12a Alin Dislileri

12a-alin-dislileri.
doc

2010 Ocak
www.guven-kutay.ch
SLNDRK
ALIN DLLERN
HESAPLARI
12a
ZET
1980 Dndar ARF / M. Gven KUTAY
2005 M. Gven KUTAY
2010 M. Gven KUTAY

www.guven-kutay.ch

DKKAT:

Bu alma iyi niyetle ve bu gnn teknik imkanlarna gre yaplmtr. Bu almadaki bilgilerin
yaln kullanlmasndan doacak her trl maddi ve manevi zarar iin sorumluluk kullanana aittir.
Bu almadaki bilgileri kullananlar kullandklar yerdeki artlar iyi deerlendirip buradaki
verilerin yeterli olup olmadna karar vermeleri ve gerekirse daha detayl hesap yapmalar nerilir.
Eer herhangi bir dzeltme, tamamlama veya bir arzunuz olursa, hi ekinmeden bizimle temasa
geebilirsiniz.

12a-alin-dislileri.doc

N D E K L E R

0. Genel bilgiler................................................................................................................................ 7
0.1. Dilide geometrik byklklerin tanmlanmas ................................................................... 7
0.2. Referans profili veya referans kremayeri DIN 867 / TS 612............................................... 8
1. rnek, 3 kademeli redktr ......................................................................................................... 9
1.1. Pinyon aplarnn kaba taslak seimi ................................................................................. 12
1.2. Pinyonun di saysnn seimi ............................................................................................ 12
1.2.1. evre hzna gre pinyon di saysnn seimi............................................................... 12
1.2.2. Kullanlma yerine gre pinyon di saysnn seimi....................................................... 13
1.2.3. Malzemeye ve evirim oranna gre pinyon di saysnn seimi.................................. 13
1.3. Modl ................................................................................................................................. 13
1.4. Di geniliinin seimi b .............................................................................................. 15
1.5. Helis as "", rol ve seimi............................................................................................ 15
1.6. Dili yanann helis yn.................................................................................................. 17
1.7. Aln modl "m
t
" ............................................................................................................... 17
1.8. arkn di saysnn seimi ................................................................................................ 18
1.9. Para konumlarnn kabaca kontrol.................................................................................. 18
1.10. evirim orannn kontrol.................................................................................................. 19
1.11. Redktrn randman, verim derecesi .............................................................................. 19
1.12. Millerde ve kademelerde deerler...................................................................................... 20
1.13. Dili imalat kalitesinin seimi............................................................................................ 20
1.14. Geometrik deerler ............................................................................................................ 22
1.14.1. Kavrama as "
n
"................................................................................................... 22
1.14.2. letmede kavrama as "
tw
".................................................................................. 22
1.14.3. Kaydrmasz eksenler aras " a
0
"............................................................................... 22
1.14.4. Evolvent fonksiyonu " inv
t
"................................................................................... 22
tw
"................................................................................. 22
tw
"................................................................................. 22
1.14.7. Toplam profil kaydrmas " (x
1
+x
2
) "......................................................................... 23
1.14.8. D ap dzeltmesi " k m
n
" ....................................................................................... 23
1.14.9. Temel helis as "
b
"............................................................................................... 23
1.14.10. Edeer di says " z
n
".............................................................................................. 23
1.14.11. Profil kaydrmas " x " ............................................................................................... 23
1.14.12. Taksimat dairesi ap " d
1
, d
2
" .................................................................................. 25
1.14.13. Di st ap " d
1
, d
2
"................................................................................................ 25
1.14.14. llecek di says " k
1
, k
2
"..................................................................................... 25
1.14.15. Kontrol l deeri " W
k1
, W
k2
" ............................................................................... 25
1.14.16. Kontrol l deeri toleranslar ................................................................................. 26
1.14.17. Temel daire ap " d
b1
, d
b2
" ....................................................................................... 27
1.14.18. Profil kavrama oran "
"......................................................................................... 28
1.14.19. Helis kavrama oran "
".......................................................................................... 28
1.14.20. Geometrik byklklerin toparlanmas ..................................................................... 29
2. Silindirik aln dililerde mukavemet hesab............................................................................... 30
2.1. Aln dililerde DIN 3990 a gre di dibi krlmas kontrol.............................................. 30
2.1.1. Form faktrleri ............................................................................................................... 30
2.1.1.1. Form faktr " Y
Fa
"............................................................................................... 30
2.1.1.2. entik faktr " Y
Sa
"............................................................................................ 32
www.guven-kutay.ch
2.1.1.3. Yk pay faktr " Y
".......................................................................................... 34
2.1.1.4. Helis faktr " Y
"................................................................................................ 34
2.1.2. Kuvvet Faktrleri ........................................................................................................... 35
2.1.2.1. letme faktr " K
"........................................................................................... 35
2.1.2.2. Dinamik faktr " K
V
"........................................................................................... 36
2.1.2.3. Aln yk dalma faktr " K
F
; K
H
" .............................................................. 38
2.1.2.4. Eiklik as ile ilgili yk dalma faktr " K
F
; K
H
"....................................... 39
2.1.3. Yerel di dibi krlma gerilimi "
FYe
" .......................................................................... 41
2.1.4. Hesaplanan di dibi krlma gerilimi "
Fhe
" ................................................................. 41
2.1.5. Malzemenin di dibindeki mukavemet deeri "
FG
" ..................................................... 41
2.1.5.1. Malzemenin devaml mukavemet deeri "
Flim
" ................................................... 41
2.1.5.2. Gerilme deeri dzeltme faktr " Y
ST
" ............................................................... 42
2.1.5.3. Dayanma sresi faktr " Y
NT
"............................................................................. 42
2.1.5.4. Greceli dayanma faktr " Y
relT
" .................................................................... 43
2.1.5.5. Greceli yzey faktr Y
RrelT
........................................................................... 44
2.1.5.6. Byklk faktr " Y
x
ve Z
x
" ............................................................................... 45
2.1.5.7. Malzemenin di dibindeki mukavemet deeri "
FG
" nin hesaplanmas ................. 45
2.1.6. Hesaplanan di dibi krlma emniyet katsays S
Fhe
....................................................... 46
2.1.7. Gerekli di dibi krlma emniyet katsays S
Fhe
.............................................................. 46
2.1.8. Di dibi krlma hasabnda kararn verilmesi ................................................................. 49
2.2. Di yanaklarnda yzey basnc hesab .............................................................................. 49
2.2.1. Di yana basnc form faktrleri ................................................................................. 50
2.2.1.1. Kavrama faktr "Z
"............................................................................................ 50
2.2.1.2. Helis as faktr "Z
" .......................................................................................... 50
2.2.1.3. Di yana form faktr "Z
H
"................................................................................. 51
2.2.1.4. Malzeme faktr "Z
E
"............................................................................................ 51
2.2.2. Dilinin yanak mukavemet deeri
HG
...................................................................... 52
2.2.2.1. Malzemenin di yanak mukavemet deeri
Hlim
................................................ 52
2.2.2.2. Dayanma sresi faktr "Z
NT
" ............................................................................... 53
2.2.2.3. Mterek yanak faktrleri "Z
L
., Z
V
., Z
R
" .............................................................. 53
2.2.2.4. Yalama faktr Z
L
........................................................................................... 53
2.2.2.5. evre hz faktr " Z
V
"........................................................................................ 54
2.2.2.6. Yzey ileme kalite faktr "Z
R
"........................................................................... 54
2.2.2.7. Malzemenin sertlik faktr "Z
W
"........................................................................... 55
2.2.2.8. Byklk faktr Z
x
......................................................................................... 55
2.2.3. Di yanaklar .................................................................................................................. 55
3. Konu ndeksi .............................................................................................................................. 56

12a-alin-dislileri.doc
Semboller

Sembol Birimi Tanm
a mm Eksenler aras mesafe (iletmedeki ilenen eksenler mesafesi), indeksine gre tanmlanr
a
0
mm Profil kaydrmasz eksenler aras mesafe
A
a
mm a eksenler mesafesi iin sapma deeri (tolerans)
A
aWk
mm W
k
ls iin alt sapma (minimum tolerans)
A
sne
mm Di kalnl st sapma deeri (tolerans)
A
Wk
mm W
k
ls iin st sapma (maksimum tolerans)
b mm Di genilii
b
1
mm Kk dilinin di genilii
b
2
mm Byk dilinin di genilii
d mm Di taksimat dairesi ap, indeksine gre
d , d
1
, d
2
mm
Taksimat dairesi ap veya blm dairesi ap, genelde ap olarak kullanlr ve indeksine
gre tanmlanr. d
1
Pinyonun taksimat dairesi ap. d
2
arkn taksimat dairesi ap.
d
a
mm Di st ap
d
a1
mm Kk dilinin di st lleri
d
a2
mm Byk dilinin di st lleri
d
b
mm Dilinin ba dairesi ap
d
ref
mm Yuvarlanma dairesi ap. Azdrma referens ap,
d
t
mm Dilinin taban dairesi ap
d
Y
mm Temel dairesi ap, evolventin yuvarlanma dairesi ap
e
d
mm Di boluu, iki di arasndaki boluk
ev asnn evolvent fonksiyonu, indeksine gre tanmlanr
F
e
N Eksenel kuvvet
F
r
N Radyal kuvvet
F
t
N Teetsel kuvvet
g
mm Kavrama boyu
h mm Diin ykseklii
h
a
mm Di st ykseklii
h
b
mm Ba ykseklii, diin taksimat dairesi ile ba arasndaki ykseklik
h
c
mm Kaval dilide cidar kalnl
h
Fa

mm

Kuvvet kolu. Di dibi krlmasna etki eden yatay kuvvet ile etki gren dzlem aras
mesafe.
h
t
mm Di taban derinlii, diin taksimat dairesi ile di taban arasndaki derinlik
i Nakil oran. i > 1 veya i 1 olabilir.
k llecek di says
m mm Modl, indeksine gre
m
n
mm Normal modl
m
t
mm Aln modl
M
t
Nm Torsiyon momenti
m
t
mm Modl, aln modl
n d/dak Devir says, indeksine gre tanmlanr
P kW G
p
n
, p
t
mm Normal taksimat (hatve), aln taksimat
p
Yt
mm Evolvent yuvarlanma dairesi taksimat (hatvesi)
R
d
mm Konik dilide koni yzeyinin (yan) d uzunluu
R
i
mm Konik dilide koni yzeyinin (yan) i uzunluu
R
or
mm Konik dilide koni yzeyinin (yan) ortalama uzunluu
s
a
mm Di ba (tepe) kalnl
s
d
mm Di kalnl, diin taksimat dairesindeki kalnl
S
FGER
Di dibi krlmasna kar gerekli emniyet katsays. S
FEM
=

S
FGER

S
Fhe
Hesaplanan di dibi krlmas emniyet katsays
S
Fn
Di dibi ykseklii. Di dibi geriliminin hesapland dzlemde di genilii
S
HGER
Di yana oyuklamasna kar gerekli emniyet katsays. S
HEM
=

S
HGER

S
Hhe
Hesaplanan di yana oyuklama emniyet katsays
t mm Taksimat, hatve
T
sn
mm Di kalnl sapma alan (tolerans alan, genilii)
u
Byk dili saysnn kk dili saysna oran, evirme oran,
daima u = z
2
/z
1
>1
v m/s Hz
W
k
mm llecek di saysndaki nominal byklk
www.guven-kutay.ch
Sembol Birimi Tanm
W
ka
mm llecek di saysndaki alt (minimum) bykl
W
k
mm llecek di saysndaki st (maksimum) bykl
W
n1
mm Kk dilinin l kontrol deerleri
W
n2
mm Byk dilinin l kontrol deerleri
x
1,2
Profil kaydrma faktr, indeksine gre tanmlanr
Y
Fa
Form faktr
Y
FS
Form ve entik faktr beraber
Y
Sa
entik faktr
z
Di says. ndeksine gre belirlenir. Genelde kk dili pinyon indeks 1 ile, byk
dili ark, ayna indeks 2 ile gsterilir.
z' [-] l kontrol di saylar, indeksine gre
z
1
[-] Kk dilinin di says
z'
1
[-] Kk dilinin l kontrol di saylar
z
2
[-] Byk dilinin di says
z'
2
[-] Byk dilinin l kontrol di saylar
z
n
Edeer di says. ndeksine gre belirlenir.
Kavrama as
Helis as
b
Evolventin yuvarlanma dairesindeki helis as
n
Kavrama as, normal. Genelde = 20 alnr.
p
Profil as
t
Aln kesitindeki kavrama as
w
Normal kesitte, iletmedeki kavrama as
wt
Aln kesitinde, iletmedeki kavrama as
Konik dilide koninin taksimat dairesini gren yarm tepe as
b

Konik dilide diin ba as, koninin taksimat dairesi konisi ile koninin d konisi
arasndaki tepe as
d
Konik dilide koninin d yarm tepe as
i
Konik dilide koninin taban dairesini gren yarm tepe as
t

Konik dilide diin taban as, koninin taksimat dairesi konisi ile taban dairesi konisi
arasndaki tepe as
Profil kavrama oran
Helisw kavrama oran

Dilide genilik oran = b/d
d
[-] Di genilii katsays
Fhe
N/mm
2
Hesaplanan di dibi krlma gerilmesi
FYe
N/mm
2
Yerel di dibi krlma gerilmesi
t
mm Taban kavisi, di dibi kavisinin yar ap
m/s evre hz

S i l i n d i r i k a l n d i l i l e r i

www.guven-kutay.ch
7

0. Genel bilgiler
Burada yalnz silindirik d aln dililerini zet halinde inceleyeceiz. Ksa bir giriten sonra dili
hesabn basamak basamak anlatacaz. Dili arklar eitli ynlerde olduka byk kuvvet ve
moment iletirler. D aln dili iftlerinin dnme ynleri birbirine kardr. En ok rastlanan eit
aln dili rnei, dz, eik ve avu aln dililer ekil 1 ve ekil 2 ile gsterilmitir. Dili
mekanizmas iin muhakkak iki dili gereklidir. Tek dili ile hibir fonksiyon gerekletirilemez.
Genelde dili iftinin biri kk dieri byktr. Kk diliye "pinyon", byk diliyede "dili
ark" denir.

ekil 1, Silindirik dz ve eik d aln dililer ekil 2, avu veya ok dili
0.1. Dilide geometrik byklklerin tanmlanmas
DIN 3960 normunda dili arklarnda eitli geometrik kavramlar ele alnr ve bunlarn arasndaki
geometrik balantlar formule edilir. Sz konusu kavram deerleri, ksmen di mukavemet
hesabnda, ksmende dililerin ve dili kutularnn yapmnda kullanlr. Dilinin ana byklklerini
sra ile grelim. Dili arklarla almak iin dili boyutlarn, toleranslarn ve eitli temel
byklkleri bilmek gereklidir. Dili ve di ama takmlar iin referans profili seilmelidir.
Evolvent dilisi standart temel byklkleriyle DIN 867, DIN 868, DIN 3960 ve DIN 3998
belirlenmitir. Bir dili arkn di says z, evrede tam adet olarak alnm ve kremayer dilidede di
says z = kabul edilmitir.
d Taksimat dairesi ap
b Di genilii
d
a
Di st ap
d
t
Taban dairesi ap
h Di ykseklii
h
a
Di st ykseklii
h
c
Kaval dilide cidar kalnl h
c
1,6m
h
t
Di taban derinlii
t Taksimat
s
a
Di st kalnl
e
d
Di boluu
a
d
a
h
d
t
d
O
h
t
t
t
a
s
d
ed
c
h
t
b
s
A
B
s
d
Di kalnl
ekil 3, Silindirik aln dili
t
Dib kavisi yar ap

Hesaplamay zetleyebilmek iin 3 kademeli bir redktr rnek olarak ele alalm.

www.guven-kutay.ch
8
0.2. Referans profili veya referans kremayeri DIN 867 / TS 612
Referans profilinin tanm:

Referans profili kabul edilmi kremayer dili profilidir.

Referans profilinin btn lleri standartlatrlm ve bunlar modle bal olarak gsterilmitir.
Bu standart en son ISO 53-20 ile dzenlenmitir.

AZDIRMA, FREZE
g
C
a
0
a
0
h
h
t
0
h
0
a
0
t
=
h
0
p
n
a
0
P
n
e
t
=
0
0
s
t
h
a
h
a
0
s
t
d
e
d
m
a
x
n
m
h
DL
C

ekil 4, Referans kremayeri

Dili

Referans kremayeri, freze

Profil as
P
Kavrama as
n

Di st ykseklii h
a
= m
n
Di st ykseklii h
a0
= 1,25 . m
n

Taban kavisi yar ap
t
=
a0
= 0,25 . m
n
Di st kavisi yar ap
t
=
a0
= 0,25 . m
n
Taksimat t = . m
n
Taksimat t = . m
n

Di boluu e
d
= t/2 Di boluu e
0
= t/2
Di kalnl s
d
= t/2 Di kalnl s
0
= t/2
Taban derinlii h
t
= 1,25 m
n
Taban derinlii h
t0
= m
n
+ C
Di ykseklii h = 2,25 m
n
Di ykseklii h
0
= 2 . m
n
+ C
C mesafesi C > 0,25 . m
n

max. kavrama boyu g
max
= m / cos
2
max. kavrama boyu g
max
= m / cos
2

Kavrama asnn tanm:

Kavrama as kavrama normali ile taksimat dairesinin kavrama noktas C deki teeti
arasndaki adr ve sembol veya
n
dir.


www.guven-kutay.ch
9

1. rnek, 3 kademeli redktr
Hesaplara balamadan nce baz bilgiler edinilir ve baz kabuller yaplr. Bu bir n hazrlktr. Sonra
deerler kesin olarak hesaplanr.
1. Redktrn kullanld yer: Standart retilecek vin kaldrma redktr.
2. Redktrn giri devir says: n
Gir
= 1400 d/dak (4 kutuplu ksa devre motoru)
3. Redktrn k devir says: n
= 16 d/dak (Kaldrma hz ve tambur apndan)

4. Toplam evirme oran: u
top
= 87,5 ( 1400/16 = 87,5)
5. Redktrde eksenler aras mesafe: a
1
= 125 mm (Standart R10 dizisinden seilir)
a
2
= 160 mm
a
3
= 200 mm
6. Referans profili: DIN 867 (Evolvent dili iin kabul edilen profil)
7. Kavrama as:
n
= 20 (Evolvent dili takm iin kabul edilen deer)
8. Ykleme says: N
L
3'000'000 (Devaml mukavemet deeri
9. Dilide yanak kalitesi: R
z
= 6,3 m (Normal yzey kalitesi)
10. Redktrde kullanlacak yan viskositesi: ISO 120, (50C, 120 mm
2
/s)

Bu deerlerin yannda hesaba balamak iin unu bilmemiz gerekir.
a) Tahrik iin kullanlacak motor gc m? yoksa
b) Kaldrlacak yk m? verilmi.

