aradaki tek fark bilgi ve ehvetle galip gelmekle mmkn olabilir. Btn bunlarla birlikte Budizmde, balangta mahhas bir Tanr fikri ve ruh kavram yer almazken, Buddhann lmnden sonra Budizmde gzle grlr deiiklikler yaanmaya balanmtr. rnein Buddhann lmnn ardndan Budistler onu ilah ilan etmiler ve onun heykellerini tapnaklara koyup, heykellerine tapmaya, iek ve ttsler sunmaya balamlardr. Aydnlanmaya erdii yeri, hac yeri ilan etmiler ve Budizmde olmayan birok hususu dinin iine sokmutur. Aslnda Budizmin ortaya k bir protesto hareketi niteliindedir. Hinduizmdeki kast sistemine, Brahmanlarn otoritesine, savamaya ve bunun gibi pek ok hususa kar kan ve bunlar protesto eden Budizm, daha sonra kendi doktrini ortaya koymutur. Ancak bu yeni doktrini ortaya koyarken Hinduizmdeki bir ok inan ve gelenekten yararlanmay da ihmal etmemitir. Budizmin kuzey mezhebi in, Japonya,Tibet, Nepal ve Sumatarada yaylma imkan bulurken,16 gney mezhebi ise Burma, Seylan ve Siyamda yaylmtr. Budizm bu lkelere yaylrken ayn zamanda bir ok deiiklie de uramtr. Yayld blgelerdeki kltr, corafya ve yaam biimi Budizmi etkilemi, neticede Budizm bu blgelerdeki yaam standartlarna uygun hale getirilmitir. Netice itibariyle bu reti her eyden nce kiinin her konuyu zgrce incelemesi, zgrce denemesi esasna dayanmaktadr. te bu noktadan hareketle de dier tm dinsel retilerden ayrlmaktadr. Biz bu yargya ise Buddhann u szlerinden hareketle varm bulunmaktayz: Bir eye srf kulaktan duydunuz diye inanmayn, birka kuaktan beri deer veriliyor diye, geleneklerin de doru olduuna inanmayn. Srf hocalarnzn otoritesine dayanyor diye de hibir eye inanmayn. Ancak kendi hissettiiniz, denediiniz ve doru olarak kabul ettiiniz, kendinizin ve bakalarnn iyiliine olan eylere inann ve tutumunuzu onlara duyurun. 17 Bugn itibariyle, Buddhann lmnden 2400 yl sonra, onun retileri milyonlarca insan tarafndan yaatlmaktadr.18
16-Nakamura Hajima, Mahayana Buddhism, The Encylopedia Of Religion, London 1987, V. II, P. 457-472 17-Felicien Challeaye, Dinler Tarihi (eviren: Semih Tiryakiolu), stanbul 2002, s. 771 18-By Joseph Gaer, How The Great Religions Began, New York 1956, s. 41

19

II- LK BUD STLER VE LK BUD ST KONS LLER Buddhann ilk akirtleri, beraber zhd hayatna girip, onun zhd hayatn terketmesiyle ondan ayrlan, daha sonra kendilerine bulduu gerei ilk vaaz ettii, bylece Sanghaya ald be zahit ve incir aac altnda ona yiyecek getirip onun doktrinini kabul eden iki tacirdir.1 Daha sonra bata toprak sahipleri,ticaret ehli, esnaf olmak zere ynla insan Budist olmutur. Bunlardan bazlar Sanghaya kei olarak kabul edilmitir. Buddha Sanghaya dahil olan keilerine, Budist doktrinlerini yaymalarn emretmitir.2 Onlar, bu grevi her yerde dolap insanlara kendilerini tutma, basit ve sade bir yaay, alakgnlllk reterek yerine getireceklerdi. Bu kiiler arasnda Buddhann iki nemli rencisi Sariputta ve Maggalana da vard. Ancak Buddhann gzde akirdi Ananda idi. Ananda salnda Buddhaya ihtimamla hizmet etmi, kadnlarn da Sanghaya alnmas konusunda stad ikna etmi bir ahsiyetti. Buddha, Magadha Krall snrlar iinde Rejagaha ve Sravasti etrafnda, geleneksel olarak Kuzeybat Hindistana, Pencapa kadar uzand sylenen alanda krk seneden fazla dolam, herhangi bir yere balanp kalmamtr. Devaml olarak doktrinini anlatmak iin seyahat etmi ve hayatnn sonuna kadar vaaz etmitir. Gelenee gre seksen yan getiinde leceini anlad ve keilerini bir araya toplayp, onlara son vaazn verdikten sonra Kushinagarada ld. Bu son vaaznda Buddha telkininde ve Sangha kurallarnda anlalmayan bir ey olup olmadn sordu ve hayr cevabn ald. Buddhann cesedi yakld, kemikleri ve kalntlar muhafaza edilip on paraya ayrld. Buddhann lmnden hemen sonraki devrede Rajagahada bir konsil topland ve konsile Kosyapa bakanlk etti. Konsile be yz rahip katld. Bunun arkasndan yaklak bir yzyl sonra, keiler arasnda fikir ayrl nedeniyle yedi yz rahibin katld Vesalide ikinci bir konsil topland. Bu konsilde Sutta ve Vinayann yeni dzenlemesi yapld. M III. Yzylda doktrinde kan bir ihtilaf zerine kendisi de

1-mer Hilmi Budda, Dinler Tarihi, stanbul 1935, s. 226 2-Ahmet Mithat Efendi, Tarihi Edyan, I. cilt, stanbul 1329, s. 253

20

bir Budist olan mparator Aoka zamannda nc konsil topland.3 Yaklak bin rahibin katld konsilde Aoka, daha ikinci konsil ncesi balam olan doktrindeki fikir ayrlnn yeniden alevlenmesi zerine, tebaas arasndaki ahengi salamak ve mezhep kavgasn nlemek iin byle bir konsile destek vermitir. Konsil sonras Budizm, o gnn Hindistanndaki drt krallktan birisi olan Magahhadan Hindintana yaylmtr. Aoka zamannda Magadha, tabi kaynaklar, madenleri, tarm ve milletler aras ticaretiyle bir imparatorluk haline gelmitir.4 Aoka Budist olmadan nce topraklarn geniletmek iin giritii savalarda kanl katliamlardan irenmeye ve canllara acmaya balam, bunun zerine elerinden birinin telkiniyle Budist olmutur. Dmanla savamay brakan Aoka, bundan sonra nefsiyle savamtr. Budizm,Aoka ile birlikte byn Hindistana yaylm ve kuvvetlenmitir. Hatta Hindistann eitli yerlerinde ta ve kitabelere, Budist dncelerini yazdrtmtr.

3-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara 1997, s. 160 4-Kemal ada, Reformcu Ynleriyle Buddha ve Aoka, Ank.n.D.ou Dilleri Dergisi, Ankara 1970

21

III- BUD ZM N HAYAT ANLAYII Budizmde Buddhann doktrinine Pali dilinde Dhamma ad verilmektedir.1 Buddha, ulat hayat kanununu ilan ettiinde saray hayat ve ile gibi iki arlk arasndaki orta yolu telkin etmitir. ki arl zdrapl bulurken orta yolda mutluluk ve kurtulu olduunu savunmutur. Kii, bu gerekle kendisine yn tayin eder ve iyi bir Budist olarak yaarsa Nirvanaya ular. Bunun neticesinde de tenash ve karmadan kurtulur.2 Buddha!nn doktrininin felsefi yn, ktmser olarak addedilir. nk Buddha, hayatn tabii olaylarn (doum, lm, ihtiyarlk, ocukluk vb. gibi) bir zdrap olarak grm ve bundan kurtuluu btn arzu ve ihtiraslardan uzaklamaya balamtr. Budizmin hedefi, kiinin kendini bilmesi, yenilemesi ve gelitirmesidir.3 Temel ama, sonrasz bir hayat deil, Nirvanaya yani deimez mutlulua ulamaktr. Neticede Budizm ilke olarak bilgisizlik ve iddetli isteklerden doan varoluun ktln retir. Bu sebeple Tanrnn varln bile dikkate almaz. Budizm, bir hikmet (akl) dinidir. Buddha,nn retileri balangtan sonuna kadar hikmet zerine kurulmutur. Buddha,nn tm amac ve gayesi, kurtulu ve serbestlii tamamen hikmet, ilim ve irfanla gerekletirmektir. Btn vehim ve aldanmalar ilim yoluyla ortadan kalkar btn ehvet ve hrslar bilgiyle yenilir iman ise fazileti kaynadr. Budizme gre tam serbestlik ve hrriyetin yolu Nirvanadr. Her ey bu noktadan balar. Bu nedenle herhangi bir kararszla gerek yoktur. Zaten herhangi bir kararszla dmeden fikir ve yaantda birlii salamak, Hint felsefesi ve dinlerinin en belirgin zelliidir.4

1-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara 1997, s. 163 2- lhan Gngren, Zen Budizm Bir Yaama Sanat, stanbul 1995, s. 74-75 3-Bozkurt Gven, Japon Kltr, Ankara 1980, s. 107 4-Y.Hikmet Bayur, Hint Dinleri, stanbul 1935, s. 212

22

A)

NAN ESASLARI

Aslnda Budizm, bir tapma ve ibadetten farkl bir retidir. Buddha, hakikatin sahibi, nizamn idarecisi ve hayatn aydnlatcsndan baka bir ey deildir. Bununla birlikte bu din, Buddhann kiilii ve ahsiyeti zerine bina olunmutur.5

Budizmin tembellii Triratnada toplanmtr. Buna ksm cevher denilir. Bunlar: Buddha, Dharma ve Sanghadr. Dharma Buddhann bulup gelitirdii doktrin ve akidedir ki, Budizmin hayat merkezini tekil etmektedir. slamiyette Kuran- Kerimin, Hristiyanlkta ise Hz .isann tuttuu yeri Budizmde Dharma tutmaktadr.
6

Yani Budizmdeki en nemli kural ve kaide Dharma dr. Sangha ise, balangta Akide bu temeli u ekilde ifade etmektedir:

erkek rahipler cemaati iken, daha sonralar ierisine kadnlarnda dahil edildii Budist rahip ve rahibeler cemaatidir.
7

Buddhaya snyorum, Dharmaya snyorum, Sanghaya snyorum. Buddhann Tanr, ruh ve lm sonrasyla ilgili sorulara verdii cevaplara gelince, aslnda Buddhann bu durumda uygulad metot, Sokratesin diyalektik metotunun bir benzeridir. Bu tr sorular karsnda Buddha, sadece itirazlarn belirtir ve bu konularda ilgili makul olan baka eyler gsterirdi. Sorulara tam cevap vermeyip, kendi grn ortaya koymaya alrd. Budizmde inan baznda drt nemli soru vardr. -Kainatn yaratlp yaratlmad, -Kainatn sonlu olup olmad, -Hayatn bedenle ayn olup olmad, -lmden sonra bir insann varolup olamayaca.

5-mer Budda, Hint Dinleri, stanbul 1935, s. 141 6-Mehmet Taplamacolu, Karlatrmal Dinler Tarihi, Ankara 1960, s. 121 7-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, age, s. 189-190

23

Kainatn yaratlp yaratlmad ve sonlu olup olmad sorular, Tanr fikrini konunun merkezine tamaktadr. Budizmde zellikle Tanry ve ruhu anmak, yani zikretmek yoktur. Budizm, balangta dnyann hakimi ve yaratcs olan zati bir Tanry reddeder.8 Bu Tanrlar insanlardan daha ok kudretli ve daha yksek bir varlk olarak grmez. Budizm, ilk ortaya ktnda Hinduizme kar bir tepki hareketi nitelii tayan, ateist karakterli, ibadet fikrine sahip olmayan bir dindir. Ancak buradaki ateist karakterden maksat, Tanry inkar deil, ahsi kurtuluu Nirvanada bulmaktr.9 Zamanla ekil deitiren Budizmde Buddhann bizzat kendisi tanrsallatrlm ve heykelleri yaplarak tapnlmaya balanmtr. Zamanla baz Budist mezhepleri ruhun varln ve tenash, bazlar da Tanr ve ibadet ekillerini gelitirerek ve yeni bir boyut katarak inanmaya balamlardr. Oysa balangta Budizmde mahhas bir Tanr fikri yoktur. Mevcut olan ilahlara ve meleklere benzeyen ruhani varlklar doumlarn silsilesine bal olarak grlmektedir. Yaratc bir tanrnn varl ise, Buddha tarafndan aka mnakaa edilmez. Buddha gerek Tanry deil, onun yaad devirlerle de Brahmanlarn vasflandrd tanrlar reddetmitir.10 Aslnda Budistler de Buddha gibi kainat kimin yaratt konusunda ilgisizdirler. Tanry reddetmezler ama onunla ilgilenmezler de. Dnya Tanrnn dnyas deildir. Dnya insanlarn hrs ve arzularndan ortaya kmtr. Bu nedenle dnyevi her eyi reddederler. Budizm politeizme kar ok msamahaldr. Bu sebeple Budizmde pek ok koruyucu ve yardm edici uluhiyetlere dua edilir. Tanrlara dua edilmesine de itiraz edilmez. nk Budist ilahiyatlar bu Tanrlar halkn ihtiyac olarak grrler. Ayrca, genel itibariyle Budizmde monoteizm tasavvuru da yoktur.11

8-Abidin til, Buddha Tanry Reddetmiyor mu A.. .F.D, 11. say, Ankara 1963, s. 11-15 9-Gnay, Tmer,Abdurrahman Kk, age., s. 114 10-Abidin til, age, s. 11-15 11-Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Isparta 2000, s. 160-161

24

Budistlerin temel kaynaklar olan kutsal kitaplarna gelince, onlara Tiripitaka (Kanunun sepeti) ad verilir. Bu sepet Budist retilerinin ilk kaynadrlar. Tripitakalarn szl ekli kral Aoka dnemine (M. 242) kadar devam etmi ve yazya Buddhann rencisi tarafndan geirilmitir. Buddha, inand hakikatleri insanlara yaymak iin bir mr harcam, ancak kendisi geriye hibir kitap brakmamtr. Budistler Buddhann vaazlarn Pali-kanan adl bir kitapta topland, bu vaazlarn orijinal eliyle 400 yl kadar szl olarak rivayet edildiini ve nihayet yazlarla tesbit edildiini kabul ederler. Pali- kanan byk sayda kitaplar teekkl eder ve iinde pek ok tekrarlar ihtiva eder. Budizmin kutsal kitab olan Tripitaka, M I. ve II. Yzyllarda yazya geirilmitir.12 Bu sepet unlardr: 1-Viyana pitaka ( Disiplin sepeti ) : Bu sepet, Sangha yani rahiplik tekilata ile ilgili usul ve kaidelerin, bunlarn nasl ve ne ekilde yerine getirilecei gibi konular ihtiva eder. Bu blmde rahip olmayanlarla ilgili hususular yer alr. Rahip ve rahibelerin oymas gereken kural ve kaideler, ayin usulleri, beslenme, giyinme ve vaazla ilgili hususlar bu blmn ieriini oluturur.

2-Sutta Pitaka ( Vaazlar ve retiler sepeti ) : Bu blm Tripitakann en nemli blmdr. Buddhann fikirlerini aklad ou konuma bu blmde yer alr. Bu sebeple bu blme Doktrin Dharma sepeti de denir.

3- Abdidihamma Pitaka ( Geniletilmi Doktrin, felsefi ve psikolojik yorumlar sepeti): Buddhann vaazlarnn yorumunu ihtiva eder. Yedi eserden meydana gelmitir. Budizmin felsefesi ve psikolojik yan bu blmde yer alr. 13

12-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, age, s.187 13-Budizm, Trk Ansiklopedisi,VIII.cilt, Ankara 1956, s. 301

25

Budizmde

inanla

ilgili

bir

baka

hususta,

Hristiyanlktaki

Paraklit

(Faraklit) gibi gelecekte varolacak ve ortaya kacak olan bir ahsiyete Budizmde de inanlmasdr. Budistlere gre Buddha, dinini tamamlayamadn, kendisinden sonra Maitreya yani herkese, alemlere rahmet bir kimsenin gelip, bu dini tamamlayacan ifade etmitir. Bu inan, slamiyetteki Mehdi ve Hristiyanlktaki Mesih inancnn bir benzeridir. Hristiyanlkta Hz sann beklenen bir kurtarc olduu, slamiyette ise Mehdinin yeryzne inerek tm insanl slah edecei fikri vardr. te Budizmde de Maitreya denilen ve Budizmi tamamlayp, tm insanlar kurtaracak bir ahsiyetin varlndan sz edilmektedir. Budizm bu inan anlayyla, sami dinlerle benzerlik gstermekte ve belki de sami dinlerden alnt yapmaktadr. Her ne kadar Budizm, hem Hristiyanlk hem de slamiyetten nceye dayanyorsa da bir ok inan esasnda olduu gibi, Maitreya inancnda da sonradan bir teekkle gitmi olabilir.

26

B) BADET ESASLARI Balangta ibadet fikri yer almayan Budizmde, daha sonralar bir takm ibadetler ihdas edilmitir. Budizmde ibadet saylabilecek tek husus, oru gn merasimidir. Budist rahipleri ay banda ve ayn on drdnde olmak zere her ay iki defa toplanrlar ve bu toplantlarda Budizmin ilkelerinin tam olarak uygulanp uygulanmad kontrol edilir. Budizmde Buddhann doduu, yksek ilhama kavutuu, eriat tekerleini dndrd ve Nirvanaya kavutuu yerler mukaddes kabul edilir ve buralara ziyaretler yaplr. Her dinde olduu gibi Budizmde de her Budistin uymak zorunda olduu kurallar vardr ve bunlar ibadet saylr: - Tra olmak, -Sar elbise giymek, - ki ayda bir defa oru tutmak, -Orulu iken gnahlar itiraf etmek, - badeti tefekkrle yapmak.14 Budizmde yce varla kar yaplmas gereken bir dua ve ibadet sz konusu deildir. Ancak Buddha, lmnden sonra Tanrlatrld iin ona kar bir takm ibadetler yaplmaya balanmtr.nce Buddhann heykelleri yaplm sonra yaplan bu heykeller Pagadolara yerletirilip onlara tapnlmaya balanmtr. Bununla birlikte Budistlerin nem verdii ey vardr: Buddhann heykelleri, Buddhann hatralar ve Buddhann altnda ilhama kavutuu Bodhi aac. Budistlerce kutsal kabul edilen ve ziyaret edilen drt byk yer vardr. Bunlar: -Buddhann doum yeri olan Nepaldeki Lumbuni Koruluu -Buddhann ilk vaazn verdii Benaresdeki Sarnatha Geyik Park -Buddhann ld yer olan Uttar-Prade ehri -Buddhann aydnlanma yeri olan Bihardaki Bodhi Gaya

14-Mehmet Aydn, Osman Cilac,Dinler Tarihi, Konya 1995, s.145

27

Buddha, insanlarn saysz putlara taptklarn grm ve bunun doru olmadn savunmutur. Bu nedenle balangta Budizmde put ve heykel yok iken Buddhann lmyle birlikte onun taraftarlar tarafndan Buddha heykelleri yaplmaya balanmtr. Budizmde yalnz Buddhaya deil, nemli ahsiyetlerin mezarnada iek konur ve mum yaklr. Budist cemaatine girmek ise herkese serbesttir. Btn ktlklerin kayna ise cinsi tatmin olarak grlmektedir.15 slam dinindeki tavaf gibi, Budizmde de mabetlerin etrafnda bir veya en fazla iki defa dnerek tavaf yapmak ibadet saylmaktadr.16 Budistler arasndaki en byk ayrlk ise, rahiplerle normal halk arasndadr. Rahiplik, Budizmin ekirdeini tekil ederken, Budizmde yksek hedefe ynelik artlara da ancak rahipler riayet edebilir. Budizmin btn kural ve kaidelerine uyan rahiplerin bazlar mnzevi olarak yayorken, bazlar da toplum iinde yaarlar. Rahipler ayn zamanda Sanghay tekil ederler ve hakiki Budistler olarak kabul edilirler. Rahiplik hayatnn temel esas ise: fakirlik, bekarlk ve skunettir. Rahiplerin dnya ile ilgili hibir mal ve mlk yoktur. Bir Budist Rahip olduu andan itibaren sadece unlar bulundurabilir; bir sadaka tas, bir ine, bir tesbih, iki hafta da bir san tra edebilmesi iin bir ustura ve geni ve uzun ynden yaplm bir entari. Rahipler, evsiz ve yurtsuz yaamak zorundadrlar. Yiyeceklerini ise aldklar sadakalarla temin ederler. Para sahibi olmalar (zengin olmalar ) yasaktr. Bekarlk, Rahiplik hayatnn temelini tekil eder. Bekaret en yksek ideal, cinsi hayat ise kfr saylr.17 Budizmde rahiplik tekilatna Sangha ad verilir. Sangha Buddha tarafndan oluturulmutur ve dnyann en eski bekar rahipler topluluudur. 18 Sanghada rahipler olduu gibi rahibelerde mevcuttur. Ancak rahibeler bu tekilata daha sonradan dahil edilmilerdir. Sanghadaki rahiplere Bhiksu ismi verilirken, rahibeler ise Bhiksuni diye isimlendirilir.

15- Gnay Tmer, Abdurrahman kk, age, s. 100 16- Mehmet Aydn, Osman cilac, age, s. 31-32 17- Ekrem Sarkolu, age, s. 165-168 18- Ahmet Mithat Efendi, Tarihi Edyan, stanbul, 1329, s. 320-321

28

Rahip olmak iin belirli yeteneklere sahip, on be yan bitirmi, anne babasnn iznini alm kimseler, tekilatn ilk basamana kabul edilir. Tekilata giren kimse nce sa ve sakaln keser, sar elbiseler giyer, bir imtihandan geer ve baarl olursa Sanghaya katlr. Sanghaya dahil olan kimse erkek veya kadn hi fark etmez. Bu tekilattan ayrlamadklar srece evlenemezler. Ancak eer tekilattan ayrlrsa isterse evlenebilirler ve normal hayatlarna devam edebilirler. Rahiplerin sa ve sakallarn ustura ile kazma, dinlenme, le yemeinden sonra ertesi gn le yemeine kadar azlarn bir ey koymama, hibir elenceye katlmama, mecburi birka eya dnda bir mala sahip olmama gibi kurallara uymas da bir zorunluluktur.19 Sangha yesi rahipler Japonyada siyah, Burmada portakal rengi, Seylan, Kamboya ve Taylandda ise sar renkli elbiseler giymilerdir. Manastrlarda yaayan rahip ve rahibeler, her Budistin yapmas gerektii sarho eden iki ve esrar gibi uyuturuculardan uzak durmaldrlar. Sabah ve le arasnda kat yemek yemeleri yasak olan rahipler ayn zamanda hal ve hareketlerinde de her zaman iffetli olmak zorundadrlar. Rahipler on Budist emrini renip yerine getirmekle mkelleftirler.20 Bu on emir unlardr: ldrmeyeceksin, Zina etmeyeceksin, ki imeyeceksin, Kimseyi aldatmayacaksn, Az yemek yiyeceksin, ark syleyenleri dinlemeyecek, dans edenleri izlemeyeceksin, Ssl elbiseler giymeyecek, ss eyalar ve kokular kullanmayacaksn, Rahat ve konforlu yerlerde yatmayacaksn,

19- Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, age, s. 102 20- Gerald L. Berry, Religions Of The World, New York 1956, P.47

29

Sana verilmeyenleri almayacaksn, Altn ve gm kullanmayacaksn.21 Budizm, balangta zellikle alakgnll ve sade, mnzevi ahsiyetler tarafndan yaylmtr. Buddhann yapt gibi onlarda, kendilerinin pelerinden inanlarn yayacak ve devam ettirecek renciler brakmamlardr. Az nce sraladmz on emir, her Budist iin bir yol gsterici rehber olmutur ve Budistler hayatlarn bu emirlere gre ynlendirmilerdir. Bunun neticesinde, her ne kadar balangta mevcut olmasa dahi, her mezhep belirli bir tapnak ve mabedi merkez tayin etmitir. Buralar kutsal saylm ve buralara ihtimam gsterilmitir. Hatta her mabedin bir ismi vardr. Ancak Budist mabetlerine isim vermek iin zel ve geleneksel bir sistem oluturulmutur. Mabetlere ift isim verilir. San-Zen (Yama), Ji-var- in ( Tera), Koyasan- Kongbuji gibi.22 Budist tapnaklar,dnyann bir ok lkesinde eitim faaliyetlerine de karmaktadr. Kolejlerden ortaokullara hatta anaokullarna kadar yaylm bir eitim sistemi vardr. Bu okullarda rahiplik hakknda bilgiler verilmektedir. Bu eitime katlan rencilere ise burs vb. gibi maddi yardmlarda bulunulmaktadr. Budist mabetleri, bulunduklar lkelere gre farkl modeller ihtiva ederler. Bunlardan en nemlilerinden birisi ve Japonyada kullanlan Garan modelidir. Bu modelin zelliklerine gre yaplan bir Budist mabedi, st atl, bir balkonlu, kare veya dikdrtgen eklinde olur. Mabetlere bir giri kapsndan girilir ve bu giri kaps gneye doru olur. Mabette bir konferans salonu ve pagoda (Budistlerin mabetlerine verilen genel isim, ayin ve rahiplerin toplant yeri) bulunur. Salon ise ta kaide zerine ykselip, keler bitiik ve at alt kenarl duvarla yaplr. 23

21-Hayrettin ahin, Japon Budizmi, Y. Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 1990, s. 114 22- lhan Gngren, Buda ve retisi, stanbul 1994, s. 118 23-Sanat Tarihi Ansiklopedisi, stanbul 1998, s. 42

