TRK MASALLARINDA MMAR: HAMAM VE LEVLER

Architecture in the Turkish Folk Tales: Baths and Functions

Yrd. Do. Dr. Kadriye TRKAN*

Z nsanolunun balca yaam kaynaklarndan olan su, balangta su klt erevesinde kendisinden korkulan ve sayg gsterilen tabiatn nemli bir paras iken, sonrasnda pek ok dinle birlikte slm dininde de temizlenme ve gnahlardan arnma amac ile kullanlan bir unsur hviyetini kazanr. Bu dini gereklilik, dini yaplarn yannda yer alan hamam kompleksi ile aka kendini gsterirken; hamamla birlikte, hamam etrafnda gl bir gelenein doup gelimesine de zemin hazrlar. Trklerde hamam evresinde oluan kltr, hamamn ataszlerinden, deyimlere; halk hikyesi, efsane ve masallara kadar saysz halk yaratmasnda etkin rol oynamasn da kanlmaz klar. Makalede, hamamn Trk masallarnda kullanlma skl asndan hamamda ykanma, hamamda alma, hamam yaptrp haber alma, hamama toplayp iaret arama, hamam vastasyla tuzaa drme, hamamda doum, gizlenmek iin hamama dnme, hamamda ykanarak ekil deitirme, hamamda tedavi, hamamda kz beenme, gelin hamam olmak zere stlendii fonksiyonlar, on bir ana balk altnda deerlendirilecektir. Anahtar Szckler Masal, hamam, su klt, motif, ilev ABSTRACT Water as one of the most important life sources of human kind was at the beginning a substance which people were afraid of and respected in respect to the water cult. In the later stages water, together with many religions become to be known as a substance for purification from the sins in the Islam religion as well. This religious necessity clearly show itself with the baths comlexes that are situated next to the religious buildings. This fact prepares a base for the birth and development of a strong tradition around the baths. The culture which is formed around the baths in Turks, makes the baths to play an active role in the many public creations from proverbs, to phrasal verbs, folk stories, legend and folk tales. In this article the functions of baths in relation to the frequency of use in the Turkish folk tales will be evaluated under eleven headings: Washing in the baths, studying in the baths, building baths and receiving news, gathering in the baths and looking for signs, trapping through baths, birth in the baths, going to baths for hiding, changing shape by washing in the baths, treatment in the baths, match-making in the baths and bride baths. Key Words Tale, baths, water cult, motif, function

nsanolunun temel yaam kaynaklarndan olan su, Trk ve dnya kltrnde kutsal saylan, kendisine byk nem atfedilen tabiatn nemli bir parasdr. Suyun kutsall, mikro ve makro-kozmosun su ile balayp, su ile sona ermesine dayanr. Trklerin tabiat kltleri ierisinde yer-su olarak adlandrlan su ve onun etrafnda oluan su klt, yer ile birlikte ilk srada yer alr. Arkaik dnceye gre gzle grlen her eyin bir perisi, ruhu, iyesi vardr. Su

iyesi denilen su ruhlar, sularn sahibi ve ayn zamanda hkimidirler. Bu erevede bazen kadnlar ocuk istemek, bazen de avclar avn bereketi iin, suyu ve dolaysyla suyun sahibi olan ruhlar memnun etmeye alr; kanl ve kansz kurban sunarlar. Kutsal saylan suyu kirletmek; pislik atmak, tkrmek gibi olumsuz hareketler, halk arasnda yasak olup, yasa ihlal edenlerin bizzat su iyesi tarafndan cezalandrlaca inanc yaygndr.

* Mehmet Akif Ersoy niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi. ktturkan@gmail.com

162

http://www.millifolklor.com

Mill Folklor, 2009, Yl 21, Say 84

Su, balangta su klt erevesinde korkulan ve kendisine sayg duyulan bir madde iken, daha sonra yegne temizlenme ve gnahlardan arnma arac olarak; dinler asndan da nemi tartlmaz bir hviyet kazanr. Bu, genelde dini yaplarn yannda yer alan hamam kompleksi1 ile aka kendini gsterir. Ykanma eylemi, nceleri topluca ve kamusal alanlarda yaplan bir eylem olarak karmza kar ve dolaysyla hamam kltrn de iine alr. Arapa snmak; scak olmak anlamndaki hamm (hamem) kknden treyen hamam (hammm) kelimesinin szlk anlam stan yer demek olup ykanma yeri manasnda kullanlmaktadr. Farsa karl germbedir. (Eyice 1997: 402). Trkede ise hamam karl olarak kullanlan en eski kelime muna veya munaktr. (gel 2000: 107). Anadolu ile birlikte dier Trk kltr evrelerinde hamam yerine kullanlan imek, yunak, ykak, yunluk, s, scak, s-dam, isik, issi2 gibi kelimelerin, Trk kltr tarihi asndan tartmasz deeri byktr. Antik alardan beri kent yaamnn vazgeilmez paras olan hamamlar, bata Yunan, Roma, Trk hamamlar olarak; iirin, sanatn, edebiyatn konuulduu yerler ve elence meknlar, yani kamusal alanlar olarak ne karlar. Trklerin temizlie olan dknl, hamamlarla erken dnemde Orta Asyada tanmalarna sebep olur. slm dininde de ibadet iin ilk art vcut temizliidir. Bu dini gereklilik hamama, bu erevede gelien mimariye ve gelenee daha da nem verilmesine, zellikle Osmanllarla birlikte Trk hamam ile dnyada hakl bir ne de sahip olunmasna yol amtr. Osmanllar, kendilerine has mimari ve detlerle hamam, farkl bir boyuta tarlar ve etrafnda

birok gelenein olutuu bir kltre dntrrler. Roma hamamlar gibi antsal zelliklerde ina edilmeseler de kendine has mimarisi ve ilevleri ile Osmanllarla birlikte ne kan Trk hamamndan ilk kez bahsedenler, genellikle batl yazarlar3 olmutur. Osmanl dnemi hamamlarn anlatan ilk yaz ve kitaplar genellikle Batl yazarlar tarafndan kaleme alnmtr. Ancak gnmzde de baz aratrmaclar yanltan bu yazlarda melliflerin ounun hi grmedii Trk hamam hayal unsurlarla abartlm, Osmanl devrinde medeniyet messeseleri olan hamamlar aa seviyede birer elence mekn olarak tantlmtr. Bu arada baz arkiyatlar ve seyyahlar arasnda Osmanl hamamlar hakknda daha salkl bilgi verenler de vardr. (Uzun ve Albayrak 1997: 432). Osmanlda XV. yzyldan itibaren airlerin iir sohbetleri dzenledii meknlar arasnda yer alan hamamlar ve dolaysyla hamam hayat; Fuzl, Nb, Nedm, Bel, Nevzde At, Deli Birader Gazl4 vb. pek ok airin iirlerine de konu olmutur. Klsik Trk edebiyatnda, hamamn konu edildii iirlere hammmiyye bu iirlerin topland eserlere ise hammmnme denir. Minyatrlerde de hamam ve hamam yaamn konu alan tasvirlere ska yer verilmitir. Evliya elebi, Seyahatnmede esnaf gruplar arasnda hamamclar esnaf bal ile hamam alanlarndan bahseder: Zengin ve iyi kimseler diye nitelendirdii hamamclarn prlerinin Osman olu Muhsin, tellklarn prlerinin Ubeyd-i Msr ve ntrlarn prlerinin ise Kasm olu Mansr olduunu kaydeder. (2004: 612). Trk hamam, bir hamam mace-