Burada kaldrlacak yk ve kullanlan donam verilmi kabul edelim.

F
Y
= 80 kN
Yk kaldrma faktr: Vin kaldrmasnda %3 yani 1,03 kaldrma donam kanca,
halat ve sapanlar olarak kabul edilir.
Donam 4/2, yani halat donam faktr 4/2= 2.
Tambur yar ap, kuvvet kolu mesafesi olarak alnr L
F
= 140 mm (DIN 15020 ye
gre hesaplardan.)
Ek faktr olarak artnamede bir istek olmadndan "1" alnr.
Randman olarak yk kaldrma takm, yani kanca ve halatn tamburdaki randman
dnlerek 4 adet keeli (RS) rulman yatak ve
Ma
= 0,995
4
= 0,98 ve tambur da
halat ve yataklama
Ta
= 0,985 bylece
KT
= 0,98 . 0,985 = 0,96 kabul edelim.

Bylece hesaplar iin geerli redktr k momenti M
t
= 5'977 Nm bulunur. Hesabn k veya
giri momentiyle yaplmas bulunduktan sonra hesaba devam edilir.

Bizim devimizde: Redktr k momenti M
t
= 5'980 Nm alnr ve hesaplanr.

Bu bilgilerden sonra kademelerin evirme oran bulunur. lk kaba seim tecrbeler sonucu yaplm
olan yardmc bir tabloyla yaplr. Tablo 1de x-ekseni toplam evirme orann, y-ekseni kademelerin
10 7 15
3
150 50 70 100 200 20 30
+
3
u u
2
u
1
+ u =
7
C
u
5
4
4,3
A
2
6
;
1
u
6,2
B
8
9
87,5

evirme orann gsterir. ki kademeli
redktrde A izgisi birinci kademenin,
kademeli redktrde B birinci, C ikinci
kademenin evirme oranlarn verir.

rneimizde toplam evirme oran 87,5
ve redktr kademelidir. B izgisinden
u
1
6,2 ve C izgisinden u
2
4,3 okunur.
Bylece u
3
= u u
1
u
2
denkleminden u
3

bulunur.

u
3
= 3,28
Tablo 1, Kademelerin evirme oran

www.guven-kutay.ch
10
Dili malzemesi seilir. Malzeme seilirken firmann tecrbeleri ve deposundaki malzemeler
dikkate alnr. Malzemeyi pinyon ve dili ark iin tecrbemiz olan ve depomuzda bulunan;
DIN 17200, semantasyon eliini,
16MnCr5, W.Nr.: 1.7131
0,5 mm kalnlnda ve 680 HB sertliinde semante edilmi olarak seelim.

Tablo 2, Malzeme seim klavuzu
Malzeme Isl ilem usul malat usul
Kk aparatlar, ev aletleri iin neriler
Zn-, Ms-, Al-alamlar Pskrtme dkm
malat elii, otomat elii
Al-,Zn-,Cu-yumuak malzeme
alam, Sert dokulu malzeme

Kalptan ekme, souk ekerek
ekil verme, Presleme,
Frezeleme
Sinter metal
Sinterleme
Tama aralar iin neriler
Alaml sementasyon elikleri Semente edilmi, perdahlanm
Az alaml islah elikleri
Karbonla nitrrlenmi, bazan
perdahlanm
Freze, planya veya
Trbo redktr ve Gemi redktr dilileri
Alaml islah elikleri perdahl veya perdahsz Frezeli
Nitrat elikleri
(Alminyumsuz)
Gas ile nitrrl, talanm veya
perdahlanm
Frezeli
Byk dili arklar, Byk dili dnme arklar
Alaml elik dkm
Alaml islah elikleri
(haddeli)
Endksiyon veya alevle
sertletirilmi
Frezeli
Sanayi redktrleri, Sistem grubu redktrleri
slah elikleri
Banyoda nitratlama, tek tek di
veya evresel alevle veya
endksiyon sertletirilmi
Alaml sementasyon elikleri Semente edilmi, talanm
Nitrat elikleri
(Alminyumsuz)
Gas ile nitrrl, talanm veya
perdahlanm
Azdrma, vurma veya planya ile
di ekilmi

Tablo 3, Malzeme katalou

DIN ismi
HB
Yanak
Flim
N/mm
2

Hlim
N/mm
2

GG 20 / DIN 1691 180 40 300
GG 25 / DIN 1691 220
55
330
GGG 40 / DIN 1693 180 140 - 190 390 - 470
GGG 60 / DIN 1693 250 165 - 220 490 - 570
GGG 100 / DIN 1693 350 260 700
GS 52.1 / DIN 1681 160 110 280
GS 60.1 / DIN 1681 180 120 310
St 37 / DIN 17 100 120 125 320
St 50 / DIN 17 100 160 140 360
St 60 / DIN 17 100 190
150
380
St 70/ DIN 17 100 210 200 450

www.guven-kutay.ch
11
Tablo 4, slah elikleri DIN 17 200 katalou

DIN ismi
HB
Yanak
Flim
N/mm
2

Hlim
N/mm
2

Ck 45 N / DIN 17200 190 155 - 200 470 - 530
34CrMo4V / DIN 17200 270 220 - 290 630 - 710
42CrMo4V / DIN 17200 300 225 - 310 680 - 760
34CrNiMo6V / DIN 17200 310 225 - 315 680 - 770
30CrNiMo8V / DIN 17200 320 230 - 320 700 - 780
h
a
d
d
e
l
i
,

l

i
l
e
m
s
i
z

34NiCrMo12.8V / DIN 17200 350 240 - 325 750 - 830
Ck 45 N / DIN 17200 190 115 - 160 390 - 450
34CrMo4V / DIN 17200 270 180 - 250 550 - 630
42CrMo4V / DIN 17200 300 185 - 270 600 - 680
34CrNiMo6V / DIN 17200 310 185 - 275 600 - 690
30CrNiMo8V / DIN 17200 320 190 - 280 620 - 700
d
m
,

l

i
l
e
m
s
i
z

34NiCrMo12.8V / DIN 17200 350 200 - 285 680 - 750
Ck 45 / DIN 17200
evresel sertletirilmi b<20 mm
34CrMo4 / DIN 17200
evresel / tek tek sertletirilmi
42CrMo4 / DIN 17200
evresel sertletirilmi
A
l
e
v

/

e
n
d
k
s
i
y
o
n

s
e
r
t
l
e
t
i
r
m
e
l
i

34CrNiMo6 / DIN 17200
Tek tek sertletirilmi
485 - 570
225 370
Di dibi
sertletiril-mi.

140 - 200
Di dibi
yumuak
1000 - 1230

Tablo 5, Uzun zaman gaz nitratlanm nitrat elikleri katalou

DIN ismi
HB
Yanak
Flim
N/mm
2

Hlim
N/mm
2

31CrMoV9V Sd < 0.6mm,
R
m
>900 N/mm
2

16MnCr5V Sd < 0.6mm,
R
m
>900 N/mm
2

700 - 775 270 - 420 1000 - 1100

Tablo 6, slah ve semantasyon elikleri katalou

DIN ismi
HB
Yanak
Flim
N/mm
2

Hlim
N/mm
2

42CrMo4V Sd < 0.6mm,
R
m

> 800 N/mm
2

U

z
a
m
a
n

g
.

n
i
t
r
a
t
l

16MnCr5V Sd < 0.6mm,
R
m
> 700 N/mm
2

465 - 570 300 - 370 780 - 1000
C45N
d < 300mm, m < 6 mm
390 - 425 220 - 300 650 - 760
42CrMo4
d < 600mm, m < 10 mm
390 - 425 220 - 300 650 - 760
16MnCr5N
d < 300mm, m < 6 mm
520 - 570 220 - 320 650 - 800
K
s
a

z
a
m
a
n

g
a
z

v
e
y
a

b
a
n
y
o

n
i
t
r
a
t
l

34 Cr4V
kamyonlar redktr iin
570 - 700 400 - 450 1200 - 1350


www.guven-kutay.ch
12
Tablo 7, Semantasyon elikleri katalou

DIN ismi
HB
Yanak
Flim
N/mm
2

Hlim
N/mm
2

16MnCr5
Standart elik m 20 mm
15CrNi6
m 16 mm ve byk boyutlar

17CrNiMo6
m 16 mm ve byk boyutlar
620 - 740 315 - 500 1300 - 1500
1.1. Pinyon aplarnn kaba taslak seimi
Pinyonun kaba taslak taksimat dairesi ap "d
1x
" bulunmas.

x
x
x , 1
u 1
a 2
d
+
=
F( 1 )

Birinci kademe iin;
72 , 34
2 , 6 1
125 2
u 1
a 2
d
1
1
1 , 1
=
+
=
+
=
d
1,1
= 34 mm
kinci kademe iin;
38 , 60
3 , 4 1
160 2
u 1
a 2
d
2
2
2 , 1
=
+
=
+
=
d
1,2
= 60 mm
nc kademe iin;
41 , 93
28 , 3 1
200 2
3 u 1
a 2
d
3
3 , 1
=
+
=
+
=
d
1,3
= 100 mm
1.2. Pinyonun di saysnn seimi
Taksimat izgisinde bulunan, A ve B noktalar aras, di diye tanmlanr.

Di kalnl
t = Taksimat
A B
Di boluu
Taksimat izgisi

Diin tanm ve snrlar ekil 5 ile gsterilmitir.
Bir di, di kalnl ve di boluundan oluur. Bir
dili arkn evresinde istenilen sayda di seilir
ve bu di says diye tanmlanr. Dili iftinde
kk dilinin di says z
1
ve byk dilinin di
saysda z
2
olarak belirlenmitir. Burada u
tanmlamayda yapalm. Dili arklar bir ka
kademe olarak kullanlrlar. Diliyi tam yerine gre
tanmlamak iin kademe saysnda dili iaretinin
hemen arkasnda gsterelim. rnein: nc
kademenin kk dilisi z
13
ve nc kademenin
byk diliside z
23
olarak gsterilir.
ekil 5, Di ve taksimat
1.2.1. evre hzna gre pinyon di saysnn seimi
evre hzna gre pinyon di saysnn seimi iin pinyonun evre hz hesaplanr:
Birinci kademe pinyonunun evre hz:
60
1400
035 , 0 n d v
1 , 1 1 , 1 1 d
= = v
d1
= 2,49 m/s
kinci kademe pinyonunun evre hz:
2 , 6 60
1400
06 , 0 u / n d v
1 2 , 1 2 , 1 2 d
= = v
d2
= 0,71 m/s
nc kademe pinyonunun evre hz:
3 , 4 60
1400
094 , 0 u / n d v
2 2 , 1 3 , 1 3 d
= = v
d1
= 0,27 m/s
Tablo 8, evre hzna gre pinyon di says
evre hz Pinyon di says
v < 1 m/s z
1
15 ... 20
v = 1...5 m/s z
1
18 ... 22
v > 5 m/s z
1
20 ... 25

v
d1
= 2,49 m/s iin z
1,1
19
v
d2
= 0,71 m/s iin z
1,2
17
v
d1
= 0,27 m/s iin z
1,3
17

www.guven-kutay.ch
13
1.2.2. Kullanlma yerine gre pinyon di saysnn seimi

Tablo 9, Kullanlma yerine gre pinyon di says
Konstruksiyon artlar Kullanlma yeri
pinyon di
says z
1

Di dibi mukavemeti, yanak basnc
mukavemeti ile ayn mhimlikte
Genel makina redktrleri, takm tezgahlar
(dk ve orta devir sayl < 1500 d/dak)
z
1
= 17...30
Di dibi mukavemeti, yanak basnc
mukavemetine kyasla daha mhim
Kaldrma redktr,
Tat aralar redktrlerinden bir ksm
z
1
= 14...20
Yanak basnc mukavemeti, di dibi
mukavemetine kyasla daha mhim
Devaml ve fazla yklenmeli redktrler
(yksek devir sayl > 1500 d/dak)
z
1
> 35

Kullanlma yerine gre btn kademelerde pinyon di says; Kaldrma redktr. z
1
17

1.2.3. Malzemeye ve evirim oranna gre pinyon di saysnn seimi

Tablo 10, Malzemeye ve evirim oranna gre pinyon di saysnn seimi
evirme oran u = z
2
/ z
1

Malzeme ve ilemleri
< 1 < 2 < 4 < 8
slah edilmi sertlik 230 HB yekadar
300 HB den fazla
32 - 60
30 - 50
29 - 55
27 - 45
25 - 50
23 - 40
22 - 45
20 - 35
Kr (GG..) veya sfero (GGG..) dkm 26 - 45 23 - 40 21 - 35 18 - 30
Nitrasyonlu 24 - 40 21 - 35 19 - 31 16 - 26
Semante edilmi veya yzey sertletirilmi 21 - 32 19 - 29 16 - 25 14 - 22

Btn dililer ayn malzeme ve 680 HB sertliinde semante edilmi olduundan; z
1
17

rneimiz iin en kk dis saysn n seim olarak kabul edelim; z
1,1
= 17 ; z
1,2
= 17 ; z
1,3
= 17

1.3. Modl
Modle girmeden dilide en nemli byklk olan "taksimat" ele alalm. Bir dili iftinin beraber
alabilmesi iin taksimatlarnn ayn byklkte olmas gerekir.
t
t
t
t
t
t
t
16 Dis
t
t
t
t
8 Dis
t
t
t
t
t
t
t

Taksimat ne kadar kk olursa
taksimat hatalarda okadar kk olur
ve bu dili iftinin sessiz ve grltsz
almasn salar. Devir saysnn
yksek olmas halinde, dili iftinin
sessiz almas aranlan artlardan
biridir. Bunun iinde taksimatn kk
seilmesi gerekir. Bu temel prensip
pratikte geerli olamaz. nk; modl
mukavemet hesaplarnda ana etken
olduundan ve modlde taksimat ile
doru orantl olduundan taksimatn
kk seilmesi olanak ddr.
Mukavemet hesaplar iin modl
olduunca byk seilmelidir.
ekil 6, Dili arkta taksimat
Kk taksimat diliyi tayan milin rijit yataklanmasn gerektirir. Bylece diboyunca tam temasn
gerekleme olasl artar. Di geniliinin taksimata oran kk olursa kaslma, byk olursa tam
temas etmeme olasl artar.

www.guven-kutay.ch
14

Taksimatn ayn byklkte olabilmesi iin taksimat dairesinin di saysna oran karlkl iki
dilide ayn olmaldr. Bu orantyada "modl" denilir.

Bir dili arkn taksimat dairesindeki evre bykln yazacak olursak:

evre = Di says x taksimat = z . t
evre = Pi x ap = . d

d = t z
Bu eitlikte iki taraf (.z) ile blersek;

=
t
z
d
F( 2 )

Burada sabit deerdir, taksimat "t" de dili iftte ayn byklktedir ve eittir. Bylece ortak sabit
bir deer elde olur. Bu deer "modl" olarak adlandrlr.

Modul taksimat dairesinin di saysna orandr ve " m " ile gsterilir. Dz dililerde buna normal
modul " m
n
" denilir. Seimi Tablo 11 ile yaplr.

Modl, forml F( 2 ) den
z
d
= m
n
F( 3 )

Taksimat, forml F( 2 ) den m t
n
=

F( 4 )

Tablo 11, Aln dililer iin modl m
n
nerileri ( DIN 780 ksmen)
Sra 1 0,1 0,12 0,16 0,2 0,25 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9
1,0 1,25 1,5 2 2,5 3 4 5 6 8
10 12 16 20 25 32 40 50 60

Sra 2 0,11 0,14 0,18 0,22 0,28 0,35 0,45 0,55 0,65 0,75 0,85 0,95
1,125 1,375 1,75 2,25 2,75 3,5 4,5 5,5 7 9
11 14 18 22 28 36 45 55 70

rneimizin kademe modlleri F( 3 ) forml ile kabaca deeri bulunur ve Tablo 11 ile sra 1 den
seilir. Kk modl dilinin sessiz almasn salar. Modl bydke kademe daha sesli alr.
Bunun iin kabaca hesaplanan modl byklnn kk deeri seilir.

Birinci kademe iin;
,.... 2
17
34
z
d
= m
1 , 1
1 , 1
1 n
= =
m
n1
= 2 mm
kinci kademe iin;
.. 53 , 3
17
60
z
d
= m
2 , 1
2 , 1
2 n
= =
m
n2
= 3 mm
nc kademe iin;
.. 88 , 5
17
100
z
d
= m
3 , 1
3 , 1
3 n
= =
m
n3
= 5 mm

www.guven-kutay.ch
15
1.4. Di geniliinin seimi b
Burada seilen di genilii her nekadar pinyon ile hesaplanyorsada byk arkn di boyudur.
Genelde = b/d
1
1 alnmasn neririm.

d
= b
1 b

F( 5 )

Di genilii katsays
b
Tablo 12 ile bulunur. Di geniliinin taksimat dairesine olan oran 0,6 dan
az ve 1,8 den fazla olmamaldr.
Pinyon genelde daha kaliteli malzemeden olduundan anmas daha zor olaca iin, pinyonun
genilii daha byk seilir.

b
1
= b + (5...10) mm olarak hesaplanp, seilir.