30

C) AHLAK ESASLARI Budizm, teoride ve pratikte merhameti ve msamahay esas alan bir dindir. Buddhann merhameti snrsz olduu iin Budistlerde onun yolunu takip eder. Budizm, aslnda bir eitlik ve kurtulu dinidir. Bu dinin ideal olan davranlar da msamaha ve merhamettir. Su ilemek ahlakszlk, saadet ise fazilettir. Skntya tahamml etmek, doru sylemek, gzel olan sevmek ve itaat ahlaki kurallarn banda gelir. Budizmin ahlak anlayna gre insan ldrmek,hrszlk yapmak, gasbetmek, yalanclk, iftira, dedikodu, kin, tamahkarlk ve ekememezlik gibi kt huylar yasaktr. Sarho olmak, esrar kullanmak, ok yemek yemek, ark trk vb. gibi mzik dinlemek, yksek ve rahat yataklarda yatmak, altn gm gibi ziynet eyas takmak, bunlar almak ve satmak ise ho karlanmaz. 24 Budizmin bu yasaklara kar drt temel emri vardr: -Sabr ve tahamml -Sebat ve metanet -Akl ve hikmet -Ataya iyi davranmak Bunlara ilave olarak ilerinde dzenli olmak ve verilen sz tutmakta saylabilir. Buddhaya gre ahlak; dnyadaki btn arzu ve isteklerden kurtulmaktr. Aslnda bu husus, Budizmin temel hedefidir. Ahlak iin ise unlar gereklidir: -Canl varlklar ldrmemek, -Bakalarnn maln almamak, -Cinsel arzulardan vazgemek, -Yalan sylememek, -Sarho edici iecekler imemek.25

24-Ahmet Mithat Efendi,age, s. 260-261 25-mer Hilmi Budda, Dinler Tarihi, stanbul 1935, s. 303; Gerald L. Berry, age, P.47

31

Bu dinde canllar ldrmeme fikri olduu iin, Budistler et yemez,kasaplk yapmazlar. ki yasak olduu iin meyhanecilik yapmazlar. Ayrca silah,zehir ve uyuturucu imal etmez, bunlar satmaz ve satn almazlar. yi bir Budist ava kmaz, balk tutmaz, ate etmez ve kanl sporlara girimez. yi bir Budist, ayn zamanda cmert ve eli ak olmaldr. Zira cmertlik, Budizmin maddi eylere balanmama tavsiyesinden hareketle bir zorunluluk tekil etmektedir. Yeni bir Pagoda (Budist manastr) yaptrmak, yardmda bulunmak,rahip adaylarna kefil olmak,manastra su salamak, rahiplere yiyecek yardmnda bulunmak ve misafirperverlik ise en byk faziletler arasndadr. 26 Budizmde iyi bir Budist olmak iin bir takm gerekmektedir. Bunlar: zelliklerin ihtiva edilmesi

Birincisi drt dncedir. Bunlar, vcudun dncesi, akln dncesi, fikirlerin dncesi ve mantn dncesidir. kincisi drt kat byk ihtiva sarf eder. Sknt douran eyleri nlemek iin gayret etmek, yanl fikir douran eyleri saklamak iin gayret etmek, evvelce yaayanlara iyilik etmek iin gayret etmek ve varolan insanlara iyilik yapmak iin gayret sarf etmek. ncs Iddhidr ki,drt kat sepet demektir. Iddhy elde etmek, Iddhy elde etmek iin aba sarf etmek, Iddhnn aratrlmas ve kalbin doru olmas. Drdncs ve beincisi be blmden ibarettir. Uygulama, inancn zevki, gayret, dnce-tefekkr ve aklllk. Altncs akln yedi eidinden ibarettir. Bunlar: gayret, anlay, dnce,

aratrma, sevin, rahatlk ve skunet.27 Btn bunlardan sonra diyebiliriz ki, Budizmde insann kurtuluu ne olduuna deil, ne yaptna baldr. 26-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, age, s. 101-102 27-Ali hsan Yitik,Hint kkenli Dinlerde Karma nancnn Tenash nancyla likisi, stanbul 1996, s. 128

32

Budizme gre atalara sayg, anne ve babaya itaat esastr. Bununla birlikte mahalli rf ve adetlere sayg gsterilmesi iyi bir Budistte aranan artlar arasndadr. rnein bir ocuun ailesine kar grevleri unlardr: -Ailesinin ilerine bakmak, -Ailesinin arzu,istek ve ihtiyalarn karlamak, -Kendi ahsi arzu ve isteklerinden vazgemek, -Yapt her eyi onlara itiraf etmek. yi bir ailenin ocuklarna kar grevlerine gelince: -Kk bir ocukken ona sevgi ve ilgi gstermek, -Onun yiyeceini temin etmek, -Onu bor iinde kalmaktan kurtarmak, -ocuuna gzel bir evlilik salamak, -Btn mal ve mlkn ocuuna brakmak. Bunlar karlkl olarak gerekletiren ocuk ve aile, byk bir mutluluk,maddi bir refah ve karmay temin eder. slamiyette olduu gibi Budizmde de, bir kimse annesini sol omzunda, babasn da sa omzunda tasa bile onlara olan borcunu deyemez. Budizmde anne ve babaya saygnn dl, bir sonraki hayatta baarl olmaktr. Anne ve babasna sayg gsteren ocuk, gelecek hayatn garanti altna alm demektir. Bir anne ocuunu dokuz ay karnnda tar, doduu zaman beslenme ve bymesini salar. Bu nedenle btn dinlerde anneye olan bor, ancak anneye kar tam bir itaatle denir. annesine srtn dnen ocuk byk ktle maruz kalr. Bunlar: cehennem,a bir hortlak ve hayvan olmak. Budizmde karma inanc hakim olduu iin, bir nceki hayatta kiinin yapm olduu iler bir sonraki hayatnn eklini belirlemi olur. Budizmde aile, yaayanlarla snrlandrlamaz. Yedi ile dokuz nesil nceki atalar dahi aileye dahildir. len aile fertleri yayormu gibi nezaket ve sayg isterler. Onlara yaplan saygszlk canl bir varla yaplan saygszlk gibi kabul edilir. Herva Ressau Budizmin btn bu ahlak esaslarndan yola karak Budizmi, varln esrarn zmeye alan, hayatn zdrap ve zevklerinden vazgeerek kamil ve olgun insan olma yollarn aratran bir ahlak felsefesi 28 olarak nitelendiriyor. Btn dinlerde anneye olan bor, ancak anneye kar tam bir itaatle denir. Annesine srtn dnen ocuk byk ktle maruz kalr.
28- Herva Ressau, Dinler, stanbul 1970, s. 168

33

IV- BUD ZMDE SEK Z D L ML YOL Buddhann ortaya koymu olduu bu din her ne kadar Buddhann lmnden sonra deiiklik kazansa ve deiik corafyalarda farkl ekiller alm olsa da, Budizmin kendine has bir i btnl sz konusudur. Budizmin yap ta olarak kabul edilen ve yine arzu ve ihtiraslarn giderilmesinde bavurulan temel yntem Sekiz Dilimli Yoldur. Budizm doktrininin felsefi yn ktmserdi. nk Buddha hayatn tabii olaylarn bir zdrap olarak gryor ve bundan kurtuluu, btn arzu ve ihtiraslardan uzaklamaya balyordu.1 Aslnda bu, Upaniatlarda rastlanan hayat grnn gelitirilmi bir ekliydi. Baz aratrmaclar ise bu durumu, bir ktmserlik olarak deerlendirmemilerdir.2 Budizmin ana telkini, inan ile hakikat arasnda hayatn zdraplarla dolu olmasdr. Drt kutsal temel gerek ise Buddhann kurtulu telkininin zn oluturmutur. Birincisi: Izdrap nedir? nsan varlnn mahiyeti zdrap, ac, ktlk ve tatminsizliktir. Dnya hayatndaki doum, hastalk,yallk, lm vb. gibi bir ok hadise zdraptr. Bu sebeple dnya hayatna dalp, dnyaya sarlma, hayatn gereklerinden uzak kalma ac ve zdraptr. kincisi: Izdrabn sebebi nedir? Izdrabn sebebi arzu ve ihtirastr. Budizme gre insann dnya ile ilgili arzu ve ihtiraslar, ac ve zdraba sebep olur. nsanlarn arzu ve ihtiraslar iki grupta toplanabilir. Birinci grup, nefis ve hazlarna dknlkten gelen tutkular... Mala, mlke, paraya, nefis ne,

hazza dknlk,yenmek baarmak, kazanmak gibi hrslar, ar cinsel tutkular gibi eyler... kinci grup tutkularsa manevi olanlardr. Ruhun lmezliine tutunmaya almak, ldkten sonra da varln srdrmeye almak, genedoumda bu yaamdakinden daha iyi bir durum elde etmek gibi dinsel tutkulardr.3

1-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara 1997, s. 114 2-Mircea Eliade, Dinler Tarihi Szl, stanbul 1997, s. 5 3- lhan Gngren, Zen Budizm Bir Yaama Sanat, stanbul 1995, s. 94

34

ncs:

Izdrap durdurulmad srece dnyadaki, fani ve sreksiz iler devam

edip gidecektir. Bu fanilikten ve devam edip giden olaylar zincirinden kurtulmann yolu ise Nirvanaya ulamaktr. Nirvanaya ulamak ac ve zdrab yok etmektir. Budizmde genellikle Nirvanaya ulamak denince Buddhala ulamak amalanmaktadr. Zaten Budizmdeki temel hedef Nirvanaya ulamaktr. Nirvana maya yanlgsnn, doum-lm dngsnn tam kartdr. Yani karmann etkisini yitirdii bir alandr.4 Bu konu ile ilgili ileride daha ayrntl bilgi verilecektir.

Drdncs : Drdnc yce gerek, acy zdrab yenip Nirvanaya ulamak iin Buddhann gsterdii yol, yntemdir. Buddhann nermi olduu yntem ne ar ile, perhiz yoludur, ne de ar nefse, nefis hazlarna dknlk yoludur. Bu yol ikisinin ortasndaki orta yoldur. Yani sekiz basamakl yce yoldur. Uyanmak, aydnlanmak, Nirvanaya ulamak, Buddha olmak ancak bu sekiz dilimli yol ile mmkndr. Bu sekiz madde, Maha Parinibbara Suttada geen ana maddenin sonradan

geniletilmi eklidir. 5 Bu yce yolun ilk iki basama dnceyle sonra gelen drd davranla, en sonda gelen ikisi de uyanmayla, aydnlanmayla ilgilidir. ana madde halinde toplayabileceimiz sekiz basamak unlardr: Sila, Samadhi, ve Pannadr. Sekiz dilimli yolun basamaklar unlardr: 1- Doru gr 2- Doru anlay 3- Doru szllk 4- Doru davran 5- Doru yaam biimi 6- Doru aba, doru uygulama 7- Doru bilinlilik

4- lhan Gngren, age, s. 95 5-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, age, s.114

35

8-Tam uyanklk.6 Silaya sekiz dilimli yoldan madde girer. Doru sz, doru davran ve doru geim. Doru sz ve davrana her Budistin uymak zorunda olduu be emir aklk getirir. Bunlar: ldrmemek, zarar vermemek, almamak, duyularn yanl yola yneltmemek, yalan yanl konumamak, iki ve uyuturucu kullanmamak.7 Aslnda bu be emir, btn dinlerde uyulmas gereken temel emir ve yasaklar arasndadr. doru geim ise be yasa ierir: kasaplk, meyhanecilik, esrarclk, silah ve zehir imalatl yapmamak. yi bir Budist avlanmaz, balk tutmaz, sigara imez, zina etmez vs. Samadhi, bir hedefe zihnini yneltmek, konsantre olmak anlamnda meditasyona delalet eder. Samadhiye sekiz dilimli yoldan doru muhakeme ve doru murakebe girer. Doru muhakeme, Budistin syledii, yapt, dnd, ilerde gsterdii zihin keskinliine delalet eder. Doru murakabe ise, akla gelen dncelerin tahlili, nefsin kontrol, zihnin bir konuya ynelmesi ve kin, hrs, hile vb. eylerin neden kaynaklandnn belirlenmesini ihtiva eder.8 Samadhi, derinlemesine bir i suskunluk, bir i bar, gcn btn birden kavrayan uyanklktan olan bir coku halidir.9 Bir kere Samadhi ye ulaldm,Samadhi etkisini her durumda srdrr. Yrrken, gezerken, otururken yatarken, samadhinin vermi olduu i suskunluu, i bar beraberimizde hissederiz.

Budizmin samadhiye ulamak iin nerdii yol dhyanadr. Yani Bat dillerine meditasyon olarak evrilen uygulama. inceye Chan diye gemi olan bu szck yaz zellikleri nedeniyle Japoncaya da Zen olarak gemi ve uygulama Zazen adn almtr. Dhyana hem zihni tam uyank tutmak, hem de samadhi anlamlarn ierecek bir genilikte kullanlr. Dhyana denince Buddha heykellerinde grlen bada kurup kmldamadan oturmak akla gelir. Aslnda bu tr oturma pek ok kimsenin sand gibi bir tutum deil, Budiste gre oturmann doal biimidir. Yapacak baka bir eyi olmaynca ylece oturup zihnini de kendi haline brakmak Budiste ok olumlu, ok uygun bir davran olarak grnmektedir.
6- lhan Gngren, Buda ve retisi, stanbul 1994, s. 126-127 7-Annamaria Schimmel, Dinler Tarihine Giri, stanbul 1999, s. 128 8-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, age, s. 463 9- lhan Gngren, age, s. 9

36

Panna ise

Budistin en yksek seviyesine delalet eder. Pannaya sekiz dilimli yoldan

doru anlay, doru dnce ve doru niyet girer. Doru anlay; alemi ve insan varln doru yorumlamak, doru dnce, zihnin duygusal arzu, ktlk,zulm gibi tutumlarndan arndrlmas,doru niyet ise,sonunda piman olunacak veya baarszla dlecek yollara gitmeyip ihlasla zihinde iyi duygular beslemeyi ifade eder. Btn bu prensiplerden sonra Buddha geride bir kitap brakmayp, yerine geecek kimseyi de belirlememi, sadece bu sekiz dilimli yolun takip edilmesini istemitir.10 Buddhann amac, dnyay olduundan iyi veya kt gstermek deil, onu olduu gibi btnl iinde grmemizi salamtr. Netice itibariyle sekiz basamakl yce yol, arln meditasyon (dhayana) zerine koymu bir tr yoga retisidir.11 Buddhann yogasn uygulayan kimse, kiiliinin, benliinin dar kabuunu krar, snrsz sonsuzla btnleir, bylece en temel, en yce gerekle kendini zdeletirmi olur. Sekiz basamakl yce yol, aydnlanmayla, Nirvana ile aramzdaki engelleri birer birer, basamak amamza yardmc olmak amacn gdyor. Her basamak bizi biraz daha zdrab yattrp zihni sakinletirmeye, yaam, var oluu, gereklii, varlmz kendimizle, evremizle btnletirmeye yaklatryor. te bu sekiz dilimli yolu baaryla aan kimse iin artk sonsuz, snrsz bir mutluluk vardr. O mutlulukta Nirvanaya ulamaktr.

10-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, age, s. 463 11-Maurice A. Conney, Buddhism, Encylopedia Of Religion, Delhi 1976, V.II, P.80-81

37

V- BUD ST MEZHEPLER Sirddhartha Gautama Buddha, hayat boyunca kendi retilerini ve telkinlerini takip edecek birok renci bulmutur. lmnden yaklak bir asr sonra Buddhann takipileri, onun prensiplerini farkl alardan deiik ekillerde yorumlayarak, farkl mezhepler meydana getirmilerdir. Budizmde Buddhadan sonra iki byk mezhep ortaya kmtr. Bunlardan birisi Mahayana Mezhebi (Byk Araba ), dieri Hinayana Mezhebi ise (Kk Araba)dr. Hinayana Mezhebinin dier ad ise Threvada

Budizmidir. Hinayana Mezhebi daha ok Seylan, Burma, Tayland, Laos ve Komboyada yaylma imkan bulurken, Mahayana Mezhebi ise in ,Tibet, Kore ve Japonyada yaylmtr. Btn Budist inanlarnda Buddhann yolunu takip etmek esastr. Bu nedenle Budist mezhepleri, Buddhann ahsiyetine byk sayg gsterirler. Aslnda Budizmin hemen hemen btn ekilleri manastra ait emirleri, yani inziva hayatn ihtiva eder. Fakat Budizmin eitli kollar, inanlarnda ve uygulamalarnda byk farkllklar gsterirler. imdi, bu farkl uygulama ve inan esaslarna sahip, Budizmin iki byk mezhebini ayrntl bir ekilde incelemeye alalm.

38

A) H NAYANA ( THREVADA ) MEZHEB Budizm, Hindistandaki ksa bir kabul grme srecinden sonra, Hindistann dna yaylmaya balaynca Buddhann retileri, eitli rklardan farkl kltre, gelenee, tre ve alkanlklara sahip insanlarla karlat. Deiik corafi artlar altnda, farkl iklimlerde yaayan insanlarla karlaan Budist farkllklar meydana gelmitir. Hinayana Budizmi Buddhann en iyi rencilerinden olan Sariputta tarafndan kurulmutur.1 Bu mezhep, daha ok gneydeki lkelere yayldn iin Gney Mezhebi diye de bilinmektedir. Seylan, Burma, Tayland, Laos ve Kamboya Threvada Budizmiin yayld lkeler arasndadr. Aslnda bu mezhep, Budizmin en eski biimini, ortadoks biimini, grnn srdrmekten baka bir ey yapmamtr. Bu mezhep, Budizmin temel l (Buddha,Dharma, Sangha ) fikir zerinde kurulmu, Tanrlara ve ruhlara pek nem vermeyen, olaylarn geiciliine, hayatn ve yeniden domann ac verdiine, insann ancak Nirvanaya erierek kurtulacana inanan bir Budist topluluudur.2 Bu mezhep, Buddhay stn ve mucizevi bir ahsiyet olarak grrken, Buddhay asla Tanrlatrma cihetine gitmemitir. Hinayanistler, Budizmin tarihi retilerine sayg gsterirken, insan hayatnn zdraplardan kurtulmas iin yardm etmeyi kurtuluu gerekletirmeyi, akln skuna kavumas iin yardm etmeyi amalar.3 Bu mezhep, Buddhann tavsiye ettii doru davranlar uygular ve gnahlarndan kanr. Hlasa Hinayana Mezhebinde sessizlik ve skunet hakimdir. Hinayana Mezhebine gre Buddha bir Tanr deil, bir retmen, rnek ve rehber niteliinde bir kimsedir.4 Zaten Hinayanistler, Tanr fikrine fazla nem vermeyen, bir baka ifadeyle o gnn artlarndaki Tanr anlayn kabul etmeyen Buddhann Tanr fikrini aynen kabul eden kimselerdir. Buna mukabil olarak Hinayana Mezhebi Dharmay Buddhann rettii hakikat, Sanghay da Buddhann rencilerinin snf ve kardelii olarak kabul eder. 1-Abdlkadir eybe, Yaayan Dnya Dinleri ve Mezhepleri, stanbul 1995, s. 154
2-Annamaria Schimmel, Dinler Tarihine Giri, stanbul 1999, s.131; Budizm, Dinler Tarihi Ansiklopedisi, stanbul, Tarihsiz,VIII.cilt, s. 689 3- lhan Gngren, Buda ve retisi, stanbul 1994, s. 165 4- lhan Gngren, age, s. 165

retilerinde de elbette ki belirli

39

Hinayanist manastrlarndaki rahipler insanlarla diyalog kurmaktan men edilemezler. Her kyde bir manastr vardr ve manastrlarda da Buddhaya kar ayinler dzenlenir. Manastrlar genellikle dini ayin ve trenlere uygun olarak denmitir. Hinayanistler ibadet maksadyla bu manastrlara giderek, Buddhann bu tapnaklarda yer alan ziyaret ederler. Hinayana Mezhebinde temel ama; insann kendi kurtuluu ile urap, ne kadar abuk olursa olsun Nirvanaa erimeye almaktr. Ona bu yolda yardm eden kurtarc bir ilah da yoktur. Bu sayede de bu frka, asli Budizmin adet ve tasavvurlarna sadk kalmtr.5

5-Annamaria Schimmel, ege, s. 131

40

B) MAHAYANA MEZHEB Ne zaman doduu kesin olarak bilinmeyen (tahminen M I. yzyl MS I. yzyl aras) Mahayana Budizmi, Byk Araba Mezhebi diye de bilinir. Bu mezhebin lks, ilhama kavuup Nirvanaya varm Buddha deil, mahlukatn saadetini kendi kurtuluuna tercih eden Buddhadr.1 Bu mezhebe dahil olan insan, bir tehlike annda yalnz kendisi deil hem cinslerini de kurtarmaya almaldr. nsann Buddhaya inanmas, ona teslim olmas, onun ezeli akdine gvenmesi bu mezhebin temel zelliidir. Bu mezhebin ortaya kmasyla birlikte, o zamana kadar dinin merkezini tekil eden Dhammann yerini Buddhann ahsiyeti almtr. Mahayanaclar, Hinayana Mezhebi mensuplarnn belirli ama snrl bir alandaki

kimselere kurtulu yolu gsterdiklerini, kendilerinin ise Hinayanaclar kadar akl,hikmet ve irfana yer vermekle birlikte onlardan daha fazla sevgi,efkat zerinde durduklarn aklarlar.2 Bu mezhebin bir dier zellii de Bodhisattava (Buddha aday) kavramna getirdikleri nem ve geniliklerdir. Onlara gre btn inananlar hatta nefse sahip btn varlklar dahi Buddha olabilir, aydnlanmaya eriebilir. nsan hayatnn en byk gayesi ve ideali bu olmalyd. Mahayana Mezhebine gre fert yalnzca kendiliinden Nirvanaya ulamak zorunda deildir. Fakat Buddha olmak zorundadr.3 Hinayanistler Buddhay tanrlatrmazken, bunun aksine Mahayanistler Buddhay her ne kadar bir Tanr olarak ilan etmilerse de onu Tanrnn btn sfatlarna malik olan, sonsuz ve her eyi kapsayan,hikmet ve bilgiyi temsil eden bir ahsiyet olarak kabul etmilerdir. Bu mezhep, kimi Budistlerin Hinayana retilerini ekilde eksik, uygulama da yetersiz grmelerinin neticesinde eski Hinayana yaz ve metinlerini derinden incelemeleri neticesinde ortaya kmtr. Mahayana, Hinayana Mezhebine gre daha az ferdiyeti

1-Annamaria Schimmel, Dinler Tarihine Giri, stanbul 1999, s. 131 2-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi,Ankara 1997, s. 169 3-Mehmet Taplamacolu, Karlatrmal Dinler Tarihi, Ankara, 1966, s. 156

41

ve daha ok toplumcudur.4 Daha ncede belirtmi olduumuz gibi bu mezhepte her Budist Buddha olmak zorundadr, ancak fert olarak kendiliinden Nirvanaya ulamak zorunda deildir. Budizmde Dharma denilen doktrinler, Budizmin dnyann farkl blgelerine yaylmaya balamasyla birlikte zorunlu olarak dinsel ve esrarl bir karakter faaliyet ve deiikliklerden etkilenerek insanlar arasnda almaya balamtr. Bu nedenle de entelektel yapsn kaybetmitir. ok fazla zt kltrel yaylan Mahayana kalanlar Mezhebinin temel hedefi de sadece kendi yasas iin kutsal olmay baarm bir ermi deil, Nirvanann eiine kadar ulap Nirvanaya geemeyen, arkada kurtarmak iin arkasna dnen kiidir.5 reti ve doktrin alannda yeni bir biimde insanlarn karsna kan Mahayana Budizmi, in, Kore ve Japonyada daha fazla yaylma imkan bulmutur. Mahayana Mezhebinin, yan mezhepleri ise Husso, Sanron, Kegon, Tendai, Shingon ve Nichirendir. Ne zaman doduu tam olarak bilinemeyen bu mezhebin, geni edebiyatna gelince, hayalle dolu hikaye ve lejondlarda, Buddhann hayatndan bahsederek kerametlerini anlatmaktadr; hemen hemen btn din kurucularnda olduu gibi Buddhann da bir kz tarafndan dorulduu, douunun en harikulade olaylarla vuku bulduu anlatlmaktadr.6 Mahayana Mezhebinde byk miktarda mevcut olan Buddha ve Bodisattavalar, ounlukla Tanr haline getirmilerdir. Gautama Siddhartha yirmi beinci Buddha saylmaktadr ve tarih boyunca bu dnyada tecelli eden her Buddhan birer ruhani Buddhas ve onun Bodisattavas vardr.