http://www.millifolklor.com

163

Mill Folklor, 2009, Yl 21, Say 84

rasnn konu edildii ifte Hamamlar Oyunu5 ile Karagzn, Hamam6 adn tayan oyunla Orta Oyununun repertuar olmak zere geleneksel Trk tiyatrosunun da geleri arasnda yer alr. Trk halk edebiyat ve folklorunda da hamam eitli ilev ve zellikleri ile manilerden trklere, halk hikyeleri, menkbe7, efsane8 ve masallara kadar saysz trde kendine yer bulur. Hamam evresinde oluan bu byk ve hakl kltr onun, hamama giren terler, iki plak bir hamama yakr, hamama giden kurna beenmez, dne giden zurna beenmez, eski hamam eski tas gibi ataszleri ve deyimlere de girmesine, cinlerin yaad meknlar olarak eitli saknmalar bnyesinde barndrmasna yol aar. Dnyada Fin hamam (sauna) ile birlikte en nl iki hamamdan biri olan Trk hamam ve hamam kltr masallarda farkl ilevler stlenerek karmza kar. Bu ilevlerden, masallarda tekrarlanma skl asndan tespit ettiklerimiz yledir: Hamamda ykanma Hamamda alma Hamam yaptrp haber alma Hamama toplayp iaret arama Hamam vastasyla tuzaa drme Hamamda doum Gizlenmek iin hamama dnme Hamamda ykanarak ekil deitirme Hamamda tedavi Hamamda kz beenme Gelin hamam. Hamamda ykanma: M. Lthinin zerinde durduu gibi masallara hkim olan yzeysellik9 ve tek boyutluluk10 onu standart bir izgiye hapseder. Uzun yolu ksa etmek iin sralanan az gitmi uz gitmi, alt ay bir gz gitmi, gelip bir memlekete atm ya da gzellii anlatmak iin kullanlan doan aya sen doma, ben doacam der gibi formel ifadelerle ayrntya girmeden, betimle-

meye mmkn olduunca yer vermeden geen masal; daha sradan olaylara, gnlk hayatn deimez rutinlerine yer vererek, bizi bir kez daha artr ve kendisine hayran brakr. Masallarda temizlikle ilgili ayrntlar da ite bu artc grup ierisinde deerlendirilebilir. zbek masal; Suhrab ile Mzrabta, Kozihan iki yabancnn hamama gtrlp ykanmasn ister: Kozihan hanmn emrine binaen Suhrab ile Mzrab hamama gtrp ykamlar. Hazineden gzel giysiler getirip giydirmiler. (Baydemir 2004: 928). Elaz masal; Kz Padiahta kz; Padiahnz bensem biz ok uzak yoldan geldik, yorgunuz. Bize bir hamam gsterin, bir banyo yapalm. (Gnay 1975: 318) der. Azeri masal; ems-Qemerde; Ferralar gemi ayana gedib, Qemeri padahn yanna getirdiler. Qz baxd ki, z sevgilisi Qemerdi. Qemeri tez hamama gndertdi, bir dest faxr libas geyindirdi. Qemer ahn yanna gelib, el-el stnde dayandi. (Axundov 2005: 27) ve Kayseri masal; Aslan ile Kaplanda; Olan kervanclar atmlar arabaya, kervanc Benim gzm var, o sana bahar demi, iletmiler gzn evine. Gz, niyse bunu hamam yahm, arhasn sabunlam, bunu iyice artm, temizlemi. (Deniz 1996: 67) olduu gibi daha gerekli yerlerde tasvire girmeyen, aklama gerei duymayan masal dnyas, temizlikle ilgili konularda bir hayli cmert davranmtr. Bu, Trklerin temizlie verdii deerin ve vcut temizlii dendiinde ilk akla gelen yer olarak hamamn neminin, masal yoluyla bir kez daha vurgulanmasndan baka bir ey deildir. Hamamda alma: Erzurum masal; Tembel Ahmette; kz, padiaha vezirinin giysilerinin pisliinden karsnn sorumlu olduunu syleyince, babas ile kavga eder. Padiah kzn cezalan-

164

http://www.millifolklor.com

Mill Folklor, 2009, Yl 21, Say 84

drmak iin bir tembele verir. Kz, tembel Ahmeti almaya gnderir: Tembel Ahmet hamamda almaya balar. Hamamc karln verince, yok bana verme, gtr padiah kzna ver der, paray almaz. (Seyidolu 1975: 332). Bir dier Erzurum masal; Kt Arkadalarda, stanbula almaya gelen arkadatan ikisi hamamda alr: kisi de gidir hamama klhanci olir. Hamama telleg oliller. Bunnarn he paralari maralari olmir. (Seyidolu 1975: 400). rneklerden rahata anlalaca zere hamam, masal kahraman ie ihtiya duyduunda devreye girer. Abdlaziz Beyin sermayesiz amele gibi alan hamal, srk hamal, bargir srcs, hamam della, mahalle bekisi, ar dellal, pazarlara sepetle yk gtrenler, akntlarda kay eken yedekiler, byk kayklarda ve balk kayklarnda gndelikle alanlar, mahallelere emeden su tayanlar vard. (2002: 139) belirttii gibi bu tr iler, belli vasf gerektirmedii ve alana her zaman ihtiya duyulduundan, i arayan kahraman iin son derece uygundur. Bu ayn zamanda onlarn semt ya da mahalle hamam olarak yaygnlklarnn ve ok fazla talep grdklerinin de iaretidir. Hamam yaptrp haber alma: Typen Trkischer Volksmrchen (TTV) 92, 104, 244 tiplerde ve The Types of the Folktale, 425 Dde karmza kan motif, masallarda hamamla ilgili en ilgi ekici motiflerden biri, belki de en ilgi ekicisidir. Masal kahraman kadnlar, hayran olduklar kutan haber almak iin Kbrs masal; Bana Gelen Sylesin11de olduu gibi; padiahn kz grr grmez gzelliine hayran kald okunu alan gvercinden sonra delirir ve babasna gelip geenin ykanmas, kendisinin de bu esnada haber sorabilmesi iin bir hamam yaptrmasn syler. Gvercinden haber verene de hamamn anahtarn