Tablo 12, Geniliin apa oran
G
e
n
i
l
i
i
n

a
p
a

o
r
a
n

=

b

/
d
b
Di saylar oran u = z / z
6
0.6
0.8
1
0.2
0.4
a
4 2 3 5
2 1
8 9 10 7
1
1.0
1.2
1.4
1.6
1.8
2.0
c
d

a erisi:
Kk devir sayl redktrler ve yol verme dili
dzeni, dili kalitesi DIN 8 ile 10 aras ve mil
yataklama dili ortada veya portofo dili.
b erisi:
Orta devir sayl redktrler. niversel-redktrler,
mil yataklama iyi ve devaml bakml, dili kalitesi
DIN 7 ile 9 aras, miller normal yataklanm.
c erisi:
Yksek devir sayl ve uzun mrl redktrler, dili
kalitesi DIN 6 ile 7 aras, miller hassas yataklanm.
d erisi:
okyksek devir sayl ve ok uzun mrl
redktrler, dili kalitesi DIN 4 ile 6 aras, miller ok
hassas ve rijit yataklanm.

rneimizin ark geniliklerini semek iin Tablo 12 da c erisini ele alalm:

Birinci kademe iin; u
1
6,2
1
= 1,1 b
2,1
= 1,1 . 34 37 b
2,1
= 40 mm b
1,1
= 45 mm
kinci kademe iin; u
2
6,2
2
= 1,1 b
2,2
= 1,1 . 60 66 b
2,2
= 75 mm b
1,2
= 80 mm
nc kademe iin; u
3
3,3
3
= 1,0 b
2,3
= 1,0.100100 b
2,3
= 105 mm b
1,3
= 115 mm

1.5. Helis as "", rol ve seimi

Helis dilide helis as taksimat silindirinde yanak dorusu teeti ile taksimat silindirinde
deme noktasndan ark eksenine paralel alnan doru arasndaki adr (ekil 7).
Helis as byk olmas kavrama oran
y byltr. Bu da sessiz ileme salar. Ancak nn

byk tutulmas rulman yataklarda arzu edilmeyen daha byk aksiyal ykler dourur. Bu gr
noktalanndan hareket edersek nn hzl ileyen kademelerde daha byk yava ileyen momentin
dolaysyla kuvvetlerin byk olduu kademelerde kk veya "0" olmasnn uygun olduu
sonucuna varrz.

Dili almasnda kullanlan azdrma tezgahlarnn zelliinden ileri gelen bir hususa gre nn tam
say olmas dilinin ok hassas bir asyla almasn salayamaz, buna mukabil sin / deerinin
tam say olmas bu hususu salayabilir . Helis dilide helis as taksimat silindirinde yanak
dorusu teeti ile taksimat silindirinde deme noktasndan ark eksenine paralel alnan doru
arasndaki adr (ekil 7).

www.guven-kutay.ch
16
S
S
t t
t = m .
t
N
N
n
t

=

m

.

n
A
B
C

ekil 7, Normal ve aln modl, helis as

ok hassas hzl ileyen dililer imal edilmek isteniyorsa,

sin / =0,05 tam say =09 02 15
sin / =0,07 tam say =12 42 14
sin / =0,05 tam say =16 25 26

gibi ksrl larn seilmesi gerekir. Tablo 13 ile istenilen helis as seilir. Burada dikkat
edilecek husus udur:

Bu ksurlu helis alar yalnz azdrma tezgahnda imal edilecek dililer iin geerlidir.
Dier retim ekillerinde byle ksurlu a seilmez.

Tablo 13, Helis as nn azdrma tezgahlar iin nerilen deerleri( DIN 3978 den bir ksm)
1 2 1.25 2.5 1.5 3
m
n
mm
4 8 5 10 6 12
sin / 0.100 5.73920 0.93375 5.37940 0.1125 6.45940
sin / 0.125 7.18080 0.12500 7.18080 0.1500 8.62690
sin / 0.150 8.62690 0.16625 8.98930 0.1875 10.8069
sin / 0.175 10.0787 0.18750 10.8069 0.2250 13.0029
sin / 0.200 11.5370 0.21875 12.6356 0.2625 15.2185
sin / 0.225 13.0029 0.25000 14.4775 0.3000 17.4576
sin / 0.250 14.4775 0.28125 16.3348 0.3375 19.7246
sin / 0.275 15.9620 0.31250 18.2100 0.3750 22.0243
sin / 0.300 17.4576 0.34375 20.1055 0.4125 24.3620
sin / 0.325 18.9656 0.37500 22.0243 0.4500 26.7437
sin / 0.350 20.4873 0.40625 23.9695 0.4875 29.1764
sin / 0.375 22.0243 0.43750 25.9445 0.5250 31.6682
sin / 0.400 23.5782 0.46875 27.9532 0.5625 34.2289

rneimizin iin helis as seimleri: Her nekadar sin 3,5.m
n
/ b kabaca seim iin nerilirsede
modle gre helis asn semek daha dorudur.
Birinci kademe iin; m
n1
2 (1/2/4/8) grubundan
1
= 18.9656
kinci kademe iin; m
n2
3 (1,5/3/6/12) grubundan
2
= 15.2185
nc kademe iin; m
n3
5 (1,25/2,5/5/10) grubundan
3
= 10.8069
seelim.

www.guven-kutay.ch
17
1.6. Dili yanann helis yn
Beraber alan d aln dili iftinde helis ynleri kart yn olarak seilmelidir.
rnein: Pinyon; sa helis,
Dili ark; sol helis.

Helis ynnn bulunmas iin ekil 8 ve ekil 9 ile helis ynlerinin tarifi yaplmtr. Rotasyon
ekseni dik tutulunca helis yn verilen ad gsterir.

Rotasyon ekseni

Rotasyon ekseni

ekil 8, Sa helis ekil 9, Sa helis

Dili yanann helis yn sistemdeki yatak kuvvetlerine gre seilir. Ayn mil zerinde bu-lunan
arklarn helis ynleri, eksenel kuvvetlerin karlkl gelip toplam eksenel ykn az olmas iin,
ayn ynde seilir. (bak ekil 10ekil 10, Dili tayan milde kuvvetler

Sol helis
Sa helis
t2
F
Sol helis
a1
A
F
F
r2
t1
F
F
a2
r1
F
Sa helis
B
d
o
g
r
u
l
t
u
s
u
Y
a
n

y
z
E
k
s
e
n

p
a
r
a
l
e
l
i
y
d
o
g
r
u
s
u
(
K
a
v
r
a
m
a
C
t
d
t
90
x
t
(
Fa
Fa F
t
F
r F
r
F

ekil 10, Dili tayan milde kuvvetler

1.7. Aln modl "m
t
"
Aln modl "m
t
" ekil 7 de grlmektedir. Aln modl "m
t
" ABC dik geninin hipotensdr.

cos
m
= m
n
t
F( 6 )

Birinci kademe iin;
m
n1
2
9656 , 18 cos
2
cos
m
= m
1
1 n
1 t
=

m
t1
= 2,114805 mm
kinci kademe iin;
m
n2
3
2185 , 15 cos
3
cos
m
= m
2
2 n
2 t
=

m
t2
= 3,109028 mm
nc kademe iin;
m
n3
5
8069 , 10 cos
5
cos
m
= m
3
3 n
3 t
=

m
t3
= 5,090278 mm

www.guven-kutay.ch
18
1.8. arkn di saysnn seimi

arkn di saysnn seimi eksenler aras mesafe formlnden bulunur.
( )
2
m
z z a
t
2 1
+ =
2 1
t
z z
m
a 2
+ =

1
t
2
z
m
a 2
z
=
F( 7 )

Birinci kademe iin;
19
2,114805
125 2
z
m
a 2
z
11
1 t
1
21

=
z
21
= 99
kinci kademe iin;
18
3,109028
160 2
z
m
a 2
z
12
2 t
2
22

=
z
22
= 84
nc kademe iin;
17
5,090278
200 2
z
m
a 2
z
13
3 t
3
23

=
z
23
= 61

Yeni evirim oranlar:

Birinci kademe iin;
19
99
z
z
u
11
21
1
= =
u
1
= 5,21053
kinci kademe iin;
18
84
z
z
u
12
22
2
= =
u
2
= 4,66667
nc kademe iin;
17
61
z
z
u
13
23
3
= =
u
3
= 3,58824

1.9. Para konumlarnn kabaca kontrol
leride hesaplar bitirip her eyin yolunda olduunu zannettiimiz zaman paralarn biri birine
deydiklerini grmek ok ac olur. Onun iin imdiden kabaca para konumlarn kontrol etmekte
fayda vardr. ekil 11 ile kontrol yaplmas gereken t
1
ve t
2
mesafeleri gsterilmitir.

d
W4
2
a a
3
2
t
da22
1
t d
a21
d
a13

ekil 11, Para konumlarnn kabaca kontrol

Burada t
1
mesafesi; ) d d ( 5 , 0 a t
13 a 21 a 2 1
+ = forml ile,
t
2
mesafesi; ) d d ( 5 , 0 a t
22 a 4 W 3 2
+ = forml ile bulunur.

www.guven-kutay.ch
19
Geometrik lleri kabaca hesaplayalm.

1 n 1 t 21 21 a
m 2 m z d + = 99. 2,114805+2.2 d
a21
214,566 mm
2 n 1 t 22 22 a
m 2 m z d + = 84. 3,109028+2.3 d
a22
268,958 mm
3 n 3 t 13 13 a
m 2 m z d + = 17. 5,090278+2.5 d
a13
99,535 mm
d
W4
140 mm

) d d ( 5 , 0 a t
13 a 21 a 2 1
+ = = 160 0,5.( 214,566+99,535) = 2,96 mm > 0
) d d ( 5 , 0 a t
22 a 4 W 3 2
+ = = 200 0,5.(130+268,958) = 0,52 mm > 0

Bu sonulara gre herhangi bir konstruksiyon nlemi almadan hesaplara devam edebiliriz.

1.10. evirim orannn kontrol
Konstrksiyonda kabul edilen deerlere gre evirim oran:

25 , 87
17
61
18
84
19
99
z
z
z
z
z
z
u u u u
13
23
12
22
11
21
3 2 1 topHe
= = = =

artnamede istenilen hz iin gerekli evirim oran u
is
= 87,5

Sapma oran % olarak
100
u
u u
u
is
hes is
=
F( 8 )

100
5 , 87
25 , 87 5 , 87
u
= = 0,285

u = % 0,3

1.11. Redktrn randman, verim derecesi
Genel olarak redktrde kullanlan makina elemanlarnn randmanlarn sralayalm:

Tablo 14, Randman katsaylar
Redktrde kullanlan makina eleman Sembol Deeri
Talanm ve iyi yalanan dili kademesi
Dk
= 0,995
lenmi ve iyi yalanan dili kademesi
Dk
= 0,990
Rulman yatak verim derecesi
RY
= 0,995
Normal yalanan contann verim derecesi
Co
= 0,980

Giri, 1 nci mil
2
RY Co 1 M
= = 0,98 . 0,995
2
= 0,970225
1 nci Kademe
2
RY Dk K 1
= = 0,995 . 0,995
2
= 0,985075
2 nci Kademe
2
RY Dk K 2
= = 0,995 . 0,995
2
= 0,985075
3 nc Kademe
2
RY Dk K 3
= = 0,995 . 0,995
2
= 0,985075
k, 4 nc mil
Co 4 M
= = 0,98
Kaldrma takm
KT
= 0,96

Toplam verim derecesi:
4 M K 3 K 2 K 1 1 M Re
=

Re
= 0,970225 . 0,985075 . 0,985075 . 0,985075 . 0,98

Re
= 0.908879

Toplam verim
top
= 0.91 kabul edilir.

www.guven-kutay.ch
20
1.12. Millerde ve kademelerde deerler

Mil Devir says
1. Mil *)1 n
M1
= n
Mo
= 1'400 n
M1
= 1'400 d/dak
2. Mil n
M2
= n
M1
/ u
1
= 1'400 / 5,21053 n
M2
= 269 d/dak
3. Mil n
M3
= n
M2
/ u
2
= 269 / 4,66667 n
M3
= 58 d/dak
4. Mil n
M4
= n
M3
/ u
3
= 58 / 3,58824 n
M4
= 16 d/dak

Mil Moment
1. Mil M
t1
= M
t2
/ u
1
/
1K
= 381 / 5,211 / 0,985 M
t1
= 75 Nm
2. Mil M
t2
= M
t3
/ u
2
/
2K
= 1'752 / 4,667/ 0,985 M
t2
= 381 Nm
3. Mil M
t3
= M
t4
/ u
3
/
3K
= 6'194/3,588 / 0,985 M
t3
= 1'752 Nm
4. Mil *)1 M
t4
= M
/
Co
= 5'980 / 0,98 M
t4
= 6'194 Nm
*)1 Balang deeri

Kademe Teetsel kuvvet
1. Kademe F
t1
= 2 . M
t1
/ d
11
= 2 . 75 / 45,179

F
t1
= 3'339 N
2. Kademe F
t2
= 2 . M
t2
/ d
12
= 2 . 381 / 63,673 F
t2
= 13'624 Nm
3. Kademe F
t3
= 2 . M
t3
/ d
13
= 2 . 1752 / 98,956 F
t3
= 40'504 Nm

1.13. Dili imalat kalitesinin seimi
Dili arklarn tek tek ana byklklerinin tolerans, taksimat dairesine bal ve ait olduu modl
sahalarna gre 12 kalite grubuna ayrlmtr. Dililerin kalite gruplar, 1 den 12 ye kadar,
kullanldklar yer ve ekonomiklik bakmndan dnlerek seilir. Kalite seimi iin neriler
aada verilmitir. Dnlmeden seilen her byk tolerans kalitesi, maliyeti gereksiz olarak
ykseltir. 1 ... 4 kaliteleri mastarlar ve dili kontrol aletleri iin, 11 ve 12 nci kalitelerde kaba, genelde
dkm dililer iindir.

Tablo 15, Yzey kalitesi iin neriler
DIN kalitesi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Yzey kalitesi N1 N2 N3 N4 N5 N6 N7 N8 N9 N10 N11 N12
R
z
m olarak 0,06 0,25 0,63 1,6 2,5 6,3 16 63 160 250

Dili imalat kalitesi u kriterden birine gre yaplr ve dier ikisiyle tahkik edilir.

malat usul
Kullanld yer
evre hz

Dikkat edilecek genel husus udur: Sertletirilmi helis ve avu dililerde di ba krlmasn
nlemek iin en kaba kalite olarak DIN 8 seilmelidir.

Btn neriler en ekonomik imalat kalitesini gstermektedir. Daha dk kaliteler seilebilir.

Tablo 16, malat ekline gre dili kalitesinin seimi
Planyalanm veya frezelenmi (azdrma) dililer
Preste kesilmi veya preslenmi dililer

Planyal, frezeli dililer
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Raspalanm dililer
Talanm dililer

malat ekline gre dili kalitesi; DIN 8

www.guven-kutay.ch
21

Tablo 17, Dilinin kullanld yere gre imalat kalitesinin seimi
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Mastar dili
Trbinler
Is motorlar
Gemi ina
Buhar makinalar
Tekstil makinalar
Bask (matbua) makinalar
Apparatlar
Demiryolu
Kaldrma ve Tama makinalar
Bro makinalar
Saat ve hassas mekanik makinalar
Takmtezgahlar
l makinalar
Uaksanayi ve Uaklar
Kamyon ve makinalar
Rayda hareketli makinalar
Arazi ve Ziraat makinalar

Kullanld yere gre imalat kalitesi: DIN 8

Tablo 18, evre hzna gre seimi dili imalat kalitesinin
DIN Qualitt

1
v > 42 m/s

2

v 42 m/s

3

4

v 20
m/s
5

6

7

8 v 8 m/s
9

10 v 3 m/s

11

12

evre hzna gre imalat kalitesi; DIN 8

Bu kriterlere gre imalat kalitesi sertletirilmi dililer iin olan DIN 8 seilir.

www.guven-kutay.ch
22
1.14. Geometrik deerler

Temel byklkler Pinyon ark Pinyon ark Pinyon ark
Di says z
1
, z
2
19 99 18 84 17 61
Modl m
n
mm 2 3 5
Kavrama as
n
20 20 20
Di genilii b
1
, b
2
mm 45 40 80 75 115 105
Helis as 18,9656 15,2185 10,8069
Helis yn rechts links rechts links rechts links
Eksenler mesafesi a mm 125 160 200
Dili kalitesi DIN 8 DIN 8 DIN 8
Dili yanak kalitesi R
z
m 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3 6,3
Ykleme says 3.000.000 3.000.000 3.000.000
Aln modl m
t
mm 2,114805 3,109028 5,090278

1.14.1. Kavrama as "
n
"

Aln kavrama as:
=
cos
tan
tan
n
t
F( 9 )

t1
= 21,049867
t2
= 20,666370
t3
= 20,331779

1.14.2. letmede kavrama as "
tw
"

letmede kavrama as: t
2 1
n
tw
ev
z z
tan 2
ev +
+

=
F( 10 )

tw1
= 21,318033
tw2
= 21,992481
tw2
= 21,446199

1.14.3. Kaydrmasz eksenler aras " a
0
"

Kaydrmasz eksenler aras:
2
z z
m
2
z z
cos
m
a
2 1
t
2 1 n
0
+
=
+
=
F( 11 )

a
01
= 124,773468 a
02
= 158,560431 a
03
= 198,520831

t
"

Evolvent fonksiyonu:
t t t
tan inv =
F( 12 )

inv
t1
= 0,017473 inv
t2
= 0,016502 inv
t3
= 0,015685

tw
"

tw tw tw
tan inv =
F( 13 )

inv
tw1
= 0,018176 inv
tw2
= 0,020032 inv
tw3
= 0,018519

tw
"

tw tw tw
tan inv =
F( 14 )

inv
tw1
= 0,018176 inv
tw2
= 0,020032 inv
tw3
= 0,018519

www.guven-kutay.ch
23

1.14.7. Toplam profil kaydrmas " (x
1
+x
2
) "

Toplam profil kaydrmas:
n
t tw 2 1
tan 2
) inv inv ( ) z z (
x

+
=
F( 15 )

x
1
= 0,113956 x
2
= 0,494724 x
3
= 0,303664

1.14.8. D ap dzeltmesi " k m
n
"

D ap dzeltmesi:
a m x a km
n 0 n
+ =
F( 16 )

k m
n1
= 0,001380 k m
n2
= 0,044603 k m
n3
= 0,039152

1.14.9. Temel helis as "
b
"

Temel helis as:
( )
n 0 b
cos sin sin a =
F( 17 )

b1
= 17,782260
b2
= 14,280548
b3
= 10,148032

1.14.10. Edeer di says " z
n
"

Edeer di says:
( )
0
2
b
n
cos cos
z
z

=
F( 18 )

z
n11
, z
n21
= 22,16 115,45 z
n12
, z
n22
= 19,86 92,69 z
n13
, z
n23
= 17,86 64,09

1.14.11. Profil kaydrmas " x "
Profil kaydrmas yaplmasndaki maksatlar

Evolvent bir dili profilinde profil kaydrmas yapmak demek, o diliyi normal di st apndan
daha byk (pozitif x) bir apta veya daha kk (negatif x) bir apta ayn di says ve ayn
modlle amak demektir. Bu da kavrama asn
n
=20 bytmek veya kltmek anlamna gelir.

Profil kaydrmasndan ne elde edilir?