4-Hayrettin ahin, Japon Budizmi, Y.Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 1990, s. 56 5-Mehmet Taplamacolu, age, s. 156 6-Annamaria Schimmel,age, s. 131

42

VI- BUD ZM N YAYILII Buddhann telkinleriyle bir inan sistemi haline gelen Budizm, yaylmak ve gelimek iin kendisine has bir yol tutmutur. Budist bir kimse, sekiz dilimli yoldan yrrse huzura erer ve Nirvanaya ular prensibini ortaya koyan Buddha, adeta bir ihtilal yapmtr. Buddha ilahlara, kahinlere, dua ve ibadetlere yer vermeyerek Brahmanizmi tamamen reddediyor onun ilke ve inanlarn kabul etmiyordu. Bunun neticesinde hayatn emniyetsizliinden kurtulmak iin yeni bir inan sistemi getirmitir. Temel amalarndan birisi de Brahmanizmin getirdii kast sistemini ortadan kaldrmakt. nk Buddhaya gre insanlar arasnda ayrm olmayp yksek ve alak insan yoktu. nsanlar hareketlerine ve davranlarna gre tavsiye etmitir.1 Buddha Putperestlik ve ktle kar mcadele eden, cazibesini halka kar mukayese edilmeliydi. Bu sebeple Buddha, sosyal ahlaka deer vererek, ferdiyetilie kar km ve yardmlamay

gsterdii demokratik saygdan alan bir ahsiyetti.2 Onun lm Budizm iin, ok nemli bir dnm noktas olmutur. Buddha salnda iken inand hakikatlerini kendisi yaym, rahiplerine de kendisinden sonra yaymalarn emretmitir.Buddhann lm zerine, rahipleri onun retilerini yaymaya balamtr. Ancak bu saatten sonra Budizmde kkl deiiklikler yaanmaya balamtr. Bizzat Buddhann kendisi ilahla ykseltilmitir. Mahayana ayrlmtr. Mezhebi Mahayana ortaya knca, artk ile Mezhebi
3

Buddhann kendisinin hi ilah fikrini esas alan

nem vermedii ve zerinde durmad ilahlk makam farkl bir bnyeye brnmtr. Bu Budizm Buddhann yolundan

birlikte Brahmanizmde Buddhay

isyana srkleyen ne varsa, onun adna izafe olunmu ve Budizme karmtr.4 Bunun akabinde Budizm, putlarla sslendikten ve eit eit hikayelerle renklendirildikten sonra yaylmasna hzla devam etmitir. Burada u hususu da belirtmeliyiz: Mahayana Mezhebinin Buddhay ilah ilan etmesine karlk, Hinayana Mezhebi mensuplar
1-. Rza Dorul, Yeryznde Dinler Tarihi, stanbul 1947, s. 124-131 2- lhan Gngren, Zen Budizm Bir yaama sanat, stanbul 1995, s. 14 3-Abdullah Masdusi, Yaayan Dnya Dinleri, Ankara 1995, s. 138 4- lhan Gngren, Buda ve retisi, stanbul 1994, s. 174

43

Buddhay normal bir insan, bir rehber olarak kabul etmilerdir. M 264te Hindistan imparatoru olan Aoka, kendisini Budizmin yaylmasna adamtr. Fethettii blgelere bizzat kendisi giderek, civar lkelere de misyonerlerini gndererek Budizmi byk bir corafyaya hakim duruma getirmitir. Aoka ta stunlar diktirip, zerine Budizmle ilgili metinler yazdrmak suretiyle bir takm bilgilerin bu gnlere kadar gelmesini de salamtr.5 Aokadan sonra gelen Maurya krallar zamannda, Budist mparatorluu nce duraklama sonra da kk prensliklere blnme srecine girmitir.6 Buddha bir ahlak sistemi kurmu ve bu ekliyle inanlarn yaymtr. Fakat onun rencileri ahlak retilerinin yerine ayinler ihdas ederek, bunlarla megul olmulardr. Ancak unu da unutmamak gerekir ki: Budizm her aamada akl kullanarak gelimitir.7 Buddhann rencilerine gre ilah Buddhaya itaat etmek insann kendisini kurtarmas iin yeterliydi. Nirvanaya ulamak da putlarn ayaklarn pmek kazanlyordu. Velhasl, Budizm yayldka deiiyor esas znden daha fazla dn veriyordu. Yaylma esnasnda Budizm byk deiikliklere uram, baka inanlardan etkilenmi ve mahalli kltrlerle uzaklaarak amacna ulam nihayetinde de bir dinden ziyade, bir dinler ailesine dnmtr.9 Budilikleri arasnda o Seylan,Burma, Siyam, Moolistan ve Japon kadar byk fark vardr ki bunlarn her birini mstakil
8

sayesinde

ve farkl blgelere yayldka

addetmek derecesine kadar varmak mmkndr.10 Budizm, inde Taoizmin Japonyada intoizmin, Hindistanda ise Hinduizmin etkisi altnda kalarak, orjinalliini belli bir sreten sonra devam ettirememitir.

5-Walter Ruben, Budizm Tarihi, Ankara 1947, s. 8; Kemal ada, Reformcu Ynleriyle Buddha ve Aoka, Dou Dilleri Dergisi, Ankara 1967 6-Walter Ruben, Eski Hint Tarihi( ev: Ziya enbay ), I. cilt, Ankara 1947, s.192 7-Korhan Kaya, Budistlerin Kutsal Kitaplar,Ankara 1999, s. 31 8-. Rza Dorul, age, s.124-131 9-Abdullah Masdusi, Yaayan Dnya Dinleri, stanbul 1981, s.129 10-Mehmet Aydn, Din Fenomeni, Konya 1995, s. 335

44

VII- H ND STAN DIINDA BUD ZM Budizm, Hindistan da ortaya km ancak Hindistan la snrl kalmayp dnyann bir ok lkelere yaylarak evrensel bir nitelie brnmtr. Budizmin Hindistan dnda yaylmas ise Budist mezheplerinin ortaya kmasndan sonra meydana gelmitir. Mahayana Mezhebi, ine en-Yen, Japonyaya ise Shingon adlaryla intikal etmitir.
11

O sralarda Budizm , misyoner keileri sayesinde Hint yarm adasnn

batsnda ve Dekende de yaylmaktadr. Budizmin Seylana girii ise Kral Aoka zamannda gereklemitir. Tayland ve Burmaya geii ise Mahayana eklinde vuku bulurken daha sonralar Seylandan gelen Theravada Budizmi buralara hakim olmutur. On nc ve on drdnc yzyllarda ise Theravada Budizmi Seylan ve

Taylanddan Kamboya ve Laosa yaylrken Mahayana Budizmi de inden Vietnama gemitir. Btn bu lkelerde ve dierlerinde Budizm tarihi, corafi, milli ve mahalli artlara gre ekillendii gibi iki nemli Budist Mezhebi elemanlarnn da yer yer kaynatn grmekteyiz.12 Bu gn itibariyle Seylann yzde atm, Tayland, Burma, Laos ve Kamboyann yzde doksan hala Budisttir. Pali diline dayanan Budizm ile ilgili bilgiler XIX. hayat ve doktrinine ilgi yzylda Avrupa ve Amerikaya kadar yaylmtr. Bylece bata ngiltere olmak zere Almanya ve Amerika Birleik Devletlerinde, Buddhann hayli artmtr. Bu gn bu lkelerde doudan gelme keilerle birlikte, kei olmayan Budistlerin says da hayli fazladr. Gnmzde Hindistanda, aydnlar arasnda Hinduizmden memnuniyetsizlik sonucu bu eski mirasa dnenler olduu gibi, kast d kimselerden Budizme girmi ayr bir topluluk da bulunmaktadr.13 Gnmzde ise Budist mensuplar bata Hindistan olmak zere in, Manurya,

Moolistan, Seylan,Tayland, Burma, Kamboya, Laos, Dou Bengal, Vietnam, Bhutan, Birmanya, Singapur, Malezya, Tibet, Kore ve Japonya olmak zere bir ok lkede yer almaktadrlar.Ancak Budizm, bu lkelerde bir takm deiiklikler geirmi ve neredeyse
11-Mircea Eliade, Dinler Tarihi Szl, stanbul 1997, s. 60 12-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara 1997, s. 172 13-P.T.Raju, Wing-tsit Chen, Joseph M. Kitagova, Asya Dinleri, Hazrlayan: smail R. Faruki, stanbul 2002, s. 353

45

balangtaki Buddhann doktrinlerinden ok farkl bir anlay iine girmitir. imdi Budizmin Hindistan dndaki lkelere nasl girdiini ve ne ekilde bir gelime gsterdiinin zerinde duralm. A) N BUD ZM inde hakim olan dinden birisi de Budizmdir. Budizmin ine ne zaman girdii kesin olarak bilinmemektedir. Baz aratrmaclar Budizmin ine giriini in kaynaklarna dayanarak M 69 ylna dayandrrken,14 baz aratrmaclar ise Budizmin indeki gemiini en azndan M iki bin ylna kadar geri gtrmektedir.15 Bu tarihten daha nce inin Budizmle ilgisi olmusa bile bu ilgiden geriye kalan belirgin bir iz yoktur.16 Budizmin inde resmi olarak tannmas ise imparator Mingati devrinde ve miladi atm bir tarihinde vuku bulmutur .17 in, Tibet ve Japon Budizminin her birinin kendisine mahsus zellikleri vardr. Bununla birlikte nn de en bariz zellii Mahayanist olmalardr.18 Birinci yzyldan itibaren Budizm, Asya ipek Yolu boyunca ine kadar uzanmtr. Han Hanedannn yklmas sonucu Kuzey ini igal eden inli olmayan halklara 300 senelik hakimiyetleri srasnda Mahayanac keiler siyasi ve askeri ilerde danmanlk yapmlar, sihirbazlkla da byk hret kazanmlardr. Budist vaizler, zellikle Tuteng zamannda hemen hemen btn kuzey ini Budist yapmay baarmlardr. Ancak unu da unutmamak gerekir:Budizm ine Orta Asyadan girdiinde Kuandan gelen Ye-ci Lokarakayla birlikte balamtr.20
19

iyice eskimi,

kendi iinde bir takm deiikliklere uramtr. Mahayana metinlerinin evirisi ise,

14-C.P.Fitzgerald, A. Cosize, History Of East Asia, Penguin Books, 1974, P.64 15- Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, age, s. 172 16-D.T. Suzuki, On ndian Mahayana Buddhism, New York 1968, P.33 17- M. emsettin Gnaltay, Tarihi Edyan, Tarihsiz, s. 300-301 18-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, age, s. 19 19-Bahattin gel, Trk Kltr Tarihine Giri, III. cilt, Ankara 1991, s. 60 20-D.T.Suzuki, On ndian Mahayana Buddhism, New York 1968, P.33

46

Budizmin inde geni bir ekilde yaylmas, Buddhann

dorudan doruya

uyankl elde etmek iin meditasyon zel tekniklerini reten Chan (Japonyada Zen; Sanskitede Dhyana, meditasyon ) ekol tarafndan gerekletirilmitir.21 Tien Tai ekol, indeki Tien Tai dandaki manastrlarda ortaya km, IV. Yzylda Korenin gneyinde tutunmu ve IX . yzyln ortalarnda da japonyada Tendai adyla varln srdrmtr. Temiz lke ekol ise, muhtemelen bir Mahayana topluluudur. Bu ekoln temel felsefesi, kiiye sonsuz inayet, g, fazilet verebilecek olan Buddha ve Bodisadvalan dndrerek onlarn yardmn kazanmaktadr. Huan yan ekolne gelince, bu ekol Cihanumul tezahrlerin temeli olan srekli bir zihni telkin eder. Son olarak unu syleyebiliriz ki, indeki Budist rahiplerin en aa snftan olduklar cihetle, cahil, son derece pis ve baya adamlar olmalar inde Budizmin yaylmasn etkilemitir.22 B) JAPON BUD ZM Gnmzde entelektel olarak en yaratc Budizm, phesiz Japon Budizmidir. Budizm, Japonyaya VI. Yzyln ikinci yarsnda girmi ancak balangta baarsz olmutur.23 Daha sonralar ise Budizm, getirmi olduu yeni manevi disiplin ve yetitirme sistemleri ile tekilatl rahip teekklleriyle Japon halknn hayatnda balca dini g haline gelmitir. Bu ekol, bir halk dini olarak dnyevi karlar iin bysel ve tabiat st yardm iddiasnda bulunmutur. Bunun iin Dou Asya Buddhann yoluna ok ey borludur.24 Budist Jodo ve Shingon mezhepleri Japonyada domutur. Bunlardan Jodo, Honen tarafndan ortaya karlm, Shinram tarafndan da gelitirilmitir. Jodo, inlilerin temiz lke ekolln karldr ve bu ekole gre Buddha; ezeli nur hikmet ve sevgi sahibidir. Jodonun Japonyada drt fakl kolu vardr. Bunlar: Sihinshu, Jodo, Yuzunembutsu ve jidir.

21-Mircea Eliade, age, s. 64 22-M.emsettin Gnaltay, age, s.65 23-Eugene Herrigel, Zen Budizm Yolu( eviren: Sedat mran ), stanbul 1995, s. 9 24-Mircea Eliade, age, s. 65

47

Japonyadaki bir baka Budist mezhebi ise Tendaidir.Tendaiyi Japonyada kuran Dengyo Daishidir. Tendai mezhebine gre btn srlar fazilettir ve bir kimse kendi uurunda Buddhal gerekletirebilir. Japonya da Tendai ile birlikte Shingon mezhebi de inan ve felsefi dncenin itici gc olmutur. Shingon, ine yolculuk yapan ve Kemirli bir Hintliden eitim alan Kukai tarafndan sistematize edilmitir. Shingon ikonografisi Japon dini sanatnda ok nemli bir yere sahiptir. Sonunda inde Chan diye bilinen, Japonyada Zen adn alan Budizmin bir ekol, Budist ekoller ierisinde patlad ve sadece Japonyada kalmayp btn dnyaya yaylmtr. Zen Budizm, kutsal metinlere, sz ve kavramlara, omlara dayanan yorumlara deil, Budizmin esas zn ve ruhunu aksettirdiini iddia ettii kendi gelitirme telkinatna nem verir. Bu ok nemli ve etkili mezhep, bir i tecrbeyi Japonyadaki kollarna gelince, bunlar Soto, Rinzai ve Obakudur. Japon Budizmindeki inan esaslar, genel Budizmdeki inan ve ibadet esaslar ile benzerlik gsterir. Zira Japonyada yaylan Budizm, temelde Budizmin iki ana mezhebinden biri olan Mahayana Mezhebine dayanr. Japon Budizminin kendi mezhepleri ise temel konularda genel Budizm ile ayn iken, gstermektedir. C) SEYLAN BUD ZM Kral Aoka zamannda, Seylan kralnn Budizmi kabul etmesiyle birlikte, Budizm Seylana girmitir. Seylann bakenti Anuradhapurada bir vihara (manastr) alm ve bylece Budizm Seylana iyice yerlemitir. Seylan Theravada geleneinin en nemli iki eseri, Buddhaghosann Tripitaka zerine yaylm Sinhalese erhlerini Pali dilinde yeniden kaleme ald eser ile yine Buddhaghosann Budist telkinatnn geni bir zetini yapt eserdir. Seylanda Budizmin geliinden 1815teki ngiliz igaline kadar olan devrede lkeyi idare edeninde Budist olmas irtenmitir. Miladn ilk yzylnda yaam bir Seylan kralnn Mahaviraya deilde, mnferit keilere hediye vermesi ise Abhayagini mezhebini dourmutur. teferruatta farkllk

yoluyla hakikatin dorudan ve mistik olarak kazanlmasna dayanr. Zen Budizmin

48

Bu

mezhep

etkilerin

oca

olmutur.

Mahavirann

keileri

ise

Thravada

gelenekiliinin koruyucu bekileri olarak, Abhayagini domadan nce, Tripitakay I. Yzylda yazl hale getirmilerdir. Bunun zerine Abhayagini mensuplar, hem Thravada hem de Mahayana telkinatn inceleyerek da ak bir yl tutmulardr. Daha sonra bir nc mezhep, Jetoana da bir nceki mezhebin yolunu tutmutur. Sonraki yzyllarda bu mezhep Seylandaki Sanghann temelini oluturmutur. Bu yzyllarda Gney Hindistan ve Hindu etkisi giderek artm ve hatta Hindu Tanrlar iva ve Vinu iin tapnaklar yaplmtr. Bununla birlikte XI. yzyldaki milli uyan sonucu Budizm yeniden g kazanm ve Thravada gelenekilii altnda mezhepler birletirilmitir.25 Seylanda halk, keilerin yaad viharalar kutsal ziyaret yeri olarak grrler. lk viharalar iinde bir yadigarn gml olduu dagabalar (pagoda) ve bir de Bo Aacndan oluan bir byndr. Anuradhapuradaki bu Bo Aacnn Buddhann altnda ilhama kavutuu Gayadaki aatan kesildii ve Mahindann kz kardei tarafndan Seylana getirildii iddia edilmektedir. IV. yzyldan bu yana, Buddhann heykelleri ve Bo Aac, viharalarn deimez aksesuarlar arasndadr. Daha sonra XII. yzyldan itibaren Devalaya denilen Hint Tanrlarnn putlar da viharalarda yer almaya balamtr. Seylanda Budizmin geliip, etkili olmaya balamasyla birlikte 1947den bu yana milli bir kalknma devam edip gnmze kadar gelmitir. Hatta Seylanda iki Budist niversitesi dahi kurulmutur. Seylan Budizmi hakknda bilinmesi gereken bir dier husus ise, Seylan Budizminin eski Budizmin en nemli merkezlerinden biri olduudur. D)BURMA BUD ZM Budizm Burmaya III. yzyldan itibaren girmitir. Burmada nce Sarvastivada Sanskriteye dayanan Budizm varken, daha sonra Pali Budizmide kendisini gstermeye balamtr. inli seyyahlarn kaytlar, VII. yzyldan itibaren hem Thravada hem de Sarvastivada mensuplarnn Burmada bulunduunun ortaya Budizm tantrik bir yapya ulam ve neticede Yukar Burmada XI. yzyllarda Budizmin bozulmu bir ekli hakim olmutur.
25-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, age, s. 177

49

VIII-IX. yzyllarda aa Burmada Kuzeydou Hindistandaki Bengalden gelen Mahayana Budizminin bulunduu grlmektedir. ok gemeden bu Thravada Budizmi ile yerli, mahalli inanlarn zaman iinde karm ise Burma Budizmini oluturmutur. Burma Budizmi, Gneydou Asya ve dier blgelerde olduu gibi, manastr hayatna girenler ve girmeyenlerden olumu iki veche arz eder. Burmada Thravada dnda, az sayda tecrit edilmi Mahayana manastr da mevcuttur. Mahayana mensuplar, kuzeydeki dalk blge ve Dou Burma Shen eyaletlerinde yaayan mahalli Gurka ve Rangoondaki in topluluudur. Burmada manastrlar halkn moral ve eitim ilerinde yardmc olmaktadr. Krallar tarafndan yaptrlan pagodalar (tapnaklar) ise dikkat eken ibadethaneler arasndadr. Bir ok ehir ve kasabalarda kei olmayanlarda manastrlara baldrlar. Halk tarafndan hibe edilmi, altn yapraklarla kapl Rangoon toplanr. E) TAYLAND BUDiZMi Taylandda Budizmin tarihesi VI. yzyla dayanmaktadr. Tayland halknn yzde doksan drd Budisttir. Tayland Budizmi, dier Thravada mezhebine dahildir. Taylandn gneyinde, nceleri Hinayana Mezhebi hakimdi. VIII-XIII. yzyllar arasnda etkin olan Hinayana Mezhebi, XI-XIV. yzyllarda Kimmerlerin lkeyi ele geirmesi sonucu Hindu geleneine yenik dmtr. XIV. yzylda Taylandn milli tarihi balam ve bu yzylda Seylana giden Siyaml keiler, dnlerinde Taylandda kaldlar ve oradaki yeni Budist gelimeleri yaydlar. Bundan sonra ise Taylandda Thravada Budizmi hakim olmutur. 1851de tahta kp on yedi yl hkm sren Mongkut, Sangha tekilat ile ilgili yenilikler yapm ve modern Taylandn temellerini atmtr. kinci Dnya Savandan bu yana Taylandn ehir blgelerinde Bat etkisi kendisini gstermekteyse de ehir d blgelerde Budizm kltr, inan ve gelenekleri de arln hissettirmektedir. Gneydou Asya lkeleri gibi Dagon Pagodas Mandalaydakiler gibi ziyaret yeri kabul edilir ve enliklerde btn Budistler tarafndan

50

III.

BLM

A) N RVANA KAVRAMI

51

I- N RVANANIN LGAT VE TER M ANLAMI Nirvana kelimesinin kk olarak nibbati fiili kabul edilir. Bu fiil ise fleyerek serinletmeyi ifade eder. lk Budist geleneinde bu kelime serinlemi, arzu ve ihtiraslarn, ktlklerin ateinden kurtulmu, sakinlemi ideal adam olmay dile getirmekteydi. Byle bir insan, aydnlanmaya kavumu, Nirvanaya ermi olarak nitelendiriliyordu.1 Nirvana, szlk anlam olarak yok olmak yada atein snmesi anlamna gelir.2 Buddha vaaznda Her ey yakc, yok edici bir atetir. Peki bu yakc, yok edici ate nereden geliyor? Kardelerim bunu size syleyelim. Bu ate, istek ve tutku ateidir; bu ate fke ve nefret ateidir; bu ate grnmn yanltc ekiciliine kaplmaktan gelen atetir demitir.3 Doum, lm, hastalk, zdrap, gz ya, tedirginlik, umutsuzluk, ite bunlarn hepsi bu atei beslemektedir. inasi Gndz ise Nirvanay Budizme gre aydnlanm ruhun tekrar tekrar vcut bulma ksr dngsnden kurtulmas, buna son vermesi olarak tanmlamtr.4 Nirvana (Nibbana) Pali metinlerinde ise durgunluk, dinginlik, huzur, arnmlk ve lmszlk eklinde nitelendirilmektedir. Baz batl bilginler Nirvanay yok olma eklinde anlamlarsa da bu doru deildir.5 Buddha, insann duygu ve arzularn bir atee benzetmi, Nirvanay da bu atein snmesi eklinde aklamtr. Orhan Hanerliolu, Nirvanann Satskritede acdan kama anlamna geldiini ifade eder.6 Bir baka adan ise Nirvana, arzunun yok olmas, doru yoldan kn yok olmasdr.7 Bu drt kutsal gerein cahili olmann artk sona ermesidir. Buna gre Nirvana bireysel arzunun yok oluu, ayrlma paras olan acnn snmesidir.8 Fakat bireysel varln yok olmas acaba tm varln yok olmas, salt yokluk mu
1-Gnay, Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara 1988, s. 194 2-Walter Ruben, Eski Metinlere Gre Budizm,Hazrlayan: Ltf Bozkurt, stanbul 2000, s. 139 3- lhan Gngren, Buda ve retisi, stanbul 1981, s. 117 4-inasi Gndz, Din ve nanlar Szl, Konya 1995, s. 286 5-Gnay, Tmer, Abdurrahman Kk, age, s. 194 6-Orhan Hanerliolu, Dnya nanlar Szl, stanbul 1993, s. 367 7-Felicien Challeaye,Dinler Tarihi (eviren:Semih Tiryakiolu), stanbul 2002, s. 73 8-Ananda Coomaraswamy, Hinduizm ve Budizm, stanbul 2000, s. 99

52

demektir? Yoksa, tersi olarak, bizim bireysel varlndan ok farkl olduu iin kendisinden ancak olumsuz terimler sz edebileceimiz bir varlk; her bireyselliin snrlarn Mutlakn iinde silindikleri stn bir varlk m demektir. Bu nemli soru eitli Budist okullar ve Budizmin eitli kuralclar tarafndan eitli tarzlarda zlmtr. Osman Cilac ise Nirvana kelimesinin Sanskrite, acdan kama anlamna geldiini ifade etmekle birlikte Budizmde ruhun bir bedenden dierine gemek suretiyle onu trl yaratklar halinde yaamaktan kurtaran en yksek mertebe olan Nirvana, yok olma deil, ruh gne son verme anlamna gelir demektedir.9 Nirvana kavram bundan yaklak 25 asr nce Kuzey Hindistanda Siddhartha Gautama tarafndan ortaya konulmutur. Sanskrite bir kelime olan Nirvana, temel olarak Budist yaam yolunun kutsal amac olarak anlalmtr. Bu kelime ngilizce enlightenment (aydnlanma) teriminin yerine kullanlmtr.10 Annamaria Schimmel ise Nirvanann kelimelerle ifade edilemeyeceini, akl ile eriilemeyeceini, bunun iin de akln Nirvanay bir yokluk olarak algladn savunmaktadr.11 Budizm daimi bir gereklik olan Nirvanann varlnda srar eder. Nirvana dini gayelere uygun, srekli bir varlk gibi anlay huzuru demektir. Nirvana, hiddet, fke, hrs, istek ve arzu ateinden uzak durmaktr.12 Gerek saadette ite bu zdraplardan nihai kurtulula, yalnz Nirvanaya ulamakla olur.13 Nirvana lmszlk, lmezlik, kurtarma, serbestlik, saadet ve dier taraftan istirahat ve sevgi kelimesiyle de e anlamldr. Ayrca Nirvana terimi Vedalar ve Upaniadlar gibi eski dnemlere ait Hindu metinlerinde gememekle birlikte Bhagavad Gita ve Mahabharata gibi metinlerde yer alr. Buralarda Nirvana, Tanrsal alemle birlik iindeki kurtulmu ruhlarn mekan anlamna gelir.14
9- Osman Cilac, Dinler ve nanlar Terminolojisi, stanbul 2001, s. 268 10-Thomas P. Kasulus, Nirvana, The Encylopedia of Religion, London 1987, V.X, P.448 11-Annamaria Schimmel, Dinler Tarihine Giri, stanbul 1999, s. 129 12-Budizm, Trk Ansiklopedisi, Ankara 1956, VIII. cilt, s. 301; Juan Mascora, Dhammapada Geree giden Yol ( eviren: M. Ali Im), stanbul 1992, s. 77 13-Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Isparta 2000, s. 189 14- inasi Gndz, age, s. 26