vaat eder. (Bayrl 1997: 13) ve stanbul masal; Hsn Yusuf ehzadede de beyaz ku klnda makasn, yksn vesaire alan kuu unutamayan sultan, onu bulmak iin gelenin geenin grdn bildiini anlatmak artyla ykanaca bir hamam yaptrr, kutan haber verene hamam vaat eder. (Boratav 2007: 171). Bu gruba bir dier rnek ise kocasnn srrn ifa ettii iin, yani kendi hatas sonucu kocasn kaybeden masaln zengin kadn kahramannn Kayseri masal; Eekbanda olduu zere kocasnn akbetinden haberdar olmak iin bir hamam yaptrp; hamama ykanmak iin gelen her sosyal snftan insann para vermeden, ona grdklerini ve duyduklarn anlatarak, ykanabileceini ilan etmesidir: Gz o zaman dizlerine vurup alar. Eyvah ben ne yaptm da ablalarma gerei syledim diye. Gz babasna varp durumu anlatr. Ondan bol miktarda para alp gocasn aramaya kar. Hemen yollara der ve bir ehre gelir ehirliler hamam diye bir ey bilmezlermi. Hemen dillere destan bir hamam yaptrr. Herkesin bura parasz ykanabilecei ama bandan geenleri, grdkleri ilgin bir olay anlatmak gaydyla. Bu padiahn gz da, hamamc olur ve halk teker teker dinlemeye balar. Herkes byle yhanp bandan geen olaylar anlatp hp giderlermi. Uzak bir kyde vey ana ile bir gz varm gz Anacm bizde gidelim o hamama diye gnlerce yaharp yalvarm anas da Peki ama sabahleyin irkenden galhp evi barh temizleyeceksin, amarlar yhayacaksn, yohsa seni gtrmem der. Gz da hemen peki der ve oh sevinir. Ertesi gn sabahleyin irkenden gahlar, oca yahar su iin emeye gider, emede bir horoz grr, horoz gider ardndan gz gider, ve en sonunda horoz ortasnda bir havuz, ha-

http://www.millifolklor.com

165

Mill Folklor, 2009, Yl 21, Say 84

vuzun kenarnda bir nar aacna kar oturur, sonra garsnda duran saraydan bir demet peri gz har. Peri gzlar havuzda yhanmaya, arh sylemeye elenmeye balar. Daha sonra ahmerdan Bey, ahmerdan bey. Biz yhandh ve gidiyoruz hadi sende gel yhan diye saraya seslenirler. Daha sonra sarayn garsndan aslan gibi bir baba yiit har, havuza girer, yhanr arhlar syler ve alar. Gzyalarn garsnn vermi olduu evreye siler. Peri gzlar oradan seslenir ahmerdan Bey, ahmerdan bey, hadi gel arth diye. ahmerdan alelacele stn giyinirken evreyi drr, kz aatan iner ve evreyi alr, eve dner. Gz bu olanlar hamamcya anlatp, evreyi gstermeyi planlyor anasyla hemen hamama giderler. Gzelce yunup yhandktan sonra anas padiahn gz olan hamamcya anlatr. Sra gza gelir. O da btn bandan geenleri anlatr, ardndan evreyi gsterince gz (padiahn gz) onun gendisinin gocasna verdii evre olduunu hatrlyor ve birden baylyor. Anal da, gz hamamcya niye bayttn diye der. Padiah gz uyandnda gza Aman gzm beni oraya gtr der. Gz hamamcy alp beraber evlerine giderler, sabahleyin irkenden beraber galkp emeye varrlar ve horozu grrler. Gz hamamcya (padiahn gzna) o horozun peinden gitmesini syler, horoz gidiyor hamamc gz gidiyor, horoz gidiyor hamamc gz gidiyor ve en sonunda horoz ortasnda bir havuz olan ve bir kenarnda bir nar aac bulunan yere geliyor. nar aacna trmanyor ve nceden olduu gibi peri gzlar geliyor, ardndan olan yhanmak iin havuzun yanna gidiyor. Yhanyor, trkler sylyor ve alyor, gzyalarn silmek iin elini cebine attnda evresini bulamyor ve daha gr bir ekilde alyor. (Deniz 1996: 91-92).

Nitekim kadnn abalar sonusuz kalmaz, yaptrd hamam sayesinde kocasn gren birileri ile karlar, amacna ular. Kocasndan haber verene de vaat ettii gibi hamam balar. Hamam burada sevgiliden haber almak iin bir aratr. nsanlarn temizlie olan dknl ve vcudun gerek manada hamamda arnaca fikri, gelenlerden hamam cretinin alnmamas, insanlar hamama eker. Hamam iletiimin gl olduu bir kamusal alan olarak, masala bu ilevi ile dhil olur. nk kahvehaneler, hamamlar pek ok haberin alnp verildii yerlerdir. (Faroqhi 2005: 178). Hamama toplayp iaret arama: TTV tip 57de yer alan motife gre padiahn iyilemesi, ahmerann etinden yemesine baldr. ahmeran grd iin vcudunda iaret tayan dolaysyla yerini bilen kiiyi bulmann tek yolu ise, onu hamamda plak iken tehis etmektir. nk kamusal alan olarak hamam, insanlarn plak ve savunmasz olduu yerlerin banda gelir. Muhtemel pheliler, padiahn adamlar tarafndan Krgz masal; Hekim Daniyarda anlatld gibi saray tabibinin, padiaha ahmeran gren kiinin etine benek der demesinden hareketle hamama toplanr: (Yedi yl sonra Cansap, ahmeran tarafndan serbest braklr) Bununla beraber ahmeran Cansapa: -nsanolu hilekrdr, benim seni serbest braktm hibir kimseye sylemeyeceksin, der. Sylemem diye yemin eder. Sonra ahmeran: -mrn boyunca suya ve hamama girme. nk ylanla beraber olann vcuduna ylan resmi dp, kalr. Bununla beraber onu alp, daha evvelki kuyudan kard. Cansap dnya yzne kar. Evine geldiinde annesi zor artlar altnda yayormu. Odun alan arkadalarnn hepsi zengin olmular.

166

http://www.millifolklor.com

Mill Folklor, 2009, Yl 21, Say 84

Cansap geldi denildiinde onlar toplanp evine gelip, mal vererek Cansapn da ev hayat yoluna girer. Cansap yle rahat iinde yaayp dursun. O ehrin padiah hastalanp, byk bir hocay alarak bal kitabn atrdnda, derdine derman ancak ahmeran etinden yaplan orbadr, diye padiaha anlatr. Padiah: -Nasl edelim de ahmeran bulalm, diye hareket eder. O anda tabip konuur. Halknn hepsini erkek-kadn demeden hamama topla. ahmeran gren kiinin etine benek der. Ben onu bulurum, dedi. Halkn tamam hamama toplanr. Btn halk hamama toplandnda sadece zavall Cansap kalr. Cansap da srkleyerek getirirler. Elbiselerini karttklarnda etinin her tarafnda ylann resminin dp, kaldn grrler. (Ylmaz 1994: 179). Oysa ahmeran, Cansap brakrken kendisini bekleyen akbeti bildii iin olsa gerek mrn boyunca suya ve hamama girme diye de uyarmtr. Ancak ehrin padiahnn hastalanmas, kadnlarda dhil tm halkn hamama toplanmasn kanlmaz klar. Vcudunda ahmerann resmini tayan yani onu gren tespit edilir ve ahmerana ulalr. Bu ve benzeri masallarda hamam, ahmeran greni bulmakta bir vasta olarak i grr. Hamam vastasyla tuzaa drme: Azerbaycandan Anadoluya kadar pek ok varyant olan masalda, kadnlarn temizlie ve dolaysyla hamama olan zaafnn kullanlarak tuzaa drld gzlenir. Gmhane-Bayburt masal; Helvac Gzelinde12 zengin adam oluyla birlikte hacca gitmeye karar verir. Kars ile kzn da mahallenin imamna emanet eder. mam, tesadfen eve urayp kz ykanrken grnce, k olur. Kz elde etmek iin bir cad kar bulur ve cad karya bir kese altn