20 evolvent dililerde profil kaydrmasz imal edilmesi uygun olabilecek minimum di says 14
tr. Bu di saysndan kk di saylarnda di dibi kesimesi olaynn meydana gelmesi pozitif
profil kaydrmalar ile nlenir. Bu olay ekil 12 ile abartmal olarak ifade edilmitir.
-
v
V

-
D
i
m
i
n
u
s
t
+
v
t
V

-
D
i
p
u
l
u
s
Sfr di
t

ekil 12, Profil kaydrmas

Pozitif profil kaydrmalar

Pozitif profil kaydrmalar dili mukavemetini arttrr. Kavrama oran
y azaltr. Kavrama
orannn azalmas dilinin grltl ilemesinde rol oynar. Negatif profil kaydrmalar ise dili

www.guven-kutay.ch
24
mukavemetini azaltr, buna mukabil kavrama orann bytr, bu da dili iftinin sessiz ve sakin
ilemesini salar. Genel olarak ok hzl ileyecek dili iftlerinde kavrama orannn byk olmas
gerekir, ancak bu yntem mukavemet koullarnn elverdii nispette uygulanabilir.

Toplam profil kaydrmas

ok nemli olmamakla beraber Toplam profil kaydrmas x
1
+x
2
nin uygun seilmesiyle eksen
arasnn toparlak bir say olmas temin edilebilir. Profil kaydrmas ya F( 20 ) ve F( 20 ) ile
hesaplanr veya ekil 13 ile seilir.

Dz dililer iin:
|
.
|
\
|
|
|
.
|
\
|
100
z z
log
z
z
log
2
x 1
2
x
x
2 1
1
2
1
F( 19 )

Helis dililer iin:
|
.
|
\
|
|
|
.
|
\
|
100
z z
log
z
z
log
2
x 1
2
x
x
2 n 1 n
1
2
1
F( 20 )

40 10 20 30
0,2
0,4
-0,4
-0,2
0
120 140 160 50 60 70 80 90 100
n
0,6
0,8
1
P
r
o
f
i
l

k
a
y
d
r
m
a

f
a
k
t

x
Di says z, z

ekil 13, Profil kaydrma faktr seimi

Dolu izgiler (krmz): Nakil oran yavaa doru, i = z
2
/ z
1
>1
Kesik izgiler (mavi) : Nakil oran hzlya doru, i = z
2
/ z
1
<1

x
1
seilmesi: nce z
or
= (z
1
+z
2
)/2 ve x
or
= (x
1
+x
2
)/2 koordinatl nokta bulunur.
Bu noktadan duruma gre (i >1 veya i < 1) zel izgi ait olan guruba gre izilir. Bu izgiden z
1

deerine gre x
1
deeri seilir.

x
2
hesaplamas: Buradada x
1
seildikten sonra x
2
hesaplanr:
1 2
x x x =

x
11
, x
21
= +0,25 0,13604 x
12
, x
22
= +0,30 +0,19472 x
13
, x
23
= +0,25 +0,05366

Burada x
1
deeri nerilerin ayns alnmam, seilmitir.

www.guven-kutay.ch
25

1.14.12. Taksimat dairesi ap " d
1
, d
2
"

Taksimat dairesi ap:
t
m z d =
F( 21 )

d
11
, d
21
= 40,181 209,366 d
12
, d
22
= 55,963 261,158 d
13
, d
23
= 86,535 310,507

1.14.13. Di st ap " d
1
, d
2
"

Di st ap:
( )
n n a
m k 2 x 1 m 2 d d + + =
F( 22 )

d
a11
, d
a21
= 45,179 212,821 d
a11
, d
a21
= 63,673 268,327 d
a11
, d
a21
= 98,956 321,044

1.14.14. llecek di says " k
1
, k
2
"

llecek di says: 2 5 , 0
180
z
k
n n
+

= F( 23 )

Hesap sonucu elde edilen k deeri daima bir sonraki tam sayya yuvarlanr.

k
11
, k
21
= 3 14 k
11
, k
21
= 3 11 k
11
, k
21
= 3 8

1.14.15. Kontrol l deeri " W
k1
, W
k2
"

d
k
3 d
d
b
pe
Wk
sb pe
ekil 14, llecek di says
ekil 14 ile llecek di says ve llecek
deer gsterilmitir.
Kontrol l deeri W
k
u ekilde
hesaplanr. llen mesafe temel dairesinin
teet boyudur.

s
+ p ) 1 - k ( =
W
b
e
k

Buradaki deerleri yazarsak:

cos t = p p
b e

n
m = t

P deerini yerletirirsek; = cos m p
n
e

Temel dairesindeki di kalnl
|
.
|
\
|
inv +
d
s
d =
s
b b

2
p
= s cos z
m
= cos d =
d
n b

|
|
.
|
\
|

inv +
z
m
2
p
cos z
m
=
s
n
n b

Dz dililerde k-kadar di iin kontrol l deeri

Profil kaydrmasz dz dili; | | inv z + ) 0,5 - k ( cos
m
=
W
n n n k

Profil kaydrmal dz dili; | |

n n n n n k
sin
m
x 2 + inv z + ) 0,5 - k ( cos
m
=
W

Helis dililerde k-kadar di iin kontrol l deeri

Profil kaydrmasz helis dili; | | inv z + ) 0,5 - k ( cos
m
=
W
t n n k

Profil kaydrmal helis dili; | |

n n t n n k
sin
m
x 2 + inv z + ) 0,5 - k ( cos
m
=
W


www.guven-kutay.ch
26
Kontrol l deeri;

| |

n n t n n k
sin
m
x 2 + inv z + ) 0,5 - k ( cos
m
=
W

F( 24 )

W
k11
, W
k21
= 15,727 82,773
W
k12
, W
k22
= 23,594 97,299
W
k13
, W
k23
= 39,010 115,384

1.14.16. Kontrol l deeri toleranslar
Burada hesaplanan deer teoretik olarak bulunan tam byklktr. Dilinin alabilmesi iin
gerekli olan toleranslar verilmelidir.

Tablo 19, Seifert'e gre eksenler mesafesi ve di kalnl iin tolerans nerileri
Kullanld yer A
sne
-Reihe T
sn
-Reihe A
a
-Reihe
Genel makina tahrikleri b 26 js 7
Makas ve yry tahrikleri c 25 js 6
Takm tezgahlar f 24/25 js 6
Arazi ve zraat makinalar e 27/28 js 8
Kamyon ve i makinalar d 26 js 7
Lokomotif ve plastik makinalar c, cd 25 js 7

Kaldrma redktr " Genel makina tahrikleri " grubuna girer ve tolerans gruplar:
Eksenler mesafesi toleranslar A
a
-Sras = js 7
Dikalnl st sapma deeri A
sne
-Sras = b
Di kalnl tolerans T
sn
-Sras = 26

Tablo 20, Eksenler mesafesi toleranslar A
a
DIN 3964 e gre
a mm js5 js6 js7 js8 js9
10 - 18 4,0 m 5,5 m 9,0 m 13,0 m 21,0 m
18 - 30 4,5 m 6,5 m 10,0 m 16,0 m 26,0 m
30 - 50 5,5 m 8,0 m 12,0 m 19,0 m 31,0 m
50 - 80 6,5 m 9,5 m 15,0 m 23,0 m 37,0 m
80 - 120 7,5 m 11,0 m 17,0 m 27,0 m 43,0 m
120 - 180 9,0 m 12,0 m 20,0 m 31,0 m 50,0 m
180 - 250 10,0 m 14,5 m 23,0 m 36,0 m 57,0 m
250 - 315 11,0 m 16,0 m 26,0 m 40,0 m 65,0 m
315 - 400 12,0 m 18,0 m 28,0 m 44,0 m 70,0 m
400 - 500 14,0 m 20,0 m 31,0 m 48,0 m 77,0 m

a 125 mm 160 mm 200 mm
A
a
-Sras = js 7 0,0200 mm 0,0200 mm 0,0230 mm

Tablo 21, Dikalnl st sapma deeri (tolerans) A
sne
DIN 3967 ye gre
d in mm b bc c cd d e f
bis 10 -70 m -58 m -48 m -40 m -33 m -22 m -10 m
10 - 50 -95 m -75 m -65 m -54 m -44 m -30 m -14 m
50 - 125 -125 m -105 m -85 m -70 m -60 m -40 m -19 m
125 - 280 -170 m -140 m -115 m -95 m -80 m -56 m -26 m
280 - 560 -230 m -190 m -155 m -130 m -110 m -75 m -35 m
560 - 1000 -310 m -260 m -210 m -175 m -145 m -100 m -48 m

d 40,181 209,366 55,963 261,158 86,535 310,507
A
sne
-Sras = b -095 m -170 m -125 m -170 m -125 m -230 m

www.guven-kutay.ch
27

Tablo 22, Di kalnl tolerans T
sn
DIN 3967 ye gre
d mm 24 25 26 27 28 29
bis 10 12 m 20 m 30 m 50 m 80 m 130 m
10 - 50 20 m 30 m 50 m 80 m 130 m 200 m
50 - 125 25 m 40 m 60 m 100 m 160 m 250 m
125 - 280 30 m 50 m 80 m 130 m 200 m 300 m
280 - 560 40 m 60 m 100 m 160 m 250 m 400 m
560 - 1000 50 m 80 m 130 m 200 m 300 m 500 m

d 40,181 209,366 55,963 261,158 86,535 310,507
T
sn
-Sras = 26 050 m 080 m 060 m 080 m 060 m 100 m

Toleranslar;

W
k
iin st tolerans (sapma)
= cos A A
sne Wk

F( 25 )

W
k
iin alt tolerans (sapma)
( ) = cos T A A
sn sne aWk
F( 26 )

1. Kademe 2. Kademe 3. Kademe
Pinyon ark Pinyon ark Pinyon ark
A
Wk
-0,089 -0,160 -0,117 -0,160 -0,117 -0,216
A
aWk
-0,136 -0,235 -0,174 -0,235 -0,174 -0,310

W
k
deeri
Wk k k
A W W + =
F( 27 )

W
kA
deeri
aWk k kA
A W W + =
F( 28 )

W
k
st l deeri 15,637 82,613 23,477 97,140 38,892 115,168
W
kA
Alt l deeri 15,590 82,538 23,420 97,064 38,836 115,074

1.14.17. Temel daire ap " d
b1
, d
b2
"
Evolvent dililerde temel dairesi, dili lleri iin k bykldr. Temel dairesinin ekseni dili
arkn ekseniyle akm haldedir. Bu gn piyasada kullanlan dililerin %85 i daire evolventi
profili ile imal edilmitir. Daire evolventi bir ubuun temel dairesinin zerinde yuvarlanmas ile
oluur. Buna "yuvarlanma dairesi" adda verilir.
M
d
d
b
r
C
r
b

ekil 15, Dilinin temel dairesi
Temel dairesi ne profil, nede eksenler kaydrmas ile deiir,
temel dairesi bu deerlere bal olmayp deeri aynen kalr.
Temel dairesi kart dili ile de baml deildir. Temel
dairesini tanmlamak istersek ekil 15 e gre u bantlar
yazabiliriz:
d
d
r
r
cos
b b
= =

buradan: = cos d d
b
bants bulunur.
Eer Taksimat dairesi ap olarak z m d = deerini
yerletirirsek, u forml elde ederiz:

Temel dairesi ap:
t t b
cos z m d =
F( 29 )

d
b11
, d
b21
= 37,500 195,394 d
b12
, d
b22
= 52,361 244,353 d
b13
, d
b23
= 81,143 291,161

www.guven-kutay.ch
28

1.14.18. Profil kavrama oran "
"
Hassas ve tam hesaplar iin

deerleri hesaplanmal, kaba olarak alnabilecek deerler tablodan
alnmaldr.
Pinyon says z , z , z
Di says oran u = z / z
P
r
o
f
i
l

k
a
v
r
a
m
a

o
r
a
n
1,7
1,9
1,8
1,5
1,4
20 14 17
1,6
1 n1 v1
2 1
1
,2
1
1
,5
2
3
5
1
0 o
o
25 30 35 40 50

Di says z , z , z , z
l
e
t
m
e
k
a
v
r
a
m
a
a
2
1,2
z

,

z

i
i
n
2
1
8 10
0,5
0,6
1
P
r
o
f
i
l

k
a
v
r
a
m
a

o
r
a
n
1,1
0,7
1,0
0,9
0,8
50
1
20 40 30
2 n1 n2
200 100 150
=
1
6
2
6
2
4
2
2
2
0
1
8

ekil 16,
Sfr ve V- Sfr kademede ekil 17,
V- kademede
Dz dili, Sfr-Kademe
n n
n 0
2
2 b
2
2 a
2
1 b
2
1 a
e
cos m
sin a - d - d + d - d 0,5
=
p
g

|
.
|
\
|

Dz dili, V-Kademe
n n
w 0
2
2 b
2
2 a
2
1 b
2
1 a
e
cos m
sin a - d - d + d - d 0,5
=
p
g

|
.
|
\
|

Helis dili, Sfr-Kademe
t t
t 0
2
2 b
2
2 a
2
1 b
2
1 a
et
cos m
sin a - d - d + d - d 0,5
=
p
g

|
.
|
\
|

Helis dili, V-Kademe
t t
wt 0
2
2 b
2
2 a
2
1 b
2
1 a
et
cos m
sin a - d - d + d - d 0,5
=
p
g

|
.
|
\
|

Profil kavrama oran "
n
"
( )
2
b
n
cos

F( 30 )

1
= 1,504
2
= 1,491
3
= 1,522

1.14.19. Helis kavrama oran "
"
Hassas ve tam hesaplar iin

deerleri hesaplanmal, kaba olarak alnabilecek deerler tablodan

Helis kavrama oran "
"
1
m
sin
b
=
n
1

F( 31 )

Helis kavrama orannn birden byk olmas halinde kademede kesintisiz deme olacandan
kademe sessiz, yani grltsz alr.

1
= 2,069
2
= 2,089
3
= 1,253

www.guven-kutay.ch
29
1.14.20. Geometrik byklklerin toparlanmas

Temel deerler :
Di says z
1
, z
2
19 99 18 84 17 61
Modl m
n
2 mm 3 mm 5 mm
Kavrama as
n
20 20 20
Di genilii b
1
, b
2
45 mm 40 mm 80 mm 75 mm 115 mm 105 mm
Helis as 18.9656 15.2185 10.8069
Helis yn rechts links rechts links rechts links
Eksenler aras mesafe a 125 mm 160 mm 200 mm
Eksenler aras tolerans a 0.0200 mm 0.0200 mm 0.0230 mm
Dili kalitesi DIN 8 DIN 8 DIN 8
Dili yanak kalitesi R
z
6.3 m 6.3 m 6.3 m 6.3 m 6.3 m 6.3 m
Ykleme says 3'000'000 3'000'000 3'000'000
Geometri
Aln modl m
t
2.114805 mm 3.109028 mm 5.090278 mm
Aln kavrama as
t
21.049867 20.666370 20.331779
Kaydrmasz eksenler aras a
0
124.773468 mm 158.560431 mm 198.520831 mm
letmede kavrama as
wt
21.318033 21.992481 21.446199
Evolvent fonksiyonu inv
t
0.017473 0.016502 0.015685
Evolvent fonksiyonu inv
wt
0.018176 0.020032 0.018519
Toplam profil kaydrmas (x
1
+x
2
) 0.113956 0.494724 0.303664
D ap dzeltmesi k m
n
0.001380 mm 0.044603 mm 0.039152 mm
Temel helis as
b
17.782260 14.280548 10.148032
Edeer di says z
n1
, z
n2
22.157 115.451 19.863 92.693 17.861 64.091
Profil kaydrmas, neri 0.2500 -0.13604 0.35 0.14472 0.30 0.00366
Seilen profil kaydrmas x
1
, x
2
0.25 -0.136044 0.30 0.19472 0.25 0.05366
Taksimat dairesi d
1
, d
2
40.181 mm 209.366 55.963 mm 261.158 86.535 mm 310.507
Di st ap d
a1
,d
a2
45.179 mm 212.821 63.673 mm 268.327 98.956 mm 321.044
llecek di says k
1
, k
2
3 14 3 11 3 8
Kontrol l deeri W
k1
, W
k2
15.727 mm 82.773 mm 23.594 mm 97.299 mm 39.010 mm 115.384
Toleranslar A
Wk
-0.089 -0.160 -0.117 -0.160 -0.117 -0.216
A
aWk
-0.136 -0.235 -0.174 -0.235 -0.174 -0.310
st l deeri W
k
15.637 mm 82.613 mm 23.477 mm 97.140 mm 38.892 mm 115.168
Alt l deeri W
kA
15.590 mm 82.538 mm 23.420 mm 97.064 mm 38.836 mm 115.074
Temel daire ap d
b1
, d
b2
37.500 mm 195.394 52.361 mm 244.353 81.143 mm 291.161
Profil kavrama oran
1.504 1.491 1.522

Helis kavrama oran
2.069 2.089 1.253

Bylece kademelerdeki geometrik byklklerin hepsi hesaplanm ve konstrksiyona ve artlara
uygun bulunmutur. imdi rahatlkla mukavemet hesaplarna geilir.

www.guven-kutay.ch
30
2. Silindirik aln dililerde mukavemet hesab
2.1. Aln dililerde DIN 3990 a gre di dibi krlmas kontrol
Di dibi krlma mukavemet hesabnda "malzemenin di dibi krlma mukavemeti
FG
" nin
"Hesaplanan di dibi krlma gerilimi
Fhe
" ye oran olan "hesaplanan di dibi krlma emniyet
katsays S
Fhe
" nin "Gerekli di dibi krlma emniyet kasaysna S
FGER
" eit veya daha byk
olmasdr.

S
=
S
FGER
Fhe
FG
Fhe

F( 32 )

Hesaplanan di dibi krlma gerilimi "
Fhe

Di dibi krlma gerilimi pinyon
Fhe1
ve arka
Fhe2
gre ayr ayr hesaplanr. Deer "Yerel di dibi
krlma gerilimi
Fye
" nin "Kuvvet faktrleri" ile arplmasyla bulunur.

K K K K
=
F F V FYe Fhe

F( 33 )

Kuvvet faktrleri; K
letme faktr
K
V
Dinamik faktr
K
F
Aln yk dalma faktr
K
F
Yk dalma faktr

Yerel di dibi krlma gerilimi "
FYe
" evre kuvvetinin "Form faktrleri" ile arplmasyla
bulunur.