53

Bir baka adan bakldnda Nirvanaya ulamak ac ve zdrabn yok edilmesidir, bir mutluluk durumudur.15 Nirvana mutlulua, alglar tesi, akn geree verilen ad olarak da tanmlanr. Yine alevin, duygusal birikimlerin yok olmas anlamn da ierir.16 Ayrca Nirvanann bamszlk ve i zgrlk szckleriyle de e anlaml kullanld yerlerde olmaktadr. Buddhann ba akirdi Sariputta Upatissa ise Nirvanay istek ve tutkularn, kin ve nefretin yok olmas, yanlarak yolunu armlktan kurtulma eklinde tarif etmitir.17 Kimilerine gre Nirvana, psikolojik bakmdan sevinsiz ve zdrapsz huzur, kozmoloji bakmndan insann doum silsilesinden kurtulmu olmas, metafizik bakmdan ise en yksek kymet, yeni msbet bir mahiyettir.18 Erken Budist metinlerinde ise, Nirvana her eyden nce, kederli insan problemlerinin varlna dair uygulamal (pratik) bir zm yoluna benzetilmitir.19 Buddhaya gre Nirvana, grltl bir ummana benzeyen dnyann gidiinde sakin bir adadr. Ama onun srr, btn mistikliin arayp bulduu son hakikatn srr gibi kelimelerle ifade edilemez, akl ile eriemez; bunun iin, akl onu yalnz yokluk olarak anlamaktadr. Nirvana lmde deildir; bilakis, insan bu hayatta iken Nirvanaya kavuabilir; maddi sfatlarn lmnden sonra byk Nirvanaya gidecei zaman kaybeder. Fakat varlk arzusu kadar tehlikeli bir istek de lm arzusudur;lme susayan bir insan Nirvanaya ulaamaz.20 Nirvanaya ancak akln bir safhas olan zihni ve dnce sistemi ile ulalabilir.21 Halka verilen vaazlarda ise Nirvana altn gkl bir cennettir ki, iinde devimsi lts iekleri vardr; burada insan her trl acdan syrlr, ho bir mzik kulaklar okar, tatl bir k iinde gzel danszler olan Apsaralar seyreden kimse, gzleriylede zevk duyar.22
15- lhan Gngren, Zen Budizm Bir Yaama Sanat, stanbul 1995, s. 94 16-L.De La Vallee Possn, Nirvana,Encylopedia Religion and Ethics, London 1909, IX.cilt, s. 377 17- Gnay, Tmer, Abdurrahman Kk, age, s.194; lhan Gngren, age, s. 117 18- Annamaria Schimmel, age, s. 126 19-Thomas P. Kasulus, age, s.448 20-Annamaria Schimmel, age, s.126-127 21-Gerald L. Berry, Religions Of The World, New York 1958, s. 44 22-Felicien Challeaye, age, s.78

54

Budizmde Nirvana, henz dnyada iken kavuulan bir yerdir. Oysa dier dinler insanlara br hayatta mesut ve bahtiyar geirilen bir hayat vaad ederler.23 Bu nedenle Budizmde insann kurtuluu, dier dinlerden farkl olarak ortaya kar. nk insann kurtuluu kendisine baldr.24 Nirvanaya ulamak, murakebe ve kendini kontrol etmekle mmkndr. Bu murakebenin drt derecesi vardr. Bunlar: 1- nzivaya ekilmek 2-Dnyadan el etek ekmekten haz duymak 3-Bu hazdan sonra, sakin ve durgun bir zevk haline ermek 4-Ne sevin ne de znt duymadan, iyilik ve ktlkten uzaklamak;huzur ve skun iinde yaamak. Bunlardan drdnc dereceye ulaabilen kii artk Nirvanaya ulamtr.25 Nirvana, akl iin yokluk olduundan dolay, Buddha metafizik meselelerden hi bahsetmemitir. Nirvanaya kavumu olan orada var m, yok mu? Bu dnya ezeli ve ebedi mi, muvakkat m? diye soranlara cevap vermemitir. nk bu meseleler, ne murakebeyi icra etmek ve doru yoldan yrmek iin gereklidir, ne de kurtulua yardmc olur.26 Buddhann mminleri, yalnz bu hayatn tesinde, dnyann sona erdii yerde bu saadete kavumay beklememilerdir. Bu hayatta Nirvanaya varmann saadetinden istifade etmeyi mit etmilerdir. Pek ok metin, henz yaad esnada Nirvanaya ulam bir ok ahsiyetin varlndan bahsetmektedir: Zevk ve arzuyu gidermi, hikmet sahibi olan talebe, bu dnyadan itibaren lmden kurtulmu, skunet, ezeli ikametgah olan Nirvanaya kavumutur.27

23-Walter Ruben, Budizm Tarihi, Ankara 1947, s. 107 24-Challes S. Braden, Buddhism, The Worlds Religions, New York 1954, P.119/34; Abdulkadir eybe, Yaayan Dnya Dinleri ve Mezhepleri (eviren:Osman Cilac), stanbul 1995, s. 111 25-aban Kuzgun, Dinler Tarihi Ders Notlar, Kayseri 1983, s. 61; Annamaria Schimmel, age, s. 129 26-Gnay, Tmer, Abdurrahman Kk, age, s. 194 27-mer Budda, Dinler Tarihi, stanbul 1938, s. 299-300

55

Budist retisinin temelinde, ruhlarn eitli varlk ekillerinde yeniden vcut bulmalar yer alr. Kt amellerde bulunanlarn ruhlarn, lmden sonra kt karmalaryla uzun zaman cehennem azab grrler ve daha sonra da yeryznde yeni bir vcutla doarlar. yi amellerde bulunanlar ise, tanrlar aleminde ikamet etme mkafatn kazanrlar. Kemalatlarna gre, gk tabakalarndan birine giderler,bir mddet orada yaarlar. Bilge kiiler ise Tanrlar dnyasnn zevkli hayatna da nem vermezler, nk semavi varlklarnda bir gn gelip dnyann zdrapl hayatna geri dneceklerini bilirler.28 Tanrlarnda saadet hayatlar geicidir. Gerek saadet ise, zdraplardan nihai kurtulula, Nirvanaya ulamakla elde edilebilir. Budizmde insann ynelmesi gereken ama, arzunun yok edilmesidir. Bu inan sisteminde hi bir kar gtmeyen insan, kendini doum ve lm dnyasndan syrr, bencillii ile birlikte bireyselliini de yok eder ve o kimse artk Nirvanaya erer. Zaten Nirvana bencillik ve bireysellikten kurtulmu bir kimsenin oturduu yer olarak anlalmtr.29 Nirvana, arzunun yok olmas, hncn yok olmas, doru yoldan kn yok olmasdr.30 Budizmdeki drt kutsal gerein cahili olmann artk sona ermesidir. Bir baka ifadeyle Nirvana, bireysel varln yok oluu ve bunun ayrlmaz paras olan acnn snmesidir. Bir insan kar gtmedii iin yceldike, insanln eitli aamalarnda da daha ok ykselir ve Buddhann haline daha ok yaklar. Yaamaya olan susaml iyice alt ettii zaman da kurtulua erer, Nirvanaya ular.31 Budizmde sosyal dzeyi ne olursa olsun, her insan kurtulua kavuabilir. Bununla birlikte daha kanaatkar bir yaay yeleyen erkekler kei, kadnlar da rahibe olabilirler. Keiler bekar kalmak ve yoksul olmak zorundadrlar ama, sevince erime arzusundan vazgemi olduklar iin, yine de sevin iinde yaarlar. Nitekim gnn birinde tm dnyalardaki btn varlklar ve en ufack toz zerrecikleri bile Nirvanaya ulaacaktr.32
28-Ekrem Sarkolu, Balangtan gnmze Dinler Tarihi, Isparta 2000, s. 189 29-mer Budda, age, s. 298 30-Felicien Challeaye, age, s. 74; mer Hilmi Budda, age, s. 300 31- lhan Gngren, age, s.118; Felicien Challeaye, age, s. 76 32-Felicien Challeaye, age, s. 76

56

Budizmin genel inancna gre ruh lmez ve bedenden bedene geer. Bylece gerekleen ruh g,srp giden bir yaam acsn simgeler. Daha ak bir ifadeyle ac eken ruh bedenden bedene gemekle acy da srdrm olmaktadr. Budizme gre bu acnn son bulmas ancak aydnlanma ve eitimle mmkndr. Aydnlanan ruh Nirvanaya geebilir; e deyiiyle artk ruh g son bulur, ruh da ac ekmekten kurtularak rahata kavuur.33 Bu anlamda Nirvana ruh gnn son bulmas demektir. Orhan Hanerliolu Nirvanann Alman dnr ve felsefenin kurucusu Schopenhaver tarafndan dnyadan vazgeme anlamnda kullanldn bildirir. olma hali olduunu ifade eder.35 Buddhann retisinin tek amac, Nirvanaya gtren yolu bulmaktr.36 Kukusuz bu yolu izleyen kimsenin tm almasnn hedefi de, Nirvanaya doru yol almaktan baka bir ey olamaz. Nirvanaya ulamak isteyen insan, zevk ve sefadan kanmaldr. Fakat nefsini zorlama ve ile zihniyetinden de kanmaldr. Yani orta yolu takip etmek gereklidir. Budizme gre insan; lmek iin doar, domak iin lr. Yeniden doum ve lm Nirvanaya kadar devam eder. Budizmde Nirvanaya ulaanlar btn sknt ve felaketlerden kurtulur. Bir daha da hayata ve onun ktlkleriyle sknt ve eziyetlerine dnmez. Nirvanaya ulaan, rahat bir hayata ve skunete kavuur. nsanln felaketinin sebebi cehalettir. htiyarlk, hastalk ve lm de bu sebeplerdendir. Cehaleti ve dolaysyla insanln felaketini ortadan kaldracak olan tek ey ilimdir. Bu ilim talimi ilim deil, nefsidir. Byn ruh kuvvetleri bu ilim iin hareket etmelidir. Btn bunlar gerekletiren Nirvanaya ulam olur.37 Nirvana denilen ey, kiinin kurtulua ermesi, bu dnyada deil, br dnyada bekledii bir mkafat olmayp, bu hayatta iken ulalabilip kemalinden istifade edilebilen bir saadettir. Bu kemale erenlerde snmesi lazm olan istek, ihtiras, kin, delalet, korkular ve mitler snmtr.
33-Orhan Hanerliolu, age, s. 367 34-Orhan Hanerliolu, age, s. 367 35- De La La Vallee Poussn, The Religion and Ethics, London 1909, V.X, P.377 36- lhan Gngren, age, s. 115 37 -Ahmet Mithat Efendi, Tarihi Edyan, stanbul 1329, s. 329
34

De La La Vallee

Poussn ise Nirvanay doktrinel bir ifade ile saf kurtulu ve basit (anlalr) bir yok

57

Peki Nirvana hilik, yokluk demek midir? mi girmi oluyor?

Dnyevi varlktan kurtulu varln

tamamyla sonu demek midir? Kemale erimi olan kimse lnce bu yoklua, bu hilie Bu sorularn cevabnn bizzat Nirvana (snme veya sndrme) kelimesinin kendisinde verildiini zannedenler mevcuttur. Hakikaten de Hint edebiyatnda kurtuluu yokluktan ibaret gsteren bir ok metin bulunmaktadr. Bu metinlerden bazlar insan, ilmi bir surette balayarak, onda devam eden bir ey olmadn tlemilerdir. Bir vaka olarak insan Prusha, yahut varlk Sattua, ruh yahut ahs atta yoktur. Bu gibi tabirler, unsurlarn imtizacnn basit adlarndan baka bir ey deildir. Bunlar lmle dalrlar.38 Fakat Nirvanay yoklukla, hilikle birletiren fikir, Budizmin ilk ve asli doktrinlerinden biri deildir. Budizmi yokluk dini diye tasvir ederek onu her eyin knh olarak olarak gsterilen bu vasftan karmaya almak, Buddha ve ilk mminlerinin grlerinden en esasl olan ey hakknda aldanmaktan baka bir netice vermez. Buddha byle bir kurtulu fikriyle hareket etmemitir. Nirvana szc bat dnyasnda, henz Budist metinlerinin bat dillerine ters decek bir tarzda yorumlanmtr. Bat, Nirvanay lmden sonra gerekleecek ve sonsuza kadar srecek akn bir mutluluk durumu mu olduu, yoksa u varlmzla ilgili her eyin lmle yok olmas anlamna m geldii konusunda elikili grler ortaya koymutur.39 Oysa Buddhann retisinde Nirvana, lmden sonra deil, yaarken, burada ve u anda gerekletirilebilecek bir ruhsal durumdur. gerekletirilebilen bir mutluluk durumudur.40 Buddha bilgelik ac altnda tam ve anlalmaz aydnlanmaya eritii zaman, ayn zamanda Nirvanayada ulamt. Buddha eritii Nirvanay ise yle aklamtr: Nirvanaya eriince onun domam, olumam, esiz, bozulmam, tm bamllktan arnmlk olduunu anladm. Bu eritiim durum gerekten derin, sezilmesi anlalmas g, dingin, yetkin, mantn srlarndan taan, ok ince, ancak bilgelerce gerekletirilebilecek bir durum.41
38-mer Budda,age, s. 101 39- lhan Gngren, age, 117 40-De La La Vallee Poussn, The Encylopedia Religion and Ethics,London, 1909,V.X,P.377 41-S. Spencer, Mysticism in World Religion,London, 1963,77

Nirvana u anda

58

Buddha bunlar sylerken bu yaantsnn gizemlerini ayrntl olarak aklamaktan ok, bu hedefe nasl varlacan anlatmay daha uygun grd anlalmaktadr. Nirvanann bulunabilecei belirli bir yer yoktur.42 Nirvana ne douda, ne batda, ne kuzeyde ne de gneyde, ne gkte nede yerdedir. Ama her kim ki, yaamn doru bir izgiye oturtabilir, kendini yanlgnn kkrtt isteklerden, tutkulardan kurtulabilirse,43 aklc bir abayla ister Yunanistanda, ister inde, ister skenderiyede, isterse Trkiyede otursa Nirvanay bulabilir. Bu ruhsal durumda insan kukusuz dnce alannn da, dil olanaklarnn da yetiemeyecei bir dzeye ycelmi oluyor. Ancak Nirvana hayat, normal yaanty da yok etmiyor. Nirvanay gerekletiren kimsenin bir yandan da gnlk yaantsn daha da byk bir beceriyle, her eyi daha bir kolay yanndan tutarak yrtmesine de engel olmuyor. Nirvanaya erien kimsenin bakalarndan tek fark, zgr istencinin rn olan eylemlerinde beenilmek yada beenilmemek gibi bir gd etkin olmuyor, yapt ilerde alk beklemiyor, baar yada kazan onu fazla sevindirmedii gibi baarszlk yada yitimde fazla zmyor.44 Ac da ekiyor, korkuda duyuyor ama btn bunlara bilgece katlanmasn, olaylarn doal akmna boyun emesini biliyor.45 Nirvana , bir bakma btnden kopuk, ayr bir yaratk olarak srdmz yaamn sonucudur. Bireysel varlmz btn iinde eritip btnle btn olmak, benlikten soyunmak, deiip duran koullarn, nedensellik balarnn rn olan beni deimez, kalc bir ey sanmak yanlgsndan kurtulmaktadr.46 Bir yoruma gre de Nirvana yalnzca yok olmak, snmek anlamnda deil, oluum, deiim ardndaki, nedensellii etkisinin olduu dnda varolu temel alann geree erimek Ya anlamndadr. Nedenselliin egemen alglyoruz.

nedenselliin dnda olan nedir? sonsuzluk mu? yokluk mu? Bildiimiz tek ey, orada nedenselliin geerli olmaddr.
42- lhan Gngren, age, s. 116; Gnay, Tmer, Abdurrahman Kk, age, s.195 43-Ananda Coomaraswamy, Hinduizm ve Budizm, stanbul 2000, s.96 44- lhan Gngren, age, s.118 45-Walter Ruben, Buddhism Tarihi, Ankara 1947, s. 83 46- lhan Gngren, age, s. 118

59

lhan Gngrenin H. Oldenbergin Le Bouddha isimli eserinden yapt alntda Buddha diyor ki Domam, olumam, biim almam, bilememi bir ey var. O ey olmasayd domu, olumu, biim alm, bilemi de olmayacakt.47 (O zaman) domu, olumu, biim alm, bilemi iin bir kurtulu yolu da olmayacakt.48 Bir gre gre domu olanda, domam olanda iinde bir eyler saklyor. O halde Nirvana: grnmn, oluumun, deiimin ardnda grnmeden, olumadan, deimeden kalan temel geree verilen isim midir? Ancak bu gr tm Budist

okullarnn benimsedii bir gr deildir. nk byle bir yorum yokluu, hilii bir tzm gibi grme eilimine yol aabilir. O zamanda Upaniatlarn Atman yerine yokluk, hilik konmu olur. Bylelikle de yokluk, hilik yaantyla dorulanamayacak fizik tesi bir insana dnebilir. Buddhann tzsz evren retisiyle, tek gerein oluumun sreklilii olduu ilkesiyle bu grn eliebilecei dnlebilir.49 Konuyu toparlayacak olursak Nirvana kelimesi, nihai bir sonutur ve halen yanmakta olan kimselerin daha fazla zerinde soru soramayaca bir eydir. Baka bir ifadeyle yol, bir yandan pratik dier yandan mahedeye dayal iki disiplin iermektedir. Nirvana ayn zamanda ahlaki bir denge durumunu da ierir. Bu konuda Buddha iyiye ve ktye balanmann tesine geen, saf olup kendisine hibir tozun karmad, dingin olan kimseye ben gereke Brahman derim ifadesini kullanmtr.50 The Encylopedia of Religionda ise psikolojik ve ontolojik dnceye gre Nirvanann doasnn hakikatleri kapsadn ve bu sebeple Budist tarihi boyunca bu iki dncenin bir arada varolup birinin dierini tamamlayarak, tek tarafl bir perspektifin ortaya kp arptlmasn engellediinden bahsedilmitir.51 Buddha yle der: Her ey, her varlk yakc bir atetir. Gz yakc bir atetir. Gzn grd her biim, her nesne yakc bir atetir. Grmekten doan bir izlenimle, duygularda yakc bir atetir. Acaba bu yakc ate nereden kyor, nereden alevleniyor? Bu ate istein, hrsn, fkenin, ekememezliin ateidir.52
47- lhan Gngren,age, s. 120 48- lhan Gngren,age, s. 120 49- lhan Gngren,age, s. 120 50-Ananda Coomaraswamy, age, s. 101-103 51-Thomas P. Kasulus, age, s. 454 52-Walter Ruben, Eski Metinlere Gre Budizm, Hazrlayan:Ltfi Bozkurt, stanbul 1995, s.137

60

te Buddhann konumalarnda simge olarak sk sk kulland ate kavram Hint kltrnde hayli nemli bir yer tutmaktadr. Buddha bu atei zdrabn simgesi olarak grmekte ve bu zdraba, bu atee bir are bulma arayna girerek neticede Nirvanay yani aydnlanmay kefetmitir. Her Budiste den grev de imkan ve artlar ne olursa olsun Nirvanaya ulamak ve doum lm silsilesinden kurtulmaktr. Nirvanann ierii ile ilgili olan u drtlkle Nirvanadan kasdedilenin daha iyi anlalaca kanaatindeyim.

Salk en byk servettir. Halinden honut olma ise en byk hazine Kendine gven en byk dosttur En byk mutluluksa N RVANA.53

53- Walter Ruben, age, s. 142-143

61

II- H NAYANA MEZHEB N N N RVANA ANLAYII Hinayana ve Mahayana mezhepleri Budizmin temel hedefi olan Nirvanay farkl ekillerde alglamlardr. Hinayana Mezhebine gre Nirvana ac ve zdraplarn durdurulmas demektir.1 Kii Nirvanaya ulat zaman arzu ve isteklerden kurtularak, onlardan vazgeer. Bu nedenle rahipler arzu ve isteklerden mahrumdurlar. Onlar lmszl, bar ve Nirvanaya ulamay gaye edinmilerdir. Nirvanada ise lm ve yallk yoktur. nk Nirvana sreklidir. Nirvana kusursuz ve tkenmez bir gayretle, zel bir idrakle ulalabilen bir mertebedir. Bir baka ifadeyle kelime anlam snmek, dinmek anlamna gelen Nirvana, henz bu dnyada iken byk ykten kin, hrs ve bo mitlerden kurtulmay ifade eder. Bunu gerekletiren kutsal kimse lmyle, varln teekkl ettiren sebeplerin btn eitlerini imha etmi olur. Tekrar vcut bulma imkanlarn ortadan kaldrm olur. Bu durumda Nirvana bir yokluk demektir.2 Fakat bu izafi bir yokluktur, mutlak deildir. Ona ulaabilenler, ifadesi mmkn olmayan dnya st zevklere kavuabilirler.3 Yine Hinayana mensuplarna gre Nirvana: varlk, ihtiyarlk, lm ve zdraplardan kurtulmadr. Ancak Nirvana yok olma deil, yce gerein gereklemesi, ihtirasn yok olmas, 4 ac ve zdraplarn durdurulmasdr. 5 Hinayana Mezhebinde insan yalnz kendi kurtuluu ile urap, ne kadar abuk olursa olsun Nirvanaya erimeye almaldr. Ona bu yolda yardm edecek kurtarc bir ilah da yoktur.6 Bu dncesinden dolay Budizmin bireysel mutluluu gaye edinmesine Hinayana, sosyal saadeti gaye edinmesine ise Mahayana denir.7
1-Hayrettin ahin, Japon Budizmi, Y. Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri 1990, s. 100 2-inasi Gndz, Din ve nanlar Szl, Konya 1995, s. 268 3-Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Isparta 2000, s. 189 4-Gnay, Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara 1997, s. 194 5-Buddha ve Buddhism, Colliers Encylopedia, Kanada 1974, V.IV, P.667 6-Annamaria Schimmel, Dinler Tarihine Giri, Ankara 1965, s.133;Mehmet Taplamacolu, Karlatrmal Dinler Tarihi, Ankara 1966, s.156 7-Osman Cilac, Dinler ve nanlar Terminalojisi, stanbul 2001, s. 67

62

Hinayana Budizminde Buddha denince, yalnzca tarihsel Buddha, yani Gaotama Buddhadan sz edildii anlalr. Buddhann aydnlanma olayndan nceki durumu konu edilince de Bodhisattva szc kullanlr. Buddhann nerdii yolu izleyerek aydnlanmay baarm Nirvanay gerekletirmi kimseleri tanmlamak iin kullanlan szckse Arhattr. 8 Hinayana Budaclna bal okullara gre kurtuluu tarif etmek, aklamak, belirli kavramlarla yorumlamak imkanszdr. Hinayana Budaclara gre, mademki btn yaam ve aclar geici ve bir dierinin meydana gelmesine neden olan olgularn srekli yenilenmesinden oluuyor, o halde kurtulu da bu oluumun durmas demektir. yle ise kurtuluu yalnzca yeniden beden bulma bitimi biiminde aklamak gerekir diyorlard. Ancak Budacln bu ekol kurtulu iin ak bir tanm bulamam ve retisi olan yeniden beden bulmann bitimini yeterince aklayamamtr.9 Sonu itibariyle Hinayana, Budizmin ilk ekillerine verilen isimdir.10 Hinayana Mezhebi olaylarn geiciliine, hayatn ve yeniden domann ac verdiine, insann ancak Nirvanaya erierek kurtulua erieceine inanr.11 Bu fikirleri neticesinde de Hinayana Mezhebi baz farklarla Seylan, Kamboya, Laos, Tayland ve Burmada arlk kazanmtr.12

8- lhan Gngren, Buda ve retisi, stanbul,1994, s. 176 9-Walter Ruben, Eski Metinlere Gre Budizm, Hazrlayan: Ltfi Bozkurt, stanbul 2000, s. 144145 10-Andrea Bareau, Hinayana Buddhism, The Enyclopedia Of Religion, London 1987,V.II,P.444-457 11-Buddizm,Dinler Tarihi Ansiklopedisi, III. cilt, stanbul, Tarihsiz, s.689 12-Francois Houang, Buddhism, ntroduction To The Great Religion, ndia 1964, P.57-66

63

III- MAHAYANA MEZHEB N N N RVANA ANLAYII Sanskrite acdan kama anlamna gelen Nirvana, ruh gnn son bulmas anlamna da gelmitir.1 Budizmde ruh g inanc gerei her Budist iyi veya kt amellerinin neticesinde yeniden dnyaya gelmekte ve daha nceki davranlarnn ve hayat serveninin karln bir sonraki doumunda almaktadr. yi amellerde bulunanlar Tanrlar aleminde ikamet etme mkafatn kazanrken, kt amellerde bulunanlarn ruhlar, lmden sonra kt karmalaryla uzun zaman cehennem azab grrler. Btn bunlar gelip geici eylerdir. Gerek saadet ise, zdraplardan kurtulmakla, yani Nirvanaya erimekle mmkn olmaktadr. Mahayana Mezhebi , Buddhann takip ettii yolun yannda baka yollar bulmu, baka din ve doktrinlerden faydalanmakta bir mahsur grmemitir.2 Bu hususu da gz nnde bulundurmak artyla Mahayana Mezhebine gre Nirvana kurtulu ve mkafattr, hilik ve yok etme deildir.3 Bir baka ifadeyle Nirvana, dnyevi sknt ve aclarn insan etkileyemeyecei bir ruh huzuru halidir.4 Nesne ile znenin, benle evrenin yok olmas, yani katksz yokluk demektir.5 Yine Mahayanaya gre Nirvana yok olma deildir, fakat o bir bar, mkemmellik kazanma, hikmet kemaline ulama, sonsuz mutlulua kavumadr.6 Mahayana Mezhebi Nirvanay bir lambann snyle karlatrr ve Hinayana Mezhebinin grn kalitesiz bir Nirvana olarak vasflandrr. nemli olan Bodhisattvann ulat yksek ve gerek Nirvanadr ki,bu hareketli bir durumdur. Bu duruma ykselmi kutsal kii cehaletten, zdraplardan ve karmadan kurtulmu olur; btn canllarn saadeti iin alr.