vererek, niyetini anlatr. Paray alan cad, kz kandrarak, hamama gtrr. Ancak hamamda iler imamn umduu gibi gitmez; kz, imamn elinden akln kullanarak kurtulur. kisi soyunup hamama girerler, cad kar souk suyu bahane edip dar kar. Kz ierde yalnzca ykanrken imam ieri girer, imam gren kz toplanr: Amca bugn burada enlik varm, daha kimse gelmedi. Senin ne iin var burada? Gzelim, kimseyi ne yapacaksn, seninle ikimiz burada eleniriz. Kz hemen vaziyeti anlar, ama anlamam gibi hareket eder: Peki, gel sen su dk de ben ykanaym, sonra da ikimiz eleniriz. mam su dker, kz ykanr, sra imama gelir: Gel ben de seni ykayaym. Kz, imamn ban iyice sabunlar, hamam tasn petamaln iine koyup imamn kafasna, gzne vurmaya balar. mamn az, yz kan iinde kalr. Kz dknp kurunduktan sonra giyinip evine gelir. Olanlar anasna anlatmaz. (Sakaolu 2002a: 446). Elaz masal; Mezzinde ise masaln kadn kahramanna, mezzinin istei ile hamamda tuzak kuranlar kendi kz kardeleridir: Uzak memlekete giden hoca kzn mezzine emanet eder. Mezzin kk kzn peine der ve kzn baclarna der ki: Kk bacnz da aln hamama gelin, siz kan onu hamama kilitleyin. Baclar kk kza: Haydi hazrlan seninle hamama gideceiz. Diyorlar, direniyorsa da kandrp hamama gtryorlar. Hamamn kapsna gelince bu kk kz ieri itip, kapy zerinden kilitleyip, kayorlar. Kz hamamda kilitli kalnca mezzin kza diyor ki: Senin bana yaptklarn ok oldu, haydi gel. Peki, yalnz gel seni nce bir gzel ykayaym. Mezzinin ban bir gzel sabunluyor, hamam tas ile kafasna vurup krdktan

http://www.millifolklor.com

167

Mill Folklor, 2009, Yl 21, Say 84

sonra onu orada sabunlu sabunlu brakp kayor. (Gnay 1975: 297). Hamam vastasyla tuzaa drmenin bir baka eklinin ilendii, tuzaa drlenlerin de erkek olduu pek ok benzeri olan Azeri masal; Alt Yoldata kzn vermek istemeyen padiah, kz almak zere gelen olaanst g ve yetenee sahip alt arkada, hamama kapatp yakmak istese de baarl olamaz: Vezir dedi: -Padah sa olsun, ta ne tedbir olacaq? Hamam gn isit, qoy berk qzsn. De, gedin imin, gelin qz aparn. Bunlar gedib imende itsiden bisinler, qalsnlar orda. (Axundov 2005: 73). Masaln dier varyant Bakurt masal; Etegan Batrda, ahn kzna talip olan Etegann, kz alabilmek iin yerine getirmesi gereken artlardan biri, arkadalaryla birlikte ahn hamamnda bir gece geirmesidir: Etegan, bu kz da ablalarnn yanna gnderdikten sonra, Ate ahnn kzn aramaa koyulmu. Yolda srasyla -rzgr kovan, da tayan, gl tayan ve yer dinleyen- ile karlam. Birlikte gidip Ate ahn lkesine varmlar. Etegan, zalim aha eli gnderip, kzna talipli olduunu bildirmi. ah: -Bir artm var, eer onu yerine getirirseniz, kzm veririm. Yal bir ninem vardr; kouda onu geerseniz bu i olur, demi. Etegan, rzgr kovalayan grevlendirmi. Rzgr kovan, kadndan nce ulam var noktasna. ah, bir artm daha var, demi. Bu gece benim hamamnda yatacaksnz. Etegan, bunda bir hile olduunu sezmi. Da tayana, sen hamam kaldrp bir dan zirvesine koyacaksn; gl tayan, sen de hamamn suyunu eksik etmeyeceksin; yer dinleyen, sen de elinde bir fenerle hamamn yerinde ah bekleyeceksin. ah, hibir eyden phelenmemeli. Herkes grevi-

ne koyulmu. Karanln bastrmasyla birlikte hamam yerinden alp, bir dan bana koymular. ah, n yandn grm. Sanm ki, hepsi yanp kl oldular. afakla birlikte hamam getirip yerine koymular. ah, onlarn yanp kl olan cesetlerini getirmek iin adam gnderdiinde, onlar kz istemek iin ahn huzuruna varmlar. der. (Makas 2000: 156- 156). Helvac Gzeli ve Mezzin masallarnda kadn kahramanlar, imam ve mezzinin hamamda kurduu tuzaktan kurtulmay baarr ancak yine de iftiralarndan kurtulamazlar; ikinci rnekte ise olaanst gleri sayesinde alt arkada, kzgn hamamdan rahata kurtulurlar. Hamam ad geen masallarda kadn veya erkek masal kahramanlarn tuzaa drmek iin kullanlan meknlar olmakla birlikte kahramanlar, bir ekilde kurtulmay baarr, namuslarndan ya da hayatlarndan olmazlar. Hamamda doum: TTV 240ta kaytl tipte, hamam ile ilgili en yaygn motif olan hamamda doum konusu ilenir. Motif Indeks te hamamda doum motifi, T500- T599. Hamile Kalma ve Doum, T561. 2. ocuk hamam gibi yerde doar, biiminde yer alr. Hamamlar, insanlarn vcutlarn temizlemek iin kullandklar yerler olmalarnn dnda Azeri masal; Keel Mehemmed de Hamamda, deryada ve qalaada mesken tutan ve insanlara trl iler eden peri kzlar Keel ile baa kamaz ve onlar dize getiren Keel ile evlenmek isterler. (Zeynall 2005: 42) eklinde vurguland gibi, cinlerin, perilerin yaadklar yerler olmalar hasebiyle, ayn zamanda tekin olmayan meknlardr. eitli olumsuzluklar yznden, hamamda dourmak zorunda kalan masaln kadn kahramannn doumuna katlan periler, doum sonrasnda bebee olaanst zellik