= Y Y Y Y
m b
F
Sa Fa
n
t
FYe F( 34 )

Form faktrleri; Y
Fa
Form faktr
Y
Sa
entik faktr
Y
Yk pay faktr
Y
Helis as faktr
2.1.1. Form faktrleri
2.1.1.1. Form faktr " Y
Fa
"
t
F etkili basma
r
b
F etkili kesme
r
30 30
A'
B'
t
k
eg
S
Fn
t
n
F
F
h
F
a
n
F
F
Fan
F etkili eilme

ekil 18, Dide gerilim dalm
ekil 18 de basma
b
ve kesme
k
gerilimleri dikkate
alnmayp, birbirlerini karladklar var saylarak,
sfr kabul edilirler. Bylece pratikte formlmz u
hale gelir.
W
M
=
e
e
e

Fa Fan n Fa t b
h cos
F h F
=
M

=
6
S b
=
W
2
Fn
e

Bu deerleri yerletirir ve "m
n
/ m
n
" ile arparsak;

S
cos
cos
h m
6
m
b
F
=
2
Fn
n
Fan Fa n
n
t
e


www.guven-kutay.ch
31
Bu formlde F
t
/b.m
n
bilinen byklklerdir. Formln geri kalan ksm hesaplanmas gereken ve
dilinin profil eklinin etkiledii bir deerdir. Bu deeri " m
n
2
" ile geniletirsek " Form faktr "
n buluruz.

n
2
n
Fn
Fan
n
Fa
Fa
cos
m
S
cos
m
h
6
Y

|
|
.
|
\
|

=
F( 35 )

Bu faktr ya hesap programlar ile detayl hesaplanr veya nceden hesaplanm ve diyagram olarak
verilmi tablolardan okunur. Tablo 23 den, DIN standartlarndan veya literatrden okunan form
faktr deerleri pratikte yaplan hesaplar iin yeterlidir.

Tablo 23, Form faktr " Y
Fa
"
X=+0, 2
2
3
4
5
15 20 25 30 35
z veya z n
Y
F
a

Di says z veya z
n
15 ile 35 aras
X = 0
X=+0,1 X=+0,2
X=+0,3
X=+0,4
X=+0,5
X= 0,1
X= 0,2
X= 0,3
X= 0,4
X= 0,5
2
2.2
2.4
2.6
2.8
3
3.2
35 45 55 65 75 85 95 105 115 125 135 145
z veya zn
Y
F
a

Di says z veya z
n
35 den byk

Bu diyagramda verilen deerler u artlarla geerlidir: Referans profili DIN867/TS612 ye gre,
Kavrama as
n
= 20, Di ba ykseklii h
a
= m
n ,
Taban derinlii h
t
= 1,25.m
n
, Di dibi kavisi
r
t
= 0,25.m
n
Bu diyagram yukarda verilmi olan formllerle pratikte kullanlan byklkler iin
yaplmtr. zel hallerde Y
Fa
deerinin formllerle hesaplanmas nerilir.

www.guven-kutay.ch
32
Normal olarak hesab sitemizde verilmi olan "12a_alin_disliler_10_01.xls" programyla
yapmanz neririm. Eer deerleri belli bir kademenin kontrol hesabn yapyorsanz, bu hesabda
sitemizde verilmi olan "12a_alin_disliler_kontrol_10_01.xls" programyla yapmanz neririm.

Genel olarak "Form faktrn" hesaplanmak iin Tablo 23 kullanlr ve dilinin bilinen geometrik
deerlerine gre tablodan Y
Fa
deeri okunur. Burada bir karlatrma da yapabiliriz.

Y
Fa
deerini bulmak iin dilinin " profil kaydrmas " ve " edeer di says " bilinmelidir.

Profil kaydrmas x
1
, x
2
0.25 -0.136044 0.30 0.19472 0.25 0.05366
Edeer di says z
n1
, z
n2
22.157 115.451 19.863 92.693 17.861 64.091
Tablo 23 den Y
Fa
2,4 2,3 2,5 2,2 2,6 2,3
Programdan Y
Fa
2,462 2,231 2,433 2,161 2,567 2,273

Grld gibi okuma hatas olarak yzde hanelerinde sapma grlmektedir. Buda pratikte
yaplacak hesaplarda gayet kolaylkla kabul edilen bir sapmadr.

Buradanda u sonucu kartabiliriz:

"12a_alin_disliler_kontrol_10_01.xls" programyla yaplacak hesaplarda tablo deerleri yeterlidir.

2.1.1.2. entik faktr " Y
Sa
"
Bu faktre ayn zamanda "gerilim dzeltme faktr" de denilir. Bu faktr, di dibi kavisinin
yaratt entik etkisini yanstr.
Burada pratikte kullanlabilecek yaklak dorulukta, kavrama as
n
= 20 iin hesaplama
forml verilmitir.

( )
La
3 , 2
21 , 1
1
s a Sa
q L 13 , 0 2 , 1 Y
+
+ =
F( 36 )

Bu forml "entik deikeni" 1 q
s
< 8 deeri iin geerlidir. Hesaplarda bunun konrtrol nemle
salk verilir.

( )
F
n n Fn
F
Fn
s
2
m m / S
2
S
q

=

=

30 teetlerinin di dibi kavisine dedii noltadaki di dibi yar ap "
F
" u ekilde hesaplanr:

( ) G 2 cos z cos
G m 2
2
n
2
n
0 a F

+ =

" Di dibi geniliinin kuvvet koluna oran L
a
" u ekilde hesaplanr.

n Fa
n Fn
Fa
Fn
a
m / h
m / S
h
S
L = =

den, DIN standartlarndan veya literatrden okunan form faktr deerleri pratikte yaplan hesaplar
iin yeterlidir.

www.guven-kutay.ch
33

Tablo 24, entik faktr " Y
Sa
"
X=+0,2
1.3
1.5
1.7
1.9
15 20 25 30 35
z veya zn
Y
S
a

X=+0,1
X = 0
X=+0,3
X=+0,4
X=+0,5
X=0,1
X=0,2
X=0,3
X=0,4
X=0,5
1.4
1.5
1.6
1.7
1.8
1.9
2
2.1
2.2
35 45 55 65 75 85 95 105 115 125 135 145
z veya zn
Y
S
a

Bu diyagramda verilen deerler u artlarla geerlidir: Referans profili DIN867/TS612 ye gre,
Kavrama as
n
= 20, Ba ykseklii h
a
= m
n
Taban derinlii h
t
= 1,25.m
n
,
Dib kavisi r
t
= 0,25.m
n
Bu diyagram yukarda verilmi olan formllerle pratikte kullanlan
byklkler iin yaplmtr. zel hallerde Y
Fa
deerinin formllerle hesaplanmas nerilir.

Y
Sa
deerini bulmak iin dilinin " profil kaydrmas " ve " edeer di says " bilinmelidir.

Profil kaydrmas x
1
, x
2
0.25 -0.136044 0.30 0.19472 0.25 0.05366
Edeer di says z
n1
, z
n2
22.157 115.451 19.863 92.693 17.861 64.091
Tablo 24 den Y
Sa
1,78 1,9 1,78 2,01 1,73 1,85
Programdan Y
Sa
1,780 1,911 1,795 2,009 1,736 1,878


www.guven-kutay.ch
34
2.1.1.3. Yk pay faktr " Y
"
Hesapsal evre kuvvetinin tamamnn tek bir dii etkilemeyip, dier kavramada olan dililerde
eiklik dolaysyla dalacan gz nne alan bir faktrdr. Yk pay faktrn hesaplayan forml,
eik dilide profil kavrama oran
n
< 2 iin geerlidir.

n
75 , 0
25 , 0 Y

+ =
F( 37 )

Eik dilide profil kavrama oran
n
,

dz dilide profil kavrama oran
nn temel dairesi eiklik

as
b
nin karesine blnmesiyle bulunur, F( 38 ).

b
2
n
cos
/ = F( 38 )

Dz dilide profil kavrama oran
hesaplanmas yansra, ekil 16 ve ekil 17 ile verilmiolan

tablolardan okunabilir.

Edeer di says z
n1
, z
n2
22.157 115.451 19.863 92.693 17.861 64.091
Pro kavrama oran
1.504 1.491 1.522

Forml F( 38 ) ile
n
1,659 1,588 1,571
Forml F( 37 ) ile Y
0,70 0,72 0,73

Programdan Y
0,702 0,722 0,727

2.1.1.4. Helis faktr " Y
"
Helis faktr Y
kuvvet dalmnn eik ve dz dilideki farkn belirtir. Helis faktr

hasaplanmasnn yan sra Tablo 25 ile pratiktikte yaplan kaba hesaplarda kullanmak iin
okunabilir.

120
1 Y

=

F( 39 )

Tablo 25, Helis faktr " Y
"
0 10
Y
0,8
0,9
1,0
30 20 40
0,2
0,9
=1
0,6
0,8
0,7
0,4
=0,5
0,3
0,1
=0
Eiklik as

Eer helis as 30 ise, helis faktr Y
= 0,75 sabit deer olarak kabul edilir.

Helis as 18.9656 15.2185 10.8069
Hel kavrama oran
2.069 2.089 1.253

Tablo 25 ile Y
0,86 0,87 0,915

Programdan Y
0,842 0,873 0,910


www.guven-kutay.ch
35
2.1.2. Kuvvet Faktrleri
2.1.2.1. letme faktr " K
"
letme artlarna bal olarak, bu faktrn tespiti Alman Mhendisler Birliinin (VDI) 2151 Nolu
aklamasnda belirli ve ak kurallarla gsterilmitir. Ancak daha basit olarak Tablo 26 ile verilen
deerlerle iletme faktr bulunur.

Tablo 26, letme faktr " K
"

Tahrik eden makina

I
Ar yklemeli, kuvvetli darbeli.
rnein: Tek silindirli motorlar

II
Orta yklemeli, normal darbeli.
rnein: ok silindirli motorlar

III
Hafif yklemeli, dzenli darbeli.
rnein: Dzenli fakat sk sk altrlan makinalar

I
V
Dzenli yklemeli.
rnein: Elektrik motorlar, Buhar trbini, Gas trbini

Tahrik edilen makina

A Dzenli yklemeli:
rnein: Ray zerinde yryler, jeneratrler, lastik bantl
konveyyrler, hafif yk asansrleri, ceraskallar, kavaletal
gtrcler, sa bkme mak., giyotin makaslar, takm
tezgahlar ana tahriki, dner frnlar, dokuma tezgahlar, sarg
makinalar, basma ve boyama mak., yourma mak.
1,0 1,1 1,25 1,5
B Hafif yklemeli, dzenli darbeli:
rnein: Yol inaat mak., yk asansrleri, elik bantl
konveyyrler, inaat asansrleri, dn mekanizmalar,
tambur kurutucular, boru hatt pompalar, betoniyerler, planya
mak., kartrclar, santrfujlar (hafif), pistonlu ve turbo
kompresrler, ykama makinalar, emi pompalar.
1,25 1,35 1,5 1,75
C Orta yklemeli, normal darbeli:
rnein: Hafif akkanl alkalayclar, santrfujlar (ar),
kaldrma ve iletme tahrikleri, lastik bantl konveyyrler,
koval elevatrler, (eitli) vantilatrler, aa ileme mak.,
vin yryleri, dn tertibatlar, takm tezgahlar yardmc
tahrikleri, ie ve kavanoz doldurma makinalar, ambalaj
makinalar, hafif akkan trbinler.
1,50 1,60 1,75 > 2,0
D Ar yklemeli, kuvvetli darbeli:
rnein: Ekskavatrler ve zincir koval ekskavatrler, paletli
yryler, koval arklar, kesici kafalar, (Petrol) kuyu ama
mekanizmalar, (kaldrma ve iletme) insan asansrleri, eik
asansrler, (kauuk mak.) yourma ve silindirleme
makinalar, (vin) bum ve yk kaldrma, (metal ileme)
ahmerdanlar, planyalar, presler, makaslar, scak basma
presleri, haddeler, (tahta sanayi) yontma tamburlar ve
makinalar, erit testereler, (eitli) tula ve briket presleri,
eker kam tcleri, pistonlu pompalar ve kompresrler,
krclar, deirmenler.
1,75 1,85 2,00
>
2,25
S t u n IV III II I

rneimizde: Elektrik motorlu tahrik: Stun IV ; Vinte kaldrma tahrii: Satr C
letme faktr K
= 1,5

www.guven-kutay.ch
36
2.1.2.2. Dinamik faktr " K
V
"
Dinamik faktr K
V
dili arklarn iletmede alrken dili evre hznn titreimlerin etkisini
hesaba katar. Genelde taksimat dairesindeki evre hz v
t
1,5 m/s ise K
V
=1 alnabilir. Daha byk
evre hzlarnda dinamik faktr hesaplanmaldr.

Dinamik faktr K
V
nin analitik saptanmas
Burada dikkat edilecek husus bu formllerin geerliliidir. Eer G' > 10 m/s ise, buradaki formller
geerli deildir ve hesaplar DIN 3990T1 e gre ayrca yaplmaldr.

Dz dili iin
' G 0193 , 0
b / F K
K 123 , 1
1 K
t
1
V

|
|
.
|
\
|
+

+ =

F( 40 )

Helis dili iin
' G 0087 , 0
b / F K
K 123 , 1
1 K
t
1
V

|
|
.
|
\
|
+

+ =

F( 41 )

s / m 10
u 1
u
v z 01 , 0 ' G
2
2
1 1

+
=

F( 42 )

Tablo 27, Kalite faktr " K
1
"
DIN e gre kalite 6 7 8 9 10 11 12
K
1
8,5 13,6 21,8 30,7 47,7 68,2 109,1

Dinamik faktr K
V
nin tablodan saptanmas
Dynamik faktr K
V
oder K
V
gayet kolay DIN 3990 daki tablolardan alnabilir. Tablodan bulunan
deer F( 40 ) veya F( 41 ) ile bulunan deere gre daha kabadr.

( ) N K f 1 K
350 F v
+ =
F( 43 )

Tablo 28, Dz dili iin yk dzeltme faktr f
F
(ara deerler linear interpolirt)
izgisel yk (K
.F
t
/b) N/mm izgisel yk (K
.F
t
/b) N/mm
D
I
N

K
a
l
i
t
e
s
i

1
0
0

2
0
0

3
5
0

5
0
0

8
0
0

1
2
0
0

1
5
0
0

2
0
0
0

D
I
N

K
a
l
i
t
e
s
i

1
0
0

2
0
0

3
5
0

5
0
0

8
0
0

1
2
0
0

1
5
0
0

2
0
0
0

3 1,61 1,19 1 0,93 0,86 0,83 0,81 0,80 8 2,95 1,59 1 0,77 0,56 0,45 0,40 0,35
4 1,81 1,24 1 0,90 0,82 0,77 0,75 0,73 9 3,09 1,63 1 0,75 0,53 0,41 0,36 0,31
5 2,15 1,34 1 0,86 0,74 0,67 0,65 0,52 10 3,22 1,67 1 0,73 0,50 0,37 0,32 0,27
6 2,45 1,43 1 0,83 0,67 0,59 0,55 0,51 11 3,30 1,69 1 0,72 0,48 0,35 0,30 0,24
7 2,73 1,52 1 0,79 0,61 0,51 0,47 0,43 12 3,37 1,71 1 0,72 0,47 0,35 0,27 0,22

Tablo 29, Dz dili iin (K
350
.N) deeri
9
0,1
0,8
0,7
0,6
0,4
0,3
0,2
0,5
0,9
1,0
3
5
0
K

*
N
0 3 2 1 8 7 6 4 5
blgesi
12 11 10
6
G'
9 10
5
7
8
Ana rezonans

0,5 0 1,0
G'
10
K

*
N
3
5
0
0,05
0,10
12 11
5
6
7
8
9


www.guven-kutay.ch
37

Tablo 30, Helis dili iin yk dzeltme faktr f
F
(ara deerler linear interpolirt)
izgisel yk (K
.F
t
/b) N/mm izgisel yk (K
.F
t
/b) N/mm
D
I
N

K
a
l
i
t
e
s
i

1
0
0

2
0
0

3
5
0

5
0
0

8
0
0

1
2
0
0

1
5
0
0

2
0
0
0

D
I
N

K
a
l
i
t
e
s
i

1
0
0

2
0
0

3
5
0

5
0
0

8
0
0

1
2
0
0

1
5
0
0

2
0
0
0

3 1,96 1,29 1,00 0,88 0,78 0,73 0,70 0,68 8 3,19 1,66 1,00 0,74 0,51 0,38 0,33 0,28
4 2,21 1,36 1,00 0,85 0,73 0,66 0,62 0,60 9 3,27 1,68 1,00 0,73 0,49 0,36 0,30 0,25
5 2,56 1,47 1,00 0,81 0,65 0,56 0,52 0,48 10 3,35 1,70 1,00 0,72 0,47 0,33 0,28 0,22
6 2,82 1,55 1,00 0,78 0,59 0,48 0,44 0,39 11 3,39 1,72 1,00 0,71 0,46 0,32 0,27 0,21
7 3,03 1,61 1,00 0,76 0,54 0,42 0,37 0,33 12 3,43 1,73 1,00 0,71 0,45 0,31 0,25 0,20

Tablo 31, Helis dili iin (K
350
.N) deeri
0,3
0,2
0,1
0,6
0,5
0,4
1,0
0,9
0,8
0,7
K

*
N
3
5
0
3 0 1 2 4 5 6 10
G'
7 8 9
5
6
7
Ana rezonans
11 12
blgesi
10
8
9

0 0,5
0,10
0,05
3
5
0
K

*
N
11 12
6
1,0
5
G'
7
8
9
10

Yardmc faktr
2
2
1 1
'
u 1
u
v z 01 , 0 G
+
=

rneimizde evre hz v
t

1. kademede evre hz
60
1400 0402 , 0
60
n d
v
1 M 1
1 t

=

= = 2,945
v
t1
= 2,945 m/s

2. kademede evre hz
60
269 0559 , 0
60
n d
v
2 M 2
2 t

=

= = 0,787
v
t2
= 0,787 m/s

3. kademede evre hz
60
58 0865 , 0
60
n d
v
3 M 3
3 t

=

= = 0,261
v
t3
= 0,261 m/s

v
t3
= 0,261 m/s < 1,5 m/s 3. kademede dinamik faktr K
V3
1

v
t2
= 0,787 m/ s < 1,5 m/s 2. kademede dinamik faktr K
V2
1

v
t1
= 2,945 m/s > 1,5 m/s hesaplanr. 1. kademede dinamik faktr K
V1
= 1,107

Burada rnek olarak btn kademeleri hesaplayalm ve fark grelim.
1. kademe 2. kademe 3. kademe
DIN Kalitesi 8 iin K
1
= 21,8 21,8 21,8
Payda deeri K
. F
t
/ b= 132 259 550
Yardmc faktr G'

= 0,54960 0,13857 0,04272
Dinamik faktr kaba K
V
= 1,1 1,0 1,0
Dinamik faktr K
V
= 1,10684 1,01429 1,00227

www.guven-kutay.ch
38
2.1.2.3. Aln yk dalma faktr " K
F
; K
H
"
Kavrama esnasnda kavrayan di tek deildir. Ykn kavramada olan dililere belirli bir orantda
dzenli olarak dalmas ancak ideal dililerde mmkndr. Pratikte bu dalma di byklne
yani modle ve dili apna ve de dilinin imalat kalitesine baldr. Aln yk dalma faktr "K
F
"
ayn anda evre kuvvetinin ne kadar dili tarafndan tandn gsterir. "K
F
" deeri di dibi
krlmasnda, "K
H
" deeri di yanaklar yzey basncnda kullanlr. Bir kademede dili iftinden
biri normal br sertletirilmi malzemedense ortalama deer kullanlmas, eitli dili kalitesi
varsa kaba kalitenin alnmas salk verilir.