1-Orhan Hanerliolu, Dnya nanlar Szl, stanbul 1993, s. 367 2-Nakamura Hajima, Mahayana Buddhism, ntroduction The Great Religions, ndia 1964, P.5766 3-Buddha ve Buddhism, Colliers Encylopedia, Kanada 1994, V.5,P.667 4-Felicien Challeaye, Dinler Tarihi ( eviren:Semih Tiryakiolu), stanbul 2002, s. 77 5-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara 1997, s.194 6-Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Isparta 2000, s.189

64

Mahayana Mezhebine mensup bir Budistin amac, byk bir arabas olduu iin tehlike annda bir ok arkadan da kurtarabilen bir insan nevinden, hemcinslerine de kurtulua giden yolu gstermektir. Bundan dolay Mahayana Mezhebinin lks; ilhama kavuup, Nirvanaya varm Buddha deil, mahlukatn saadetini kendi kurtuluuna tercih eden Bodisattva (yani Buddha namzedi), mmkn olduu derecede insanlara kurtulu yoluna klavuzlukla urap btn insanlara da sevgi, saadet ve bahtiyarlk verip Nirvanann mesut skunetine erimekten vazgeendir.7 Bir baka ifadeyle Bodisattva, kalabal kurtarmak iin ebedi huzurunu feda eden bir uludur.8 Mahayanada dinin srr: eski Budizmin lksn tekil eden Buddha yolundan yryerek Nirvanaya uramak prensibi deil, insann Buddhaya inanmas, ona teslim olmas, onun ezeli ahdine gvenmesidir. O zaman kader dinin merkezini tekil eden Dhammann yerine Buddhann ahsiyeti gemitir.9 Mahayanann asl amacnn srf kurgusal, akla seslenen bir fizik tesi, bir Tanr bilim sistemi kurmaktan daha ok, Nirvana yolculuunda karlalacak ruhsal sorunlara zm getirmek, uygulama alannda yolu kolaylatrc yntemler bulmak olduunu sylemek, sanyorum ki Mahayanann konumunu daha iyi belirtmi olacak. Mahayanacnn da temel ilgisinin tpk Nihayanada olduu gibi kurtulu olduu, fizik tesi yada tanr bilimsel konularn bu amaca yardmc olmak iin ve yardmc olduu oranda ele alnd her durumuyla belli oluyor.10 Mahayanada, Buddha sznn anlam, Hinayana dan farkldr. Mahayanaclar aydnlanan, Nirvanay gerekletiren herkese Buddha nn vermekte cimrilik etmezler. Bu bakmdan yola giren, kendini bu amaca adayan herkes Mahayanacnn gznde bir Buda aday, bir Bodhisattvadr. Bodhisattva Nirvanay almay, gerekletirebilecek bir aydnlanma aamasna gelipte, dnyadan kama anlamndaki bir Nirvanay geri eviren, tm insanlarn, tm canllarn iyilii iin rnek insandr.
7-Annamaria Shimmel, Dinler Tarihine Giri, age, s. 132 8-Cemil Meri, Bir Dnyann Eiinde, stanbul 1979, s. 65 9-Gnay, Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara 1997, s.195 10- lhan Gngren, Buddha ve retisi, stanbul 1994, s. 175

bakalarna yararl olmay bir tutku durumuna getiren bir yiit, bir insanlk simgesi, bir

65

Mahayanacnn grne gre Nirvanay srf kendi yararlar iin isteyenler, yalnzca kendi ruhsal esenliklerin, ruhsal ve maddesel bamszlklarn peinde koan kimseler bencillikle sulanmaldr. Mahayanac bu gibi kimseleri aalamak iin dinleyici, seyirci (Srvaka, Pratyeka Buddha) gibi deyimler kullanmadan edemez. Boddhisattvalara gelince, onlar yalnz seyretmekle kalmazlar, tm dnyann acsn, ilesini ilerinde tarlar. Acma duygusu,sevecenlik (karuna) onlarn seyirci kalmalarna izin vermez. Buddhisattvalar cmertce, imdiki yaamlarn da, gelecek yaamlarn da, tm canllarn iyiliine adam kimselerdir. Boddhisattva olabilmek iin Buddhann faziletlerini yapmak ve her bilgisini renmek zorunluluu vardr.11 Ak, merhamet ve faziletle geen bir mr sonunda her insan Boddhisattva olabilir.12 Boddhisattva tutkularn yakc ateiyle, zevk ve hazzn peinde komaz ama arkasndan komad, kendiliinden nne kan zevk ve hazzna hayr demez. Boddhisattva yaamdan kamayan, korkusuzca yaam gsleyen, stlenen bir yaam ustasdr. 13 Mahayana gre her Boddhisttva zihnini yle eitmelidir ki yle dne bilsin: ne trden olursa olsun,tm duyarl olan varlklar benim abamla Nirvanann snrsz zgrlne ulaabilmelidir. nk saysz,saylamayacak kadar ok varlk kurtulua ulamadka hibir varlk kurtulua ulam olamaz. Niin bu byledir Subhuti? nk hibir Boddhisattva, gerekten bir Boddhisattvaysa, bir benlik,bir kiilik bynden kopuk, aylk bir bireylik savunda olamazda ondan.14 Bu bak as bizi Boddhisattva retisinin Buddhann Anatman retisinin doal bir uzants olduu sonucuna gtryor. Boddhisattava, bir yanlgdan kklenen benin bencil karlarnn nne toplumsal yarar geirmi olmakla gene de kendi yararna hizmet etmi olmuyor mu? Kendiside btnn ayrtlmaz bir paras olduuna gre, toplumsal yarar kendi yararn vermemesi olanaksz. da ieriyor kukusuz. Topluma zarar veren bencil karlarnn kendide toplumun bir paras olduuna gre kendi kendisine de zarar

11-mer Budda, Dinler Tarihi, stanbul 1935, s. 311 12-Cemil Meri, age, s. 65 13-D.T.Suzuki, On indian Mahayana Buddhism, s.79-85 14-Alan Watts, The Way of Zen, s. 81

66

Mahayana sutralar Bodhisattvann uyanp aydnlannca dnyay bir baka, daha bir gzel, daha byl, daha coku verici grmeye balayacandan sz eder dururlar. Bunun byle oluu, Bodhisattvann bylesilii ardnda gizlenen dinginlii, uyumu, dengeyi alglamakta ve bundan mutluluk duymaktaki becerisine balanabilir belki. Bizim karmzda da durup duruyor bunlar ama alc gzle bakmadmzdan, baktmz zaman da yanlg ve bencillik gzlyle baktmz iin, bizim grdmz dnya Bodhisattvann dnyasndan adam akll deiik yada dnyann teki kydan grn bir baka... Mahayana Tanr bilimi ise, herkesin kolaylkla anlayaca basit bir nerme zerine oturtulmutu. Herkeste, her canlda, her varlkta Buddha doas vardr. Hepimiz Buddhayla ayn yapy, ayn yaratl paylayoruz. Kendi iine bak, Buddha olduunu greceksin. Eer sen bir ey, Buddhalk baka bir ey olursa, o zaman ikilik var demektir. Oysa her trl ikilik yanlgdr. Bunun iin Buddhalk sende zaten varolan bir ey olmal. te Mahayanann bildirisi buydu ve Mahayana Tanr bilimi bu bildiriyi kendine temel yapmt.15 Ayrca zaman zaman mitolojinin ar gelimesi Mahayana Budizminin u kurtarclarnda grld gibi tarihsel olan her eyi yok eder: Avida ve Avalokitevera ve Manjusri, Maitra ve Vairo Cano. Bu kurtarclarda eski mistik ahsiyetlerle birlikte evvela kendisinden zuhur ettikleri tarihsel Gautama Buddhay ok az bir ekilde ayrt edebilmekteyiz.16 Mahayana Budaclna gre gerek olan tek ey ancak dier bir nedende beden bulmayan, olumayan eydir. Bu ekoln dncesi Buddhann kurtuluun Nirvanann hibir nedenden domad dncesine dayanmaktadr.17 te bu Tanr ve Bodhisattva anlay, Mahayana Mezhebinin Nirvana anlaynn ekillenmesini salamtr. Netice itibariyle Mahayanaya gre kurtulu ve hayat ayn eylerdir. Kurtulu, varolan ve mutluluk olan eyin kendisidir. Bu da alemin kendisinden baka bir ey deildir.18 Velhasl Mahayana Mezhebi Hinayanaya gre

15-D.T. Suzuki, On Indian Mahayana Buddhism, s.63 16-Joachim Wach, Dinler Tarihi, stanbul 2004, s. 276 17-Walter Ruben, Eski Metinlere Gre Budizm,Hazrlayan: Ltfi Bozkurt, stanbul 2000, s.145 18-Walter Ruben, Budizm Tarihi, Ankara 1947, s. 109

67

daha az bireyci ve toplumcudur.19 Mahayana Mezhebi bu grleri dorultusunda u anda Nepal, Tibet, in, Vietnam, Kore, Japonya ve Kamboyaya kadar yaylmay baarm misyoner hviyete sahip bir ekoldr.20

19-Mehmet Taplamacolu, Karlatrmal Dinler Tarihi, Ankara 1966, s. 156 20-Nakamura Hajima, Mahayana Buddhism, The Encylopedia Of Religion, London 1987,V.II,P.457-472

68

B)

N RVANANIN ER

69

I- N RVANAYA G RMEK N YAPILMASI GEREKENLER Nirvanann ne anlama geldiini, bu kelimenin ieriini, ne ifade ettiinin anlaldn dnerek imdide Nirvanaya ulamak iin yaplmas gerekenlerin neler olduunu ksaca zetlemeye alalm. Budist retisi drt yce gerek etrafnda toplanmtr. Bunlardan birincisi (dukkha) ac ve zdraptr. kincisi ise bo eylere, bo kalplara kar duyulan istek ve duygulardr. 1 Bu ar istek ve duygular ise birinci gerek olan ac ve zdrabn asl nedenidirler. Bu ar istek ve tutkular iki blmde irdelenebilir. Birinci blm nefis ve nefis hazlarna duyulan dknlkten gelen tutkulardr. Bunlar mala, mlke, paraya, ne, hazza dknlk, yenmek, baarmak, kazanmak gibi hrslar ve ar cinsel tutkulardan oluur. Btn bu istek ve arzularn kkenine inildii zaman, bunlarn hepsi gcn cahillikten, yanlgdan alr. kinci blmdeki tutkular ise manevi olanlardr. Bunlar da ruhun lmezliine tutunmaya almak, ldkten sonrada varln srdrmek, gene doumda bu yaamdakinden daha iyi bir durum elde etmek istei gibi dinsel istekler, tutkulardr. Bu tutkular da gnah ileme kaygs, dinsel vecibelerini yerine getirememekten kaynaklanan kayg gibi binlerce nedenle ac ve zdraba neden olurlar. Birinci ve ikinci yce gerekler birbiriyle sk skya ilikilidir. Biri varoluun bir hastalysa ikincisi de bu hastaln sebebidir. nc ve drdnc yce gerekler ise bu hastala nasl are bulunabileceini ve bu hastalktan kurtulmak iin izlenecek yolu gsteriyorlar.2 nc yce gerek ise Nirvanadr. Nirvanaya ulamak bir bakma ac ve zdrab yok etmektir. Genel anlamyla alevin snmesi,dalgalarn yatmas, zihindeki duygusal birikimlerin yok olmas gibi anlamlara gelen Nirvanaya ulamadaki temel ama, Buddhala erimektir. Drdnc yce gerek ise acy, zdrab yenip Nirvanaya ulamak iin Buddhann gsterdii yntemdir. Bu yol, ne ar zht hayat, ilekelik ve perhiz yolu ne de

1- lhan Gngren, Zen Budizm Bir Yaama Sanat, stanbul 1995, s. 93 2-Ekrem Sarkolu, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Isparta 2000, s. 189

70

nefsani arzular tatmin etme yoludur. Bu yol bu ikisinin arasndaki orta yoldur. Bu yol sekiz basamakl yce yoldur. Uyanmak, aydnlanmak, Nirvanaya ve Buddhala ulamak ancak bu sekiz dilimli yol sayesinde gerekletirilebilir. 3 Bu yce yolun ilk iki basama dnceyle sonra gelen drd davranla, en sonda gelen ikisi de uyanma ve aydnlanma ile ilgilidir. Buddhann kendiside bu yoldan giderek aydnlanm, Nirvanay gerekletirmi, bylece baarl sonularn kendi zerinde snam olduu bu yntemi tm insanlar iin bir kurtulu yolu olarak nermitir. Bylece Buddhann retisinin sekiz basamakl yce yolun son noktasna varlmakla gerekletirilecei ortaya kmaktadr. Sekiz basamakl yce yol, arln meditasyon zerine kurmu bir tr yoga retidir.4Bu retinin Brahmanlarn yogasyla ve Cainalarn yogasyla benzer yanlar olmakla birlikte, onlarn ikisinden de nemli baz noktalarda ayrlp farkllar. Buddhann retisinin Upaniadlardan fark, Buddhann nerdii bu yogada Tanryla yada Atman ad verilen evrensel tzle zdeliinin biliine varma gibi bir amacnn olmaydr. Buddhann yogasn uygulayan kimse kiiliinin, benliinin dar kabuunu krar, snrsz dipsiz ve sonsuzla btnleir, bylelikle de en temel en yce gerekle kendini zdelemi olur. Buddha'nn retisinin dier retilerden bir baka fark da, Buddhann kendi nefsine eziyet etmeye ilecilie kar km, nefse ac vermek eziyet etmekle ar nefis hazlarna dknlk arasndaki orta yolu semi olmasdr.5 Sekiz basamakl yce yolun temel amac, aydnlanmayla (Nirvanayla) aramzdaki engelleri birer birer, amamza yardmc olmaktr. Her basamak bizi biraz daha zdrab yattrp zihni sakinletirmeye, yaam varoluu gereklii byleciliiyle kavramaya, ayrk btnden kopuk varlmz kendimizle evremizle Sekiz basamakl yce yolun her basamann adna Samyag szc nclk ediyor. Samyag, tam yada eksiksiz demektir ve genellikle eski evirilerde doru szcyle karlklandrlmtr. Bu yce yolun ilk iki basama daha ok zihinsel ilevlerle ilgilidir. 1-Tam gr 2-Tam anlay
3-Mehmet Aydn, Osman Cilac, Dinler Tarihi, Konya Tarihsiz, s.118 4- lhan Gngren, Buda ve retisi, stanbul1994, s. 124; Ananda Coomaraswamy, age, s.103 5-Annamaria Schimmel, age, s. 124-130; aban Kuzgun, age, s. 61-62

71

Bu basamaklar kendimizi de, dnyay da olduu gibi, btn gerekliiyle, her eyin oluum ve deiim iinde olduunu, srekli bir tzn olmad anlayn kazandrmay amalyor. Sekizinci basamak ise tam gr, tam anlayn en son, en kesin yetkinlie ulatrld basamaktr. Tam gr, tam anlay sekiz basamakl yolun hem ba hem de sonudur. Temel hedef, adm adm tam gr ve tam anlayn gerekletirilmesidir. Aradaki basamaklar ise bu amaca varmamz kolaylatran yntemler yada amala aramzdaki engelleri ortadan kaldran uygulamalardr. Sonra gelen drt basamak ise davranlarla, eylemlerle ilgilidir. 3-Doru szllk 4-Doru yaam biimi 5-Tam aba, tam uygulama Doru szllk adndan anlald gibi szlerinde, konumalarnda doruluk, itenlik, sevecenlikten ayrlmamak, yalan sylememektir. Tam davran, bencil bir ama gtmeden, nceden tasarlamadan, itenlikle, iten geldii iin yaplan davrantr. Doru yaam biimi ekmeini kazanmakla, yaamn salamakta yetkinlikten, doruluktan ayrlmamak, kendine yetecek olandan ounu elde etmeye almamaktr. Tam aba tam uygulama ise amacn yanlgdan kurtulma, aydnlanma olduunun bir an bile gzden uzak tutulmamasdr. Sekiz basamakl yce yolda yol almak her Budistin yapabilecei bir i deildir. Kendi kurtuluumuzu kendimiz salamak iin, kesinlikle srekli bir aba iinde olmak, tm varlmz bir arada bir btnlk iinde tutan istenci kurtulua, aydnlanmaya, Nirvanaya doru ynlendirmek gerekmektedir. Bu yce yolun son iki basama ise meditasyonun uygulanmasyla ilgilidir. Bu basamaklar: 7-Tam bilinlilik 8-Tam uyanklk Meditasyon, Sanskrite dhyana szcnn karl olup, derin derin dnmeyi deil, belki bunun tam tersini, dncenin anlalmasn; gidimli, karml dnceden artlm bir zihinle, salt bilinli olmay, uyank olmay amalayan bir yntemdir. Zihni

72

belirli bir ey, rnein nefes alp verme srecinde younlatrp, her yne ynelik bir dikkat, bir uyanklkla geree bir igr kazanp bilgeliin filizlenip srgn vermesini, geliip bymesini salayacak ortam yaratmak iin yaplan bir uygulamadr.6 Meditasyon hem tam bilinlilii hem de tam uyankl iine alan bir uygulamadr. Tam bilinlilik gerekletirince, tam uyanklk kendiliinden gelir. Tam uyanklk ise sekiz basamakl yce yolun sekizinci ve son basamadr. te bu son basamaa kadar ilerleyen kimse iin artk Nirvana nn yolu alm demektir. Bundan sonra o kimse iin znt ve keder sz konusu olmayacaktr. Her eye daha gzel bir yanndan yaklaacak hem bu dnya ileri hem de dier taraftaki hayat kolaylaacaktr. Buddha lmeden nce btn yoga aamalarn, basamaklarn geip Nirvanaya, aydnlanmaya erimitir. Buddhac geleneklere gre Buddha bu seviyeye, bu dereceye btn yoga basamaklarn, yani hayali gkteki tabakalar gemitir. Bu ise mkemmel bir ruh gezisi idi. Halbuki Buddhann aydnlanmaya, Nirvanaya erimeden nce incir aacnn dibinde yapt ie daln uygulamasnn amac bakayd. Buddhann bu ie anadan kr olarak doan birini tasavvur ediniz. Bu adam na siyahi ne beyaz, ne maviyi ne de sary birbirinden ayrt edebilecek ve grecek durumdadr. Onun iin dz dalncnda (meditasyonunda) amac her ey hakknda tam bir bilgelie sahip olmakt.7 Nirvanay aklamak zere Buddhann vermi olduu bir misal ise yledir: Mesela olanla olmayann hibir fark yoktur. O ne semadaki gnei ne ay ne de yldzlar grmtr. Bir gn ona birisi gelse ve beyaz, temiz ve lekesiz gmlein ok ho bir ey olduunu ve giyince ok gzel grndn ona sylese; kr insan byle bir gmlei o zamana kadar beyaz, temiz ve lekesiz bir gmlei var zannyla duyduu muazzam sevin nasl birden bire kedere, utanca ve hiddete terk edecektir. O ana kadar sevgi ve minnettarlk hisleriyle bal bulunduu kt almak istedii zaman fena bir satc ona sokularak yal, isle kirletilmi bir gmlei ona satsa kr bilmeden bu gmlei giyecek ve onu gzel bilerek tede beride sevinle dolaacaktr. Bir zaman sonra krn gz tedavi yoluyla iyileirde kr grmeye balarsa kt kalpli satcya ne kadar da dman

6- lhan Gngren, age, s. 130 7-Walter Ruben, Eski Metinlere Gre Budizm, Hazrlayan: Ltfi Bozkurt, stanbul, s.109-112

73

kesilecektir. Ama o, bu hileli ve kt adamn errinden kurtulduu iin de byk bir sevin ierisindedir. Tadna doyulmaz bir sevin, frtnalardan kurtularak sahile ayak basabilmi olanlardaki sevin, ite Nirvana budur. Nirvanay ar bir hastalk atlatm bir kimsenin, eski hastaln her hatrladnda duyaca ferahlk ve saadet hissine benzetebiliriz.8 Buddhaya gre Nirvana, bir kayna olmayan, ekil deitirmemi olan, bir ok unsurlardan meydana gelmemi olan bir durumdur. Yaadmz srece bir takm iler yaparz. lerimizin mahiyetine gre ya cezalarn eker, ya da mkafatlarn toplarz. Bu cezalar ve mkafatlar neticesindedir ki, fert boyuna doar ve tekrar lr. te bu ypratc ve zc doum-lm silsilesinden kurtulmak gerekmektedir. Bunun tek aresi ise sekiz dilimli yolu takip ederek Nirvanaya ulamaktr. Nirvana nihai bir sonutur ve halen yanmakta olan kimselerin daha fazla zerinde soru soramayaca bir eydir.9 Nirvana, zincirleme devam eden arzular, nefret hisleri ve bilgisizce davranlardan mteekkil aknt onu istedii yere srkler. Akntnn kesilmesiyle ferdi varlkta ortadan kalkar. iddetli arzular, nefret hisleri ve bilgisizce davranlar, bir kandil alevini besleyen ve yaatan yaa benzer: Yan kestiiniz de alevdeki k da sner gider. Grlyor ki Buddha, Nirvana ile bir biti ann tesbit ediyor veya hastann, nekahat devrinde, eski hastaln her hatrladndaki ruh alemini tasvire alyor. Hibir sznde O, Brahmanlar Tanry yanl anladlar, gerek Tanr o deildir budur zamanda Buddha Tanrlar da Nirvanaya muhta kabul eder ve Tanrlara Tanrlktan syrlarak Arhatla ykselmelerini ve Buddha olmalarn tavsiye eder.10 demektedir. Onun lsne gre Tanrlarn yaamakta olduu alemde de gerek saadet yoktur. doup lmelerin, sebeplerleneticelerden ibaret olan btn bir hayatn durmas ve snmesidir. iddetli bir hayat! Ferdin bu ak zerinde hibir etkisi yoktur; oda kendini bu akntya kaptrm durumdadr. Bu

8-Abidin til, Buddha Tanry Reddetmiyor mu?, A FD,Ankara, 1963,11.say,16 9-Ananda Coomaraswamy,age,101 10Abidin til, age, s.16

74

Tanrlarnda gerek saadete ihtiyalar vardr. Binaenaleyh, Buddhann Nirvanas ile gasp bir Tanr Beyaz Tahttan indirilmi ve gerek olan Tanr, laykyla ve hakk bulunduu mevkiye yeniden ykseltilmi ve oturtulmu diyemeyeceiz. Ayn Mahatma Gandi, Budizmde diyor Nirvanay bsbtn yanarak ortadan kaybolmak anlamnda almamak icabeder, Nirvanada bizde mevcut olan dk deerler, kt taraflar ve gnahlar yanar ve kl haline gelirler. Mesela Nirvanay, atele yaklm bir kadavradan arta kalm siyah kmrlere benzetmek doru deildir. Nirvana geri kalan ksm; gerekten benliini bulmu ve sonsuzluun kalbine snabilmi olan bir ruhun lmez saadetidir.11 Nirvanaya ulamaldr. Nirvanaya ulamak isteyen insan, zevk ve sefadan kanmaldr. Fakat nefsini zorlama ve ile zihniyetinden de kanmaldr. Yani orta yolu takip etmek gereklidir. Budizme gre insan lmek iin doar, domak iin de lr. Hayat ve lm Nirvanaya kadar devam eder. Nirvanaya ulaanlar btn sknt ve felaketlerden kurtulur. Bir daha da onun ktlkleriyle sknt ve eziyetlerine dnmez. nsanln felaketinin sebebi cehalettir. htiyarlk, hastalk ve lmde bu sebeplerdendir. Cehaleti ve dolaysyla insanln felaketini ortadan kaldracak tek ey ilimdir. Bu ilim, talimi ilim deil, nefsidir. Bu ilim iin btn ruh kuvvetleri hareket etmelidir. Btn bunlar yapan Nirvanaya ulam demektir.12 Nirvanaya ulamak ise Mnzevinin Mnzeviye doru uuunu tamamlamasdr.13 Netice itibariyle her kasta mensup insan, gayret gstermek suretiyle kurtulua, yani Nirvanaya ulaabilir.14 Zaten Nirvanaya giren kii, kiiliini yitirip evrensel barn bir paras olur. Nirvanaya geen ruh, tpk krlan bir vazonun iindeki havann uzaya karmas gibi sonsuzluk iinde erir.15 te bu sebeple herkes mutlaka bir gn arhatla ykselip

11- Abidin til, age, s. 16-17 12-Ahmet Mithat Efendi, Tarihi Edyan, stanbul 1329, s. 329 13-Ananda Coomaraswamy,age,s.112 14-OsmanCilac,age,6 15-Orhan Hanerliolu, age, s. 367