168

http://www.millifolklor.com

Mill Folklor, 2009, Yl 21, Say 84

hediye ederler. Zor durumda kalan kadn, ayn zamanda cinlerin mekn da olan hamam, amacnn dnda doum yapmak iin kullanmtr. zellikle doum olay, kadn ve ocuunu her trl tehlikeye ak duruma getirdii halde; kadnn, cinler yerine perilerle karlamas ve bu karlamann ocuk iin olumlu bir ekilde sonulanmas, masaln pozitif yaps gereidir. Zira byle bir durum memoratlar13 da ortaya karsa, arplma gibi kt bir ekilde sonulanabilir. Taeli masal; Muradna Nail Olmayan Dilber14de, hambaln kars hamamda doum yapmak iin hamamcdan izin alr: Nehayet gadn orda doum yaparken drt tane peri gzlar geliyor. Gadn bir gz ocuu dnyaya getirince, bunu yuyup ykayp, ey ettikten sonra deyorlar ki: Bu bize bir yolda olarak meydana geldi. Buna birer eser brakalm. Birisi deyor ki: Bast zaman ayaklarndan ayr imen bisin. O birisi de deyor ki: Benden de glnce yanaklarnda gl bitsin. br de deyor ki. Alaynca gznden inci mercan dklsn. Drdnc kz da deyor ki: Ben de bir bilezik vereyim, bagas bunu goluna dakd vakit ruhu darlsn baylsn dsn. (Alptekin 2002: 332). Afyonkarahisar masal; Oduncunun ocuklarnda doumu yaklaan kadn, doumunun hamama gittikten sonra gerekleeceini syler. Kadnn doumun hemen ncesinde hamama gitmesi, doumu kolaylatrmak ya da doumdan nce douma hazrlk olarak temizlenmek veya her ikisi iin gerekletirilen bir eylem olarak deerlendirilebilir: Gel zaman git zaman kz hamile kalr. Doumu yaklanca Ben bir hamama gideyim, doumum ondan sonra olur diyerek konu komu ile hamama gider. (zelik 2004: 373).

Hamamda doum motifi, geleneksel uygulamalarmzdan olan lousa hamam15 n akla getirir. Yeni doum yapm lousa kadn, bebein doumunu takip eden krknc gn bebekle birlikte hamama gtrlr. Krklama olarak bilinen, komu ve akraba kadnlarn katlm ile gerekletirilen ve birok riteli iine alan bu gelenek iin yegne mekn hamamlardr. Gizlenmek iin hamama dnme: ekil deitirme (metamorphose), biim deitirme, don deitirme ya da donuna girme; eski din ve inan sistemlerinden edebiyata zellikle destan, masal, efsane gibi halk yaratmalarna geen ve nemini koruyan anlaylardan biridir. Eskia insannn kafasnda yeryznde mevcut her cisim, her madde, bir kuvvetin taycsdr. Ayr grnseler de, neviler arasnda esasta yine de birtakm benzerlikler vardr. Bu benzerlikler, aralarnda baz ekil deiikliklerine yol aarlar. O halde bir cisim birden fazla grnler altnda tezahr edebilir; bir insan, hayvan veya bitki, yahut bir eya biimine girebilir. Fakat bu grnte deiik ekilleri geici olup o cismin asl mahiyetini deitirmezler. (Ocak 2003: 206). Pek ok aratrmacya gre; destan, efsane, menkbe ve masallarda grlen ekil deitirme motifi, insann uur altndan ve yaratc gcnden ortaya kan arzularn yansmasdr. Bu benliini tamamyla hazmedememi ferdileme aamasnda bir ahsiyetin hviyet sembol olarak deerlendirilebilir16. Masal kahramanlarnn hamama dnmesi, TTV 169 numaral tipte ve Motif Indekste D200-D299. nsann nesneye dnm, D268. nsann binaya dnm eklinde geer. Masal kahramanlar, iinde bulunduklar zor durumdan kurtulmak iin ekil de-

http://www.millifolklor.com

169

Mill Folklor, 2009, Yl 21, Say 84

itirirken, tercih ettikleri dnmler arasnda hamamlar nemli yer tutar. Hamamlarn, Trklerin yaad corafyadaki yaygnl, aadaki Dobruca masal rneinden de anlalaca gibi hamama dnen kahramann dikkat ekmemesini, bylece tehlikeyi savuturmasn salar: Of Arap: (Olan) A baba bu gn arnn orta yerinde bir hamam olacaym o hamam dellala ver sakn anahtar verme ha. (Hseyin 1973: 142). Tlsml At: Olan teyzesinin geldiini griy, kza bir tokat uruy, onu bir hamam yapiy. Daha sonra kz bir eme ve aa yapar. (Ekrem ve Hilmiye 1985: 181182). Masaln bir baka varyant stanbul masal; Of Baba da kahraman iin; nce at, olur, gece fare olup kaar. Daha sonra olan anahtar verilmemek artyla bir ift hamam olur (Boratav 2001: 53) denmektedir. Masalda bir ift hamam ile kastedilen ifte hamam17 olmaldr. ifte hamam, halk hamamlar iin standart bir uygulamadr. ifte hamamlar, genellikle simetrik yaplar olup, kadn ve erkek olmak zere iki blmn tek bina iersinde bir araya getirilmesinden oluurlar. Hamamda ykanarak ekil deitirme: Masallarda hamam ve dolaysyla hamam suyu, kahramanlarn ekil deitirmesinde de i grr: Azeri masal; Qu Dili Bilen skender de, skenderin iren hayvan eklinden kurtulmas iin cad at kitaptan Yahyaya bir vrd retir: -B vrd oxursan aparp bn filan hamamda hamamlandrarsan. Onda b cildden xacax, z cildine decek. (Zeynall 2005:103). Masal kahramanlar, Ankara masal; Sihirli Kandilde ilendii gibi, sihirli olarak kabul edilen hamam suyu18 sayesinde iren ekillerinden kurtulur ya da gzelleirler:

Olan hamama giderek, sihirli hamam suyu ile ykanp, pek yakkl bir gen olmu. (Boratav 2001: 134). Bunun arkasnda hamam, kaplca gibi yerlerdeki sularn ifal olduu, insanlar dertlerinden kurtaraca, iyilemelerine vesile olaca inanc yatmaktadr. Hamamda tedavi: zbek masalnda hamam, ehzadenin iyilemesi iin kullanlan bir yer olarak sahneye kar. Tedavide kle ocuk, zellikle hamam setii iin ejderha beyni kadar hamam ss ve suyu da etkili olmaldr. Kle ocukta kahraman, padiahn olunu tedavi etmek istediini syler: Hamam sttrr, ehzadeyi hamamdaki taa yatrp, vcuduna ejderha beynini srdrerek ovdurur. (Baydemir 2004: 777). Benzer motifin kullanld, Gmhane ve Bayburt masal; Tamahkr Kylde amansz bir derdi olan padiahn vcudundaki yaralara nce uyuz koun kan sarlr: O gn padiah yatar, ertesi gn hamama gtrrler. Padiah eskisinden iyi olur. (Sakaolu 2002a: 287). Cmleleriyle masalda, hamamn tedavinin bir paras olduuna bir kez daha iaret edilmektedir. Trk hamamlar daima vcut temizliinin yannda, masaj, cilt ve sa bakmnn da yapld suyun tedavi edici zelliklerinden yararlanlan merkezler olmulardr. Kudret hamam, lca ya da kaplcalarn ve buralarda bulunan sularn pek ok hastal tedavi edici ileve sahip olduu bilimsel anlamda da desteklenmekte, halk arasnda ise bilhassa civarnda yatrlarn bulunduu semtlerdeki hamamlarn sularn ifal olduuna (Uzun ve Albayrak 1997: 431) inanlmaktadr. Hamamda kz beenme: Hamamlar, zellikle kadnlar asndan bir arada bulunarak, gelin adaylarn incelemek iin esiz meknlardr. Trk kltrnde, evlenme yana gelmi erkek ocuu