Aln yk dalma faktr " K
F
; K
H
" deerleri kabaca Tablo 32 ile bulunur.

Tablo 32, Aln yk dalma faktr "K
F
ve K
H
"
izgisel yk ( K
F
t
/ b ) in N/mm
100 N/mm <100N/mm
Dili kalitesi
DIN 3962
6 7 8 9 10 11 12 6 ... 12
Dz
dili
K
F
K
H

1,0 1,1 1,2
1 / Y
1,2 3)*
1 / Z
2
1,2 3)*
1)*
Helis
dili
K
F
K
H

1,0 1,1 1,2 1,4
an
=
/ cos
2
b
1,4 3)*
Dz
dili
K
F
K
H

1,0 1,1 1,2
1 / Y
1,2 3)*
1 / Z
2
1,2 3)*
2)*
Helis
dili
K
F
K
H

1,0 1,1 1,2 1,4
3)*
n
=
/ cos
2
b
1,4

1)* Semente ve evresel sertletirilmi veya nitrasyonla sertletirilmi dililer.
2)* Sertletirilmemi, normal malzemeye ayrca hibir ekilde mdahale edilmemi dililer.
3)* Faktor verilen forml ile hesaplanr. Elde edilen deer eitlikte verilen deerden kk ksada, eitlikte verilen deer alnr.

Aln yk dalma faktr " K
F
, K
H
" nn analitik olarak hesaplanmas:

Analitik olarak hesaplanan aln yk dalma faktr " K
F
, K
H
" nn deeri yaklaktr. Bu
formllerin bilgisayarda programlamak iin kullanlmasnda fayda vardr.

Toplam kavrama oran
+

2 iin
1
b / F
) y f ( c
4 , 0 9 , 0
2
K K
or
pe
F H

|
|
.
|
\
|
+
= =

F( 44 )

Toplam kavrama oran
+

> 2 iin b / F
) y f ( c ) 1 ( 2
4 , 0 9 , 0 K K
or
pe
F H

+ = =
F( 45 )

Tablo 33, Di rijitlii faktr " c

"
Dili malzemesi elik/elik GS/GS GGG/GGG GG/GG
c
N/(mm.) olarak *)1 20 20 17 12

*)1 Eer pinyon ve arkn malzeleri deiik ise ortalama deer alnr.
rnein: elik/GGG c

= (20+17)/2 = 18,5 N/(mm.)

Kavrama taksimatnn en byk sapma deeri "f
pe
"

( )
H n pe
q ) d 25 , 0 m ( 315 , 0 4 f + + =
F( 46 )

Etkili olan ortalama evre kuvveti

=
H t or
K K F F
F( 47 )

www.guven-kutay.ch
39

artlar:
Eer
2
H
Z
K

>
ise
2
H
Z
K

=
alnr.
Eer
0 , 1 K
H
<

ise
0 , 1 K
H
=

alnr.
Eer
> 1 ise
= 1 alnr.

=
) 1 (
3
4
Z
Eer

>
Y
K
F

ise

=
Y
K
F

alnr.

n
/ 75 , 0 25 , 0 Y

+ = ve =

2
n
cos / olarak alnr.

izgisel yk K
F
t
/ b

= 132 259 550
K
F
= 1,2 1,2 1,2 Aln yk dalma faktr
Tablo 32 ile seim
K
H
= 1,2 1,2 1,2
K
F
= 1,2 1,2 1,2 Aln yk dalma faktr
analitik hesapla
K
H
= 1,2 1,2 1,2

2.1.2.4. Eiklik as ile ilgili yk dalma faktr " K
F
; K
H
"
Yk dalma faktr di geniliindeki deiik yk dalmn etkisini gsterir. Bu faktor ayn
zamanda imalat hatalar ile elastik ve termik deformasyon etkilerinide ierir. "K
F
" deeri di dibi
krlmasnda, "K
H
" deeri di yanaklar yzey basncnda kullanlr.
Yk dalma faktrn analitik olarak hesaplamak olduka zor ve zahmetli bir ilemdir. Pratikte
hazrlanm tablolardan, DIN 3990 ve literatrde verilmi olan tablolardan, deerlerin alnmasnda
saknca yoktur.

( )
N
H F
K K

= F( 48 )

Eer di geniliinin di yksekliine oran 3 > b/h > 12 ise K
F
= K
H
eittir, bu N = 1 demektir,
yoksa temas boyu ile di ykseklii oran N u ekilde hesaplanr.

2
2
h
b
h
b
1
h
b
N
|
.
|
\
|
+
|
.
|
\
|
+
|
.
|
\
|
=
F( 49 )

Di ykseklii " h " referans profilindeki kabule gre h 2,25 . m
n
dir.

Yk dalma faktr K
H

K
H
2 ise
b / F
F 10
+ 1 =
K
or
y
H

F( 50 )

K
H
> 2 ise
b / F
F 10
2 =
K
or
y
H

F( 51 )


www.guven-kutay.ch
40
Taksimat dairesindeki ortalama evre kuvveti " F
or
"

V t or
K K
F
=
F

F( 52 )

Etkili hakiki yanak izgi sapmas "F
y
"

y
F
=
F
x y

F( 53 )

Alma deeri " y

"

Alma deeri " y

" analitik olarak ok zor hesaplanr. Fakat DIN 3962 de hazrlanm ve Tablo 34e
aktarlm deerler pratikte kullanmak iin alnabilir.

Tablo 34, Alma deeri " y
" (DIN 3962 den zet)

evre hz v |m/s|
Hlim
Alma deeri y
|mm|
5 5< v 10 10
400 y
= 0,800 F
x
y
max
64 32 -
GG, GGG y
= 0,550 F
x
y
max
64 45 22
600 y
= 0,534 F
x
y
max
64 43 21
800 y
= 0,400 F
x
y
max
64 32 16
1000 y
= 0,320 F
x
y
max
64 26 13
1200 y
= 0,265 F
x
y
max
64 21 11
> 1200 *)1 sertletirilmi semantasyon, islah ve nitrat elikleri 6

almadan nce yanak izgi sapmas "F
x
"

min Bx sh ma x
F f 1,33 +
f
=
F

F( 54 )

F
Bx
min deeri olarak u deerlerin by alnr:

( ) b / F 005 , 0 F
or min Bx
=

=
H min Bx
f 5 , 0 F

malat hatasndan doan sapmalar "f
ma
"

H
14 , 0
H ma
q b 4,16 =
f f

F( 55 )

Tablo 35, Di kalitesi faktr "q
H
"
DIN e gre kalite 5 6 7 8 9 10 11 12
q
H
1,00 1,32 1,85 2,59 4,01 6,22 9,63 14,9

Esnemeden doan sapma "f
sh
"

Esnemeden doan sapma milin veya pinyonun deformasyonundan doan sapmalar belirler. Bu
iletmede yanaklarn ve milin esnemesinden oluan deerdir ve Tablo 36 alnr.

Tablo 36, Esnemeden doan sapma " f
sh
" m olarak
Deen di genilii b |mm|

20 >20-40 >40-100 >100-260 >260-315 >315-560 > 560
F
t
/ b 200 N/mm 5 6,5 7 8 10 12 16
F
t
/ b 200-1000 N/mm 6 7 8 11 14 18 24
F
t
/ b > 1000 N/mm 10 13 18 25 30 38 50

www.guven-kutay.ch
41

Esneme faktr "f
sh
" nn analitik olarak hesaplanmas

Esneme faktr analitik olarak olduka zor bir hesap yoluyla hesaplanr. Hesabn analitik olmasna
ramen K' faktr deneylerle elde edilen bir deerdir.

|
|
.
|
\
|
(
(
+
|
|
.
|
\
|
|
|
.
|
\
|

|
.
|
\
|

d
b
3 , 0 0,3 -
d
d
d
s L
K + 1
b
F
0,023 =
f
1
2
sh
1
4
2
1
or
sh

F( 56 )

0,3 -
d
d
d
s L
K + 1
sh
1
4
2
1
|
|
.
|
\
|
|
|
.
|
\
|

Deeri absolut deer olup, sonu ister ister + ksn, her zaman + alnr.

Burada rnek olarak btn kademeleri hesaplayalm.
K
F
= 2,253 1,827 1,475 Yk dalma faktr
analitik hesapla
K
H
= 2,494 1,939 1,544

2.1.3. Yerel di dibi krlma gerilimi "
FYe
"
Yerel di dibi krlma gerilimi "
FYe
" form faktrleri bilindiinden F( 34 ) forml ile hesaplanr
Deerler N/mm
2
olarak;
Yerel di dibi krlma gerilimi 1. kademe 2. kademe 3. kademe
Kaba deerlerle
FYe
= 107,3 109,8 168,8 167,7 231,8 219,3
Program deerleriyle
FYe
= 108 105 167 166 228 218

2.1.4. Hesaplanan di dibi krlma gerilimi "
Fhe
"
Hesaplanan di dibi krlma gerilimi "
Fhe
" kuvvet faktrleri bilindiinden F( 33 ) forml ile
hesaplanr. Deerler N/mm
2
olarak;
Yerel di dibi krlma gerilimi 1. kademe 2. kademe 3. kademe
Kaba deerlerle
FHe
= 477 491 556 552 616 581
Program deerleriyle
FHe
= 485 472 556 553 606 580

2.1.5. Malzemenin di dibindeki mukavemet deeri "
FG
"
Malzemenin di dibindeki mukavemet deeri deney dililerinden elde edilir. Deney dilileri ile elde
edilen faktrlerin indeksinde "T" harfi kullanlmtr. Bilinen dzeltme faktrleriyle pinyon ve ark
iin aada verilen forml kurulur.

X RrelT rel NT ST lim F FG
Y Y Y Y Y =

F( 57 )

2.1.5.1. Malzemenin devaml mukavemet deeri "
Flim
"
Elde kendi deney ve tecrbelerimize dayanan mukavemet deerleri yoksa, hesaplar iin gereken
deerler tablolardan alnr. Genelde "
Flim
" deerleri yelpaze eklinde olduundan minimum ve
maksimum deerler olmak zere iki deer bulunur. Pratikte ortalama deerle hesaplar yaplr. zel
hallerde karlatrma deeri olarak bazen minimum veya maksimum deer seilir. Bu yaplan
hesaplardaki artlara baldr.

www.guven-kutay.ch
42
Tablo 37, rnek dililerde belirlenmi dalgal di dibi devaml mukavemet deerleri


DIN-smi 16MnCr5 16MnCr5 16MnCr5 16MnCr5 16MnCr5 16MnCr5
W. Nr.: 1.713 1.713 1.713 1.713 1.713 1.713
Edyn 210000 210000 210000 210000 210000 210000
Poisson 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Sertlik 680 680 680 680 680 680
Sertlik kalnl 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5
Flim

310 310 310 310 310 310

500 500 500 500 500 500
Hlim

1300 1300 1300 1300 1300 1300

1500 1500 1500 1500 1500 1500
lem
Sertletiril-
mi
Sertletiril-
mi
Sertletiril-
mi
Sertletiril-
mi
Sertletiril-
mi
Sertletiril-
mi
Sertlik ekli
Semente
edilmi
Semente
edilmi
Semente
edilmi
Semente
edilmi
Semente
edilmi
Semente
edilmi

2.1.5.2. Gerilme deeri dzeltme faktr " Y
ST
"

Malzemenin gerilme deeri dzeltme faktr tecrbe dililerinde DIN e gre sabit deerdir.

Bu deer: Y
ST
= 2 olarak belirlenmitir.

2.1.5.3. Dayanma sresi faktr " Y
NT
"

Dayanma sresi faktr malzemenin alma zamanna gre, yani max. kuvvet ile zorlanma
saysna gre mukavemet deerinin saptanmasna yardmc olur. Buda kabaca en az 3 10
6
kere
yklenmede %1 skarta demektir. Dayanma sresi faktr " Y
NT
" Tablo 38 ile verilen formllerle
analitik hesaplanr veya Tablo 39 den dorudan okunabilir.

Tablo 38, Dayanma sresi faktr " Y
NT
"
Ykleme says N
L

Malzeme
N
L
10
3
10
3
< N
L
< 3.10
6
3. 10
6
N
L

A
slah ve semantasyon elikleri.
Nitrokarbonla sertletirilmi elikler.
1,2
atlama snr |
|
.
|
\
|

N
10 3

L
6
0,012

B
Nitrat, islah ve semantasyon elii. N-
gazyla sertletirilmi, sfero dkm
GGG (ferr.) ve kr dkm GG.
1,6
atlama snr |
|
.
|
\
|

N
10
3

L
6
0,059

C
Semente edilmi semantasyon elii ve
induksiyonla sertletirilmi elik ve
elik dkmler.
2,5
|
|
.
|
\
|

N
10
3

L
6
0,115

D
elikler, sfero dkm GGG (perl. Ve
bai.) elik dkm D (perl.).
2,5
|
|
.
|
\
|

N
10
3

L
6
0,160

1,0

www.guven-kutay.ch
43
Tablo 39, Dayanma sresi faktr " Y
NT
"
10
2 3 4 5 2 5 4 3
10
2 5 4 3
10
2 5 4 3
10
2 5 4 3
10 10
2 3 4 5 6 7
1,0
1,2
1,4
1,6
1,8
2,0
2,5
3,0
A
B
C
D
Y
N
T
L
Ykleme says N

A slah ve semantasyon elikleri, nitrokarbonla sertletirilmi elikler
B Nitrat, islah ve semantasyon elikleri, N-gazyla sertletirilmi, sfero dkm GGG (ferr.) ve kr dkm GG
C Semente edilmi semantasyon elii ve induksiyonla sertletirilmi elik ve elik dkmler
D elikler, sfero dkm GGG (perl. Ve bai.) elik dkm D (perl.)

Burada rnek olarak btn kademeleri hesaplayalm ve fark grelim. letme art N
L
3.10
6

olduu iin "Y
NT
" deeri daima "1" dir.
Dayanma sresi faktr 1. kademe 2. kademe 3. kademe
Tablo deerleri Y
NT
= 1 1 1 1 1 1
Program deerleri Y
NT
= 1 1 1 1 1 1

2.1.5.4. Greceli dayanma faktr " Y
relT
"
Greceli dayanma faktr " Y
relT
" dilinin entik etkisinin deney dili arkna (greceli olarak)
gre deiikliini belirtir. Bu faktrn deeri ya Tablo 40 veya DIN 3990 T3 deki tablodan
okunabilir. Pratikte ou zaman " 1 " alnr.

Tablo 40, Greceli dayanma faktr " Y
relT
"
1,2
1,1
1,0
0,9
2,3 2,2 2,1 2,0 1,9 1,8 1,7 1,6 1,5 1,4
r
e
l

T
Y
entik faktr Y
Sa
1000
300
150
m
R
300
400
500
600
800
R
R
p0,2
e

Burada rneimizde pratikte kabul edilen 1 deerini alalm.
Greceli dayanma faktr 1. kademe 2. kademe 3. kademe
Tablo deerleri Y
relT
= 1 1 1 1 1 1
Program deerleri Y
relT
= 1 1 1 1 1 1

www.guven-kutay.ch
44
2.1.5.5. Greceli yzey faktr Y
RrelT

Greceli yzey faktr Y
RrelT
dilinin yzey kalitesinin deney dili ark yzey kalite-sine gre
(greceli olarak) deiiklik orann gsterir. Greceli yzey faktr " Y
RrelT
" Tablo 42, DIN 3990
T3 de verilmi formllerle hesaplanr veya Tablo 41 ile DIN 3990 T3 de verilmi grafiklerden
dorudan okunabilir.

Tablo 41, Greceli yzey faktr " Y
RrelT
"
R
r
e
l

T
Y
1
1,15
1,10
1,05
1,00
0,95
0,90
40 30 20 10 5 4 3 2
Yzey przl kalitesi R
z
A
B
C
D

A Statik yklenmi btn malzemeler
B GG, GGG(ferr.), nitrat elikler
C Semente edilmi elikler ve btn yumuak elikler (R
m
<800 N/mm
2
)
D slah ve semantasyon elikleri, btn sertletirilmi elikler, (R
m
>800 N/mm
2
)

Tablo 42, Greceli yzey faktr " Y
RrelT
"
Yzey kalitesi
Malzeme
R
z
< 1 m 1 m < R
z
< 40 m
A Statik yklenmi btn malzemeler Y
RelT
=1,000 Y
RelT
= 1.0
B GG, GGG(ferr.), nitrat elikler Y
RelT
=1,025 ( ) 1 +
R
3,259 - 4,299 =
Y
z
0,005
RrelT

C
Sementeli ve btn yumuak elikler
(R
m
<800 N/mm
2
)
Y
RelT
=1,070 ( ) 1 +
R
4,203 - 5,306 =
Y
z
0,01
RrelT

D
slah ve semantasyon elikleri, sert-
letirilmi elikler, (R
m
>800 N/mm
2
)
Y
RelT
=1,120 ( ) 1 +
R
0,529 - 1,674 =
Y
z
0,1
RrelT

Yzey kalitesi R
z
> 40 m iin zel deerler kullanlr veya denemelerle faktr bulunur.