75

II- N RVANAYA ER EN K MSEN N DURUMU Budizmde temel hedef hi phesiz Nirvanaya ulamaktr. Her ne kadar Hinayana ve Mahayana mezhepleri Nirvanay farkl ekillerde alglam olsalar da bu gerek deimemitir. Zira Budizmde Nirvana kavram daima en byk mutluluk ve ulalmas gerekli olan temel hedef olarak kabul grmtr.1 Nirvanadan kast edilenin ne olduunu uzun uzun anlattktan sonra sra, Nirvanaya erien insann nasl bir haleti ruhiye iinde bulunduunu aklama konusuna geldi. Buddhann bizzat kendisi Nirvana yaantsn yle ifade etmitir: Nirvanaya erince onun domam, olumam, esiz, bozulmam, tm bamllklardan arnm olduunu anladm. Bu eritiim durum gerekten derin, sezilmesi, anlalmas g, dingin, yetkin mantn snrlarn da taan,ok ince ancak bilgelerce gerekletirilebilecek bir durum.2 Buddha bu kadarn sylemekle yetiniyor,bu yaantsnn gizlerinin ayrntl olarak aklamaktan ok,bu hedefe nasl varlacan anlatmay daha uygun grd anlalyor. Hi phesiz ki Nirvana lmden sonra deil, yaam srasnda gerekletirilebilecek bir ruhsal durumdur. Buna en iyi rnei Dhammapadadan verebiliriz: O kimse ki yanlgnn kmazndan, doum lm dngsnden (samsara) kendini kurtarm, teki kyya gemitir: tutkular, istekleri bir yana brakp Nirvanay gerekletirmitir, ite ben ona gerek brahman derim.3 Buddhann rencilerinden Sariputta Nirvanay istek ve tutkularn yok olmas: yanlg iinde yolunu armlktan kurtulma dnyann neresinde olursa olsun
4

eklinde tarif etmitir. Her kim ki eriebilir. nk Nirvanay

yaamn dogru bir izgiye oturtabilir, kendini yanlgnn ateinden kurtarabilirse Nirvanaya ulaabileceimiz bir yer yoktur. Ne douda ne batda ne kuzeyde ne de gneyde. 5

1-Walter Ruben, Eski Metinlere Gre Budizm, Hazrlayan: Ltfi Bozkurt, stanbul 2000, s.139 2-S. Spenser, Mysticism in World Religion, London 1963, s. 77 3-Juan Mascora, Dhammapada Geree Giden Yol (eviren: M. Ali Im), stanbul 1992, s. 414 4- lhan Gngren, Buda ve retisi, stanbul 1994, s. 117 5-A.K. Coomaraswamy, Buddha and the Gospel of Buddhism, Harper and Row 1964, s. 117

76

Buddhann grlerini tam anlamyla anlayabilmek iin u iki nokta zerinde durmak gerekir. Bunlardan birincisi Buddhann kurtulutan, Nirvanaya erimekten ne anlatmak istediidir. Buddhaya gre kurtulu kiinin yanlglarn fark edip nedensellik yasasndan, tutsaklndan kendisini kurtarmasdr. Bu dnyada var olan her ey gelip geici olgulardan olutuu ve bu olgularn da on iki halkal neden sonu zincirine bal bulunduuna gre kurtulua, Nirvanaya erimek bu zinciri krmakla mmkn olacakt. kinci nokta ise kurtuluun bir yoga durumu olarak kabul edilmesidir. Bir yogi, yerli halklarn dokuz gk tabakas emasna uygun olarak ie daln (meditasyon) aamalar geirir. Aama aama ykselerek en st tabakaya yani kurtulu tabakasna eriir. Bu ayn zamanda simgesel kozmik tabakalar da gemek demektir. Budaclkta Nirvanaya, kurtulua erime ayn zamanda bu kozmik tabakalardan da kurtulma anlamna gelir.6 Bu ruhsal durumda insan kukusuz dnce alann da, dil olanaklarnn da yetiemeyecei bir dzeye ycelmi oluyor. Ama Nirvana yaants deneysel yaanty da yok etmiyor. Nirvanay gerekletiren kimsenin bir yandan da gnlk yaamn, hatta daha da byk bir beceriyle, her eyi daha bir kolay yanndan tutarak yrtmesine de engel olmuyor. Eylemlerinin bir takm nedensel zorunluluklar (karma) yaratmamas da olanaksz elbette. Nirvanaya erien kimsenin bakalarndan tek fark, bu zorunluluklarn dnda kalmay baarabilmesi...Bir rnek vermek gerekirse zgr istencinin rn olan eylemlerin de beenilmek ya da beenilmemek gibi bir gd etkin olmuyor, yapt ilerden alk beklemiyor, baar yada kazan onu fazla sevindirmedii gibi baarszlk yada yitimde fazla zmyor. Nirvanaya erien kimse kukusuz ac da ekiyor. Buddhann bile yaamnn son dnemlerinde ciddi bir hastala tutulduunu ve ac ektiini biliyoruz. Korku da duyuyor ama btn bunlara bilgece katlanmasn, olaylarn doal akmna boyun emesini biliyor. ocuunu yitiren acl anaya Buddhann verebilecei ila, lmn evrenselliine vurgu yapmaktan fazla bir ey olmamt.

6-Walter Ruben, Eski Metinlere Gre Budizm, Hazrlayan: Ltf Bozkurt, stanbul 1995, s.143

77

Nirvana bir bakma btnden kopuk ayr bir yaratk olarak srdrdmz yaamn sonudur. Bireysel varlmz btn iinde eritip btnle btn olmak, benlikten soyulmak, deiip duran koullarn, nedensellik balarnn rn olan beni deimez, kalc bir ey sanmak yanlgsndan kurtulmaktr. Bir yoruma gre de Nirvana yalnzca yok olmak, snmek anlamnda deil, oluumun, deiimin ardndaki, nedenselliin etkisinin dndaki temel geree erimek anlamndadr. Nesnelliin egemen olduu varolu ann alglyoruz. Ya nedenselliin dnda olan nedir? Sonsuzluk mu? Yokluk mu? Bildiimiz tek ey, orada nedenselliin geerli olmaddr. Bir kez Nirvanaya erien kimse artk lene dek o durumda m kalr? Kukusuz Nirvanann gelip geici daha nemsiz, daha hafif biimleri de vardr. Ama bunlara Nirvana demeye demez. nsann yanlgy fark edip zihninin gzn amas, duygusal biimlenmeleri yok etmeye yetmiyor. grnn bize kazandrd anlayla duygularmz, davranlarmz, eylemlerimizi tutarl bir ayar, bir uyum iine girebilmemiz iin gl bir istence de gerek var. Gzn amakla i bitmi olmuyor, igrnn gsterdii yeni yol, ok kez eski inanlarmzdan, davranlarmzdan, durmu oturmu yeni dzenimizden vazgememizi de zorluyor. Bunun iin de yreklilik pek gzllk gerekli. Yaadmz srece nmze her an yeni yeni tuzaklar kmas kanlmaz bir yazg. Hatta Nirvanaya erime yada Nirvanay srdrme istei de byle bir tuzak olabilir. Gene de Nirvanay srdrebilmek iin srekli, bir aba iinde olmaktan baka bir yol yok. Ama bir kez Nirvanay gerekletiren kimse, zaman zaman eritii yceliklerden aa dse bile Nirvanay gerekletirmeden nceki durumuna geri dnmesi de sz konusu deil. Yanlgnn zincirlerinden kendini bir kez olsun kurtarm olan artk dnyaya eski gzlkleriyle bakmayaca kesin.

78

III- N RVANAYI AMALAYAN K MSEDE BULUNMASI GEREKEN ZELL KLER Hepimizin mutluluu arayan ve acnn stesinden gelmeye alan tabii bir istei vardr. Bu igdsel bir eydir. Mutluluk hepimizin baarmay hedef edindii temel bir ama olduuna gre, bu amac gerekletirmek iin neler yaplmas gerektii de bal balna zel bir konudur. Budizmde mutlulua ulamann anlam, bize ac veren her trl istek ve tutkulardan kurtulmaktr. Peki bu nasl salanabilir? Elbette ki Nirvanaya ulaarak. Bilindii zere Buddha retisini drt temel gerek etrafnda toplamtr. Bunlardan ilki ac ve zdrap, ikincisi acnn ve zdrabn asl nedeni olan istek ve tutkular, ncs Nirvana, drdncs ise acy zdrab yenip Nirvanaya ulamak iin izlenmesi gereken yoldur.1 Nirvana ac ve zdrabn etkisiz kald bir alan olarak tanmlanr ve Nirvana ulamak istemekle elde edilebilecek bir durum deildir. Her istek, her tutku gibi Nirvanaya ulamak istei de huzursuzluk, sabrszlk, umut krkl, zdrap nedeni olabilir. O zaman Nirvanaya ulamay istemek de bizi Nirvanadan uzaklatracaktr. O halde Nirvana istenmeden, aba harcanmadan ulalacak bir durum olmal. Nirvanaya ulamaya almak Nirvanaya ulamay olanakszlatrr. Btn istekler, tutkular gibi Nirvanaya ulamak tutkusu da braklmaldr.2 Peki zdraptan kurtulup aydnlanmak, Nirvanaya erimek iin neler yaplmal? zlenecek yntem nedir? Bunu belirleyen Buddhann sekiz dilimli yoludur. Nirvanay amalayan kimsenin de ite bu sekiz dilimli yolda ki her trl grevi harfiyen yerine getirmesi gerekmektedir. Sekiz basamakl yce yol aydnlanmayla, Nirvanayla aramzdaki engelleri birer birer, basamak basamak amamza yardmc olmak amacn gdyor.3 Her basamak bizi biraz daha zdrab yattrp zihni sakinletirmeye, yaam, var oluu, gereklii kavramaya, ayrk, btnden kopuk varlmz kendimizle evremizle btnletirmeye yaklatryor.
1- zzet Karaaa, Kutsal Dalai Lama Drt Yce Gerek, stanbul 2002, s. 37-38 2- lhan Gngren, Zen Budizm Bir Yaama Sanat, stanbul 1995, s. 95 3- lhan Gngren, Buddha ve retisi, stanbul 1994, s. 127

79

Nirvanaya ulamay amalayan kimsenin u sekiz maddeye harfiyen uymas gereklidir. 1- Tam gr 2- Tam anlay 3- Doru szllk 4- Tam davran 5- Doru yaam biimi 6- Tam aba, tam uygulama 7- Tam bilinlilik 8- Tam uyanklk 4 Tam gr, tam anlay sekiz basamakl yce yolun hem ba hem de sonudur. Adm adm, basamak basamak hedef tam gr, tam anlay gerekletirmektir. Aradaki basamaklar ya bu amaca varmamz kolaylatran yntemler ya da amala aramzdaki engelleri ortadan kaldran uygulamalardr. Bu basamaklar kendimizi de dnyay da olduu gibi grmeyi, her eyin oluum deiim iinde olduu, deimeden kalan srekli bir tzn olmad anlayna ulamay, byle bir gr ve anlay kazandrmay amalyor. Sonra gelen drt basamak davranlarla eylemlerle ilgilidir. Doru szllk adndan da anlald gibi szlerinde, konumalarnda doruluk, itenlik, sevecenlikten ayrlmamak, yalan sylememektir. Budizmin ahlak yasas olarak bilinen be kuraldan biri de yine yalan sylememektir.5 Tam davran, bencil bir ama gtmeden, nceden tasarlamadan, itenlikle, iten geldii iin yaplan davrantr. Eer iyilik diye yaptnz eylerden bir dl bekliyorsanz, beenilmek, alklanmak yada onaylanmak istiyorsanz bu yaptnz eylerin size zgrlk getirebileceini ummanz bounadr. Tam davran zgr istencinizin rn olan, iten geldii iin, hibir ama gtmeden yaplan davrantr. rnein yalnzca iyilik olsun diye yoldaki bir ta kaldrp kenara koymak gibi. stelik hibir kar gtmeden.

4- Annamaria Schimmel, Dinler Tarihine Giri, stanbul 1999, s. 124 5- Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara 1997, s. 194

80

Doru

yaam biimi,

ekmeini kazanmakta, yaamn salamakta yetkinlikten,

doruluktan ayrlmamak, kendine yetecek olandan ounu elde etmeye almamaktr. Tam aba, tam uygulama amacn yanlgdan kurtulma, aydnlanma olduunun bir an bile gzden uzak tutulmasdr. Her eyin eksiksiz tam bir zenle yaplmasdr. Bir Budistin oturmas, kalkmas, yrmesi en nemli ileri bile bir dinsel trenin gereiymiesine byk bir dikkatle, byk bir zenle yaplmaldr. Sekiz basamakl yce yolda yol almak yle aylaklarn, gevek kimselerin yapaca bir i deildir. Kendi kurtuluumuzu kendimiz salamak iin, kesinlikle srekli bir aba iinde olmak, bir tutkalmasna be kmeden oluan tm varlmz bir arada bir birlik btnlk iinde tutan istenci kurtulua, aydnlanmaya, Nirvanaya doru ynlendirmek gerekir. Sekiz basamakl yce yolun son iki basama meditasyon ile ilgilidir. Meditasyonun Budizmdeki nemini Dhammapadadan aldmz u szlerden de anlyoruz: Bilge olmayan meditasyon yapmaz, meditasyon yapmayan da bilge olmaz. Ama bilge olan, meditasyon yapan kimse Nirvanaya ok yaklam olur.6 Budist meditasyonunun ilk aamas, tam bilinlilii gerekletirmektir. Tam bilinliliin belki en anlalr tanm, tm duyumlarn, duygularn, dncelerin, ruhsal durumlarn ardnda olacak biimde bir alclk, bir uyanklk durumunun srdrlmesi olarak yaplabilir. Algnn kaplar ylesine ak tutulsun ki her alg hibir engelle karlamadan bilince ulaabilsin. Meditasyon hem tam bilinlilii , hem de tam uyankl iine alan bir uygulamadr. Tam bilinlilik gerekletirilince, tam uyanklksa sekiz basamakl yce yol un sekizinci ve sonuncu basamadr. nsan bir kez tam uyanklk, durumuna girince tm ikilikler yok oluyor; dnenin dnceden, bilenin biliinden, znenin nesneden kopukluu diye bir ey kalmyor; zihinle yaant arasnda blnt kalkyor.

6- lhan Gngren, age, s.113

81

Bir yanda zihin bir yanda yaant diye iki ayr ey kalmaynca gren grlen grme,bilen bilinen bilme bir yaant iinde btnleiyor. yalnzca grme ya da bilme yaants kalyor geriye. Benle, ben olmayan arasndaki izgide yok oluyor.Ben aradan ekilince benin yok olmasyla oluan boluk mutlak mutluluk bilinciyle oluyor. Artk Nirvanann kaplar almtr.

82

IV- N RVANA VE LMDEN SONRAK HAYATIN B L NMEZL Buddhann talebeleri tarafndan sorulan sorularn banda Buddhalk seviyesinde erimi bir kimsenin ldkten sonra varln srdrp srdremeyecei sorusu gelir. Buda bu sorulara yant vermekten her zaman kanmtr. Buda izdeilerinin bu tr konularla uramalarnn kendilerine bir yarar salamayacan sylyordu. O bu tr konular zerinde konuulmasna bile taraftar deildi. Budann lmden sonra ne olacann, Budalk seviyesine ulam bir kimsenin ldkten sonra var olup olmayacan konularnn izdeileri tarafndan konuulmasnn bir yarar olmayacan sylemesine ramen Budann lmnden sonra ortaya kan Budac okullarda zerinde en fazla tartlan konularn banda bu gelmitir. Bu okullarda lmden sonraki yaam zerine deiik felsefi kuramlar ortaya atlmtr.1 Budann lmyle gerekletirdii durumu dile getirmek iin kullanlan szck parinirvanadr (Pali: parinibbana) Pari szcyse nirvanann anlamn, yani yok olma, snme durumunu iddetlendirmek, vurgulamak iin kullanlan bir ntakdr. Parinirvana tam olarak snmek, yok olma anlamndadr.2 Buda kendisinin ldkten sonra ne olaca ya da nirvanaya erimi bir kimsenin lmnden sonrasyla ilgili sorulara yant vermek istemediini aka belirtmiti. Bu konuda kendisine soru soran Malunkyaputtaya: Nirvanaya erimi olan kimse ldkten sonra varln srdrr de demiyorum, srdrmez de demiyorum, imdi var, ldkten sonra yok da demiyorum, imdide yok, ldkten sonra da yok da demiyorum. Hem niin bunlar aklayaym? Bunlar bilmekten elde edilecek hibir yarar yoktur. Bunlar bilmek ne retinin temel ilkeleriyle ilgilidir, ne istenci etkiler, ne de isteklerin, tutkularn yok edilmesine, yce bilgeligin, Nirvanann elde edilmesine yarar. Onun iin aklamaya gerek grmyorum3 diyordu. Bir yandan da, Rzgarn sndrd alev nereye gidiyor? Snyor, gzden yitiyor. Bunun gibi doum lm dngsnden kendini kurtaran bilge de ad ve bedeninden syrlyor, snp gzden yitiyor.4

1-Walter Ruben, Eski Metinlere Gre Budizm, Hazrlayan: Ltf Bozkurt, stanbul 1995, s. 143 2- lhan Gngren, Buda ve retisi, stanbul 1994, s. 121 3-A.K. Coomaraswamy, Buddha and the Gospel of Buddhism, Harper and Row, s. 120-121 4- H. Oldenberg, Le Bouddha, s. 320

83

Ya da Ocaktaki kzgn korlar birer birer snnce atein nereye gittiini kim bilebilir? Tam aydnlanmaya, zgrle erien kimse de yledir. stek ve tutkular selini geen kimse dingin, sakin denizin sularna varnca ondan hibir iz kalmaz.5Be katmatan (khanda,skr:skhanda) oluan btnl dalacandan bu katmalarla snrlanan kstl kiiliinden kurtulur. Onu tanmlamaya yarayacak hibir ey kalmaz ortada. Byle bir durum iinse varolma yada varolmama gibi szcklerin bir anlam olmaz. Artk o kimse her trl biliin dndadr. Okyanus gibi dipsiz ve snrszdr. diyordu. rencileri direterek, O yok mu olmutur, yoksa gene doumun zorunluluundan m kendini kurtarmtr? diye Buddhay sktrdklar zamansa: Onun varln bilebilmek iin elimizde hibir lek yok. Ancak olmadn bilebiliriz. Btn nitelikleri yok olunca ondan sz edebilmek olanada ortadan kalkar.6 diye yant veriyordu. Buddhann kukusuz bu tutumuyla anlatmak istedii ey Nirvanaya erien kimsenin yalnz bu dnya ile ilgili istek ve tutkulardan deil, lmden sonrasyla ilgili btn istek ve kayglardan da vazgemesi gerekliliiydi. Diyordu ki : te bu ben, bu da dnya diyorsanz, ben ldkten sonra da srekli, deimeden kalacak bir benliim olacak, diye dnyorsanz, byle bir dnce tam anlamyla kendini beenmilikten gelen bir aklszlk deil mi?7 Bir baka adan da Buddha lmden sonrasyla ilgili istekleri, umutlar olmann kayglara, zdraba yol aabileceini, byle bir durumunsa kurtulua engel olacan dnyordu. Buddhaya gre aydnlanabilmek, Nirvanaya eriebilmek iin anlalmas kesinkes gerekli bir yanlgyd. Nirvanaya eriince insan btnden ayr kopuk, blnm benliinden syrlyor, o zaman da geriye lecek bir ey kalmyor. Bundan 2500 yl nce Hindistanda kent kent, ky ky dolap itmedik demeyin! lme are bulundu, diye herkesi Buddhann retisini benimsemeye aran dervilerin anlatmak istedii ey herhalde bu olmalyd. Eer ben yoksa benin gerek, deimez, kalc bir birlii, btnl yoksa, o zaman ortada lecek olan, lml olan bir ey de yok demektir. Epikurusun Yaadmz srece lm yok szleriyle bu gr arasnda bir benzerlik kurmadan edemiyor insan.
5-S. Spenser, Mysticism in World Religion, London 1963, s. 79 6- lhan Gngren, age, s. 122 7- H. Oldenberg, age, s. 310

84

Ama kanmca Buddhann

retisi en basit, en anlalr bir dille IV. yzylda

yaam Taocu bilge Chuang-Tzunun u szleri zmlyor: Bir zamanlarn gerek insan, yaama sarlmay da, lmden korkmay da bilmezdi. Fazla keyiflenmeden gelir, sorun karmadan da giderdi. Bir bakarsn gelmi, bir bakarsn gitmi. Hepsi bu kadar...Nerede baladn unutmaz, nereye gideceini renmeye almazd. Kendisine verilenlerle yetinip, keyfini karmay, sonradan da uzatmadan geri vermeyi bilirdi. 8 Buddhann kendisi, u anda ve olduu yerde kendisinin bilinemez olduunu syler. Ne tanrlar ne de insanlar onu grebilirler. Onu bir takm suretlerde gren veya onu bir takm kelimelerle dnenler, onu kesinlikle grmezler. Buddha ben ne rahibim, ne ehzadeyim, ne iftiyim, ne de herhangi bir snftan biriyim; bilen birisi ve ayn zamanda hi kimse olmayan insani niteliklerin hi bulamad birisi olarak dnyay dolayorum, bana aile soyadm sormak bounadr diyordu. O kendisini tam olarak takip edilebilecei hibir iz brakmaz. u anda ve burada olan Buddha, kavranamaz ve bu akn ahsiyetle ilgili olarak, bedensel ve psiik zlmeden sonra bir oluum geirip geirmediini syleyemeyiz. Bu her iki imkandan ne biri ne de tekisi bu konuda kabul edilir veya reddedilir. Onunla ilgili syleyebileceimiz tek ey, onun var olduudur; onun kim olduunu veya nerede olduunu sormak bo bir sorudur.9 Nirvanaya bu lksel amaca, varlklar ancak bir yaam boyunca ilerleyerek ularlar. Buna karn, byle ilerleyiin bir yaamdan tekine geen ayn ruhun sreklilii anlamna gelecei ve bylece de Brahmanlarn z ruhuna dnlm olaca gibi bir kar k ileri srlebilir. Budist dnrleri buna da yle cevap veriyorlar. Yaamlar dizisinde nbetlee yer alan varlklar ne tpatp ayn, ne de birbirlerinden tmyle baka varlklardr: Tpk gece boyu yanan bir alevin hi bir zaman tmyle ayn,yada tmyle baka olmay gibi. Herhalde urasn bilmekte ahlaksal yarar vardr: Yaamlar dizisinde kt eylemler aklsz kimsenin ayana dolarlar, ve iyilik yapan kimse bu dnyadan tekine getiinde yapt iyilikler onu, tpk bir yolcuyu dnnde karlayan hasmlar ve dostlar gibi karlarlar.
8- lhan Gngren, age, s. 123 9-Ananda Coomaraswamy, Hinduizm ve Budizm, stanbul 2000, s. 108

85

Ali hsan Yitikin Hint Kkenli Dinlerde Karma isimli eserinde ada Budist What the Buddha Taught isimli eserinde

nancnn tenash

nancyla likisi

aratrmaclardan birisi olan W.Sri Rahulann lmden sonraki hayat konusunun girdiini belirttikten sonra

Budizmde cevaplandrlamayan sorular kategorisine arahata lmden

yle devam ettiinden bahsediliyor: Buddha bile bu konuda konutuunda, bir sonra ne olduunu tasvir edecek bir kelimenin dilimizde Vaccha isimli mridinin bu konudaki bir sorusuna verdii bulunmadn belirtti.

cevapta Buddha, domak, domamak vb. szlerin arahatn durumunu aklamak iin uygun kelimeler olmadn; nk madde, duyum, alglama, zihni aktiviteler, bilinlik gibi dnyevi varolula ilgili btn zellikler, arahatlk derecesindeki bir kimse iin tamamen tahrip edilmi ve yok olmu zelliklerdir. Bunlar arahatn lmnden sonra artk hibir zaman yeniden ortaya kmayacaklardr. Ali hsan Yitik ayn eserde bir baka Budist aratrmac E. W. Hopkinsin ise, Buddhann rencilerini ve aratrmaclar, kiinin lmnden sonraki kaderini aratrmaktan ve bu konuda soru sormaktan alkoymak iin her yolu deneyeceini belirtmi ve grlerini yle ifade etmitir. Buddha Nirvanaya ulamann varln yok oluuna yol atna inanm ve hibir zaman lmsz bir varlk fikrini benimsememitir. Onun srarla zerinde durduu konu herkesin karma ve yeniden dou doktrinlerini tam anlamyla kabul ederek, mmkn olduu kadar abuk,, iinde bulunduu bu skntl doum- lm emberinden bir an nce kurtulmaya gayret gstermitir. Rahula ve Hopkinsin ifadelerine dayanarak unlar syleyebiliriz: Buddhaya gre kiinin kendini iinde bulunduu skntl doum-lm emberinden kurtaracak orta yolun gereklerini ifa etmek yerine, gemi ve gelecek durumunu aratrmas, hatta u andaki varlnn mahiyeti ile ilgili kafasnda rettii problemlere zmler nermesi hayal ortamnda dolamak olarak kabul edildiini; ve hakim kimselerin ise, byle bo eylerle uramak yerine drt temel hakikat zerinde dnmelerinin nerildiini syleyebiliriz.10
10-Ali hsan Yitik, Hint Kkenli Dinlerde Karma nancnn Tenash nancyla likisi, stanbul 1996, s. 129-130

86

IV.