170

http://www.millifolklor.com

Mill Folklor, 2009, Yl 21, Say 84

olan kadnlarn hamama giderek kz beenmesi19, geleneksel uygulamalardan biridir. nk bu yolla kzn sadece yznn deil, vcudunun da gzelliinden, herhangi bir kusuru olmadndan emin olunur. Yine bu amala hamamc kadnlardan yardm alnr, onlarn araclna mracaat edilir: Elaz masal; Tylde, postun iine girip klk deitiren kz, Acem lkesinde padiahn karsnn beslemesi olur: Padiah kz, temizlikten anlyor, mutfaa giriyor, o yana bu yana ileri gryor, temizliini, her eyini beceriyor. Neyse bir gnn birinde hazrlanyorlar, gelinleri kzlar, padiahn kars hamama gidecekler, diyorlar ki: Tyl, sen de gelir mizin hamama? Kz kabul etmez. Onlar ktktan sonra postunu karp arkalarndan hamama gider. kinci kez gelinler, kzlar, padiahn kars hamama gidecekler yine Tyly arrlarsa da Tyl reddeder: Bunlar giyinip gidiyorlar, Tyl de iini gryor, mutfan siliyor spryor, elbisesini deitiriyor. Byle kr kr hamama gidiyor, olan kapdan gryor baylyor, Bu ay mdr gn mdr? diyor. Neyse, bunlar ykanyorlar, geliyorlar ki olan k olmu: Ben o Yrk biyinin kzn arayacam bulacam, imkan yok. Bana aylk ekmek yapn ki ben askerimi alaym gidip her taraf gezeyim. (Gnay 1975: 298-299). Azeri masalnda padiah, annesiyle birlikte hamama giden kza k olur: Nardan Qzn Nal: Padiah, annesiyle hamama giden padiahn kzn grnce ona k olur. (Tehmasib 2005: 149). Kbrs masalnda ise gelinlerin hamamda tantklar kz, onlara kocalarnn bekr kardei ile evleneceini ve gelinleri kaynanalarnn zulmnde kurtaracan vaat eder. Bunun zerine iki elti eve dnp hamamda grdkleri kz

methederek, kaynlar ile evlenmesine vesile olurlar: Keyin Nene Matal: Bir denenin olu varm. Menim hemdossun drd olum var. kki gelin ali. Bu gelinnere oh te adde edermi. Hssabdan ekmeg verirmi zlerne; kndeni sayarm tendir banda. Bele eder bular Cannar yanar. kki genli var bir olu kalp (kg olu). Gideler bular hamama. Hamamda dertlerin hakt edelle birbirne. Bir kiz diyer Gedin keyin neneyiz yannda meni gn seleyin bir kiz grd bele iriniydi, bele akkaliydi..! Siz meni aln keyniyiz oluu men hekkiyiz alam munnan. Bular da gelille (gelinner) geller. Ate bir kiz grd beledi, filand, eledi Atenin akiline giridille. Toy-tnng edelle munu getirelle. (Hassan 1979: 74). Trk masallarnda seilen rnekler, kadn hamamlarnn evlilik messesesine yatsnamaz etkisi ve katksn net olarak vurgulamaktadr. Gelin hamam: Hamam, uzun sre Trk toplumunda kadnn sosyallemesi iin nemli alanlardan biri olmutur. S. Faroqhinn de vurgulad gibi hamamlar, ayn zamanda kadnlarn ahbaplk iin gittikleri yerlerdir. (2005: 177). Gelin hamam ise, zellikle Anadoluda dn elencelerinin balangcn oluturur. Gelin hamam, riteller erevesinde her yatan kadnn katld, kz ya da erkek tarafnn maddi gc dorultusunda hamamn tamamnn ya da bir ksmnn kiralanmas ile yaplr. Gelin hamam ile gelin olan kzn hemcinsleri ile evlenmeden nce son kez elenmesi, evlilik kurumunun kutsall dikkate alnarak, evlilie temiz olarak balamas amalanr. Masallarda da gelin hamamlar eitli vesilelerle konu edilir. stanbul masal; Ben Bir Yeil Yaprak dimde, ehzade einden intikam almak iin krk tarak ve yarm petamal ile onu gelin hama-

http://www.millifolklor.com

171

Mill Folklor, 2009, Yl 21, Say 84

mna gnderir. Sonrasnda ehzade ona cariyelerini yollar: O zaman cariyeler kouyorlar. Kz alyorlar, ba kurnalarda ykyorlar, ipekli petemallara saryorlar, ipekli havlularla siliyorlar zzet ikram, hamamdan karp saraya gtryorlar. (Boratav 2007: 125- 127). Malatya masalnda ise ehzadenin evlilik teklifini kabul eden Reseminci kz, ahdi gerei hamama gittikten sonra onunla evleneceini syler. Bu katlmclar olan trensel bir uygulama gibi grnmese de sonuta gelin hamamdr: Padiahn oluyla evlenmek iin bahvan kz, bir ahdi olduunu ve olan bunu yapt takdirde onunla evleneceini syler. Olandan hamam bohasn omzunda gtrmesini yoksa kendisiyle evlenmeyeceini syler: O gn dellal ardiyi ki padiahn olu: O gn hi kimse hamama gitmeyecek, kimse darya kmayacak, it pisik darya kmayacak! diye. Tekrar padiahn olu geliyi, bir kat elbise ediyi kza. Kzn da bir delik tas, bir krk tara bir yrtk bohas varm. Bunlarn n birbirine knliyi, padiahn olunun eline veriyi. O hamama gitmede olsun. Padiahn olu hamama gittii yerde, demirci dkkannda bir eirt griyi padiahn olunu: Padiahn olu boha gtriyi!.. diye bariyi, orada malamat ediyi padiahn olunu. Padiahn olu hamama gtriyi veriyi bu bohay falan. Kz da gidiyi, orada ykaniyi, kyi hamamdan. Tabii padiahn olu bir araba gtriyi, beraber biniyler evlerine geliyler. Padiahn sarayna geliyler, yiyip iip muratlarna geiyler. Sen de geesin muradna. (Turul 1946: 34). Ayrca hamam, masal tekerlemelerinin20 dier bir deile balang formellerinin21 de deimez unsurlarndandr. Hamam, masaln balang formellerinde ou kez zaman gibi bir nceki sz-