Greceli yzey faktr 1. kademe 2. kademe 3. kademe
Tablo deerleri Y
RrelT
= 1,025 1,025 1,025 1,025 1,025 1,025
Program deerleri Y
RrelT
= 1,028 1,028 1,028 1,028 1,028 1,028


www.guven-kutay.ch
45
2.1.5.6. Byklk faktr " Y
x
ve Z
x
"
Byklk faktr " Y
x
" malzemeye gre modln di dibi mukavemet deerine, byklk faktr
"Z
x
" de yanak yzey basnc mukavemet deerine (di yana oyuklamasna) olan etkisini gsterir.
Her eit elik malzemede statik yklemede byklk faktrleri Y
x
ve Z
x
iin "1" deeri alnr.
Byklk faktr " Y
x
" ve "Z
x
" malzemeye ve modle gre Tablo 45 veya DIN 3990 T2, T3 de
verilen tablolardan okunabilmelerinin yan sra, byklk faktr " Y
x
" Tablo 43 ile verilmi
formllerle, byklk faktr Z
x
de Tablo 44 ile verilmi formllerle hesaplanr.

Tablo 43, Byklk faktr " Y
x
" di dibi krlmasna iin
Normal modl [mm]
Malzeme
m
n
< 5 5 < m
n
< 25 m
n
25
malat ve islah elikleri
n x
m 006 , 0 03 , 1 Y = Y
x
= 0,85
Yzeyi sertletirilmi elikler
n x
m 01 , 0 05 , 1 Y = Y
x
= 0,80
Kr dkm
Y
x
= 1
n x
m 015 , 0 075 , 1 Y = Y
x
= 0,70

Tablo 44, Byklk faktr " Z
x
" di di yana oyuklamas iin
Normal modl [mm]
Malzeme
m
n
< 7 7 < m
n
< 30 m
n
30
malat ve islah elikleri
n x
m 006 , 0 03 , 1 Z = Z
x
= 0,90
Yzeyi sertletirilmi elikler
n x
m 01 , 0 05 , 1 Z = Z
x
= 0,75
Kr dkm
Z
x
= 1
n x
m 015 , 0 075 , 1 Z = Z
x
= 0,70

Tablo 45, Byklk faktr " Y
x
ve Z
x
"
B
k
l
k

f
a
k
t

Y

(
Z

)
Modul m, m
n
x
x
1,0
0,9
0,8
0,7
45 35 25 15 5
50 40 30 20 10 1
F
A
B
C
D
E
x
Y
Z
x
Y
x
x
Y
x
Z
, Z
x
Y
x

A Statik yklemede btn
malzemeler Y
x
iin. Dkm
malzeme (GG, GGG), imalat ve
islah elikleri Z
x
iin.
B Sathlar sertletirilmi elikler iin
C malat ve islah elikleri, GGG iin
D Sathlar sertletirilmi elikler iin
E Azotla (nitratla) sertletirilmi
elikler
F Dkm malzeme (GG, GGG)

rneimizde modller 2, 3, 5 mm olduundan tablo ve hesaplama deerleri "1" dir.
Byklk faktr 1. kademe 2. kademe 3. kademe
Tablo deerleri Y
x
ve Z
x
= 1 1 1 1 1 1
Program deerleri Y
x
ve Z
x
= 1 1 1 1 1 1

2.1.5.7. Malzemenin di dibindeki mukavemet deeri "
FG
" nin hesaplanmas
Malzemenin di dibindeki mukavemet deeri F( 57 ) ile hesaplanr.

Malzemenin di dibi mukavemet deeri 1. kademe 2. kademe 3. kademe
Tablo deerleri
FGmax
= 1'030 1'030 1'030 1'030 1'030 1'030
Tablo deerleri
FGmin
= 640 640 640 640 640 640
Tablo deerleri
FGor
= 835 835 835 835 835 835
Program deerleri
FGmax
= 1'029 1'029 1'029 1'029 1'029 1'029
Program deerleri
FGmin
= 638 638 638 638 638 638

www.guven-kutay.ch
46

2.1.6. Hesaplanan di dibi krlma emniyet katsays S
Fhe

Hesaplanan di dibi krlma emniyet katsys F( 32 ) ile hesaplanr:

S
=
S
FGER
Fhe
FG
Fhe

Hesaplanan di dibi krlma emniyet katsys 1. kademe 2. kademe 3. kademe
Tablo deerleri S
Fheor
= 1,72 1,76 1,50 1,51 1,38 1,44
Program deerleri S
Fhemax
= 2,12 2,18 1,85 1,86 1,70 1,77
Program deerleri S
Fhemin
= 1,31 1,35 1,15 1,15 1,05 1,10

2.1.7. Gerekli di dibi krlma emniyet katsays S
Fhe

Dili hasab deerlendirmeleri birazda imalatcnn ve konstrktrn insiyatifine bal olmakla
beraber buraya bir konuda otorite olmas bakmndan Prof. Niemann' n deerlendirmesini biraz
geniletilmi ve tablo ekline sokulmu olarak aktarabiliriz.

Malzemenin di dibi yorulma krlmasna kar gerekli emniyet katsays S
FGER

Malzemenin di yana oyuklamaya kar gerekli emniyet katsays S
HGER

Eer verilmi bir art yoksa vede tecrbeleriniz altnz konuda az ise Tablo 46 ile verilen
deerler nerilir.

Tam ykte alma halinde mr deerlendirmesi:

Hesaplara esas olan eitli malzemeler iin, standartlarn verdii malzeme mukavemet deerleri,
tespit edilen Whler erilerine gre S
FHe
> 1 veya S
HHe
> 1 olduu takdirde mr sonsuz kabul
edilebilir, ancak S
FHe
< 1 veya S
HHe
< 1 olduu takdirde, dilinin dayanma zaman hesaplar u ekilde
yaplr:

Di dibi krlmas iin:
5
FHe
3
hF
S
n
10 33
L
=
F( 58 )

Yanak basnc, Hertz basnc iin:
2
HHe
2
HG
hH
S
n
7 , 22
L

=
F( 59 )

L
hF
h Di dibi mukavemetine gre saat olarak mr
n 1/dak Dilinin bir dakikadaki devir says
S
FHe
[-] Di dibi mukavemetine gre hesaplanan emniyet katsays
L
hH
h Di yana mukavemetine gre saat olarak mr
S
FHe
[-] Di yana mukavemetine gre hesaplanan emniyet katsays
HG
[-] Di yana mazemesinin emniyetli Hertz mukavemeti

Deerlerin seimi:

Tablo 46 ile deerler seilirken u hususlara dikkat edilmelidir:

nerilen deerler minimum deerlerdir. zel artlar olmasa bile, zor artlar iin daima yksek
deerler alnmaldr. letme faktr 1,1 ile 2,25 arasnda seilebilir. letme faktrnn seim iin
Tablo 26 dan yararlanlabilinir.

www.guven-kutay.ch
47

Tablo 46, a) letme durumuna gre gerekli emniyet faktrleri
letme vasflar Hasarn snrlanmas: S
FGER
S
HGER
HAFF ARTLI
LETME
Deerler islah ve
semente edilmi
malzemeler iin
geerlidir. Nitrasyondan
kanlmaldr.
rnein: Makaslar,
Presler, Ceraskallar, ...
ounlukla zamana bal mukavemet hesab. zel
olarak devaml mukavemet;
- max letme momenti ile yaplan hesaplamalar;
M
max
=Moment x letme faktr,
- sakin, darbesiz tahrikler;
elektrik motoru, ceraskal, v.b. gibi.
0
,
7
.
.
.
1
,
0

0
,
5
.
.
.
0
,
7

Statik mukavemet;
- Plastik deime veya malzemede atlama tehlikesi
varsa,
- Balang darbeli. letmede hatr saylr sk darbeli
momentler etkinse.
- Hesaplamalar; M
max
= Moment x letme faktr ile
yaplyorsa.
1
,
4

1
,
0

Devaml mukavemet;
- Hesaplamalar; M
max
yaplyorsa,
- Olduka byk ve sk darbeli zorlamalar.
1
,
4
.
.
.
1
,
5

0
,
8
.
.
.
1
,
2

NORMAL ARTLI
LETME

Endstri, Turbo ve Tesis
redktrleri.

rnein:
Takm tezgahlar ve
normal kaldrma aralar
redktrleri.
Btn elektrik motorlu
tahrikler.
Hesaplar kollektif yklemeye gre ve devaml
mukavemet iin;
- Hesaplamalar; M
max
= Koll. Moment x letme
faktr ile yaplyorsa,
- Olduka byk ve sk darbeli zorlamalar.
1
,
2
.
.
.
1
,
4

0
,
8
.
.
.
1
,
0

Statik mukavemet;
- Plastik deime veya malzemede atlama
istenmiyorsa,
- Hatr saylr sk sk balang darbeli momentler
etkisindeyse,
- Hesaplamalar; M
max
yaplyorsa.
1
,
8

1
,
3

Devaml mukavemet;
- Hatr saylr sk sk balang darbeli momentler
etkisindeyse,
- Hesaplamalar; M
max
yaplyorsa.
1
,
6
.
.
.
3
,
0

1
,
3
.
.
.
1
,
6

AIR ARTLI
LETME

Kritik iletmeler. ok
yksek sayda ykleme,
ok yksek zarar riziko-
lu, zararn etkisi ok b-
yk ve yedekparas zor
temin edilen veya ulat-
rlan, fazla yk emniyeti
olmayan iletmeler.
rnein:
Byk Turbo, gemi,
uak ve zor artlarda a-
lan kaldrma aralar
redktrleri.
Hesaplar kollektif yklemeye gre ve devaml
mukavemet iin;
- Hatr saylr sk darbeli momentler. 1
,
4
.
.
.
2
,
0

1
,
2
.
.
.
1
,
4


www.guven-kutay.ch
48
Tablo 46, b) Genel art ve duruma gre gerekli emniyet faktrnn yuvarlanmas

FAZLA EMNYET GEREKTREN DURUM AZ EMNYET GEREKTREN DURUM
Hesaplamaya gre:
Kaba ve tahmini hesaplama Hesap tam ve doru alnan yk veya
kuvvetlerle yaplmsa,
Hesaplama metodu az emniyetli ve az
gvenilir ise, Yenme, anma, vs. dikkate
alnmamsa.
Hesaplama metodu emniyetli ve gvenilir ise.
Malzeme ve imalat kalitesine gre:
zel bir artname yok, genel artlara gre
alnm malzeme veya imalat. Isl ileme,
llendirme ve toleranslar belirsiz. Kontrol
yaplmam.
zel artnameye gre alnm malzeme ve
imalat. Isl ileme, llendirme ve
toleranslar tam belirlenmi. Kontrollar tam
artnameye gre yaplm.
Tannmyan imalatc, tecrbesiz imalatc
veya tecrbesizlik.
yi tutturulmu imalat kalitesi, kalitesi tam
bilinen malzeme, Bilinli sl ileme, imalat
ebatlar normal bilinen byklkte.
zel, tek veya az sayda imalat. Seri imalat, devaml kalite konrol ve kk
boyutlu imalat.
Snrl kontrol imkan. Geni imkanl denemeler, deneme tipi ve tam
yk ile deneme, sihhatli lme.
letme, Montaj ve bakm artlarna gre:
letme, Montaj ve bakm artlar hakknda
bilgiler emin ve kati deil.
letme, Montaj ve bakm artlar hakknda
bilgiler tam emin ve kati.
Tahrik zincirinde emniyet paras yok. Tahrik zincirinde fazla yk bildirecek
bilinli konulmu, krlmas zarar vermiyen,
emniyet paras var.
Bozulma veya krlmann tesirlerine gre:
Birdenbire krlma, iletmenin tamamen
durmas.
Erosyon, korosyon ve anma sonucu krlma
zaman tam ve kati belirliyse.
Bozulma halinde insan hayat sz konusu ise.
rnein: Hava ve Uzay uumakinalar.
Anmaya kar olumlu ve tesirli nlemler
alnmsa.
rnein: Yalama ve ya uygun seilmise.
letmenin durmas halinde byk maddi
zararlar bekleniyorsa.
rnein: Deirmenler, Haddeler, v.s.
letmenin durmas halinde zarar snrlysa.
rnein: Modul olarak deitirilen paralar,
v.s.
Bozulma ihtimali olan para dier paralara
kyasla olduka pahal ise.
Bozulma ihtimali olan para dier paralara
kyasla olduka ucuz ise.
Bozulma ihtimali olan parann yedei yoksa. Bozulma ihtimali olan parann yedei varsa.
Tamir ve bakm olanaklar zorsa. Tamir ve bakm olanaklar kolaysa.

www.guven-kutay.ch
49

Tablo 46 ile ; Normal artl iletme. Kaldrma aralar redktrleri. Btn elektrik motorlu tahrikler.
Hesaplamalar; M
max
= Moment x letme faktr ile yaplyor.

Tablo 47, letme durumuna gre rnein gerekli emniyet faktrleri
Gerekli emniyet faktrleri 1. kademe 2. kademe 3. kademe
Tablo 46 ile S
FGER
= 1,40 1,40 1,40
Tablo 46 ile S
HGER
= 1,0 1,0 1,0

2.1.8. Di dibi krlma hasabnda kararn verilmesi
Deerlerin karlatrlmas:
Di dibi krlma emniyet katsylar 1. kademe 2. kademe 3. kademe
Gerekli emniyet faktrleri S
FGER
= 1,40 1,40 1,40
Tablolarla hesaplanan ortalama S
Fheor
= 1,72 1,76 1,50 1,51 1,38 1,44
Hesaplanan ortalama S
Fheor
= 1,72 1,77 1,5 1,5 1,38 1,44
Hesaplanan maksimum S
Fhemax
= 2,12 2,18 1,85 1,86 1,70 1,77
Hesaplanan minimum S
Fhemin
= 1,31 1,35 1,15 1,15 1,05 1,10

zet: Di dibi krlma emniyet katsys olarak Tablo 46 den okynan deerlerle,
a) tablolar ile hesaplanan ortalama deerler,
b) Programla hesaplanan ortalama deerlerin
karlatrmalarnda hesaplara gre redktrmzn fonksiyonu gerekleecektir.

Eer malzeme temininde tam emniyet yoksa ve minimum deerler kabul edilecekse;
redktrmz bu deerlerde kullanmamamz gerekir.

Burada malzeme deerleri iin garantili durumu kabul edip hesaplara gre
redktrmzn dililerinin krlmadan alacan kabul edelim.

Bylece "di yanaklarnda yzey basnc" hesabna geelim.

2.2. Di yanaklarnda yzey basnc hesab
Dilinin yanaklarnda anma olur ve karncalama meydana gelirse, o dili fonsiyonunu tam olarak
yapamaz. Dilinin yanaklarnda karncalama (Grbchenbildung/Pittings) balamas, dilinin
yzeyine yakn yerlerde atlaklara ve bu atlaklarda kayganl nleyerek para kopmalarna sebep
olur. Bu hatalar nleyebilmek iin u nlemler alnr:

y Pozitif di dzeltmesi, pozitif profil kaydrmas,
y ok di says z , yani kk modl (di dibi krlmasna tam ters)
y Helis dili
y Di yana sertletirilmesi,
y Di yana talanmas, gerekirse raspalanmas,
y Sentetik ya kullanlmas ....

Di yanaklarnda yzey basnc hesab:

S
=
S
HGER
Hhe
HG
Hhe

F( 60 )

Hesaplanan di yana basnc "
Hhe
"

Hhe
" di yanandaki basma gerilimidir. Bu basma gerilimi yalnz
pinyon iin hesaplanr fakat ark ve pinyondan hangisinin malzeme deeri dkse o deerle
karlatrlp karar verilir.

H H V IS HYe Hhe

K K K K
=

F( 61 )

www.guven-kutay.ch
50

Kuvvet faktrleri K
, K
V
, K
H
ve K
H
, ksm 2.1.2 de nasl hesaplanacaklar anlatlmtr.
Hesaplanm deerler buradada kullanlr.

Yerel di yana basnc "
HYe
" evre kuvvetinin "Form faktrleri" ile arplmasyla bulunur.

E H
1
t
HYe
Z Z Z Z
u
1 + u
d b
F
=

F( 62 )

Form faktrleri; Z

Kavrama faktr
Z
Helis as faktr
Z
H
Di yana form faktr
Z
E
Malzeme faktr
2.2.1. Di yana basnc form faktrleri
2.2.1.1. Kavrama faktr "Z
"
Kavrama faktr Z
zorlama kuvvetinin yanaklara dalmn belirler. Faktr deeri Tablo 48 den

ve DIN 3990 T2 de verilmi tablodan alnmasnn yan sra aada verilen formllerlede analitik
olarak hesaplanr.

Tablo 48, Kavrama faktr "Z
"

Dz dililer

3
- 4
=
Z

F( 63 )

Helis dililer,
< 1 iin

+
3
) - 1 ( ) - 4 (
=
Z
F( 64 )

Helis dililer,
1 iin

1
=
Z

F( 65 )
Z
1,00
0,95
0,65
0,90
0,85
0,80
0,75
0,70
1,0 1,5 2,0 2,5

0
,
4
=

0
0
,
2
0
,
6
0
,
8

1
,
0

Kavrama faktr 1. kademe 2. kademe 3. kademe

= 1,504 1,491 1,522

= 2,069 2,089 1,253

Tablo deerleri Z
= 0,82 0,82 0,82

Program deerleri Z
= 0,8153 0,8189 0,8106

2.2.1.2. Helis as faktr "Z
"
Helis as faktr "Z
"

ampirik bir dzeltme faktrdr ve helis asnn yanak yzey basncna
etkisini belirler.

=
cos Z
F( 66 )

Helis as faktr 1. kademe 2. kademe 3. kademe
Z
= 0,9758 0,9844 0,9921


www.guven-kutay.ch
51
2.2.1.3. Di yana form faktr "Z
H
"
Di yana form faktr kademedeki a fonksiyonlarnn etkisini belirtir. Bu deer ya Tablo 49
veya DIN 3990 daki ve aada verilmi olan formllerle analitik olarak hesaplanr.

Tablo 49, Di yana form faktr " Z
H
"

Dz dililer

w n
2
H

tan
cos
2
=
Z

F( 67 )

Helis dililer

wt t
2
b
H

tan
cos
cos 2
=
Z

F( 68 )

2 1
2 1
zx
z z
x x
k
+
+
=
F( 69 )

(z1+z2)
(x1+x2) / = - 0,01
-0,005
0
0,005
0,01
0,015
0, 02
0,025
0,03
0,04
0,05
0,06
0,07
0,08
0,09
0,1
1.5
1.6
1.7
1.8
1.9
2
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7
2.8
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
Eikl ik a s 0
F
a
k
t
o
r

Z
H

Di yana form faktr 1. kademe 2. kademe 3. kademe
Eiklik (Helis) as = 18,9656 15,2185 10,8069
Faktor k
ZX
= 0,00097 0,00485 0,00389
Tablo deerleri Z
H
= 2,37 2,34 2,4
Program deerleri Z
H
= 2,3671 2,3413 2,3874

2.2.1.4. Malzeme faktr "Z
E
"
Malzeme faktr kademedeki malzeme iftinin yzey basnc gerilimine etkisini belirler. Bu faktr
Tablo 50 ile, DIN 3990 T2 de verilmi tablorla belirlenmesinin yan sra aada verilen formllerlede
analitik olarak hesaplanr. Malzeme faktr Z
E
malzeme sabitelerinden oluur.