BLM

BUD ZMDE DOUM LM DENGES ER S NDE

N RVANANIN YER

87

I- BUD ZMDE KARMA VE TENASH L K S Btn Hint dinlerinde mevcut olan ortak inanlardan birisi de Karmave Tenash inancdr. Hint kaynakl btn dinler, kozmoloji ve ahiret anlaylarn karma ve tenash inanlar zerine bina etmilerdir. Ancak bu karma ve tenash inanlarnn anlam ve yorumu btn Hint dinlerinde ayn anlam karlamamaktadr. Nitekim bizim zerinde duracamz Budizm ahiret anlay ve kozmolojisi de, karma ve tenash anlayn Hinduizmin karma ve tenash anlayndan farkl alglam ve bu dorultuda bir takm yorumlarda bulunmutur. Karma, zaman ve uzay iinde oluan tm olaylarda etkinliini srdren nedensellik yasasnn Dou kltrndeki karl
1

olmakla birlikte; i davran anlamna gelen,

fakat ou defa ileri yrten, bu ve gelecek hayatta bir ok maddi etkileri bulunan kanunu da ifade eden bir terimdir.2 Bu terim Sanskritede yapmak, etmek3 anlamndaki Kri kknden treyen ve aksiyon, fiil, yapp etme vb. anlamlar ifade eden bir isimdir.4 Karma eski vedalar devrinde gzkmeyip, Upaniadlarla ortaya kmakla birlikte, bu ve gelecek hayattaki sosyal farkllklarn, iyi-kt kaderin nceki hayatta yaplan iyi-kt iler sonucu olarak olutuunu ifade eder. Budist kutsal literatrnn dili olmamakla birlikte gnmzde kullanlmayan bir dil olan Pali dilinde ise bu kavram Karma eklindedir ve ierdii anlam itibariyle ayn anlam ifade etmektedir.5 Ancak bununla birlikte karmann delalet ettii anlam her halkarda dnyevi sevin ve zntleri mutlaka yaayarak bir hayattan dierine gemeye mecbur edilmemi ve karma, kendimizi ister istemez teslim etmek zorunda olduumuz esrarengiz bir yaratann bize zorla kabul ettirdii kader olma anlayndan uzaklatrlmtr.6 Budizmde karma, i ve vazife demektir. Bu sebeple Budizmde karma fikrinin etkisi ve hayatn tenash iki adan deerlendirilebilir. Biri ahlaki, dieri duygusaldr. Ahlaki
1- lhan Gngren, Zen Budizm Bir Yaama Sanat, stanbul 1995, s. 65 2-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara 1997, s. 192 3-Orhan Hanerliolu, Dnya nanlar Szl, stanbul 1993, s. 316 4-Ali hsan Yitik, Hint kkenli Dinlerde Karma nancnn Tenash stanbul 1996, s. 132-135 5-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, age, s. 192 6-Abdullah Masdusi, Yaayan Dnya Dinleri, stanbul 1987, s. 127

nancyla

likisi,

88

etki, ferdi varln btn blmlerindeki gnah anlaydr.

Bu

ahlaki

duygular,

hayatn sefaletiyle karlaanlarda uysallk uyandrr. Karma fikri, insann duygularn etkiler ve insan ilikileriyle doan duygularla desteklenen cemaat anlayn gelitirir. Karma fikrinin dier sonucu da hayr severlik duygusunu ve uygulamasn gelitirmede grlmektedir. Ahlak ve duygu birletirilerek,bakalarnn faydas iin niyet edilen hayrl bir ie ithaf edilebilir.7 Budizm karma doktrini, itikadn temeli olarak kabul eder. Bu, yaayan varlklarn dnen bir tekerleidir. Fakat mutlak olan her eyi reddeder grnr. Kozmos, devaml ve ebedi bir akm, benlik ise bir hayaldir.8 Ayrca denir. Karma, acmaszca ileyen bir ahlak kural9 olarak da kabul edilebilir. Bu kural hi aksamadan srp gider. Ta ki Nirvanaya erene kadar. Normal

Budizmde canllarn ruhu devaml olarak dnyaya gelir ve bu ileyen kurala karma
10

yaamda kast deitirmenin yasak olduu Hint dncesinde kast deitirmenin tek yolu gibi dnlmektedir.11 Budizmde alt mertebeden bir st mertebeye gemenin tek yolu da denebilir. Karma terimi Budizmde, Hinduizmde ifade ettii anlama nazaran daha snrldr. Zira karma veya kamma terimi, Budist dnce sistemi ierisinde, sadece belirli bir arzu sonucu iradi olarak icra edilen ve ahlaki neme sahip fiziki ve zihni fiilleri ifade eder. Karma; mkafat beklemeksizin hareket etme, kiinin davrannn, iinde yaad kast sisteminden deil, insann kendi iradesinden geldiini ifade eder.12 Ayrca bazen bu terimin, fiillerin meydana getirdii tesir veya fiil ile sonucu arasndaki doru oranty dzenleyen prensip13 anlamnda kullanld da grlmektedir. Yani karma, bir anlamda irade etmedir. radenin dnda gerekleen trnaklarn veya san, sakaln uzamas, yenilen iilen yiyeceklerin midede hazmedilmesi vb. gibi eyler karma olarak nitelendirilemezler.
7-Hayrettin ahin, Japon Budizmi,Y. Lisans Tezi,Sosyal Bilimler Enstits,Kayseri 1990,s. 102 8-Herwe Ressau, Dinler, stanbul 1970, s. 96 9-inasi Gndz, Din ve nanlar Szl, Konya 1998, s. 213 10-Osman Cilac, Dinler ve nanlar Terminolojisi, stanbul 2001, s. 67 11-inasi Gndz, age, s. 213 12-Hayrettin ahin, age, s. 101 13-Ali hsan Yitik,age, s.133

89

Karma,kiinin iinde bulunduu kast dilimine gre deimeyen grevi, bir nevi mecburi kader anlaydr. Buddha burada iradi davrana iaret etmitir. Dolaysyla karma, kiinin iradesiyle yapt eyi ve bunun neticesini kapsar. Kiinin yapm olduu eyler, kii iin kalamayacak bir sonu dourur. Btn insanlar byle bir karmay miras alr ve bunu dier bir karma takip eder. Bu devam edip giden sre bir determinizmi artrsa da aslnda yle deildir. nk kendi karmas iinde her birey iyi veya kt i yapmakta hrdr. Kiinin kendi karmas, bir ii yapmas iin kiiyi asla zorlamamaktadr. Budist gre gre yeni karma iin nemli olan, davran deil iradedir.14 Zira karmann semerelerini fail, ya bu hayatta yani doumda veya daha sonraki doumda grecektir. yilik yapp ahlaki davranlarda bulunan kimsenin karmas iyi; ktlk yapp, hrs, kin ve hilenin esiri olan kimsenin karmas ise kt olacaktr. Bunun baka izah edilir bir taraf da yoktur. Dolaysyla karma, bir sebep sonu kanunudur. Kim ne yapmsa, onun semeresini mutlaka olacaktr. Her davran kiiye geribildirim olarak dnecek ve meyvesini iyi veya kt verecektir. yiliin karl iyilik, ktln karl da ktlk olarak alnacaktr. Bunda hi phe yoktur. slam dinindeki Kim zerre kadar iyilik ilemise mkafatn, kim de zerre kadar ktlk ilemise karln alr15 ayetinde olduu gibi. Karma; fiziki alemde olduu gibi, ahlaki ve zihni alemde de insann takip etmesi gerekli bir kanun bulunduunu ifade eder.16 Bu karma kanuna gre, bu hayatta ilenen her trl amel, canlnn kaderine tesir eder ve onun tekrar vcut bulmasna neden olur. Bunun neticesi olarak btn canllar, kendi kanunlarn kendi amelleriyle belirlerler.17Btn insanlar ne ekerlerse onu bierler. Bundan ka sz konusu deildir Karma doktrini, Budizmden ncede varolmasna ramen, Buddha ve Sangha cemaat tarafndan bir hayli geniletilmitir. Neticesinde Budist karma kanununa gre insan, her halkarda dnyevi sevin ve zntleri mutlaka yaayarak bir hayattan tekine gemeye mecbur edilmemi ve karma, kendimizi ister istemez teslim etmek zorunda

14-Gnay, Tmer , Abdurrahman Kk, age, s. 193 15-Kuran- Kerim, Zilzal Suresi, 7.8. ayetler 16-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, age, s. 194 17- lhan Gngren, age, s. 66

90

olduumuz esrarengiz bir yaratann bize zorla kabul ettirdii kader olma anlayndan uzaklatrlmtr.18 Netice itibariyle Budizmde bir ferdin nceki hayatnda yapm olduu iyi veya kt hareketler onu bu hayattaki, u andaki mevcut konumuna getirmitir. Yaplm olan iyi hareketlerin mkafat, kt hareketlerin de cezas kiinin kaderini belirlemitir. Karma kanunu bir nevi, monoteist dinlerin tanrsn andran bir rol oynamaktadr. Ferdin yapt ve bana gelen her ey kendisine aittir. Bir fert, iyilik yaparak gelecek hayattaki durumunu slah edebilir, hatta ykselerek tanrlar seviyesine gelebilir.19 Budizmde karma, klasik Hint sisteminde olduu gibi balca ksmdan oluur. Bu ksm baz aratrmaclar tarafndan karmann temel unsurlar olarak kabul edilir. a)Cetana: Bir kiiyi eyleme iten, iindeki gizli g, arzu-istek veya faili o fiili icra etmeye sevk eden sebep demektir. Baka bir ifadeyle cetana, herhangi bir eylemin ortaya kmasndan nceki hazrlk dnemi ve bu devrede kiiyi eyleme ynelten arzu ve istek anlamna gelir. Budizmde kiiyi eyleme ynelten sebepler balca be gruba ayrlr. Bunlar; Avidya (cehalet), asmita ( egoizm), raga (muhabbet), duesha (nefret) ve abhinevasa (inatlk)tr. Bu tr huylar tamamen yok edilmeden kiinin karma ve onun ortaya karaca sonulardan kurtulmas mmkn deildir. b)Samudacara veya vijnapti karma: Eylemin bilfiil ortaya kt andr. Yani karmann bakalar tarafndan gzlemlenebildii yegane safhadr. c) Vasana veya samskara: Bir eylemin bundan sonra sadr olacak fiili sonucunda ortaya kan ve failinden kudretindeki etkidir. Bir

belirleyebilme

kimsenin mrnn son annda icra ettii bir fiilin ortaya kard vasana, onun yeniden dou formunu ve statsn belirler. Bireylerin son andaki karmalar farkl olduu iin bireyler arasndaki sosyal ve ekonomik farkllklar ortaya kmaktadr.20 Nitekim Ali hsan Yitikin The Questions of Milinda adl eserden ald pasajda Nagasena, Kral Milindann bu konudaki bir sorusunu yle yantlyor: Nasl ki, deiik meyvelerin

18-Abdullah Masdusi, age, s.127 19-Budizm, Trk Ansiklopedisi, VIII: cilt, Ankara 1956, s. 300 20-Ali hsan Yitik,age, s. 133

91

tatlarnn birbirinden farkl oluu, onlarn tohumlarnn farkllndan kaynaklanyorsa, insanlar arasndaki sosyal stat farklarnn ve eitsizliklerin nedenleri de, meyveler gibi onlarn tohumlardan meydana gelmeleri, yani bu insanlarn karmalarnn farkl oluu nedeniyledir. nk Buddhann yle dedii rivayet edilmitir: Ey Brahminler! unu bilin ki, herkes kendi karmasna sahiptir ve herkes kendi karmasnn mirassdr. te insanlar aa ve yukar tabakalara ayran da bu karmadr.21 Budizmde karmann bir ok tasnifi yaplmtr. Bu tasnifleri ksaca tantmaya alalm. A- Budizmde en yaygn tasnif, karmann ahlaki nitelii gz nne alnarak yaplan tasniftir. Buna gre fiiller akusala, kusala ve avyakrita olmak zere temel gruba ayrlr. Akusala olarak nitelendirilen ve sonucunda ktlk olan on fiil unlardr: 1- Her hangi bir canl varl incitmek veya ldrmek 2- Hrszlk yapmak 3- Zina etmek 4- Yalan sylemek 5- Gybet etmek ve dedikodu yapmak 6- Kfretmek 7- Bo veya lzumsuz konumak 8- Agzllk 9- Bakas hakknda kt zan beslemek 10- Yanl ve hatal gr sahibi olmak Kasula denilen davranlar ise bu on fiilin olumsuzlardr ve iyi sonu, fazilet ortaya karan davranlardr. Avyakrita fiiller ise, Nirvanaya kavumu Buddhalarn, Nirvanaya ulama anndan Parinirvana olarak kabul edilen lmlerine kadar geen zaman dilimi ierisinde icra etmi olduklar fiillere verilen isimdir

21-Ali hsan Yitik age, s. 133

92

B-

kinci bir karma tasnifi, fiilin kaynana gredir. Buna gre fiiller, kaya karma (bedeni fiil), vaci karma ( szel fiil) ve mana karma ( zihni fiil) olmak zere gruba ayrlr.

C- nc bir tasnif, ortaya kardklar sonularn kaytlayc nitelikte olup olmamasna gredir. Buna gre fiiller sasrava ve anasvara karmalar olmak zere ikiye ayrlr. Sasvara karma ad verilen fiiller dnyevi bir arzu istek sonucu icra edildikleri iin ortaya kardklar sonu iyi gzkse de, faili doum-lm arkna balayc nitelikte olmasndan tr nihai noktadan ktdr. Anasvara karmalar ise, dzenli meditasyon sonucunda aydnlanmaya kavuan kimselerin, aydnlanmadan lmlerine kadar geen sre zarfnda yaptklar fiillerdir. D- Bir baka tasnif ise fiillerin ortaya kard sonularn ahlaki niteliine gre yaplan tasniftir. Bu tasnifin birinci tasniften fark, bu tasnifteki ahlaki niteliin yani sra fiillerin ortaya kardklar sonucun bilfiil ortaya kma sresi de gz nne alnmtr. Buna gre fiiller u kategorilere ayrlr. a)Semeresini annda veren en kt be fiil unlardr: Anne katli, baba katli, bir Arahatn ldrlmesi veya yaralanmas ve Sangha tekilatnn iinde hizipilik yaplmasdr. b)Neticeleri mutlak anlamda kt olan fiiller c)Neticeleri mutlak anlamda iyi olan fiiller d)Hem iyi hem de ky netice veren fiiller: Byle fiillere rnek olarak, bir kimsenin ailesinin geimini salamak iin iftilik yapmas gsterilebilir. Byle bir davran, kiinin ailesine kar olan sorumluluunu yerine getirmesi asndan iyi, gzle grlmeyen pek ok canlnn yok edilmesine neden olduu iin de ktdr. e) yi veya kt sonu vermeyen fiiller: Azizlerin yapm olduu eylemler bu tr fiillere rnek olarak gsterilebilir.

93

E- Beinci bir tasnif ise karmalarn semerelerini verdikleri zaman dilimi asndandr. Buna gre fiiller; 1-Semeresi u andaki varolu srecinde ortaya kan fiiller 2-Bir sonraki varolu aamasnda semeresini verecek olan fiiller 3-Bundan sonraki ikinci varolu aamasnda semeresini verecek fiiller 4-Semeresini ne zaman verecei belli olmayan fiiller F- Son karma tasnifi ise, fiilin ve onun ortaya karaca sonucun etkili olduu alana gredir. Buna gre fiiller ferdi ve kollektif olmak zere ikiye ayrlr. Hlasa karma yasas aslnda kolay anlalr bir yasadr: Ne ekersen onu biersin. O halde dnce ekersen davran, davran ekersen alkanlk, alkanlk ekersen huy, huy ekersen yazg biersin 22 dediimiz zaman karma yasasn zetlemi oluyoruz. Her dnce, her davran, her sz, her eylem hem kendi zihnimizde hem de dmzda bir takm tepkiler yaratyor. Ancak unutmamalyz ki, her dncemiz, her davranmz bizim gemiimizin, nceki dnce ve davranlarmzn toplamndan baka bir ey deildir. Byle dndmz, byle sylediimiz zaman daha nceki dncelerimiz, szlerimiz, davranlarmz bizi byle dnmeye, davranmaya zorlad iin byle dnp, davranyoruz.

22- lhan Gngren, age, s. 68

94

Tenash ise, bir ruhun bir bedenden dierine gemesini ifade eder.23 Tenash yeniden dou, tekrar tekrar gelme anlamna gelen Samsaray ifade eder. Tenashten yani yeniden doutan kanmak ise mmkn deildir.
24

Tenashten kurtulmann tek yolu

var. Oda Nirvanaya ulamaktr.25 Tenash inanc gerei len her insann ruhu yeni bir bedene girmek suretiyle yeniden doar. Ruh sahibinin geirmi olduu mrn iyi veya kt olmasyla, ruh da iyi veya kt bir sonuca ular.26 Bat dillerindeki karl Reenkarnasyon olan tenash, tekrar doma bedenlenme, yeniden dou olarak da tarif edilmektedir.27 Istlah da ise tenash, lmnden sonra bir ruhun yeniden insan bedenine girerek dnyaya tekrar gelmesi inancdr.28 Tenash inanc daha ziyade Hint meneli olmakla birlikte ran, eski Msr ve Yunanistanda da bu inanca rastlanlmaktadr. Yorum ve anlay farkllklar bir tarafa braklacak olursa bu inanc, Hindistanda bulank bir mistisizm, Msrda mucizevi bir natralizm, randa ise tabiatst antropomorfizm eklinde grlmektedir. Budizmde tenash ad verilen ruh g, yani ruhun bir bedenden baka bir bedene geme fikri ok nemli bir yer tutar.29 Budizme gre her insan yapm olduu amellerin neticesini bu tenash anlay sayesinde elde eder. yilik yapmsa sonraki hayatnda mutlu yaar,ktlk ilemise sonraki hayatnda kt bir hayat srer. Tenash,bitmek bilmeyen bir yeniden dou silsilesidir ve iinde bir eziyet ve ile yuma tar.30 Tenash, sadece insan eklinde deil, en kk sinekten insana kadar olan btn canl kategorilerini iine alan, bir yeniden hayata dntr. Bu yeniden doua bir son vermenin aresi ise, Nirvanaya ulamak ve orada mutluluun doruuna kmaktr Bu nazariyeye gre, gnah ileyen kimse, cehenneme gidip gnahkar olan kimse ancak ldkten sonra cezalandrlmaz; ekilde doarak cezalandrlr.

23-Ahmet Mithat Efendi, Tarihi Edyan,I. cilt, stanbul 1329, s. 329 24-Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, age, s. 193 25-Abidin til, Buda Tanry Reddetmiyor mu?, A FD,11. Say, 1963, s. 114-115 26-Walter Ruben, Budizm Tarihi, Ankara 1947, s. 10 27-Orhan Hanerliolu, age, s. 874 28-Mehmet Taplamacolu, Karlatrmal Dinler Tarihi, Ankara 1960,s. 156 29-Ahmet Mithat Efendi, age, s. 329 30-Ali hsan Yitik, age, s. 145-150

95

Birincide eytan olarak doar, ikincide cehennemde doar, ncsnde ise bir domuz, bir kpek veya bunlara benzer bir hayvan olarak doar.31 nsan iyi davran ve hareketler yaparsa yeniden dnyaya gelite daha yksek mertebe elde etmi olur.32 Tenash zihniyet olarak, Hindistann btn din, felsefe ve moral sistemlerinin esasn tekil eder.33 Tenash inanc, lmsz olan ruhun ya srekli olarak ya da gnahlarndan arnncaya kadar bir bedenden dierine tekrar domas 34 veya bir baka yorumla lmszlk ve ebedilik anlamnda ruhun bir bedenden dierine insandan hayvana veya hayvandan insana gemesi
35

anlamna da gelir. Kii lecei zaman

parlak bir k grr ve lm annda zihni karr ve arr. Her eyi rya gibi grecek akl karan kii, baba ve annesinin gelecekteki durumunu sevgi iinde grr ve onlara bakar. Bu anda bir dnce akln kartrr ve kendi iinde isyankarlk zuhur eder. ayet yeniden bir erkek olarak dnyaya gelecekse, kii kendisini annesiyle birlikte mutlu olarak grr. Bu durumda babas ile elikili duruma gelir. te bu anda hayat ve uur ortaya kar, lm ortadan kalkarak geni bir hayat balar.36 Buda ancak Nirvanaya erimekle mmkndr. Buddhadan nce Hindistanda tenash ve karma inan var myd? Buddha bu iki kavram insandan srekli bir nefs, ruh bulunmadn ifade eden anatta doktrini ile nasl uzlatrd? sorusu Budistler iin nemli bir sorunu ortaya karr. Zira bu, Hindistanda tamamen Budistlere has bir doktrindir. Budistler, ayr bir ruh yerine, ruhsal tezahrleri bedenle bir btn olarak almak yoluyla insan kavramna giderler. Yani insan, bedenle zihni zelliklerin bir btndr. Bunlar gzel bir anda, doumda bir araya gelmitir; ac bir anda, lmle ayrlacaklardr. 37 Netice itibariyle Budizm, ortaya km olduu blgelerin dier felsefe ve dini sistemleri gibi tenash anlayn benimsemi ve samsara arkndaki her canlnn, en yksek gaye olarak kabul edilen Nirvanaya ulancaya kadar, iledii fiillerin ahlaki niteliine bal olarak, deiik varlk kategorilerinde varln
31-Walter Ruben, age, s. 34 32-Budizm, Trk Tarihi, VIII. cilt, Ankara 1956, s. 299-303 33-aban Kuzgun, Dinler Tarihi Ders Notlar, Kayseri 1983, s. 62 34-inasi Gndz, age, s. 365 35-Osman Cilac, age, s. 354 36-Buddhism, Colliers Encylopedia, Kanada 1974,V.4,P.676 37-Gnay, Tmer, Abdurrahman Kk, age, s. 193

devam ettirdiine

96

inanmtr. 38 Yani Budizmde karma - tenash prensibinin btn aleme hakim olan ve buradaki ahengi dzenleyen bir prensip olduuna kesin bir inancn mevcudiyeti aikardr. Daha ncede belirtildii gibi Budizmde ruh anlaynn olmay, ruh g dediimiz tenash anlaynda baz sorunlar ortaya karmaktadr. Ancak Budist mantnn znde u gerein yatt da yadsnmamaldr. Budizmde srekli ve deimez bir cevherin varln kabul etmek, tekaml veya srekli geliim fikriyle uzlamaz.39 Budist anlaynda sabit ve srekli bir cevherin kabul edilmesi, baz aratrmaclar, Budizmde yeniden varolu olayn ifade etmek iin transmigrasyon (ruh g) teriminin yerine, reenkarnosyon (yeniden bedenlenme) terimini kullanmaya sevk ettiini gryoruz.40 Ayrca Budist sisteminin ayrlmaz bir paras olarak kabul edilen ruh g anlaynn, hibir ekilde Buddha tarafndan retilmi olamayacan ve onun bu dnce sistemine intikalinin Buddhann lmnden ok sonralara rastladn savunan dnrler de mevcuttur.41 Karma inanc, ister Buddha hayatta iken ister lmnden daha sonra olsun Budizme girmesinden sonra, Budist insanlarn eylemlerinin sonucuna dorudan etki eder bir vazifeye brnmtr. Bu sebeple bu noktada karma-sonu ilikisinden bahsetmek zorunluluk almtr. Budizmde karma-sonu ilikisi sz konusu olduunda, insan fiillerini balca iki kategoride ele alabiliriz. Bunlar : a) nceden yaplan bir davrann zorunlu sonucu olarak ortaya kan fiiller b) Belirli bir arzu, istek sonucu, iradi olarak icra edilen fiiller nceden yaplan bir eylemin zorunlu sonucu olarak ortaya kan fiiller otomatik olarak yapldklar ve ferdin herhangi bir mdahalesi bulunmad iin ahlaki bakmdan bir nem arz etmezler.42
38-Ali hsan Yitik, age, s.144 39-T.R.V. Murti, The Central Philosophy of Buddizm, London 1980, s.31-32 40-A.L. Herman, The Problem of Evil and Indian Thought, New York 1994, s.159-164 41-T.W. Rhys Davids, Indian Budizm, s.91-92 42-Ali hsan Yitik, age, s.140

97

nk bu tr davranlarda iradenin rol yok denecek kadar azdr. Belirli bir istek neticesinde iradi olarak icra edilen fiiller ise, failini olumlu ya da olumsuz ynde mutlaka etkileyecekleri iin ahlaki adan nem arz ederler. Nitekim Budist ahlaki doktrinlerinin kayna olan Dhammapadada kiilerin u anda iinde yaadklar sosyal evre ve sahip olduklar sosyal statnn gemiteki amellere gre belirlendii ifade edilerek, insanlarn bir daha benzer ac ve skntl durumlara dmemeleri iin, geleceklerini olumsuz ynde etkileyebilecek kt amellerden iddetle kanlmas tlenmektedir.43 Budist dnce sisteminde irade n plana karlarak yaplan her trl eylemin iyi veya kt mutlaka bir semere verecei kesin olarak kabul grmekle birlikte, yaplan eylemin neticesinde ortaya kacak olan etkinin ne zaman, nasl olaca tam anlamyla belirlenebilmi deildir. Ancak anne veya baba katli, bir arahatn ldrlmesi ve Budist cemaati arasnda hizipilik yaplmas gibi en kt kabul edilen drt fiilin yaplmas neticesinde yaplan bu davrann semeresini hemen, annda verecei kesin kabul grmtr. nk bu fiillerin ilenmesi neticesinde, kiinim kefaret veya tvbe ile bu fiillerin semeresinden kurtulmas mmkn deildir. Oysa Budizmde baz kt davranlarn neticesinde kii, yaplacak tvbe veya kefaret treni, gnahkarn olu veya kznn rahip veya rahibe olmas ve kiinin lmnden sonra yaplmas lazm gelen cenaze trenlerinin tam anlamyla icra edilmesi gibi fiillerle cezadan kurtulabilmektedir. Yine Budizmde lmek zere olan Budistin grtr.44 Yine Budizmde nemli bir nokta da her fiilin belirli bir tek bir sonucu olduunu sylemek mmkn deildir. nk Budizmde benzer fiillerin, failin nceki veya o fiilden sonraki karmik birikimlerine bal olarak deiik ahslar iin farkl sonular ortaya kabilecei kabul edilir. son anndaki durumu da, kiinin karmik birikimleri zerinde olumlu veya olumsuz etki yapabilecei kabul grm bir

43-Juan Mascora, Dhammapada Geree Giden Yol (eviren: M. Ali Im), stanbul 1992, s. 40 44-L. Ligeti, Bilinmeyen Asya (eviren: Sadrettin Karatay), Ankara 1986, s.