ce uyum salasn diye kullanlr: Zaman zaman iinde, kalbur saman iinde Deve dellklk eder. Eski hamam iinde Hamamcnn tas yok, klhancnn baltas yok; hamama bir kadn gelmi. Petemalnn ortas yok eklinde tekerlemenin devamnda hamamla ilgili baka kelime ve tasvirlere de yer verilir. Trk masallarnda hamamla birlikte hamamclar bazen kurnaz-dzenbaz22, bazen yardmsever23 tipler olarak karmza karlar. Ayrca masallarda, hamam kltr ile ilgili olarak saysz ayrntya ve hamamc, tellak, natr, petamal, naln, hamam bohas, vb. unsura yer verilir. Sonu olarak; antik alardan gnmze uzanan izgide hamamlar, gnlk yaamn nemli bir noktasnda yer almlardr. Bu yaplar, ykanma gibi gerekli bir ihtiyaca cevap vermenin yannda insanlar aras iletiim, eitim, salk, spor, dinlenme ve elence gibi daha birok hizmeti de salayarak eitli cinsiyet, ya ve trden sosyal gruplarn zevkle bir araya geldikleri nemli meknlar olmulardr. Dolaysyla bu yaplarn bize, yapldklar dnemin sosyal ve kltrel yaam yannda, ekonomisi ile birlikte yaam biimleri hakknda da son derece nemli bilgiler sunmas, bu zellikleri ile halk anlatlarna girmesini de kanlmaz hale gelir. Bu dorultuda hamam; ykanma, alma, haber alma, iaret arama, tuzaa drme, doum, ekil deitirme, tedavi, kz beenme ve gelin hamam gibi kltrel adan tad hemen btn hususiyetlerle, masal dnyasnn da vazgeilmez elemanlarndandr.
NOTLAR 1 Trk-slam geleneinde nemi tartlmaz yaplardan olan klliyeler bata stanbul olmak zere pek ok ehirde karmza kar. Bir klliyenin temel binasn cami oluturur.

172

http://www.millifolklor.com

Mill Folklor, 2009, Yl 21, Say 84

2 3 4

5 6 7

9 10

11 12

13

14

15 16

17

18

Onun uygun taraflarna ktphane, medrese ve hamam ina edilir. zellikle hamamlar klliyelerde asla ihmal edilmez. Bkz. Sakaolu 2002b: 14. Bahaeddin gel, Trk Kltr Tarihine Giri III, Ankara 2000, s. 107. Lady Montaqu, Trkiye Mektuplar 17171718, stanbul. Deli Birader Gazl, Beiktan ortasnda havuzlu bir hamam yaptrm, ancak onun hamam yznden mteri kaybeden hamamclarn ikyeti ile hamam padiah tarafndan yktrlmtr. Bkz. pekten 1996: 94. Muhittin Sevilen, Karagz, stanbul 1990, s. 92-112. Nihl Trkmen, Orta Oyunu, stanbul 1991, s. 11. Hamam-menkbe ilikisi iin rnek tekil etmesi bakmndan; Merzifonlu Piri Babann menkbeleri kentin kamu yaplaryla, zellikle de hamamla ilikilendirilmekteydi, nk genellikle din ulularnn resmi ikametgh saylan zaviye, menakbname yazarlarnn da aka kabul ettikleri gibi, Piri Babann lmnden sonra yaplmt. denmektedir. Bkz. Faroqhi 2004: 705. Cami-hamam ikilisi etrafnda teekkl eden birok efsane bulunmaktadr. Bkz. Sakaolu 2002b: 12-16. Max Lthi, Halk Masallarnda Yzeysellik, Milli Folklor 1996, S. 29-30, s. 81-90 Max Lthi, Halk Masallarnda Tek Boyutluluk, Milli Folklor 1996, S. 31-32, s. 147-151. Masaln Kosova varyant iin bkz. Hafz 1985: 203. Masaln dier varyantlarndan bazlar; Helvac Gzeli (Gnay 1975: 391) Hain Vezir (Seyidolu 1975: 378) Kaz oban (zelik 2004: 427) Helvac Gzeli (imek 2001: 231). zkul obanolu, Trk Halk Kltrnde Memoratlar ve Halk nanlar, Ankara 2003, s. 29, 77, 85. Masaln dier varyantlarndan bazlar; Muradna Ermeyen Dilber (Alangu 2005: 72) Yeddi Kiz Matal (Hassan 1979: 93) Muradna Ermeyen Dilber (Seyidolu 1975: 277) Bac (imek 2001: 228) Muradna Ermeyen Dilber (Turul 1946: 24). Abdlaziz Bey, Osmanl det, Merasim ve Tabirleri, stanbul 2002, s. 22-25. Ahmet Yaar Ocak, Alev ve Bekta nanlarnn slm ncesi Temelleri, stanbul 2003, s. 206. Birsen Erat, Anadoluda Trk Hamam Mimarisi, Osmanl/Kltr ve Sanat Cilt 10, Ankara 1999, s. 395. Hamam suyunun tedavi ediciliine efsanelerde

19

20 21

22

23

de yer verilir. Bkz. Sakaolu 2003: 165-166. Recliyetini idrak etmemi sabiler olarak bizim ilgi alanmzn dnda kalsa da, hamamn, pimpirikli mstakbel kaynanalar iin ideal bir gelin beenme yeri olduunu sonralar renmitik. Evvelce huyu-suyu, hali-gidiat tetkik ve istihbar olunan gelin namzetlerinin, bir de hamamn mcerretliinde ince kym nazarlarla test edilmesi, bedeni bir arzasnn olup olmadnn aratrlmas gerekiyordu. Bkz. Alkan 1997: 63. P. Naili Boratav, Tekerleme, stanbul 2000. ncir Aac: Zaman zaman iinde kalbur saman iinde deve dellaklk eder esgi hamam iinde. Hamamcnn tas yo oduncunun paltas yo. Gocagar hamama gider koltuunda bohas yo. (Bayrl 1997: 134). Kelolan ile Hamamc: Kelolan altn ieyen eeini hamamcya emanet eder: Bir gn Kelolan arkadalar ile hamama eekle gitmek ister. Anas Olum eei gtrme elinden aldrrsn dedi ise de dinlemez. Biner eee hamama varr. Hamamc day aman benim eee iyi bak, sakn e eeim ie deme, diye tembih eder. Kelolan hamamda ykana dursun, Hamamc merak eder. Bu eekte bir hal var diye dnr. Dayanamayp e eeim ie der. Altnlar dklmeye balar. Hamamc da kurnaz biriymi Hemen eei evin drdnc katna karr, yerine ona benzer boz bir eek brakr. (zelik 2004: 383). Ahmedcan ile Lokmancan: Askerlerin komutan, yiidi beklemeye koyulmu. Lokmancan gelince zabitler onu skca yakalamlar. Yanndaki klc ile kemeri ekip almlar. Yiidi ldrm, yakndaki hamamn klne gmp gitmiler. Yiit yar canlym. Oradan gemekte olan hamamc ihtiyar onu grnce alp evine gtrm. Yal adam ile kars, olann btn yaralarna merhem srp balamlar, ykayp taramlar ve ona bakmaya balamlar. Bir ayda iyileivermi. (Baydemir 2004: 800).