2
2
2
1
2
1
E

E
- 1
+
E
- 1

1
=
Z
|
|
.
|
\
|

F( 70 )

E = E
1
= E
2
ve
=
1
=
2
ise:

2
E

) - 1 ( 2
E
=
Z

F( 71 )

1
=
2
= 0,3 iin

E
E 0,175 =
Z
F( 72 )


www.guven-kutay.ch
52

Tablo 50, = 0,3 olan birka malzemenin malzeme faktr " Z
E
"
ark 1 ark 2
Malzeme E- Mod Malzeme E- Mod
Z
E

elik 206'000 189,8
elik dkm 202'000 188,9
Yuvarlak grafit kristalli sfero dkm 173'000 181,4
Dkm bronz veya dkm beyaz pirin 103'000 155,0
Beyaz pirin 113'000 159,8
elik *)1 206'000
Lamel grafit kristalli kr dkm (GG..) 126'000 165,4
elik dkm 202'000 155,0
Yuvarlak grafit kristalli sfero dkm 173'000 180,5 elik dkm 202'000
Yuvarlak grafit kristalli sfero dkm 173'000 173,9
Yuvarlak grafit kristalli
sfero dkm
173'000
Lamel grafitli kr dkm 118'000 Lamel grafit kristalli kr dkm (GG..) 118'000 143,7
elik 206'000 Sert dokulu malzeme = 0,5 7'850 56,4

*)1 Elastiklik modl ortalama deeri 206000 N/mm
2
alnmtr.
Eer elastiklik modl deeri, rnein 210000 N/mm
2
olursa malzeme faktr Z
E
=191,6 olur.

Burada rnek olarak btn kademelerdeki deerleri bulalm.
Malzemelerin elastiklik modl deerleri E1 = E2 = 210'000 N/mm
2
olduundan
Tablo deerleri Z
E
= 191,6 191,6 191,6
Program deerleri Z
E
= 191,6 191,6 191,6

2.2.2. Dilinin yanak mukavemet deeri
HG

Dilinin yanak mukavemet deeri genelde deney dilileriyle bulunur. Bilinen etki faktrleriyle
dilinin yanak mukavemet forml yledir:

( )
Z Z Z Z Z Z
=
X W R V L NT Hlim HG

F( 73 )

2.2.2.1. Malzemenin di yanak mukavemet deeri
Hlim

Elde kendi deney ve tecrbelerimize dayanan mukavemet deerleri yoksa, hesaplar iin gereken
deerler tablolardan alnr. Genelde "
Flim
" deerleri yelpaze eklinde olduundan minimum ve
maksimum deerler olmak zere iki deer bulunur. Pratikte ortalama deerle hesaplar yaplr. zel
hallerde karlatrma deeri olarak bazen minimum veya maksimum deer seilir. Bu yaplan
hesaplardaki artlara baldr. Tablo 37 ile belirlenmi deerleri tekrar hatrlayalm:

Sertlik 680 680 680 680 680 680
Sertlik kalnl 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5 0.5
Hlim
max 1300 1300 1300 1300 1300 1300
min 1500 1500 1500 1500 1500 1500

www.guven-kutay.ch
53
2.2.2.2. Dayanma sresi faktr "Z
NT
"
Dayanma sresi faktr iletmedeki ykleme says " N
L
" nn etkisini gsterir. Dayanma sresi
faktr iin iletmede snrl bir zamanda alma anndaki ykleme saysna baml olarak yaklak
deerler bulunmutur. Faktr deeri Tablo 51 ve DIN 3990 daki tablolardan okunur veya analitik
olarak hesaplanr.

Tablo 51, DIN 3990 a gre ykleme says ile balantl dayanma sresi faktr " Z
NT
"
Ykleme says Dayanma sresi faktr Z
NT

N
L
10
5
Z
NT
= 1,6
10
5
< N
L
< 5.10
7
Z
NT
= (5.10
7
/ N
L
)
0,0756

5.10
7
N
L
Z
NT
= 1,0

rneimizde ykleme says N
L
= 3.10
6
dir. Btn kademeler birbirine bal olduundan dayanma
sresi faktr hepsi iin ayn byklktedir.

Dayanma sresi faktr Z
NT
= 1,237 dir.

2.2.2.3. Mterek yanak faktrleri "Z
L
., Z
V
., Z
R
"
Ya, hz ve yzey ileme kalite faktr "Z
L
, Z
V
, Z
R
" beraberce Mterek yanak faktr Z
L
, Z
V
,
Z
R
olarakta adlandrlp, pratikte yaplan kaba hesaplarda faktr iin bir mterek deer alnr.

Mterek yanak faktr ( )
R V L
Z Z Z iin u deerler alnr:

( )
R V L
Z Z Z = 0,85 azdrma veya planya ile alan dililerde,
( )
R V L
Z Z Z = 0,92 talanan veya raspalanan dililerde,
( )
R V L
Z Z Z = 1,00 talanan veya raspalanan ve R
z100
4m olan dililerde.

Normal ve hassas hesaplarda veya istenildiinde bu faktr ayr ayr hesaplanr.

rneimizde mterek yanak faktr (Z
L
, Z
V
, Z
R
) = 0,85 kabul edilir.

2.2.2.4. Yalama faktr Z
L

Yalama faktr "Z
L
" kademede yalamann ve yan etkisini belirler. Bunun iinde viskozitenin ve
malzemenin yanak mukavemet deerinin bilinmesi arttr. Faktrn bulunmasnda daima daha zayf
dili arkn deerleri kullanlr. Hesaplarda;
Eer
Hlim
< 850 N/mm
2
ise,
Hlim
=850 N/mm
2
alnr,
Eer
Hlim
> 1200 N/mm
2
ise,
Hlim
=1200N/mm
2
alnr.

Tablo 52, Yalama faktr "Z
L
"
C
ZL
deeri iin:
0,83 + 0,08
350
850 -
=
C
Hlim
ZL

F( 74 )
50 C deki viskozite,
50
iin:
( )

80
+ 1,2

C
- 1 4
+
C
=
Z
50
2
ZL
ZL L
|
|
.
|
\
|

F( 75 )
40 C deki viskozite,
40
iin:
L
Z
20 40 60 240 160 80 120 140 180 220 280 260
40C de nominal viskozite (mm /s)
40
2
0,9
1,0
1,1
1,2
50C de nominal viskozite (mm /s)
50
2
100
0,8
0 300 200 100
1000
500 400 300 200
1100
900 2
H lim
850 N/mm
1200
H lim
N/mm
2
( )

134
+ 1,2

C
- 1 4
+
C
=
Z
40
2
ZL
ZL L
|
|
.
|
\
|

F( 76 )

www.guven-kutay.ch
54
rneimizde ykleme says N
L
= 3.10
6
dir. Btn kademeler birbirine bal olduundan dayanma
sresi faktr hepsi iin ayn byklktedir. Yamz
50
= 120 mm2/skabul edersek:

Dayanma sresi faktr Tabloda okunan Z
L
= 1,02
Program deeri Z
L
= 1,0133 dir.

2.2.2.5. evre hz faktr " Z
V
"
evre hz faktr kademede yalamada, yalama filminindeki toplam hzn etkisini gsterir.
Faktrn bulunmasnda daima daha zayf dili arkn deerleri kullanlr. Hesaplarda
Eer
Hlim
< 850 N/mm
2
ise,
Hlim
= 850 N/mm
2
alnr,
Eer
Hlim
> 1200 N/mm
2
ise,
Hlim
= 1200N/mm
2
alnr.

Tablo 53, evre hz faktr "Z
V
"

C
ZV
deeri iin:
0,08
350
850 -
+ 0,85 =
C
Hlim
ZV

F( 77 )

( )

ZV
ZV V

v
32
+ 0,8

C
- 1 2
+
C
=
Z

F( 78 )

100
1000
1100
1,10
6
0,90
1
1,00
V
Z
2 4
evre hz v (m/s)
1200
10 8 20
H lim
60 40 80
N/mm
2
850
H lim
N/mm
2
900

evre hz m/s olarak v = 2,945 0,787 0,261
Tablodan okunan Z
V
= 0,97 0,95 0,94
*)1

Analitik hesaplanan Z
V
= 0,9710 0,9517 0,9426

*)1 Eri tahmini uzatlr ve deer okunur.

2.2.2.6. Yzey ileme kalite faktr "Z
R
"
Yzey ileme kalite faktr dili yzey kalitesinin etkisini gsterir. Faktrn bulunmasnda daima
daha zayf dili arkn deerleri kullanlr. Hesaplarda
Eer
Hlim
< 850 N/mm
2
ise,
Hlim
= 850 N/mm
2
alnr,
Eer
Hlim
> 1200 N/mm
2
ise,
Hlim
= 1200N/mm
2
alnr.

Tablo 54, Yzey ileme kalite faktr "Z
R
"

C
zR
deeri iin:

5000
+ 1000
12 , 0 =
C
lim H
zR

+ F( 79 )

3
2 z 1 z
100 z

a
100

2
R
+
R
=
R
F( 80 )

|
|
.
|
\
|

R
3
=
Z
100 z
C
R
ZR
F( 81 )
H lim
zafi yzey ileme kalitesi R
1,10
1,00
0,90
0,80
Z
R
4 2 1 3
H lim
6
N/mm
5
850
7 8
2
1100
z 100
9 10
(m)
11 12 13 14
1000
900
15
N/mm
2
1200


www.guven-kutay.ch
55
rneimizde malzeme ve ileme kalitesi ayndr fakat eksen mesafeleri deiir;

Yzey ileme kalite faktr 1. kademe 2. kademe 3. kademe
R
z100
= 5,848 5,386 5,000
Tablodan okunan Z
V
= 0,95 0,95 0,96
V
= 0,9480 0,9543 0,9600

2.2.2.7. Malzemenin sertlik faktr "Z
W
"
Malzemenin sertlik faktr malzeme yzey sertliinin mukavemet deerine etkisini gsterir. Bu
faktr ya forml F( 82 ) ile hesaplanr veya Tablo 55 ile bulunur.

Tablo 55, Sertlik faktr " Z
W
"
Malzemenin sertlik deeri;

HB 470 iin Z
W
= 1 alnr,
470 > HB 130 iin forml kullanlr,
130 > HB iin Z
W
= 1,2 alnr.

1700
130 - HB
- 1,2 =
Z
W
F( 82 )
w
Z
HB
Yumuak malzemenin di yana sertlii
1,0
1,1
1,3
1,2
300 200 130 400 470

rneimizde malzemenin sertlii 680 HB > 470 HB olduundan malzemenin sertlik faktr deeri
"1" olarak alnr.

Malzemenin sertlik faktr 1. kademe 2. kademe 3. kademe
Malzemenin HB sertl HB = 680 680 680
Tablodan okunan Z
W
= 1,0 1,0 1,0
W
= 1,0 1,0 1,0

2.2.2.8. Byklk faktr Z
x

Byklk faktr modln yanak yzey basnc mukavemet deerine (di yana oyuklamasna)
olan etkisini gsterir. Faktrn deeri Tablo 44 ile analitik veya Tablo 45 ile okunarak belirlenir.
rneimizde modl 7 mm den kk olduu iin "byklk faktr" deeri "1" olarak alnr.

2.2.3. Di yanaklar
Di yanaklar iin gerekli emniyet katsays Tablo 46 ile bulunup Tablo 47 ile verilmitir.

Deerlerin karlatrlmas:
Emniyet katsylar 1. kademe 2. kademe 3. kademe
Gerekli emniyet faktrleri S
HGER
= 1,0 1,0 1,0
Tablolarla hesaplanan ortalama S
Hheor
= 1,28 1,28 1,18 1,18 1,08 1,08
Hesaplanan ortalama S
Hheor
= 1,28 1,28 1,18 1,18 1,08 1,08
Hesaplanan maksimum S
Hhemax
= 1,37 1,37 1,26 1,26 1,16 1,16
Hesaplanan minimum S
Hhemin
= 1, 81 1,18 1,10 1,10 1,01 1,01

zet: Di yanaklar emniyet katsys olarak Tablo 47 ile verilen deerlerle,
a) tablolar ile hesaplanan ortalama deerler,
b) Programla hesaplanan ortalama deerlerin
karlatrlmalarnda redktrmz fonksiyonu yapacaktr.
Eer malzeme temininde tam emniyet yoksa ve minimum deerler kabul edilirse;
redktrmz yetersizdir.

Bylece redktrdeki silindirik aln dililerin hesab tamamlanm olur.

www.guven-kutay.ch
56

3. Konu ndeksi

A
Aln yk dalma faktr K
F
ve K
H
............... 36
Alma deeri y

................................................... 38
B
Byklk faktr Y
x
............................................ 43
Byklk faktr Y
x
ve Z
x
................................... 42
Byklk faktr Z
x
............................................. 53

almadan nce yanak izgi sapmasF
x
............... 38
avu dili ................................................................... 5
entik deikeni q
s
................................................. 30
entik faktr "Y
Sa
" .................................................. 30
evre hz faktr " Z
V
"............................................ 52
D
Dayanma sresi faktr Y
NT
................................ 40
Dayanma sresi faktr Z
NT
................................... 51
Dinamik faktr K
V
............................................... 34
Di boluue
d
........................................................ 5, 6
Di ekme kalitesi...................................................... 18
Di dibi kavisi yar ap
t
............................... 5, 6, 30
Di dibi mukavemeti
Flim
....................................... 39
Di genilii katsays
d
........................................ 13
Di geniliib ..................................................... 5, 13
Di kalnls
d
....................................................... 5, 6
Di kalitesi faktr q
H
............................................ 38
Di rijitlii faktr c
.............................................. 36
Di says ................................................................... 10
Di says z................................................................ 5
Di taban derinliih
t
................................................. 5
Di st ap d
a
......................................................... 5
Di st kalnls
a
.................................................... 5
Di st ykseklii h
a
......................................... 5, 6
Di yana form faktr Z
H
.................................... 49
Di yanaklar mukavemeti .......................................... 47
Di yanaklarnda yzey basnc hesab........................ 47
Di yksekliih ..................................................... 5, 6
Dili arkn di says z
2
....................................... 16
Dili imalat kalitesi .................................................... 18
E
Eik dilide profil kavrama oran
n
..................... 32
Esnemeden doan sapma f
sh
................................ 38
Etkili yanak izgi sapmasF
y
.................................. 38
Evolvent dili ............................................................... 5
F
Form faktrleri..................................................... 28, 48
Form faktr " Y
Fa
" .................................................. 28
G
Gerekli di dibi krlma emniyet faktr S
FGER
........ 28
Gerekli emniyet katsaylar........................................ 44
Greceli dayanma faktr Y
relT
........................ 41
Greceli yzey faktr Y
RrelT
............................... 42
H
Helis as ............................................................ 13
Helis as faktr Z
............................................. 48
Helis faktr Y
.................................................... 32
Helis yn .................................................................. 15
Hertz........................................................................... 48
Hesaplanan di dibi krlma emniyet katsays S
Fhe
.. 28
Hesaplanan di dibi krlma gerilimi
Fhe
................. 28
Hhe
"........................ 47
I
malat hatasndan doan sapmalar f
ma
...................... 38
K
Kalite faktr K
1
.................................................... 34
Kavrama as
n
....................................................... 6
Kavrama faktr Z
................................................ 48
Kavrama taksimatnn en byk sapma deeri f
pe
.. 36
Kontrol l deeri W
k
........................................ 23
Kuvvet faktrleri................................................... 28, 48
M
Malzeme faktr Z
E
.............................................. 49
Malzeme sertlik faktr Z
W
................................... 53
Malzemenin di dibi krlma mukavemeti
FG
.. 28, 39
Malzemenin di yanak mukavemeti
HG
............... 50
max. Kavrama boyu g
max
...................................... 6
Modl m ................................................................ 12
Mterek yanak faktr Z
L
, Z
V
, Z
R
....................... 51
N
Normal modl " m
n
" ................................................. 12
O
Ok dili......................................................................... 5
P
Pinyon di says " z
1
" ............................................... 10
Profil as
P
............................................................ 6
Profil kavrama oran
......................................... 26
R
Referans kremayeri ...................................................... 6
Referans profili ........................................................ 5, 6
S
Silindirik d aln dili .................................................. 5
T
Taban dairesi apd
t
.................................................. 5
Taban derinliih
t
....................................................... 6
Takm di st ykseklii h
a0
................................... 6
Takmn di st kavisi yar ap
a0
......................... 6
Taksimat dairesi apd............................................... 5

www.guven-kutay.ch
57
Taksimatt.............................................................. 5, 6
Y
Yalama faktr Z
L
............................................... 51
Yanak yzey mukavemeti
Hlim
............................... 50
Yanaklarn anma hesab ........................................... 53
yanaklarn yenmesi ..................................................... 53
Yerel di dibi krlma gerilimi
FYe
.......................... 28
Yk dalma faktr K
F
ve K
H
.......................... 37
Yk pay faktr Y
................................................ 32
Yzey ileme kalite faktr Z
R
............................. 52

12a Alin Dislileri

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

12a Alin Dislileri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

12a-alin-dislileri.

Profil kavrama oran

Helisw kavrama oran

= 16 d/dak (Kaldrma hz ve tambur apndan)

y byltr. Bu da sessiz ileme salar. Ancak nn

Sfr ve V- Sfr kademede ekil 17,

1.504 1.491 1.522

2.069 2.089 1.253

nn temel dairesi eiklik

hesaplanmas yansra, ekil 16 ve ekil 17 ile verilmiolan

1.504 1.491 1.522

0,70 0,72 0,73

0,702 0,722 0,727

kuvvet dalmnn eik ve dz dilideki farkn belirtir. Helis faktr

= 0,75 sabit deer olarak kabul edilir.

2.069 2.089 1.253

0,86 0,87 0,915

0,842 0,873 0,910

N/(mm.) olarak *)1 20 20 17 12

" (DIN 3962 den zet)

zorlama kuvvetinin yanaklara dalmn belirler. Faktr deeri Tablo 48 den

1,0 1,5 2,0 2,5

= 1,504 1,491 1,522

= 2,069 2,089 1,253

= 0,82 0,82 0,82

= 0,8153 0,8189 0,8106

= 0,9758 0,9844 0,9921

You might also like