98

Dier yandan karma tenash ilikisiyle ilgili Budizmdeki en nemli sorun ruh, ego ve atma gibi herhangi srekli bir cevherin varln kabul etmeksizin t1 annda yaplan bir F fiilinin ortaya karaca karmik birikimin t2 anna nasl tanddr.45 Ayrca her ey srekli bir deiim ierisinde ise, fail ile fiilin semeresini gren kimse arasndaki zdelik nasl kurulabilir? Halbuki byle bir zdelik kurulamad srece karma tenash inancnn hemen hemen btn Budist dnrler ve aratrmaclarn iddia ettii gibi evrensel bir ahlak yasas olduunu sylemek mmkn olamayacaktr. Bu konuda Kral Milindann karma inanc ile anatma inancnn birbiriyle nasl uzlatrlabileceine dair sorusuna Magasenann verdii cevap u iki misalle aklanabilir. Ey Kral! Dnn ki, bir mango bahesinden mango ald iin bahe sahibi tarafndan yakalanarak, hakim huzuruna getirilen bir hrsz ona yle diyor: Efendim, benim aldm mangolar, bu adamn topraa koyduu mangolardan farkldr. Onun iin ben cezay hak etmedim. yleyse bu hrsz sulu deil midir? Kesinlikle efendim. O cezaya layktr. Peki, o niin suludur? - nk o ne derse desin, onun alm olduu mango, bahevann ektii mangolarn bir sonucu olduu iin o suludur.

te byle Aziz Kralm. Hrszn ald meyve, bahe sahibinin topraa ektii mangonun bir meyvesi olmasndan dolay, bu olayda bahevann hakl olmas gibi, insanlarn bu isim ve formla yapt fiiller, baka yeni bir isim ve formun ortaya kmasna neden olur. Dolaysyla bu yeni isim ve formun nceki fiillerinin sonularndan kurtulabilmesi mmkn deildir. 46

45-Ali hsan Yitik, age, s.142 46-Ali hsan Yitik, age, s.142-143

99

... Veya souk bir mevsimde, snmak isteyen bir kimsenin kendi tarlasnda ate yaktn dnelim. Bu kimse bir sre yakt atele sndktan sonra oca sndrmeden brakr gider. Yanar halde braklan ate komunun arazisine srar ve oradaki mahsln yanmasna neden olur. imdi mahsl yanan kimse, atei yakan Efendimiz! Ben bu adamn mahsln yakmadm. Benim yanar halde braktm ate, bu adamn tarlasn yakan ateten farklyd. Ben sulu deilim. kimseyi, sulu olduunu ileri srerek yakalayp, kral nne getiriyor. Komusunun mahsln yakmakla itham edilen bu kimse, kendini u ekilde savunuyor.

Aziz Kral, size gre bu adamn savunmas doru mudur? Kesinlikle deil efendim. Peki niin? nk, o ne derse desin, adamn tarlasna srayan ate, onun yakt atein bir sonucu olmas dolaysyla itham edilen kimse suludur.

te aynen byle Ulu Kral... Bu isim ve form (varolu) tarafndan icra edilen iyi veya kt ameller yeni bir isim ve form ortaya karr. Sz konusu bu ikinci isim ve form, birincinin sonucu olmasndan tr, onun karmik birikimlerinin etkisinden azade kalmas sz konusu deildir.47

Sonu itibariyle btn bu rneklerdeki ortak nokta, olaylar arasnda dorudan, gzle grlebilir bir iliki sz konusu deilse bile, mutlaka bir sebep sonu ilikisinin mevcut oluudur. Karma tenash ilikisinde de byle bir sebep sonu mnasebeti vardr. Bu nedenle fail ile semeresini gren arasnda bir ayniyet olmasa dahi, sz gelii Ann iledii bir su sebebiyle Bnin ceza almas veya mkafat grmesi Budizme gre normal kabul edilmitir.48

47-Ali hsan Yitik, age, s. 143, 48-Ali hsan Yitik,age, s. 144

100

II-N RVANANIN KARMA VE TENASHLE L K S Budizmde Nirvana karma ve tenash ilikisine gemeden nce Budist kozmoloji ve ahiret anlay hakknda ksaca bilgi vermenin bu konunun anlalmasn daha da kolaylatraca kanaatindeyim. Her eyden nce Budizmde zerinde yaadmz dnyay yaratan, onu koruyup gzeten ve varln srdrmesini temin eden ahsi bir Tanr fikri mevcut deildir.1 Bu sebeple Budizm, bir ok aratrmac tarafndan ateist, yani Tanr tanmaz bir din, bir ekol olarak kabul edilmitir. Ancak ateist teriminin sadece Tanrnn deil, bunun yan sra ruh, ahiret gibi ruhani ve manevi hakikatler varln topyekn inkar eden kimseler 2 iin kullanld gz nne alnacak olursa, ateist teriminin bir din olarak Budizm iin kullanlmas uygun deildir.3 Budizmde her ne kadar mahhas bir Tanr fikri mevcut olmasa da, Budist kutsal literatrn oluturan Suttalarda Sakka ve Brahma gibi Tanrlarn beeriyetin ve tanrlarn stadBuddhann tarafna getikleri iin vgyle zikredilmeleri, bize Budizmde semitik kkenli dinlerdeki gibi yaratc, koruyucu vb. sfatlara sahip bir Tanr anlay olmasa dahi, Tanr fikrinin Budizmde en azndan bir varolu kategorisi olarak kabul edildiini dndrmektedir. 4 Budizmle ilgili hatrdan karlmamas gereken bir dier hususta udur: Buddhann kurmu olduu sistemin mant onu, bu dnyada mutlu olmam kimselerin mutlu olabilecei baka bir alemin varln kesin inkara gtrmtr. O sadece teki dnyay inkar eden grnde srar etmekle kalmam; bunun tesinde rencilerini ve aratrmaclar, kiinin lmden sonraki kaderini aratrmaktan ve bu konuda soru sormaktan alkoymak iin her yolu denemitir.Ali hsan Yitikin E. W. Hopkinsin The Religions of ndia isimli eserinden yapt alntda Buddha Nirvanaya ulamann varln yok oluuna yol atna inanm ve hibir zaman lmsz bir varlk fikrini benimsememitir.5 Onun srarla zerinde durduu husus, herkesin karma ve yeniden dou doktrinlerini tam anlamyla kabul ederek, mmkn olduu kadar abuk, iinde
1-Abidin til, Buddha Tanry Reddetmiyor mu?, An. FD, Ankara 1998, s.11-16 2-S.H. Bolay, Felsefi Doktrinler Szl, Ankara 1990, s. 40 3-Juan Mascora, Dhammapada Geree Giden Yol (eviren:M. Ali Im), stanbul1992 4-Ali hsan Yitik, Hint Kkenli Dinlerde Karma nancnn Tenash nancyla likisi, stanbul 1996, s. 124 5-Ali hsan Yitik, age, s.148-152

101

bulunduu

bu skntl doum-lm emberinden bir an nce kurtulmaya gayret

gstermesidir. Bunun iin de uyank, aydn ve iyi bir mmin olmak baarnn temel artdr. Budizmdeki temel hedef, en yksek iyi veya mutlak kurtuluu ifade edern Nirvanaya erimektedir. Bir Budist iin en yksek gaye, iinde bulunduu skntl varolu emberinden kurtulacak, bir an nce mutlak kurtulu dzeyini ifade eden Nirvanaya ykselmektedir. Onun bu hedefe ulaabilmesi iin sekiz dilimli yolu izlemesi ve onu katetmesi gerekir. 6 Buddhann talebelerine nerdii yntem (dharma) ne ar ile, perhiz yoludur, ne de ar nefse ve nefsin arzularna dknlk yoludur. Bu yol ikisinin ortasndaki orta yoldur. Bu yol sekiz basamakl yce yoldur. Bu yce yoldan giderek uyanmak, aydnlanmak, Nirvanaya, Buddhala ulamak gerekletirilebilir.7 Bu yce yolun ilk iki basama dnceyle sonra gelen drd davranla, en sonda gelen ikisi de uyanma, aydnlanma ile ilgilidir. Bu sekiz dilimli yolu halis iman, halis irade, doru konuma, doru hareket, doru alma, doru fikir ve doru dnme olarak ta zetleyebiliriz.8 Grld gibi, ferdin doum-lm emberinden kurtulabilmesi iin tavsiye edilen bu yolun en azndan doru konuma,doru hareket,doru yaama-ve doru alma basamaklar zaten dorudan doruya karma teriminin muhtevas ierisine girmektedir. Buradan hareketle Budizmde karma inancnn nihai gayeye (Nirvanaya) ulamada nemli bir faktr olduunu kabul etmek bir zorunluluk haline gelmektedir. Zaten Budist kutsal literatrn oluturan metinlerde de srarla, her trl dnyevi mutluluun yan sra, en yksek gaye kabul edilen Nirvanann da ancak faziletli ameller neticesinde elde edilecei vurgulanr. rnein Khuddakapathann Nidhikanda Suttasnda, Nirvanaya ulamada faziletli fiillerin rolnn ifade edildii blm, ihtiya duyduu anda kullanmak zere, sahip olduu hazineyi topraa gmen bir kimsenin tasviriyle balamaktadr. Daha sonra bu ekilde topraa gmlen hazinenin unutulmas
6-E. A. Burrt, The Teachings of The Compassinate Buddha, New York 1955, s.28-30 7- lhan Gngren, Zen Budizm bir Yaama sanat, stanbul 1995, s.96 8-Ali hsan Yitik, age, s.149

102

veya alnmas imkanlarnn mevcut olduu hatrlatlarak, onu arzu edildii zaman kullanabilme ihtimalinin ok az olduu ifade edilir. Buna karlk, faziletli amellerle elde edilecek manevi hazinenin ise sahibine salayaca yararlar yle dile getiriliyor: Her erkek veya kadnn sahip olduu yle bir hazine vardr ki, o, hrriyet, fazilet, lllk, ve souk kanllk ierisinde ok iyi muhafaza edilir. O, muhteem bir binada, Sanghada, fertte, yabanclar arasnda anne-babada ve ilk doan ocuklarda sakldr. te bu ok iyi muhafaza edilen ve korunmas zor hazine, lmle birlikte her eyin onu terk ettii bir anda sahibine arkadalk eder. O hibir hrszn alamayaca, bakalaryla paylalamayacak bir hazinedir. yleyse btn hakimler iyi ameller ilesinler. nk lmden sonra sahibini yalnz brakmayacak gazine ite budur. O tanrlar ve insanlara haz ve mutluluk veren bir hazinedir. Onlar, arzu ettikleri her eyi onun sayesinde elde edebilecektir. Beeri olgunluk ve semavi dnyalardaki her trl hazz yakalama, Nirvanaya ulama da bu hazineyle mmkndr. Hakimane bir tavrla bilgi, kurtulu ve stnl kendisine arkada edinmek isteyen kimse de btn bu isteklerini sz konusu hazine sayesinde elde edebilir. Ayrca kl krk yaran feraset, her trl kurtulu, muridin kemale ermesi, zahidane aydnlanma ve Buddhaln temelleri yine bu hazine sayesinde elde edilebilir. e faziletli, iyi fiiller ve bunlarn ortaya kard karmik birikim, byle byk bir potansiyel oluturur. Bu nedenle iyi ameller icra etmek hakim ve aydn kiilerce takdir edilir.9 Yaplan bu uzunca aklamalar gstermektedir ki, ahlaken iyi karmalar hem dnyevi varolu ve bu esnada tecrbe edilen hazlar, hem de mutlak kurtulu ve aydnlanmann elde edilmesinde tek sebep olarak kabul edilmektedir. Ali hsan Yitikin The Questions Of Milindadan yapt alntda Milindapanhada ise, iyi fiillerin ortaya kardklar sonular Pazar analojisiyle anlatlmtr. Burada ilk olarak kiinin ihtiya duyduu her eyi rahatlkla bulup, satn alabilecei bir Pazar tasvir sayesinde btn bunlarn satn alnabilecei vurgulandktan sonra Nagasenann u ifadelerine yer verilir:
9-Walter Ruben, Budizmann Menei ve z, An.DTCFD,I,say 5,Ankara 1943

103

Uzun mr, salk, gzellik, semavi alemde yeniden dou, asilzade veya st kastlardan birine mensup olarak tekrar doma, Nirvana-ki btn bunlar o pazarda sata arz olunmutur. Buddhann pazarndaki btn bu eyalar, az veya ok karma ile satn alnabilir. Ey kardeler! mann cret olarak gster ve houna giden bu mallar satn al.10 Yukarda alm olduumuz iki alnt gstermektedir ki, Budist inan sisteminde karmaya yklenen fonksiyon, Hinduizmin ykledii fonksiyondan hem farkl hem de daha zordur. Zira karma, geleneksel Hindu dnce sistemlerine gre en yksek gayenin elde edilmesinde zorunlu art olarak kabul edilmekte, ancak yeterli art olarak grlmemekteyken, Budizmde karma Budist retisinin temel hedefi olan Nirvanaya ulamann hem zorunlu hem de yeterli sebebi olarak grlmektedir. Ancak u ana kadar anlattmz karma Nirvana ilikisi, Budist inan sistemi ierisinde yaygn biimde benimsenen Nirvanaya ancak her trl karmann terk edilmesi ve yoga eksersizlerinin skca uygulanmasyla ulalabilir anlayyla bir tezat iermektedir. Ancak byle bir anlayn Budizmin orijinal anlay olmaktan ziyade, Hindu dini ierisinde bu sistemin savunucusu konumundaki Advaita Vedanta sisteminden ona gemi olmas kuvvetli bir ihtimaldir. nk Buddha kurtulua ulamann, insanlardan uzaklap inzivaya ekilmekle veya an, hret ve lks iinde geirilen bir hayatla deil, ancak orta yolun takip edilmesi ve kendisinin gsterdii sekiz dilimli yolun takip edilmesi neticesinde gerekleebileceini de her vesilede vurgulamtr. Buddha bizzat kendi hayatnda, ar riyazet ve mcadelenin de, sadece zenginlik ve maddi servet gibi insanlarn rahatn n plana karan ilerinde mutluluu yakalamakta yetersiz kaldn idrak etmi bir kimsedir. Bu nedenle byle bir tecrbeden sonra onun, sadece yoga egzersizleriyle nihai mutluluk olarak da kabul edilen Nirvanaya ulaabileceini sylediini dnmek pek salkl ve tutarl grnmemektedir. Budizmdeki bu konu ile ilgili temel gr, her Budistin yapt iyi veya kt eylemlerin karma ve tenash anlay gerei bir karlnn bulunduu ve sekiz dilimli yolu takip eden her Budistin Nirvanaya erieceidir.

10-Ali hsan Yitik, age, s.150

104

SONU Yapm olduumuz bu aratrma ile Budizmdeki Nirvana kavramnn ne ifade ettiini ve Nirvana kavramnn Budizmdeki dier inan esaslar ile olan ilikilerini ortaya koymaya altk ve u sonular elde ettik: Her eyden nce Nirvanann dier dinlerde varolan cennet kavramndan farkl bir ierie sahip olduu, Nirvanann lm sonrasndan ziyade bu dnyada iken ulalabilecek bir mertebe olduu, dnyevi (nefsi) istek ve arzularn oluturduu her trl istein son bulmas anlamna geldii, tenash denilen doum-lm silsilesinden kurtulmann tek yolunun Nirvanaya erimek olduu kanaatine vardk. Budist inanlarna gre Nirvana normal yaanty yok eden bir mertebe deildir. Nirvanaya erien insan bir yandan da gnlk yaantsn devam ettirir ve hatta ilerini daha kolay bir ekilde ve daha byk bir beceriyle yapar. Ayn zamanda Nirvanaya erien bir Budist gnlk ilerini yaparkaen beenilme yada beenilmeme gibi bir kayg tamaz. Nirvanaya erien insana kazanmak bir sevin vermedii gibi, kaybetmek de znt vermez. Nirvanaya ulaan kii acda ekiyor, korku da duyuyor fakat bunlara boyun emesini biliyor. Bu alma sonucunda Budizmde sosyal stats ne olursa olsun, ister fakir olsun ister zengin sekiz dilimli yolu takip ederse her insan Nirvanaya eriebilir. Bunu gerekletirmek Budistin kendi elindedir. Nitekim gnn birinde btn varklarn ve hatta ufack toz taneciklerinin dahi Nirvanaya ulaacana inanlmaktadr. Ayrca Nirvanann bulunabilecei belirli bir yer de yoktur.Nirvana ne douda ne

batda ne kuzeyde ne gneyde ne yerde ne de gktedir. nsan dnyann neresinde olursa olsun Nirvanaya eriebilir. Yeter ki insan yaamn doru bir izgi zerine oturtsun ve nefsinin istek ve arzularndan tamamen kurtulabilsin.

105

- B BL YORAFYA-

AYDIN, Mehmet, Din Fenomeni, Konya, 1965

- AYDIN,Mehmet, C LACI, Osman, Dinler Tarihi,Konya, Tarihsiz - AT K, Kemal, slami Kavramlar, Ankara, 1997 - BAYUR,Y. Hikmet, Hindistan Tarihi, Ankara, 1947 - BAYUR, Y.Hikmet, Hint Dinleri, stanbul, 1935 - BERRY, Gerald L,.Religions Of The World, New York, 1956 - BUDDA, mer, Hint Dinleri, stanbul, 1935 - BUDDA, mer, Dinler Tarihi, stanbul, 1938 - BURRT, E.A., The Teachings Of The Compassinate Buddha, New York, 1955 - BOLAY,S.H., Felsefi Doktrinler Szl, Ankara, 1990 - CARUS, Paul, Budann retisi, eviren: Teoman Ukun, stanbul, 1984 - CHALLEAYE, Felicien, Dinler Tarihi,eviren: Semih Tiryakiolu, stanbul,1972 - C LACI, Osman, Gnmz Dnya Dinleri, Ankara,1965 - C LACI, Osman, Dinler ve nanlar Terminolojisi, stanbul, 2001 - Colliers Encylopedia, Buddha ve Buddhism, Kanada, 1974,V.4, P.677

106

- CLARK; Walter, Buddhism Encylopedia Amerikane, New York, 1954,V.4, P.674 - ADA, Kemal, Reformcu Ynleriyle Buddha ve Aoka, ADD Dergisi, Ankara, 1970 - DA, Mehmet, YURTAYDIN, Hseyin G., Dinler Tarihi, stanbul, 1942 - Dinler Tarihi Ansiklopedisi, Ankara, 1956 - DORUL, mer Rza, Yeryznde Dinler Tarihi, stanbul, 1942 - EFEND , Ahmet Mithat Efendi, Tarihi Edyan, stanbul, 1329 - EL ADE, Mircea, Dinler Tarihine Giri, stanbul,2002 - EL ADE, Mircea, Dinler Tarihi Szl, stanbul,1997 Encylopedia Americane, New York, 1954 Encylopedia Of Religion and Ethics, London, 1909 F TZGERALD; C:P., History Of East Asia, Penguin Books, 1974 FROM, Erik, Psikanaliz ve Zen Budizm, ev: . Gngren, stanbul,1981 GEAR, Jhoseph, How The Great Religions Began, New York, 1956 GNALTAY,M. emsettin, Tarihi Edyan, Tarihsiz

- GNDZ, inasi, Din ve nanlar Szl, Konya, 1995 Gnmz Din ve Fikir Hareketleri Szl, stanbul,1990

107

GNGREN, lhan, Buda ve retisi, stanbul,1994 GNGREN, lhan, Zen Budizm Bir Yaama Sanat, stanbul, 1995

- GNGREN; lhan, Meditasyon ve Zazen, stanbul, 1992 GVEN, Bozkurt, Japon Kltr, Ankara, 1980 HAM DULLAH, Muhammed, slam Peygamberi, ev: Salih Tu, stanbul,1980 HERMAN, A.L, The Promlem Of Evil and ndian Tought, New York, 1994

- HERR EGEL, Eugene, Zen Budizmin Yolu, stanbul, 1995 HANERL OLU, Orhan, Dnya nanlar Szl, stanbul, 1995 HOPK NS, E.W., Religions of ndia, ND AN REL G ONS, New Delhi, 1979 T L, Abidin, Buddha Tanry Reddetmiyor mu?, A FD, Ankara, 1963 KAFESOLU, brahim, Trk Tarihi, TDEK, Ankara, 1998 KAYA, Korhan, Budistlerin Kutsal Kitaplar, ANKARA, 1999 K TAGOVA; Josph, MRaju P.T., Chen Wing-tsit, Asya Dinleri, stranbul, 2002

- KUZGUN, aban, Dinler Tarihi Ders Notlar, Kayseri, 1993 L GET , L., Bilinmeyen Asya, ev: Sadrettin Karatay, Ankara, 1986 MASDUS , Abdullah, Yaayan Dnya Dinleri, stanbul, 1983

108

MASCORA, Juan, Dhammapada Geree Giden Yol, ev: M. Ali Im, stanbul,

1992 MER ; Cemil, Bir Dnyann Eiinde, stanbul, 1979 MURT , T.R.V, The Central Philosophy of Buddhism, London, 1980

- GEL, Bahattin, Trk Kltr Tarihine Giri, Ankara, 1991 RAHULA, Sri, Wat The Buddha Tought RESSAU, Herwe, Dinler, stanbul, 1970 RHYS, Davids,T.W. ndia Buddhism RUBEN, Walter, Eski Hint Tarihi, ev: Ziya enbay, Ankara, 1947 RUBEN, Walter, Budizmin Menei ve z,An. DTCF Dergisi, Ankara, 1993 RUBEN, Walter, Eski Metinlere Gre Budizm, stanbul, 2000 RUBEN, Walter, Budizm Tarihi, eviren: Abidin til, Ankara, 1947 ROYNALDS,Frenk E, Charles Hollisey, Buddhism The Encylopedia of Religion, London, 1987 GEL, Bahattin, Trk Kltr Tarihine Giri, Ankara, 1991

- Sanat Tarihi Ansiklopedisi, stsnbul, 1998 SAM , emsettin, Tarihi Edyan, stanbul, Tarihsiz

109

SARIKIOLU, Ekrem, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, Isparta, 2000 SAMMUEL, Charles, Buddhism, The Worlds Religions, New York, 1954 SCH MMEL, Annamaria, Dinler Tarihine Giri, stanbul, 1999 SPENSER, S.,Mhyticism n World Religion, London, 1963

- SUZUK , D.T., On ndian Mahayana Buddhism, New York, 1968 AH N, Hayrettin, Japon Budizmi, Y. Lisans Tezi, Kayseri, 1990 amil slam Ansiklopedisi, stanbul, 1990 ER AT , Ali, Dinler Tarihi, Ankara,1997 EYBE, Abdulkadir, Yaayan Dnya Dinleri ve Mezhepleri, stanbul, 1995

- TAPLAMACIOLU, Mehmet, Karlatrmal Dinler Tarihi, Ankara, 1960 - The World Religions, New York, 1954 TMER, Gnay, KK, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ankara, 1997 Trk Ansiklopedisi, Ankara, 1956 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Ankara, 1997

- USLU, kr, slam ncesi Trklerde Budizm, Y. Lisans Tezi, Kayseri, 1993 Y T K, Ali hsan, Hint Kkenli Dinlerde Karma nancnn Tenash nancyla

likisi, stanbul, 1996

110

- WALTER, A. Clark, Buddha, Encylopedia Amerikane, New York, 1956, WATT Alan, The Way Of Zen, Penguin Books, 1962

111

ZGEM

27.08.1980 tarihinde Yozgata bal Sarkaya ilesinde dnyaya geldi. lkokulu Sarkaya Yavuz Selim lkokulunda, orta renimimi ve liseyi Sarkaya mam Hatip Lisesinde tamamlad. Liseyi bitirdii yl Isparta Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesini kazand. S.D.. lahiyat Fakltesinde iki sene renimimi devam etti. 1999 SS snavna girerek Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesini ilk tercihten kazand ve E: lahiyat Fakltesi Ynetim Kurulunun vermi olduu karar dorultusunda ikinci snftan renimine devam etti. 05.07.2002 tarihinde E.. lahiyat Fakltesini birincilikle bitirdi. Ayn yl Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal, Anlayn seti ve iki senedir bu konu zerinde almalarda bulundu. 29.09.2005 tarihinde Erzurum / at ok Proraml Liseye Din Kltr ve Ahlak Bilgisi retmeni olarak atand. Halen bu grevi yrtmektedir. Battalgazi Mahallesi zkonut Yap Kooperatifi No:8 Sarkaya / Yozgat Ev telefonu: 0354 772 42 58 Cep telefonu : 0537 381 69 50 / 0505 8152537 Dinler Tarihi Bilim Dalnda yksek lisansa balad. Tez konusu olarak Budizmde Nirvana