KAYNAKLAR Abdlaziz Bey (2002), Osmanl det, Merasim ve Tabirleri (Haz: Kazm Arsan- Duygu Arsan Gnay), stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Alangu, Tahir (2005), Billur Kk Masallar, stanbul: Dnya Yaynclk. Alkan, Ahmet Turan (1997), Kadnlar Hamamnda, Altnc ehir, stanbul: tken Neriyat, s. 60-65. Alptekin, Ali Berat (2002), Taeli Masallar, Ankara: Aka Yaynlar. Axundov, Ehliman (2005), Azerbaycan Nallar IV. Cild, Bak: ark-Garb. Baydemir, Hseyin (2004), zbek Halk Masallar nceleme-Metin, Erzurum: Atatrk niversitesi,

http://www.millifolklor.com

173

Mill Folklor, 2009, Yl 21, Say 84

Sosyal Bilimler Enstits. (Yaymlanmam doktora tezi). Bayrl, Aye (1997), Kbrs Halk Edebiyatndan rnekler, Konya: Seluk niversitesi, Edebiyat Fakltesi. (Yaymlanmam lisans tezi). Boratav, Pertev Naili (2000), Tekerleme, stanbul: Tarih Vakf Yaynlar. Boratav, Pertev Naili (2001), Masallar-1- Uar Leyli (Haz: M. Helimolu Yavuz), stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar. Boratav, Pertev Naili (2007), Zaman Zaman inde, Ankara: mge Kitabevi Yaynlar. obanolu, zkul (2003), Trk Halk Kltrnde Memoratlar ve Halk nanlar, Ankara: Aka Yaynlar. Deniz, Rasim (1996), Kayseri Masallar, Kayseri: Kayseri Byk ehir Belediyesi Kltr Yaynlar. Dilek, brahim (2003), Altay Masallar, Ankara: Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits. Eberhard, W. P. Naili Boratav (1953), Typen Trkischer Volkmrchen, Wiesbaden. Ekrem Mehmet Ali- Mehmet Ali Hilmiye (1985), Tepegz/ Dobruca Masallar, Bkre: Kriterion Kitabevi. Erat, Birsen (1999), Anadoluda Trk Hamam Mimarisi, Osmanl/Kltr ve Sanat Cilt 10, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar. Evliya elebi (2004), Gnmz Trkesiyle Evliya elebi Seyahatnmesi: stanbul I. Cilt (Haz: Seyit Ali Karaman-Ycel Dal), stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Eyice, Semavi (1997), Hamam/Tarih ve Mimari, Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 15, stanbul: Trk Diyanet Vakf Yaynlar, s. 402430. Faroqhi, Suraiya (2004), Kentlerde Toplumsal Yaam, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 16001914 C. 2, (Edt: Halil nalckDonald Quataert), stanbul: stanbul Eren Yaynclk. Faroqhi, Suraiya (2005), Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam Ortaadan Yirminci Yzyla (ev: Elif Kl), stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Gnay, Umay (1975), Elaz Masallar, Erzurum: Atatrk niversitesi Yaynlar. Hafz, Nimetullah (1985), Kosova Trk Halk Edebiyat Metinleri, Pritine. Hassan, Hussin Shahbaz (1979), Kerkk Az, stanbul: stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits. (Yaymlanmam doktora tezi). Hseyin, Ziya (1973), Girne Kazas Templos Ky Masallar, Erzurum: Atatrk niversitesi. (Yaymlanmam lisans tezi). pekten, Halk (1996), Divan Edebiyatnda Edeb Muhitler, stanbul: MEB Yaynlar. Kafesci, Zehra (1997), Kbrs Masallarndan rnekler, Konya: Seluk niversitesi, Edebiyat Fakltesi. (Yaymlanmam lisans tezi). Lady Montagu ( ), Trkiye Mektuplar 1717-

1718 (ev: Aysel Kurutluolu), stanbul: Tercman 1001 Temel Eser. Lthi, Max (1996) [1909] Halk Masallarnda Yzeysellik (ev: Glay Mirzaolu), Milli Folklor, S. 29-30, s. 81- 90. Lthi, Max (1996) [1909], Halk Masallarnda Tek Boyutluluk (ev: Glay Mirzaolu), Milli Folklor, S. 31-32, s. 147-151. Makas, Zeynelbidn (2000), Trk Dnyasndan Masallar, stanbul: Kitabevi. Ocak, Ahmet Yaar (2003), Alev ve Bekta nanlarnn slm ncesi Temelleri, stanbul: letiim Yaynlar. gel, Bahaeddin (2000), Trk Kltr Tarihine Giri III, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. zelik, Mehmet (2004), Afyonkarahisar Masallar, Isparta: Faklte Kitabevi. Sakaolu, Saim (1983), Kbrs Trk Masallar, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Sakaolu, Saim (2002a), Gmhane ve Bayburt Masallar, Ankara: Aka Yaynlar. Sakaolu, Saim (2002b), Afyonkarahisar Efsaneleri zerine Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C: IV, S: 1, s. 12-16. Sakaolu, Saim (2003), 101 Anadolu Efsanesi, Ankara: Aka Yaynlar. Sevilen, Muhittin (1990), Karagz, stanbul: MEB Yaynlar. Seyidolu, Bilge (1975), Erzurum Halk Masallar zerinde Aratrmalar, Ankara: Atatrk niversitesi Yaynlar. imek, Esma (2001), Yukarukurova Masallarnda Motif ve Tip Aratrmas I-II C., Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Thompson, Stith (1964), The Types of the Folktale, Helsinki. Thompson, Stith (1966), Motif Index of FolkLiterature, Bloomngton-London: Indana Unversty Press. Turul, Mehmet (1946), Malatyadan Derlenmi Masallar, Ankara: Halk Bilgisi ve Halk Edebiyat Yaymlar. Trkmen, Nihl (1991), Orta Oyunu, stanbul: MEB Yaynlar. Uzun Mustafa-Nurettin Albayrak (1997), Hamam/Kltr ve Edebiyat, Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 15, stanbul: Trk Diyanet Vakf Yaynlar, s. 430- 433. Ylmaz, Mehmet (1994), Krgz Halk Masallar (Motif Index ve Tercme), Erzurum, (Yaymlanmam yksek lisans tezi). Zeynall, Henefi, (2005), Azerbaycan Nallar I. Cild, Bak: ark-Garb.

174

http://www.millifolklor.com